Está en la página 1de 216

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL

CONSTITUCIÓN POLITICA DEL ESTADO


CASTELLANO - GUARANÍ

MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA


KARAI ÑEE - GUARANÍ

Edicíon 2016
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
SECRETARIA TECNICA Y DESCOLONIZACIÓN

CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO


CASTELLANO - GUARANÍ

MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA


KARAI ÑEE - GUARANÍ

EDICIÓN 2016
Dr. Juan Oswaldo Valencia Alvarado
PRESIDENTE TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

PRESENTACIÓN

Dr. Juan Oswaldo Valencia Alvarado


PRESIDENTE TRIBUNAL CONSTITUCIONAL
PLURINACIONAL

L
a Constitución Política del Estado, en su art. 5.I,
establece que son idiomas oficiales del Estado,
el castellano y todos los idiomas de las naciones
y pueblos indígena originario campesinos, entre ellos,
el guaraní que es la tercera lengua por la cantidad de
personas que lo hablan en el Estado Plurinacional
de Bolivia. Dicha disposición para el Tribunal
Constitucional Plurinacional, constituye un mandato
a tener en cuenta en la materialización de la justicia
constitucional. Esta es la razón por los que ponemos
en consideración del público en general, la presente
traducción de la Constitución Política del Estado al
idioma guaraní.
En el pasado colonial y republicano, nuestras
lenguas ancestrales siempre fueron enajenadas,
menospreciadas, desvalorizadas y proscritas por
los actores políticos y estratos sociales dominantes
que inmisericordemente tendieron a encaminar al
etnocidio forzado de los pueblos y naciones indígenas
originarios campesinos a través de la castellanización;
sin embargo, pese a estas vicisitudes, gracias a
la actitud firme de sus hablantes estas lenguas
milenarias aún subsisten y ahora, concordante
con los nuevos lineamientos de la construcción de
un Estado Plurinacional Comunitario, la lengua
guaraní, junto a otros idiomas de los pueblos y

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 3


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

naciones indígena originario campesinos, goza de la


protección, promoción y respaldo constitucional para
su desarrollo y preservación.
Por otra parte, la reivindicación y legitimación plena de
las lenguas indígena originario campesinas, debe ser
tarea promovida no solo desde el estamento jurídico-
legal del Estado Plurinacional sino, y sobre todo,
corresponde a una estima y autoestima de sus mismos
miembros que utilizan un idioma propio como medio
de comunicación en su vida cotidiana como una
forma de preservación y desarrollo de su cultura.
En ese entendido, es sabido que una determinada
lengua cuando no es utilizada, sencillamente tiende
a extinguirse; por tanto, son los mismos hablantes
quienes deben mantenerla viva y el Estado tiene la
obligación de fomentarla mediante su promoción
permanente, por lo que, en ese aspecto, el Tribunal
Constitucional Plurinacional cumple con esa política
institucional de promover las lenguas nativas a través
de la traducción de la Constitución Política del Estado
al idioma guaraní.
Finalmente, esperamos que este trabajo sirva como
un instrumento documental que reivindique la
importancia y la promoción de las lenguas ancestrales;
que las generaciones presentes y venideras del pueblo
guaraní, puedan contar con la Constitución Política
del Estado traducido a su idioma y teniendo en cuenta
el contexto de la historia y la cultura del dicho pueblo .

4 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

PRÓLOGO

Tata Efren Choque Capuma


MAGISTRADO SALA PRIMERA ESPECIALIZADA
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL

E
l Tribunal Constitucional Plurinacional tiene
como misión velar por la supremacía de la
Constitución Política del Estado y ejercer el control
plural de constitucionalidad mediante las sentencias
y resoluciones constitucionales para garantizar el
ejercicio pleno de los derechos fundamentales, según
los mandatos consagrados en la Norma Suprema y la
Ley del Tribunal Constitucional Plurinacional.
Consecuentemente, tomando en cuenta la vigencia del
artículo 5 de la CPE, la cual señala como idiomas oficiales
del país, el Guaraní y valorando la diversidad cultural
plurilingüe, para irradiar una mayor comprensión de la
Norma Suprema del Estado Plurinacional de Bolivia, se
desarrolló la traducción de la Constitución Política del
Estado del castellano al idioma guaraní.
En el trabajo se utilizó el método de traducción
contextual, usando además de los diccionarios:
ÑANEÑEE RIRU, Diccionario etimológico y etnológico
de la lengua GUARANÍ; el libro ÑEEPIRATAKA
y otros autores que se refiere a la cultura, idioma,
religión y costumbres, con la finalidad de enriquecer
conocimientos, saberes ancestrales para materializar el
idioma y pluralismo lingüístico. Bajo este cometido el
Tribunal Constitucional Plurinacional, tiene el agrado

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 5


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

y beneplácito de presentar el trabajo realizado por


la Secretaría Técnica y Descolonización titulado
MOROKUAIGUASU ÑANERATAGUASU PEGUA,
que literalmente significa Constitución Política del
Estado, el mismo tiene una estructura gramatical del
idioma materno desde los códigos lingüísticos de los
hablantes Guaraní.
Nos sumamos al desafío de los pueblos indígena
originario campesinos y en este caso del pueblo
Guaraní, para fortalecer su historia, el modo de ser
desde la misma vivencia según el “ñandereko”. En ese
sentido ponemos a disposición del pueblo Guaraní
la presente Constitución Política del Estado en su
idioma, así también de los profesionales y estudiosos,
con el espíritu de contribuir como herramienta
valiosa e indispensable para una mejor compresión
e interpretación de la Ley Fundamental desde la
cosmovisión guaraní.
La CPE en guaraní, permitirá asimismo fortalecer y
revalorizar el idioma además de la interculturalidad y
el plurilingüismo desde el ámbito plurinacional como
material de apoyo para el pueblo guaraní isoceño, ava
y simba, con el propósito de profundizar el aprendizaje
del idioma para que sea fuerte en tierra IVI MARAEI,
para vivir bien.
Finalmente, esperamos que esta Constitución Política
del Estado en idioma guaraní llegue también a
juristas así como al ciudadano de a pie, por su alto
valor lingüístico, haciendo uso de la política de
fomento, impulsando la recuperación y normalización
de la lengua guaraní.
YASOROPAI

6 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 7


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 9


AUTORIZACIÓN Y PUBLICACIÓN OFICIAL:
Ministerio de la Presidencia a través de la Gaceta Oficial del Estado
Plurinacional de Bolivia

EDICIÓN Y PUBLICACIÓN INSTITUCIONAL:


Tribunal Constitucional Plurinacional

VALIDACIÓN Y AUTORIZACIÓN:
Instituto de Lengua y Cultura - Guaraní “Juan Añemoti”
Instituto Plurinacional de Estudio de Lenguas y Culturas

DEPÓSITO LEGAL:
3-1-34-16 PO

Derechos Reservados por Ley

DISEÑO E IMPRESIÓN:
Imprenta Conexión Creativa:
Av. Germán Busch 505 • Telf: 64-65261

DATOS INSTITUCIONALES:
Tribunal Constitucional Plurinacional
Sede Central Sucre
Dirección: Avenida del Maestro N° 300
Teléfono piloto: (591-4) 64-40455
Fax Presidencia: (591-4) 64-21871
Fax Secretaría General: (591-4) 64-12683
E-mail: tcp@tcpbolivia.bo
Web: www.tcpbolivia.bo

Sucre - Bolivia
2016
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ÍNDICE ÍNDICE
PRÓLOGO.............................................................................3 PRÓLOGO.............................................................................. 3
PRESENTACIÓN...................................................................5 PRESENTANCIÓN.................................................................. 5
PREÁMBULO.......................................................................18 PREÁMBULO........................................................................ 18

PRIMERA PARTE PRIMERA PARTE

BASES FUNDAMENTALES DEL ESTADO .........................21 BASES FUNDAMENTALES DEL ESTADO........................... 21


DERECHOS, DEBERES Y GARANTÍAS.............................21 DERECHOS, DEBERES Y GARANTÍAS.............................. 21
TÍTULO I JESEGUA I
BASES FUNDAMENTALES DEL ESTADO..........................23 BASES FUNDAMENTALES DEL ESTADO........................... 23
CAPÍTULO PRIMERO PAÜA METEIA
MODELO DE ESTADO........................................................23 KERÄIRAKO OÏ TËTAGUASU VAE...................................... 23
CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA
PRINCIPIOS, VALORES Y FINES DEL ESTADO................24 PRINCIPIOS, VALORES, Y FINES DEL ESTADO................ 24
CAPÍTULO TERCERO PAÜAPO MBOAPIA
SISTEMA DE GOBIERNO....................................................26 SISTEMA DE GOBIERNO..................................................... 26
TÍTULO II JESEGUA II
DERECHOS FUNDAMENTALES Y GARANTÍAS................27 DERECHOS FUNDAMENTALES Y GARANTÍAS................. 27
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
DISPOSICIONES GENERALES..........................................27 DISPOSICIONES GENERALES........................................... 27
CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA
DERECHOS FUNDAMENTALES.........................................29 DERECHOS FUNDAMENTALES.......................................... 29
CAPÍTULO TERCERO PAÜAPO MBOAPIA
DERECHOS CIVILES Y POLÍTICOS...................................31 DERECHOS CIVILES Y POLÍTICOS.................................... 31
SECCIÓN I PAÜAPO JAI I
DERECHOS CIVILES..........................................................31 DERECHOS CIVILES........................................................... 31
SECCIÓN II PAÜAPO JAI II
DERECHOS POLÍTICOS.....................................................34 DERECHOS POLÍTICOS...................................................... 34
CAPÍTULO CUARTO PAÜAPO IRUNDIA
DERECHOS DE LAS NACIONES Y PUEBLOS INDÍGENA DERECHOS DE LAS NACIONES Y PUEBLOS INDÍGENA
ORIGINARIO CAMPESINOS...............................................35 ORIGINARIO CAMPESINOS................................................ 35
CAPÍTULO QUINTO PAÜAPO PANDEPOA
DERECHOS SOCIALES Y ECONÓMICOS.........................38 DERECHOS SOCIALES Y ECONÓMICOS.......................... 38
SECCIÓN I PAÜAPO JAI I
DERECHO AL MEDIO AMBIENTE......................................38 DERECHO AL MEDIO AMBIENTE....................................... 38
SECCIÓN II PAÜAPO JAI II
DERECHO A LA SALUD Y A LA SEGURIDAD SOCIAL......38 DERECHO A LA SALUD Y A LA SEGURIDAD SOCIAL....... 38
SECCIÓN III PAÜAPO JAI III
DERECHO AL TRABAJO Y AL EMPLEO.............................41 DERECHO AL TRABAJO Y AL EMPLEO.............................. 41
SECCIÓN IV PAÜAPO JAI IV
DERECHO A LA PROPIEDAD.............................................46 DERECHO A LA PROPIEDAD.............................................. 46
SECCIÓN V PAÜAPO JAI
DERECHOS DE LA NIÑEZ, DERECHOS DE LA NIÑEZ,
ADOLESCENCIA Y JUVENTUD..........................................46 ADOLESCENCIA Y JUVENTUD........................................... 46

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 11


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA
SECCIÓN VI PAÜAPO JAI
DERECHOS DE LAS FAMILIAS..........................................48 DERECHOS DE LAS FAMILIAS........................................... 48
SECCIÓN VII PAÜAPO JAI VII
DERECHOS DE LAS PERSONAS ADULTAS MAYORES...49 DERECHOS DE LAS PERSONAS ADULTAS MAYORES.... 49
SECCIÓN VIII PAÜAPO JAI VIII
DERECHOS DE LAS PERSONAS CON DISCAPACIDAD.. 50 DERECHOS DE LAS PERSONAS CON DISCAPACIDAD... 50
SECCIÓN IX PAÜAPO JAI IX
DERECHOS DE LAS PERSONAS DERECHOS DE LAS PERSONA
PRIVADAS DE LIBERTAD...................................................51 PRIVADAS DE LIBERTAD.................................................... 51
SECCIÓN X PAÜAPO JAI X
DERECHOS DE LAS USUARIAS Y DERECHOS DE LAS USUARIAS Y
LOS USUARIOSY DE LAS CONSUMIDORAS LOS USUARIOS Y DE LAS CONSUMIDORAS
Y LOS CONSUMIDORES....................................................52 Y LOS CONSUMIDORES..................................................... 52
CAPÍTULO SEXTO PAÜAPO OVAA
EDUCACIÓN, INTERCULTURALIDAD EDUCACIÓN, INTERCULTURALIDAD
Y DERECHOS CULTURALES.............................................52 Y DERECHOS CULTURALES.............................................. 52
SECCIÓN I PAÜAPO JAI I
EDUCACIÓN........................................................................52 EDUCACIÓN......................................................................... 52
SECCIÓN II PAÜAPO JAI II
EDUCACIÓN SUPERIOR....................................................57 EDUCACIÓN SUPERIOR..................................................... 57
SECCIÓN III PAÜAPO JAI III
CULTURAS..........................................................................60 CULTURAS........................................................................... 60
SECCIÓN IV PAÜAPO JAI IV
CIENCIA, TECNOLOGÍA E INVESTIGACIÓN.....................62 CIENCIA, TECNOLOGÍA E INVESTIGACIÓN...................... 62
SECCIÓN V PAÜAPO JAI V
DEPORTE Y RECREACIÓN................................................62 DEPORTE Y RECREACIÓN................................................. 62
CAPÍTULO SÉPTIMO PAÜAPO CHIUA
COMUNICACIÓN SOCIAL...................................................63 COMUNICACIÓN SOCIAL ................................................... 63
TÍTULO III JESEGUA III
DEBERES............................................................................64 DEBERES............................................................................. 64
TÍTULO IV JESEGUA IV
GARANTÍAS JURISDICCIONALES Y ACCIONES DE GARANTÍAS JURISDICCIONALES Y ACCIONES DE
DEFENSA.............................................................................65 DEFENSA ............................................................................. 65
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
GARANTÍAS JURISDICCIONALES.....................................65 GARANTÍAS JURISDICCIONALES...................................... 65
CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA
ACCIONES DE DEFENSA...................................................69 ACCIONES DE DEFENSA.................................................... 69
SECCIÓN I PAÜAPO JAI I
ACCIÓN DE LIBERTAD.......................................................69 ACCIÓN DE LIBERTAD........................................................ 69
SECCIÓN II PAÜAPO JAI II
ACCIÓN DE AMPARO CONSTITUCIONAL.........................71 ACCIÓN DE AMPARO CONSTITUCIONAL.......................... 71
SECCIÓN III PAÜAPO JAI III
ACCIÓN DE PROTECCIÓN DE PRIVACIDAD....................72 ACCION DE PROTECCIÓN DE PRIVACIDAD..................... 72
SECCIÓN IV PAÜAPO JAI IV
ACCIÓN DE INCONSTITUCIONALIDAD.............................73 ACCIÓN DE INCONSTITUCIONALIDAD.............................. 73
SECCIÓN V PAÜAPO JAI V
ACCIÓN DE CUMPLIMIENTO.............................................73 ACCIÓN DE CUMPLIMIENTO.............................................. 73
12 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA
SECCIÓN VI PAÜAPO JAI VI
ACCIÓN POPULAR.............................................................74 ACCIÓN POPULAR.............................................................. 74
CAPÍTULO TERCERO PAÜAPO MBOAPIA
ESTADOS DE EXCEPCIÓN................................................75 ESTADO DE EXCEPCIÓN ................................................... 75
TÍTULO V JESEGUA V
NACIONALIDAD Y CIUDADANÍA........................................76 NACIONALIDAD Y CIUDADANÍA......................................... 76
CÁPITULO I PAÜAPO I
NACIONALIDAD...................................................................76 NACIONALIDAD.................................................................... 76
CÁPITULO II PAÜAPO II
CIUDADANÍA........................................................................78 CIUDADANÍA......................................................................... 78

SEGUNDA PARTE SEGUNDA PARTE

ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN


FUNCIONAL DEL ESTADO.................................................79 FUNCIONAL DEL ESTADO.................................................. 79
TÍTULO I JESEGUA I
ÓRGANO LEGISLATIVO.....................................................81 ÓRGANO LEGISLATIVO...................................................... 81
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES DE LA ASAMBLEA COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES DE LA ASAMBLEA
LEGISLATIVA PLURINACIONAL.........................................81 LEGISLATIVA PLURINACIONAL.......................................... 81
CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA
PROCEDIMIENTO LEGISLATIVO.......................................91 PROCEDIMIENTO LEGISLATIVO........................................ 91
TÍTULO II JESEGUA II
ÓRGANO EJECUTIVO........................................................93 ÓRGANO EJECUTIVO......................................................... 93
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES DEL ÓRGANO COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES DEL ÓRGANO
EJECUTIVO.........................................................................93 EJECUTIVO ......................................................................... 93
SECCIÓN I PAÜAPO JAI I
DISPOSICIÓN GENERAL....................................................93 DISPOSICIÓN GENERAL..................................................... 93
SECCIÓN II PAÜAPO JAI II
PRESIDENCIA Y VICEPRESIDENCIA DEL ESTADO.........94 PRESIDENCIA Y VICEPRESIDENCIA DEL ESTADO.......... 94
SECCIÓN III PAÜAPO JAI III
MINISTERIOS DE ESTADO.................................................98 MINISTERIOS DE ESTADO.................................................. 98
TÍTULO III JESEGUA III
ÓRGANO JUDICIAL Y TRIBUNAL CONSTITUCIONAL ÓRGANO JUDICIAL Y TRIBUNAL CONSTITUCIONAL
PLURINACIONAL...............................................................100 PLURINACIONAL................................................................ 100
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
DISPOSICIONES GENERALES........................................100 DISPOSICIONES GENERALES......................................... 100
CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA
JURISDICCIÓN ORDINARIA.............................................101 JURISDICCIÓN ORDINARIA.............................................. 101
SECCIÓN I PAÜAPO JAI I
TRIBUNAL SUPREMO DE JUSTICIA................................101 TRIBUNAL SUPREMO DE JUSTICIA................................. 101
CAPÍTULO TERCERO PAÜAPO MBOAPIA
JURISDICCIÓN AGROAMBIENTAL...................................104 JURISDICCIÓN AGROAMBIENTAL.................................... 104
CAPÍTULO CUARTO PAÜAPO IRUNDIA
JURISDICCIÓN INDÍGENA ORIGINARIA CAMPESINA....105 JURISDICCIÓN INDÍGENA ORIGINARIA CAMPESINA..... 105

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 13


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA
CAPÍTULO QUINTO PAÜAPO PANDEPOA
CONSEJO DE LA MAGISTRATURA..................................107 CONSEJO DE LA MAGISTRATURA................................... 107
CAPÍTULO SEXTO PAÜAPO OVAA
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL...........108 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL............ 108
TÍTULO IV JESEGUA IV
ÓRGANO ELECTORAL..................................................... 112 ÓRGANO ELECTORAL ..................................................... 112
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
ÓRGANO ELECTORAL PLURINACIONAL..................... 112 ÓRGANO ELECTORAL PLURINACIONAL........................ 112
CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA
REPRESENTACIÓN POLÍTICA......................................... 113 REPRESENTACIÓN POLÍTICA.......................................... 113
TÍTULO V JESEGUA V
FUNCIONES DE CONTROL, DE DEFENSA DE LA FUNCIONES DE CONTROL, DE DEFENSA DE LA
SOCIEDAD Y DE DEFENSA DEL ESTADO...................... 115 SOCIEDAD Y DE DEFENSA DEL ESTADO ..................... 115
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
FUNCIÓN DE CONTROL................................................... 115 FUNCIÓN DE CONTROL.................................................... 115
SECCIÓN I PAÜAPO JAI I
CONTRALORÍA GENERAL DEL ESTADO........................ 115 CONTRALORÍA GENERAL DEL ESTADO......................... 115
CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA
FUNCIÓN DE DEFENSA DE LA SOCIEDAD.................... 116 FUNCIÓN DE DEFENSA DE LA SOCIEDAD..................... 116
SECCIÓN I PAÜAPO JAI I
DEFENSORÍA DEL PUEBLO............................................. 116 DEFENSORÍA DEL PUEBLO.............................................. 116
SECCIÓN II PAÜAPO JAI II
MINISTERIO PÚBLICO...................................................... 119 MINISTERIO PÚBLICO....................................................... 119
CAPÍTULO TERCERO PAÜAPO MBOAPIA
FUNCIÓN DE DEFENSA DEL ESTADO............................120 FUNCIÓN DE DEFENSA DEL ESTADO............................. 120
SECCIÓN I PAÜAPO JAI I
PROCURADURÍA GENERAL DEL ESTADO.....................120 PROCURADURÍA GENERAL DEL ESTADO ..................... 120
CAPÍTULO CUARTO PAÜAPO IRUNDIA
SERVIDORAS PÚBLICAS Y SERVIDORAS PÚBLICAS Y
SERVIDORES PÚBLICOS.................................................122 SERVIDORES PÚBLICOS.................................................. 122
TÍTULO VI JESEGUA VI
PARTICIPACIÓN Y CONTROL SOCIAL............................126 PARTICIPACIÓN Y CONTROL SOCIAL............................. 126
TÍTULO VII JESEGUA VII
FUERZAS ARMADAS Y POLICÍA BOLIVIANA..................127 FUERZAS ARMADAS Y POLICÍA NACIONAL.................... 127
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
FUERZAS ARMADAS........................................................127 FUERZAS ARMADAS......................................................... 127
CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA
POLICÍA BOLIVIANA..........................................................129 POLICÍA BOLIVIANA........................................................... 129
TÍTULO VIII JESEGUA VIII
RELACIONES INTERNACIONALES, FRONTERAS, RELACIONES INTERNACIONALES, FRONTERAS,
INTEGRACIÓN Y REIVINDICACIÓN MARÍTIMA..............130 INTEGRACIÓN Y REIVINDICACIÓN MARÍTIMA .............. 130
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
RELACIONES INTERNACIONALES.................................130 RELACIONES INTERNACIONALES ................................. 130
CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA
FRONTERAS DEL ESTADO..............................................132 FRONTERAS DEL ESTADO............................................... 132
CAPÍTULO TERCERO PAÜAPO MBOAPIA
INTEGRACIÓN...................................................................134 INTEGRACIÓN ................................................................... 134
14 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA
CAPÍTULO CUARTO PAÜAPO IRUNDIA
REIVINDICACIÓN MARÍTIMA............................................134 REIVINDICACIÓN MARÍTIMA............................................. 134

TERCERA PARTE TERCERA PARTE

ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN


TERRITORIAL DEL ESTADO.............................................135 TERRITORIAL DEL ESTADO.............................................. 135
TÍTULO I JESEGUA I
ORGANIZACIÓN TERRITORIAL DEL ESTADO................137 ORGANIZACIÓN TERRITORIAL DEL ESTADO................. 137
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
DISPOSICIONES GENERALES........................................137 DISPOSICIONES GENERALES......................................... 137
CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA
AUTONOMÍA DEPARTAMENTAL......................................139 AUTONOMÍA DEPARTAMENTAL....................................... 139
CAPÍTULO TERCERO PAÜAPO MBOAPIA
AUTONOMÍA REGIONAL...................................................139 AUTONOMÍA REGIONAL.................................................... 139
CAPÍTULO CUARTO PAÜAPO IRUNDIA
AUTONOMÍA MUNICIPAL..................................................141 AUTONOMÍA MUNICIPAL................................................... 141
CAPÍTULO QUINTO PAÜAPO PANDEPOA
ÓRGANOS EJECUTIVOS DE LOS GOBIERNOS ÓRGANOS EJECUTIVOS DE LOS
AUTÓNOMOS....................................................................141 GOBIERNOS AUTÓNOMOS ............................................. 141
CAPÍTULO SEXTO PAÜAPO OVAA
ÓRGANOS LEGISLATIVOS, DELIBERATIVOS ÓRGANOS LEGISLATIVOS, DELIBERATIVOS
Y FISCALIZADORES DE LOS Y FISCALIZADORES DE LOS
GOBIERNOS AUTÓNOMOS.............................................142 GOBIERNOS AUTÓNOMOS.............................................. 142
CAPÍTULO SÉPTIMO PAÜAPO CHIUA
AUTONOMÍA INDÍGENA ORIGINARIA CAMPESINA........143 AUTONOMÍA INDÍGENA ORIGINARIA CAMPESINA......... 143
CAPÍTULO OCTAVO PAÜAPO JURIA
DISTRIBUCIÓN DE COMPETENCIAS..............................146 DISTRIBUCIÓN DE COMPETENCIAS............................... 146

CUARTA PARTE CUARTA PARTE

ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN


ECONÓMICA DEL ESTADO..............................................163 ECONÓMICA DEL ESTADO............................................... 163
TÍTULO I JESEGUA I
ORGANIZACIÓN ECONÓMICA DEL ESTADO.................165 ORGANIZACIÓN ECONÓMICA DEL ESTADO ................. 165
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
DISPOSICIONES GENERALES........................................165 DISPOSICIONES GENERALES......................................... 165
CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA
FUNCIÓN DEL ESTADO EN LA ECONOMÍA....................169 FUNCIÓN DEL ESTADO EN LA ECONOMÍA..................... 169
CAPÍTULO TERCERO PAÜAPO MBOAPIA
POLÍTICAS ECONÓMICAS...............................................170 POLÍTICAS ECONÓMICAS................................................ 170
SECCIÓN I PAÜAPO JAI I
POLÍTICA FISCAL..............................................................172 POLÍTICA FISCAL............................................................... 172
SECCIÓN II PAÜAPO JAI II
POLÍTICA MONETARIA.....................................................174 POLÍTICA MONETARIA...................................................... 174
SECCIÓN III PAÜAPO JAI III
POLÍTICA FINANCIERA.....................................................176 POLÍTICA FINANCIERA...................................................... 176
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 15
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA
SECCIÓN IV PAÜAPO JAI IV
POLÍTICAS SECTORIALES...............................................177 POLÍTICAS SECTORIALES................................................ 177
CAPÍTULO CUARTO PAÜAPO IRUNDIA
BIENES Y RECURSOS DEL ESTADO BIENES Y RECURSOS DEL ESTADO
Y SU DISTRIBUCIÓN........................................................179 Y SU DISTRIBUCIÓN......................................................... 179
TÍTULO II JESEGUA II1
MEDIO AMBIENTE, RECURSOS NATURALES, MEDIO AMBIENTE, RECURSOS NATURALES,
TIERRA Y TERRITORIO....................................................181 TIERRA Y TERRITORIO..................................................... 181
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
MEDIO AMBIENTE.............................................................181 MEDIO AMBIENTE.............................................................. 181
CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA
RECURSOS NATURALES.................................................182 RECURSOS NATURALES.................................................. 182
CAPÍTULO TERCERO JESEGUA MBOAPIA
HIDROCARBUROS............................................................186 HIDROCARBUROS............................................................. 186
CAPÍTULO CUARTO PAÜAPO IRUNDIA
MINERÍA Y METALURGIA..................................................189 MINERÍA Y METALURGIA................................................... 189
CAPÍTULO QUINTO PAÜAPO PANDEPOA
RECURSOS HÍDRICOS.....................................................191 RECURSOS HÍDRICOS...................................................... 191
CAPÍTULO SEXTO PAÜAPO OVAA
ENERGÍA............................................................................193 ENERGÍA............................................................................. 193
CAPÍTULO SÉPTIMO PAÜAPO CHIUA
BIODIVERSIDAD, COCA, ÁREAS BIODIVERSIDAD, COCA, ÁREAS
PROTEGIDAS Y RECURSOS FORESTALES...................194 PROTEGIDAS, Y RECURSOS FORESTALES................... 194
SECCIÓN I PAÜAPO JAI I
BIODIVERSIDAD...............................................................194 BIODIVERSIDAD................................................................ 194
SECCIÓN II PAÜAPO JAI II
COCA.................................................................................195 COCA.................................................................................. 195
SECCIÓN III PAÜAPO JAI III
ÁREAS PROTEGIDAS.......................................................195 ÁREAS PROTEGIDAS........................................................ 195
SECCIÓN IV PAÜAPO JAI IV
RECURSOS FORESTALES...............................................196 RECURSOS FORESTALES................................................ 196
CAPÍTULO OCTAVO PAÜAPO JURIA
AMAZONÍA.........................................................................197 AMAZONÍA.......................................................................... 197
CAPÍTULO NOVENO PAÜAPO CHAUA
TIERRA Y TERRITORIO....................................................198 TIERRA Y TERRITORIO..................................................... 198
TÍTULO III JESEGUA III
DESARROLLO RURAL INTEGRAL SUSTENTABLE........202 DESARROLLO RURAL INTEGRAL SUSTENTABLE......... 202

QUINTA PARTE QUINTA PARTE


JERARQUÍA NORMATIVA Y JERARQUÍA NORMATIVA Y
REFORMA DE LA CONSTITUCIÓN..................................207 REFORMA DE LA CONSTITUCIÓN................................... 207
TÍTULO ÚNICO JESEGUA JAEIÑO VA
PRIMACÍA Y REFORMA DE LA CONSTITUCIÓN.............209 PRIMACÍA Y REFORMA DE LA CONSTITUCIÓN ............. 209
DISPOSICIONES TRANSITORIAS....................................210 DISPOSICIONES TRANSITORIAS....................................210
DISPOSICIÓN ABROGATORIA.........................................213 DISPOSICIÓN ABROGATORIA.........................................213
DISPOSICIÓN FINAL.........................................................213 DISPOSICION FINAL.........................................................213
16 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MOROKUAIGUASU ÑANERËTAGUASU PEGUA


Aprobada en el Referéndum de 25 de enero de 2009 Oyejiu Referendun pe pandepo mokoi
y promulgada el 7 de febrero de 2009 payandepo yasipi ara mokoi eta sau pe jare
oyekuauka siu ara yasi oreti mokoi eta sau
pe.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 17


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

PREÁMBULO PREÁMBULO
En tiempos inmemoriales se erigieron montañas, Arakae yave oiko iviti reta, eyeapo iaka reta jare
se desplazaron ríos, se formaron lagos. Nuestra tororomba reta. Yande Amazonia, yande Chaco,
amazonia, nuestro chaco, nuestro altiplano y yande Altiplano jare yande Llano jare valle reta,
nuestros llanos y valles se cubrieron de verdores opaete jovi jare ipoti kavi yae. Jeta yayeayea yaiko
y flores. Poblamos esta sagrada Madre Tierra con kua yandeyari pe, yanderova reta oyoavi reve, jokuae
rostros diferentes, y comprendimos desde entonces jekopegua oasa iopotague yendereko rupi. Jukurai
la pluralidad vigente de todas las cosas y nuestra yaiko tênta rupi. Jare mbaeti yaikua ñañomotarei
diversidad como seres y culturas. Así conformamos yepetei ndipo yaiporara arakae colonia guive.
nuestros pueblos, y jamás comprendimos el racismo
Bolivia pegua reta, yayeayea yaiko vae, jukuraiko
hasta que lo sufrimos desde los funestos tiempos de
arakae guive, yandembaendua ñoraro oasaguere,
la colonia.
maemegua jare teko raiti karai reta ndie yeyora
El pueblo boliviano, de composición plural, desde la pegua, jukuraiñovi oguata mati yae indígena reta,
profundidad de la historia, inspirado en las luchas del sindicato pegua reta, oasa ñoraro i regua jare
pasado, en la sublevación indígena anticolonial, en la octubre regua, ñoraro yande ivi jare tëntaguasu re,
independencia, en las luchas populares de liberación, yayembombaendua reve arakae yave oteko rai
en las marchas indígenas, sociales y sindicales, en yandere vae reta re, ñamopua ipiau Tëntaguasu.
las guerras del agua y de octubre, en las luchas por
Mopeti Tëntaguasu yomboete oyovake opaete pegua,
la tierra y territorio, y con la memoria de nuestros
yandereko rupi, yandeiño pegua, yombori pegua,
mártires, construimos un nuevo Estado.
yaiko kavi, mbaeyekou reta ñanoi vae oyemboyaota
Un Estado basado en el respeto e igualdad entre oyovake opaete pegua, jukuai mopetiñavo yaekata
todos, con principios de soberanía, dignidad, yaiko kavi vaera; yayomboete reve económico,
complementariedad, solidaridad, armonía y equidad social, jupigue rupi, política jare ñandereko rupi
en la distribución y redistribución del producto social, opaete kuae ivi pe yaiko vae reta; yerovia jeta vea
donde predomine la búsqueda del vivir bien; con ndive ñanoi vaera i, mbaraviki, yemboe, teko roisa
respeto a la pluralidad económica, social, jurídica, jare o opaete peguara.
política y cultural de los habitantes de esta tierra; en
Taikuema yaesa jokuae Tëntaguasu colonial,
convivencia colectiva con acceso al agua, trabajo,
republicano jare neocolonial. Añave yandepope öi
educación, salud y vivienda para todos.
kuae yayapo vaera opaete reve Tëntaguasu, Unitario,
Dejamos en el pasado el Estado colonial, republicano Social Isimbi pegua Plurinacional Comunitario,
y neoliberal. Asumimos el reto histórico de construir yayeayea ñai vaera jokope jukurai yaje vaera tenonde
colectivamente el Estado Unitario Social de Derecho Bolivia democrática koti, mbaeyekou jeta reve, guinoi
Plurinacional Comunitario, que integra y articula los reve yembongeta yerovia pegua, omae jare yaja
propósitos de avanzar hacia una Bolivia democrática, vaera tenonde jare Tënta guasu reta oiko vaera oikatu
productiva, portadora e inspiradora de la paz, rupi.
comprometida con el desarrollo integral y con la libre
determinación de los pueblos.

18 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

Nosotros, mujeres y hombres, de la Asamblea Yande, cuña reta jare kuimbae reta, Asamblea
Constituyente y con el poder originario del pueblo, Constituyente rupi, jare mbaepuere originario Tënta
manifestamos nuestro compromiso con la unidad e guasu omee vae rupi, rogüirokuavee jare romoerakua
integridad del país. yaiko vaera opaete vae mopeti ramiño kuae
Tëntaguasu pe.
Cumpliendo el mandato de nuestros pueblos, con la
fortaleza de nuestra Pachamama y gracias a Dios, Esa jukurai mborokuai omee Tënta guasu reta kuae
refundamos Bolivia. mirata yandeyari omee vae ndive jare yasoropai
Tümpa pe, esa oyeapo piau Bolivia.
Honor y gloria a los mártires de la gesta constituyente
y liberadora, que han hecho posible esta nueva Yemboete jare yerovia jokuae guiraja tenonde
historia. constituyente yeyora pegua, jukuraiñovi oyapo kuae
ipiau arakae pegua vae.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 19


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

EVO MORALES AYMA OIJIU. EVO MORALES AYMA

PRESIDENTE CONSTITUCIONAL DE LA MBURUVISAGUSU CONSTITUCIONAL


REPÚBLICA TËTAGUASU PEGUA
Por cuanto, el Pueblo Boliviano a través del Jokuae ramo, opaete Bolivia pe yaiko vae reta
Referéndum de fecha 25 de enero de 2009, ha Referendun rupi ara pandepo mokoi payandepo
aprobado el proyecto de Constitución Política del araipi pe mokoi eta sau arasa pe, oyeapokavi mbaiu
Estado, presentado al H. Congreso Nacional por la Mborokuaiguasu Tëtaguasu pegua, oñeme Congreso
Asamblea Constituyente el 15 de diciembre de 2007 Nacional Asamblea Constituyente pe pandepo mopeti
con los ajustes establecidos por el H. Congreso payandepo araete mokoi eta siu pe oyeapokavireve
Nacional. Por la voluntad del soberano se proclama H. Congreso Nacional pe. Esa tëta reta jukuari
la siguiente: oipotaramo jare jei kurai:

CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MOROKUAIGUASU ÑANERËTAGUASU PEGUA

20 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


PRIMERA PARTE

BASES FUNDAMENTALES DEL ESTADO


DERECHOS, DEBERES Y GARANTÍAS
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

TÍTULO I JESEGUA I
BASES FUNDAMENTALES DEL ESTADO BASES FUNDAMENTALES DEL ESTADO

CAPÍTULO PRIMERO PAÜA METEIA


MODELO DE ESTADO KERÄIRAKO OÏ TËTAGUASU VAE

ARTÍCULO 1 MBOROKUAI JAI 1


Bolivia se constituye en un Estado Unitario Social Mborivia oï yandeve meteiramiño Tëtaguasu opaete
de Derecho Plurinacional Comunitario, libre, pegua Mbaepuere kia reta peguara jeta yandereko
independiente, soberano, democrático, intercultural, ambue vae jare yayomboati yaiko vae, yeyora reve,
descentralizado y con autonomías. Bolivia se funda yandeiño yaiko, yemongeta opaete ndive, yaiko
en la pluralidad y el pluralismo político, económico, yandeiño mbaeti yandeya. Mborivia oïko opaete
jurídico, cultural y lingüístico, dentro del proceso oyeayea yaiko vae reta re, jare jeta mbaiu reta, ñanoi
integrador del país. vae mbae mbae yaja vaerä tenonde, jupigue rupi,
ñandereko pe, jare ñaneñee reta pe, opaete yayea
ARTÍCULO 2 vaerä yaiko kuae Tëtaguasu pe.
Dada la existencia precolonial de las naciones y
MBOROKUAI JAI 2
pueblos indígena originario campesinos y su dominio
ancestral sobre sus territorios, se garantiza su libre Opaete arakae guive yaiko vae reta ndei ou mbove
determinación en el marco de la unidad del Estado, karai reta yande ivi pe vae, opaete tëta reta mati ani kaa
que consiste en su derecho a la autonomía, al rupi oiko vae, ani jokuae oiko aeño oiko vae reta, jare
autogobierno, a su cultura, al reconocimiento de sus arakae guive oiko iviguasu pe vae reta, chupegua jaeko
instituciones y a la consolidación de sus entidades oyemboete vaerä jeko reta yaiko vaerä metei ramiño
territoriales, conforme a esta Constitución y la ley. kuae Tëtaguasu pe, mbaepuere jaeiño oguata vaerä
jare oyangareko vaerä iyé, omaeta jeko re, oyemboeteta
ARTÍCULO 3 iyemboati reta, jare oñeñono kavita iivi chupe reta, kuae
La nación boliviana está conformada por la totalidad mborokuai guasu jei rami.
de las bolivianas y los bolivianos, las naciones MBOROKUAI JAI 3
y pueblos indígena originario campesinos, y las
comunidades interculturales y afrobolivianas que en Kuae Tëtaguasu pe oï ko opaeti kuña jare kuimbae
conjunto constituyen el pueblo boliviano. reta jare tëta reta mati ani kaa rupi oï vae reta, tëta
reta jeko oyopara vae reta jare afromboriviaigua reta
opete omopua kuae tëtaguasu Mborivia.
ARTÍCULO 4
El Estado respeta y garantiza la libertad de religión MBOROKUAI JAI 4
y de creencias espirituales, de acuerdo con sus
Tëtaguasu omboete jare oyemoingeä oipotague
cosmovisiones. El Estado es independiente de la
mboroguirovia reta, kianunga ñavo oipota ani
religión.
iyemongeta rupi jei rami. Tëtaguasu mbaeti
oyemoinge oipotagüe mborogüirovia pe.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 23
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 5 MBOROKUAI JAI 5


I. Son idiomas oficiales del Estado el castellano I. Tëtaguasu pegüa ñee reta jaeko karai ñee jare
y todos los idiomas de las naciones y pueblos opaete ñee reta mati, ani kaa rupi oiko vae reta
indígena originario campesinos, que son el iñee, jaeko, aymara, araona, baure, bésiro,
aymara, araona, baure, bésiro, canichana, canichana, cavineño, cayubaba, chácobo,
cavineño, cayubaba, chácobo, chimán, ese chimán, ese ejja, guaraní, guarasu´we, guarayu,
ejja, guaraní, guarasu’we, guarayu, itonama, itonama, leco, machajuyai-callawaya, machineri,
leco, machajuyai-kallawaya, machineri, moropa, mojeño-trinitario, mojeño-ignaciano,
maropa, mojeño-trinitario, mojeño-ignaciano, moré, moseten, movima, pacawara, puquina,
moré, mosetén, movima, pacawara, puquina, quechua, sirionó, tacana, tapiete, toromona, uru-
quechua, sirionó, tacana, tapiete, toromona, uru- chipaya, weehnayek, yaminagua, yuki, yuracaré
chipaya, weenhayek, yaminawa, yuki, yuracaré jare zamuco.
y zamuco.
II. Mburuvichaguasu Mborivia pegua jare
II. El Gobierno plurinacional y los gobiernos Tëtaguasu pegua reta ipuere oyemongeta
departamentales deben utilizar al menos dos mokoi ñee pe, metei jaeko karai ñee jare ïru ñee
idiomas oficiales. Uno de ellos debe ser el oipotague oyeporu jeta yae jokuae Tëtaguasu
castellano, y el otro se decidirá tomando en pe vae. Ïru tëta jaeiño oiko vae reta oiporuta
cuenta el uso, la conveniencia, las circunstancias, jokopegua ñee jare karai ñee.
las necesidades y preferencias de la población
en su totalidad o del territorio en cuestión. Los
demás gobiernos autónomos deben utilizar los
idiomas propios de su territorio, y uno de ellos
debe ser el castellano.

ARTÍCULO 6 MBOROKUAI JAI 6


I. Sucre es la Capital de Bolivia. I. Sucre jaeko ñanereta guasu Bolivia iyipi.
II. Los símbolos del Estado son la bandera tricolor II. Yande maepïra reta jaeko bandera güinoi
rojo, amarillo y verde; el himno boliviano; el mboapi ipïravae, pintavae, iyuvae jare jovivae,
escudo de armas; la wiphala; la escarapela; la ñaneñemongoiguasu, yepiika mboka pegua,
flor de la kantuta y la flor del patujú. yande mandera jeta ipïra vae, äkairu jesiva
regua, kantuta ipoti, jare patujú ipoti.
CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA
PRINCIPIOS, VALORES Y FINES DEL ESTADO
PRINCIPIOS, VALORES, Y FINES DEL ESTADO
ARTÍCULO 7 MBOROKUAI JAI 7
La soberanía reside en el pueblo boliviano, se Mbaepuere oïko tëta reta re, ipuere oporoparavo
ejerce de forma directa y delegada. De ella emanan, ani ipuerevi oyapo ïru vae rupi, kuaegüi oë yeokuai
por delegación, las funciones y atribuciones de reta mbaraviki órgano reta mbaepuere güinoi vaerä,
los órganos del poder público; es inalienable e ngaraa kia ipuere yendepoepi jare opambae vae jare
imprescriptible. arakae regua.
24 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 8 MBOROKUAI JAI 8


I. El Estado asume y promueve como principios I. Tëtaguasu guiraja tenonde mborokuai reta iyipi
ético-morales de la sociedad plural: ama qhilla, rami opaete juri rupi yaiko vaerä, kuae reta
ama llulla, ama suwa (no seas flojo, no seas jaeko: ani ndeaki, ani ndeapu, ani nemonda,
mentiroso ni seas ladrón), suma qamaña (vivir yaiko kavi, ñandereko, teko kavi, ivi maraei, jare
bien), ñandereko (vida armoniosa), teko kavi tape ikavi vae.
(vida buena), ivi maraei (tierra sin mal) y qhapaj
ñan (camino o vida noble). II. Tëtaguasu ipïrata oï metei rami yaiko vae re,
oyovake, opaete reve, yayemboeteuka, yeyora,
II. El Estado se sustenta en los valores de unidad, yoparareko, yoparareko pavë, yomboete,
igualdad, inclusión, dignidad, libertad, solidaridad, ñemoiru, mbiakatu reve, ñemoesäka, ñejäa
reciprocidad, respeto, complementariedad, oyovake opaete pe, oyovake pavë mbaraviki
armonía, transparencia, equilibrio, igualdad de pegua, opaete reve oyovake, kuimbae jare
oportunidades, equidad social y de género en la kuña ndive, ñemometei añetete, jupigue opaete
participación, bienestar común, responsabilidad, pegua, yemboyao jare yemboyaoye, yaiko kavi
justicia social, distribución y redistribución de los vaerä.
productos y bienes sociales, para vivir bien.
MBOROKUAI JAI 9
ARTÍCULO 9
Tëtaguasu iparaviki ani yeokuai güinoi vae jaeko:
Son fines y funciones esenciales del Estado, además
de los que establece la Constitución y la ley: 1. Oyapota opaete kianunga ñavo reta pe yaiko
vaerä jupi rupi, jare viakatu reve, yaipoepi reve
1. Constituir una sociedad justa y armoniosa, añave teko oiko vae, ñañomotarei mbae reve,
cimentada en la descolonización, sin yeokua jasikatu vae mbae reve, jupigue opaete
discriminación ni explotación, con plena kia reta pegua, yaikua kavi vaerä jeta jare
justicia social, para consolidar las identidades oyeayea yaiko vae reta.
plurinacionales.
2. Opaete vae yaiko kavi vaerä, yajata tenonde,
2. Garantizar el bienestar, el desarrollo, la yeangareko opaete kia reta pegua, tëta, jare tëta
seguridad y la protección e igual dignidad de reta, moatagätu jare mboromboete kianunga
las personas, las naciones, los pueblos y las ñavo pe, jare yemongeta oï vaerä opaete ndive.
comunidades, y fomentar el respeto mutuo y el
diálogo intracultural, intercultural y plurilingüe. 3. Güirokuavë jare omogüirakua Tëtaguasu
meteiramino oï vae, oñovatu mbaeyekou
3. Reafirmar y consolidar la unidad del país, y yandembae arakae vae reta, jare kia reta opa
preservar como patrimonio histórico y humano yayeayea yaiko vae.
la diversidad plurinacional.
4. Oyemboeteuka vaerä yemongeta iyipi reta,
4. Garantizar el cumplimiento de los principios, ikavi reta vae, tekomboe jare mborokuai reta,
valores, derechos y deberes reconocidos y oyekuatia oï Mborokuaiguasu pe vae.
consagrados en esta Constitución.
5. Opaete vae ipuereta güinoi, yemboe, teko roïsa,
5. Garantizar el acceso de las personas a la jare mbaraviki.
educación, a la salud y al trabajo.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 25


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

6. Promover y garantizar el aprovechamiento 6. Ñemoatagätu jare oyeporu kavi vaerä


responsable y planificado de los recursos mbaeyekou reta ivi pegua, jokoraiñovi oyereraja
naturales, e impulsar su industrialización, a vaerä tenonde ikavi rupi opaño mbae mbae
través del desarrollo y del fortalecimiento de la reta, yambotuicha vaerä tenonde oipotagüe
base productiva en sus diferentes dimensiones mbaraviki rupi, oyeangareko reve ivi yaiko pipe
y niveles, así como la conservación del medio vae ñanemuña reta outa vae peguara.
ambiente, para el bienestar de las generaciones
actuales y futuras.

ARTÍCULO 10 MBOROKUAI JAI 10


I. Bolivia es un Estado pacifista, que promueve la I. Mborivia jaeko tëtaguasu jeko kavi yae vae,
cultura de la paz y el derecho a la paz, así como oyangareko mbaepuere yerovia pegua re,
la cooperación entre los pueblos de la región y jokoraiñovi yombori ïru tëta reta ndive, jare
del mundo, a fin de contribuir al conocimiento Tëtaguasu reta kuae iviguasu pegua reta ndive,
mutuo, al desarrollo equitativo y a la promoción oyombori yaikua kavi vaerä, opareve yaja vaerä
de la interculturalidad, con pleno respeto a la tenonde ñamoerakua vaerä jeta yaiko vae reta,
soberanía de los estados. yamboeteukata yandeiño ñaneretaguasu.
II. Bolivia rechaza toda guerra de agresión como II. Mborivia, oipotaä ñorarö, jare kuae rupi
instrumento de solución a los diferendos y oyeapokatu vaerä teko pochi reta, oime yave
conflictos entre estados y se reserva el derecho Tëtaguasu reta güinoi, erei katu oime yave
a la legítima defensa en caso de agresión que ñoraro güinoi mbaepuere oyepi vaerä jovaicho
comprometa la independencia y la integridad del retagui ani ïru Tëtaguasu retagui.
Estado.
III. Ipueretaä oñemee oñemoeta vaerä sundaro ïru
III. Se prohíbe la instalación de bases militares Tëtaguasu pegua reta pe kuae yande iviguasu
extranjeras en territorio boliviano. japipe.

CAPÍTULO TERCERO PAÜAPO MBOAPIA


SISTEMA DE GOBIERNO SISTEMA DE GOBIERNO
ARTÍCULO 11 MBOROKUAI JAI 11
I. La República de Bolivia adopta para su I. Tëtaguasu Mborivia juvichara oiparavo opaete
gobierno la forma democrática participativa, oiko kuae pe vae reta, yemboati rupi oyemboete
representativa y comunitaria, con equivalencia reve opaete kuña jare kuimbae reta.
de condiciones entre hombres y mujeres.
II. Yemongeta reta eyeapota ko, yeokuai jei rami:
II. La democracia se ejerce de las siguientes
formas, que serán desarrolladas por la ley: 1. Oyeyapotako opaete vae ndive, jare
yeparanduguasu rupi, ipuerevi yemongeta
1. Directa y participativa, por medio rupi tëta jembiokuai reta jei yave, ani
del referendo, la iniciativa legislativa oipotague kia reta jei yave, tëta iyemboati,
ciudadana, la revocatoria de mandato, la ani marandu ndei mbae oyeyapo yave
asamblea, el cabildo y la consulta previa.
26 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

Las asambleas y cabildos tendrán carácter rupi. Yemboati guasu reta jei yave jare
deliberativo conforme a Ley. tëta iyemboati, kuae reta rupi oyeapota
yemongeta Mborokuai guasu jei rami.
2. Representativa, por medio de la elección de
representantes por voto universal, directo y 2. Mburivicha reta yaiparavo vaerä
secreto, conforme a Ley. yamombotako jare metei ñavo yaikuata
kiare rako vae. Ngaraa yandemboeboe,
3. Comunitaria, por medio de la elección,
Mborokuaiguasu jei rami.
designación o nominación de autoridades y
representantes por normas y procedimientos 3. Tëta mati ani ñana rupi oiko vae reta
propios de las naciones y pueblos indígena ipuerevi oiparavo mburuvicha reta jae reta
originario campesinos, entre otros, conforme ipororokuai jeia rupi aniramo jeko rupi kavi,
a Ley. Mborokuaiguasu jei rami.

ARTÍCULO 12 MBOROKUAI JAI 12


I. El Estado se organiza y estructura su poder I. Tëtaguasu oyemboi oï jare güinoi mbaepuere
público a través de los órganos Legislativo, opaete kia reta re, jae reta ko, Mborokuai Simbika
Ejecutivo, Judicial y Electoral. La organización Iyapoa, mburuvicha mbaravikire omae jare
del Estado está fundamentada en la oyangareko vae, Mburuvicha mbaraviki iyapoa, jare
independencia, separación, coordinación y Mburuvicha Yeparavo iyapoa re, Tëtaguasu ipiräta
cooperación de estos órganos. jare oyemboi oï jaeiño, kue mbaepuere reta mbaeti
oyea oï, jaeiñoma oyombori kavi yaeta reta.
II. Son funciones estatales la de Control, la de
Defensa de la Sociedad y la de Defensa del II. Ñaneretaguasu iparaviki jaeko oyangareko, oepi
Estado. vaerä Ñanereta guasu jare oiko pipe vae reta.
III. Las funciones de los órganos públicos no III. Mbaraviki oyapo kuae tëtaguasu pe vae reta, ngaraa
pueden ser reunidas en un solo órgano ni son ipuere oyemboati metei vae peño ani ngaraa omee
delegables entre sí. mbaepuere oyoupiño.

TÍTULO II JESEGUA II
DERECHOS FUNDAMENTALES Y GARANTÍAS DERECHOS FUNDAMENTALES Y GARANTÍAS
PAÜAPO METEIA
CAPÍTULO PRIMERO
DISPOSICIONES GENERALES
DISPOSICIONES GENERALES
MBOROKUAI JAI 13
ARTÍCULO 13
I. Los derechos reconocidos por esta Constitución I. Opaete tekomboe reta ñanoi vae omboete
son inviolables, universales, interdependientes, Mborokuaiguasu, oipota rupi ngaraa kia ipuere
indivisibles y progresivos. El Estado tiene el oyuvanga jese, echa jaeño eteí ko, meteiño
deber de promoverlos, protegerlos y respetarlos. ko, jare okuakua ojo tenonde koti. Tëtaguasu
iparaviki jaeko omombeu, oyangareko jare
omboetuka vaerä.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 27
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. Los derechos que proclama esta Constitución II. Mborokuaiguasu omboete mbaepuere oyekuatia
no serán entendidos como negación de otros oï vae jokoraiñovi ïru mbaeti oyekuatia oï vae
derechos no enunciados. reta.
III. La clasificación de los derechos establecida en III. Mbaepuere reta oyeparavo oï Mborokuaiguasu
esta Constitución no determina jerarquía alguna pe vae oyovake yae ko, mbaeti tuicha ani michi
ni superioridad de unos derechos sobre otros. ïru mbaepuere reta gui.
IV. Los tratados y convenios internacionales
ratificados por la Asamblea Legislativa IV. Yemongeta reta tuicha vae iru Tëtaguasu pegua,
Plurinacional, que reconocen los derechos jare Mborokuai Simbika reta iyangarekore oipapa
humanos y que prohíben su limitación en los yave ojota ko tenonde kuae mbaepuere opaete
Estados de Excepción prevalecen en el orden pegua. Opaete vae omboeteta ko oime yave
interno. Los derechos y deberes consagrados teko kia nunga Tëtaguasu pe yave, Mbaepure
en esta Constitución se interpretarán de jare yeokuai reta oyekuatia mborokuai guasu pe
conformidad con los Tratados internacionales de vae re, oyembongetata ko jese ïru Tëtaguasu
derechos humanos ratificados por Bolivia. reta ndive, kuae Mborivia pe oyeapo vae.

ARTÍCULO 14
MBOROKUAI JAI 14
I. Todo ser humano tiene personalidad y capacidad
jurídica con arreglo a las leyes y goza de los I. Opaete kianunga reta güinoi tekomboe
derechos reconocidos por esta Constitución, sin oyekuauka vaerä jupigüe rupi mborokuai reta jei
distinción alguna. rami, Mborokuaiguasu omboete opaete kia reta
II. El Estado prohíbe y sanciona toda forma de ñemotarei mbae reve.
discriminación fundada en razón de sexo, color, II. Tëtaguasu oipotaä ñañomotarei, yekura,
edad, orientación sexual, identidad de género, yeangao reta, kuimbae, kuña rupi, ñanepïra
origen, cultura, nacionalidad, ciudadanía, rupi, yakuakua vae rupi, yemboe, yandereko
idioma, credo religioso, ideología, filiación rupi, yande ipi rupi, ketigua vae rupi, kiapegua
política o filosófica, estado civil, condición vae, naneñee rupi, mboroguirovia, yemongeta,
económica o social, tipo de ocupación, grado kia ndive vae, yaikokatu rupi, mbaraviki,
de instrucción, discapacidad, embarazo, u otras ñaikomegüa, ipurua rupi a ni ïru maenunga
que tengan por objetivo o resultado anular o yekura reta, ërei opaete yayovake yaiko vae
menoscabar el reconocimiento, goce o ejercicio, reta.
en condiciones de igualdad, de los derechos de
toda persona. III. Tëtaguasu oyapokauta kianunga reta ani jeta
III. El Estado garantiza a todas las personas y vae pe, yaiko vaera ñomotarëi mbae reve,
colectividades, sin discriminación alguna, el libre yandeiño jare añetete rupi yamboete vaerä
y eficaz ejercicio de los derechos establecidos tekomboe reta Mborokuaiguasu jei rami,
en esta Constitución, las leyes y los tratados jokoraiñovi Mborokuaiguasu ïru ikatu kotigua
internacionales de derechos humanos. reta pe jei rami.
IV. En el ejercicio de los derechos, nadie será IV. Tekomboe reta oyeporu yave, ngaraa kia
obligado a hacer lo que la Constitución y las ipuere oyapoka Mborokuai guasu jei mbae
leyes no manden, ni a privarse de lo que éstas reve jokoraiñovi yandepuereä yayapo mbaeti
no prohíban. oyekuatia öi vae.
28 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

V. Las leyes bolivianas se aplican a todas las V. Mborokuaiguasu Mborivia pegua opaete vae
personas, naturales o jurídicas, bolivianas o ko omboeteta, jare kianunga reta omopüa
extranjeras, en el territorio boliviano. yemboati vae jare jaenungavi oyemboati oï
Mborivia iivi japipe pe vae.
VI. Las extranjeras y los extranjeros en el territorio
boliviano tienen los derechos y deben cumplir VI. Ïru Tëtaguasu pegua reta oiko kuae iviguasu
los deberes establecidos en la Constitución, pe vae guinoi opate tekomboe reta jare yeokuai
salvo las restricciones que ésta contenga. oyapo vaerä Mborokuaiguasu jei rami, ërei katu
omboeteta oime yave yeopia kuae mborokuai
pe.
CAPÍTULO SEGUNDO
PAÜAPO MOKOIA
DERECHOS FUNDAMENTALES
DERECHOS FUNDAMENTALES
ARTÍCULO 15
MBOROKUAI JAI 15
I. Toda persona tiene derecho a la vida y a la
integridad física, psicológica y sexual. Nadie será I. Opaete vae güinoi tekomboe tekove güinoi
torturado, ni sufrirá tratos crueles, inhumanos, vaerä jare jetere oyangareko vaerä, iyemongeta
degradantes o humillantes. No existe la pena de jare kia ndive oyapo vaerä jete oipota vae.
muerte. Ngaraa kia oiporara ñenupa ani yuvanga ikavi
mbae vae. Jokoraiñovi yemombaravete. Añave
II. Todas las personas, en particular las mujeres, mbaetima yandepuere yayoyuka.
tienen derecho a no sufrir violencia física, sexual
o psicológica, tanto en la familia como en la II. Opaete vae, ërei kuña reta güinoiko tekomboe
sociedad. aguiye vaerama oiporara ñenupa, iyemongeta
rupi, jëta pe, ani ramo oikoape.
III. El Estado adoptará las medidas necesarias
para prevenir, eliminar y sancionar la violencia III. Tëtaguasu, güinoeta tekomboe yeangareko
de género y generacional, así como toda acción pegua jare agüiyeara oiporara kuña jare
u omisión que tenga por objeto degradar la kuimbae oiko vae, jare ñemuña outa vae. Ani
condición humana, causar muerte, dolor y oipotague teko ikavi mbae reta ipuere oyapo
sufrimiento físico, sexual o psicológico, tanto en mano vae, tembirorara jete rupi, yembongeta
el ámbito público como privado. rupi, jukuraiñovi publico jare privado reta rupi.
IV. Ninguna persona podrá ser sometida a IV. Mbaeti kia ipuere okañiiño mbae nuga
desaparición forzada por causa o circunstancia jekopegua.
alguna.
V. Ngaraa etei kia ipuere osiriveiño, oyeokuaiño.
V. Ninguna persona podrá ser sometida a Mbaetita kia reta ipuere yayuvanga ani ñamee.
servidumbre ni esclavitud. Se prohíbe la trata y
tráfico de personas.
MBOROKUAI JAI 16
ARTÍCULO 16
I. Opaete vae güinoi tekomboe i jare tembiu güinoi
I. Toda persona tiene derecho al agua y a la
vaerä.
alimentación.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 29


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. El Estado tiene la obligación de garantizar II. Tëtaguasu ngaraako omboataka tembiu jeta
la seguridad alimentaria, a través de una rupi, ikavigue jare opaete pegua.
alimentación sana, adecuada y suficiente para
toda la población.

ARTÍCULO 17 MBOROKUAI JAI 17

Toda persona tiene derecho a recibir educación en Opaete vae güinoi tekomboe oyemboe vaerä
todos los niveles de manera universal, productiva, oipotaguere, omoñemuña reve mbaraviki, jepimbaevae,
gratuita, integral e intercultural, sin discriminación. opaete pegua mbaeti reve oiko ñemotarëi.

ARTÍCULO 18 MBOROKUAI JAI 18

I. Todas las personas tienen derecho a la salud. I. Opaete vae güinoi tekomboe teko roïsa regua.

II. El Estado garantiza la inclusión y el acceso a II. Tëtaguasu oyapotako opaete vae güinoi vaerä
la salud de todas las personas, sin exclusión ni teko roïsa, oeya mbae reve kia ikatu pe jare
discriminación alguna. ñañomotarëi mbae reve.

III. El sistema único de salud será universal, III. Teko roïsa oikotako opaete pegua meteiramiño,
gratuito, equitativo, intracultural, intercultural, jepimbae, oyovake, opaete kia reta yaiko kuae ivi
participativo, con calidad, calidez y control pe vae, opaete vae ñamaeta jese, ikavigüe rupi,
social. El sistema se basa en los principios de jare opaete yayangarekota jese. Yemongeta Teko
solidaridad, eficiencia y corresponsabilidad y se roïsa jaeko opaete pegua, yoparareko ndive, ikavi
desarrolla mediante políticas públicas en todos vae, yayembiapota opaete vae jese jare jokorai
los niveles de gobierno. oyererajata tenonde mbaiu ikavigue rupi jare
mburivicha oporombori oïa rupi.

ARTÍCULO 19 MBOROKUAI JAI 19

I. Toda persona tiene derecho a un hábitat y I. Opaete vae güinoi tekomboe güinoi vaera jëta
vivienda adecuada, que dignifiquen la vida jare joo ikavi güe vae, agüiye vaerä kia mbae jei
familiar y comunitaria. chupe jëtara ani tëta reta.

II. El Estado, en todos sus niveles de gobierno, II. Tëtaguasu, opaete iparavikia renda rupi
promoverá planes de vivienda de interés güirajata jare oyapokata o reta, kuae omboepita
social, mediante sistemas adecuados de korepoti pe mboki jare oyomborimborita,
financiamiento, basándose en los principios yemongeta jei rami, oyovake oyomborita opaete
de solidaridad y equidad. Estos planes se vae. Kuae yupavo o regua opate paravete reta
destinarán preferentemente a familias de vae peguara, jare mbaetiete mbae güinoi vae
escasos recursos, a grupos menos favorecidos jare mati ani ñana rupi oiko vae reta pegua.
y al área rural.

ARTÍCULO 20 MBOROKUAI JAI 20


I. Toda persona tiene derecho al acceso universal I. Opaete vae güinoi tekomboe oyovake yeporu
y equitativo a los servicios básicos de agua reta ikavigue vae i ikavigüe, i ikiagüe ivigüi rupi

30 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

potable, alcantarillado, electricidad, gas oyembombo vae, tembipe omee vae, ivitu-tata o
domiciliario, postal y telecomunicaciones. oñavo pe, tupapire reta jare yemongeta rape.
II. Es responsabilidad del Estado, en todos sus II. Tëtaguasu iparaviki jaeko, oipota rupi mbaraviki
niveles de gobierno, la provisión de los servicios mburuvicha oyapoa rupi, oime vaerä yeporu
básicos a través de entidades públicas, mixtas, ikavigue vae mbaraviki renda reta rupi oyeayea
cooperativas o comunitarias. En los casos de vae rupi, oñomoiru omopüa korepoti renda vae
electricidad, gas domiciliario y telecomunicaciones rupi, ani tëta yomboati rupi. Tembipe omee
se podrá prestar el servicio mediante contratos vae, ivitu-tata jare yemongeta rape, kuae reta
con la empresa privada. La provisión de servicios ipuere oyapo tembikuatia ikavigüe rupi jare
debe responder a los criterios de universalidad, oñemee mbaraviki tuicha vae iyapoa reta pe.
responsabilidad, accesibilidad, continuidad, Kuae mbaeporu oñemeeta yemongeta jei rami
calidad, eficiencia, eficacia, tarifas equitativas y oyeapota oñemae reve opaete re.
cobertura necesaria; con participación y control
social. III. Ñanoita i jare i ikiague ojo ivigüi rupi vae, kuae
retako jae yande mbaepuere ñanoi vae, kuae
III. El acceso al agua y alcantarillado constituyen mbaraviki reta ngaraa oñemee, ani oyemboasa
derechos humanos, no son objeto de concesión kia ipope, oyangareko vaerä jese, echa
ni privatización y están sujetos a régimen de oyekuatia oï Tëtaguasu jee re mborokuai jei
licencias y registros, conforme a ley. rami.
PAÜAPO MBOAPIA
CAPÍTULO TERCERO
DERECHOS CIVILES Y POLÍTICOS
DERECHOS CIVILES Y POLÍTICOS
PAÜAPO JAI I
SECCIÓN I DERECHOS CIVILES
DERECHOS CIVILES
MBOROKUAI JAI 21
ARTÍCULO 21
Opaete kuña jare kuimbae reta Mborivia pegua güinoi
Las bolivianas y los bolivianos tienen los siguientes tekomboe vae jae ko:
derechos:
1. Oyekuaukata maenunga tëta pegua ko jae vae.
1. A la autoidentificación cultural.
2. Jaeiño oikuata iyegua, oyemboeteukata jae jeko
2. A la privacidad, intimidad, honra, honor, propia rupi jare oipota rami.
imagen y dignidad.
3. Ipiayemongeta vaerä, iporogüirovia jare
3. A la libertad de pensamiento, espiritualidad, iporomboete oipota rami, iporoguirovia jaeiño pe
religión y culto, expresados en forma individual ani jeta vae ndive, ipuere oyapo jaeiñope ani jeta
o colectiva, tanto en público como en privado, vae ipite pe. Mborokuai jei rami.
con fines lícitos.
4. Ipuere oyomboati jare oñomoiru mbaraviki pe,
4. A la libertad de reunión y asociación, en forma opaete kia reta ndive oñemongana mbae reve.
pública y privada, con fines lícitos.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 31


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

5. A expresar y difundir libremente pensamientos u 5. Omoerakuäta iyemongeta oipota rupi, ñee


opiniones por cualquier medio de comunicación, renduka rupi, ani iñee petei, opaete vae jovake,
de forma oral, escrita o visual, individual o jaeiño pe ani jeta vae ndive.
colectiva.
6. Oimevi tekomboe yaikua vaerä iopotague
6. A acceder a la información, interpretarla, yemongeta reta, ñamoesäka reve jare
analizarla y comunicarla libremente, de manera ñamoerakuäta yemboavai mbae reve yandeiño
individual o colectiva. jae ramiñovi jeta vae ndie.
7. A la libertad de residencia, permanencia y 7. Ñanoita ñanereta renda jare yandepuere
circulación en todo el territorio boliviano, que oipota rupi yaja kuae iviguasu Mborivia japipe,
incluye la salida e ingreso del país. jokoraiñovi yandepuere ñae jare yayerova ye.

ARTÍCULO 22 MBOROKUAI JAI 22

La dignidad y la libertad de la persona son inviolables. Añetete jare yeyora rupi oikovae re ngaraa kia ipuere
Respetarlas y protegerlas es deber primordial del oyuvanga oyemboetetako, jare oyeangareko kavitako
Estado. jese jae kuae Tëtaguasu iparaviki.

ARTÍCULO 23 MBOROKUAI JAI 23

I. Toda persona tiene derecho a la libertad y I. Opaete vae güinoi tekomboe yeyora jare
seguridad personal. La libertad personal sólo yeangareko pegua. Jaeñoma kuae reta ipuere
podrá ser restringida en los límites señalados oyeopia ani oiko mborokuai jei yave, yaikua
por la ley, para asegurar el descubrimiento de la vaerä añetete mbae oasague vae mburuvicha
verdad histórica en la actuación de las instancias reta jovai.
jurisdiccionales. II. Michiae, tairusu reta ngaraa oyepii jare
II. Se evitará la imposición a los adolescentes de yayokendaiño. Opaete oyepii vae reta
medidas privativas de libertad. Todo adolescente mburuvicha teko simbika reta iyapoa, jare
que se encuentre privado de libertad recibirá jemimonde jovi vae reta, omae kavita ko
atención preferente por parte de las autoridades jese. Omboete reve jare ngarávi omombeu
judiciales, administrativas y policiales. Éstas jee kianunga reta pe. Kuae reta ngarávi oï ani
deberán asegurar en todo momento el respeto oyeokenda okuakua vae reta ipitepe michiae
a su dignidad y la reserva de su identidad. La jekopegua.
detención deberá cumplirse en recintos distintos
de los asignados para los adultos, teniendo en
cuenta las necesidades propias de su edad.
III. Ngaraa kia reta ipuere oyepiiño ani oyeokenda.
III. Nadie podrá ser detenido, aprehendido o privado Ipuere Oyepii mborokuai jei yave oyepii vaerä
de su libertad, salvo en los casos y según las jeitako metei mburuvicha jokuae teko pegua jare
formas establecidas por la ley. La ejecución kuatia rupi.
del mandamiento requerirá que éste emane
de autoridad competente y que sea emitido por
escrito.
IV. Opaete kia reta oñevae imonda oï yave,
IV. Toda persona que sea encontrada en delito
oipotague kia reta ipuere oyepii mbaeti reve
flagrante podrá ser aprehendida por cualquier otra
32 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

persona, aun sin mandamiento. El único objeto de mborokuai. Jare oyererajata metei mburuvicha
la aprehensión será su conducción ante autoridad jovai, jae omaeta jeko jare oikuata keräi oyapota
judicial competente, quien deberá resolver su vae, mokoipa irundi ara jai pe.
situación jurídica en el plazo máximo de veinticuatro
horas.
V. Kia reta oyepii rupive oyemombeuta chupe
V. En el momento en que una persona sea privada mbae jekopegua ko oyepii vae, ani kiako oñeapo
de su libertad, será informada de los motivos por jese vae.
los que se procede a su detención, así como de
la denuncia o querella formulada en su contra. VI. Tembipii riru iyangarekoa reta omoapïtata
VI. Los responsables de los centros de reclusión opaete oyepii vae reta jee, jare ngaraa etei
deberán llevar el registro de personas privadas omaeño oike oyepii vae kuatia mbae. Echa
de libertad. No recibirán a ninguna persona mbaeti yave omoapïta tee reta ipuere oike
sin copiar en su registro el mandamiento ñeapo pe mborokuai jei rami.
correspondiente. Su incumplimiento dará lugar
al procesamiento y sanciones que señale la ley.

ARTÍCULO 24 MBOROKUAI JAI 24

Toda persona tiene derecho a la petición de Opaete vae güinoi tekomboe oiporu vaerä jaeiño pe
manera individual o colectiva, sea oral o escrita, y ani jeta vae ndive, iñee peteí ani tupapire rupi, jare
a la obtención de respuesta formal y pronta. Para el oikuaaye vaerä aramoete pegua. Mbaepuere jei ko
ejercicio de este derecho no se exigirá más requisito jaeiñoma eteì omombeuta jee jokuae oiporu oï vae.
que la identificación del peticionario.

ARTÍCULO 25 MBOROKUAI JAI 25


I. Toda persona tiene derecho a la inviolabilidad de I. Opaete vae güinoi tekomboe agüiye vaerä kia
su domicilio y al secreto de las comunicaciones oikeiño joo pe, ani kia ndive imiari oipotagüe re
privadas en todas sus formas, salvo autorización vae, ipuere oyeapo metei mburuvicha jei yave.
judicial.
II. Mbaeti kia ipuere ojäaiño tupapire ambue vae,
II. Son inviolables la correspondencia, los papeles ani ïru kuatia oipotagüe reta, ngaraavi oñepiroiño
privados y las manifestaciones privadas contenidas kia güi, erëi katu ipuere oyeapo kuae mborokuai
en cualquier soporte, éstos no podrán ser incautados jei yave, ani oime yave teko kaviä, kuatia rupi
salvo en los casos determinados por la ley para metei mburuvicha ipuere oiporu ikirëi oikuaa
la investigación penal, en virtud de orden escrita y yave mbae regua.
motivada de autoridad judicial competente.
III. Mburuvicha reta, ani ïru yemboati pegua reta,
III. Ni la autoridad pública, ni persona u organismo
alguno podrán interceptar conversaciones o ipueretaä oyopia ani oyeapisaka kia imiari vae
comunicaciones privadas mediante instalación re.
que las controle o centralice. IV. Maenunga miari reta, kuatia ani mïrata rupi
IV. La información y prueba obtenidas con violación oñevae vae reta mbaeti ikavi maenunga ñeapo
de correspondencia y comunicaciones en pegüara.
cualquiera de sus formas no producirán efecto
legal.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 33
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

SECCIÓN II PAÜAPO JAI II


DERECHOS POLÍTICOS DERECHOS POLÍTICOS

ARTÍCULO 26 MBOROKUAI JAI 26


I. Todas las ciudadanas y los ciudadanos tienen I. Opaete kuña jare kuimbae reta güinoi tekomboe
derecho a participar libremente en la formación, oyemboe vaerä, mbaepuere jare oyemoinge
ejercicio y control del poder político, directamente vaerä oiko tëta ruvicha, guinoi tekomboe oike
o por medio de sus representantes, y de manera vaerä, jare kia ojo vaerä jae jee re, ipuere ojo
individual o colectiva. La participación será jaeiño ani jeta vae ndive. Kuae oipota oyovake
equitativa y en igualdad de condiciones entre kuña jare kuimbae pegüara.
hombres y mujeres.
II. Tekomboe yaike vaerä kuaepe jae ko:
II. El derecho a la participación comprende:
1. Ñamopuata yemboati jokoräi yaike vaerä
1. La organización con fines de participación
yamoyuvanga tee mburuvicharä oiko
política, conforme a la Constitución y a la
ley. vaerä, Mborokuaiguasu jei rami.

2. El sufragio, mediante voto igual, universal, 2. Yaiparavota mburuvicha reta yamombo


directo, individual, secreto, libre y jese vae rupi, yandeiño, kia oikuaa mbae
obligatorio, escrutado públicamente. El reve, ñaneateï mbae reve, kuae yeparavo
sufragio se ejercerá a partir de los dieciocho oyeapota jeta vea ipite pe. Oporoparavota
años cumplidos. kianunga reta oipiti yave pañandepo juri
arasa guive.
3. Donde se practique la democracia
comunitaria, los procesos electorales se 3. Kianunga tëta reta ipuere oiparavo
ejercerán según normas y procedimientos mburuvicha jae reta jeko rupiño, ërei katu
propios, supervisados por el Órgano omaeta jese Mburuvicha reta yeparavo
Electoral, siempre y cuando el acto electoral pegua, kuae oyeapotako mbaeti yave
no esté sujeto al voto igual, universal, yeparavo oyereraja ïru tëta pe rami.
directo, secreto, libre y obligatorio.
4. Tëta reta mati ani kaa rupi öiko vae
4. La elección, designación y nominación oiparavota juvicha jae reta jeko rupiño.
directa de los representantes de las
naciones y pueblos indígena originario 5. Oyeangarekota opaete mbaraviki reta
campesinos, de acuerdo con sus normas y oyeapo vae re.
procedimientos propios.
5. La fiscalización de los actos de la función
pública.
MBOROKUAI JAI 27
ARTÍCULO 27
I. Kuña jare kuimbae reta keti rupi ani ïru
I. Las bolivianas y los bolivianos residentes en tëtaguasu pe oiko vae güinoi tekomboe
el exterior tienen derecho a participar en las
oiparavo vaerä mburuvichaguasu jare
elecciones a la Presidencia y Vicepresidencia
mburuvicha jaikuegua Tëtapegua, jokoraiñovi
del Estado, y en las demás señaladas por la
34 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ley. El derecho se ejercerá a través del registro ïru reta mborokuai jei rami. Ërei katu jee
y empadronamiento realizado por el Órgano oyekuatiata Mburuvicha yeparavo pegua
Electoral. iparavikia pe.
II. Las extranjeras y los extranjeros residentes II. Ïru tëtaguasu pegua reta, oiko kuae pe vae
en Bolivia tienen derecho a sufragar en reta ipuere oiparavo mburuvicha yaikoa pegua,
las elecciones municipales, conforme a la mborokuai jei rami, oyemboete reve yemongeta
ley, aplicando principios de reciprocidad yembori pegua ïru Tëtaguasu ndive oï vae.
internacional.
MBOROKUAI JAI 28
ARTÍCULO 28
Ngara kia ipuere oike mburuvicharä, oime yave
El ejercicio de los derechos políticos se suspende en ñeapo güinoi, jare mbaeti yave omboete jokuae
los siguientes casos, previa sentencia ejecutoriada tembiporara guinoi vae.
mientras la pena no haya sido cumplida:
1. Tovaicho pe ikavita vae, oime yave oiko ñoräro.
1. Por tomar armas y prestar servicio en fuerzas
armadas enemigas en tiempos de guerra. 2. Oñomi yave korepoti ani ïru mbaeyekou
Tëtaguasu pegua re oyembombae yave.
2. Por defraudación de recursos públicos.
3. Tëtaguasu ombotavi yave.
3. Por traición a la patria.
MBOROKUAI JAI 29
ARTÍCULO 29
I. Kuña jare kuimbae ketigua ïru tëtaguasu pegua
I. Se reconoce a las extranjeras y los extranjeros
reta ipuere oiporu oñepïro vaerä, jëtaïgua reta
el derecho a pedir y recibir asilo o refugio por
omoña yave iyemongeta jekopegua, mborokuai
persecución política o ideológica, de conformidad
jei rami jare ïru Tëntaguasu iporokuai reta jei
con las leyes y los tratados internacionales.
rami.
II. Toda persona a quien se haya otorgado en Bolivia
II. Opaete osi vae iru Tëtaguasu pegua jare oike
asilo o refugio no será expulsada o entregada a
un país donde su vida, integridad, seguridad o Mborivia pe vae, ngara oñemee ïru Tëtaguasu
libertad peligren. El Estado atenderá de manera ipope oime yave mbae ikavi mbae vae ipuere
positiva, humanitaria y expedita las solicitudes oasa jae ndive jëta pe yave. Tëtaguasu
de reunificación familiar que se presenten por oipararekota ipuere vaerä oiko ani gueru
padres o hijos asilados o refugiados. imichiae reta.

CAPÍTULO CUARTO PAÜAPO IRUNDIA


DERECHOS DE LAS NACIONES Y PUEBLOS DERECHOS DE LAS NACIONES Y PUEBLOS
INDÍGENA ORIGINARIO CAMPESINOS INDÍGENA ORIGINARIO CAMPESINOS

ARTÍCULO 30 MBOROKUAI JAI 30


I. Es nación y pueblo indígena originario campesino I. Jaeko tëta iya reta oikoñomai vae opaete
toda la colectividad humana que comparta yogüireko metei rami vae, jeko rupi, ñee rupi,
identidad cultural, idioma, tradición histórica, arakae teko oasague vae rupi, iyemboati reta,
instituciones, territorialidad y cosmovisión, cuya
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 35
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

existencia es anterior a la invasión colonial iviguasu jare iyemongeta reta rupi yoguireko
española. vae, jare ndei ou mbove karai espaigua reta.
II. En el marco de la unidad del Estado y de II. Metei ramiño yaiko vaerä kuae Tëtaguasu pe,
acuerdo con esta Constitución las naciones y jare mborokuai jei rami tëta reta oikoñomai vae
pueblos indígena originario campesinos gozan imbaepuere reta jae ko:
de los siguientes derechos:
1. Yaiko vaerä yeyora rupi.
1. A existir libremente.
2. Güinoita jare oyekuaukata, iporoguirovia,
2. A su identidad cultural, creencia religiosa, mbae mboete oipotagüe re, tembiapo, jare
espiritualidades, prácticas y costumbres, y jeko jae iyemongeta rami.
a su propia cosmovisión.
3. Oyekuaukata iñemuña reta ndive, jokorai
3. A que la identidad cultural de cada uno de oipota yave, ipuere oyekuatia Mboriviaigüara
sus miembros, si así lo desea, se inscriba itupapire iyeegua rupi, tupapire ïru Tëtaguasu
junto a la ciudadanía boliviana en su cédula pe yaja vae pegua jare güinoita tupapire
de identidad, pasaporte u otros documentos
ikavitako vae.
de identificación con validez legal.
4. Oikota jae oipota rami, jare oiparavota
4. A la libre determinación y territorialidad.
iviguasu kiaepe oiko vaerä.
5. A que sus instituciones sean parte de la
estructura general del Estado. 5. Iyemboati reta oïta Tëtaguasu iyemboati
japipe.
6. A la titulación colectiva de tierras y
territorios. 6. Güinoita iviguasu regua tupapire jeta vae
pegua.
7. A la protección de sus lugares sagrados.
7. Yeangareko mbae ikavi vae renda re.
8. A crear y administrar sistemas, medios y
redes de comunicación propios. 8. Oyapo jare oyangarekota ñeerenduka jae
9. A que sus saberes y conocimientos reta imbaeí re.
tradicionales, su medicina tradicional, sus 9. Arakua arakae vae, moa ivira pegua,
idiomas, sus rituales y sus símbolos y iñee, iyerurere jare imöerakua reta,
vestimentas sean valorados, respetados y temimonde reta, opaete kuae oyemboeteta,
promocionados. oyekuaukata, jare oyemombeuta oipota rupi.
10. A vivir en un medio ambiente sano, con
10. Oikota ivi ikavigüe pe, oiporuta jare
manejo y aprovechamiento adecuado de
los ecosistemas. oyangarekota mbaeyukou kaa pe oï vae reta
re.
11. A la propiedad intelectual colectiva de sus
saberes, ciencias y conocimientos, así 11. Iyarakua, jare iyemboe oyemboeteta,
como a su valoración, uso, promoción y jembiporu reta, oñemoaita oipota rupi jare
desarrollo. oyerarajata tenonde.
12. A una educación intracultural, intercultural y 12. Yemboe oipotague yaiko pegua, jare jeko
plurilingüe en todo el sistema educativo. rupi, oñemeeta jeta ñee pe opaete yemboe
renda rupi.
36 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

13. Al sistema de salud universal y gratuito 13. Teko roisa opaete pegua jepimbae,
que respete su cosmovisión y prácticas yamboete reve jeko jare ivira moa reta
tradicionales. oipuru vae.
14. Al ejercicio de sus sistemas políticos,
14. Oiko vaerä mburuvichara, teko simbi vae,
jurídicos y económicos acorde a su
jare ïru korepoti reta, jae oipota rami.
cosmovisión.
15. A ser consultados mediante procedimientos 15. Oyeparandu kavita chupe oime yave
apropiados, y en particular a través de sus mbae oyeapota ani maenunga mborokuai
instituciones, cada vez que se prevean jaekavipotaa chupe yave. Kuae jekopegua
medidas legislativas o administrativas yamboeteta añetete pegua kuae marandu
susceptibles de afectarles. En este marco, oyapo Tëtaguasu vae, yemongeta ikavigue
se respetará y garantizará el derecho a la rupi, yaiporu kavi vaerä mbaeyekou jae
consulta previa obligatoria, realizada por el reta iivi pe oï vae.
Estado, de buena fe y concertada, respecto
a la explotación de los recursos naturales no
renovables en el territorio que habitan. 16. Oiporu vaerä mbaeyekou oñerenoe iivi reta
16. A la participación en los beneficios de la pe öi vae.
explotación de los recursos naturales en
sus territorios. 17. Kaa rupi ani mati rupi iviguasu pe oiko vae
17. A la gestión territorial indígena autónoma, y reta, oiporuta mbaeyekou oyepoepi vae
al uso y aprovechamiento exclusivo de los reta iivi pe öi vae, jare jokoraiñovi oyekouta
recursos naturales renovables existentes kia reta oiko jokope vae.
en su territorio sin perjuicio de los derechos
legítimamente adquiridos por terceros.
18. A la participación en los órganos e 18. Oike vaerä oipota rupi Tëtaguasu iparavikia
instituciones del Estado. renda ani ïru rupi.
III. El Estado garantiza, respeta y protege los
derechos de las naciones y pueblos indígena III. Tëtaguasu omboete tekomboe reta tëta reta
originario campesinos consagrados en esta oikoñomai tenonde rupi vae mborokuai guasu jei
Constitución y la ley. rami.

ARTÍCULO 31
MBOROKUAI JAI 31
I. Las naciones y pueblos indígena originarios en
peligro de extinción, en situación de aislamiento I. Tëta reta oikoñomai tenonde rupi opatama
voluntario y no contactados, serán protegidos y okañi vae, mbaeti iru tëta reta ndive oyea vae,
respetados en sus formas de vida individual y oyeepita jare oyemboeteta jeko reta meteiñavo
colectiva. ani jeta ndive vae.
II. Las naciones y pueblos indígenas en II. Tëta oikoñomai reta vae, mbaeti oyea kia ndive
aislamiento y no contactados gozan del derecho vae, jokoraiño ko oikota jae reta oipota rami,
a mantenerse en esa condición, a la delimitación jare oyeyapo katuta tupapire iivi regua chupe
y consolidación legal del territorio que ocupan y reta.
habitan.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 37


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 32 MBOROKUAI JAI 32


El pueblo afroboliviano goza, en todo lo que Tëta afromboriviaigua güinoi tekomboe, korepoti reta
corresponda, de los derechos económicos, sociales, pegua, oiko retavae pegua, mburuvicha pegua, jare
políticos y culturales reconocidos en la Constitución teko reta pegua, güinoivi opaete oikoñomai tëta reta
para las naciones y pueblos indígena originario vae rami.
campesinos.

CAPÍTULO QUINTO PAÜAPO PANDEPOA


DERECHOS SOCIALES Y ECONÓMICOS DERECHOS SOCIALES Y ECONÓMICOS

SECCIÓN I PAÜAPO JAI I


DERECHO AL MEDIO AMBIENTE DERECHO AL MEDIO AMBIENTE
ARTÍCULO 33 MBOROKUAI JAI 33
Las personas tienen derecho a un medio ambiente Opaete kia reta güinoi tekomboe oiko kavi vaerä
saludable, protegido y equilibrado. El ejercicio de este mbae renda ikavi vae pe, oyeangarekota jese, kuae
derecho debe permitir a los individuos y colectividades tekomboe güinoita meteiñavo ani jeta vae reta, añave
de las presentes y futuras generaciones, además de oiko vae reta, jare ñemuña reta outa vae, jokoraiñovi
otros seres vivos, desarrollarse de manera normal y ïru mbae oikove vae jokope oiko vae reta.
permanente.

ARTÍCULO 34 MBOROKUAI JAI 34


Cualquier persona, a título individual o en Oipotague kia reta, jaeiño pe ani jeta vae jee re,
representación de una colectividad, está facultada para ipuere oñeapo mburuvicha reta pe oepi vaerä ivi
ejercitar las acciones legales en defensa del derecho yaiko pipe vae, mbaeti jei reve imiari jokuae tenonde
al medio ambiente, sin perjuicio de la obligación de las oyangareko jese vaepe, echa kuae oepita kia reta güi
instituciones públicas de actuar de oficio frente a los aguiye vaerama omombaerasi ivi jae oiko pipe vae.
atentados contra el medio ambiente.
SECCIÓN II PAÜAPO JAI II
DERECHO A LA SALUD Y A LA SEGURIDAD DERECHO A LA SALUD Y A LA SEGURIDAD
SOCIAL SOCIAL

ARTÍCULO 35 MBOROKUAI JAI 35


I. El Estado, en todos sus niveles, protegerá I. Tëtaguasu, oipota rupi oepita tekomboe
el derecho a la salud, promoviendo políticas tekoroïsa pegua, güirajata tenonde mbaiu
públicas orientadas a mejorar la calidad de vida, opaete mbaraviki reta ndive, jokorai yaiko kavi
el bienestar colectivo y el acceso gratuito de la vaerä opaete vae, jare oiko vaerä ñepoano
población a los servicios de salud. jepimbae tekoroïsa pegua.

38 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. El sistema de salud es único e incluye a la II. Tekoroisa meteiñoko, ërei katu ipuerevi yaiporu
medicina tradicional de las naciones y pueblos moa ivira pegua, tëta oikoñomai vae reta oiporu
indígena originario campesinos. vae.

ARTÍCULO 36 MBOROKUAI JAI 36


I. El Estado garantizará el acceso al seguro I. Tëtaguasu, omeeta opaete pe güinoi vaerä teko
universal de salud. roisa.
II. El Estado controlará el ejercicio de los servicios II. Tëtaguasu, oyangarekota opaete mbaraviki
públicos y privados de salud, y lo regulará jare yeokuai opaete imbae vaere jare metei
mediante la ley. ani mboviño iya vae reta oyapo teko roisa vae,
omaeta jese mborokuai rupi.
ARTÍCULO 37
MBOROKUAI JAI 37
El Estado tiene la obligación indeclinable de garantizar
y sostener el derecho a la salud, que se constituye Tëtaguasu iparaviki jae ko oyangareko opaete re
en una función suprema y primera responsabilidad güinoi vaerä teko roisa, kuae oyemotenondeta jare
financiera. Se priorizará la promoción de la salud y la oimeta korepoti pipeguära. Oyemotenondeta teko
prevención de las enfermedades. roisa agüiye vaerä oiko mbaerasi.

ARTÍCULO 38 MBOROKUAI JAI 38

I. Los bienes y servicios públicos de salud I. Tembiporu reta teko roisa pegua Tëtaguasu
son propiedad del Estado, y no podrán ser imbae ko, ngaraa oñemee metei vaepeño
privatizados ni concesionados. ani mbovi reta ipo peño, jokoraiñovi ngaraa
oyemboasa ambuae vae reta ipope oyangareko
II. Los servicios de salud serán prestados de forma jese vaerä.
ininterrumpida.
II. Kuae mbaraviki teko roïsa pegua oputuu mbae
ko.
ARTÍCULO 39
MBOROKUAI JAI 39
I. El Estado garantizará el servicio de salud
público y reconoce el servicio de salud privado; I. Tëtaguasu jei omee vaerä yeokuai teko roisa
regulará y vigilará la atención de calidad a través pegua opaete pegua, jare teko roisa oiko katu
de auditorías médicas sostenibles que evalúen vae reta pegua, oñono kavita jare oyangarekota
el trabajo de su personal, la infraestructura y el jese oime vaerä ñepoano ikavigüe vae, ojäatavi
equipamiento, de acuerdo con la ley. Oporopoano vae reta iparaviki, O jare tembiporu
mborokuai jei rami.
II. La ley sancionará las acciones u omisiones
negligentes en el ejercicio de la práctica médica. II. Mborokuai guasu oiporaraukata oporopoano
vae reta pe mbaeti yave iparaviki oyapo kavi.
ARTÍCULO 40
MBOROKUAI JAI 40
El Estado garantizará la participación de la población
organizada en la toma de decisiones, y en la gestión Tëtaguasu, jei opaete tëta reta pe, jae reta oikua
de todo el sistema público de salud. vaerä keräita ko oguata teko roïsa opaete pegua vae.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 39


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 41 MBOROKUAI JAI 41


I. El Estado garantizará el acceso de la población I. Tëtaguasu, oyapokautako oime vaerä moa
a los medicamentos. opaete pegua.
II. El Estado priorizará los medicamentos genéricos II. Tëtaguasu, ombotenondeta oyeporu vaerä moa
a través del fomento de su producción interna y, reta kuae pei oyeapo vae, ërei güiramoi oata ani
en su caso, determinará su importación. mbaeti yave, ipuere gueru ïru Tëtaguasu güi.
III. El derecho a acceder a los medicamentos III. Oime tekomboe güinoi opaete kia reta ogua
no podrá ser restringido por los derechos de vaerä moa, oyemboeteta jokuae iyapoa jare
propiedad intelectual y comercialización, y imeea reta, omee vaerä moa reta ikavi güe jare
contemplará estándares de calidad y primera ipiau vae.
generación.
MBOROKUAI JAI 42
ARTÍCULO 42
I. Tëtaguasu iparaviki jaeko, omoërakua jare
I. Es responsabilidad del Estado promover y oyemboeteuka vaerä, oyeporu vaerä, yemboe
garantizar el respeto, uso, investigación y kavi, jare ñepoano oiko jokua moa reta arakae
práctica de la medicina tradicional, rescatando
güive yaiporu vae, jare yaiporu ye vaerä arakae
los conocimientos y prácticas ancestrales desde
vae arakua reta, mirata reta, tëta oikoñomai reta
el pensamiento y valores de todas las naciones
vae güinoi vae.
y pueblos indígena originario campesinos.
II. La promoción de la medicina tradicional II. Oyemboteuta oipota rupi moa ivira pegua
incorporará el registro de medicamentos arakae güive oyeporu vae reta, oyekuatiata
naturales y de sus principios activos, así como la jare mbae pegua ikavi vae, oyeangarekota jare
protección de su conocimiento como propiedad oyemboeteta iyapoa, jare arakae güive kuae
intelectual, histórica, cultural, y como patrimonio teko oiko vae, kuae ko tëta reta oikoñomai vae
de las naciones y pueblos indígena originario reta imbae.
campesinos. III. Mborokuai guasu jeita keräitako oyeporu jare
III. La ley regulará el ejercicio de la medicina oyeangareko kuae moa arakae güive oiko vaere.
tradicional y garantizará la calidad de su servicio.

ARTÍCULO 43 MBOROKUAI JAI 43


La ley regulará las donaciones o trasplantes de células, Mborokuaiguasu, jeita keräi oñekitï imbaerasi vae
tejidos u órganos bajo los principios de humanidad, reta oñepoano vaerä, oñemae reve yoaiu re, yombori,
solidaridad, oportunidad, gratuidad y eficiencia.
oyovake, oiko vaerä jepimbae jare ikavigüe vae.
ARTÍCULO 44 MBOROKUAI JAI 44
I. Ninguna persona será sometida a intervención I. Ngaraa kia ñatei reve oyeapo yemboe jesegua,
quirúrgica, examen médico o de laboratorio sin ani oñekitïka, ërei ïru ipuere oñemoe jese vae
su consentimiento o el de terceros legalmente guinoi yave yeokuai imbaerasi vae gui, ipuere
autorizados, salvo peligro inminente de su vida. oyeapo mborokuai rupi, ani jeietema oï yave
oyereroasa vaerä jekove.

40 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. Ninguna persona será sometida a experimentos II. Ngaraa kia re ipuere oyemboe oyeparandu
científicos sin su consentimiento. mbae reve chupe.
MBOROKUAI JAI 45
ARTÍCULO 45 I. Opaete kuña jare kuimbae Mboriviaigua reta
I. Todas las bolivianas y los bolivianos tienen güinoi tekomboe anetete ñepoano jare teko
derecho a acceder a la seguridad social. roisa pegua.

II. La seguridad social se presta bajo los principios II. Ñepoano teko roisa pegua oyeporuta oñemae
de universalidad, integralidad, equidad, reve, oiko vaera opaete pegua, kuña jare
solidaridad, unidad de gestión, economía, kuimbae pegua, kuea mbaraviki oyeapota
oportunidad, interculturalidad y eficacia. Su mopetiramiño opaete pegua, ngará jepi mbaté,
dirección y administración corresponde al opaete oyeayea yaiko vae pegua, jare ikavi güe
Estado, con control y participación social. vae. Kuae mbaraviki guirajata jare yeangareko
jese Tëtaguasu opaete kia reta peguara.
III. El régimen de seguridad social cubre atención
por enfermedad, epidemias y enfermedades III. Kuae yeporu añetete teko roisa pegua, oïko oipotague
catastróficas; maternidad y paternidad; riesgos mbaerasi pegua, tempiporara pegua, maëmegua
profesionales, laborales y riesgos por labores de pegua, kuña yekuaku pegua, jare kuimbae pe
oñemeeta mbae michiae rai peguära, mbae oasa
campo; discapacidad y necesidades especiales;
mbearero reta iparavikia rupi yave pegua, kaa pe
desempleo y pérdida de empleo; orfandad,
susere yave pegua, ipuere mbae oparaviki vae pegua:
invalidez, viudez, vejez y muerte; vivienda,
iparaviki mbae pegua, omokañi iparaviki vae, tirëi,
asignaciones familiares y otras previsiones
ipuere mbae, ime ani jembireko mbae pegua, tiäro ani
sociales. ndesi pegua, jare mano pegua, o pegua, ñemuña reta
pegua, ani ïru mbae mbae opaete pegua.
IV. El Estado garantiza el derecho a la jubilación, IV. Tëtaguasu omee tekomboe kia reta oeya vaerä
con carácter universal, solidario y equitativo. iparaviki indechima yave jare oyemboepita
chupe kuae ko yombori oyovake opaete pegua.
V. Las mujeres tienen derecho a la maternidad
segura, con una visión y práctica intercultural; V. Kuña reta güinoi tekomboe oyekuaku kavi
gozarán de especial asistencia y protección vaerä, omae reve ïru teko reta re; Tëtaguasu
del Estado durante el embarazo, parto y en los oyangareko kavita jese ipurua oï yave, oyekuaku
periodos prenatal y posnatal. yave, jare opama oyekuaku yave.
VI. Los servicios de seguridad social pública no VI. Yeporu reta ñepoano pegua ani teko roïsa pegua
podrán ser privatizados ni concesionados. ngaraa oñemee oikokatu vae reta ani kia reta ipo pe.

SECCIÓN III PAÜAPO JAI III


DERECHO AL TRABAJO Y AL EMPLEO DERECHO AL TRABAJO Y AL EMPLEO

ARTÍCULO 46 MBOROKUAI JAI 46


I. Toda persona tiene derecho: I. Opaete kianunga reta güinoi tekomboe:

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 41


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

1. Al trabajo digno, con seguridad industrial, 1. Mbaraviki ikavi vae, añetetepegua, ikia
higiene y salud ocupacional, sin mbae jare teko roisa ndive, ñomotärei
discriminación, y con remuneración o mbae reve, oyemboepi kavita chupe,
salario justo, equitativo y satisfactorio, oyovake, iyeupe guära, jare jetära reta
que le asegure para sí y su familia una peguära jokoräi oiko kavi vaerä reta.
existencia digna.
2. Guinoita metei mbaraviki ikavi yae vae, jare
2. A una fuente laboral estable, en condiciones ima pegua
equitativas y satisfactorias.
II. Tëtaguasu oyangarekota oipotague mbaraviki
II. El Estado protegerá el ejercicio del trabajo en
reta oyeapo vae re.
todas sus formas.
III. Se prohíbe toda forma de trabajo forzoso u otro III. Ngaraama oiko mbaraviki ipoi vae, ani oasaete
modo análogo de explotación que obligue a una oyeokuai vae, jare mbaraviki mirata rupi vae, kia
persona a realizar labores sin su consentimiento ipuere oyapo mbaraviki jare oipota yave jare jepi
y justa retribución. kavi vae

ARTÍCULO 47 MBOROKUAI JAI 47

I. Toda persona tiene derecho a dedicarse al I. Opaete kianunga reta güinoi tekomboe
comercio, la industria o a cualquier actividad omaemee vaerä oipota rupi, mbae oyapo vaerä
económica lícita, en condiciones que no mborokuai pe jei rami, ërei kuae ikavitako opaete
perjudiquen al bien colectivo. pegua.
II. Las trabajadoras y los trabajadores de II. Opaete kuña jare kuimbae reta oyomboatiati
pequeñas unidades productivas urbanas o oparaviki vae, Tëtaguasu oepita oipotague güi,
rurales, por cuenta propia, y gremialistas en oimeta yupavo mbaraviki pegua jepi kavi vaerä
general, gozarán por parte del Estado de un jembiapo reta, jokoräiñovi oñemeeta korepoti
régimen de protección especial, mediante una chupe reta ojo vaerä tenonde.
política de intercambio comercial equitativo y de
precios justos para sus productos, así como la III. Tëtaguasu oyangarekota, oepita jare
asignación preferente de recursos económicos omomiratata oime ïru mbaraviki oyapo vae
financieros para incentivar su producción. reta.
III. El Estado protegerá, fomentará y fortalecerá las
formas comunitarias de producción.
MBOROKUAI JAI 48
ARTÍCULO 48
I. Opaete kianunga reta güinoi yeokuai oyapo
I. Las disposiciones sociales y laborales son de vaerä oipotagüe mbaraviki.
cumplimiento obligatorio.
II. Mborakuai mbaraviki pegua öi ko oyangareko
II. Las normas laborales se interpretarán y jare oepi vaerä kuña jare kuimbae oparaviki
aplicarán bajo los principios de protección de vae reta, echa jae reta iparaviki ikaviko opaete
las trabajadoras y de los trabajadores como vae pe, oyemotenondeta mbaraviki; ima pegua
principal fuerza productiva de la sociedad; de jare ngaraa kia oyemombo iparavikia güi,
primacía de la relación laboral; de continuidad
y estabilidad laboral; de no discriminación y de
42 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

inversión de la prueba a favor de la trabajadora ngaraamavi oiko ñomotarei oikota yembori


y del trabajador. korepoti rupi oparaviki vae reta peguära.
III. Los derechos y beneficios reconocidos en favor III. Oparaviki vae reta, kuña jare kuimbae güinoi
de las trabajadoras y los trabajadores no pueden tekomboe oipi vaerä mbota reta, opaete
renunciarse, y son nulas las convenciones kuae reta oñemetai chupe. Ngaraa kia ipuere
contrarias o que tiendan a burlar sus efectos. ombotavi ani oyuvanga jese.
IV. Los salarios o sueldos devengados, derechos IV. Oyemboepi iparaviki re chupe vae, tekomboe
laborales, beneficios sociales y aportes a la mbaraviki pegua, jare mbaeyekou pegua, jare
seguridad social no pagados tienen privilegio korepoti oñovatugue oñemeeta chupe, jare
y preferencia sobre cualquier otra acreencia, y teko roisa pegua oyemotenondeta kuae ngaraa
son inembargables e imprescriptibles. oñemee kia ipo pe, kuae ko opambaema.
V. El Estado promoverá la incorporación de las
mujeres al trabajo y garantizará la misma V. Tëtaguasu güirajata tenonde kuña reta oparaviki
remuneración que a los hombres por un trabajo jare oyemboepi vaerä chupe oyovake kuimbae
de igual valor, tanto en el ámbito público como reta rami, ipuere opaete vae imbae pe oparaviki
en el privado. yave aniramo metei iyavaepeño oparaviki yave.
VI. Las mujeres no podrán ser discriminadas o VI. Kuña reta ngaraa oñemotarëi jare oyembombo
despedidas por su estado civil, situación de iparavikia güi, ipurua jekopegua, pichii, iarasa
embarazo, edad, rasgos físicos o número de rupi, ani imembi jeta jekopegua. Mborokuai
hijas o hijos. Se garantiza la inamovilidad laboral jeiko aniara oyembombo kuña reta ipurua
de las mujeres en estado de embarazo, y de los jekopegua iparavikia güi, jokoraiñovi tuu ngaraa
progenitores, hasta que la hija o el hijo cumpla oyembombo michia rai oipiti regua metei arasa.
un año de edad.
VII. Tëtaguasu oyapokauta tairusu reta oike vaerä
VII. El Estado garantizará la incorporación de las oparaviki ipoki jare yemboe guinoi rupi.
jóvenes y los jóvenes en el sistema productivo,
de acuerdo con su capacitación y formación.
MBOROKUAI JAI 49
ARTÍCULO 49
I. Oñemee kia reta pe tekomboe oyapo vaerä
I. Se reconoce el derecho a la negociación
yemongeta kavi jeta vae ndive.
colectiva.
II. Mborokuai oñonokavita kuatia reta mbaraviki
II. La ley regulará las relaciones laborales relativas
pegua, yemboepi michi vae opaete pegua,
a contratos y convenios colectivos; salarios
yemboepi oyeupi vaerä, oikeyee vaerä, mbutuu
mínimos generales, sectoriales e incrementos
pegua, yepapa imama oiko vae pegua, arajai
salariales; reincorporación; descansos oparaviki pegua, pïtu rupi oparaviki vae, aratu
remunerados y feriados; cómputo de antigüedad, pegua, arasa yapipe oyemboepi mokoiyee vae
jornada laboral, horas extra, recargo nocturno, pegua jare ïru reta; oï vaerä yemboyao mbaraviki
dominicales; aguinaldos, bonos, primas u otros reta jeta oyemboepi korepoti yave pegua; kuña
sistemas de participación en las utilidades de oyekuaku pegua, yemboe, jare oikatu kavita mbae
la empresa; indemnizaciones y desahucios; oyapo, jare ïru tekomboe reta mbaraviki pegua.
maternidad laboral; capacitación y formación
profesional, y otros derechos sociales.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 43


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

III. El Estado protegerá la estabilidad laboral. Se III. Tëtaguasu oyangarekota mbaraviki oiko vaerä
prohíbe el despido injustificado y toda forma de ima pegua, ngaraa kia oyemombo jeko mbae
acoso laboral. La ley determinará las sanciones reve, ngaraavi ñemoeräkua oiko kuña reta ndive.
correspondientes. Mborokuai omeeta jare jeita mbaeko oyeyapota
oime yave kuae teko reta oyekua.
ARTÍCULO 50
MBOROKUAI JAI 50
El Estado, mediante tribunales y organismos
administrativos especializados, resolverá todos los Tëtaguasu imborika reta jare oyangareko vae reta rupi,
conflictos emergentes de las relaciones laborales oñonokavita opaete mbae teko reta oasa mbaraviki pe
entre empleadores y trabajadores, incluidos los de la vae, oasa oparaviki vae jare oporomombaraviki vae
seguridad industrial y los de la seguridad social. ndive yave, jokoraiñovi oimeta mbaravikia renda pe
yeangareko teko roisa pegua.
ARTÍCULO 51
MBOROKUAI JAI 51
I. Todas las trabajadoras y los trabajadores tienen
derecho a organizarse en sindicatos de acuerdo I. Opaete kuña jare kuimbae oparaviki vae reta
con la ley. güinoi tekomboe omopua vaerä iyemboati,
mborokuai jei rami.
II. El Estado respetará los principios sindicales
de unidad, democracia sindical, pluralismo II. Tëtaguasu omboeteta oparaviki vae reta iyemboati
político, autosostenimiento, solidaridad e iyemongeta meteiramiño oï pegua, yeyora pe oï
internacionalismo. vaerä iyemboati, iparaviki jeta vae pegua, jaeiño
oyangareko iye pegua, yembori pegua, jare
III. Se reconoce y garantiza la sindicalización como oyekuauka vaerä, ïru Tëtaguasu koti.
medio de defensa, representación, asistencia,
educación y cultura de las trabajadoras y los III. Oyekua jare oyeangarekota oparaviki vae reta
trabajadores del campo y de la ciudad. iyemboati re, jaeko öi oporoepi vaerä, yemboe
jare teko mbaraviki, tëta mati rupi oï vae reta jare
IV. El Estado respetará la independencia ideológica karai rëta pe oiko vae reta.
y organizativa de los sindicatos. Los sindicatos
IV. Tëtaguasu omboeteta iyemongeta reta jare
gozarán de personalidad jurídica por el solo
oparaviki vae reta iyemboati. Oparavikivae
hecho de organizarse y ser reconocidos por sus
reta iyemboati reta güinoita itupapire jesegua,
entidades matrices.
oyemboati metei rami mbae jeko pegua, jare
V. El patrimonio tangible e intangible de las ipiräta oparaviki vae reta re.
organizaciones sindicales es inviolable,
inembargable e indelegable. V. Mbaeyekou oparaviki vae reta iyemboati guinoi
vae ngara oñemee jare oyemboasa kia ipope.
VI. Las dirigentas y los dirigentes sindicales gozan de
fuero sindical, no se les despedirá hasta un año VI. Kuña jare kuimbae oparaviki vae reta iyemboati
después de la finalización de su gestión y no se ruvicha, guinoi yekou jaeko mbaetita oparaviki
les disminuirán sus derechos sociales, ni se les oï ramboeve mburuvichara, ngaraa oñepiro
someterá a persecución ni privación de libertad iparaviki chugüi metei arasama oasa yave,
por actos realizados en el cumplimiento de su ngaraa vi ogueyi chugüi ïru mbaeyekuou reta
labor sindical. oñemee chupe vae, ngaraa oñeapo jese vae
ani oyeaikue muña, ngaraa ayeokenda kuae
mbaraviki oyapo jeko pegua.

44 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

VII. Las trabajadoras y los trabajadores por cuenta VII. Kuña jare kuimbae reta opraviki jaeiño vae
propia tienen el derecho a organizarse para la güinoi tekomboe omopua vaerä iyemboati
defensa de sus intereses. jokoräi oyepi mbae mbae reta güi.
ARTÍCULO 52 MBOROKUAI JAI 52
I. Se reconoce y garantiza el derecho a la libre I. Yaikua jare yamboete oipotague yemboati
asociación empresarial. mbaraviki tuicha vae pegua.
II. El Estado garantizará el reconocimiento de II. Tëtaguasu omomiratata, jare omee tupapire
la personalidad jurídica de las asociaciones mbaraviki tuicha vae iyapoa reta pe, yaparavo
empresariales, así como las formas rupi yemboati oyapo mbaravikiarenda iya reta
democráticas organizativas empresariales, de vae, imborokuai raimi reta jei rami.
acuerdo con sus propios estatutos.
III. Tëtaguasu omboete yemboerenda mbaraviki
III. El Estado reconoce las instituciones tuicha vae reta iyapoa imbae.
de capacitación de las organizaciones
empresariales. IV. Mbaeyekou mbaraviki tuicha vae iyapoa güinoi
vae, yaecha jare yaecha mbae ngaraa marätu
IV. El patrimonio de las organizaciones oiko, jare oñemee ïru vae ipope.
empresariales, tangible e intangible, es
inviolable e inembargable.

ARTÍCULO 53 MBOROKUAI JAI 53

Se garantiza el derecho a la huelga como el Oyemboeteta oyemombita yave mbaraviki reta oyapo
ejercicio de la facultad legal de las trabajadoras y los oparaviki vae reta, echa jae ko tekomboe oparaviki
trabajadores de suspender labores para la defensa vae reta guinoi vae, jokorai jei mborokuai. Jaeramiñovi
de sus derechos, de acuerdo con la ley. oparaviki vae reta ipuere oeya iparaviki mbovi ara
pegua mbae ikavi vae jeko pegua, mborokuai jei rami.
ARTÍCULO 54 MBOROKUAI JAI 54
I. Es obligación del Estado establecer políticas I. Tëtaguasu iparaviki jae ko oyapo vaerä keräi
de empleo que eviten la desocupación y mbaraviki ojo vaerä tenonde, agüiyera oata
la subocupación, con la finalidad de crear, mbaraviki, oiko kavi vaerä kuña jare kuimbae
mantener y generar condiciones que oparaviki vae reta, oyemboepi kavi chupe reve.
garanticen a las trabajadoras y los trabajadores
posibilidades de ocupación laboral digna y de
remuneración justa.
II. Es deber del Estado y de la sociedad la II. Tëtaguasu iparaviki jae ko oyangareko jare oepi
protección y defensa del aparato industrial y de vaerä opaete vae, mbaraviki renda tuicha vae
los servicios estatales. rupi oï vae reta, jare ïru yeporu oñemee vae reta.
III. Las trabajadoras y los trabajadores, en defensa III. Kuña jare kuimbae oparaviki vae reta, oepi vaerä
de sus fuentes de trabajo y en resguardo del iparavikia renda jare ïru mbae reta, mborokuai
interés social podrán, de acuerdo con la ley, jei rami, ipuere oyombori omopuaye mbaraviki
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 45
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

reactivar y reorganizar empresas en proceso renda opaete vae ndive jokuae mbaraviki renda
de quiebra, concurso o liquidación, cerradas okañi pegua oï vae. Omopuata mbravikiarenda
o abandonadas de forma injustificada, y tëta reta rupi opaete pegua. Tëtaguasu omborita
conformarán empresas comunitarias o sociales. oparaviki vae reta jokuae mbaravikirenda pegua
El Estado podrá coadyuvar a la acción de las reta.
trabajadoras y los trabajadores.
MBOROKUAI JAI 55
ARTÍCULO 55 Cooperativa iyembongeta jae ko oï yombori pegua,
El sistema cooperativo se sustenta en los principios oyovake opaete pegua, yemboyao kavi pegua,
de solidaridad, igualdad, reciprocidad, equidad opaete pegua jare ngaraa oyemboikokatu ïru vae jee
en la distribución, finalidad social, y no lucro de re, Tëtaguasu oyangarekota jare jeita keräi oguata
sus asociados. El Estado fomentará y regulará la vaerä cooperativa reta mborokuai rupi.
organización de cooperativas mediante la ley.
PAÜAPO JAI IV
SECCIÓN IV
DERECHO A LA PROPIEDAD
DERECHO A LA PROPIEDAD
MBOROKUAI JAI 56
ARTÍCULO 56
I. Opaete kia reta güinoi tekomboe güinoi vaerä ivi
I. Toda persona tiene derecho a la propiedad jae imbaeiño, jaeiño pe, ani jeta vae ndive ërei
privada individual o colectiva, siempre que ésta katu oñemeeta mbaraviki jokuae ivi pe.
cumpla una función social.
II. Oyemboeteta ivi meteivaeño imbae vae oyeporu
II. Se garantiza la propiedad privada siempre que kavi vae, ërei ngaraa oyeporu kia jeta vae reta
el uso que se haga de ella no sea perjudicial al güirokomegua vaerä.
interés colectivo.
III. Oyemboete tekomboe oyemboasa vaerä
III. Se garantiza el derecho a la sucesión hereditaria. mbaeyekou ñemuña reta pe.
MBOROKUAI JAI 57
ARTÍCULO 57
Kianunga reta güi oñepirota iivi, kuae ikavita opaete
La expropiación se impondrá por causa de necesidad vae pe yave, mborokuai jei rami oyemboepi kavi reve
o utilidad pública, calificada conforme con la ley y iya pe.
previa indemnización justa. La propiedad inmueble
urbana no está sujeta a reversión. PAÜAPO JAI V
SECCIÓN V DERECHOS DE LA NIÑEZ, ADOLESCENCIA Y
JUVENTUD
DERECHOS DE LA NIÑEZ, ADOLESCENCIA Y
JUVENTUD MBOROKUAI JAI 58
ARTÍCULO 58 Jae ko kuñatai rai jare kunumi, ani tairusu reta,
Se considera niña, niño o adolescente a toda persona ndei okuakua vae, kuae reta ko oimema güinoi
menor de edad. Las niñas, niños y adolescentes tekomboe mborokuai jei rami, jokorai jei yandeve
son titulares de los derechos reconocidos en la mborkuaiguasu, okuakua kavi vaerä, oyemombeuta
Constitución, con los límites establecidos en ésta, y
46 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

de los derechos específicos inherentes a su proceso kia ko jae vae, jeko reta jare iñemuña reta jare mbae
de desarrollo; a su identidad étnica, sociocultural, ko oipota güinoi vae.
de género y generacional; y a la satisfacción de sus
necesidades, intereses y aspiraciones.

ARTÍCULO 59 MBOROKUAI JAI 59

I. Toda niña, niño y adolescente tiene derecho a su I. Opaete michiae kuañatai rai, kunumi ani tairusu
desarrollo integral. reta güinoi tekomboe okuakua kavi vaerä.

II. Toda niña, niño y adolescente tiene derecho a II. Opaete michia kuañatai rai, kunumi ani tairusu
vivir y a crecer en el seno de su familia de origen reta güinoi tekomboe oiko jare okuakua kavi
o adoptiva. Cuando ello no sea posible, o sea vaerä ichi jare tuu reta ndive ani ombokuakua
contrario a su interés superior, tendrá derecho a vae ndive. Mbaeti yave kuae reta ipuere oyeka
una familia sustituta, de conformidad con la ley. jëtarara, mborokuai jei rami.
III. Todas las niñas, niños y adolescentes, sin III. Opaete michiae kuañatai, kunumi ani tairusu
distinción de su origen, tienen iguales derechos oñemae mbae reve keti gui ko ou vae,
y deberes respecto a sus progenitores. La oyovakeño güinoi tekomboe tuu reta. Michiae
discriminación entre hijos por parte de los reta ngaraa omotarëi tuu reta, echa kuae teko
progenitores será sancionada por la ley. oyapo yave oñemeeta tembimborara chupe
IV. Toda niña, niño y adolescente tiene derecho mborokuai jei rami.
a la identidad y la filiación respecto a sus IV. Opaete michiae kuañatai rai, kunumi ani tairusu
progenitores. Cuando no se conozcan los reta güinoi tekomboe, güinoi vaerä jee jare
progenitores, utilizarán el apellido convencional güirajata tu reta jee yoapi. Mbaeti yave yaikua
elegido por la persona responsable de su kia tai vae ko ipuere güiraja kia jee yoapi jei yave
cuidado. jokuae michiae iyangarekoa
V. El Estado y la sociedad garantizarán la V. Tëtaguasu jare opaete kia reta jeiko oyangereko
protección, promoción y activa participación vaerä jese reta, tairusu reta oiketa oyapo
de las jóvenes y los jóvenes en el desarrollo mbaraviki tëta ojo vaerä tenonde, mbaraviki
productivo, político, social, económico y cultural, yupavo pe, korepoti regua pe, jare teko reta
sin discriminación alguna, de acuerdo con la ley. ñomotarëi mbae reve, mborokuai jei rami.
ARTÍCULO 60 MBOROKUAI JAI 60
Es deber del Estado, la sociedad y la familia garantizar Tëtaguasu jare opaete kia reta iparaviki jaeko
la prioridad del interés superior de la niña, niño y omotenondeta yeangareko kuñatai rai, kunumi,
adolescente, que comprende la preeminencia de sus jare tairusu vae reta omboeteukata itekomboe reta,
derechos, la primacía en recibir protección y socorro guinoita yeangareko, yombori oipotagüe tëtaguasu
en cualquier circunstancia, la prioridad en la atención jare oiko katu vae reta gui, jare güinoita teko jupigue
de los servicios públicos y privados, y el acceso a vae, jare omborita kia yarakua katu yae vae.
una administración de justicia pronta, oportuna y con
asistencia de personal especializado.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 47


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 61 MBOROKUAI JAI 61


I. Se prohíbe y sanciona toda forma de violencia I. Oyeopia jare oyeporaraukata oipotague teko
contra las niñas, niños y adolescentes, tanto en ikavi mbae oyeapo michiae kuañatai rai, kunumi
la familia como en la sociedad. ani tairusu reta pe, jëtara reta jare kianunga reta
II. Se prohíbe el trabajo forzado y la explotación ngaraavi oyapo kuae teko.
infantil. Las actividades que realicen las niñas, II. Oyeopia mbaraviki ipoi jare yeokuai jepimbae
niños y adolescentes en el marco familiar y oyapo vae michiae reta vae. Mbaraviki oyapo
social estarán orientadas a su formación integral michiae kuañatai, kunumi ani tairusu reta, jëtara
como ciudadanas y ciudadanos, y tendrán una reta jare kia reta ipitepe ikavita chupe oiko kavi
función formativa. Sus derechos, garantías y vaerä, jokorai oikatu vaerä oparaviki. Itekomboe
mecanismos institucionales de protección serán reta guinoi vae oyeangarekota jese, kuae
objeto de regulación especial. yeokuai reta oïkavita mborokuai rupi.

SECCIÓN VI PAÜAPO JAI VI


DERECHOS DE LAS FAMILIAS DERECHOS DE LAS FAMILIAS
ARTÍCULO 62 MBOROKUAI JAI 62
El Estado reconoce y protege a las familias como el
Tëtaguasu oikua jare oyangareko tëta reta re, echa
núcleo fundamental de la sociedad, y garantizará las
condiciones sociales y económicas necesarias para jese ko ipiräta opaete vae, jare jei opaete kia reta
su desarrollo integral. Todos sus integrantes tienen pe guinoi vaerä ikorepoti kuakuá ikavi vae jokoräi
igualdad de derechos, obligaciones y oportunidades. okuakua kavi vaerä. Opaete iñemuña reta güinoi
oyovake tekomboe, yeokuai jare oï ndaivita chupe
reta oipotagüe mbaraviki.
ARTÍCULO 63 MBOROKUAI JAI 63
I. El matrimonio entre una mujer y un hombre I. Kuña kuimbae ndive oyogüireko tupapire rupi
se constituye por vínculos jurídicos y se basa vae jae reta ko oyapo jupigüe vae, jare oyovake
en la igualdad de derechos y deberes de los güinoi tekomboe yeokuai, ñoguinoi ramo metei
cónyuges. ramiño.
II. Las uniones libres o de hecho que reúnan
II. Oyogüirekoiño vae jare imama oiko vae reta,
condiciones de estabilidad y singularidad, y
sean mantenidas entre una mujer y un hombre oyovake ko tupapire rupi omenda vae ramiño,
sin impedimento legal, producirán los mismos jae ramiño imisia reta ani jembimbokuakua reta.
efectos que el matrimonio civil, tanto en las
relaciones personales y patrimoniales de los
convivientes como en lo que respecta a las hijas
e hijos adoptados o nacidos de aquéllas.

48 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 64 MBOROKUAI JAI 64


I. Los cónyuges o convivientes tienen el deber I. Oyogüirekoiño vae reta oyovake oyangareko
de atender, en igualdad de condiciones y kavita imichiae reta re, omoemimondeta,
mediante el esfuerzo común, el mantenimiento omboeukata jëta pe, michiae oiko ramboeve,
y responsabilidad del hogar, la educación y jare oipoanoukata imbaerasi yave.
formación integral de las hijas e hijos mientras
sean menores o tengan alguna discapacidad. II. Tëtaguasu oyangarekota jare omborita opaete
tëtara iporerekua vae jare oyapo kuae mbaraviki
II. El Estado protegerá y asistirá a quienes sean
kavi vae.
responsables de las familias en el ejercicio de
sus obligaciones. MBOROKUAI JAI 65
ARTÍCULO 65 Yeokuai tuicha vae jaeko oyeangareko vaerä michiae
jare tairusu reta re, güinoi vaerä jee, jokoraiñovi ichi
En virtud del interés superior de las niñas, niños ipuere jei maenunga tee yoapi güiraja vaerä. Ërei
y adolescentes y de su derecho a la identidad, la katu tuu oikuaku jare oyapoka mbae nunga oikua kavi
presunción de filiación se hará valer por indicación vaerä yave, oë yave, jare jei ambuevae ko, jokuae
de la madre o el padre. Esta presunción será válida kuimbae ipuere oñeapo kuña re omaemboepi vaerä.
salvo prueba en contrario a cargo de quien niegue
la filiación. En caso de que la prueba niegue la
presunción, los gastos incurridos corresponderán a
quien haya indicado la filiación.
MBOROKUAI JAI 66
ARTÍCULO 66 Oyemboeteta tekomboe kuña jare kuimbae reta
Se garantiza a las mujeres y a los hombres el güinoi vae, oyapo vaerä jete oipota vae. Jare
ejercicio de sus derechos sexuales y sus derechos oñemuña vaerä.
reproductivos.
PAÜAPO JAI VII
SECCIÓN VII DERECHOS DE LAS PERSONAS ADULTAS
MAYORES
DERECHOS DE LAS PERSONAS ADULTAS
MAYORES MBOROKUAI JAI 67
ARTÍCULO 67 I. Mborokuaiguasu omboete tekomboe reta güinoi
ndechi jare tïaro reta vae, okuakua kavi jare oiko
I. Además de los derechos reconocidos en
kavi vaerä.
esta Constitución, todas las personas adultas
mayores tienen derecho a una vejez digna, con II. Tëtaguasu jei omee vaerä korepoti yasi ñavo
calidad y calidez humana. okuakua vae reta pe, mborokuai jei rami.
II. El Estado proveerá una renta vitalicia de vejez,
en el marco del sistema de seguridad social
integral, de acuerdo con la ley.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 49


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 68 MBOROKUAI JAI 68


I. El Estado adoptará políticas públicas para la I. Tëtaguasu güinoita mbaiu opaete vae
protección, atención, recreación, descanso yeangareko pegua, pia katu pegua, mbutuu
y ocupación social de las personas adultas pegua, jare mbaraviki pegua okuakua vae reta
mayores, de acuerdo con sus capacidades y pegua oyapo vaerä ipueregue rupi.
posibilidades.
II. Oyeopia jare oyeporaraukata oime yave
II. Se prohíbe y sanciona toda forma de maltrato, ndechi ani tïaro oiporara maenunga yuvanga,
abandono, violencia y discriminación a las yembombo, ani oyeya jaeiño oiko vae,
personas adultas mayores. ñemotarei rupi oiko reta yave.
ARTÍCULO 69 MBOROKUAI JAI 69
Los Beneméritos de la Patria merecerán gratitud y Ndechi reta ojo ñoräro pe vae omboeteta opaete ati
respeto de las instituciones públicas, privadas y de mbaraviki reta, jare oiko katuvae reta imbaravikirenda,
la población en general, serán considerados héroes jare opaetei oiko kianunga vae reta, echa jae retako
y defensores de Bolivia y recibirán del Estado una tuichague oepi ñaneretaguasu Mborivia jare oipita
pensión vitalicia, de acuerdo con la ley. Tëtaguasu güi korepoti ima regua, mborokuai jei rami.
SECCIÓN VIII PAÜAPO JAI VIII
DERECHOS DE LAS PERSONAS CON DERECHOS DE LAS PERSONAS CON
DISCAPACIDAD DISCAPACIDAD
ARTÍCULO 70 MBOROKUAI JAI 70
Toda persona con discapacidad goza de los siguientes Opaete kianunga reta jetekomeguä vae itekomboe
derechos: reta jae ko:
1. A ser protegido por su familia y por el Estado.
1. Oyangarekota jese jëtara reta jare Tëtaguasu.
2. A una educación y salud integral gratuita.
3. A la comunicación en lenguaje alternativo. 2. Güinoita yemboe jare teko roisa jepimbae.
4. A trabajar en condiciones adecuadas, de acuerdo 3. Oyemongeta vaerä ïru ñee pe.
a sus posibilidades y capacidades, con una
4. Güinoita mbaraviki ikavigüe oyapota ipueregue
remuneración justa que le asegure una vida digna.
rupi, jepi kavita chupe jokorai oiko kavi vaerä.
5. Al desarrollo de sus potencialidades individuales.
5. Oyapota ipueregüe jare ipoki jesegüe vae.
ARTÍCULO 71
MBOROKUAI JAI 71
I. Se prohibirá y sancionará cualquier tipo de
discriminación, maltrato, violencia y explotación I. Oyeopia jare oyeporaraukata oipotagüe
a toda persona con discapacidad. ñemotarëi, teko kavimbae, ñenupa jare yeokuai
II. El Estado adoptará medidas de acción positiva oasaete oyapo kia reta vae, ipuere mbae reve.
para promover la efectiva integración de las II. Tëtaguasu güinoeta mborokuai ikavi vae jare
personas con discapacidad en el ámbito jokoropi oyererajata tenonde jetekomeguä vae

50 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

productivo, económico, político, social y cultural, reta oïvi mbaraviki pe, korepoti regua, oiko iyivi
sin discriminación alguna. rupi vae jare teko reta ñemotarei mbae reve.
III. El Estado generará las condiciones que permitan III. Tëtaguasu oyapota mbaiu ojo vaerä tenonde
el desarrollo de las potencialidades individuales oipotagüe mbaraviki reta oyapo vaerä
de las personas con discapacidad. jetekomeguä vae reta.
ARTÍCULO 72 MBOROKUAI JAI 72
El Estado garantizará a las personas con discapacidad Tëtaguasu jei opaete jetekomeguä reta pe, yeporu
los servicios integrales de prevención y rehabilitación, oipotagüe pegua jare okuera vaerä imbaerasi güi, jare
así como otros beneficios que se establezcan en la ïru yombori reta mborokuai pe oï vae.
ley.
PAÜAPO JAI IX
SECCIÓN IX
DERECHOS DE LAS PERSONAS PRIVADAS DE
DERECHOS DE LAS PERSONAS PRIVADAS DE LIBERTAD
LIBERTAD
MBOROKUAI JAI 73
ARTÍCULO 73
I. Opaete kia reta oyepii oipotagüe jekopegua vae
I. Toda persona sometida a cualquier forma de
oyererajata yemboete rupi.
privación de libertad será tratada con el debido
respeto a la dignidad humana. II. Opaete kia reta oyepii yave güinoi tekomboe
II. Todas las personas privadas de libertad tienen oyemongeta vaerä oepi oï vae ndive, jëtara jare
derecho a comunicarse libremente con su defensor, karai ñee oikatu kavi vae ndive. Ngaraa kia imiari
intérprete, familiares y personas allegadas. Se mbae oiko, ërei ipuere oyeopia chugüi maenunga
prohíbe la incomunicación. Toda limitación a la teko ikavi mbae oyapo yave. Jaeñoma ipuere
comunicación sólo podrá tener lugar en el marco de oyeokenda mokoipa irundi arajai.
investigaciones por comisión de delitos, y durará el
tiempo máximo de veinticuatro horas.
ARTÍCULO 74 MBOROKUAI JAI 74
I. Es responsabilidad del Estado la reinserción social I. Tëtaguasu iparaviki jae ko, oepii vaerä jeko
de las personas privadas de libertad, velar por el kavi mbae reta, jare oñono kavita oiko ye vaerä
respeto de sus derechos, y su retención y custodia tëta reta ipite pe, oyemboeteta itekomboe reta
en un ambiente adecuado, de acuerdo a la jare jokuae tembipiiriru ikavitako, oñemae reve
clasificación, naturaleza y gravedad del delito, así
iarasa re ani kuña ko ani kuimbae vae ko.
como la edad y el sexo de las personas retenidas.
II. Las personas privadas de libertad tendrán la II. Kianunga reta oyepii vae ipuere oparaviki jare
oportunidad de trabajar y estudiar en los centros oyemboe jokuae tembipii riru pe.
penitenciarios.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 51


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

SECCIÓN X PAÜAPO JAI X


DERECHOS DE LAS USUARIAS Y LOS DERECHOS DE LAS USUARIAS Y LOS
USUARIOS Y DE LAS CONSUMIDORAS Y LOS USUARIOS Y DE LAS CONSUMIDORAS Y LOS
CONSUMIDORES CONSUMIDORES
ARTÍCULO 75 MBOROKUAI JAI 75
Las usuarias y los usuarios y las consumidoras y los Oiporu jare ombaegua vae reta, itekomboe reta:
consumidores gozan de los siguientes derechos:
1. Guinoi vaerä tembiu, moa reta jare ïru mbae
1. Al suministro de alimentos, fármacos y productos
mbae reta. Ikavi rupi, ikavi güe vae jare jeta rupi
en general, en condiciones de inocuidad, calidad,
y cantidad disponible adecuada y suficiente, con güinoi ndaivi jare kia oipota yave omee vaerä
prestación eficiente y oportuna del suministro. imambae pegua.
2. A la información fidedigna sobre las características 2. Yaikuakavita mbae ko güinoi yau vae reta jare
y contenidos de los productos que consuman y mbaepe ani keräi ko oyeapo vae.
servicios que utilicen.
MBOROKUAI JAI 76
ARTÍCULO 76
I. El Estado garantiza el acceso a un sistema de I. Tëtaguasu jei oime vaerä oipotague pe yaguata
transporte integral en sus diversas modalidades. vaerä, mborokuai jeita keräi yaiporu vaerä jare
La ley determinará que el sistema de transporte keräi guataka iya reta oyekouta jese.
sea eficiente y eficaz, y que genere beneficios a II. Mbaetitama oï yeangareko tëtaguasu iivi japipe
los usuarios y a los proveedores.
ani oïye ïru tärakera reta añave öi vae reta güi,
II. No podrán existir controles aduaneros, retenes jaeño oyeyapogue reta mborokuai jei rami vae.
ni puestos de control de ninguna naturaleza en el
territorio boliviano, con excepción de los que hayan
sido creados por la ley.
PAÜAPO OVAA
CAPÍTULO SEXTO
EDUCACIÓN, INTERCULTURALIDAD Y EDUCACIÓN, INTERCULTURALIDAD Y
DERECHOS CULTURALES DERECHOS CULTURALES

SECCIÓN I PAÜAPO JAI I


EDUCACIÓN EDUCACIÓN

ARTÍCULO 77 MBOROKUAI JAI 77


I. La educación constituye una función suprema I. Yemboe jae ko tenondegua yeokuai güinoi
y primera responsabilidad financiera del Tëtaguasu vae jare oimeta korepoti pipeguara,
Estado, que tiene la obligación indeclinable de kuae oyeokota, jare omomiratata ojo vaerä
sostenerla, garantizarla y gestionarla. tenonde.

52 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. El Estado y la sociedad tienen tuición plena sobre II. Tëtaguasu jare opaeta kianunga reta güinoi
el sistema educativo, que comprende la educación tekomboe omae vaerä yemboe re, yopara, ikavi
regular, la alternativa y especial, y la educación yae vae, jare yemboe tuicha vaerä mbaerero
superior de formación profesional. El sistema pegua. Ipöra katu jare yayombori reve.
educativo desarrolla sus procesos sobre la base
de criterios de armonía y coordinación. III. Yemboerenda reta jae ko, yemboerenda
jepimbae vae reta, yemboe renda oyemboepi
III. El sistema educativo está compuesto por las
vae reta, jare yemboerenda pai reta imbae.
instituciones educativas fiscales, instituciones
educativas privadas y de convenio. MBOROKUAI JAI 78
ARTÍCULO 78 I. Yemboe metei ramiñoko, jepimbae vae jare
opaete pegua, tëta reta imbae, oïta opaete kia
I. La educación es unitaria, pública, universal,
reta pegua, oyepoepita jare ikavigüe vae.
democrática, participativa, comunitaria,
descolonizadora y de calidad. II. Yemboe oï oyeapo vaerä ñandereko rupi, jeta
vae iñee pe, oñemeeta opaete yemboe renda
II. La educación es intracultural, intercultural y
rupi.
plurilingüe en todo el sistema educativo.
III. El sistema educativo se fundamenta en una III. Yemboe oïko opaetepegua, yanderegua,
educación abierta, humanista, científica, técnica arakuaa regua, yaikatu kavi vaerä, yemboe
y tecnológica, productiva, territorial, teórica y ipiauta, yaikatu reve yaparaviki, iviguasu pe,
práctica, liberadora y revolucionaria, crítica y yaikuata jare yayapota yayomborireve oiko
solidaria. vaerä yeyora opaete vae pe.

IV. El Estado garantiza la educación vocacional y la IV. Tëtaguasu jeiko yemboe opaete pegua jare
enseñanza técnica humanística, para hombres y yaikua kavi vaerä, yandeyeegua, mbaera
mujeres, relacionada con la vida, el trabajo y el yaipotavae, kuimbae jare kuña peguära, oyapo
desarrollo productivo. vaerä jeko rupi jokorai mbaraviki ojo vaerä
tenonde.

ARTÍCULO 79 MBOROKUAI JAI 79

La educación fomentará el civismo, el diálogo Yemboe omee yomboete ñandereko re, yemongeta
intercultural y los valores ético morales. Los valores opaete yaiko vae reta ndive jare yamboete yande
incorporarán la equidad de género, la no diferencia reko ndive. Jokoräi omeetavi kuimbae jare kuña
de roles, la no violencia y la vigencia plena de los oyovake, mbaetita oyoavi tembiapo reta jare ngaraavi
derechos humanos. yayuvanga oyoe, yamboeteta tekomboe reta metei
ñavo ñanoi vae.
ARTÍCULO 80 MBOROKUAI JAI 80
I. La educación tendrá como objetivo la formación I. Yemboe öiko oipotague kia reta peguära,
integral de las personas y el fortalecimiento de yarakua kavi jare teko reta re oikua kavita.
la conciencia social crítica en la vida y para Yemboe oïko metei ñavo pegua jare jeta vae
la vida. La educación estará orientada a la pegua, jororäi ñaño ñokuai ñokuaita arakua pe,
formación individual y colectiva; al desarrollo de
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 53
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

competencias, aptitudes y habilidades físicas e yemongeta rupi jare yayapo mbaraviki vae rupi,
intelectuales que vincule la teoría con la práctica yaechaukata arakua rupi jare mbaraviki rupi,
productiva; a la conservación y protección del yayangareko reve ivi yaiko pipe vae, yaiko kavi
medio ambiente, la biodiversidad y el territorio vaerä. Mborokuai jeita keräi oyeangareko vaerä
para el vivir bien. Su regulación y cumplimiento jese.
serán establecidos por la ley.
II. Yemboe rupi ñamomiratata yaiko vaerä metei
II. La educación contribuirá al fortalecimiento de la rami, yaikua vaerä yande reta jae ko opaete
unidad e identidad de todas y todos como parte kuae Tëtaguasu pegua vae, jokoraiñovi ñanoi
del Estado Plurinacional, así como a la identidad tekomboe ñañemuña jare yaikuaa vaerä
y desarrollo cultural de los miembros de cada yandereko reta regua, tëta iyaiñomai oiko vae
nación o pueblo indígena originario campesino, reta, yaikua kavita yandereko reta re kuae
y al entendimiento y enriquecimiento intercultural Tëtaguasu japipe jaiko vae reta.
dentro del Estado.
MBOROKUAI JAI 81
ARTÍCULO 81
I. Yemboe oyeyapotaiko oyemboapi regua
I. La educación es obligatoria hasta el bachillerato. yemboe yipi.
II. La educación fiscal es gratuita en todos sus II. Yemboe tëtaguasu omee vae jepimbae ko opa
niveles hasta el superior. oyemboapi regua yemboerendaguasu pe.
III. A la culminación de los estudios del nivel
secundario se otorgará el diploma de bachiller, III. Opa yave oyemboapi yemboe, oñemeeta jupi
con carácter gratuito e inmediato. veiño jepimbae rupi tupapire yemboe omboapi
regua.
ARTÍCULO 82
MBOROKUAI JAI 82
I. El Estado garantizará el acceso a la educación
y la permanencia de todas las ciudadanas y los I. Tëtaguasu jei omeeta opaete kia reta pe
ciudadanos en condiciones de plena igualdad. yemboe, jare oyovaketa opaete pegua.
II. El Estado apoyará con prioridad a los estudiantes
con menos posibilidades económicas para que II. Tëtaguasu omborita oipotague oyemboe vae
accedan a los diferentes niveles del sistema reta mbaeti güinoi korepoti oyemboe vaerä vae,
educativo, mediante recursos económicos, korepoti pe, tembiu pe, temimonde pe, kamiu pe
programas de alimentación, vestimenta, transporte, ojo vaerä oyemboe, tupapire pe, jare mbombiri
material escolar; y en áreas dispersas, con güi ou vae reta, mborokuai jei rami.
residencias estudiantiles, de acuerdo con la ley.
III. Oñemeeta opaete mbaembae oyekovara
III. Se estimulará con becas a estudiantes de mbae reve oyemboe vae ikaviyae ojo vae pe.
excelente aprovechamiento en todos los Opaete michia, kuñatai rai, kunumi, jare tairusu
niveles del sistema educativo. Toda niña, niño reta, oikatu yae vae reta güinoi tekomboe
y adolescente con talento natural destacado oyemboe vaerä jae oipotagüere jokoräi ojota
tiene derecho a ser atendido educativamente tenondeiyarakua pe.
con métodos de formación y aprendizaje que le
permitan el mayor desarrollo de sus aptitudes y
destrezas.
54 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 83 MBOROKUAI JAI 83


Se reconoce y garantiza la participación social, la Oyekua jare oikota opaete kia reta pe, oï jare
participación comunitaria y de los padres de familia oyangareko vaerä yemboe re tëta jare michia tuu
en el sistema educativo, mediante organismos reta, jare mbaraviki renda Tëtaguasu güinoi vae rupi,
representativos en todos los niveles del Estado jare oikoñomai tëta iyara reta vae. Jae reta oïta jare
y en las naciones y pueblos indígena originario iparaviki reta oyekuata mborokuai rupi.
campesinos. Su composición y atribuciones estarán
establecidas en la ley.

ARTÍCULO 84 MBOROKUAI JAI 84

El Estado y la sociedad tienen el deber de erradicar el Tëtaguasu jare opaete kia reta iparaviki jaeko opa
analfabetismo a través de programas acordes con la vaerä oikatumbae ombaekuatia jare öjaa tupapire vae
realidad cultural y lingüística de la población. reta.

ARTÍCULO 85 MBOROKUAI JAI 85


El Estado promoverá y garantizará la educación Tëtaguasu güirajata tenonde jare oikota yemboe
permanente de niñas, niños y adolescentes con ima pëgua, michia kuñatai, kunumi, tairusu vae pe,
discapacidad, o con talentos extraordinarios en el jare imbaerasi ani oikatu kaviyae mbae oyapo vae
aprendizaje, bajo la misma estructura, principios y pe yemboe oï rami, oimeta yupavo oyereraja vaerä
valores del sistema educativo, y establecerá una tenonde meteiramiño, yemboe jare oyeapota yupavo
organización y desarrollo curricular especial. ñesiro ikaviyae vae oyeyapo vaerä yemboe jese.
ARTÍCULO 86 MBOROKUAI JAI 86
En los centros educativos se reconocerá y garantizará
Yemboerenda rupi oyemboeteta opaete mborogüirovia
la libertad de conciencia y de fe y de la enseñanza de
jare yemboe mbaere yarovia vae pegua, jokoraiñovi
religión, así como la espiritualidad de las naciones y
moromboete tëta reta oikoñomai vae jeko reta re,
pueblos indígena originario campesinos, y se fomentará
el respeto y la convivencia mutua entre las personas jare oyererajata tenonde yomboete opaete kia reta
con diversas opciones religiosas, sin imposición iporogüirovia mbaere vae. Ngaraa kia yamboeboe
dogmática. En estos centros no se discriminará en mbae re güirovia vaerä. Kuae yemboe renda reta
la aceptación y permanencia de las alumnas y los ngaraa oyopia yemboe chugüi iporogüirovia jeko
alumnos por su opción religiosa. pegua.

ARTÍCULO 87 MBOROKUAI JAI 87

Se reconoce y respeta el funcionamiento de unidades Oyekua jare oyemboete yemboerenda pai reta
educativas de convenio con fines de servicio social, con imbae ikavi mbae oyapo ramo opaete pe ngara
acceso libre y sin fines de lucro, que deberán funcionar oikokatu jese ramo, kuae mbaravikita re omaeta
bajo la tuición de las autoridades públicas, respetando mburuvicha tëtaguasu pegua reta, oyemboeteta pai
el derecho de administración de entidades religiosas reta oyangareko kuae yemboe renda reta re vae,
sobre dichas unidades educativas, sin perjuicio de lo kuae oguatata mborokuai jei rami, jare mbaiu yemboe
establecido en disposiciones nacionales, y se regirán pegua jei rami.
por las mismas normas, políticas, planes y programas
del sistema educativo.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 55
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 88 MBOROKUAI JAI 88


I. Se reconoce y respeta el funcionamiento de I. Oyekua jare oyemboete oiko katu vae reta
unidades educativas privadas, en todos los niveles yemboerenda reta oyapo jare oipotagüe ñejaa
y modalidades, éstas se regirán por las políticas, rupi vae, kuae oguatata mbaraviki, yupavo,
planes, programas y autoridades del sistema yupavo jai rupi, jokoraiñovi mburivicha yemboe
educativo. El Estado garantiza su funcionamiento pegua reta. Tëtaguasu jei oparaviki vaerä kuae
previa verificación de las condiciones y yemboerenda reta, ërei tenonde oñemaeta jese
cumplimiento de los requisitos establecidos por la güinoi rako opaete mbae mbae oyeporu vae.
ley.
II. Oyemboete michia tuu reta oiparavo
II. Se respeta el derecho de las madres y padres a yemboereanda imichia reta pe vae.
elegir la educación que convenga para sus hijas
e hijos. MBOROKUAI JAI 89
ARTÍCULO 89 Yemboe oñejaata jare oyangarekota, kuae mbaraviki
oyapota, metei mbaraviki iyapoa ikavigue vae, oï
El seguimiento, la medición, evaluación y acreditación
teeta Moromboerendañesiroa Arakuarendarupi
de la calidad educativa en todo el sistema educativo,
güi. Jokope oïta vae jare mbaraviki oyekuata metei
estará a cargo de una institución pública, técnica
mborokuai rupi.
especializada, independiente del Ministerio del ramo.
Su composición y funcionamiento será determinado MBOROKUAI JAI 90
por la ley.
I. Tëtaguasu omboeteta yemboe renda yande
ARTÍCULO 90 yeegua, ikavi yae vae, jare mbaepokiapo
I. El Estado reconocerá la vigencia de institutos de pegua, tuicha katu pegua jare tuicha vae, ërei
formación humanística, técnica y tecnológica, en güinoita opaetei mbae mbae oyeporu vae reta,
los niveles medio y superior, previo cumplimiento mborokuai jei rami.
de las condiciones y requisitos establecidos en II. Tëtaguasu güirajata tenonde yemboe ikaviyae
la ley. vae, mbaepokiapo pegua, mbaraviki, ipoki
II. El Estado promoverá la formación técnica, mbae omopirävae pegua, jare ñee reta pegua,
tecnológica, productiva, artística y lingüística, a yemboerenda tuicha katu ikaviyae vae reta rupi.
través de institutos técnicos.
III. Tëtaguasu güirajata tenonde yemboe reta
III. El Estado, a través del sistema educativo, mombiri rupi ñeerenduka rupi opaete pegua,
promoverá la creación y organización de mbaeti oyemboe vae pegua, yemongeta jae ko
programas educativos a distancia y populares no yambokavi vaerä yandereko jare yaikua kavi
escolarizados, con el objetivo de elevar el nivel vaerä opaete tëta reta yaiko vae.
cultural y desarrollar la conciencia plurinacional
del pueblo.

56 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

SECCIÓN II PAÜAPO JAI II


EDUCACIÓN SUPERIOR EDUCACIÓN SUPERIOR
ARTÍCULO 91 MBOROKUAI JAI 91
I. La educación superior desarrolla procesos I. Yemboe tuicha vae oiko oime vaerä ñanoi jupia
de formación profesional, de generación y reta, ñaneñemuña rupi jare kuae reta omoaita
divulgación de conocimientos orientados al arakuaa reta opaete kia reta okuakua vaerä,
desarrollo integral de la sociedad, para lo cual jokuae jeko pegua yaikuata arakuaa tiucha vae,
tomará en cuenta los conocimientos universales jare yandeipi reta iyarakua.
y los saberes colectivos de las naciones y
pueblos indígena originario campesinos. II. Yemboe tuicha vae opaete tëta reta pegua ko,
jare jeta vae ñee pegua, kuae ko jae güiraja
II. La educación superior es intracultural, intercultural
vaerä yemboe oipotagüe kia reta peguära,
y plurilingüe, y tiene por misión la formación
iyemboe ivate vae, yemboe oeka oipoano vaerä
integral de recursos humanos con alta calificación
temiti imbaerasi kia reta güinoi vae, oñemoaita
y competencia profesional; desarrollar procesos
kuae mbaiu yemboe tuichague oipota rupi,
de investigación científica para resolver problemas
de la base productiva y de su entorno social; yandereko rupi jare ñee rupi, opaete vae
promover políticas de extensión e interacción yayapota mbaraviki yeyora pegua. Opaete vae
social para fortalecer la diversidad científica, oyovake yaiko vaerä jare jupigüe rupi.
cultural y lingüística; participar junto a su pueblo III. Yemboe tuicha vae reta, oïko yemboerendaguasu
en todos los procesos de liberación social, para reta pe, oporomboe vae iyemboerendaguasupe,
construir una sociedad con mayor equidad y jare yemboerenda tuicha katu ikavi yae vae reta
justicia social. pe, ipoki vaerä reta pe, oyemboepi mbae vae pe
III. La educación superior está conformada por jare oyemboepi vae reta pe.
las universidades, las escuelas superiores de
formación docente, y los institutos técnicos,
tecnológicos y artísticos, fiscales y privados.
MBOROKUAI JAI 92
ARTÍCULO 92
I. Yemboerendaguasu reta jaeiño ko oñeangareko
I. Las universidades públicas son autónomas e
iyee ërei katu kuae reta opaete oyovake, jaeiño
iguales en jerarquía. La autonomía consiste
oikua keräi oiporu vaerä ikorepoti, oiparavo
en la libre administración de sus recursos; el
juvicha reta, oporomboe vae reta, oyangareko
nombramiento de sus autoridades, su personal
docente y administrativo; la elaboración y mbaraviki vae reta, oikuatia jare omboeteukata
aprobación de sus estatutos, planes de estudio imborokuai reta, mbaiu yemboe pegua, jare
y presupuestos anuales; y la aceptación de korepoti metei arasa pegua, oipita mbota reta,
legados y donaciones, así como la celebración jare kuatia mbaraviki pegua jokorai oguata kavi
de contratos, para realizar sus fines y sostener vaerä yemboerendaguasu. Yemboerendaguasu
y perfeccionar sus institutos y facultades. reta ipuere oeki korepoti mbia re imbaeyekou
Las universidades públicas podrán negociar reta jare ikorepoti re, ërei tenonde jeitako
empréstitos con garantía de sus bienes y recursos, chupe mburuvicha reta oyapo mborokuai
previa aprobación legislativa. ñanerëtaguasu pe vae.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 57
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. Las universidades públicas constituirán, en II. Yemboerendaguasu oyemboepi mbae vae reta
ejercicio de su autonomía, la Universidad jaiño ko oyangarekota iyee, yemboerendaguasu
Boliviana, que coordinará y programará sus fines reta Mborivia pegua, oyapopavëta,
y funciones mediante un organismo central, de oikuatiapavëta metei rami iparaviki reta, opaete
acuerdo con un plan de desarrollo universitario. yemboerendaguasu reta peguara.
III. Las universidades públicas estarán autorizadas III. Yemboerendaguasu oyemboepi mbae vae
para extender diplomas académicos y títulos pegua reta pe oñemee tekomboe omee vaerä
profesionales con validez en todo el Estado. tupapire reta ikavita kuae Tëtaguasu pe vae.
ARTÍCULO 93 MBOROKUAI JAI 93
I. Las universidades públicas serán obligatoria I. Yemboerendaguasu reta oyemboepi mbae vae
y suficientemente subvencionadas por el reta oikotako, Tëtaguasu omboritako jeta rupi.
Estado, independientemente de sus recursos Ngaraa omae oimera güinoi korepoti Tëtaguasu
departamentales, municipales y propios,
iyemboayao omee chupe vaere ani omee kuae
creados o por crearse.
oïape chupe vae re, jare jae imbaeí ani ïru
II. Las universidades públicas, en el marco de sus kotigui oike vae.
estatutos, establecerán los mecanismos de
participación social de carácter consultivo, de II. Yemboerendaguasu oyemboepi mbae vae reta,
coordinación y asesoramiento. jeirami imborokuai reta, oekata keräi ipuere oï
vaerä jokope kia reta oporombori pave vaerä.
III. Las universidades públicas establecerán
mecanismos de rendición de cuentas y III. Yemboerendaguasu oyemboepi mbae vae reta
transparencia en el uso de sus recursos, a güinoita keräi oikuauka vaerä korepoti oiporugue
través de la presentación de estados financieros jare jësakareve Mburuvicha reta mborokuai
a la Asamblea Plurinacional Legislativa, a la oyapo vae pe, Mburuvicha reta korepoti re omae
Contraloría General y al Órgano Ejecutivo. vae pe jare Tëtaguasu ruvicha reta pe.
IV. Las universidades públicas, en el marco IV. Yemboerendaguasu oyemboepi mbae vae reta
de sus estatutos, establecerán programas jeirami imborokuai güinoita yemongeta yemboe
de desconcentración académica y de tëta reta rupi omoäi vaerä oata kerupirupivae pe
interculturalidad, de acuerdo a las necesidades jare Tëta oikoñomai vae reta pe.
del Estado y de las naciones y pueblos indígena
originario campesinos. V. Tëtaguasu, oyomborita Yemboerendaguasu
oyemboepi mbae vae reta ndive oime vaerä
V. El Estado, en coordinación con las universidades yemboerendaguasu tëta reta mati rupi oï vae
públicas, promoverá en áreas rurales la creación pe jare oï vaerä yemboerenda tuichakatu
y el funcionamiento de universidades e institutos vae oñemaereve jetavae reta re. Kuae
comunitarios pluriculturales, asegurando la yemboerendaguasu oyemboepi mbae vae reta,
participación social. La apertura y funcionamiento oïtako oipoano vaerä maenunga yemboavai jare
de dichas universidades responderá a las oguata vaerä jae reta jeko rupi.
necesidades del fortalecimiento productivo de la
región, en función de sus potencialidades.

58 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 94 MBOROKUAI JAI 94


I. Las universidades privadas se regirán por las I. Yemboerendaguasu oyemboepi vae reta
políticas, planes, programas y autoridades del oguatata jei rami yeokuai jare mbaiu reta,
sistema educativo. Su funcionamiento será mburuvicha yemboe pegua reta iyemongeta rupi.
autorizado mediante decreto supremo, previa Omboipi vaerä oparaviki jeita chupe yeokuai pe
verificación del cumplimiento de las condiciones jesegua ërei güinoita opaete mbaembae reta
y requisitos establecidos por la ley. oyeporu vae, mborokuai jei rami.
II. Las universidades privadas estarán autorizadas II. Yemboerendaguasu oyemboepi vae reta
para expedir diplomas académicos. Los títulos güinoi tekomboe omee vaerä tupapire yemboe
profesionales con validez en todo el país serán oyemboapi vae regua. Ërei tupapire mbae rero
otorgados por el Estado. vae regua omeeta Tëtaguasu.
III. En las universidades privadas, para la obtención III. Yemboerendaguasu oyemboepi vae reta,
de los diplomas académicos en todas las omee vaerä tupapire oimetako jupia vae
modalidades de titulación, se conformarán oporomboe vae reta ndive, iometa jokope
tribunales examinadores, que estarán oï yemboerenda oyemboepi vae pegua,
integrados por docentes titulares, nombrados jare yemboerenda oyemboepi mbae pegua,
por las universidades públicas, en las mborokuai jei rami. Tëtaguasu omeetaä korepoti
condiciones establecidas por la ley. El Estado yemboerendaguasu oyemboepi vae reta pe.
no subvencionará a las universidades privadas.
MBOROKUAI JAI 95
ARTÍCULO 95
I. Yemboerendaguasu reta ipuere güinoi
I. Las universidades deberán crear y sostener yemboerenda teko reta yaikua vaerä yemboe
centros interculturales de formación y ikavigüe teko regua, oikeiñota oyemboe tëta
capacitación técnica y cultural, de acceso libre reta, jare jae reta jeko rupi, jare mbaiu yemboe
al pueblo, en concordancia con los principios y jeigüe rupi.
fines del sistema educativo.
II. Yemboerendaguasu reta güinoita yemongeta
II. Las universidades deberán implementar oyereruyee vaerä jare oyereja tenonde yemboe
programas para la recuperación, preservación, jare omoäi vaerä oipota rupi oipotagüe ñee, tëta
desarrollo, aprendizaje y divulgación de las oikoñomai arakaguive vae reta iñee.
diferentes lenguas de las naciones y pueblos
indígena originario campesinos. III. Yemboerendaguasu reta oñonota yemboerenda
mbaraviki pegua, jare tëta reta ndive
III. Las universidades promoverán centros de
oyomborimborita oparaviki iyemongeta rupi,
generación de unidades productivas, en
opaetevae pegua jare meteovaeño iya vae reta
coordinación con las iniciativas productivas
comunitarias, públicas y privadas. ndive.
MBOROKUAI JAI 96
ARTÍCULO 96
I. Tëtaguasu iparaviki jaeko omboeuka vaerä
I. Es responsabilidad del Estado la formación y
oporomboe yemboerenda oyemboepi mbae vae
capacitación docente para el magisterio público,
a través de escuelas superiores de formación. rupi oparaviki vae reta yemborendaguasu rupi,
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 59
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

La formación de docentes será única, fiscal, yemboe meteiño, opaetevae pegua, jepimbae,
gratuita, intracultural, intercultural, plurilingüe, ñandereko rupi jeta ñee pe, yembieka pe,
científica y productiva, y se desarrollará con mbaraviki pegua jare jokoräi ojota tenonde, ikavi
compromiso social y vocación de servicio. vaerä opaete pe.
II. Los docentes del magisterio deberán participar II. Oporomboevae reta oyemboeaveita tenonde
en procesos de actualización y capacitación koti.
pedagógica continua.
III. Oyapota vae jaeko oyemboete vaerä oporomboe
III. Se garantiza la carrera docente y la inamovilidad vae reta iparavikiarenda, mborokuai jei rami.
del personal docente del magisterio, conforme Oporomboevae reta pe oyemboepi kavita.
con la ley. Los docentes gozarán de un salario
digno.
MBOROKUAI JAI 97
ARTÍCULO 97
Oporomboevae reta taikue rupi ipuereye oyemboe
La formación post-gradual en sus diferentes niveles
tendrá como misión fundamental la cualificación oipotagüe re, jokorai omoïru vaerä iyarakua
de profesionales en diferentes áreas, a través de oipotague pegua, oyemboeta täta iyarakuaete
procesos de investigación científica y generación vaerä, jayave oimeta ipiau yemboe jokoräi ojo vaerä
de conocimientos vinculados con la realidad, para tenonde opaete vae. Yemboe taikue rupi oyeapo vae
coadyuvar con el desarrollo integral de la sociedad. eñemaeta jese kia nunga yemboerendaguasu ndive,
La formación post-gradual será coordinada por una mborokua jei rami.
instancia conformada por las universidades del
sistema educativo, de acuerdo con la ley.

SECCIÓN III PAÜAPO JAI III


CULTURAS CULTURAS

ARTÍCULO 98 MBOROKUAI JAI 98


I. La diversidad cultural constituye la base esencial I. Yayeayea yaiko vae reta jese ko oyepii oï
del Estado Plurinacional Comunitario. La Tëtaguasu, yandereko reta rupi ikavi yaiko
interculturalidad es el instrumento para la cohesión opaete tëta reta, kuae yandereko oyeayea vae
y la convivencia armónica y equilibrada entre opareve oyomboete jokoräi yaiko vaerä metei
todos los pueblos y naciones. La interculturalidad rami.
tendrá lugar con respeto a las diferencias y en
igualdad de condiciones. II. Tëtaguasu omomirata kuae oikoñomai tenonde
rupi vae reta jeko, echa jaeko güinoi arakua,
II. El Estado asumirá como fortaleza la existencia mirata, mborogüirovia jare mbaiu arakae güive
de culturas indígena originario campesinas, oiko vae.
depositarias de saberes, conocimientos,
valores, espiritualidades y cosmovisiones. III. Tëtaguasu iparaviki tenondegua jaeko,
yeangareko ojo vaerä tenonde, oyekuauka
III. Será responsabilidad fundamental del Estado
vaerä oipota rupi Tëtaguasu japipe.
preservar, desarrollar, proteger y difundir las
culturas existentes en el país.
60 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 99 MBOROKUAI JAI 99


I. El patrimonio cultural del pueblo boliviano es I. Mbaeyekou teko reta pegua opaete vae tëta
inalienable, inembargable e imprescriptible. Los Mborivia pegua reta imbaeko, ngaraa oñemee,
recursos económicos que generen se regularán oyemboyao jare ima pegua. Korepoti kuae re
por la ley, para atender prioritariamente a su oike vae, mborokuai jeita keräi oyeporu vaerä,
conservación, preservación y promoción. ikavita oyeangareko vaerä jese jare oyekuauka
II. El Estado garantizará el registro, protección, vaerä oipota rupi.
restauración, recuperación, revitalización,
II. Tëtaguasu jei omoapita vaerä, oyangarekota
enriquecimiento, promoción y difusión de su
jese, oñono kaviyeta, ombokavita, ombogüerata
patrimonio cultural, de acuerdo con la ley.
jare omoaita oipota rupi mbaeyekou teko pegua,
III. La riqueza natural, arqueológica, paleontológica, mborokuai jei rami.
histórica, documental, y la procedente del culto
religioso y del folklore, es patrimonio cultural del III. Mbaeyekou ivi pegua, arakaeñomai vae, kaguë,
pueblo boliviano, de acuerdo con la ley. arakae oiko vae, tembikuatia reta, jare keti güi
ou maemboete güinoi Mborivia pegua reta vae,
ARTÍCULO 100 mborokuai jei rami.
I. Es patrimonio de las naciones y pueblos indígena MBOROKUAI JAI 100
originario campesinos las cosmovisiones, los
mitos, la historia oral, las danzas, las prácticas I. Mbaeyekou tëta oikoñomai araguivema vae reta
culturales, los conocimientos y las tecnologías imbae jare arakua reta arakae guive güinoi vae,
tradicionales. Este patrimonio forma parte de la arakae oasagüe vae, arakae ñee pegua, tairari
expresión e identidad del Estado. reta, teko reta, arakua reta, jare mbaepokiapo
arakae vae reta. Kuae reta jae ko yandereko jare
II. El Estado protegerá los saberes y los
yandekuauka Tëtaguasu pe vae.
conocimientos mediante el registro de la
propiedad intelectual que salvaguarde los II. Tëtaguasu oyangarekota arakua reta re, jare
derechos intangibles de las naciones y pueblos oyekuatiata vae, jare iyapoa re, echa kuae
indígena originario campesinas y las comunidades jaeko tëta reta oikoñomai rakaguivema vae jare
interculturales y afrobolivianas. afromboriviaigua imbae.
ARTÍCULO 101 MBOROKUAI JAI 101
Las manifestaciones del arte y las industrias Maenunga reta jeräkua vae, jeta vae jembiapo
populares, en su componente intangible, gozarán reta, oyekua vae, Tëtaguasu oyangarekota jese.
de especial protección del Estado. Asimismo, Jokoraiñovi oyeangarekota jokuae mbaeyekou
disfrutarán de esta protección los sitios y actividades arakae vae reta re, jare opaete ivi pe yaiko vae reta
declarados patrimonio cultural de la humanidad, en imbae, oyecha vae, jare oyekua mbae.
su componente tangible e intangible.
MBOROKUAI JAI 102
ARTÍCULO 102
El Estado registrará y protegerá la propiedad Tëtaguasu omboguapita tee reta jare oyangarekota
intelectual, individual y colectiva de las obras kuae arakua rupi oyeapovae re, jaeiño petei oyapovae
y descubrimientos de los autores, artistas, re, jare jetavae ndive oyeapovae re, kuatia iyapovae,

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 61


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

compositores, inventores y científicos, en las ipokivae reta, oñonokavivae reta, güinoevae reta jare
condiciones que determine la ley. tuichavae rupi oyemboevae reta, mborokuai jei rami
SECCIÓN IV PAÜAPO JAI IV
CIENCIA, TECNOLOGÍA E INVESTIGACIÓN CIENCIA, TECNOLOGÍA E INVESTIGACIÓN
ARTÍCULO 103 MBOROKUAI JAI 103
I. El Estado garantizará el desarrollo de la ciencia I. Tëtaguasu jei ojo vaerä tenonde arakua jare
y la investigación científica, técnica y tecnológica yemboe tuichavae, ikaviyae vae, jare mbaepoki
en beneficio del interés general. Se destinarán ikavi vaerä opaete vae pe. Oñemeeta korepoti
los recursos necesarios y se creará el sistema jokuae peguära. Oime vaerä yemboe arakua
estatal de ciencia y tecnología. jare mbaepoki Tëtaguasu pegua.
II. El Estado asumirá como política la
II. Tëtaguasu güinoita yupavo omee vaerä tembiporu
implementación de estrategias para incorporar
mbaraviki pegua jare arakua ipiau pegua yaikua
el conocimiento y aplicación de nuevas
kavi vaerä yemongeta reta.
tecnologías de información y comunicación.
III. Tëtaguasu, yemboerendaguasu reta, mbaraviki
III. El Estado, las universidades, las empresas
iyapoa opaete pegua vae jare meteiño iya vae
productivas y de servicio públicas y privadas,
pegua reta jare tëta oikoñomai arakae guive vae
y las naciones y pueblos indígena originario
reta, güirajata tenonde, oyapo päveta yemboe
campesinos, desarrollarán y coordinarán
arakuaa jare yepoepi, oikuaukata, omoäita,
procesos de investigación, innovación, promoción,
omboembiapota, jare yaikuata arakua yemboe
divulgación, aplicación y transferencia de ciencia
rupi, jare mbaepokiapo rupi oñemomirata
y tecnología para fortalecer la base productiva e
vaerä oipota güe mbaraviki oipotagüe pegua,
impulsar el desarrollo integral de la sociedad, de
jokoräi opaete ojo vaerä tenonde kianunga reta,
acuerdo con la ley.
mborokuai jei rami.

SECCIÓN V PAÜAPO JAI V


DEPORTE Y RECREACIÓN DEPORTE Y RECREACION

ARTÍCULO 104 MBOROKUAI JAI 104

Toda persona tiene derecho al deporte, a la cultura Opaete kia reta güinoi tekomboe yuvanga pegua,
física y a la recreación. El Estado garantiza el acceso jare teko viakatu pegua. Tëtaguasu jei opaete vae
al deporte sin distinción de género, idioma, religión, pe yuvanga oko vaerä ñemotarëi mbae reve, kuña,
orientación política, ubicación territorial, pertenencia Kuimbae rupi, ñee, mborogüirovia, yemongeta, kia ivi
social, cultural o de cualquier otra índole. pegua, mbae tëta pegua, jeko rupi, ani ïru mbae reta
jekopegua.
ARTÍCULO 105
MBOROKUAI JAI 105
El Estado promoverá, mediante políticas de educación,
recreación y salud pública, el desarrollo de la cultura Tëtaguasu güirajata tenonde yupavo rupi yemboe,
física y de la práctica deportiva en sus niveles viakatu pegua, teko roïsa pegua, ojota tenonde

62 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

preventivo, recreativo, formativo y competitivo, con teko yanderete pegua, yuvanga oipotagüe pegua,
especial atención a las personas con discapacidad. yeangareko pegua, oyeapoye pegua, oñerenoe
El Estado garantizará los medios y los recursos pegua, jare ñoñokuai pegua. Jare yembori ikavigüe
económicos necesarios para su efectividad. kia ipuere mbae vae reta pe. Tëtaguasu jei omee
vaerä korepoti oiko vaerä kuae yemongeta.

CAPÍTULO SÉPTIMO PAÜAPO CHIUA


COMUNICACIÓN SOCIAL COMUNICACIÓN SOCIAL
ARTÍCULO 106 MBOROKUAI JAI 106
I. El Estado garantiza el derecho a la comunicación I. Tëtaguasu jei omboete vaerä tekomboe
y el derecho a la información. yayemongeta vaerä jare yaikuauka vaerä
II. El Estado garantiza a las bolivianas y los yemongeta reta.
bolivianos el derecho a la libertad de expresión,
II. Tëtaguasu jei kuña jare kuimbae Mborivia
de opinión y de información, a la rectificación
y a la réplica, y el derecho a emitir libremente pegua reta pe, tekomboe oyemongeta vaerä,
las ideas por cualquier medio de difusión, sin miari reta, jare yaikua vaerä yemongeta, ipuere
censura previa. omboaikuereye, jare tekomboe omoeräkua vaerä
iyemongeta oipotagüe rupi, ngaraa kia reta jei
III. El Estado garantiza a las trabajadoras y mbae chupe.
los trabajadores de la prensa, la libertad de
expresión, el derecho a la comunicación y a la III. Tëtaguasu jei kuña jare kuimbae reta oparaviki
información. ñemoeräkua rupi vae pe, oyemongeta vaerä,
imiari vaerä jare oikuauka vaerä yemongeta
IV. Se reconoce la cláusula de conciencia de los
trabajadores de la información. reta.
IV. Oyemboeteta oparaviki ñemoeräkua pe vae reta
ARTÍCULO 107
iyemongeta.
I. Los medios de comunicación social deberán
contribuir a la promoción de los valores éticos, MBOROKUAI JAI 107
morales y cívicos de las diferentes culturas del I. Ñeerenduka reta oporomborita ko oyemboete
país, con la producción y difusión de programas vaerä tekomboe reta, tekoipi, teko kavi jare teko
educativos plurilingües y en lenguaje alternativo
yaikua vae reta, oipotagüe teko reta Tëtaguasu
para discapacitados.
pegua, oyererajata tenonde mbaraviki jare
II. La información y las opiniones emitidas a oñemoaita mbaiu yemboe opaete ñee pe, jare
través de los medios de comunicación social iñee mbae reta pegua.
deben respetar los principios de veracidad
y responsabilidad. Estos principios se II. Yemongeta reta oyendu ñeerenduka rupi vae,
ejercerán mediante las normas de ética y oyemboeteta iyipi añetete rupi. Kuae yemongeta
de autorregulación de las organizaciones de iyipi oyeapota mborokuai rupi, tekoipi jare
periodistas y medios de comunicación y su ley. oyapo kavi reve iparaviki reta iyemboati, jare
ñeerenduka reta iya ndive iporokuai jei rami.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 63


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

III. Los medios de comunicación social no podrán III. Ñerenduka reta iya reta ngara ipuere oyemombae
conformar, de manera directa o indirecta, jae retaño kuae mbaraviki re.
monopolios u oligopolios.
IV. Tëtaguasu omeeta yombori tëta reta pe oime
IV. El Estado apoyará la creación de medios de vaerä ñeerenduka oyovake jare opaete ñanoi
comunicación comunitarios en igualdad de vaerä.
condiciones y oportunidades.
JESEGUA III
TÍTULO III
DEBERES
DEBERES
ARTÍCULO 108 MBOROKUAI JAI 108

Son deberes de las bolivianas y los bolivianos: Kuña jare kuimbae iparaviki jae ko:
1. Conocer, cumplir y hacer cumplir la Constitución 1. Oikua, oyapo jare oyapoukata mborokuaiguasu
y las leyes. jei vae.
2. Conocer, respetar y promover los derechos 2. Oikua, omboete jare oikuaukata tekomboe reta
reconocidos en la Constitución. tembiokuai guasu pe oï vae.
3. Promover y difundir la práctica de los valores y 3. Oikuaukata oipota rupi teko kavi iyipi reta
principios que proclama la Constitución. mborokuaiguasu jei rami.
4. Defender, promover y contribuir al derecho a la 4. Yaepita, oyekuaukata jare oyemborita yaiko kavi
paz y fomentar la cultura de paz. vaerä, jokoräi aveiño yaiko vaerä.
5. Trabajar, según su capacidad física e intelectual, 5. Yaparavikita, yandepuerea rupi, arakua rupi,
en actividades lícitas y socialmente útiles. mbaraviki ikavigue pe, ikavita kia reta pe vae pe.
6. Formarse en el sistema educativo hasta el
6. Oyemboeta omboapi regua iyemboe
bachillerato.
yemboerendape.
7. Tributar en proporción a su capacidad
económica, conforme con la ley. 7. Yamboepita Tëtaguasu pe, oipiti yandevea rupi,
mborokuai jei rami.
8. Denunciar y combatir todos los actos de
corrupción. 8. Oyemombeuta jare ngaraa oiko monda reta.

9. Asistir, alimentar y educar a las hijas e hijos. 9. Yayangarekota, yamongaruta jare yamboe kata
ñane michiae reta.
10. Asistir, proteger y socorrer a sus ascendientes.
10. Yayangareketo jare yamborita ñane rëtara reta.
11. Socorrer con todo el apoyo necesario, en casos
de desastres naturales y otras contingencias. 11. Yaporomborita oipotague rupi, oasa yave
maemegua ani ïru mbae mbae reta.
12. Prestar el servicio militar, obligatorio para los
varones. 12. Kuimbae reta ojo sundarora.
13. Defender la unidad, la soberanía y la integridad 13. Yaepita metei rami yaiko vae, Tëtaguasu iivi
territorial de Bolivia, y respetar sus símbolos y jare yamboeteta yandekuauka vae reta jare
valores. ñandereko reta.

64 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

14. Resguardar, defender y proteger el patrimonio 14. Yaepita, yayangarekota yande mbaeyekou reta,
natural, económico y cultural de Bolivia. korepoti jare yandereko Tëtaguasu pegua re.
15. Proteger y defender los recursos naturales y 15. Yayangarekota jare yaepita mbaeyekou ivi
contribuir a su uso sustentable, para preservar pegua reta, jare mbaepuere guinoi ñeneñemuña
los derechos de las futuras generaciones. reta vae.
16. Proteger y defender un medio ambiente 16. Yayangarekota jare yaepita ivi yaiko pipevae,
adecuado para el desarrollo de los seres vivos. okuakua kavi vaerä opaete oiko japipe vae reta.
TÍTULO IV JESEGUA IV
GARANTÍAS JURISDICCIONALES Y ACCIONES GARANTÍAS JURISDICCIONALES Y ACCIONES
DE DEFENSA DE DEFENSA
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
GARANTÍAS JURISDICCIONALES GARANTÍAS JURISDICCIONALES
ARTÍCULO 109
MBOROKUAI JAI 109
I. Todos los derechos reconocidos en la
Constitución son directamente aplicables y I. Opaete tekomboe reta oï Mborokuaiguasu pe
gozan de iguales garantías para su protección. vae, oï ko oyeporu jare oyeeepi vaerä oyovake
rupi.
II. Los derechos y sus garantías sólo podrán ser
regulados por la ley. II. Tekomboe reta añetete vae mborokuaiguasu
rupiño oñonokavita.
ARTÍCULO 110
I. Las personas que vulneren derechos MBOROKUAI JAI 110
constitucionales quedan sujetas a la jurisdicción I. kianungañavo omboeteä tekomboe reta
y competencia de las autoridades bolivianas. mborokuaiguasu pe oï vae, ojota mburuvicha
II. La vulneración de los derechos constitucionales teko ombosimbii vae reta ipo pe.
hace responsables a sus autores intelectuales y
materiales. II. Kianungañavo omboeteä tekomboe reta
mborokuaiguasu pe jei vae, jaeño ko oiporarata.
III. Los atentados contra la seguridad personal hacen
responsables a sus autores inmediatos, sin que III. Kia reta oipota japicha oyuka vae, jaeñoko
pueda servirles de excusa el haberlos cometido por omboepita, ngaraa omboya juvicha omboe
orden superior. mboe vae re.
ARTÍCULO 111 MBOROKUAI JAI 111
Los delitos de genocidio, de lesa humanidad, Mano jare yeyuka reta, ñoraro pe ombori tobaicho vae
de traición a la patria, crímenes de guerra son kuae teko kavi mbae reta okaniamako.
imprescriptibles.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 65


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 112 MBOROKUAI JAI 112


Los delitos cometidos por servidores públicos que Oparaviki tëtaguasu peguära vae reta oyapo yave
atenten contra el patrimonio del Estado y causen teko ikavimbae vae Tëtaguasu koti jare korepoti oiporu
grave daño económico, son imprescriptibles y no kaviä yave vae, kuae nunga teko reta mbaetima oasa.
admiten régimen de inmunidad.

ARTÍCULO 113 MBOROKUAI JAI 113


I. La vulneración de los derechos concede a I. Kia oyuvanga yave tekomboe reta re omboepita
las víctimas el derecho a la indemnización, jokuae oiporara vae pe, jare aramoete pegua.
reparación y resarcimiento de daños y perjuicios
en forma oportuna. II. Erëi Tëtaguasu ombaemboepita yave, oñeapota
jokuae mburuvicha ani oparaviki vae re
II. En caso de que el Estado sea condenado a la oyapokaviä iparaviki jekopegua.
reparación patrimonial de daños y perjuicios,
deberá interponer la acción de repetición contra
la autoridad o servidor público responsable de la
acción u omisión que provocó el daño.

ARTÍCULO 114 MBOROKUAI JAI 114


I. Queda prohibida toda forma de tortura, I. Ngarama oiko oipotagüe, ñenüpa, okañi vae,
desaparición, confinamiento, coacción, exacción mati oyemondo vae, maenunga tembiporara ani
o cualquier forma de violencia física o moral. Las oipotague ñenupa. Kuña ani kuimbae oparaviki
servidoras públicas y los servidores públicos o las tëtaguasu peguära vae, omaeiño jare kuae
autoridades públicas que las apliquen, instiguen nunga yuvanga re, oyemombota iparavikia güi
o consientan, serán destituidas y destituidos, sin mborokuai jei rami.
perjuicio de las sanciones determinadas por la ley.
II. Opaete yemombeu reta mirata rupi ani tekoasi
II. Las declaraciones, acciones u omisiones obtenidas
rupi oyeapo yave kuae nunga ikaviäetei ko.
o realizadas mediante el empleo de tortura,
coacción, exacción o cualquier forma de violencia,
son nulas de pleno derecho.

ARTÍCULO 115 MBOROKUAI JAI 115


I. Toda persona será protegida oportuna y I. Opaete kianunga reta re oyangareko kavita ko
efectivamente por los jueces y tribunales en el mburuvicha reta, omboete reve itekomboe reta
ejercicio de sus derechos e intereses legítimos. güinoi vae.
II. El Estado garantiza el derecho al debido II. Tëtaguasu omee opaete kia reta pe oyeepi
proceso, a la defensa y a una justicia plural, vaerä, teko jupigue rupi, jare imaa pegua,
pronta, oportuna, gratuita, transparente y sin jepimbae, jesäka rupi jare imambae pegua vae.
dilaciones.

66 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 116 MBOROKUAI JAI 116


I. Se garantiza la presunción de inocencia. Durante el I. Oyayapota vae jaeko ngaraa kia re oyemboyaiño
proceso, en caso de duda sobre la norma aplicable, teko, kia oñeapo jese ramboeve, ndei oñemae
regirá la más favorable al imputado o procesado. kavi mborokuai jei vae re, teko iyapoa pe
oñemeeta tembiporara ovevii yae vae.
II. Cualquier sanción debe fundarse en una ley
anterior al hecho punible. II. Oipotague mbaemboepi reta tembiporara jeko
pegua oyeapota ko mborokuai tenonde oë kuae
ARTÍCULO 117 teko güi vae jei rami.
I. Ninguna persona puede ser condenada sin MBOROKUAI JAI 117
haber sido oída y juzgada previamente en un I. Ngaraa kia ipuere yamboekoiño ndei reve
debido proceso. Nadie sufrirá sanción penal yaendu iyemongeta jare ngaraavi omaemboepi
que no haya sido impuesta por autoridad judicial ndei jei mbove metei mburuvicha jokuae ñeapo
competente en sentencia ejecutoriada. pegua.
II. Nadie será procesado ni condenado más de
II. Ngaraa kia ipuere oiporara mokoiye metei
una vez por el mismo hecho. La rehabilitación
teko vae, itekomboe reta oñemeeta chupe opa
en sus derechos restringidos será inmediata al
omboepi jeko rupive.
cumplimiento de su condena.
III. No se impondrá sanción privativa de libertad por III. Ngaraa kia yayokendauka ipia korepoti re vae,
deudas u obligaciones patrimoniales, excepto en ani ïru mbaeyekou reta re, ërei katu ipuere
los casos establecidos por la ley. oyeapo mborokuai jei yave.
ARTÍCULO 118 MBOROKUAI JAI 118
I. Está prohibida la infamia, la muerte civil y el I. Mbaeti yandepuere yamboyaiño kia re teko, ani
confinamiento. ñamotareika opaete pe, ani oyembombo jare ojo
II. La máxima sanción penal será de treinta años mati oiko.
de privación de libertad, sin derecho a indulto. II. Kia jeko vae reta oyeokendata mboapipa arasa,
III. El cumplimiento de las sanciones privativas ngaraama keti oñeapo mbaetima itekomboe
de libertad y las medidas de seguridad están ramo.
orientadas a la educación, habilitación e
III. Kuae tembiporara oñemee jaeko, iyarakuaa
inserción social de los condenados, con respeto
vaerä aniarama oyapo ikavi mbae vae jare
a sus derechos.
oyerova ani oikoyee vaerä tëta pe opaete vae
ARTÍCULO 119 ndive, oyemboete reve itemkomboe reta.
I. Las partes en conflicto gozarán de igualdad de MBOROKUAI JAI 119
oportunidades para ejercer durante el proceso
las facultades y los derechos que les asistan, I. Teko iyapoa reta oyovake rupi oï oyeepi vaerä,
sea por la vía ordinaria o por la indígena oï ramboeve ñeaope echa meteiñavo güinoi
originaria campesina. tekomboe, ipuere oyeyapo katu reta, karai jeko
rupi ani oikoñomai arakae guive reta jeko rupi.
II. Toda persona tiene derecho inviolable a la
defensa. El Estado proporcionará a las personas II. Opaete kia reta güinoi itemboe yemboete pegua.
denunciadas o imputadas una defensora o un Tëtaguasu omeeta metei oikua kavi vae oepi

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 67


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

defensor gratuito, en los casos en que éstas no vaerä jepimbae jeko vae reta mbaeti yave ipuere
cuenten con los recursos económicos necesarios. oyemboepi.
ARTÍCULO 120 MBOROKUAI JAI 120
I. Toda persona tiene derecho a ser oída por
una autoridad jurisdiccional competente, I. Opaete kia reta güinoi tekomboe mburuvicha
independiente e imparcial, y no podrá ser jokuae teko pegua oyeapisaka vaerä jese, jokuae
juzgada por comisiones especiales ni sometida mburuvcha ngaraa metei vaeño oiparareko, jare
a otras autoridades jurisdiccionales que las ngaraavi omae ïru mburuvicha ikotïa kotigua
establecidas con anterioridad al hecho de la jese, kuae teko oechata mburuvicha jae rarï
causa. oikua vae pe.
II. Toda persona sometida a proceso debe ser
juzgada en su idioma; excepcionalmente, de II. Opaete teko iyapoa reta jae iñeepeteiño
manera obligatoria, deberá ser asistida por oyemongetata, ani ipuerevi ombori kia jei vaerä
traductora, traductor o intérprete. karai iñee pe.

ARTÍCULO 121 MBOROKUAI JAI 121


I. En materia penal, ninguna persona podrá ser I. Teko iyapokavia pe, ngaraa kia ipuere imiari iyee
obligada a declarar contra sí misma, ni contra mirata rupi ani jëtara reta koti. Kianunga yave
sus parientes consanguíneos hasta el cuarto mbaeti ipuere imiari, kuae mbaeti oipota jei jaeko
grado o sus afines hasta el segundo grado. El teko iyapoa.
derecho de guardar silencio no será considerado
II. Teko iyapoa oiporara vae ipuereä oyeepi
como indicio de culpabilidad.
mborokuai jei rami yave, güinoi tekomboe
II. La víctima en un proceso penal podrá intervenir mburuvicha reta oyeapisaka vaerä jese. Mbaeti
de acuerdo con la ley, y tendrá derecho a ser yave güinoi korepoti oyeepi vaerä, Tëtagusu
oída antes de cada decisión judicial. En caso omboriukata jepimbae metei jupia kuare vae
de no contar con los recursos económicos ndive.
necesarios, deberá ser asistida gratuitamente
por una abogada o abogado asignado por el
Estado.
ARTÍCULO 122 MBOROKUAI JAI 122
Son nulos los actos de las personas que usurpen Ikavitaä etei tembiapo reta kia jeere oyeapoyave,
funciones que no les competen, así como los actos de mbaeti yave güinoi jokuae yeokuai, ani mborokuai güi
las que ejercen jurisdicción o potestad que no emane oëmbae vae.
de la ley.
MBOROKUAI JAI 123
ARTÍCULO 123
Mborokuaiguasu ikaviko tenonde peguäraño jare
La ley sólo dispone para lo venidero y no tendrá efecto
retroactivo, excepto en materia laboral, cuando lo mbaeti jaikue koti ojoye ërei katu ikavi mbaraviki
determine expresamente a favor de las trabajadoras oyeapo vae peguära, oparaviki vae reta oepi vaerä.
y de los trabajadores; en materia penal, cuando Teko oyapo kavikae pegua, jare oyeepi yave jeko
beneficie a la imputada o al imputado; en materia vae, mbaeti reve oyapo teko, ipuere yaikua kavi
de corrupción, para investigar, procesar y sancionar vaerä, jare oyekovara vaerä jokuae oparaviki vae pe,
68 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

los delitos cometidos por servidores públicos contra oyapo ko kuae teko ikavimbae Tëtaguasu koti, jare ïru
los intereses del Estado; y en el resto de los casos mbae mbae reta mborokuai jei vae.
señalados por la Constitución.

ARTÍCULO 124 MBOROKUAI JAI 124


I. Comete delito de traición a la patria la boliviana I. Opaete kuña jare kuimbae reta ombotavi
o el boliviano que incurra en los siguientes Tëtaguasu ñoraro pe vae, jae reta oyapo güinoi
hechos: kuae teko reta:
1. Que tome armas contra su país, se 1. Mboka oiporu jëta koti vae, ïru Tëtaguasu
ponga al servicio de estados extranjeros
ambue pei oyeokuai yave, ani oñemoiru
participantes, o entre en complicidad con el
tovaicho ndive vae, ñoraro öi Tëtagusu
enemigo, en caso de guerra internacional
koti yave.
contra Bolivia.
2. Mborokuai mbaeyekouguasu angarekoa
2. Que viole el régimen constitucional de
recursos naturales. pegua jeivae oyapo mbae vae

3. Que atente contra la unidad del país. 3. Ikirëi omboyao Tëtaguasu vae

II. Este delito merecerá la máxima sanción penal. II. Kuae teko oyapo vae, oiporarata ima pegua.

CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA


ACCIONES DE DEFENSA ACCIONES DE DEFENSA

SECCIÓN I PAÜAPO JAI I


ACCIÓN DE LIBERTAD ACCIÓN DE LIBERTAD
ARTÍCULO 125 MBOROKUAI JAI 125
Toda persona que considere que su vida está en Opaete kia reta oikua maratuta oiko yave,
peligro, que es ilegalmente perseguida, o que es yemomburu ani oyepii jeko mbae reve, ipuere oyapo
indebidamente procesada o privada de libertad keräi oëye vaerä, ipuere oikuatia ani oñeepeño,
personal, podrá interponer Acción de Libertad jokoraiñovi ïru vae ipuere oyapo jee re, mburuvicha
y acudir, de manera oral o escrita, por sí o por teko jupigue oyapo vae reta jovai, jare oyapo
cualquiera a su nombre y sin ninguna formalidad katuvae, oiporuta agüiye vaerä maratu oiko, agüiye
procesal, ante cualquier juez o tribunal competente en vaerama kia omomburu jare jokorai oikoye vaerä
materia penal, y solicitará que se guarde tutela a su yeyora pe.
vida, cese la persecución indebida, se restablezcan
las formalidades legales o se restituya su derecho a
la libertad.
MBOROKUAI JAI 126
ARTÍCULO 126
I. La autoridad judicial señalará de inmediato día y I. Mburuvicha jupi vae iyapoa omombeuta mbae
hora de la audiencia pública, la cual tendrá lugar ara jare arajai pe oimeta oyeyapo katu vae, kuae
dentro de las veinticuatro horas de interpuesta la oyeapota ndei mokoipa irundi arajai oasa mbove,
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 69
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

acción, y dispondrá que la persona accionante jaema jae jeita oyereru vaerä jovai, ani ipuere
sea conducida a su presencia o acudirá al lugar ojo jokuae yepia renda pe. Oyemomaranduta
de la detención. Con dicha orden se practicará tupapire rupi teko iyapoa jare mburuvicha, kuae
la citación, personal o por cédula, a la autoridad oyeapo yave ngaraama kia omee yemboavai
o a la persona denunciada, orden que será
oï vaerä jokope. Jokoraiñovi yeokenda renda
obedecida sin observación ni excusa, tanto
por la autoridad o la persona denunciada como iyangarekoa reta, kuae reta oyapotai mborokuai
por los encargados de las cárceles o lugares jei vae.
de detención, sin que éstos, una vez citados,
II. Oyeyapo kavi vaerä teko ngara oyeyayee
puedan desobedecer.
ïru ara pegua, mbaeti oï teko iyapoa ani oeya
II. En ningún caso podrá suspenderse la audiencia. jekopegua. Kuae oyeapotai ipiapochi jekopegua
En ausencia del demandado, por inasistencia o
abandono, se llevará a efecto en su rebeldía. III. Opa yave mburuvicha jupi vae oyeapisaka
III. Conocidos los antecedentes y oídas yemombeu reta re, jokopeño voi güinoeta
las alegaciones, la autoridad judicial, keräira teko vae, kuae ipuere jei oyemee chupe
obligatoriamente y bajo responsabilidad, vaerä yeyora, opata yemomburu, oyemboepita
dictará sentencia en la misma audiencia. La ñeapo regua, ërei katu jokopevoi oñejäata
sentencia podrá ordenar la tutela de la vida, mbaera oasata kuae teko iyapoa reta ndive vae.
la restitución del derecho a la libertad, la
reparación de los defectos legales, el cese de
la persecución indebida o la remisión del caso
al juez competente. En todos los casos, las IV. Mburuvicha jei vae jokopeñovoi oyeapota,
partes quedarán notificadas con la lectura de la
ngaraama kia ipuere omboakuereye omae
sentencia.
jese vaerä jaeñoma oyemondota kuae
IV. El fallo judicial será ejecutado inmediatamente. Mburuvichaguasu reta teko oyapo katuvae kuae
Sin perjuicio de ello, la decisión se elevará en
ñanerëtaguapegua pe, ndei mokoipa irundi
revisión, de oficio, ante el Tribunal Constitucional
Plurinacional, en el plazo de las veinticuatro arajai oasa mbove.
horas siguientes a su emisión. MBOROKUAI JAI 127
ARTÍCULO 127 I. Oparaviki tëtaguasu peguära vae ani kia
I. Los servidores públicos o personas particulares reta mabeti yave oyapo mburuvicha jei vae
que resistan las decisiones judiciales en los casos oyemboasata mburuvicha jae räri oikua kuae
previstos por esta acción, serán remitidos por orden teko vae pe jaeko ministerio público ipope,
de la autoridad que conoció de la acción ante el iporomboeteä jeko pegua jare tekomboe
Ministerio Público para su procesamiento penal por
omboeteä jeko pegua.
atentado contra las garantías constitucionales.
II. La autoridad judicial que no proceda conforme II. Mburuvicha tekosimbika oyapoä mborokuai
con lo dispuesto por este artículo quedará sujeta jei vae yave kuaere ipuere oñeapo vae,
a sanción, de acuerdo con la Constitución y la mborokuaiguasu jei rami.
ley.

70 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

SECCIÓN II PAÜAPO JAI II


ACCIÓN DE AMPARO CONSTITUCIONAL ACCIÓN DE AMPARO CONSTITUCIONAL
ARTÍCULO 128 MBOROKUAI JAI 128
La Acción de Amparo Constitucional tendrá lugar Yeepi mborokuai rupivae jaeko öi, oyapo ani oyapo
contra actos u omisiones ilegales o indebidos de mbae teko opaete oparaviki vae reta pegua, ani kia
los servidores públicos, o de persona individual jaeiño ani jeta vae pegua, omboeteä tekomboe vae
o colectiva, que restrinjan, supriman o amenacen
jare oporombomburu vae pegua, omboete mbae
restringir o suprimir los derechos reconocidos por la
tekomboe mborokuaiguasu jei rami.
Constitución y la ley.
ARTÍCULO 129 MBOROKUAI JAI 129
I. La Acción de Amparo Constitucional se interpondrá I. Yeepi mborokuai rupivae oyapo ko kia oime
por la persona que se crea afectada, por otra a
oiporara maenunga jasi katu vae yave, ipuerevi
su nombre con poder suficiente o por la autoridad
correspondiente de acuerdo con la Constitución, ïru ani metei mburuvicha oyapo jae jee re,
ante cualquier juez o tribunal competente, siempre mborokuai guasu jei rami, oipotague mburuvicha
que no exista otro medio o recurso legal para la jupi vae iyapoa jovai, mbaeti yave ïru ñeapo
protección inmediata de los derechos y garantías järea vae, mbaepuere oyeepi pegua ani ïru
restringidos, suprimidos o amenazados. yemomburu pegua.
II. La Acción de Amparo Constitucional podrá
II. Yeepi mborokuai rupivae ipuere oyeapo ndei ova
interponerse en el plazo máximo de seis
meses, computable a partir de la comisión de yasia oasa ramboeve, oyeapo ani oyemombeu
la vulneración alegada o de notificada la última oyaganreko ani oyapo katu vae güive.
decisión administrativa o judicial.
III. Mburuvicha ani ñeapope oï vae reta
III. La autoridad o persona demandada será citada en oyemomaranduta jupivoi Oeka Yeyora peguära,
la forma prevista para la Acción de Libertad, con
omee vae iyembongeta reta, teko oyekua öi vae
el objeto de que preste información y presente,
en su caso, los actuados concernientes al hecho jekopegua ndei irundi payandepo juri hora oasa
denunciado, en el plazo máximo de cuarenta y ramboeve.
ocho horas desde la presentación de la Acción. IV. Yemongeta oyemboapita opa yave oyeendu
IV. La resolución final se pronunciará en audiencia kia reta iñee ani mburuvicha ñeapope oï vae
pública inmediatamente recibida la información de la güi, mbaeti yave kuae reta oï, yemongeta
autoridad o persona demandada y, a falta de ésta, oyemboapita oñeapo vae jeigüe reño.
lo hará sobre la base de la prueba que ofrezca la Mburuvicha tekosimbika omaeta yemongeta
persona accionante. La autoridad judicial examinará oime ani mbaeti teko güinoi jokuae oyeokuai
la competencia de la servidora pública o del servidor tëtaguasu peguära pe vae yave, oñevae jupiko
público o de la persona demandada y, en caso de
oyeapo ñeapo yave oñemeeta Yeepi oyeporu
encontrar cierta y efectiva la demanda, concederá
vae. Kuae yemongeta oyeapo vae oyemondota
el amparo solicitado. La decisión que se pronuncie
omae jese vaerä Mburuvichaguasu reta teko
se elevará, de oficio, en revisión ante el Tribunal
Constitucional Plurinacional en el plazo de las oyapo katuvae kuae ñanerëtaguasu pegua pe
veinticuatro horas siguientes a la emisión del fallo. ndei mokoipa irundi arajai oasa mbove.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 71


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

V. La decisión final que conceda la Acción V. Teko jepia tëguasupegua opa yave, jaemaitei
de Amparo Constitucional será ejecutada oyeapota kia mbae jei reve, jare mbaeti yave
inmediatamente y sin observación. En caso oyemboete teko Yeyora pegua jei vae oyeapotai
de resistencia se procederá de acuerdo con lo ko. Mburuvicha mbaeti yave oyapo tembikuatia
señalado en la Acción de Libertad. La autoridad jei rami oñemeeta tembiporara chupe mborokuai
judicial que no proceda conforme con lo jei rami.
dispuesto por este artículo, quedará sujeta a las
sanciones previstas por la ley.
SECCIÓN III
ACCIÓN DE PROTECCIÓN DE PRIVACIDAD PAÜAPO JAI III
ARTÍCULO 130 ACCIÓN DE PROTECCIÓN DE PRIVACIDAD
I. Toda persona individual o colectiva que crea estar MBOROKUAI JAI 130
indebida o ilegalmente impedida de conocer,
objetar u obtener la eliminación o rectificación de I. Opaete kia jaeiño ani jeta vae ndie oikua
los datos registrados por cualquier medio físico, yave mbae iyeegua, oyemboai, oñeñono kavi
electrónico, magnético o informático, en archivos oyekuatiagüe oipotagüe rupi, tembiporu ani
o bancos de datos públicos o privados, o que tupapire pe, ani korepoti oñeñovatua reta
afecten a su derecho fundamental a la intimidad tëtaguasu imbae ani imbaeä reta rupi yave, kia
y privacidad personal o familiar, o a su propia ani tëtara reta, oecha yave itekomboe jaekaviä
imagen, honra y reputación, podrá interponer la oï ipuere güiraja metei Mbaeapo Oyeepitee
Acción de Protección de Privacidad. vaerä.
II. La Acción de Protección de Privacidad no II. Mbaeapo Oyeepitee vaerä mbaeti ipuere
procederá para levantar el secreto en materia oikuauka yemongeta oñeomi oï ñeemoeräkua
de prensa. pe vae.

ARTÍCULO 131
I. La Acción de Protección de Privacidad tendrá MBOROKUAI JAI 131
lugar de acuerdo con el procedimiento previsto
I. Mbaepo Oyeepitee vaerä oyeapotako teko
para la acción de Amparo Constitucional.
opaete jokuae Yeepi tëtaguasu peguape jei
II. Si el tribunal o juez competente declara rami.
procedente la acción, ordenará la revelación,
eliminación o rectificación de los datos cuyo II. Teko oyapo kature omaevae ani teko imbosimbia
registro fue impugnado. jei yave jaekaviyae kuae, jeita yaikua vaerä
oñeomi oï vae, ipuere oyemboai ani oñeñono
III. La decisión se elevará, de oficio, en revisión kaviye jokuae oïkavimbae.
ante el Tribunal Constitucional Plurinacional en
el plazo de las veinticuatro horas siguientes a la III. Kuae yemogeta oyemboasata Mburuvicha
emisión del fallo, sin que por ello se suspenda su Tekosimbika reta Tëtaguasu pegua ipope ndei
ejecución. mokoipa irundi arajai oasa mbove, kuae mbaeti
oipota jei oyeeyata jokopeño.

72 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

IV. La decisión final que conceda la Acción de IV. Opa yave yemongeta Mbaeapo Oyeepitee
Protección de Privacidad será ejecutada vaerä iyapi jaeñomai oyererajata tenonde kia
inmediatamente y sin observación. En caso mbae jei mbae reve. Oime yave maenunga
de resistencia se procederá de acuerdo con lo yemboavai oyeapotai ko Teko Yeyora regua jei
señalado en la Acción de Libertad. La autoridad rami. Mburuvicha reta oyapoä yeokuai jei vae
judicial que no proceda conforme con lo yave oñemeeta tembiporara chupe mborokuai
dispuesto por este artículo quedará sujeta a las jei rami.
sanciones previstas por la ley.
PAÜAPO JAI IV
SECCIÓN IV
ACCIÓN DE INCONSTITUCIONALIDAD
ACCIÓN DE INCONSTITUCIONALIDAD
MBOROKUAI JAI 132
ARTÍCULO 132
Opaete kia jaeiño ani jeta vae reta oecha ikaviä mbae
Toda persona individual o colectiva afectada por oasa ikoti oï reta yave ipuere güiraja tenonde Teko
una norma jurídica contraria a la Constitución tendrá
Jupimbae oyeyapo vae, mborokuai jei rami.
derecho a presentar la Acción de Inconstitucionalidad,
de acuerdo con los procedimientos establecidos por MBOROKUAI JAI 133
la ley.
Metei yemongeta jei yave jupimbae vae kuae
ARTÍCULO 133 mborokuai, mborokuai rai kuae regua etei ani
oipotagüe yeokuai oë vae ani yemongeta reta teko
La sentencia que declare la inconstitucionalidad de
iyapo kavia, mbaetima jokuae mborokuai ikavi ïru reta
una ley, decreto o cualquier género de resolución no
judicial, hace inaplicable la norma impugnada y surte ipitepe.
plenos efectos respecto a todos.
PAÜAPO JAI V
SECCIÓN V
ACCIÓN DE CUMPLIMIENTO
ACCIÓN DE CUMPLIMIENTO
MBOROKUAI JAI 134
ARTÍCULO 134
I. Teko oyemboapi regua vae oyereraja tenonde
I. La Acción de Cumplimiento procederá en
mbaeti yave oyeapo mborokuai jei vae, oyeokuai
caso de incumplimiento de disposiciones
tëtaguasu pe vae reta yave, oyemboete vaerä
constitucionales o de la ley por parte de
servidores públicos, con el objeto de garantizar jokuae mborokuai jei vae.
la ejecución de la norma omitida. II. Teko ipuere oyereraja tenonde kia jaeiño ani
II. La acción se interpondrá por la persona jeta vae reta oecha mbae jaekaviä teko ikoti reta
individual o colectiva afectada, o por otra a su yave, ipuerevi ïru vae oyapo jae reta jee re, jupia
nombre con poder suficiente, ante juez o tribunal vae ani tekosimbika reta jovai, kuae oyeapota
competente, y se tramitará de la misma forma Yeepi Tëtaguasu pegua pe ramiño.
que la Acción de Amparo Constitucional.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 73


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

III. La resolución final se pronunciará en audiencia III. Yemongeta iyapi oñejäata, opa yave oyeapisaka
pública, inmediatamente recibida la información teko iya reta iyemongetare jare mburuvicha
de la autoridad demandada y, a falta de ésta, reta güi, mbaeti yave kuae reta oï, oyemboapita
lo hará sobre la base de la prueba que ofrezca oñeapo vae iyembongeta reño, mburuvicha
el demandante. La autoridad judicial examinará omaeta jese jare jae jeita oasa ko kuae teko
los antecedentes y, si encuentra cierta y efectiva vae, jokopeñovoi jeita oyemboete vaerä jokuae
la demanda, declarará procedente la acción y mborokuai oyemboete mbae oï vae.
ordenará el cumplimiento inmediato del deber
omitido. IV. Kuae yemongeta iyapi oyemboasata omae vaerä
jese Mburuvicha Tekosimbika reta Tëtaguasu
IV. La decisión se elevará, de oficio, en revisión
pegua, mokoipa irundi arajai pe iyapi guire kuae
ante el Tribunal Constitucional Plurinacional en
yemongeta, kuae mbaeti oipota jei oyeya vaerä
el plazo de las veinticuatro horas siguientes a la
jokopeño.
emisión del fallo, sin que por ello se suspenda su
ejecución. V. Teko oyemboapi iyapi oyererajata tenonde
V. La decisión final que conceda la Acción de kia mbae jei reve, kuae oime yave yemboavai
Cumplimiento será ejecutada inmediatamente mburuvicha tekosimbika oyapota Teko Yeyora
y sin observación. En caso de resistencia, se pegua ramiño, mburuvicha mbaeti yave oyapo
procederá de acuerdo con lo señalado en la yeokuai jei rami oñemeeta tembiporara chupe,
Acción de Libertad. La autoridad judicial que mborokua jeirami.
no proceda conforme con lo dispuesto por este
artículo quedará sujeta a las sanciones previstas
por la ley. PAÜAPO JAI VI
SECCIÓN VI ACCIÓN POPULAR
ACCIÓN POPULAR MBOROKUAI JAI 135
ARTÍCULO 135 Mbae oyeyapota opaete pe vae ojota tenonde opaete
La Acción Popular procederá contra todo acto u kia jaeiño, jeta vae ani mburuvicha reta oyapo ani
omisión de las autoridades o de personas individuales oyapoä vae reta koti, oipota ani omboeteä jeta vae
o colectivas que violen o amenacen con violar derechos reta itekomboe yave, mbaeyekou reta, jëta, ara,
e intereses colectivos, relacionados con el patrimonio, añetete pegua, teko roïsa tëtaguasu omee vae
el espacio, la seguridad y salubridad pública, el medio pegua, ivi yaiko pipe vae, jare ïru reta mbaeyekou
ambiente y otros de similar naturaleza reconocidos por oikua mborokuai guasu vae.
esta Constitución.
MBOROKUAI JAI 136
ARTÍCULO 136
I. Mbae oyeyapota opaete pe vae oyeraja tenonde
I. La Acción Popular podrá interponerse durante el mbaeti yave jeta vae reta itekomboe oyemboeteä
tiempo que subsista la vulneración o la amenaza
ani oyembomburu yave, kuae oyeapota oñearo
a los derechos e intereses colectivos. Para
mbae reve tekosimbika rupi ani tekore iyapo
interponer esta acción no será necesario agotar
la vía judicial o administrativa que pueda existir. kavia re omae vae oime pegua.

74 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. Podrá interponer esta acción cualquier persona, II. Oipotagüe kianunga reta ipuere güiraja tenonde,
a título individual o en representación de una jaeiñopetei ani ipuerevi jeta vae reta ndive oyapo
colectividad y, con carácter obligatorio, el Ministerio ïru vae jeere, Mburuvicha opaete vae pgua jare
Público y el Defensor del Pueblo, cuando por el tëta Oepi vaerä vae oikua kuaregua yave. Ipuere
ejercicio de sus funciones tengan conocimiento oyeapo Teko Oyeepi vae jei ramiño.
de estos actos. Se aplicará el procedimiento de la
Acción de Amparo Constitucional.

CAPÍTULO TERCERO PAÜAPO MBOAPIA


ESTADOS DE EXCEPCIÓN ESTADOS DE EXCEPCIÓN

ARTÍCULO 137 MBOROKUAI JAI 137


En caso de peligro para la seguridad del Estado, Oime yave teko ikavimbae vae oyendu Tëtaguasu
amenaza externa, conmoción interna o desastre koti, yembomburu, ani maemeguä, mburuvicha guasu
natural, la Presidenta o el Presidente del Estado jare jaikuegua ipuere omomarandu opaete oï ndaivi
tendrá la potestad de declarar el estado de excepción, vaerä opaete vae oipotaguepegua ivi japipe oiko vae
en todo o en la parte del territorio donde fuera reta. Maemegua oiko vae mbaeti oipota jei yayapo
necesario. La declaración del estado de excepción no
vaerä yande yaipotague, jekuaeño yamboeteta
podrá en ningún caso suspender las garantías de los
tekomboe reta, ñeapo kavi rupi yaikua kavi reve,
derechos, ni los derechos fundamentales, el derecho
al debido proceso, el derecho a la información y los tekomboe yemongeta reta yaikua vaerä, jare oyepii
derechos de las personas privadas de libertad. oï vae reta itekomboe.

ARTÍCULO 138
I. La vigencia de la declaración del estado de MBOROKUAI JAI 138
excepción dependerá de la aprobación posterior de
la Asamblea Legislativa Plurinacional, que tendrá I. Oïko, jare yaike vaerä kuae teko ikavi mbae
lugar apenas las circunstancias lo permitan y, en pe Mburuvicha mborokuai oyapo vae reta
todo caso, dentro de las siguientes setenta y dos guïnoetako mborokuai jesegua, mboapi ara
horas a la declaración del estado de excepción. La peño teko oyemboipi güive, oeki rupive yaikuata
aprobación de la declaración indicará las facultades mbae mbae ko oyeapota vae oï ramboeve kuae
conferidas y guardará estricta relación y proporción teko. Tekomboe reta mborokuai guasu pe oï vae
con el caso de necesidad atendida por el estado
ngaraa oyeya jokopeño kuae teko jekopegua.
de excepción. Los derechos consagrados en la
Constitución no quedarán en general suspendidos
por la declaración del estado de excepción.
II. Opa yave kuae teko oasa, ngaraa ipuere oikoye
II. Una vez finalizado el estado de excepción,
ïru, jokua arasa outa vae pe ërei katu ipuereye
no podrá declararse otro estado de excepción
dentro del siguiente año, salvo autorización Mburuvicha reta mborokuai oyapo vae jei yave.
legislativa previa.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 75


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 139 MBOROKUAI JAI 139


I. El Ejecutivo rendirá cuentas a la Asamblea I. Mburivichaguasu oikuaukata Mburuvicha reta
Legislativa Plurinacional de los motivos que mborokuai oyapovaepe mbae jekopegua ko
dieron lugar a la declaración del estado de
oyereraja tenonde kuae yemongeta, jokoraiñovi
excepción, así como del uso que haya hecho de
las facultades conferidas por la Constitución y la mbae mbae ko oyeporu oï vaerä kuae
ley. mborokuaiguasu jei rami.

II. Quienes violen los derechos establecidos en II. Kianunga ñavo mbaeti yave omboete tekomboe
esta Constitución serán objeto de proceso penal mborokuaiguasu jei vae, ipuere oike ñeapo pe
por atentado contra los derechos. tekomboe omboeteä jekopegua.
III. Los estados de excepción serán regulados por III. Kuae teko kavimbae reta re oñemaeta
la ley. mborokuaiguasu jei rupi.
ARTÍCULO 140 MBOROKUAI JAI 140
I. Ni la Asamblea Legislativa Plurinacional, ni I. Mbaeti ipuere Mburuvicha mborokuai oyapo vae
ningún otro órgano o institución, ni asociación reta, ani ïru Mburuvicha reta, ati mbaraviki oyapo
o reunión popular de ninguna clase, podrán vae reta, yemboati reta jeta vae, ani oipotague
conceder a órgano o persona alguna facultades reta, ngaraa etei oñemee tekomboe tuicha vae
extraordinarias diferentes a las establecidas en mborokuaiguasu jei vaegüi.
esta Constitución.
II. Ngaraa mbaepuere güinoi metei vaeño, ani
II. No podrá acumularse el Poder Público, ni opaete vae iarambo rupi, mbaepuere jare
otorgarse supremacía por la que los derechos yeangareko reta omboete mboarokuai guasu
y garantías reconocidos en esta Constitución vae, ngaraa oñemee ïru yemboatipe ani kia
queden a merced de órgano o persona alguna. ipope.
III. La reforma de la Constitución no podrá iniciarse III. Mbaetita ipuere oyepoepi mborokuai reta
mientras esté vigente un estado de excepción. oyekuatia oï vae jekuaeño teko oï ramboeve.

TÍTULO V JESEGUA V
NACIONALIDAD Y CIUDADANÍA NACIONALIDAD Y CIUDADANÍA
CAPÍTULO I PAÜAPO I
NACIONALIDAD NACIONALIDAD

ARTÍCULO 141 MBOROKUAI JAI 141


I. La nacionalidad boliviana se adquiere por I. Mboriviaiguara yaiko vaerä, yaatako kuae pe
nacimiento o por naturalización. Son bolivianas ani yayeapo kuaeiguara, kuña jare kuimbae
y bolivianos por nacimiento, las personas oa kuae iviguasu pe vae, mbaeti kuae pe oike
nacidas en el territorio boliviano, con excepción mburuvicha ikotïagui ou vae reta imichia, jare
de las hijas y los hijos de personal extranjero
en misión diplomática; y las personas nacidas
76 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

en el extranjero, de madre boliviana o de padre kia reta oa ikatu koti vae yepetei ndipo ichi reta
boliviano. Mborivia pegua.
ARTÍCULO 142 MBOROKUAI JAI 142
I. Podrán adquirir la nacionalidad boliviana por I. Ïru Tëtaguasu pegua reta ipuere oyeapo
naturalización las extranjeras y los extranjeros en kuaeiguara, oike ikavi rupi vae, mboapi arasa
situación legal, con más de tres años de residencia oiko kuaepe vae reta, Tëtaguasu oyangareko
ininterrumpida en el país bajo supervisión del
jese reve jare jeita ikirëi ko oiko kuaeiguära
Estado, que manifiesten expresamente su
voluntad de obtener la nacionalidad boliviana y yave, jare güinoita opaete mbae mbae reta
cumplan con los requisitos establecidos en la ley. oyeporu vae mborokuai jei rami.

II. El tiempo de residencia se reducirá a dos años II. Ïru Tëtaguasu pegua reta güinoita mokoi arasa
en el caso de extranjeras y extranjeros que se öi yave kuae teko reta pe:
encuentren en una de las situaciones siguientes:
1. Güinoita jembireko, ime, tayi ani tai, ani
1. Que tengan cónyuge boliviana o boliviano, tuurä oyeapo kuaeigua vae. Jokoraiñovi
hijas bolivianas o hijos bolivianos o padres kuña ani kuimbae reta omenda kuaeigua
sustitutos bolivianos. Las ciudadanas
ndie vae. Oyombombo ani omano imenda
extranjeras o los ciudadanos extranjeros
ïru yave jekuaeño jae kuae ivi pegua.
que adquieran la ciudadanía por matrimonio
con ciudadanas bolivianas o ciudadanos 2. Ani kuae Tëtaguasu pe oike sundarora,
bolivianos no la perderán en caso de viudez mborokuai jei rami yave.
o divorcio.
3. Ani kia yave oyapo mbaraviki kuae
2. Que presten el servicio militar en Bolivia a
la edad requerida y de acuerdo con la ley. Tëtaguasu pe vae, Mburuvicha reta
mborokuai iyapoa omeeta chupe oiko vaerä
3. Que, por su servicio al país, obtengan la kuaeiguara.
nacionalidad boliviana concedida por la
Asamblea Legislativa Plurinacional. III. Ipuere oyepoepi kuri kuaeiguarä oyeyapo vae
III. El tiempo de residencia para la obtención de retarä oime yemongeta ikavigue oyeapo ïru
la nacionalidad podrá ser modificado cuando Tentaguasu reta ndive yave, oyemotenondeta
existan, a título de reciprocidad, convenios con Latinoamericaigua reta peguarä.
otros estados, prioritariamente latinoamericanos.

ARTÍCULO 143 MBOROKUAI JAI 143


I. Las bolivianas y los bolivianos que contraigan I. Kuña jare kuimbae reta omenda ïru Tëtagusu
matrimonio con ciudadanas extranjeras pegua ndive yave ngaraa kuae jeko pegua oeya
o ciudadanos extranjeros no perderán su
jae kuaeigua vae. Jokoraiñovi ngaraa ñamokañi
nacionalidad de origen. La nacionalidad
yepeti yayeapo ïru Tëtagusu pegua yave.
boliviana tampoco se perderá por adquirir una
ciudadanía extranjera.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 77


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. Las extranjeras o los extranjeros que adquieran II. Ïru Tëtaguasu pegua reta omenda yave kuaeigua
la nacionalidad boliviana no serán obligados a ndive, ngaraa kuae jeko pegua yaeyauka chupe
renunciar a su nacionalidad de origen. ketigua ko jae vae.
CAPÍTULO II PAÜAPO II
CIUDADANÍA CIUDADANÍA
ARTÍCULO 144 MBOROKUAI JAI 144
I. Son ciudadanas y ciudadanos todas las I. Opaete kuña jare kuimbae kuaeigua reta jaeko
bolivianas y todos los bolivianos, y ejercerán güinoi payandepo juri arasa vae reta, oyemboe
su ciudadanía a partir de los 18 años de edad, ani oyemboe mbae, oparaviki ani oparaviki
cualesquiera sean sus niveles de instrucción, mbae reta.
ocupación o renta.
II. Yaiko vaerä kuaeiguara jaeko:
II. La ciudadanía consiste:
1. Yaiparavota ani yayeparavoukata,
1. En concurrir como elector o elegible a la mburuvicharä yayeokuai vaerä
formación y al ejercicio de funciones en los ñanerëtaguasure, jare
órganos del poder público, y
2. Yaparaviki vaerä tëtaguasu pe, mabeti
2. En el derecho a ejercer funciones públicas
reve oyeporu ïru mbae reta jaeñoetema,
sin otro requisito que la idoneidad, salvo las
yaechaukata yande reko kavi, anivi ïru
excepciones establecidas en la Ley
mbae oyeporu vae mborokuai jei rami.
III. Los derechos de ciudadanía se suspenden por
III. Tekomboe ñanoi kuaeigua pegua vae
las causales y en la forma prevista en el artículo
ipuere ñamokañi mborokuaimi jai 28 kuae
28 de esta Constitución.
Mborokuaiguasupe jei vae yayapo yave.

78 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


SEGUNDA PARTE

ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN FUNCIONAL DEL ESTADO


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

TÍTULO I JESEGUA I
ÓRGANO LEGISLATIVO ÓRGANO LEGISLATIVO

CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA


COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES DE LA COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES DE LA
ASAMBLEA LEGISLATIVA ASAMBLEA LEGISLATIVA
PLURINACIONAL PLURINACIONAL

ARTÍCULO 145 MBOROKUAI JAI 145


La Asamblea Legislativa Plurinacional está Mburuvicha reta Mborokuai oyapo Tëtaguasupe
compuesta por dos cámaras, la Cámara de Diputados vae öi mokoi yemboyao ndive, Diputado reta, jare
y la Cámara de Senadores, y es la única con facultad Senadore reta, kuae retaño ipuere oyapo mborokuai
de aprobar y sancionar leyes que rigen para todo el reta opaete ivi Mborivia pe yaiko vae reta peguära.
territorio boliviano.
MBOROKUAI JAI 146
ARTÍCULO 146
I. Diputado reta oïape öita ko 130 mburuvicha reta.
I. La Cámara de Diputados estará conformada por
130 miembros. II. Opaete Tëtaguasu reta rupi oyeparavo ko mbite
Diputado tëta yemboyao reta rupi, jare ïru mbite
II. En cada Departamento, se eligen la mitad de los
Diputados en circunscripciones uninominales. oyeparavoko, Mburuvichaguasu jare Jaikuegua
La otra mitad se elige en circunscripciones peguara ndive jare senador reta ndive.
plurinominales departamentales, de las listas III. Diputado reta oyeparavo yamombo jese vae rupi,
encabezadas por los candidatos a Presidente,
jare oikua mbaereve kia reta. Tëta yemboyao
Vicepresidente y Senadores de la República.
ñavo rupi oporomoamiri kia jeta rupi omombo
III. Los Diputados son elegidos en votación universal, jesevae. Jare ïru jaeko kuae mburuvichaguasurä
directa y secreta. En las circunscripciones oporomoamiri yave oike vae, mborokuaiguasu
uninominales por simple mayoría de sufragios. En jei rami.
las circunscripciones plurinominales mediante el
sistema de representación que establece la ley. IV. Diputado reta öi vaerä oñemaeta ko mbae nunga
IV. El número de Diputados debe reflejar la yemboati ndive ojotavae, mbaeti yave kia iñaka
votación proporcional obtenida por cada partido, oyoupiño oyapo yemboati, ani tëta reta arakae
agrupación ciudadana o pueblo indígena. oikoñomai vae reta jeta omombo jese rupiño.
V. La distribución del total de escaños entre los V. Yeparavo re Omaevae retako omeeta mbovi
departamentos se determinará por el Órgano
oikota vaerä Tëtaguasu reta rupi, omae reve
Electoral en base al número de habitantes de
cada uno de ellos, de acuerdo al último Censo mbovi rako oiko jokope vae re, yepapaguasu
Nacional, de acuerdo a la Ley. Por equidad la ley jare Mborokuai jei rami. Oyovaketa Tëtaguasu
asignará un número de escaños mínimo a los michi güinoi kia reta vae pe, oñemeeta oiporavo
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 81
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

departamentos con menor población y menor vaerä oiko katu rupiño, ërei katu oiko vaerä
grado de desarrollo económico. Si la distribución oyoavi yave, oñemeeta oiko vaerä tëta reta
de escaños para cualquier departamento oiparavo vaerä vae pe.
resultare impar, se dará preferencia a la
asignación de escaños uninominales.
VI. Las circunscripciones uninominales deben VI. Yemboyao tëta ñavo pegua reta güinoita iiviae,
tener continuidad geográfica, afinidad y ngaraa oasa ïru tëta iivi koti. Yeparavo re
continuidad territorial, no trascender los límites Omaevae ombojaijaita kavita tëta reta ipuere
de cada departamento y basarse en criterios
vaerä oiporavo juchivarä.
de población y extensión territorial. El Órgano
Electoral delimitará las circunscripciones
uninominales.
VII. Las circunscripciones especiales indígena VII. Arakaeñomai oikovae reta iyemboati ipuerevi jae
originario campesinas, se regirán por el principio reta omondo juvicharä, oñemaeta jese jeta oiko
de densidad poblacional en cada departamento. vae Tëaguasu pe vae retaño. Jare Tëtaguasu
No deberán trascender los límites departamentales. pe mbovi oiko arakaeñomai oikovae reta yave.
Se establecerán solamente en el área rural, y en
Yeparavo re Omae vae jeita keräi oï vaerä kuae
aquellos departamentos en los que estos pueblos
y naciones indígena originario campesinos jenda retarä. Diputado reta kuae güi öe vae
constituyan una minoría poblacional. El Órgano oyepapa ko opaete Diputado reta japipe.
Electoral determinará las circunscripciones
especiales. Estas circunscripciones forman parte
del número total de diputados.

ARTÍCULO 147 MBOROKUAI JAI 147


I. En la elección de asambleístas se garantizará la I. Oyeparavo vaerä mburuvicha reta mborokuai
igual participación de hombres y mujeres. oyapo vaerä vae reta oyovaketa ko, oïta jokope
II. En la elección de asambleístas se garantizará kuña jare kuimbae.
la participación proporcional de las naciones y
pueblos indígena originario campesinos. II. Oyeparavo vaerä mburuvicha reta mborokuai
oyapo vaerä reta oïtavi ko jokope arakae
III. La ley determinará las circunscripciones oikoñomai vae reta oiparavogue.
especiales indígena originario campesinas,
donde no deberán ser considerados como III. Mborokuaiguasu jeita kiako jae ojo tëta reta
criterios condicionales la densidad poblacional, arakaeguive oikoñomai vae juvicharä, ngaraa
ni la continuidad geográfica. oñemae jetara oiko jokope vaere ani iivi re.

ARTÍCULO 148 MBOROKUAI JAI 148

I. La Cámara de Senadores estará conformada I. Senador reta oïape öitako 36 mburuvicha reta.
por un total de 36 miembros.

82 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. En cada departamento se eligen 4 Senadores II. Tëtaguasu iyemboyao reta rupi oïtako irundi
en circunscripción departamental, por votación senador reta, Tëtaguasu reta pe, yeparavo, jare
universal, directa y secreta. oikua mbae reve kia reta.
III. La asignación de los escaños de Senadores en III. Oñemee tenda Senador Tëtaguasu reta peguära
cada departamento se hará mediante el sistema oñemae reve mbovi ko oiko jokope vae re, jare
proporcional, de acuerdo a la Ley. mborokuai jei rami.
ARTÍCULO 149 MBOROKUAI JAI 149
Para ser candidata o candidato a la Asamblea Legislativa Yaipota yaiko Mburuvicha mborokuai reta yayapo
Plurinacional se requerirá cumplir con las condiciones vaerä yave ñanoita opaeti mbae jaekavi jare
generales de acceso al servicio público, contar con yayeokuai tëtaguasu pe, ñanoita payandepo juri
dieciocho años de edad cumplidos al momento de la arasa jokuae ara, yaikota mokoi arasa jokuae Tëtape
elección, haber residido de forma permanente al menos ndei oï mbove yeparavo.
los dos años inmediatamente anteriores a la elección
en la circunscripción correspondiente. MBOROKUAI JAI 150

ARTÍCULO 150 I. Mburuvicha reta Mborokuaire Oparavikivae


reta güinoita yepoepika pegua ërei ngaraa
I. La Asamblea Legislativa Plurinacional contará oyemboepi chupe. ërei ipuereta oyemboepi
con asambleístas suplentes que no percibirán chupe oike oparaviki kia jekovia pe yave. Ani
remuneración salvo en los casos en que mborokuai guasu jeita keräi oyepoepi vaerä
efectivamente realicen suplencia. La ley jokope oï vae reta.
determinará la forma de sustitución de sus
integrantes. II. Kuae mburuvicha reta mborokuai re oparavikivae
II. Los asambleístas no podrán desempeñar ngaraa ipuere oyapo ïru mbaraviki tëtaguasupe
ninguna otra función pública, bajo pena de perder echa oyapo yave kuae ipuere oyemombo
su mandato, excepto la docencia universitaria. iparavikia güi, jaeñoma ipuere oporomboe
yemboerendaguasu reta rupi.
III. La renuncia al cargo de asambleísta será
definitiva, sin que puedan tener lugar licencias III. Kuae mburuvicha reta mborokuai re oparavikivae
ni suplencias temporales con el propósito de reta oeya yave iparaviki ngaraama oyerovaye,
desempeñar otras funciones ani oiporu vaerä mbutuu ani oipoepi vaerä kia
mbovi ara pegua, jare jae ojo vaerä oyapo ïru
ARTÍCULO 151
mbaraviki.
I. Las asambleístas y los asambleístas gozarán
de inviolabilidad personal durante el tiempo de MBOROKUAI JAI 151
su mandato y con posterioridad a éste, por las
opiniones, comunicaciones, representaciones, I. Mburuvicha reta Mborokuaire Oparavikivae
requerimientos, interpelaciones, denuncias, reta kuña jare kuimbae reta mbaetita kia ipuere
propuestas, expresiones o cualquier acto oñeapo jese reta oparaviki oï ramboeve, jare
de legislación, información o fiscalización opama iparaviki yave, yeangao rupi, ñeapo rupi,
que formulen o realicen en el desempeño ani oipotagüe yemongeta omee yave iparaviki
de sus funciones no podrán ser procesados japipe pe, ngaraa ipuere ñeapo pe jese vae.
penalmente.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 83
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. El domicilio, la residencia o la habitación de II. Mburuvicha reta Mborokuaire Oparavikivae


las asambleístas y los asambleístas serán reta kuña jare kuimbae jëta reta pe ngaraa kia
inviolables, y no podrán ser allanados en oikeiño mbae jeko pegua jokope, jokoraiñovi
ninguna circunstancia. Esta previsión se aplicará takärar reta iparavikia pegua reta.
a los vehículos de su uso particular u oficial y a
las oficinas de uso legislativo.

ARTÍCULO 152 MBOROKUAI JAI 152


Las asambleístas y los asambleístas no gozarán de Mburuvicha reta Mborokuaire Oparavikivae reta kuña
inmunidad. Durante su mandato, en los procesos jare kuimbae reta re ipuere oyeapo ñeapo. Oparaviki
penales, no se les aplicará la medida cautelar de la oï ramboeve, ërei ngaraa oñemeevi chupe oyeopia
detención preventiva, salvo delito flagrante. vaerä. Ërei ipuere oyepokou oyapo oï mbae nunga
ikavi mbae yave.
ARTÍCULO 153 MBOROKUAI JAI 153
I. La Vicepresidenta o el Vicepresidente del Estado I. Mburuvichaguasu jaikuegua kuña ani
presidirá la Asamblea Legislativa Plurinacional. kuimbae oïtako Mburuvicha reta Mborokuaire
II. Las sesiones ordinarias de la Asamblea Oparavikivae reta itenondeguära.
Legislativa Plurinacional serán inauguradas el 6 II. Yemboatiguasu oyeyapovae Mburuvicha reta
de Agosto de cada año. Mborokuai re oparavikivae reta oyemboipitako
III. Las sesiones ordinarias de la Asamblea ova aravitupe arasa ñavo.
Legislativa Plurinacional serán permanentes y III. Yemboatiguasu Mburuvicha reta Mborokuaire
contarán con dos recesos de quince días cada
Oparavikivae oyeapoaveita, jare oyepuuta
uno, por año.
mokoi ye metei arasa pe, payandepo pandepo
IV. La Asamblea Legislativa Plurinacional podrá ara.
sesionar en un lugar distinto al habitual dentro el
territorio del Estado, por decisión de la Plenaria IV. Mburuvicha reta Mborokuaire Oparavikivae
y a convocatoria de su Presidenta o Presidente. reta iyemboatiguasu ipuerevi oyemboati
ïru koti, Tëtaguasu japipe ngara oyemboati
meteiavaepeño, jokroäi jei yave iyemboatiguasu
ani Mburuvichaguasu.
ARTÍCULO 154 MBOROKUAI JAI 154
Durante los recesos, funcionará la Comisión de
Oyeputuu oï yave, oparavikita oï mbovi reta iyemboati
Asamblea, en la forma y con las atribuciones que
determine el Reglamento de la Cámara de Diputados. pegua oyapo reve opaete yeokuai oyekuatia oï
De manera extraordinaria, por asuntos de urgencia, diputado reta pe vae. Yemboati rai oyeapota oime
la Asamblea podrá ser convocada por su Presidenta yave mbae nunga imambae pegua oyeapota yave.
o Presidente, o por la Presidenta o el Presidente del Mburuvichaguasu ipuere oporoeni oyemboati vaerä.
Estado. Sólo se ocupará de los asuntos consignados Yemongeta oyeapota jokuae teko reñoetei.
en la convocatoria.

84 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 155 MBOROKUAI JAI 155


La Asamblea Legislativa Plurinacional inaugurará sus Mburuvicha reta Mborokuaire Oparavikivae reta
sesiones el 6 de Agosto en la Capital de Bolivia, salvo omboipita iyemboatiguasu reta ova aravitu pe tëta
convocatoria expresa de su Presidenta o Presidente. Mborivia guiraja tenondevae pe, ipuerevi oyapo ikotïa
jei yave juvicha.
ARTÍCULO 156
MBOROKUAI JAI 156
El tiempo del mandato de las y los asambleístas es de
cinco años pudiendo ser reelectas y reelectos por una Mburuvicha reta Mborokuaire Oparavikivae reta oïta
sola vez de manera continua. . iparaviki pe pandepo arasa jare ipuere oyeparavo ye
meteiye. Opa rupive iparaviki
ARTÍCULO 157
MBOROKUAI JAI 157
El mandato de asambleísta se pierde por fallecimiento,
renuncia, revocatoria de mandato, sentencia Mburuvicha reta Mborokuaire Oparavikivae reta
condenatoria ejecutoriada en causas penales o oeyata iparaviki mano jeko pegua, jaeño oeya yave,
abandono injustificado de sus funciones por más de oyemombo yave, ñeapo güinoi yave, ani oeyaiño
seis días de trabajo continuos y once discontinuos en iparaviki ova ara yave, jare payandepo metei ara oasa
el año, calificados de acuerdo con el Reglamento. oata yave, mopeti arasa pe.

ARTÍCULO 158 MBOROKUAI JAI 158

I. Son atribuciones de la Asamblea Legislativa I. Mburuvicha reta Mborokuaire Oparavikivae reta


Plurinacional, además de las que determina esta Iyemboatiguasu, iparaviki jae ko oyekuatia oï
Constitución y la ley: mborokuaiguasu pe vae reta:

1. Aprobar autónomamente su presupuesto 1. Omboyupavota ikorepoti jare oyapoukata


y ejecutarlo; nombrar y remover a su oyekuatia oï rami aniramo ipuerevi omomii,
personal administrativo, y atender todo lo oñonota jare oipoepita oparaviki jae ndive
relativo a su economía y régimen interno. vae reta, oyangarekotavi keräi rako oyeporu
korepoti jokuae japipe vae re.
2. Fijar la remuneración de las asambleístas
y los asambleístas, que en ningún caso 2. Omaëta mbovi ko oyemboepita Mburuvicha
será superior al de la Vicepresidenta o reta Mborokuaire Oparavikivae reta vae pe,
ërei ngaraa oasa Mburuvichaguasu jare
Vicepresidente del Estado. Se prohíbe
jaikegua pe oyemboepivaegui. Oyeopia
percibir cualquier ingreso adicional por
ikotia güi oyemboepi chupe vae.
actividad remunerada.
3. Oyapota mborokuai guasu reta, omboaita,
3. Dictar leyes, interpretarlas, derogarlas, oipoepita mbovi jare oipoepita opaetei.
abrogarlas y modificarlas.
4. Oiparavo ova Mburuvicha Yeparavore
4. Elegir a seis de los miembros del Órgano Omae reta vaerä, mburuvicha mborokuai
Electoral Plurinacional, por dos tercios de re oparaviki vaere omombotako jese mbite
votos de sus miembros presentes. oasaye.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 85


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

5. Preseleccionar a las candidatas y a los 5. Oiparavo kianunga reta ikirëi oiko


candidatos para la conformación del Mburuvicha Mborokuai reta re omae vaerä
Tribunal Constitucional Plurinacional, vae, Mburuvicha Tekosimbika peguära,
Tribunal Supremo de Justicia, Tribunal Mburuvicha kaaipo reta re omae vaerä jare
Agroambiental y Consejo de la Magistratura. Mburuvicha teko oyapo kavi vaerä.
6. Aprobar la creación de nuevas unidades 6. Omboasata ipiau ivi yapi ñemometei reta,
territoriales y establecer sus límites, de oechata kiaepeko iyapivae, mborokuai
acuerdo con la Constitución y con la ley. guasu jei rami.
7. Aprobar el plan de desarrollo económico y 7. Omboasata yupavo korepoti regua jare
social presentado por el Órgano Ejecutivo. opaete pegua kuae Tëta ruvicha guasu reta
oyapogue.
8. Aprobar leyes en materia de presupuestos,
endeudamiento, control y fiscalización de 8. Omboasata mborokuai korepoti yupavo
recursos estatales de crédito público y pegua, mbia reta oime vae regua,
subvenciones, para la realización de obras yeangarareko korepoti Tëtaguasu imbaere,
públicas y de necesidad social. mbia oyeyapo vaerä, jare mbota reta re,
oyeapo vaerä mbaraviki opaete vae pegua.
9. Decidir las medidas económicas estatales
9. Oyapo kavita teko korepoti regua opaete
imprescindibles en caso de necesidad vae imbae, Tëtaguasu jokoräi ko oipota
pública. yave.
10. Aprobar la contratación de empréstitos 10. Omboasata Tëtaguasu ikorepoti keräi
que comprometan las rentas generales del oyoko vaerä jare jokoräiñovi jeita
Estado y autorizar a las universidades la Yemboerendaguasu pe kia reta ndiveko ipia
contratación de empréstitos. vaerä.
11. Aprobar el Presupuesto General del Estado 11.
Omboasata yupavo korepotire
presentado por el Órgano Ejecutivo. Tëtaguasupegua, Tëtaruvicha reta oyapo
Recibido el proyecto de ley, éste deberá vae. Güinoi guivema kuae yupavo oasata
ser considerado en la Asamblea Legislativa Mburuvicha reta Mborokuai re oparaviki
iYemboatiguasupe, omae jese reta vaerä
Plurinacional dentro del término de sesenta
ovapa ara pe. Mbaeti yave jei reta tojo
días. En caso de no ser aprobado en este tenonde jokuae yepapa pe oipota jei
plazo, el proyecto se dará por aprobado. oyeyapotako vae.
12. Aprobar los contratos de interés público 12. Omboasata jaere jeita opaete yemongeta
referidos a recursos naturales y áreas reta kuatia rupi yeangareko mbaeyekou
estratégicas, firmados por el Órgano guasu regua, jare ikaviyae vae regua kuae
Ejecutivo. oisiuta Tëtaruvichaguasu reta.
13. Aprobar la enajenación de bienes de 13. Omboasata opaete mbaeyokou reta opaete
dominio público del Estado. peguavae pe Tëtaguasu pegua.
14. Ratificar los tratados internacionales 14.
Omboaikuereyeta yemongeta reta
celebrados por el Ejecutivo, en las formas ïru Tëtaguasu reta ndive kuaeko
establecidas por esta Constitución. oyeapota Tëtaruvichaguasu reta ndive,
mborokuaiguasu pe öi rami.
86 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

15. Establecer el sistema monetario. 15. Omaeta keräi korepoti oyemboguata vae
re.
16. Establecer el sistema de medidas.
16. Omaeta keräita ko oyereroata mbae jepi
17. Controlar y fiscalizar los órganos del Estado
vae re.
y las instituciones públicas.
17. Oyangareko jare omaeta Mburuvicha reta
18. Interpelar, a iniciativa de cualquier
Tëtaguasu pegua öi vae re jare opaete
asambleísta, a las Ministras o los Ministros
yeokuai omee vae reta re.
de Estado, individual o colectivamente,
y acordar la censura por dos tercios 18. Marandu oyapota oipotague Mburuvicha
de los miembros de la Asamblea. La reta mborokuai re oparaviki vae pe, Tëta
interpelación podrá ser promovida por ruvicha imborika reta pe, iupuere oyapo
cualquiera de las Cámaras. La censura jaeiñope ani jeta vae ndive jare ipuere oyapo
implicará la destitución de la Ministra o del yekura jesegua, mbite oasa mborokuai
Ministro. oyapo vae reta ndive. Kuae marandu ipuere
oyapo kuae mokoi yemboyao reta. Yekura
19. Realizar investigaciones en el marco de
oime yave oipota jei oyemombo vaerä
sus atribuciones fiscalizadoras, mediante
Tëtaruvichaguasu imborika reta.
la comisión o comisiones elegidas para el
efecto, sin perjuicio del control que realicen 19. Oyapota yembieka jare oyangarekota
los órganos competentes. iyeokuai jei rami, jokuae re oparaviki vae
20. Controlar y fiscalizar las empresas públicas, pegua ndive, kuae mbaeti oipota jei öpiro
las de capital mixto y toda entidad en la que mbaraviki jokuae oyangareko reta jese vae
tenga participación económica el Estado. gui.

21. Autorizar la salida de tropas militares, 20. Oyangareko tëtaguasu omee mbaraviki
armamento y material bélico del territorio reta vae re, mokoi iya vae re jare Tëtaguasu
del Estado, y determinar el motivo y tiempo korepoti oñono pe.
de su ausencia. 21. Jeita öe vaerä sundaro reta, mboka,
22. Autorizar excepcionalmente el ingreso ïru mbae mbae ñoraro pegua reta kuae
y tránsito temporal de fuerzas militares Tëtaguasu güi, oikuata mbae jeko pegua
extranjeras, determinando el motivo y el ojo vae, jare keräi ara pegua.
tiempo de permanencia. 22. Jeita ipuere vaerä osa sundaro reta ïru
23. A iniciativa del Órgano Ejecutivo, crear o Tëtaguasu pegua, mbae jeko pegua jare
modificar impuestos de competencia del keräi ara pegua.
nivel central del Estado. Sin embargo, 23. Tëtaruvichaguasu reta ipuere oyapo, jare
la Asamblea Legislativa Plurinacional oipoepi ani güirova mbae yareko vaere
a pedido de uno de sus miembros, yamboepi vaerä vae Tëtaguasu pegua.
podrá requerir del Órgano Ejecutivo Erei katu Mborokuai re oparaviki vae reta
la presentación de proyectos sobre la Iyemboati gui kinunga vae ipuere oiporu
materia. Si el Órgano Ejecutivo, en el Tëtaruvichaguasu reta pe oechauka vaerä
término de veinte días no presenta el yupavo jokua pegua. Tëtaruvichaguasu
proyecto solicitado, o la justificación para mokoi pañandepo ara pe omondoä jokuae
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 87
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

no hacerlo, el representante que lo requirió oyeporu vae yave, omonodo raivia jare
u otro, podrá presentar el suyo para su omombeuä yave, jokuae oiporu vae ipuere
consideración y aprobación. jae jembiapo oechauka mbitea pe, oñemae
vaerä jese jare omboasa vaerä.
II. La organización y las funciones de la Asamblea
Legislativa Plurinacional se regulará por el II. Mborokuaire Oparaviki vae reta Iyemboatiguasu
Reglamento de la Cámara de Diputados. iparaviki reta oyapotako yeokuai oyekuatia oï
rami Diputado iyemboyao pe rami.
ARTÍCULO 159
MBOROKUAI JAI 159
Son atribuciones de la Cámara de Diputados, además
de las que determina esta Constitución y la ley: Mbaepuere Diputado reta iYemboyao iparaviki jae ko
mborokuai guasu pe öi vae:
1. Elaborar y aprobar su Reglamento.
2. Calificar las credenciales otorgadas por el 1. Oyapo jare omboasakata yeokuai.
Órgano Electoral Plurinacional. 2. Oiparavota mburuvicharä vae reta itupapireäta
3. Elegir a su directiva, determinar su organización Yeparavoguasu omboyuvapo vae reta omee vae
interna y su funcionamiento. re.

4. Aplicar sanciones a las diputadas o a los 3. Oiparavota juvicha retarä jare oyupavo kavita
diputados, de acuerdo con el Reglamento, keräi oguata vaerä.
por decisión de dos tercios de los miembros 4. Omboepiukata diputado reta pe iYeokuai jei
presentes. rami, mbite oasa ye Diputado reta jei yave öi
5. Aprobar su presupuesto y ejecutarlo; nombrar y jokope vae.
remover a su personal administrativo y atender 5. Omboasakata iKorepoti chupavo jare opata
todo lo relativo con su economía y régimen oiporu, oiparavota jare omombota jokope
interno. oparaviki vae reta. Oyangareko keräi rako ojo
6. Iniciar la aprobación del Presupuesto General ikorepoti kuakuaa vae re.
del Estado.
6. Omboipita omboasakaTëtaguasu iKorepoti
7. Iniciar la aprobación del plan de desarrollo Yupavo Opaete pegua vae.
económico y social presentado por el Órgano
7. Omboipita omboasaka mbaiu tuicha vae korepoti
Ejecutivo.
kuakuaa pegua, opaete yaiko vae reta pegua
8. Iniciar la aprobación o modificación de leyes Tëtaruvichaguasu reta oyapo vae.
en materia tributaria, de crédito público o de
8. Omboipita omboasaka mbaemboepi
subvenciones.
mborokuaigusu jei vae, mbia reta tëtaguasu
9. Iniciar la aprobación de la contratación de imbae ani mbota reta oye ïru vae omee vae.
empréstitos que comprometan las rentas
generales del Estado, y la autorización a 9. Omboipita omboasaka Tëtaguasu oiporu vaerä
las universidades para la contratación de korepoti jare oike vaerä korepoti riru pe, jare
empréstitos. omboasakata yemboerenda tuicha vae reta
oiporu vaerä korepoti.

88 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

10. Aprobar en cada legislatura la fuerza militar que 10. Omboasakata arasa ñano sundaro reta pe
ha de mantenerse en tiempo de paz. jekuaeño öi vaerä viakatu.
11. Acusar ante la Cámara de Senadores a 11. Oñeapota Señadore reta iyemboyao peguape,
los miembros del Tribunal Constitucional Teko yapo kavi Tëtaguasu peguare Omae vae
Plurinacional, del Tribunal Supremo y del Control reta re, Teko simbika Oyapo katu vae reta re,
Administrativo de Justicia por delitos cometidos en
jare Teko simbika re omae vae reta re, oime
el ejercicio de sus funciones.
yave maenunga ikavi mbae oyapo iparavikia pe.
12. Proponer ternas a la Presidenta o al Presidente
del Estado para la designación de presidentas 12. Guirökuaveta Mburivicha guasu mboapi tee reta
o presidentes de entidades económicas y oiparavo vaera mburuvisa económica pegua
sociales, y otros cargos en que participe el jare opaete pegrua, jare ïru mbae rero reta
Estado, por mayoría absoluta de acuerdo con la Tëtaguasu öia pe mborokuai jei rami.
Constitución.
13. Oyeparavo kavita kia reta oyapo Teko Simbika
13. Preseleccionar a los postulantes al Control re Omae vae peguära jare oyemboasata
Administrativo de Justicia y remitir al Órgano Yeparandu jare Maranduguasure omae vae reta
Electoral Plurinacional la nómina de los
pe, jare jokope oyemboyupavota jare jaeñoetei
precalificados para que éste proceda a la
organización, única y exclusiva, del proceso ipuere oiparavo.
electoral. MBOROKUAI JAI 160
ARTÍCULO 160 Jae ko Senadore Iyemboyao iparaviki jokoraiñovi
Son atribuciones de la Cámara de Senadores, además mborokuai guasu jei vae:
de las que determina esta Constitución y la ley:
1. Oyapo jare omboasaka iYeokuai.
1. Elaborar y aprobar su Reglamento.
2. Oiparavota mburuvicharä vae reta itupapireäta
2. Calificar las credenciales otorgadas por el Yeparavoguasu omboyupavo vae reta omee
Órgano Electoral Plurinacional. chupe vae.
3. Elegir a su directiva, determinar su organización
3. Oiparavota juvicha retara jare omoñesirota keräi
interna y su funcionamiento.
oguata vaerä.
4. Aplicar sanciones a las Senadoras y los
Senadores, de acuerdo al Reglamento, por 4. Omboepikata senador reta pe iYeokuai jei rami,
decisión de dos tercios de los miembros jei yave mbite oasa Diputado reta öi jokope vae.
presentes.
5. Omboasakata ikorepoti tupavo jare oiporuta,
5. Aprobar su presupuesto y ejecutarlo; nombrar y oñonota jare oipoepita oparaviki jae ndie vae
remover a su personal administrativo, y atender reta, omaetavi keräirako oyeporu korepoti
todo lo relativo con su economía y régimen jokuae japipe vae re.
interno.
6. Oparanduta oipotague re Yeparavo jare
6. Juzgar en única instancia a los miembros del Maranduguasu re Omae vae reta pe, Teko
Tribunal Constitucional Plurinacional, del Tribunal
Simbika Oyapo katu vae reta pe, Teko Ivi jare
Supremo, del Tribunal Agroambiental y del Control Ivipo retare oyangareko vae jare Teko Simbika
Administrativo de Justicia por delitos cometidos re omae vae reta pegua reta pe oime yave mbae
en el ejercicio de sus funciones, cuya sentencia nunga ikavi mbae oyapo oparaviki oï ramboeve,
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 89
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

será aprobada por al menos dos tercios de los oiketa ñeapope mbite oasa ndive, mborokuai jei
miembros presentes, de acuerdo con la ley. rami.
7. Reconocer honores públicos a quienes lo merezcan 7. Omeeta kia reta pe tuicha vae yekuaka iparaviki
por servicios eminentes al Estado. oechauka rupi Tëtaguasu pe.
8. Ratificar los ascensos, a propuesta del Órgano 8. Omboaikuereta oyeupi vaerä iparaviki pe reta
Ejecutivo, a General de Ejército, de Fuerza Tëtaruvichaguasu reta jei rami, Sundaroruvicha
Aérea, de División y de Brigada; a Almirante, reta Ejercito pegua, Fuerza Aerea pegua,
Vicealmirante, Contralmirante y General de División jare Brigada pegua, Almirante,
Policía Boliviana. Vicealmirante, Contralmitante jare General
9. Aprobar o negar el nombramiento de Policia Mboriviaipegua.
embajadores y Ministros plenipotenciarios 9. Omboasakata ani mbaetitavi kia ojo vaerä
propuestos por el Presidente del Estado. embajador jare Ministro plenipotenciario retarä,
Mburuvichaguasu oiparavogüe.
ARTÍCULO 161
MBOROKUAI JAI 161
Las Cámaras se reunirán en Asamblea Legislativa
Plurinacional para ejercer las siguientes funciones, Mokoi yemboyao Mborokuai re oparaviki vae reta
además de las señaladas en la Constitución: oyemboatita oyapo vaerä iparaviki, jaeramiñovi
Mborokuai guasu pe öi vae reta:
1. Inaugurar y clausurar sus sesiones.
1. Omboipita jare omboapita iyemboati reta.
2. Recibir el juramento de la Presidenta o del
Presidente del Estado, y de la Vicepresidenta o del 2. Oipiita ñemomete Mburuvichaguasu, jare
Vicepresidente del Estado. Jaikuegua, Tëtaguasu pegua güi.
3. Admitir o negar la renuncia de la Presidenta o del 3. Omboasakata ani mbaetitavi Mburuvichaguasu,
Presidente del Estado, y de la Vicepresidenta o jare Jaikuegua ïkirei yave oeya iparaviki.
del Vicepresidente del Estado.
4. Omaeta mborokuai oyopia mburuvichaguasu
4. Considerar las leyes vetadas por el Órgano reta vae re.
Ejecutivo.
5. Omaeta yupavo mborokuai reta re, oyemboasa
5. Considerar los proyectos de ley que, aprobados kianunga yemboayaogui vae re, aguiye vaerä
en la Cámara de origen, no fueran aprobados en omombita jokuae omaetei jese vae reta.
la Cámara revisora.
6. Omboasakata maenunga teko kaviä oipoano
6. Aprobar los estados de excepción. vaerä.
7. Autorizar el enjuiciamiento de la Presidenta 7. Oñemeeta oyeapo vaera ñeapo
o del Presidente, o de la Vicepresidenta o del Muburuvichaguasu jare Jaikuegua Tëtaguasu
Vicepresidente del Estado. pegua koti.
8. Designar al Fiscal General del Estado y al
8. Oiparavota Fiscal General Tëtaguasu pegua
Defensor del Pueblo.
jare Tëta oepi vaerä vae.

90 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA


PROCEDIMIENTO LEGISLATIVO PROCEDIMIENTO LEGISLATIVO

ARTÍCULO 162 MBOROKUAI JAI 162

I. Tienen la facultad de iniciativa legislativa, para I. Jaeko oime güinoi mbaepuere güinoe vaere
su tratamiento obligatorio en la Asamblea yemongeta legislativa pegua, jare oñemaeta
Legislativa Plurinacional: jese Asamblea Legislativa Plurinacional pe.
1. Las ciudadanas y los ciudadanos. 1. Kuña jare kuimbae reta.
2. Las asambleístas y los asambleístas en 2. Kuña jare kuimbae reta oïta kuae camara
cada una de sus Cámaras. reta pe.

3. El Órgano Ejecutivo. 3. Órgano Ejecutivo.

4. El Tribunal Supremo, en el caso 4. Tribunal Supremo, oime yave maenunga


de iniciativas relacionadas con la yemongeta keraita oguata teko jupi vae
yave.
administración de justicia.
5. Mburuvicha reta autónomo entidad
5. Los gobiernos autónomos de las entidades
territorial pe oï vae reta.
territoriales.
II. Mborokuai jare reglamento reta jeita keräita
II. La ley y los reglamentos de cada Cámara mbaraviki jare yemongeta reta legislativo
desarrollarán los procedimientos y requisitos oguata.
para ejercer la facultad de iniciativa legislativa.
MBOROKUAI JAI 163
ARTÍCULO 163
Legislativo iparaviki keräita güiraja tenonde vae:
El procedimiento legislativo se desarrollará de la
siguiente manera: 1. Proyecto mborokuai pegua kianunga
asambleísta oyapo vae, kianunga cámara pegua
1. El proyecto de ley presentado por asambleístas jaema jokepeño voi oñemaeta jese, jokogüi
de una de las Cámaras, iniciará el procedimiento ramo oyemondota metei ati jesegua vae pe jare
legislativo en esa Cámara, que la remitirá a la omboasa vaerä.
comisión o comisiones que correspondan para
su tratamiento y aprobación inicial. 2. Proyecto mborokuai pegua kianunga cámara
güi oë yave oyemondota cámara Diputado pe,
2. El proyecto de ley presentado por otra iniciativa será
enviado a la Cámara de Diputados, que lo remitirá a jaema omondota ati jesegua reta pe omae vaerä
la comisión o las comisiones. jese.

3. Las iniciativas legislativas en materia de 3. Yemongeta reta legislativa descentralización,


descentralización, autonomías y ordenamiento autonomía pegua jare oñeñono kavi ivi pegua
territorial serán de conocimiento de la Cámara oikuata ko Camara Senador reta.
de Senadores.
4. Proyecto reta oikuauka yave ati jesegua reta,
4. Cuando el proyecto haya sido informado por la cámara iyemboati pe, jokope omboasakata
comisión o las comisiones correspondientes,
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 91
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

pasará a consideración de la plenaria de la meteitei pe, jare jokogüi opaeterevema


Cámara, donde será discutido y aprobado en oyemboasakata opaetei reve oï yave Senador
grande y en detalle. Cada aprobación requerirá de reta.
la mayoría absoluta de los miembros presentes.
5. Proyecto omboasa cámara vae, oyemondota
5. El proyecto aprobado por la Cámara de origen
cámara omae vae pe oñemae kavi vaerä jese,
será remitido a la Cámara revisora para su
discusión. Si la Cámara revisora lo aprueba, jokope oyemboasa yaveramo oyemondota
será enviado al Órgano Ejecutivo para su Órgano Ejecutivo pe jaema oë vaerä ikatupe.
promulgación. 6. Jokuae cámara omae vae oime oipoepi yave
6. Si la Cámara revisora enmienda o modifica el proyecto, kuae oipota jei jaekavi ko oyeapo vae,
proyecto, éste se considerará aprobado si la omaeta jare omboasakata jokope oï vae reta
Cámara de origen acepta por mayoría absoluta ndive. Güiramoi mbaeti yave oyemboasa, mokoi
de los miembros presentes las enmiendas o reve cámara reta oyemboatita, oiporu yave
modificaciones. En caso de que no las acepte, jokuae cámara iyapoa, mokoipa ara pe kuae
las dos Cámaras se reunirán a requerimiento
proyecto re. Jaema opaetei oï vae reta jokope,
de la Cámara de origen dentro de los veinte
omboasakata opaete öi vae reta ndive.
días siguientes y deliberarán sobre el proyecto.
La decisión será tomada por el Pleno de la 7. Oasa yave metei yasi, jare cámara omae jese
Asamblea Legislativa Plurinacional por mayoría vae mbaeti mbae jei yave, kuae proyecto
absoluta de sus miembros presentes.
re, kuae proyecto oyemboasata Asamblea
7. En caso de que pasen treinta días sin que la Legistativa Plurinacional pe.
Cámara revisora se pronuncie sobre el proyecto
de ley, el proyecto será considerado en el Pleno 8. Proyecto mborokuai pegua eyemboasagüe
de la Asamblea Legislativa Plurinacional. oyemboasata Órgano Ejecutivo pe, oikuauka
jare omoe vaerä ikatu koti.
8. El proyecto aprobado, una vez sancionado,
será remitido al Órgano Ejecutivo para su 9. Proyecto reta oyemboasambae, ipuere
promulgación como ley. oyekuaukaye ipiau legislativa pe.
9. Aquel proyecto que haya sido rechazado podrá 10. Mborokuaiguasu güinoe Mburuvicha reta
ser propuesto nuevamente en la Legislatura Mborokuai re Oparaviki vae Iyemboati jare
siguiente. omondo Mburuvichaguasu tenondegua reta
pevae Mburuvichaguasu jare Jaikuegua
10. La ley sancionada por la Asamblea Legislativa
ipuere yave jei jaekaviä kuae oyeapogüe vae
Plurinacional y remitida al Órgano Ejecutivo, podrá
payandepo ara pe. Jaema oyemondo yeta
ser observada por la Presidenta o el Presidente del
Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki vae
Estado en el término de diez días hábiles desde el
Iyemboati, erei katu kuae reta oputuu oï yave,
momento de su recepción. Las observaciones del
Mburuvichagusau ipuere omondo comisión
Órgano Ejecutivo se dirigirán a la Asamblea. Si ésta
asamblea pegua pe. Omae kavi vaerä jese.
estuviera en receso, la Presidenta o el Presidente
del Estado remitirá sus observaciones a la Comisión
de Asamblea.

92 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

11. Si la Asamblea Legislativa Plurinacional 11. Ërei katu Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki
considera fundadas las observaciones vae Iyemboati pe jaekavi oï yave yepoepi
modificará la ley conforme a éstas y la devolverá reta oyeapovae, jokogüi ramo oyemondoyeta
al Órgano Ejecutivo para su promulgación. Mburuvichaguasu tenondegua reta pe,
En el caso de que considere infundadas las mabetima mbae yave, kuae Mborokuaiguasu
observaciones, la ley será promulgada por la Mburuvicha guasu Tëtaguasu pegua ani
Presidenta o el Presidente de la Asamblea. Mburuvicha Asamblea pegua oikuaukata jare
Las decisiones de la Asamblea se tomarán por güinoeta ikatu koti.
mayoría absoluta de sus miembros presentes.
12. Mborokuai mbaeti maratu oïvae jokuae arire
12. La ley que no sea observada dentro del plazo oñeñono vae pe, Mburuvichaguasu Tëtaguasu
correspondiente será promulgada por la pegua ipuere oikuauka jare güinoe ikatu koti.
Presidenta o Presidente del Estado. Las leyes Jokoraiñovi jokuae Mborokuai reta mbaeti
no promulgadas por el Órgano Ejecutivo en los Mburuvichaguasu tenondegua reta güinoe
plazos previstos en los numerales anteriores serán vae, kuae nunga ipuere oikuauka jare güinoe
promulgadas por la Presidenta o el Presidente de Mburuvichaguasu Asamblea pegua.
la Asamblea.

ARTÍCULO 164 MBOROKUAI JAI 164


I. La ley promulgada será publicada en la Gaceta I. Mborokuai ikatu koti oë vae, oñemoerakuata
Oficial de manera inmediata. Gaceta Oficial rupi jokuae ara voi.
II. La ley será de cumplimiento obligatorio desde II. Mborokuai oë rupive jaemaetei opaete vae
el día de su publicación, salvo que en ella se oyemboeteta. Ipuerevi ngaraa oyemboete
establezca un plazo diferente para su entrada en voi, oime yave jei keräi ara güi ramo oiketa
vigencia. oyemboete vaerä.
TÍTULO II JESEGUA II
ÓRGANO EJECUTIVO ÓRGANO EJECUTIVO

CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA


COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES DEL ÓRGANO COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES DEL ÓRGANO
EJECUTIVO EJECUTIVO

SECCIÓN I PAÜAPO JAI I


DISPOSICIÓN GENERAL DISPOSICIÓN GENERAL

ARTÍCULO 165 MBOROKUAI JAI 165

I. El Órgano Ejecutivo está compuesto por la I. Órgano Ejecutivo pe öi Mburuvichaguasu


Presidenta o el Presidente del Estado, la Tëtaguasu pegua, Mburuvichaguasu
Vicepresidenta o el Vicepresidente del Estado, y las Jaikuegua Tëtaguasu pegua, jare Ministro reta
Ministras y los Ministros de Estado. Tëtaguasupegua.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 93


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. Las determinaciones adoptadas en Consejo de II. Opaete yemongeta reta oyapo Consejo Ministro
Ministros son de responsabilidad solidaria. pevae, opaetei ko jae reta ipope oï.
SECCIÓN II PAÜAPO JAI II
PRESIDENCIA Y VICEPRESIDENCIA DEL PRESIDENCIA Y VICEPRESIDENCIA DEL
ESTADO ESTADO

ARTÍCULO 166 MBOROKUAI JAI 166


I. La Presidenta o el Presidente y la Vicepresidenta I. Mburuvichaguasu jare Jaikuegua Tëtaguasu
o el Vicepresidente del Estado serán elegidas pegua oyeparavota yeparavo rupi, jese voi, kia
o elegidos por sufragio universal, obligatorio, jei mbae reve yandeve, jare kia oikua mbae reve.
directo, libre y secreto. Será proclamada a la Mburuvichaguasurä ojota kia guinoi pandepopa
Presidencia y a la Vicepresidencia la candidatura jare metei omombo jese jare ikaviko yave; ani
que haya reunido el cincuenta por ciento más
güinoi yave irundipa ñejaanga omombo jese
uno de los votos válidos; o que haya obtenido
jare ikaviko yave, jare jaikuegua oeya yave
un mínimo del cuarenta por ciento de los votos
válidos, con una diferencia de al menos diez por pañandepo ñejaanga pe.
ciento en relación con la segunda candidatura II. Mbaeti yave candidato reta oipiti kuae yepapa,
II. En caso de que ninguna de las candidaturas oyeapo yeta mokoia yeparavo, oiketa jokuae
cumpla estas condiciones se realizará mokoi reta re jeta rupi omombo vae ñoma. Kuae
una segunda vuelta electoral entre las dos ko oyeapota mokoi yasi oasa yave tenondegua
candidaturas más votadas, en el plazo de yeparavo, jaema jokogüi oguapita Mburuvicharä
sesenta días computables a partir de la votación kia oeki jeta omombo jese vae reta vae.
anterior. Será proclamada a la Presidencia y a la
Vicepresidencia del Estado la candidatura que
haya obtenido la mayoría de los votos.
MBOROKUAI JAI 167
ARTÍCULO 167
Ïkirëi oiko vae reta Mburuvichaguasu jare Jaikuegua,
Para acceder a la candidatura a la Presidencia o a la
Vicepresidencia del Estado se requiere cumplir con las Tëtaguasu peguära güinoita ko jeta mbae mbae
condiciones generales de acceso al servicio público, oyeporu vae reta, ikaviko jëtara reta pe, güinoita
contar con treinta años de edad cumplidos al día de la mboapipa arasa, oikota pandepo arasa kuae
elección, y haber residido de forma permanente en el Tëtaguasu pe ndei oyeapo mbove yeparavo.
país al menos cinco años inmediatamente anteriores
a la elección.
ARTÍCULO 168 MBOROKUAI JAI 168
El periodo de mandato de la Presidenta o del Presidente Mburuvichaguasu, jare jaikuegua oikota pandepo
y de la Vicepresidenta o del Vicepresidente del Estado es arasa Mburuvicharä, jokogüi jaikue rupi ipuere
de cinco años, y pueden ser reelectas o reelectos por una
oyeparavo yevoi meteiyee ñoma.
sola vez de manera continua.

94 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 169 MBOROKUAI JAI 169


I. En caso de impedimento o ausencia definitiva de I. Güiramoi oime yemboavai yave, ani keti ojo
la Presidenta o del Presidente del Estado, será ima pegua Mburuvichaguasu, Tëtaguasu
reemplazada o reemplazado en el cargo por la
Vicepresidenta o el Vicepresidente y, a falta de pegua, jekovia pe oguapita Mburuvichaguasu
ésta o éste, por la Presidenta o el Presidente del jaikuegua, mbaeti yave ipuere oguapi jekovia pe
Senado, y a falta de ésta o éste por la Presidente mburuvicha cámara senado pegua, mbaetiétema
o el Presidente de la Cámara de Diputados. yave oyeapoyeta ïru yeparavo mboapi yasia pe.
En este último caso, se convocarán nuevas
elecciones en el plazo máximo de noventa días. II. Mburuvichaguasu ojo keti mbovi ara peguaño
II. En caso de ausencia temporal, asumirá yave, oïta jekovia pe Mburuvicha guasu
la Presidencia del Estado quien ejerza la jaikuegua, ërei katu ngaraa oasa mboapi yasi.
Vicepresidencia, por un periodo que no podrá
exceder los noventa días.
ARTÍCULO 170 MBOROKUAI JAI 170
La Presidenta o el Presidente del Estado cesará en Mburuvichaguasu Tëtaguasu pegua oyeyata ko
su mandato por muerte; por renuncia presentada ante iparaviki mano jeko pegua, jei yave Asamblea
la Asamblea Legislativa Plurinacional; por ausencia o Legislativa Plurinacional pe oeya ko vae, ima pegua
impedimento definitivo; por sentencia condenatoria
keti ojo yave, ani yemboavai tuicha vae güinoi yave,
ejecutoriada en materia penal; y por revocatoria del
mandato. ñeapo oime güinoi ikoti yave, jare oyemombo etei
yave.
ARTÍCULO 171
En caso de revocatoria del mandato, la Presidenta o MBOROKUAI JAI 171
el Presidente del Estado cesará de inmediato en sus Mburuvichaguasu oyemombo yave jaemaño
funciones, debiendo asumir la Presidencia la persona voi oeyata iparaviki reta, oguapita jekovia pe,
que ejerza la Vicepresidencia, quien convocará de
Mburuvichaguasu jaikuegua jare jae jeita mboapi jasi
forma inmediata a elecciones a la Presidencia del
pe oï vaerä ipiau yeparavo.
Estado a realizarse en el plazo máximo de noventa
días.
ARTÍCULO 172 MBOROKUAI JAI 172
Son atribuciones de la Presidenta o del Presidente
del Estado, además de las que establece esta Jae ko Mburuvichaguasu Tëtaguasu pegua iparaviki
Constitución y la ley: reta Mborokuaiguasu pe oï vae:
1. Cumplir y hacer cumplir la Constitución y las 1. Omboeteta jare omboeteukata Mborokuaiguasu.
leyes.
2. Mantener y preservar la unidad del Estado 2. Oyangarekota Tëtaguasu re oiko vaerä metei
boliviano. ramiño.
3. Proponer y dirigir las políticas de gobierno y de 3. Omeeta jare güiroatata Tëtaguasu imborokuai
Estado. jeia rupi.
4. Dirigir la administración pública y coordinar la
acción de los Ministros de Estado. 4. Güiroatata yeangareko opaete vae peegua jare
oyombori reve Ministro reta ndive.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 95
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

5. Dirigir la política exterior; suscribir tratados 5. Güiroata mborokuai ikatu kotigua, oisiuta yemongeta
internacionales; nombrar servidores públicos reta, oiparavota oparaviki público diplomático reta,
diplomáticos y consulares de acuerdo a la ley; y jare cónsul reta mborokuai jei rami, jare omaeñota
admitir a los funcionarios extranjeros en general. oparaviki ïru Tëtagusupegua reta.
6. Solicitar la convocatoria a sesiones 6. Oiporu oï vaerä yemboati reta guiramoi peguaño,
extraordinarias al Presidente o Presidenta de la Mburuvichaguasu Asamblea Legislativa
Asamblea Legislativa Plurinacional. Plurinacional pe.
7. Promulgar las leyes sancionadas por la 7. Mborokuaiguasu güinoeta ikatu koti Mburuvicha
Asamblea Legislativa Plurinacional. reta Mborokuai re Oparaviki vae Iyemboati
omboasague.
8. Dictar decretos supremos y resoluciones.
8. Oyapo Mborokuaimi jare yeokuai reta.
9. Administrar las rentas estatales y decretar su
inversión por intermedio del Ministerio del ramo, 9. Oyangareko korepoti Tëtaguasu imbaere, jare
de acuerdo a las leyes y con estricta sujeción al jeita mbaere ko omondota jokuae Ministerio
Presupuesto General del Estado. pegua ndive, mborokuai jei rami omae kavi reve
Korepoti Yupavo Guasu Tëtaguasu pegua re.
10. Presentar el plan de desarrollo económico y
social a la Asamblea Legislativa Plurinacional. 10. Oechaukata mbaiu kuakua korepoti pegua, jare
yaiko vae pegua Mburuvicha reta Mborokuai re
11. Presentar a la Asamblea Legislativa Oparaviki vae Iyemboati pe.
Plurinacional, dentro de las treinta primeras 11. Oechaukata Mburuvicha reta Mborokuai
sesiones, el proyecto de Ley del Presupuesto re Oparaviki vae Iyemboati pe, mboapipa
General del Estado para la siguiente gestión iyemboatia pe, proyecto mborokuai Korepoti
fiscal y proponer, durante su vigencia, las Yupavoguasu Tëtaguasu pegua, ïru arasa
modificaciones que estime necesarias. El peguära, jare jeivoita oyepoepi vaerä jokoräi
informe de los gastos públicos conforme al ko oikota yave. Oikuaukata korepoti mbaerera
presupuesto se presentará anualmente. oyemondo metei arasa ñavo.
12. Presentar anualmente a la Asamblea Legislativa 12. Metei arasa ñavo eyemombeuta Mburuvicha
Plurinacional, en su primera sesión, el informe reta Mborokuai re Oparaviki vae Iyemboati pe,
escrito acerca del curso y estado de la tenondegua iyemboati pe, oikuaukata kuatia rupi
yeangareko opaete vae pe metei arasa regua,
Administración Pública durante la gestión anual,
jae ndivevi oyemondota tupapire Ministerio
acompañado de las memorias ministeriales. pegua reta.
13. Hacer cumplir las sentencias de los tribunales. 13. Omboeteukata sentencia tribunal reta güi oë vae.
14. Decretar amnistía o indulto, con la aprobación 14. Jeita mborokuaimi rupi iñiro vaerä Mburuvicha
de la Asamblea Legislativa Plurinacional. reta Mborokuai re Oparaviki vae Iyemboati jei
yave.
15. Nombrar, de entre las ternas propuestas por
la Asamblea Legislativa Plurinacional, a la 15. Ombojee jare oiparavo mboapi tee reta
Contralora o al Contralor General del Estado, a Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki vae
la Presidenta o al Presidente del Banco Central Iyemboati omee vae güi, Contralor Generalrä
de Bolivia, a la máxima autoridad del Órgano de Tëtaguasu peguära, Mburuvicha Banco Central
Regulación de Bancos y Entidades Financieras, Bolivia peguarä, tuichagüe mburuvicha Órgano
y a las Presidentas o a los Presidentes de Regulación Banco jare Entidad Financiera
96 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

entidades de función económica y social en las pegua reta, económica jare social, Tëtagusu
cuales interviene el Estado. omae jare ipope oï vae reta peguära.
16. Preservar la seguridad y la defensa del Estado. 16. Oyeangareko jare oepi kavita Tëtaguasu.

17. Designar y destituir al Comandante en Jefe de 17. Oiparavo jare omboguapi jare omombo
las Fuerzas Armadas y a los Comandantes del mburuvicha reta Fuerza Armada pegua, Ejercito
Ejército, de la Fuerza Aérea y de la Armada. pegua, Fuerza Aerea pegua jare Armada pegua.
18. Oiparavo jare omboguapi jare omombo
18. Designar y destituir al Comandante General de
Comadante General Policia Boliviana pegua.
la Policía Boliviana.
19. Güïrokuaveta Mburuvicha reta Mborokuai re
19. Proponer a la Asamblea Legislativa Plurinacional
Oparaviki vae Iyemboati pe, oyeipi vaerä grado
los ascensos a General de Ejército, de Fuerza
reta, General de Ejercito, Fuerza Aerea, Division
Aérea, de División y de Brigada; a Almirante,
pegua, jare Brigada, Almirante, Vicealmirante,
Vicealmirante y Contralmirante, y a General de
jare Contralmirante jare General Policia pegua,
la Policía, de acuerdo a informe de sus servicios
ima oiko vae jare iyemboe omboapia rupi.
y promociones.
20. Oyapota iaka rembei pe ñae jare yaike pegua.
20. Crear y habilitar puertos.
21. Designar a sus representantes ante el Órgano 21. Ombojeta kia oï vaerä jae jee re Órgano Electoral
Electoral. pe.

22. Designar a las Ministras y a los Ministros de 22. Ombojee Ministro reta Tëtagusu pegua,
Estado, respetando el carácter plurinacional omboetereve yayeayea yaiko vae, jare mbite
y la equidad de género en la composición del mbite oï vaerä kuña jare kuimbae gabinete
gabinete ministerial. ministerial pe.

23. Designar a la Procuradora o al Procurador 23. Ombojeeta kuña ani kuimbae Procurador
General del Estado. General Tëtagusu pegua.

24. Presentar proyectos de ley de urgencia 24. Oechaukata proyecto mborokuai imambae vae
económica, para su consideración por la económica pegua, jare omotenonde reve omae
Asamblea Legislativa Plurinacional, que deberá vaerä jeseñoetéi Mburuvicha reta Mborokuai re
tratarlos con prioridad. Oparaviki vae Iyemboati.

25. Ejercer el mando de Capitana o Capitán General 25. Oyapita jare opitata Capitana ani Capitan Opaete
de las Fuerzas Armadas, y disponer de ellas Fuerza Armada peguära, jare jae omaeta keräi
para la defensa del Estado, su independencia y oyangareko ani oepi vaerä Tëtaguasu, jare
la integridad del territorio. opaete iivi reta.
26. Declarar el estado de excepción. 26. Oime yave teko kaviä, jae oyopiata opaete
mbaembae reta oïkavi regua teko.
27. Ejercer la autoridad máxima del Servicio
Boliviano de Reforma Agraria y otorgar títulos 27. Oïta mburuvicha tenondegua Servicio Boliviano
ejecutoriales en la distribución y redistribución Reforma Agraria peguära, jare omeeta título
de las tierras. ejecutorial ivi reta regua.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 97
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 173 MBOROKUAI JAI 173


La Presidenta o el Presidente del Estado podrá Mburuvichaguasu kuña ani kuimbae Tëtaguasu
ausentarse del territorio boliviano por misión pegua, ipuere ojo ïru Tëtaguasu koti, oiporu reve
oficial, sin autorización de la Asamblea Legislativa Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki vae
Plurinacional, hasta un máximo de diez días. Iyemboati pe, ipuere ojo payandepo ara pegua.
ARTÍCULO 174 MBOROKUAI JAI 174
Son atribuciones de la Vicepresidenta o del Kuña ani kuimbae Mburuvicha guasu jaikuegua
Vicepresidente del Estado, además de las que Tëtaguasu pegua iparaviki, jokoraiñovi
establece esta Constitución y la ley: Mborokuaiguasu pe oï vae reta, jaeko:
1. Asumir la Presidencia del Estado, en los casos 1. Oguapita Mburuvicha guasurä Mborokuaiguasu
establecidos en la presente Constitución. jei rami.
2. Coordinar las relaciones entre el Órgano 2. Yombori, Órgano Ejecutivo ndive, Mburuvicha
Ejecutivo, la Asamblea Legislativa Plurinacional reta Mborokuai re Oparaviki vae Iyemboati ndive
y los gobiernos autónomos. jare mburuvicha autónomo reta ndive.
3. Participar en las sesiones del Consejo de 3. Ojota Ministro reta iyemboati pe.
Ministros.
4. Omborita Mburuvichaguasu Tëtaguasu pegua
4. Coadyuvar con la Presidenta o el Presidente del
güiroata kavi vaerä gobierno iparaviki tuicha
Estado en la dirección de la política general del
vae.
Gobierno.
5. Participar conjuntamente con la Presidenta o el 5. Oyapota kuña Mburuvicha ani kuimbae
Presidente del Estado en la formulación de la Mburuvicha ndive mbaiu reta ikatu kotipeguarä
política exterior, así como desempeñar misiones jokoraiñovi ojota yeokuai iyarakua vae pegua
diplomáticas. oyapo.

SECCIÓN III PAÜAPO JAI III


MINISTERIOS DE ESTADO MINISTERIOS DE ESTADO
MBOROKUAI JAI 175
ARTÍCULO 175
I. Las Ministras y los Ministros de Estado son Kuña ani kuimbae Ministro reta Tentaguasu pegua
servidoras públicas y servidores públicos, jereta ko osirive público pe vae, iparaviki, mborokuai
y tienen como atribuciones, además de las guasu jei rami jae reta, jae:
determinadas en esta Constitución y la ley: 1. Guirokuäve jare oporombori mbaiu oyapo,
1. Proponer y coadyuvar en la formulación de gobierno imbaraviki tuicha vae peguära.
las políticas generales del Gobierno. 2. Guirokuäve jare guiroata mburuvichaguasu
2. Proponer y dirigir las políticas imbaraviki jae oyangareko oïa pe.
gubernamentales en su sector.
3. Guiroata jare oyangareko kavi reve
3. La gestión de la Administración Pública en mbaraviki opaete vae pegua reta re, jae öia
el ramo correspondiente. pegua re.
98 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

4. Dictar normas administrativas en el ámbito 4. Oyapo mborokuai yeangareko pegua, jae


de su competencia. iparaviki pegua.
5. Proponer proyectos de decreto supremo 5. Guirokuäveta yupavo mborokuaimi pegua,
y suscribirlos con la Presidenta o el jare oikuatia päveta kuña ani kuimbae
Presidente del Estado. Mburuvichaguasu Tëtaguasu pegua ndive.
6. Resolver en última instancia todo asunto 6. Jae oñono kavita teko yeangareko pegua
administrativo que corresponda al opaete imborika reta regua.
Ministerio.
7. Oechaukata Mburuvicha reta Mborokuai
7. Presentar a la Asamblea Legislativa re Oparaviki vae Iyemboati pe mbaraviki
Plurinacional los informes que les soliciten. oyeporu chupe vae.
8. Coordinar con los otros Ministerios la 8. Oyapo pavëta Ministro reta ndive mbaiu jare
planificación y ejecución de las políticas del guiraja vaerä tenonde mburuvichaguasu
gobierno. reta imbaraviki.
II. Las Ministras y los Ministros de Estado son II. Kuña ani kuimbae Ministro reta Tëtaguasu
responsables de los actos de administración pegua jae retaño ko omboepita kuri iparaviki
adoptados en sus respectivas carteras. regua.
ARTÍCULO 176 MBOROKUAI JAI 176
Para ser designada o designado Ministra o Ministro Ministra ani Ministro retarä oiko vaerä Tëtaguasu
de Estado se requiere cumplir con las condiciones peguära, oimeta güinoi opaete mbae mabe oyeporu
generales de acceso al servicio público; tener vae reta, osiriveta opaete pe, güinoita mokoipa
cumplidos veinticinco años al día del nombramiento; pandepo arasa, mbaetita Mburuvicha reta Mborokuai
no formar parte de la Asamblea Legislativa re Oparaviki vae Iyemboati pe öi, ngaravi oñemoiru
Plurinacional; no ser directivo, accionista ni socio de korepoti renda iya reta ndive ani empresa iya reta
entidades financieras o empresas que mantengan jëtara. Ngaraavi oiko Mburuvichaguasu jëtara,
relación contractual o que enfrenten intereses ngaraavi oiko Mburuvichaguasu jaikuegua jëtara.
opuestos con el Estado; no ser cónyuge ni pariente
consanguíneo o afín dentro del segundo grado de
quienes se hallaren en ejercicio de la Presidencia o
la Vicepresidencia del Estado.
MBOROKUAI JAI 177
ARTÍCULO 177
Ngaraa ipuere oiko kuña ani kuimbae Ministro
No podrá ser designada como Ministra o Ministro Tëtaguasu peguära, kia oikeiño ani kia jee re, oime
de Estado la persona que, en forma directa o como yave guinoi kuatia rupi mbaraviki jare ipia yave, ani
representante legal de persona jurídica, tenga mbia ejecutoriada güinoi Tëtaguasu ndive vae.
contratos pendientes de su cumplimiento o deudas
ejecutoriadas con el Estado.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 99


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

TÍTULO III JESEGUA III


ÓRGANO JUDICIAL Y TRIBUNAL ÓRGANO JUDICIAL Y TRIBUNAL
CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
DISPOSICIONES GENERALES DISPOSICIONES GENERALES

ARTÍCULO 178 MBOROKUAI JAI 178

I. La potestad de impartir justicia emana del I. Güinoi Mbaepuere mborokuai jupigue vae tëta
pueblo boliviano y se sustenta en los principios Mborivia güi oë vae omoai vaerä, kuae ko oyepita
de independencia, imparcialidad, seguridad kuae reta re, jae aeño oiko omaeta jese, mbaeti
koti koti, isimbita añetete pegua, oyekuaukata
jurídica, publicidad, probidad, celeridad,
ikatu koti, añetete jupi vae, jepimbae, omae
gratuidad, pluralismo jurídico, interculturalidad,
reve mboviete jupigüe vae re, omae reve yayea
equidad, servicio a la sociedad, participación yea yaiko vae re, oyovake kuña jare kuimbae
ciudadana, armonía social y respeto a los pe vae, osiriveta opaete pegua, oïta opaete kia
derechos. reta jokope, okuera katu reve opaete vae, jare
II. Constituyen garantías de la independencia yemboete mbaepuere reta re.
judicial: II. Jae ko mirata tuicha vae teko isimbi vae oguata
1. El desempeño de los jueces de acuerdo a kavi vaerä jae aeño.
la carrera judicial 1. Juez reta oikatu kavi yaeta iparaviki re, jare
jokuae peguaño eteita.
2. La autonomía presupuestaria de los
órganos judiciales. 2. Jaeño oikuata keräi jare omomgata vaerä
ikorepoti.
ARTÍCULO 179
MBOROKUAI JAI 179
I. La función judicial es única. La jurisdicción
ordinaria se ejerce por el Tribunal Supremo I. Meteiño ko jupigüe vae. Mburuvicha iparaviki
de Justicia, los tribunales departamentales de oyapoko Tribunal Supremo de Justicia rupi,
justicia, los tribunales de sentencia y los jueces; Tribunal Tëtaguasu reta pegua jupi vae, tribunal
la jurisdicción agroambiental por el Tribunal reta sentencia pegua, jare juez reta; Jurisdicción
y jueces agroambientales; la jurisdicción Agroambiental tribunal jare juez agroambiental
indígena originaria campesina se ejerce por reta rupi; jurisdicción indígena originaria
sus propias autoridades; existirán jurisdicciones campesina oyapo juvicha tëta reta pegua ndive.
especializadas reguladas por la ley. Oimeta oiko jurisdicción ikavi yae vae ërei kuae
oëta mborokuai rupi.
II. La jurisdicción ordinaria y la jurisdicción indígena
originario campesina gozarán de igual jerarquía. II. Jurisdicción ordinaria jare jurisdicción indígena
originario campesina oyovake yaeta imbaepuere pe.
III. La justicia constitucional se ejerce por el Tribunal
Constitucional Plurinacional. III. Teko jupi vae constitucional oyeapotako Teko Yapo
Kavi Tëtaguasu peguare Omae vae reta rupi.
IV. El Consejo de la Magistratura es parte del
Órgano Judicial. IV. Consejo Magistratura oï Mbaeapo kavi ndiveño.
100 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA


JURISDICCIÓN ORDINARIA JURISDICCIÓN ORDINARIA

ARTÍCULO 180 MBOROKUAI JAI 180

I. La jurisdicción ordinaria se fundamenta en los I. Jurisdicción ordinaria oyepii oï mbaepuere


principios procesales de gratuidad, publicidad, procesal pegua reta re, jepimbae, oyekuauka
transparencia, oralidad, celeridad, probidad, opaete pe, jesäka kavita, ñee petei, aramoetë
honestidad, legalidad, eficacia, eficiencia, pegua, oikatu kavi yaeta, jeko kavi vae, jupigue
accesibilidad, inmediatez, verdad material, debido vae, añetete pegua, jaekavi yae vae, yemboavai
mbae opaete pegua, imambae pegua, añetete
proceso e igualdad de las partes ante el juez.
oasa vae, ñeapo jaekavi reve oñeapo vae reta,
II. Se garantiza el principio de impugnación en los mburuvicha juez yovai ñogüinoi yave.
procesos judiciales.
II. Oñemee oyeapo vaerä ñeapo proceso judicial
III. La jurisdicción ordinaria no reconocerá reta pe.
fueros, privilegios ni tribunales de excepción.
III. Jurisdicción ordinaria mbaeti omae mburuvicha
La jurisdicción militar juzgará los delitos de
reta rako vae, oipareko kia retaño, jaeramiñovi
naturaleza militar regulados por la ley.
oasa tribunal ndive. Jurisdicción militar omaeta
ani oñonokavita teko reta sundaro reta ndiveño
oasa vae.
SECCIÓN I
TRIBUNAL SUPREMO DE JUSTICIA PAÜAPO JAI I
TRIBUNAL SUPREMO DE JUSTICIA
ARTÍCULO 181
MBOROKUAI JAI 181
El Tribunal Supremo de Justicia es el máximo tribunal de
la jurisdicción ordinaria. Está integrado por Magistradas Teko Simbika Oyapo katu vae reta jaeko tenondegua
y Magistrados. Se organiza internamente en salas tribunal jurisdicción ordinaria pe. Jokope oï Magistrada
especializadas. Su composición y organización se jare Magistrado reta. Jae reta oñemoñesiro oyoupiño.
determinará por la ley. Jokope oïta jare oyemboyupavo kavita mborokuai jei
rami.
ARTÍCULO 182
MBOROKUAI JAI 182
I. Las Magistradas y los Magistrados del Tribunal
Supremo de Justicia serán elegidas y elegidos I. Magistrada jare magistrado reta Teko Simbika
mediante sufragio universal. Oyapo katu vae reta pegua oyemboguapi ko
yeparavo pe oporomoamiri rupi.
II. La Asamblea Legislativa Plurinacional efectuará
por dos tercios de sus miembros presentes II. Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki vae
la preselección de las postulantes y los Iyemboati oiparavota mokoi tercio jokope oï vae
postulantes por cada departamento y remitirá al reta ndive kia reta oyeparavo vaerä Tëtaguasu
órgano electoral la nómina de los precalificados pe, jokogüiramo omondota Órgano Electoral
para que éste proceda a la organización, única y pe tee reta kia ko jae oyeparavo vae, jokorai
exclusiva, del proceso electoral. oñemoñesiro reta jae aeño, jokuae yupavo
yeparavo pegua jei rami.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 101
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

III. Las y los postulantes o persona alguna, no III. Kuña jare kuimbae ïkirei oiko mburuvicharä vae
podrán realizar campaña electoral a favor de reta ngara ipuere oyapo mbaraviki omombo
sus candidaturas, bajo sanción de inhabilitación. jese reta vaerä, echa oyapo yave oyeekieteita
El Órgano Electoral será el único responsable jokogüi. Órgano Electoralño ipuere omombeu
de difundir los méritos de las candidatas y los kia retako ïkirei oiko mburuvicharä reta regua.
candidatos. IV. Magistrada jare Magistrado reta ngaraa oiko
maenunga partido político pe.
IV. Las magistradas y magistrados no podrán
pertenecer a organizaciones políticas. V. Magistrada jare Magistrado reta oyeparavota jeta
vae omombo reta jese yave. Mburuvichaguasu
V. Serán elegidas y elegidos las candidatas y los kuña ani kuimbae Tëtaguasu pegua
candidatos que obtengan mayoría simple de omboguapita kuri iparaviki pe.
votos. La Presidenta o el Presidente del Estado
ministrará posesión en sus cargos. VI. Kia ïkirei yave oiko Magistratura Tribunal
Supremo de Justicia peguära yave, güinoita
VI. Para optar a la Magistratura del Tribunal opaete mbae mbae oyeporu vae reta, oyapo
Supremo de Justicia será necesario cumplir mbaraviki opaete pe rami, güinoita mboapipa
con los requisitos generales establecidos para arasa, güinoita tupapire jaeko abogado vae
los servidores públicos: haber cumplido treinta pegua, oechaukata oparavikima ko jokuae
años de edad, poseer título de abogado, haber pe vae, oechaukata ikavi ko oparaviki vae,
desempeñado, con honestidad y ética, funciones moromboete ndive, iparaviki judicial reta pegua,
judiciales, profesión de abogado o cátedra abogado jokuae rero pegua ani oporomboe
yemboerenda tuicha vae pe juri arasa, jare
universitaria durante ocho años y no contar
oechaukata mbaeti ko oyemombo oiko yave
con sanción de destitución del Consejo de la
mburuvicharä Magistratura güi vae. Oñejäa
Magistratura. Para la calificación de méritos se vaerä, oñemaeta oikomarako mburuvicharä
tomará en cuenta el haber ejercido la calidad de oikoñomai arakae guive vae reta pe vae, jae reta
autoridad originaria bajo su sistema de justicia. güiroata teko jupi vae rupi.
VII. El sistema de prohibiciones e incompatibilidades VII. Yemboavai reta eñemee vae oyovake kuña jare
aplicado a las Magistradas y a los Magistrados kuimbae oparaviki vae reta Teko Simbika Oyapo
del Tribunal Supremo de Justicia será el mismo katu vae reta pe ramiño, jae nungavi oparaviki
que para los servidores públicos. opaete vae reta pe.
MBOROKUAI JAI 183
ARTÍCULO 183
I. Mburuvicha kuña jare kuimbae reta teko
I. Las Magistradas y los Magistrados, no podrán
ombosimbi vae reta, ngaraama ipuere
ser reelegidas ni reelegidos. Su periodo de oyeparavoye ïru peguara. Kuae reta iparavikiko
mandato será de seis años. jae ova arasa pegua.
II. Las Magistradas y Magistrados del Tribunal II. Mburuvicha kuña jare kuimbae reta teko
Supremo de Justicia cesarán en sus ombosimbi vae reta Tribunal Supremo de Justicia
funciones por cumplimiento de mandato, pegua, oïta opa iparaviki regua, oeyata iparaviki
sentencia ejecutoriada emergente de juicio de oime yave ñeapo ikoti, jae aeño oeya oparaviki
responsabilidades, renuncia, fallecimiento y yave, omano yave ani ïru mbae jeko pegua,
demás causales previstas en la ley. mborokuai pe jei rami.
102 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 184 MBOROKUAI JAI 184


Son atribuciones del Tribunal Supremo de Justicia, Teko Simbika Oyapo katu vae iparaviki reta jaeko,
además de las señaladas por la ley: mborokuai pe oyekuatia oï vae reta:
1. Actuar como tribunal de casación y conocer 1. Oïta mburuvicha mbae omboai vae rami jare
recursos de nulidad en los casos expresamente oikuaa vi mbaerako ikaviä vae pegua jororaiñovi
señalados por la ley. teko reta mborokuai pe oï vae.
2. Dirimir conflictos de competencias suscitados 2. Oñono kavita teko oime yave oñoraro tribunal
entre los tribunales departamentales de justicia. Tëtaguasu pegua reta yave.
3. Conocer, resolver y solicitar en única instancia 3. Oikuaa, oyapo kavi, jare oiporu oyeapo vaerä
los procesos de extradición. mbaraviki oyereru ki ikotïagui.
4. Juzgar, como tribunal colegiado en pleno 4. Jae aeño ipure oñeapo mburuvicha rami, kuña
y en única instancia, a la Presidenta o al jare kuimbae Mburuvichaguasu Tëtaguasu
Presidente del Estado, o a la Vicepresidenta o al pegua re, ani Mburuvichaguasu jaikuekua kuña
Vicepresidente del Estado, por delitos cometidos jare kuimbae Tëtaguasu pegua re, oime yave
en el ejercicio de su mandato. El juicio se llevará maenunga teko ikavi mbae vae oyapo oparaviki
a cabo previa autorización de la Asamblea oi ramboeve. Kuae ñeapo oyerajata tenonde
Legislativa Plurinacional, por decisión de al Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki vae
menos dos tercios de los miembros presentes, y Iyemboati jei yave, mbite oasa joko pe oï vae reta
a requerimiento fundado de la Fiscal o del Fiscal jei yave, oiporu kavi yae yave Fiscal ani Fiscal
General del Estado, quien formulará acusación General Tëtaguasu pegua, jae ipuere oñeapo
si estima que la investigación proporcionó oikuaa kavi reve. Kuae teko oyeapota ñee petei,
fundamento para el enjuiciamiento. El proceso opaete vae jovake, jare opa oyemboapi regua.
será oral, público, continuo e ininterrumpido. La Mborokuaiguasu jeita keräi oyeapota vae.
ley determinará el procedimiento.
5. Oñeñonota mboapi tee reta emee Consejo
5. Designar, de las ternas presentadas por el
Magistratura pegua vae güi, vocal reta tribunal
Consejo de la Magistratura, a los vocales de los
Tëtaguasu pe oyangareko jupi vae reta.
tribunales departamentales de justicia.
6. Oyapo yupavo mborokuai teko simbika regua
6. Preparar proyectos de leyes judiciales y
jare güirokuavëeta Mburuvicha reta Mborokuai
presentarlos a la Asamblea Legislativa
re Oparaviki vae Iyemboati pe.
Plurinacional.
7. Oikuaa jare oñono kavi teko reta güiramoi
7. Conocer y resolver casos de revisión
peguaño oime oyeekua vae.
extraordinaria de sentencia.
MBOROKUAI JAI 185
ARTÍCULO 185
Mburuvicha Teko Simbika Oyapo katu vae reta,
La magistratura del Tribunal Supremo de Justicia será
jokuae mbaraviki guirajata tenonde jae aeño petei.
ejercida de manera exclusiva.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 103


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

CAPÍTULO TERCERO PAÜAPO MBOAPIA


JURISDICCIÓN AGROAMBIENTAL JURISDICCIÓN AGROAMBIENTAL
ARTÍCULO 186 MBOROKUAI JAI 186
El Tribunal Agroambiental es el máximo tribunal Teko Ivi jare Ivipo retare oyangareko vae jaeko tuicha
especializado de la jurisdicción agroambiental. güe ikavi yae vae mburuvicha agroambiental pegua.
Se rige en particular por los principios de función Oguata mbaepuere oñemee chupe vae re, opaete
social, integralidad, inmediatez, sustentabilidad e pegua, arämoete pegua, añetete oime vae, jare omae
interculturalidad. reve opa yayeayea yaiko vae re.
ARTÍCULO 187 MBOROKUAI JAI 187
Para ser elegida Magistrada o elegido Magistrado del
Tribunal Agroambiental serán necesarios los mismos Oiko vaerä kuña jare kuimbae Magistrado Tribunal
requisitos que los miembros del Tribunal Supremo Agroambiental peguarä güinoita opaete mbae
de Justicia, además de contar con especialidad en mbae reta Teko Simbika Oyapo katu vae reta rami,
estas materias y haber ejercido con idoneidad, ética jare oikua kavi yaeta kuae mbaraviki regua, jare
y honestidad la judicatura agraria, la profesión libre o oechaukata iparaviki kavi, moromboete ndive, jare
la cátedra universitaria en el área, durante ocho años. ikavi rupi ivi reta regua. Ani oechaukata oparaviki ko
En la preselección de las candidatas y los candidatos oiko vae, ani oparaviki yemboerenda tuicha vae pe
se garantizará la composición plural, considerando juri arasa vae. Oyaparavo vaerä kuae opata oyeayea
criterios de plurinacionalidad. karai yandee vae reta ndive.
ARTÍCULO 188 MBOROKUAI JAI 188
I. Las Magistradas y los Magistrados del
Tribunal Agroambiental serán elegidas y I. Kuña jare kuimbae Mburuvicha Tribunal
elegidos mediante sufragio universal, según el Agroambiental pegua oyeparavota yamombo
procedimiento, mecanismos y formalidades para jese rupi, keräi jeirami mburuvicha reta Teko
los miembros del Tribunal Supremo de Justicia. Simbika Oyapo katu pegua reta.
II. El sistema de prohibiciones e incompatibilidades II. Yeopia ani yemboavai mbaraviki kuña jare
aplicado a las Magistradas y los Magistrados del kuimbae Mburuvicha Agroambiental pegua
Tribunal Agroambiental será el de los servidores oyovake oyapo mbaraviki opaete vae pe ramiño.
públicos.
III. El tiempo de ejercicio, la permanencia y la III. Iparaviki pe oïta ani oeyata Mburuvicha Teko
cesación en el cargo establecidos para las Simbika Oyapo katu vae reta pe oñemee ramiño,
Magistradas y los Magistrados del Tribunal jokoräitavi oyeporu Mburuvicha Agroambiental
Supremo de Justicia serán de aplicación a los pegua reta re.
miembros del Tribunal Agroambiental.
MBOROKUAI JAI 189
ARTÍCULO 189
Teko Ivi jare Ivipo retare oyangareko vae iparaviki reta
Son atribuciones del Tribunal Agroambiental, además
jae ko, mborokuai pe oyekuatia oï vae reta:
de las señaladas por la ley:
1. Resolver los recursos de casación y nulidad 1. Oñono kavi mbae omboai jare ikaviä teko reta
en las acciones reales agrarias, forestales, pegua, ivi regua, ñana reta, ivipo reta, I reta,
104 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ambientales, de aguas, derechos de uso y mbaepuere mbae yaiporu pegua, mbaeyekou


aprovechamiento de los recursos naturales ivi pegua oyepoepi vae, jare biodiversidad;
renovables, hídricos, forestales y de la ñeapo kia reta oyuvanga kaapo, ñanapo, i, jare
biodiversidad; demandas sobre actos que ivi japipe oiko vae reta re, jare ñeapo oecha
atenten contra la fauna, la flora, el agua y el yave ikavi mbae yaikoa rupi oime pe yave, jare
medio ambiente; y demandas sobre prácticas oyangarekota mimba kaa rupigua reta.
que pongan en peligro el sistema ecológico y la
conservación de especies o animales. 2. Oikua jare oyapokavi iyapipe ñeapo ikaviä vae
pegua, jare oyemboaita tupapire rupi vae reta.
2. Conocer y resolver en única instancia las
demandas de nulidad y anulabilidad de títulos 3. Oikua jare oyapokavi iyapipe ñeapo oparaviki vae
ejecutoriales. reta pegua, mbae mee oyeapo vae, oñemeeiño
3. Conocer y resolver en única instancia los kia pe vae re, jare oyemboyao mbaepuere kia
procesos contencioso administrativos que pe vae re, jare jorokai oiporuiño mbaeyekou vae,
resulten de los contratos, negociaciones, jare ïru yemongeta oime oyeapo vae reta.
autorizaciones, otorgación, distribución y 4. Omoñesiro jare omboguapi mburuvicha
redistribución de derechos de aprovechamiento agroambiental reta.
de los recursos naturales renovables, y de los
demás actos y resoluciones administrativas.
4. Organizar los juzgados agroambientales.

CAPÍTULO CUARTO PAÜAPO IRUNDIA


JURISDICCIÓN INDÍGENA ORIGINARIA JURISDICCIÓN INDÍGENA ORIGINARIA
CAMPESINA CAMPESINA

ARTÍCULO 190 MBOROKUAI JAI 190

I. Las naciones y pueblos indígena originario I. Tëta reta oikoñomai tenonde rupi vae reta
campesinos ejercerán sus funciones güirajata tenonde iparaviki jae reta oïa rupi, jare
jurisdiccionales y de competencia a través de iparaviki juvicha reta ndive, oyapota iyipi reta jei
sus autoridades, y aplicarán sus principios, rami, jare iyemboete jeko reta re, iporokuai reta,
valores culturales, normas y procedimientos jare oikatu jeko rupi oyapo rami.
propios.
II. Mburuvicha jëta tenonde oikoñomai rupi vae
II. La jurisdicción indígena originaria campesina omboete tekomboe tekove pegua, mbaepuere
respeta el derecho a la vida, el derecho a oyeepi vaerä, jare ïru mbaepuere reta
la defensa y demás derechos y garantías Mborokuaiguasu pe oï vae reta.
establecidos en la presente Constitución.
MBOROKUAI JAI 191
ARTÍCULO 191
I. Mburuvicha reta jëta tenonde rupi oikoñomai
I. La jurisdicción indígena originario campesina
vae oyeko oï kia retapako oiko jokuae tëta pe
se fundamenta en un vínculo particular de las
vae re, kia reta oyembo jee indígena originario
personas que son miembros de la respectiva
nación o pueblo indígena originario campesino. campesino reta.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 105


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. La jurisdicción indígena originario campesina II. Jurisdicción indígena originario campesina
se ejerce en los siguientes ámbitos de vigencia oyeapo ko kia retapako, mbaepa guinoi jare
personal, material y territorial: kiapera oiko vae regua.
1. Están sujetos a esta jurisdicción los miembros 1. Kuae jurisdicción ipo igüipe oï vae reta
de la nación o pueblo indígena originario ipuereko kia reta oiko jokuae tëta indígena
campesino, sea que actúen como actores o originario campesino pe vae, ipuere oï
demandado, denunciantes o querellantes, jokope, oñeapo jese vae rami, oñeapo vae
denunciados o imputados, recurrentes o rami, ani tovaicho rami ani jeko vae rami,
recurridos. mbovi yee jeko vae ani mbae oiporu vae
2. Esta jurisdicción conoce los asuntos rami.
indígena originario campesinos de 2. Kuae jurisdicción oikua teko reta oasa
conformidad a lo establecido en una Ley de indígena originario campesino pe vae re,
Deslinde Jurisdiccional. mborokuai kiapera imbaepure iyapi vae jei
3. Esta jurisdicción se aplica a las relaciones rami.
y hechos jurídicos que se realizan o 3. Kuae jurisdicción oyapo ani oñono kavi
cuyos efectos se producen dentro de la teko reta oasa jurisdiccíon tëta indígena
jurisdicción de un pueblo indígena originario originario campesino pe vae reta.
campesino.

ARTÍCULO 192 MBOROKUAI JAI 192


I. Toda autoridad pública o persona acatará las I. Opaete mburuvicha reta oparaviki opaete vae re
decisiones de la jurisdicción indígena originaria ani kia reta omboetetako jurisdicción indígena
campesina. originaria campesina.
II. Para el cumplimiento de las decisiones de la II. Yemboete jurisdicción indígena originario
jurisdicción indígena originario campesina, sus campesino jeigue vae re, ipuere oiporu yembori
autoridades podrán solicitar el apoyo de los órgano Tëtaguasu pegua pe.
órganos competentes del Estado.
III. Tëtaguasu oyapota jare omomiratata teko jupi
III. El Estado promoverá y fortalecerá la justicia vae indígena originaria campesina. Mborokuai
indígena originaria campesina. La Ley de Deslinde mbaepuere iyapi vae regua jeita keräi ko oyeapo
Jurisdiccional, determinará los mecanismos de pavë vaerä yombori jurisdicción indígena
coordinación y cooperación entre la jurisdicción originaria campesina jurisdicción ordinaria ndive
indígena originaria campesina con la jurisdicción jare jurisdicción agroambiental jare opaete
ordinaria y la jurisdicción agroambiental y todas las jurisdicción yaikuaa vae reta.
jurisdicciones constitucionalmente reconocidas.

106 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

CAPÍTULO QUINTO PAÜAPO PANDEPOA


CONSEJO DE LA MAGISTRATURA CONSEJO DE LA MAGISTRATURA

ARTÍCULO 193 MBOROKUAI JAI 193

I. El Consejo de la Magistratura es la instancia I. Consejo Magistratura iparaviki jaeko


responsable del régimen disciplinario de la oyangakereko vaerä opaeta oparaviki vae reta
jurisdicción ordinaria, agroambiental y de las iparaviki re jurisdicción ordinaria, agroambiental
jurisdicciones especializadas; del control y jare jurisdicción ikavi yae reta vae re, omaeta
fiscalización de su manejo administrativo y jare oyangarekota mbaraviki mboguata re jare
financiero; y de la formulación de políticas de su korepoti re; jare oyapota mbaraviki okuakuaa
gestión. El Consejo de la Magistratura se regirá pegua. Consejo Magistratura oguatata opaete
por el principio de participación ciudadana. tekomboe kia reta guinoi vae ndive.
II. Su conformación, estructura y funciones estarán II. Iñesiro jare iparaviki oyekuata mborokuai rupi.
determinadas por la ley.

ARTÍCULO 194 MBOROKUAI JAI 194


I. Los miembros del Consejo de la Magistratura I. Mburuvicha Magistratura pegua reta kuña
se elegirán mediante sufragio universal de entre jare kuimbae oipota oiko mburuvicharä vae
las candidatas y los candidatos propuestos oyeparavota yemombo jese vae rupi. Oipota
por la Asamblea Legislativa Plurinacional. oiko vae reta oñono Mburuvicha reta Mborokuai
La organización y ejecución del proceso re Oparaviki vae Iyemboati vae. iñemoñesiro
electoral estará a cargo del Órgano Electoral jare kuae yeparavo oyapota ko Órgano Electoral
Plurinacional. Plurinacional.
II. Los miembros del Consejo de la Magistratura de II. Órgano Magistratura pe oï vae reta, güinoita
Justicia requerirán, además de las condiciones opate mbae mbae reta osirive opaete pe oï vae
generales de acceso al servicio público, reta rami, guinoita mboapipa arasa, oikatu kavita
haber cumplido treinta años de edad, poseer
oyapo jokuae mbaraviki, oechaukata tenonde
conocimientos en el área de sus atribuciones y
oparavikima vae, moromboete jare mbaeti
haber desempeñado sus funciones con ética y
maenunga teko oyapo reve.
honestidad.
III. Los miembros del consejo de la Magistratura de III. Consejo Magistratura pe oï vae reta oikota
Justicia durarán en sus funciones seis años, y iparaviki pe ova arasa jare ngaraama ipuere
no podrán ser reelegidas ni reelegidos. oyeparavoye ïru peguara.

ARTÍCULO 195 MBOROKUAI JAI 195

Son atribuciones del Consejo de la Magistratura Consejo Magistratura iparaviki reta jaeko, mborokuai
de Justicia, además de las establecidas en la pe oyekuatia oï vae reta:
Constitución y en la ley:
1. Oyapota yepoepi kuña jare kuimbae Magistrado
1. Promover la revocatoria de mandato de reta Tribunal Supremo de Justicia pegua,
las Magistradas y de los Magistrados del Tribunal Agroambiental pegua, oime yave mbae
Tribunal Supremo de Justicia y del Tribunal
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 107
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

Agroambiental, cuando, en el ejercicio de nunga ikavi mbae vae oechauka iparavikia pe


sus funciones, cometan faltas gravísimas mborokuai jei rami.
determinadas por la ley.
2. Oyangarekota mbaraviki oyapo vocal reta vae
2. Ejercer el control disciplinario de las vocales y re, juez, mborika jare administrativo Órgano
los vocales, juezas y jueces; y personal auxiliar Judicial iparaviki reta re. Kuae oipota jei oime
y administrativo del Órgano Judicial. El ejercicio yave kia nunga re oyekuaa maenunga teko
de esta facultad comprenderá la posibilidad oyembombota, jare mbaavi teko pegua tuicha
de cesación del cargo por faltas disciplinarias vae yave, jokorai oyekuatia oï mborokuai pe.
gravísimas, expresamente establecidas en la ley.
3. Oyangareko keräi korepoti mbaraviki oguata vae
3. Controlar y fiscalizar la administración
Órgano Judicial pe.
económica financiera y todos los bienes del
Órgano Judicial. 4. Ojäa keräi ko mbaraviki oyeapo vae, jare
4. Evaluar el desempeño de funciones de las oyangareko jupigue vae re, jare opaetei
administradoras y los administradores de oporombori vae reta re.
justicia, y del personal auxiliar. 5. Oyapota motimbo teko jupi vae reta re jare
5. Elaborar auditorías jurídicas y de gestión korepoti poru re.
financiera.
6. Oyapota yemboe ikavigüe vae jare keräira ko
6. Realizar estudios técnicos y estadísticos. mbaraviki reta oë vae.
7. Preseleccionar a las candidatas y a los 7. Oiparavo oipota oiko mburuvicharä vae reta
candidatos para la conformación de los Tribunal Departamental Justicia peguära, kuae
tribunales departamentales de justicia que serán Tribunal Supremo de Justicia omboguapi vaerä
designados por el Tribunal Supremo de Justicia. kuri.
8. Designar, mediante concurso de méritos y
8. Oiparavota jupia vae jare arakuaamae rupi juez
exámenes de competencia, a los jueces de
partido y de instrucción. de partido jare instrucción peguära.

9. Designar a su personal administrativo. 9. Oiparavota kia reta ko oparavikita jae ndive vae.

CAPÍTULO SEXTO PAÜAPO OVAA


TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL

ARTÍCULO 196 MBOROKUAI JAI 196

I. El Tribunal Constitucional Plurinacional vela I. Teko Yapo Kavi Tëtaguasu pegua oyangareko
por la supremacía de la Constitución, ejerce Mborokuaiguasu oyemboete vaerä, oyapo
el control de constitucionalidad, y precautela jaeñoeteima Mborokuaiguasu jei vae, jare
el respeto y la vigencia de los derechos y las oyangareko mbaepuere reta re, jare yemboete
garantías constitucionales. opaete pegua mborokuai guasu jei vae.
II. En su función interpretativa, el Tribunal II. Teko Yapo Kavi Tëtaguasu pegua omae jare
Constitucional Plurinacional aplicará como oikuatia kavita oyapo vaerä mborokuai jei vae,
criterio de interpretación, con preferencia, la
voluntad del constituyente, de acuerdo con sus
108 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

documentos, actas y resoluciones, así como el jei rami Constituyente itupapire, kuatia, jare
tenor literal del texto. yemongeta reta.
ARTÍCULO 197 MBOROKUAI JAI 197
I. El Tribunal Constitucional Plurinacional estará I. Teko Yapo Kavi Tëtaguasu pegua pe öita
integrado por Magistradas y Magistrados kuña jare kuimbae Magistrado reta oyeparavo
elegidos con criterios de plurinacionalidad, oñemae reve jeta yayeayea yaiko vae reta re,
con representación del sistema ordinario y del
oïta sistema ordinario jare sistema indígena
sistema indígena originario campesino.
originario campesino pegua.
II. Las Magistradas y los Magistrados suplentes
del Tribunal Constitucional Plurinacional no II. Kuña jare kuimbae Magistrado ipoepika
recibirán remuneración, y asumirán funciones Tribunal Constitucional Plurinacional pegua
exclusivamente en caso de ausencia del titular, reta, mbaetita oyemboepi chupe. Oparavikita
o por otros motivos establecidos en la ley. kuri jokuae tenonde oeya yave, ani maenunga
III. La composición, organización y funcionamiento jekopegua mborokuai jei rami.
del Tribunal Constitucional Plurinacional serán III. Teko Yapo Kavi Tëtaguasu pegua iyemboati jare
regulados por la ley.
iparaviki oyekuata mborokuai rupi.
ARTÍCULO 198
MBOROKUAI JAI 198
Las Magistradas y los Magistrados del Tribunal
Constitucional Plurinacional se elegirán mediante Kuña jare kuimbae Magistrado reta Teko Yapo Kavi
sufragio universal, según el procedimiento, Tëtaguasu pegua oyeparavota oyemombo jese rupi,
mecanismo y formalidades de los miembros del Tribunal Supremo de Justicia pe oyeyapo ramiño.
Tribunal Supremo de Justicia.
ARTÍCULO 199
MBOROKUAI JAI 199
I. Para optar a la magistratura del Tribunal
Constitucional Plurinacional se requerirá, I. Oiko vaerä Mburuvicha ra Tribunal
además de los requisitos generales para el Constitucional Plurinacional peguära, güinoita
acceso al servicio público, haber cumplido opaete mabaembae reta oyeporu opaete vae
treinta y cinco años y tener especialización reta pe ramiño, güinoita mboapipa pandepo
o experiencia acreditada de por lo menos arasa, oikatu kavita jare oechaukata iparaviki
ocho años en las disciplinas de Derecho imama vae, oikua kavita jupi vae ïru Tëtaguasu
Constitucional, Administrativo o Derechos
pegua, Administrativo jare jupi vae mbaepuere
Humanos. Para la calificación de méritos se
tomará en cuenta el haber ejercido la calidad de tekomboe reta pegua. Oñemaetavi arakae yave
autoridad originaria bajo su sistema de justicia. oikomapa ko mburuvicha tëta reta originaria
peguära.
II. Las candidatas y los candidatos al Tribunal
Constitucional Plurinacional podrán ser propuestas II. Kuña jare kuimbae oipota oiko mburuvicha rä
y propuestos por organizaciones de la sociedad vae reta Tribunal Constitucional Plurinacional
civil y de las naciones y pueblos indígena originario peguära ipuere ou yemboati reta gui ani tëta
campesinos. indígena originario campesino reta güi.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 109


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 200 MBOROKUAI JAI 200


I. El tiempo de ejercicio, la permanencia y la cesación I. Oïta ani oeyata kuae mbaraviki Mburuvicha Teko
en el cargo establecidos para las Magistradas y Yapo Kavi Tëtaguasu pegua reta pe ramiño,
los Magistrados del Tribunal Supremo de Justicia jokoräi eteitavi oyapo Tribunal Constitucional
será de aplicación a los miembros del Tribunal Plurinacional pegua reta ndive.
Constitucional Plurinacional.
ARTÍCULO 201 MBOROKUAI JAI 201
Las Magistradas y los Magistrados del Tribunal Kuña jare kuimbae reta Mburuvicha Teko Yapo Kavi
Constitucional Plurinacional se regirán por el mismo Tëtaguasu pegua reta oguatata jare oyeopia reve
sistema de prohibiciones e incompatibilidades de los oparaviki opaete pe vae reta pegui ramiño.
servidores públicos.
ARTÍCULO 202 MBOROKUAI JAI 202
I. Son atribuciones del Tribunal Constitucional I. Teko Yapo Kavi Tëtaguasu pegua iparaviki reta
Plurinacional, además de las establecidas en la jaeko, jarevi mborokuaiguasu pe oyekuatia oï
Constitución y la ley, conocer y resolver: vae reta, oikua jare oyapo kavi:
1. En única instancia, los asuntos de puro
derecho sobre la inconstitucionalidad de leyes, 1. Jae aeño iyapipe omaeta jupigue oyapo
Estatutos Autonómicos, Cartas Orgánicas, vaerä, jupimbae vae mborokuai re, Estatuto
decretos y todo género de ordenanzas y Autonomico reta re, carta orgánica reta,
resoluciones no judiciales. Si la acción es de mborokuaimi reta, opaeta ordenanza jare
carácter abstracto, sólo podrán interponerla kuatia reta, jupimbae vae reta. Kuae ñeapo
la Presidenta o Presidente de la República, jësaka kavi mbae ko yave ipuere oyapo
Senadoras y Senadores, Diputadas y Mburuvichaguasu Tëtaguasu pegua, kuña
Diputados, Legisladores, Legisladoras y jare kuimbae Senador reta, kuña jare
máximas autoridades ejecutivas de las kuimbae Diputado reta, kuña jare kuimbae
entidades territoriales autónomas. tëtaruvicha jare tuichague mburuivicha
2. Los conflictos de competencias y ñanerëta rupigua vae.
atribuciones entre órganos del poder
público. 2. Teko reta oyoupie oyapo katu vaerä órgano
3. Los conflictos de competencias entre reta oime vae.
el gobierno plurinacional, las entidades 3. Teko reta oyapo katu tëtaruvicha reta,
territoriales autónomas y descentralizadas,
mburuvicha reta tëta ñavo jare omee
y entre éstas.
mbaepuere vae reta pe oñoraro oyoupii
4. Los recursos contra tributos, impuestos,
yave.
tasas, patentes, derechos o contribuciones
creados, modificados o suprimidos en 4. Ñeapo reta tributo, tasa, impuesto, patente,
contravención a lo dispuesto en esta mbaepuere ani mbae nunga mbaembopi
Constitución. reta, oyererova ani oñepiro jaekavi öi vae
5. Los recursos contra resoluciones kuae Mborokuai peva.
del Órgano Legislativo, cuando sus 5. Ñeapo ani kuatia Órgano Legislativo koti
resoluciones afecten a uno o más derechos, ikaviä ko mbovi kia imbaepure reta ani
cualesquiera sean las personas afectadas. jaeramiñovi oipotaguere reta pe yave.
110 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

6. La revisión de las acciones de Libertad, 6. Omaeye Yeyora regua yave, Yeepi oime
de Amparo Constitucional, de Protección mborokuai jeia rupi vae, oyeepi jaeño vae,
de Privacidad, Popular y de Cumplimiento. Opaete vaegui jare moromboete pegua.
Esta revisión no impedirá la aplicación Oñemaeyee jese yave mbaeti oyopia oë
inmediata y obligatoria de la resolución que vaerä aramoete oyeapokavi kuae teko vae.
resuelva la acción.
7. Marandu Mburuvichaguasu Tëtaguasu
7. Las consultas de la Presidenta o del pegua, Mburuvicha reta Mborokuai re
Presidente de la República, de la Asamblea Oparaviki vae Iyemboati pegua, Teko
Legislativa Plurinacional, del Tribunal Simbika Oyapo katu vae reta pegua,
Supremo de Justicia o del Tribunal Tribunal Agroambiental pegua omae
Agroambiental sobre la constitucionalidad proyecto constitucional regua yave. Teko
de proyectos de ley. La decisión del Yapo Kavi Tëtaguasu peguare Omae vae
Tribunal Constitucional es de cumplimiento jei vae jaeñomai oyemboeteta.
obligatorio.
8. Marandu mburuvicha indígena originario
8. Las consultas de las autoridades indígenas campesino reta oyapo vae, keräi ko
originario campesinas sobre la aplicación oyapokatu metei teko jae reta jeko rupi vae.
de sus normas jurídicas aplicadas a un Tribunal Constitucional Jeigue oyemboete
caso concreto. La decisión del Tribunal vaerä ko.
Constitucional es obligatoria.
9. Oñemae kavi yeta mborokuai re, jare mbae
9. El control previo de constitucionalidad en la pa jei ñemongeta reta ïru tëtaguasu kotigua
ratificación de tratados internacionales. regua.
10. La constitucionalidad del procedimiento de 10. Keräi kuae mborokuai jupivae oipoepi
reforma parcial de la Constitución.
vaerä Mborokuaiguasu oime vae.
11. Los conflictos de competencia entre la
jurisdicción indígena originaria campesina 11. Teko reta oyeapo jurisdicción indígena
y la jurisdicción ordinaria y agroambiental. originaria campesina jare jurisdicción
ordinaria jare agroambiental ndive vae.
12. Los recursos directos de nulidad.
12. Ñeapo mbae jupimbae vae pegua.
ARTÍCULO 203
MBOROKUAI JAI 203
Las decisiones y sentencias del Tribunal
Constitucional Plurinacional son de carácter Teko Yapo Kavi Tëtaguasu peguare Omae vae jei
vinculante y de cumplimiento obligatorio, y contra vae ikaviko ïru teko jokuae nunga peguära jare
ellas no cabe recurso ordinario ulterior alguno. oyemboetetai ko, mbaetiye yandepuere ñañeapo keti
jese.
ARTÍCULO 204
MBOROKUAI JAI 204
La ley determinará los procedimientos que regirán
ante el Tribunal Constitucional Plurinacional. Mborokuai jeita keräi oyeapo vaerä mbaraviki Teko
Yapo Kavi Tëtaguasu peguare Omae vae pe.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 111


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

TÍTULO IV JESEGUA IV
ÓRGANO ELECTORAL ÓRGANO ELECTORAL
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
ÓRGANO ELECTORAL PLURINACIONAL ÓRGANO ELECTORAL PLURINACIONAL

ARTÍCULO 205 MBOROKUAI JAI 205

I. El Órgano Electoral Plurinacional está I. Órgano Electoral Plurinacional pe öi ko:


compuesto por:
1. Tribunal Supremo Electoral
1. El Tribunal Supremo Electoral.
2. Tribunal Tëtaguasu iyemboayao pegua reta
2. Los Tribunales Electorales
Departamentales. 3. Juzgado Electoral reta
3. Los Juzgados Electorales. 4. Jurado mesa pegua reta
4. Los Jurados de las Mesas de sufragio. 5. Notario Electoral reta
5. Los Notarios Electorales. II. Órgano Electoral jare ïru ivate oï vae iparaviki
II. La jurisdicción, competencias y atribuciones del reta jaeko oyekuatia oï mborokuaiguasu pe vae.
Órgano Electoral y de sus diferentes niveles se
definen, en esta Constitución y la ley.
ARTÍCULO 206 MBOROKUAI JAI 206
I. El Tribunal Supremo Electoral es el máximo nivel I. Tribunal Supremo Electoral tuichague ko Órgano
del Órgano Electoral, tiene jurisdicción nacional. Electoral pegua opaete kuae Tëtaguasu pegua.
II. El Tribunal Supremo Electoral está compuesto
por siete miembros, quienes durarán en II. Tribunal Supremo Electoral ko oï chiu kia reta
sus funciones seis años sin posibilidad de ndive, oikotako iparaviki pe ova arasa, jokogui
reelección, y al menos dos de los cuales serán ngaraama oyeparavoye kuri, mokoi oïta indígena
de origen indígena originario campesino. originario pegua.
III. La Asamblea Legislativa Plurinacional, por dos III. Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki vae
tercios de votos de los miembros presentes,
elegirá a seis de los miembros del Órgano Iyemboati mbite oasa ndive oiparavota ova kia
Electoral Plurinacional. La Presidenta o el oï vaerä Órgano Electoral Pluirnacional pe.
Presidente del Estado designará a uno de sus Ërei katu Mburuvichaguasu oiparavota metei oï
miembros. vaerä jokope.
IV. La elección de los miembros del Órgano IV. Oyeparavo vaerä Órgano Electoral Plurinacional
Electoral Plurinacional requerirá de convocatoria
pública previa, y calificación de capacidad y pegua reta, oimeta räri mbarea opaete vaepe
méritos a través de concurso público. jare jokogui omaeta kia reta ko ipuereta vae re,
jare omeeta arakuaamae oike pegua.

112 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

V. Las Asambleas Legislativas Departamentales o V. Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki vae


Consejos Departamentales seleccionarán por dos Iyemboati ani Consejo Departamental oiparavota
tercios de votos de sus miembros presentes, una jokuae pe oï vae jare mbite oasa yemombo ndive
terna por cada uno de los vocales de los Tribunales
oiparavo vaerä meteitei Tribunal Tëtaguasu
Departamentales Electorales. De estas ternas
la Cámara de Diputados elegirá a los miembros Electoral pegua reta, omae reve metei yepe oï
de los Tribunales Departamentales Electorales, vaerä tëta oikoñomai vae reta pegua Tëta guasu
por dos tercios de votos de los miembros pegua.
presentes, garantizando que al menos uno de
sus miembros sea perteneciente a las naciones
y pueblos indígenas originarios campesinos del
Departamento. MBOROKUAI JAI 207

ARTÍCULO 207 Kia oiko vaerä Vocal Tribunal Supremo Electoral jare
Tenta guasu peguara, güinoita opaete mbae mbae
Para ser designada Vocal del Tribunal Supremo
reta oyeporu vae, osasta yeokua público rupi, güinota
Electoral y Departamental, se requiere cumplir con las
condiciones generales de acceso al servicio público, mboapi payandepo arasa, jare güinoita yemboe
haber cumplido treinta años de edad al momento de académico.
su designación y tener formación académica.

ARTÍCULO 208 MBOROKUAI JAI 208


I. El Tribunal Supremo Electoral es el responsable I. Tribunal Supremo Electoral jaeko iparabiki
de organizar, administrar y ejecutar los procesos omorganiza, oyangareko oyapo vaera yeparavo
electorales y proclamar sus resultados. reta jare omombeu kerai ko oasa vae.
II. El Tribunal garantizará que el sufragio se ejercite II. Tribunal güiraja kavita yeparavo reta añetete
efectivamente, conforme a lo dispuesto en el
pegua mborokuai artículo mokoi payandepo ova
artículo 26 de esta Constitución.
jei rami Mborokuai.
III. Es función del Tribunal Supremo Electoral
organizar y administrar el Registro Civil y el III. Tribunal Supremo Electoral iparaviki omorganiza
Padrón Electoral. jare oyangareko Registro Civil jare Padron
Electoral re.

CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA


REPRESENTACIÓN POLÍTICA REPRESENTACIÓN POLÍTICA

ARTÍCULO 209 MBOROKUAI JAI 209

Las candidatas y los candidatos a los cargos públicos Oipota oiko mburuvicharä vae reta güinoi vaerä
electos, con excepción de los cargos elegibles mbaraviki mbaetita Mbaeapo kavi peguarami, jare
del Órgano Judicial y del Tribunal Constitucional Teko Yapo Kavi Tëtaguasu peguare Omae vae reta
Plurinacional serán postuladas y postulados a través rami, jae reta oyupavota oiketa vaerä iyemboati
de las organizaciones de las naciones y pueblos indígena originario campesino reta rupi, mbovi reta
indígena originario campesinos, las agrupaciones

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 113


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ciudadanas y los partidos políticos, en igualdad de oyemboati rupi jare partido político reta rupi oyovake
condiciones y de acuerdo con la ley. opaete mborokuai jei rami.
ARTÍCULO 210 MBOROKUAI JAI 210
I. La organización y funcionamiento de las I. Yemboati tëta reta oikoñomai vae reta oyupavo
organizaciones de las naciones y pueblos kavita, yemboatiati reta jare partido político reta
indígena originario campesinos, las kuae reta oikatu kavitako teko reta guiroata.
agrupaciones ciudadanas y los partidos políticos
deberán ser democráticos. II. Oyeparavo vaerä juvicha reta jare yemboatiati
reta jare partido político reta, kuae oyeapo vaere
II. La elección interna de las dirigentes y los
dirigentes y de las candidatas y los candidatos omaeta Órgano Electoral Plurinacional oime
de las agrupaciones ciudadanas y de los reve kuña jare kuimbae kuaepe.
partidos políticos será regulada y fiscalizada III. Yemboati tëta reta oikoñomai vae reta oiparavota
por el Órgano Electoral Plurinacional, que oipota oiko mburuvicharä vae reta jae reta jeko
garantizará la igual participación de hombres y rupi.
mujeres.
III. Las organizaciones de las naciones y pueblos
indígena originario campesinos podrán elegir a
sus candidatas o candidatos de acuerdo con sus
normas propias de democracia comunitaria.
MBOROKUAI JAI 211
ARTÍCULO 211
I. Las naciones y pueblos indígena originario I. Tëta reta jare tëta oikoñomai vae reta oiparavota
campesinos podrán elegir a sus representantes oipota oiko mburuvicharä vae jae reta jei jare
políticos en las instancias que corresponda, de oipota rami kavi jeko rupi.
acuerdo con sus formas propias de elección. II. Órgano Electoral oyangarekota kuae
II. El Órgano Electoral supervisará que en la mburuvicha reta oyeparavo vae re jare oipota
elección de autoridades, representantes y oiko mburuvicharä vae tëta reta oikoñomai vae
candidatas y candidatos de los pueblos y reta re jae reta jeko rupi eteiño.
naciones indígena originario campesinos
mediante normas y procedimientos propios, se
de estricto cumplimiento a la normativa de esos
pueblos y naciones.
MBOROKUAI JAI 212
ARTÍCULO 212
Oipota oiko mburuvicharä vae reta ngaraama ipuere
Ninguna candidata ni ningún candidato podrán oyekuatiaye ïru mbaraviki peguära ani ïru ikotïa tëta
postularse simultáneamente a más de un cargo peguara.
electivo, ni por más de una circunscripción electoral
al mismo tiempo.

114 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

TÍTULO V JESEGUA V
FUNCIONES DE CONTROL, DE DEFENSA DE LA FUNCIONES DE CONTROL, DE DEFENSA DE LA
SOCIEDAD Y DE DEFENSA DEL ESTADO SOCIEDAD Y DE DEFENSA DEL ESTADO

CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA


FUNCIÓN DE CONTROL FUNCIÓN DE CONTROL

SECCIÓN I PAÜAPO JAI I


CONTRALORÍA GENERAL DEL ESTADO CONTRALORÍA GENERAL DEL ESTADO
MBOROKUAI JAI 213
ARTÍCULO 213
I. La Contraloría General del Estado es la I. Contraloria General Tëtaguasupegua jaeko
institución técnica que ejerce la función de metei yemboati ipoki vae jaeko iparaviki omae
control de la administración de las entidades jare oyangareko vaerä opaete mbaraviki reta
públicas y de aquéllas en las que el Estado tenga re opaete vae imbae reta jare ïru Tëtaguasu
participación o interés económico. La Contraloría imbae ani omee korepoti chupe vae reta re.
está facultada para determinar indicios de Contraloria güinoi mbaepuere omee vaerä
responsabilidad administrativa, ejecutiva, civil mbaraviki kuaepe, intenondeguarä, kianungape
y penal; tiene autonomía funcional, financiera, jare teko simbii rupi; jaeko oikua keräi oyapo
administrativa y organizativa. vaerä iparaviki, jaeiño oyangareko korepoti re
II. Su organización, funcionamiento y atribuciones, jare oyapo kavi ñesiro reta mabaraviki pegua.
que deben estar fundados en los principios de
legalidad, transparencia, eficacia, eficiencia, II. Iyemboati, iparaviki jare imbaepuere, oïtako
economía, equidad, oportunidad y objetividad, se omboete reve teko reta añetete vae, jesäka reve,
determinarán por la ley. jeite oyapo mbaraviki reve, korepoti oyeporu
kavi reve, oyovake opaete pegua, mborokuai jei
ARTÍCULO 214 rami.
La Contralora o Contralor General del Estado se MBOROKUAI JAI 214
designará por dos tercios de votos de los presentes
de la Asamblea Legislativa Plurinacional. La elección Contralora aniramo contralor General Tëtaguasupegua
requerirá de convocatoria pública previa, y calificación oiparavo mbite oasa yave omombo Mburuvicha reta
de capacidad profesional y méritos a través de Mborokuai re Oparaviki vae Iyemboati pe öi vae
concurso público. reta. Oyeaparavo vaerä oyemombeuta opaete vae
pe, jare oñemaeta ipueretako vae jare iyemboe re
ARTÍCULO 215 arakuaamae rupi.
Para ser designada Contralora o ser designado
Contralor General del Estado se requiere cumplir MBOROKUAI JAI 215
con las condiciones generales de acceso al servicio Oiko vaerä contralor ani contralora General
público; contar con al menos treinta años de edad al Tëtaguasu peguära oipotata ñanoi opaete mbae
momento de su designación; haber obtenido título mbae oyeporu vae reta oparaviki opaete pe vae rami,
profesional en una rama afín al cargo y haber ejercido güinoita mboapipa arasa, güinoita itupapire iyemboe
la profesión por un mínimo de ocho años; contar con omboapi pegua jare oechaukata oparaviki juri arasa
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 115
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

probada integridad personal y ética, determinadas a vae, oyechaukata mbaraviki reta ikavi oyeapogue, jei
través de la observación pública. ani omae opaete vae reta rami.
ARTÍCULO 216 MBOROKUAI JAI 216
La Contralora o Contralor General del Estado Contralora ani Contralor General Tëtaguasu pegua
ejercerá sus funciones por un periodo de seis años, oïta kuae mbaraviki pe ova arasa jokogui ngaraama
sin posibilidad de nueva designación. oyeparavoye kuri.
ARTÍCULO 217 MBOROKUAI JAI 217
I. La Contraloría General del Estado será I. Contraloría General Tëtaguasu pegua iparaviki
responsable de la supervisión y del control oyangareko vaerä yemboati opaete vae imbae
externo posterior de las entidades públicas y de reta re jare Tëtaguasu güi oipiita korepoti vae
aquéllas en las que tenga participación o interés reta. Yeangareko jokoraiñovi oyeapota mbae
económico el Estado. La supervisión y el control oyegua vae reta re, mbae O reta ani ïru reta
se realizará asimismo sobre la adquisición, oyegua vae, ikavi paete pegua vae reta pe.
manejo y disposición de bienes y servicios
estratégicos para el interés colectivo. II. Contraloría General Tëtaguasu pegua arasa
ñavo omee jare oikuauka iparaviki reta,
II. La Contraloría General del Estado presentará yeangareko opaete vae imbae reta regua
cada año un informe sobre su labor de Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki vae
fiscalización del sector público a la Asamblea Iyemboati pe.
Legislativa Plurinacional.
CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA
FUNCIÓN DE DEFENSA DE LA SOCIEDAD FUNCIÓN DE DEFENSA DE LA SOCIEDAD

SECCIÓN I PAÜAPO JAI I


DEFENSORÍA DEL PUEBLO DEFENSORÍA DEL PUEBLO

ARTÍCULO 218 MBOROKUAI JAI 218

I. La Defensoría del Pueblo velará por la vigencia, I. Tëta Jepia pegua omaeta jare oyangarekota,
promoción, difusión y cumplimiento de los oiko jare oikuaukata tekomboe reta oime metei
derechos humanos, individuales y colectivos, ñavo kia reta güinoi vae, metei ani jeta vae reta
que se establecen en la Constitución, las leyes itekomboe oyekuatia oï Mborokuaiguasu pevae
y los instrumentos internacionales. La función jare ïru tembiporu reta ikatu kotigua. Defensoría
de la Defensoría alcanzará a la actividad iparaviki oipiti opaete oiko vaepe jare yemboati
administrativa de todo el sector público y a iyatee vae reta oyapoa mbaraviki opaete vae
la actividad de las instituciones privadas que reta pe.
presten servicios públicos.
II. Jaeramiñovi, oyangarekota jare oepita
II. Corresponderá asimismo a la Defensoría del Defensoría del Pueblo omboetukata tekomboe
Pueblo la promoción de la defensa de los derechos güinoi tëta reta oikoñomai tenonde rupi vae.
de las naciones y pueblos indígena originario Tëta reta koiño oï tëtaguasu güi vae re jare ïru
116 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

campesinos, de las comunidades urbanas e kotigui yogueru oñemoaeta vae reta, jare kuae
interculturales, y de las bolivianas y los bolivianos igua reta ïru Tëtaguasu pe oiko vae reta.
en el exterior.
III. Tëta Jepia jaeko metei yemboati jaeiño oguata
III. La Defensoría del Pueblo es una institución con jare oyangareko iye vae, ikorepoti jaeiño
autonomía funcional, financiera y administrativa, oiporu oikua rupi, mborokuai jei rami. Iparaviki
en el marco de la ley. Sus funciones se regirán oguata omboete reve tekoipi reta jepimbae vae,
bajo los principios de gratuidad, accesibilidad, yavaimbae, aramoete pegua, jare yombori reve.
celeridad y solidaridad. En el ejercicio de sus Oyapo vaerä iparaviki mbaeti oäro yeokuai
funciones no recibe instrucciones de los órganos mburuvicha Tëtaguasu pegua güi.
del Estado.
MBOROKUAI JAI 219
ARTÍCULO 219
I. Tëta Jepia güiroatata metei kuña ani kuimbae,
I. La Defensoría del Pueblo estará dirigida por la
Defensora o el Defensor del Pueblo, que ejercerá kuae mbaraviki pe oïta ova arasa, jokogüi
sus funciones por un periodo de seis años, sin ngaraayema oyeparavo kuri.
posibilidad de nueva designación. II. Defensora ani Defensor Tëta pegua ngaraa
II. La Defensora o el Defensor del Pueblo no será ipuere kia reta oñeapo jese, oyokenda, ani mbae
objeto de persecución, detención, acusación nunga ñeapo reta iparaviki oyapo vae rupi.
ni enjuiciamiento por los actos realizados en el
ejercicio de sus atribuciones.
ARTÍCULO 220 MBOROKUAI JAI 220

La Defensora o el Defensor del Pueblo se designará por Defensora ani Defensor Tëta pegua oiparavo mbite
al menos dos tercios de los presentes de la Asamblea oasa omombo jese Mburuvicha reta Mborokuai re
Legislativa Plurinacional. La designación requerirá de Oparaviki vae Iyemboati öi jokuae yemboatiape
convocatoria pública previa y calificación de capacidad vae reta. Oyeparavo vaerä tenonde oï yemombeu
profesional y méritos a través de concurso público, entre opaete vae pe jare jokogüi oñemae ipueretako vae
personas reconocidas por su trayectoria en la defensa jare iyemboe re arakuaamae rupi, oñeametavi arakae
de los derechos humanos. oepipako kia reta itekomboe.
ARTÍCULO 221 MBOROKUAI JAI 221
Para ser designada Defensora o ser designado Kia oiko vaerä Defensora ani Defensor Tëta pegua,
Defensor del Pueblo se requerirá cumplir con güinoita opaete mbae mbae oyeporu vae reta
las condiciones generales de acceso al servicio oyeokuai opaete pe vae rami, güinoita mboapipa
público, contar con treinta años de edad cumplidos
arasa, jokoraiñovi oikatu kavita oyapo iparaviki opete
al momento de su designación y contar con probada
integridad personal y ética, determinada a través de vae omaeta jare oikuata jesegua.
la observación pública.
ARTÍCULO 222 MBOROKUAI JAI 222
Son atribuciones de la Defensoría del Pueblo, además Tëta Jepia iparaviki jaeko oyekuatia oï
de las que establecen la Constitución y la ley: Mborokuaiguasu pevae:

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 117


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

1. Interponer las acciones de Inconstitucionalidad, 1. Güirajata tenonde teko jupimbae oyeyapo vae,
de Libertad, de Amparo Constitucional, yeyora pegua, yeepi oime mborokuai jei rupi
de Protección de Privacidad, Popular, de vae, oyangareko metei ñavo re, opaete vae re,
Cumplimiento y el recurso directo de nulidad, sin oyeyapota pegua, jare omboai teko kavi mbae
necesidad de mandato. pegua, kia jeimbae chupe reve.
2. Presentar proyectos de ley y proponer
2. Güirokuavëeta yupoavo Mborokuai pegua,
modificaciones a leyes, decretos y resoluciones
jare oipoepita maenunga mborokuai reta,
no judiciales en materia de su competencia.
mborokuaimi reta, jare kuatia teko katuapo
3. Investigar, de oficio o a solicitud de parte, los regua mbae reta iparaviki jei rami.
actos u omisiones que impliquen violación de
los derechos, individuales y colectivos, que 3. Oparanduta oime yave teko reta, omaeta
se establecen en la Constitución, las leyes jaekavi mbae oyeapoguere, jare omboete mbae
y los instrumentos internacionales, e instar mbaepuere reta meteiñavo ani jeta vae güinoi
al Ministerio Público al inicio de las acciones vae, Mborokuaiguasu jei rami jare ïru mborokuai
legales que correspondan. ikatu kotigua reta, jare omombeuta ministerio
público pe opaete ñeapo reta omboipi vae.
4. Solicitar a las autoridades y servidores públicos
información respecto a las investigaciones que 4. Oiporuta mburuvicha reta pe jare oparaviki
realice la Defensoría del Pueblo, sin que puedan opaete pe vae reta pe maenunga yemongeta
oponer reserva alguna. teko reta güiraja tenonde Tëta Jepia vae, kia
5. Formular recomendaciones, recordatorios de nunga reta ngaraa ipuere oñemoakatei chupe.
deberes legales, y sugerencias para la inmediata 5. Oyapota ikavigue yeokuai, mbae pako jae jupi
adopción de correctivos y medidas a todos los vae jare ikavi vae, opaete órgano jare institución
órganos e instituciones del Estado, y emitir Tëtaguasu pegua reta. Kia nunga ñavo oyapoä
censura pública por actos o comportamientos mborokuai jei vae omombeuta jare tëta reta
contrarios a dichas formulaciones. omotarëi vaerä opita.
6. Acceder libremente a los centros de detención
6. Ipuere oike omae oyepi vae ani imbaerasi vae
e internación, sin que pueda oponerse objeción
reta re, ngaraa etei kia ipuere mbae jei chupe
alguna.
echa jokuae jaeko iparaviki.
7. Ejercer sus funciones sin interrupción de
ninguna naturaleza, aun en caso de declaratoria 7. Oyapota iparaviki oputuu jare ikangüi mbae reve
de estado de excepción. oime yave teko tuicha vae oyekuaTëtaguasu pe.

8. Asistir con prontitud y sin discriminación a las 8. Oyeokuaiukata jare omborita oipotagüe kia reta
personas que soliciten sus servicios. pe omae mbae reve oikokatu ani iparavete vae
re.
9. Elaborar los reglamentos necesarios para el
ejercicio de sus funciones. 9. Oikuatiata yeokuai iparaviki peguära.

ARTÍCULO 223 MBOROKUAI JAI 223


Las autoridades y los servidores públicos tienen la Mburuvicha jare oyeokuai opaete pe vae reta omeetai
obligación de proporcionar a la Defensoría del Pueblo opaete yemogenta reta oyeporu vae Tëta Jepia pe,
118 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

la información que solicite en relación con el ejercicio yeokuai jare iparaviki jei rami. Kia mburuvicha reta
de sus funciones. En caso de no ser debidamente mbaeti yave omee Tëta Jepia oiporu vae ipuereño
atendida en su solicitud, la Defensoría interpondrá las ñeapo pe oasa reta, ani omombo etei oyekua yave
acciones correspondientes contra la autoridad, que jese mbaeavi.
podrá ser procesada y destituida si se demuestra el
incumplimiento.

ARTÍCULO 224 MBOROKUAI JAI 224

Cada año, la Defensora o el Defensor del Pueblo Metei arasa ñavo, Defensora ani Defensor Tëta pegua
informará a la Asamblea Legislativa Plurinacional y omombeuta iparaviki Mburuvicha reta Mborokuai
al Control Social sobre la situación de los derechos re Oparaviki vae Iyemboati jare opaete tëta reta pe,
humanos en el país y sobre la gestión de su moromboete tekomboe regua, jare Tëtaguasu regua.
administración. La Defensora o Defensor del Pueblo Defensora ani Defensor Tëta pegua oipotague ara pe
podrá ser convocada o convocado en cualquier ipuere oeni Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki
momento por la Asamblea Legislativa Plurinacional vae Iyemboati ani tëta reta imiari vaerä iparaviki re.
o el Control Social, para rendir informe respecto al
ejercicio de sus funciones.
SECCIÓN II PAÜAPO JAI II
MINISTERIO PÚBLICO MINISTERIO PÚBLICO

ARTÍCULO 225 MBOROKUAI JAI 225


I. El Ministerio Público defenderá la legalidad y los I. Ministerio Público oepi jupigue vae rupi, omae
intereses generales de la sociedad, y ejercerá la opaete re, jare güirajata tenonde ñeapo oime
acción penal pública. El Ministerio Público tiene vae. Ministerio Público jaeiño oyemboguata,
autonomía funcional, administrativa y financiera. oyangareko iyeí, jare jaeiño ikorepoti oikua rupi
oiporu.
II. El Ministerio Público ejercerá sus funciones
de acuerdo con los principios de legalidad, II. Ministerio Público oyapota iparaviki jupigue rupi,
oportunidad, objetividad, responsabilidad, omae kavi reve, añetete rupi, mbaeti kia omboe
autonomía, unidad y jerarquía. mboe reve metei ramiño opaete peguära.

ARTÍCULO 226 MBOROKUAI JAI 226


I. La Fiscal o el Fiscal General del Estado es la I. Fiscal kuña ani kuimbae Tëtaguasu pegua jaeko
autoridad jerárquica superior del Ministerio tenondegua mburuvicha Ministerio Público pe
Público y ejerce la representación de la jokoraiñovi jae oï yemboati jee re oyapo vaerä
institución. opaete mbae mbae.
II. El Ministerio Público contará con fiscales II. Ministerio Público güinoita fiscal reta Tëtaguasu
departamentales, fiscales de materia y demás reta rupi, fiscal materia pegua, jare ïru fiscal reta
fiscales establecidos por la ley. mborokuai jei rami.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 119


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 227 MBOROKUAI JAI 227


I. La Fiscal o el Fiscal General del Estado se I. Fiscal General Tëtaguasu pegua, Mburuvicha
designará por dos tercios de votos de los reta Mborokuai re Oparaviki vae Iyemboati
miembros presentes de la Asamblea Legislativa oiparavota mbite oasa omombo jese vae ndive.
Plurinacional. La designación requerirá de Oiko vaerä kuae oyeapo tenonde mbarea
convocatoria pública previa, y calificación de opaete vae pe, jokogui oñemae ipueretako ani
capacidad profesional y méritos, a través de mbaetitako, jare iyemboe re arakuamae rupi
concurso público. rupi.
II. La Fiscal o el Fiscal General del Estado reunirá los II. Fiscal General Tëtaguasu pegua, güinoitako
requisitos generales de los servidores públicos, opaete mbae mbae oyeporu vae reta oyovake
así como los específicos establecidos para la ikavi opaete pe vae ramiño, ani vi oyeporu
Magistratura del Tribunal Supremo de Justicia. Magistratura Tribunal Supremo de Justicia pe
rami.
ARTÍCULO 228
MBOROKUAI JAI 228
La Fiscal o el Fiscal General del Estado ejercerá sus
funciones por seis años, sin posibilidad de nueva Fiscal General Tëtaguasu pegua oïta ova arasa kuae
designación. mbaraviki pe, jokogüi ïru pe ngaraa yema oyeparavo
kuri.

CAPÍTULO TERCERO PAÜAPO MBOAPIA


FUNCIÓN DE DEFENSA DEL ESTADO FUNCIÓN DE DEFENSA DEL ESTADO

SECCIÓN I PAÜAPO JAI I


PROCURADURÍA GENERAL DEL ESTADO PROCURADURÍA GENERAL DEL ESTADO

ARTÍCULO 229 MBOROKUAI JAI 229

La Procuraduría General del Estado es la institución Procuraduría General Tëtaguasu pegua jae ko
de representación jurídica pública que tiene como yemboati jee re oï vae jupi rupi opaete vae jovake,
atribución promover, defender y precautelar los iparaviki reta jae ko oikuaukata vaerä, oepi vaerä,
intereses del Estado. Su organización y estructura jare oyangareko vaerä Tëtaguasu imbae reta re,
serán determinadas por la ley. yemboati reta re, jare iñemoñesiro re, kuae yeokuaioï
mborokuai pe.
ARTÍCULO 230
MBOROKUAI JAI 230
I. La Procuraduría General del Estado está
conformada por la Procuradora o el Procurador I. Procuraduría General Tëtaguasu pegua pe
General, que la dirigirá, y los demás servidores oï vae reta jaeko Procuradora ani Procurador
públicos que determine la ley. General kia güiroata vaerä mbaraviki reta
tenonde, jare ïru ikavi opaete pe vae reta
mborokuai jei rami.

120 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. La designación de la Procuradora o el II. Mburuvichaguasu Tëtaguasu pegua oiparavota


Procurador General del Estado corresponderá jare omboguapita kia oï vaerä Procurador
a la Presidenta o al Presidente del Estado. General Tëtaguasu pegua. Jare güinoita opaete
La persona designada debe cumplir con los mbae mbae oyeporu vae reta Mburuvicha Teko
requisitos exigidos para la Magistratura del Simbika Oyapo katu vae reta pegua ramiño.
Tribunal Supremo de Justicia.
III. Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki vae
III. La designación podrá ser objetada por decisión de Iyemboati ipuerevi güiroïro kuae yeparavo mbite
al menos dos tercios de los miembros presentes oasa omombo rupi ndei oasa mbove ovapa
de la Asamblea Legislativa Plurinacional, en un ara oyeparavo guire. Oasa ani oime yave kuae
plazo no mayor a sesenta días calendario desde
oeyavoita mbaraviki jokuae oyeparavotëi vae.
su nombramiento. La objeción tendrá por efecto el
cese en las funciones de la persona designada.

ARTÍCULO 231 MBOROKUAI JAI 231


Son funciones de la Procuraduría General del Estado, Procurador General Tëtaguasu pegua iparaviki
además de las determinadas por la Constitución y la oyekuatia oï Mborokuai guasu pe:
ley:
1. Defender judicial y extrajudicialmente los intereses 1. Oï oepi vaerä Tëtaguasu teko reta jupi rupi gui
del Estado, asumiendo su representación jare teko jupi rupimbae vae gui, omboeteuka
jurídica e interviniendo como sujeto procesal de reve opate tekomboe reta oime guinoi vae, opii
pleno derecho en todas las acciones judiciales y reve opaete yeokuai reta jupi rupi, mborokuai jei
administrativas, en el marco de la Constitución y la rami.
ley.
2. Interponer recursos ordinarios y acciones en 2. Güirajata tenonde mbaeapo jupi rupi jare
defensa de los intereses del Estado. oyapota yeepi jukurai Tëtaguasu oepi vaerä.
3. Evaluar y velar por el ejercicio de las acciones 3. Oyangarekota jare ojäata mbaraviki oyapo
diligentes de las unidades jurídicas de la
Administración Pública en los procesos que se teko simbika reta vae opaete vae imbae pegua
sustancien ante autoridades jurisdiccionales o oyekua mburuvicha tëta tëta rupi yave jare
administrativas. En caso de acción negligente, iñemoñesiro reta. Oecha yave kia oyapo oï
debe instar al inicio de las acciones que iparaviki iyaki reve ipuere oñeapo jese.
correspondan.
4. Oiporuta opaete yemombeu reta oyeokuai
4. Requerir a las servidoras públicas o a los
servidores públicos, y a las personas particulares, opaete vae reta pe, jokoräi oyapo vaerä iparaviki,
la información que considere necesaria a los fines kianunga ñavo ngaraa ipuere oñemoakatëi jese,
del ejercicio de sus atribuciones. Esta información mborokuai jeita keräi ko oyemaemboepi.
no se le podrá negar por ninguna causa ni motivo;
la ley establecerá las sanciones correspondientes. 5. Oenita mburuvicha tenondegua yemboatiati
opaete vae pegua reta, oñeapo vaerä oyeaokuai
5. Requerir a la máxima autoridad ejecutiva de
las entidades públicas el enjuiciamiento de las opaete pe vae reta re, oyaki ani ñatei reve oyapo
servidoras públicas o los servidores públicos iparaviki, imomda, jare oñomi Tëtaguasu imbae
que, por negligencia o corrupción, ocasionen yave.
daños al patrimonio del Estado.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 121


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

6. Atender las denuncias y los reclamos motivados 6. Oipiitavi ñeapo reta kia reta güi jare omborita
de ciudadanos y entidades que conforman el opaete ati jeere iñeengeta kuae oyangareko
Control Social, en los casos en que se lesionen los vae reta, oime yave Tëtaguasu koti ikavi mbae
intereses del Estado.
vae oyeapo yave.
7. Instar a la Fiscalía General del Estado al ejercicio
de las acciones judiciales a que hubiera lugar 7. Omombeuta Fiscal General Tëtaguasu pegua
por los delitos cometidos contra el patrimonio pe, ñeapo oyereraja oñerenoi vae oyeepi vaerä
público de los cuales tenga conocimiento. Tëtaguasu imbae reta.
8. Presentar proyectos de ley sobre materias 8. Güirokuavëeta yupavo reta mborokuai iparaviki
relativas a su competencia.
peguära.
CAPÍTULO CUARTO
PAÜAPO IRUNDIA
SERVIDORAS PÚBLICAS Y SERVIDORES
PÚBLICOS SERVIDORAS PÚBLICAS Y SERVIDORES
PÚBLICOS
ARTÍCULO 232
MBOROKUAI JAI 232
La Administración Pública se rige por los principios
de legitimidad, legalidad, imparcialidad, publicidad, Administración Pública oguatata omboete reve tekoipi
compromiso e interés social, ética, transparencia, reta jupigue vae, mbaeti koti koti jeta vae ipite pe,
igualdad, competencia, eficiencia, calidad, calidez,
honestidad, responsabilidad y resultados. opaete pe ikavi rupi, jesäka reve, oyovake, jaekavi
yae vae, ikavigue, añeteteguë rupi jare oyechareve
ARTÍCULO 233 mbaepa pako iyapi.
Son servidoras y servidores públicos las personas MBOROKUAI JAI 233
que desempeñan funciones públicas. Las servidoras
y los servidores públicos forman parte de la carrera Kuña jare kuimbae oyeokuai opaete pe vae reta, kuae
administrativa, excepto aquellas personas que reta oïko oparavikiko kuae japipepe, jaeiñoma mbaeti
desempeñen cargos electivos, las designadas y los
designados, y quienes ejerzan funciones de libre ipuere oike kuae pe jokuae oyeparavo vae reta ani
nombramiento. jokuae oike kia omoingue jee re vae.

ARTÍCULO 234 MBOROKUAI JAI 234


Para acceder al desempeño de funciones públicas se Yaike vaerä yayeokuai opaete vae pe reta rami
requiere: ñanoita kuae reta:
1. Contar con la nacionalidad boliviana.
1. Kuae iguata yande
2. Ser mayor de edad.
2. Yakuakua katuta
3. Haber cumplido con los deberes militares.
3. Yajaata sundarorä
4. No tener pliego de cargo ejecutoriado, ni
sentencia condenatoria ejecutoriada en materia 4. Ngaraa ñanoi ñeapo ani kia ñanerenoi ñeapo pe
penal, pendientes de cumplimiento. kuae teko simbika reta jovai.

122 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

5. No estar comprendida ni comprendido en los casos 5. Ngaraa ñanoi maenunga yemboavai reta,
de prohibición y de incompatibilidad establecidos mborokuai guasu jei rami.
en la Constitución.
6. Oimeta Yayekuatia ñai Padron Electoral pe.
6. Estar inscrita o inscrito en el padrón electoral.
7. Oikatuta jare imiarita mokoi ñee pe kuae
7. Hablar al menos dos idiomas oficiales del país.
Tëtaguasu pe.
ARTÍCULO 235 MBOROKUAI JAI 235
Son obligaciones de las servidoras y los servidores
Oyeokuai opaete pe vae reta iparaviki jae ko:
públicos:
1. Omboeteta Mborokuai guasu jei vae jare ïru
1. Cumplir la Constitución y las leyes.
yeokuai reta.
2. Cumplir con sus responsabilidades, de acuerdo
2. Oyapota iparaviki, jei rami teko kavi opaetevae
con los principios de la función pública. pegua jei rami.
3. Prestar declaración jurada de bienes y rentas 3. Omombeuta opaetei mabe mbae guinoi vae oike
antes, durante y después del ejercicio del cargo. ramo oparaviki yave jare oëye yave.
4. Rendir cuentas sobre las responsabilidades 4. Oikuaukata opaetei korepoti ipope oa vaere,
económicas, políticas, técnicas y administrativas mbaraviki re, ipoki vae reta, jare keräi oparaviki
en el ejercicio de la función pública. reta regua.
5. Respetar y proteger los bienes del Estado, y 5. Omboete jare oyangareko Tëtaguasu imbae
abstenerse de utilizarlos para fines electorales u re. Ngaraavi kuae reta oiporu oñemoñee iyeipe
otros ajenos a la función pública. guaraiño yave, ani ïru mbae mbae peguära.

ARTÍCULO 236 MBOROKUAI JAI 236


Son prohibiciones para el ejercicio de la función pública: Mabetita oyapo oyeokuai opaete pe vae reta jaeko:
I. Desempeñar simultáneamente más de un cargo I. Mokoi mbaraviki jepi reve chupe.
público remunerado a tiempo completo.
II. Ngaraavi ipuere ïru vae jee re oyapo tupapire
II. Actuar cuando sus intereses entren en conflicto mbaraviki oyapo vaerä, ani oyemoingeiño
con los de la entidad donde prestan sus servicios,
maenunga teko pe administración pública
y celebrar contratos o realizar negocios con la
peguaño, ani oyapo maenunga ïru vae jee re.
Administración Pública directa, indirectamente o
en representación de tercera persona. III. Ngaraa ipuere omoinge oparaviki jëtara reta jae
III. Nombrar en la función pública a personas con oparavikiape.
las cuales tengan parentesco hasta el cuarto
grado de consanguinidad y segundo de afinidad.

ARTÍCULO 237 MBOROKUAI JAI 237

I. Son obligaciones para el ejercicio de la función I. Oyeokuai opaete pe vae reta iparaviki jae ko:
pública:

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 123


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

1. Inventariar y custodiar en oficinas públicas 1. Omoapitäta jare oyangarekota opaetei


los documentos propios de la función tupapire reta iparavikia imbae reta re,
pública, sin que puedan sustraerlos ni ngaraa kia ipuere güiraja ani omokañi.
destruirlos. La ley regulará el manejo de los
archivos y las condiciones de destrucción Mborokuai jeita keräi oyeangareko vaerä
de los documentos públicos. tupapire público reta re.
2. Guardar secreto respecto a las 2. Ngaraa imiari maenunga reta oyeopia vae
informaciones reservadas, que no podrán
re, iparavikiagüi oë yaveave, kuae oiko
ser comunicadas incluso después de haber
cesado en las funciones. El procedimiento vaerä mborokuai jeita keräi ko oyeapota
de calificación de la información reservada vae.
estará previsto en la ley.
II. Mborokuaiguasu jeita keräita ko oñemee
II. La ley determinará las sanciones en caso de
violación de estas obligaciones. tembiborara mbaeti yave yamboete mborokuai
jei vae.
ARTÍCULO 238
MBOROKUAI JAI 238
No podrán acceder a cargos públicos electivos
aquellas personas que incurran en las siguientes Nagaraa kia ipuere oyeokuai opaete vae pe kuae reta
causales de inelegibilidad:
jekopegua:
1. Quienes ocuparon u ocupen cargos directivos
en empresas o corporaciones que tengan 1. Kia oparavikise ani oparaviki empresa jare
contratos o convenios con el Estado, y no hayan corporación reta oyapo mbaraviki Tëtaguasu pe
renunciado al menos tres meses antes al día de
vae ndive, ani ramo oeyaä iparaviki mboapi yasi
la elección.
ndei oime mbove yeparavo yave.
2. Quienes hayan ocupado cargos directivos en
empresas extranjeras transnacionales que 2. Kia reta oï mburuvicharä empresa ïru tëtaguasu
tengan contratos o convenios con el Estado, y pegua reta pe, oyapo mbaraviki Tëtaguasu
no hayan renunciado al menos cinco años antes
al día de la elección. peguarä vae, ani mbaeti yave oeya iparaviki
pandepo arasa ndei oime mbove yeparavo.
3. Quienes ocupen cargos electivos, de designación
o de libre nombramiento, que no hayan renunciado 3. Kia reta oï mburuvicharä, ani oyeparavo vae,
a éste, al menos tres meses antes al día de la oeya yave iparaviki mboapi yasi ndei oime mbove
elección, excepto el Presidente y el Vicepresidente yeparavo. Kuae pe mbaeti oike Mburuvichagusu
de la República. jare Jaikuegua Tëtaguasu pegua.
4. Los miembros de las Fuerzas Armadas y de la
Policía Boliviana en servicio activo que no hayan 4. Fuerza Armada pegua reta jare Policia
renunciado al menos tres meses antes al día de Mboriviaigua pegua mbaeti oeya iparaviki
la elección. mboapi yasi ndei oime mbove yeparavo.

5. Los ministros de cualquier culto religioso que no 5. Ministro reta oipotague iporoguirovia pegua
hayan renunciado al menos tres meses antes al mbaeti yave oeya iparaviki mboapi yasi ndei
día de la elección. oime mbove yeparavo.

124 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 239 MBOROKUAI JAI 239


Es incompatible con el ejercicio de la función pública: Jaekaviä mbae mbaraviki yayapo yave vae:
1. La adquisición o arrendamiento de bienes 1. Oyeokuai opaete pe vae reta ogua ani oiporuka
públicos a nombre de la servidora pública o del mbaeyekou Tëtaguasu imbae yave, ani ïru vae
servidor público, o de terceras personas. jee re oyapo vae.
2. La celebración de contratos administrativos o la
2. Oyeapo tupapire mbaraviki pegua reta vae, jare
obtención de otra clase de ventajas personales
oipotague oyeapo yekovara Tëtaguasu jee re
del Estado.
vae.
3. El ejercicio profesional como empleadas
o empleados, apoderadas o apoderados, 3. Mbaraviki oyapo vae reta, oñangareko vae
asesoras o asesores, gestoras o gestores de reta, omae jese vae reta, oporombori vae reta,
entidades, sociedades o empresas que tengan kianunga reta, sociedad ani empresa güinoi
relación contractual con el Estado. contrato Tëtaguasu ndive vae reta.

ARTÍCULO 240 MBOROKUAI JAI 240

I. Toda persona que ejerza un cargo electo podrá I. Opaete kia reta oyeravo oparaviki vaerä ipuere
ser revocada de su mandato, excepto el Órgano ko oyepoepi, kuae pe mbaeti oike Órgano
Judicial, de acuerdo con la ley. Judicial, jokoräi jei mborokuai.
II. La revocatoria del mandato podrá solicitarse II. Oyemombo vaerä oyeapota ko yepoepi mbitema
cuando haya transcurrido al menos la mitad del arasa iparaviki güiraja yave. Yepoepi ngaraama
periodo del mandato. La revocatoria del mandato oyeapo oata metei arasañoma yave.
no podrá tener lugar durante el último año de la
gestión en el cargo. III. Yeparandu yepoepi pegua oyeapota ko opaete
kia reta jei yave payandepo pandepo por ñejaa
III. El referendo revocatorio procederá por iniciativa jei vae yave, jokua curcunscripcion pe oyekuatia
ciudadana, a solicitud de al menos el quince oï padrón electoral pe vae reta oiparavo
por ciento de votantes del padrón electoral de oyeokuai opaete pe vae.
la circunscripción que eligió a la servidora o al
servidor público. IV. Yepoepi oyemombo vaerä oyeokuai opaete pe
vae reta oyeapota mborokuai jei rami.
IV. La revocatoria del mandato de la servidora o del
servidor público procederá de acuerdo a Ley. V. Yepoepi oyeecha rupive oparaviki vae oeya voita
iparaviki jare oeka voita jekoviarä, mborokuai jei
V. Producida la revocatoria de mandato el
afectado cesará inmediatamente en el cargo, rami.
proveyéndose su suplencia conforme a ley. VI. Yepoepi oyeapota jokuae oparaviki vae ani
VI. La revocatoria procederá una sola vez en cada oyeparavo vae pe meteiño.
mandato constitucional del cargo electo.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 125


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

TÍTULO VI JESEGUA VI
PARTICIPACIÓN Y CONTROL SOCIAL PARTICIPACIÓN Y CONTROL SOCIAL
ARTÍCULO 241 MBOROKUAI JAI 241
I. El pueblo soberano, por medio de la sociedad I. Tëta reta ko güinoi mbaepuere iyemboati rupi
civil organizada, participará en el diseño de las oyapo vaerä keräi jëta okuakuaa vaerä.
políticas públicas.
II. Tëta reta iyemboati rupi oyapota yeangareko
II. La sociedad civil organizada ejercerá el control mbaraviki oime vae regua opaete Tëtaguasu pe
social a la gestión pública en todos los niveles oï vae reta re, empresa jare institución opaete
del Estado, y a las empresas e instituciones vae imbae reta re, iya päve jare privada reta
públicas, mixtas y privadas que administren Tëtaguasu ikorepoti güinoi vae reta.
recursos fiscales.
III. Oyangareko kavita opaete mbaraviki reta ikavi
III. Ejercerá control social a la calidad de los rupi oyapogue re.
servicios públicos.
IV. Mborokuai jeita keräi oyemboguapi vaerä kuae
IV. La Ley establecerá el marco general para el tëta reta iyemboati.
ejercicio del control social.
V. Tëta reta oyupavo kavita iyemboati rupi keräi
V. La sociedad civil se organizará para definir la
omae jare oñangareko kavi vaerä.
estructura y composición de la participación y
control social. VI. Opaete atiati reta oparaviki Tëtaguasu peguära
vae oipeata tape kuae reta omae vaerä keräirako
VI. Las entidades del Estado generarán espacios
de participación y control social por parte de la oyeyapo mbaraviki vae.
sociedad.
ARTÍCULO 242 MBOROKUAI JAI 242

La participación y el control social implica, además Opaete pe, jare tëta reta iyemboati pe oipota jei,
de las previsiones establecidas en la Constitución y yayapo vaerä yeokuai reta omee mborokuai vae, jae
la ley: reta ko:
1. Participar en la formulación de las políticas de
1. Yaporombori Tëtaguasu okuakua vaerä.
Estado.
2. Apoyar al Órgano Legislativo en la construcción 2. Yeoko oñemeeta Órgano Legislativo pe oyeapo
colectiva de las leyes. vaerä mborokuai reta.
3. Desarrollar el control social en todos los 3. Oyererajata tenonde control social oipotague
niveles del gobierno y las entidades territoriales mburuvicha reta oï a rupi, jare jaeiño ñoguinoia
autónomas, autárquicas, descentralizadas y rupi, tëta ipuere rupi oiko vae rupi, oyemboyao
desconcentradas. vae rupi jare oñepisäa vae reta rupi.
4. Generar un manejo transparente de la
información y del uso de los recursos en 4. Oyerajata tenonde jesäka rupi opaete
todos los espacios de la gestión pública. La ñemombeu reta, jokoraiñovi korepoti tëtaguasu
información solicitada por el control social no pegua reta. Ñemombeu oiporu yave control
podrá denegarse, y será entregada de manera social ngaraa jakatëi oï jese jare oñemeeta
completa, veraz, adecuada y oportuna. opaetei oyeporugue aramoete pegua.

126 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

5. Formular informes que fundamenten la solicitud 5. Oyapota mombeu jaekavipako oyeporu, oï vaerä
de la revocatoria de mandato, de acuerdo al yepoepi pe oyemombo vaerä oparaviki vae,
procedimiento establecido en la Constitución y mborokuai jei rami.
la Ley.
6. Oikuata jare jeita kuatia rupi mburuvicha reta
6. Conocer y pronunciarse sobre los informes de jare Tëtaguasu pegua iparaviki re, ikavi pako ani
gestión de los órganos y funciones del Estado. mbaeti pa.
7. Coordinar la planificación y control con los
7. Oyapo pavëta mbaiu jare oyangarekota órgano
órganos y funciones del Estado.
reta jare Tëtaguasu iparaviki reta re.
8. Denunciar ante las instituciones
correspondientes para la investigación y 8. Omombeuta teko ikavi mbae oyeapogue vae
procesamiento, en los casos que se considere reta jare oike vaerä ñeapo pe.
conveniente.
9. Oporomborita jare omae kavita oime oyeparavo
9. Colaborar en los procedimientos de observación vaerä maenunga mbaraviki peguära yave.
pública para la designación de los cargos que
correspondan. 10. Ombori Órgano Electoral iparaviki pe oï yave
omoesäka reve yeparavo candidato reta regua,
10. Apoyar al órgano electoral en transparentar las
guinoi vaerä mbaraviki opaete vae jovake.
postulaciones de los candidatos para los cargos
públicos que correspondan.
JESEGUA VII
TÍTULO VII
FUERZAS ARMADAS Y POLICÍA NACIONAL
FUERZAS ARMADAS Y POLICÍA BOLIVIANA
PAÜAPO METEIA
CAPÍTULO PRIMERO
FUERZAS ARMADAS
FUERZAS ARMADAS
MBOROKUAI JAI 243
ARTÍCULO 243
Fuerza Armada reta Tëtaguasu pegua oïko Ejercito,
Las Fuerzas Armadas del Estado están Fuerza Aérea jare Armada Boliviana reta pe, kuae
orgánicamente constituidas por el Comando en Jefe, reta juvicha oiparavo Mburuvicha reta Mborokuai
Ejército, la Fuerza Aérea y la Armada Boliviana, cuyos re Oparaviki vae Iyemboati, Tëtaruvichaguasu reta
efectivos serán fijados por la Asamblea Legislativa oiparavogue.
Plurinacional a propuesta del Órgano Ejecutivo. MBOROKUAI JAI 244
ARTÍCULO 244 Fuerza Armada reta iparaviki jaeko oepi vaerä,
oyangareko jare oï kavi vaerä Tëtaguasu,
Las Fuerzas Armadas tienen por misión fundamental
omboeteukata ipïratako vae, jaeramiñovi
defender y conservar la independencia, seguridad y mborokuaiguasu, oyangaerkota Mburuvicha
estabilidad del Estado, su honor y la soberanía del Tëtaguasupegua re agüiyearä mbae mbae oasa
país; asegurar el imperio de la Constitución, garantizar jae ndive, jare oguata vaerä tape jupi vae rupi, oïta
la estabilidad del Gobierno legalmente constituido, y jare güiraja vaerä tenonde mbaraviki reta Tëtaguasu
participar en el desarrollo integral del país. pegua.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 127


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 245 MBOROKUAI JAI 245


La organización de las Fuerzas Armadas descansa Fuerza Armada reta Iyemboati tuicha jare
en su jerarquía y disciplina. Es esencialmente oporomboete ko. Mbaeti oyemoinge mbae mbae pe
obediente, no delibera y está sujeta a las leyes y a los jare mbaetivi oparandu jaeñoma oyapo mborokuai jei
reglamentos militares. Como organismo institucional vae jare yeokuai sundaro reta. Kuae yemboati mbaeti
no realiza acción política; individualmente, sus oyemoinge oiko vaerä mburuvicharä tëtaguasu pe,
miembros gozan y ejercen los derechos de ciudadanía ërei katu jokope oï vae reta omboeteuka imbaepuere
en las condiciones establecidas por la ley. reta güinoi vae oyekuatia oï mborokuai pe rami.

ARTÍCULO 246 MBOROKUAI JAI 246


I. Las Fuerzas Armadas dependen de la I. Fuerza Armada reta oï Mburuvichaguasu jare
Presidenta o del Presidente del Estado y reciben Jaikuegua Tëtaguasu pegua jeia re jare kuae
sus órdenes, en lo administrativo, por intermedio jei chupe reta mbae oyapo vaerä, imborika reta
de la Ministra o del Ministro de Defensa y en lo ani Ministro tëtaguasu oepi vae pegua rupi, jare
técnico, del Comandante en Jefe. ipoki vae Comando en Jefe rupi.
II. En caso de guerra, el Comandante en Jefe de II. Oime yave ñoraro ani maemegua mburuvicha
las Fuerzas Armadas dirigirá las operaciones. Fuerza Armada reta pegua güirajata tenonde
mbae oyeapo vae reta.
ARTÍCULO 247
MBOROKUAI JAI 247
I. Ninguna extranjera ni ningún extranjero
ejercerá mando ni empleo o cargo I. Ngaraa kia nunga tëta ambue pegua öi
juvicharä, ngaraavi oñemee mbaraviki chupe
administrativo en las Fuerzas Armadas sin
Fuerza Armada reta japipe pe, mbaeti reve jei
previa autorización del Capitán General.
jokoräi kuae Capitán General.
II. Para desempeñar los cargos de Comandante
II. Kianunga oiko vaerä Mburuvichaguasu Fuerza
en Jefe de las Fuerzas Armadas, Jefe del Armada reta, Jefe del Estado Mayor General,
Estado Mayor General, Comandantes y Jefes Comandante reta, jare Jefe del Estado Mayor del
de Estado Mayor del Ejército, Fuerza Aérea, Ejercito, Fuerza Aérea, Armada Boliviana jare
Armada Boliviana y de grandes unidades, será tuicha vae sundaro yupavo reta peguära yave,
indispensable ser boliviana o boliviano por ikaviyaeko yaiko vaerä kuae Mboriviaiguara
nacimiento y reunir los requisitos que señale la ani yaata kuae ivi pe, jare ñanoi opaete mbae
ley. Iguales condiciones serán necesarias para mbae oyeporu vae reta mborokuai pe oyekuatia
ser Viceministra o Viceministro del Ministerio de rami. Jokoraiñovi Viceministra ani Viceministro
Defensa. Ministerio de Defensa pegua pe.
MBOROKUAI JAI 248
ARTÍCULO 248
Kuae Yemboati Tuichavae Defensa del Estado
El Consejo Supremo de Defensa del Estado
Plurinacional iñemoñesiro jare iparaviki jeita
Plurinacional, cuya composición, organización y
mborokuai jai rami, jare juvicha tenondegua jaeko
atribuciones determinará la ley, estará presidido por Capitán General Fuerza Armada reta pegua.
el Capitán General de las Fuerzas Armadas.
128 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 249 MBOROKUAI JAI 249


Todo boliviano estará obligado a prestar servicio Opaete kuimbae mboriviaigua reta ojotako sundarorä,
militar, de acuerdo con la ley. mborokuai jei rami.
MBOROKUAI JAI 250
ARTÍCULO 250
Fuerza Armada reta pe omee vaerä grado ojota
Los ascensos en las Fuerzas Armadas serán
mborokuai jei vae rupi.
otorgados conforme con la ley respectiva.
PAÜAPO MOKOIA
CAPÍTULO SEGUNDO
POLICÍA BOLIVIANA
POLICÍA BOLIVIANA
MBOROKUAI JAI 251
ARTÍCULO 251
I. Policía Mboriviaigua, jaeko mirata omee vae,
I. La Policía Boliviana, como fuerza pública, iparaviki jaeñoetei omae jare oyangareko opaete
tiene la misión específica de la defensa de la vae re ani ara oasa mbae ikavimbae opaete reta
sociedad y la conservación del orden público, y pe, jare omboeteukata mborokuai Tëtaguasu
el cumplimiento de las leyes en todo el territorio iivi japipe. Oyapota iparaviki opaete rupi policía
boliviano. Ejercerá la función policial de manera rami, ngaraa oyemboyao, jare oïta metei ramiño
integral, indivisible y bajo mando único, en Mborokuai Policia Mboriviaigua jei rami ani ïru
conformidad con la Ley Orgánica de la Policía mborokuai oï Tëtaguasu pe vae reta jei rami.
Boliviana y las demás leyes del Estado.
II. Kuae yemboati mbaeti oparandu ani oyemboige
II. Como institución, no delibera ni participa en oiko vaerä mburuvicharä tëtaguasu pe, ërei
acción política partidaria, pero individualmente
katu japipe oï vae reta ipuere itekomboe reta
sus miembros gozan y ejercen sus derechos
omboeteuka, mborokuai jei rami.
ciudadanos, de acuerdo con la ley.
MBOROKUAI JAI 252
ARTÍCULO 252
Kuae Policia Mboriviaigua güinoi vae oïko
Las Fuerzas de la Policía Boliviana dependen de la
Mburuvichaguasu Tëtaguasu pegua jeia re Ministra
Presidenta o del Presidente del Estado por intermedio
de la Ministra o Ministro de Gobierno. ani Ministro Gobierno pegua rupi.
MBOROKUAI JAI 253
ARTÍCULO 253
Para ser designado Comandante General de la Kianunga oiko vaerä Mburuvichaguasu Policia
Policía Boliviana será indispensable ser boliviana o peguära mboriviaiguata ko, oata kuae ivi pe,
boliviano por nacimiento, General de la institución, y Generaltako, jare güinoita opaete mbae mbae
reunir los requisitos que señala la ley. oyeopru vae reta mborokuai jei rami.

ARTÍCULO 254 MBOROKUAI JAI 254

En caso de guerra internacional, las fuerzas de la Oime yave ñoraro ani maemegua ïru tëtaguasu ndive
Policía Boliviana pasarán a depender del Comando yave, kuae Policia Mboriviaigua pegua oïta Sundaro
en Jefe de las Fuerzas Armadas por el tiempo que ruvicha Fuerza Armada pegua reta jeia re, opa
dure el conflicto. osaregua ñoraro.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 129
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

TÍTULO VIII JESEGUA VIII


RELACIONES INTERNACIONALES, FRONTERAS, RELACIONES INTERNACIONALES, FRONTERAS,
INTEGRACIÓN Y REIVINDICACIÓN MARÍTIMA INTEGRACIÓN Y REIVINDICACIÓN MARÍTIMA
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
RELACIONES INTERNACIONALES RELACIONES INTERNACIONALES

ARTÍCULO 255 MBOROKUAI JAI 255

I. Las relaciones internacionales y la negociación, I. Oyereraja kavi vaerä ïru tëtaguasu reta ndive jare
suscripción y ratificación de los tratados mbae mee regua, yaipota yayapovae, yemongeta
reta oyembopiau ye vae, miari oime ïru tëtaguasu
internacionales responden a los fines del Estado ndive vae, jaeko ikavi vaerä oiko jare oguata vaerä
en función de la soberanía y de los intereses del tëta reta.
pueblo.
II. Miari reta, yaipota yayapo vae, yemongeta reta
II. La negociación, suscripción y ratificación oyembopiau ye vae, tratado internacional reta
de tratados internacionales se regirá por los oyeapota oyemboete reve tekoipi reta:
principios de: 1. Tëtaguasu reta oyovaketa opareve, jare
1. Independencia e igualdad entre los estados, ngaraa oyemoingeiño ïru Tëtaguasu jeko
pe, oime yave teko ñee kavi rupi oyeapo
no intervención en asuntos internos y
kavita.
solución pacífica de los conflictos.
2. Yayopiata kuri agüiye vaerä oiko jaeko
2. Rechazo y condena a toda forma de imbaepuere vae rami, tekoasi rupi, ketigua
dictadura, colonialismo, neocolonialismo e reta jeko rupi jare imbaepuere vae ipope ñai
imperialismo. rami.
3. Oyeepita tekomboe reta kianunga ñavo
3. Defensa y promoción de los derechos güinoi vae, korepoti reta regua, yaiko vae
humanos, económicos, sociales, culturales reta, teko reta jare yande ndive oiko vae
y ambientales, con repudio a toda forma de reta, ñamotareï reve yeyoavi vae jare
racismo y discriminación. ñemoi kotïa reta.
4. Oyemboete vaerä tekomboe reta tëta
4. Respeto a los derechos de los pueblos
oikoñomai vae reta güinoi vae.
indígenas originarios campesinos.
5. Yombori päve Tëtaguasu reta jare tëta reta
5. Cooperación y solidaridad entre los estados ndive.
y los pueblos. 6. Yayangareko kavita mbaeyekou reta re,
ñemomirata mbaraviki pe jare yeokuai reta
6. Preservación del patrimonio, capacidad de Tentaguasu pe.
gestión y regulación del Estado.
7. Ipöra yae kuae ivi yaiko pipe vae,
7. Armonía con la naturaleza, defensa de yaepita mbae yekou reta, jare ngaraa kia
la biodiversidad, y prohibición de formas oyemombae jese, temiti reta re, mbae
de apropiación privada para el uso y
explotación exclusiva de plantas, animales, mimba reta re, michiasi reta vae jare
microorganismos y cualquier materia viva. oipotague mbae oï vae reta re.

130 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

8. Seguridad y soberanía alimentaria 8. Oyererajata mbaraviki oime vaerä tembiu


para toda la población; prohibición de opaete pegua, aguiyeara oyereru ïru
importación, producción y comercialización Tëtaguasu güi tembui reta moa pegua echa
de organismos genéticamente modificados ipuere omee mbaerasi yandeve jare ivi
y elementos tóxicos que dañen la salud y el yaiko pipe vae pe.
medio ambiente.
9. Oapete kianunga reta güinoita kuae yaiporu
9. Acceso de toda la población a los servicios yae vae reta oiko kavi jare ojo vaerä
básicos para su bienestar y desarrollo. tenonde.
10. Preservación del derecho de la población 10. Oyeangarekota kia reta itekomboe re güinoi
al acceso a todos los medicamentos, vaerä moa opaete mbaerasi pegua.
principalmente los genéricos.
11. Yeangareko jare oyeporu vaerä opaete
11. Protección y preferencias para la kuae Tëtagusu pe mbae mbae oyeapo
producción boliviana, y fomento a las vaereta, jare jembire yave ñamee vaerä
exportaciones con valor agregado.
ikatu koti.
ARTÍCULO 256
MBOROKUAI JAI 256
I. Los tratados e instrumentos internacionales
en materia de derechos humanos que hayan I. Oyesiuye Miari reta jare yemongeta reta ïru
sido firmados, ratificados o a los que se hubiera tëtaguasu reta ndive, oepi tekomboe reta vae,
adherido el Estado, que declaren derechos más tekomboe reta omboete Mborokuai guasu
favorables a los contenidos en la Constitución, se Tëtaguasu pegua.
aplicarán de manera preferente sobre ésta.
II. Tekomboe reta oikuaa Mborokuaiguasu vae
II. Los derechos reconocidos en la Constitución oyemboeteta ïru mborokuaiguasu reta ikatu
serán interpretados de acuerdo a los tratados kotigua reta rami.
internacionales de derechos humanos cuando
éstos prevean normas más favorables. MBOROKUAI JAI 257

ARTÍCULO 257 I. Ñemongeta reta ïru tëtaguasu reta ndive oyovake


oï jare oyemboeteta oike vaerä Mborokuaiguasu
I. Los tratados internacionales ratificados forman
parte del ordenamiento jurídico interno con Tëtaguasu pegua rami.
rango de ley. II. Kuae reta oyemboasata maranduguasu rupi,
II. Requerirán de aprobación mediante referendo oime yave oyesiuye miari ïru tëtagusu reta
popular vinculante previo a la ratificación los ndive, oipota jei:
tratados internacionales que impliquen: 1. Iviguasu iyapi regua.
1. Cuestiones limítrofes.
2. Korepoti oyea
2. Integración monetaria.
3. Integración económica estructural. 3. Korepoti ñemometei
4. Cesión de competencias institucionales 4. Yayea jare ñañomomae vaerä yemboati
a organismos internacionales o reta rupi jare yemboati tuicha vae ïru
supranacionales, en el marco de procesos tëtaguasu reta pegua ani kuae iguai reta
de integración. ndive jokoräi yayea vaerä.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 131
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 258 MBOROKUAI JAI 258


Los procedimientos de celebración de tratados Opaete mbae mbae reta miari ïru tëtaguasu reta
internacionales se regularán por la ley. regua oyeapota ko Mborokuaiguasu jei rami.

ARTÍCULO 259 MBOROKUAI JAI 259


I. Cualquier tratado internacional requerirá de I. Oipotague tratado internacional reta oiko vaerä
aprobación mediante referendo popular cuando oyeapota ko maranduguasu rupi, pandepo jei
así lo solicite el cinco por ciento de los ciudadanos yave payandepopagui oyekuatia oï padron
registrados en el padrón electoral, o el treinta electoral pe vae, ani mboapipa pandepo jei
y cinco por ciento de los representantes de
yave Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki
la Asamblea Legislativa Plurinacional. Estas
iniciativas podrán utilizarse también para solicitar vae Iyemboati pegua reta. Koräieteita oyeporu
al Órgano Ejecutivo la suscripción de un tratado. Órgano Ejecutivo pe oyapo vaere metei tratado.
II. El anuncio de convocatoria a referendo II. Oime mbareaguasu maranduguasu pegua yave
suspenderá, de acuerdo a los plazos establecidos ipuerema oyeopia Mborokuaiguasu oñono rami,
por la ley, el proceso de ratificación del tratado oyesiuye vaerä miari reta oñearota räri mbae ko
internacional hasta la obtención del resultado. oasa maranduguasu pe vae.
ARTÍCULO 260 MBOROKUAI JAI 260
I. La denuncia de los tratados internacionales
seguirá los procedimientos establecidos en I. Oime yave maenunga teko tratado internacional
el propio tratado internacional, las normas reta pe yave jokope yeño ko oñeñono kavita
generales del Derecho internacional, y los mborokuai internacional jare Mborokuaiguasu jei
procedimientos establecidos en la Constitución rami. Yemongeta reta oyemboaikuereye pegua.
y la ley para su ratificación.
II. Tratado reta pe ñeapo ani teko reta oyeapo
II. La denuncia de los tratados ratificados deberá
kavigue omboasata ko Mburuvicha reta
ser aprobada por la Asamblea Legislativa
Plurinacional antes de ser ejecutada por la Mborokuai re Oparaviki vae Iyemboati ndei
Presidenta o Presidente del Estado. Mburuvichaguasu oisiu mbove.
III. Los tratados aprobados por referendo deberán III. Tratado reta omboasa maranduguasu pe vae
ser sometidos a un nuevo referendo antes de omboasata ïru maranduguasu pe ndei oecha
su denuncia por la Presidenta o Presidente del mbove Mburuvicha guasu Tëtaguasu pegua.
Estado.
CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA
FRONTERAS DEL ESTADO FRONTERAS DEL ESTADO

ARTÍCULO 261 MBOROKUAI JAI 261


La integridad territorial, la preservación y el desarrollo Opaetei kuae iviguasu re oyangarekota, jare ojo
de zonas fronterizas constituyen un deber del Estado. vaerä tenonde iviyapi reta jaeko Tëtaguasu iparaviki.

132 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 262 MBOROKUAI JAI 262


I. Constituye zona de seguridad fronteriza los I. Pandepopa ñejäata yande iviyapi güi ngaraa
cincuenta kilómetros a partir de la línea de frontera. kia reta ani tëta ambue igua oiko vae echa
Ninguna persona extranjera, individualmente o ko kuae jaeko oñeangareko oï yande ivi yapi
en sociedad, podrá adquirir propiedad en este re vae. Jaeramo ngaraa oñemee ani oyegua
espacio, directa o indirectamente, ni poseer por ivi jokuae rupi, I, ivi, mbaeyekou ivi pegua,
ningún título aguas, suelo ni subsuelo; excepto ërei katu ipuere oime yave mbaeporara güinoi
en el caso de necesidad estatal declarada por ley Tëtaguasu jare oimeta metei mborokuai mbite
expresa aprobada por dos tercios de la Asamblea oasayee omombo jese vae rupi Mburuvicha reta
Legislativa Plurinacional. La propiedad o la Mborokuai re Oparaviki vae Iyemboati jei yave.
posesión afectadas en caso de incumplimiento de Añave oime yave kuae japipe oï guaka rokai ani
esta prohibición pasarán a beneficio del Estado, sin ïru mbae mbae reta kuae reta oasata Tëtaguasu
ninguna indemnización. ipo pe oyemboepi mbae reve iya reta pe.
II. La zona de seguridad fronteriza estará sujeta a un II. Kuae tëtaguasu iivi yapi oyeepita mborokuai
régimen jurídico, económico, administrativo y de jei vae rupi, korepoti rupi, mbaraviki, jare täta
seguridad especial, orientado a promover y priorizar oyeangarekota jese, oyeeka vaerä mbaraviki ojo
su desarrollo, y a garantizar la integridad del Estado. vaerä tenonde jare jokoräi ñemomirata oïta jokua
ivi Tëtaguasu imbae pe.
ARTÍCULO 263
MBOROKUAI JAI 263
Es deber fundamental de las Fuerzas Armadas la
defensa, seguridad y control de las zonas de seguridad Fuerza Armada reta iparaviki jaeko oyangareko jare
fronteriza. Las Fuerzas Armadas participarán en las omae vaerä yande tëtaguasu iivi yapi re. Fuerza
políticas de desarrollo integral y sostenible de estas Armada reta oyapovi mbaraviki ojo vaerä tenonde
zonas, y garantizarán su presencia física permanente opaete mbae mbae reta, jokoräi oiko vaerä kia reta
en ellas. jokoropi ima pegua.
ARTÍCULO 264 MBOROKUAI JAI 264
I. El Estado establecerá una política permanente
I. Tëtaguasu güinoita política ojo vaerä tenonde,
de desarrollo armónico, integral, sostenible y
ikavi yae vae, opaete pegua, ima pegua yande
estratégico de las fronteras, con la finalidad de
mejorar las condiciones de vida de su población, ivi yapi reta rupi, ikavi vaerä jokoropigua reta
y en especial de las naciones y pueblos indígena oiko jare tëta reta oikoñomai ivi yapi rupi vae
originario campesinos fronterizos. reta.
II. Es deber del Estado ejecutar políticas de II. Tëtaguasu iparaviki jaeko omae jare oyangareko
preservación y control de los recursos naturales vaerä mbaeyekou ivi yapi reta rupi oï vae re.
en las áreas fronterizas.
III. Oyeangareko vaerä ivi yapi reta re jeita ko metei
III. La regulación del régimen de fronteras será mborokuai.
establecida por la ley.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 133


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

CAPÍTULO TERCERO PAÜAPO MBOAPIA


INTEGRACIÓN INTEGRACIÓN
ARTÍCULO 265 MBOROKUAI JAI 265
I. El Estado promoverá, sobre los principios de una I. TËtaguasu güirajata tenonde principio reta ñanoi
relación justa, equitativa y con reconocimiento vaerä yemongeta mopeti ramiño jupi vae, yaikua
de las asimetrías, las relaciones de integración reve opa oyoavi yaiko vae, política pe, social pe,
social, política, cultural y económica con los demás yandereko, jare korepoti pe ïru Tëtaguasu reta
estados, naciones y pueblos del mundo y, en
ndive jare tëta kuae ivi pegua reta, ërei katu
particular, promoverá la integración latinoamericana.
yamotenondeta yayea vaerä latinoamericano
II. El Estado fortalecerá la integración de sus naciones reta yaiko vae.
y pueblos indígena originario campesinos con los
pueblos indígenas del mundo. II. Tëtaguasu güirata tenonde yayea vaerä yaiko
opaete tëta reta indígena originario campesino
ARTÍCULO 266 reta kuae ivi guasu pegua.
Las representantes y los representantes de Bolivia MBOROKUAI JAI 266
ante organismos parlamentarios supraestatales
emergentes de los procesos de integración se Kuña ani kuimbae Mborivia pegua ojo tëta jee re
elegirán mediante sufragio universal. mburuvicharä vae reta yayea vaerä yaiko oyeparavota
yamombo jese vae rupi.
CAPÍTULO CUARTO
PAÜAPO IRUNDIA
REIVINDICACIÓN MARÍTIMA
REIVINDICACIÓN MARÍTIMA
ARTÍCULO 267
MBOROKUAI JAI 267
I. El Estado boliviano declara su derecho
irrenunciable e imprescriptible sobre el territorio I. Tëtaguasu Mboriviaigua ngaraai iñakañi jare
que le dé acceso al océano Pacífico y su espacio omboai tape Iguasu Pacífico koti jare iguasu
marítimo. oiporuvae.

II. La solución efectiva al diferendo marítimo a II. Teko ñanoi iguasu re vae yayapokavita
través de medios pacíficos y el ejercicio pleno yemongeta ikavigue rupi yande ivi re, echa kuae
de la soberanía sobre dicho territorio constituyen ngaraai ñamee jare iñakani chugüi Tëtaguasu
objetivos permanentes e irrenunciables del mboriviaigua.
Estado boliviano.
MBOROKUAI JAI 268
ARTÍCULO 268 Ojo vaerä tenonde mbae yaipota vae reta, iguasu
El desarrollo de los intereses marítimos, fluviales y reta, isiri reta, jare irenda reta jare i reta oyegua
lacustres, y de la marina mercante será prioridad del vae, kuae reta jaeko Tëtaguasu omotenondeta jare
Estado, y su administración y protección será ejercida oyangarekota jese Armada Boliviana mborokuai jei
por la Armada Boliviana, de acuerdo con la ley. rami.

134 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


TERCERA PARTE

ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN TERRITORIAL DEL ESTADO


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

TÍTULO I JESEGUA I
ORGANIZACIÓN TERRITORIAL DEL ESTADO ORGANIZACIÓN TERRITORIAL DEL ESTADO
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
DISPOSICIONES GENERALES DISPOSICIONES GENERALES

ARTÍCULO 269 MBOROKUAI JAI 269

I. Bolivia se organiza territorialmente en I. Mborivia oyemboyao oï departamento reta rupi,


departamentos, provincias, municipios y provincia reta rupi, municipio reta rupi, jare ivi
territorios indígena originario campesinos. indígena originario campesino reta.
II. La creación, modificación y delimitación de II. Oñemopüa, oyepoepi aniramo oñemojaanga
las unidades territoriales se hará por voluntad vaerä kuae unidad territorial reta, oikotako
democrática de sus habitantes, de acuerdo a las ñemongeta ikavigüe rupi jokope oiko vae reta
condiciones establecidas en la Constitución y la ndive, keräi mborokuai jei rami.
ley.
III. Ivi reta mombiri rupi ñoguinoi vae oyemboyata
III. Las regiones formarán parte de la organización
territorial, en los términos y las condiciones que ko organización territorial reta re mborokuai pe
determinen la ley. jei rami.

ARTÍCULO 270 MBOROKUAI JAI 270

Los principios que rigen la organización territorial Tekoipi oiko vae reta ivi yemboati reta vae, ivi reta
y las entidades territoriales descentralizadas y oñepisäa vae reta jare jaeiño oiko vae reta peguära jae
autónomas son: la unidad, voluntariedad, solidaridad, ko: metei ramiño oiko vaerä, añetete pegua, yombori
equidad, bien común, autogobierno, igualdad, jepimbae vae, kuña jare kuimbae, opaete vae imbae,
complementariedad, reciprocidad, equidad de jaeiño oyereroatata, oyovake, yoparareko, kuña
género, subsidiariedad, gradualidad, coordinación jare kuimbae oyovake, subsidiariedad, gradualidad,
y lealtad institucional, transparencia, participación yombori jare oikoaveitako iyemboati re, jesäka pegua,
y control social, provisión de recursos económicos jare oikoñomai tëta indígena originario campesino
y preexistencia de las naciones y pueblos indígena
reta kuae mborokuai jei rami.
originario campesinos, en los términos establecidos
en esta Constitución. MBOROKUAI JAI 271
ARTÍCULO 271 I. Mborokuai Marco Autonomía reta jare
Yemboyao reta oñono kavita oyeapo vaerä
I. La Ley Marco de Autonomías y Descentralización
Morokuai Iyambae vae reta jarë Carta Órgánica
regulará el procedimiento para la elaboración
reta, jare yemboasa maenunga mbaraviki reta,
de Estatutos autonómicos y Cartas Orgánicas,
yeokuai korepoti regua jare yombori reta öi
la transferencia y delegación competencial, el
vaerä central jare ivi reta reta oyemboyao vae
régimen económico financiero, y la coordinación
reta jare iyambae reta ndive.
entre el nivel central y las entidades territoriales
descentralizadas y autónomas.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 137
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. La Ley Marco de Autonomías y Descentralización II. Mborokuai Marco Autonomía reta jare
será aprobada por dos tercios de votos de los Oyemboayao vae oyemboasatako mbite oasa
miembros presentes de la Asamblea Legislativa omombo jokuae Mburuvicha reta Mborokuai re
Plurinacional. Oparaviki vae Iyemboati pegua reta yave.

ARTÍCULO 272 MBOROKUAI JAI 272


La autonomía implica la elección directa de sus Autonomía oipota jei kuae reta oiparavo vaerä
autoridades por las ciudadanas y los ciudadanos, juvicha reta, oyangarekota imbaeyekou korepoti
la administración de sus recursos económicos, y el reta re, jare omee mbaepuere chupe oyangareko
ejercicio de las facultades legislativa, reglamentaria, vaerä mborokuai, imborokuai rai, omae jese vae
fiscalizadora y ejecutiva, por sus órganos del jare mburuvicha órgano gobierno autónomo rupi
gobierno autónomo en el ámbito de su jurisdicción y imbaepuere iyapi rupi jare competencia jare iparaviki
competencias y atribuciones. japipe.

ARTÍCULO 273 MBOROKUAI JAI 273

La ley regulará la conformación de mancomunidades Mborokuai jeita keräi oï vaerä municipio reta iyemboati
entre municipios, regiones y territorios indígena omometei vae reta ndive, región reta jare territorio
originario campesinos para el logro de sus objetivos. indígena originario campesino oipiti vaerä ipaiu.

ARTÍCULO 274 MBOROKUAI JAI 274

En los departamentos descentralizados se efectuará Departamento oyemboyao reta rupi oyeparavota


la elección de prefectos y consejeros departamentales prefecto jare consejero reta oyemombo jese rupi.
mediante sufragio universal. Estos departamentos Kuae departamento reta ipuere oiko autonomía
podrán acceder a la autonomía departamental departamental maranduguasu rupi.
mediante referendo.
MBOROKUAI JAI 275
ARTÍCULO 275 Metei ñavo mburuvicha reta mborokuai re oparaviki
Cada órgano deliberativo de las entidades territoriales vae tëta iyemboati reta oyapotakata yupavo Estatuto
elaborará de manera participativa el proyecto de ani Carta Orgánica reta jare kuae omboasakata mbite
Estatuto o Carta Orgánica que deberá ser aprobado por oasa vae rupi jokope öi vae reta, ërei katu oyeapota
dos tercios del total de sus miembros, y previo control tenonde oñemaeta räri oïrako mborokuaiguasu jeia
de constitucionalidad, entrará en vigencia como norma rupi vae, jokogüi ramo oiketa metei mborokuai rami
institucional básica de la entidad territorial mediante entidad territorial peguära jare oyemboasata marandu
referendo aprobatorio en su jurisdicción. oyeyapo vae rupi.
ARTÍCULO 276 MBOROKUAI JAI 276
Las entidades territoriales autónomas no estarán Kuae tëta reta iyemboati jaeiño vae reta oyovaketa
subordinadas entre ellas y tendrán igual rango mbaetita kia oï ivate ani ivikoti.
constitucional.

138 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA


AUTONOMÍA DEPARTAMENTAL AUTONOMÍA DEPARTAMENTAL

ARTÍCULO 277 MBOROKUAI JAI 277

El gobierno autónomo departamental está constituido Gobierno autónomo departamental reta guïnoiko
por una Asamblea Departamental, con facultad Asamblea Departamental kuae reta güinoi mbaepuere
deliberativa, fiscalizadora y legislativa departamental omae jare oyangareko vaerä, tekore oyoaka vaere,
en el ámbito de sus competencias y por un órgano jare mborokuai departamental re omae vae iparaviki
ejecutivo. japipe, jare mburuvicha.
ARTÍCULO 278 MBOROKUAI JAI 278
I. La Asamblea Departamental estará compuesta por I. Asamblea Departamental guïnoita asambleísta
asambleístas departamentales, elegidas y elegidos departamento pegua reta oyeparavo oyemombo
por votación universal, directa, libre, secreta y
jese vae rupi vae reta jare asambleísta reta
obligatoria; y por asambleístas departamentales
departamental reta oiparavo pueblo indígena
elegidos por las naciones y pueblos indígena
originario campesinos, de acuerdo a sus propias origiario campesino vae, jae reta jeko rupi.
normas y procedimientos. II. Mborokuai jeita keräi oyeparavo vaerä
II. La Ley determinará los criterios generales para asambleísta departamental reta, omae reve
la elección de asambleístas departamentales, kianunga reta jeta rupi yoguireko vae re, iivi
tomando en cuenta representación poblacional, pe, jeko oikuauka reta re, jare ñee reta re
territorial, de identidad cultural y lingüística mbovi yae indígena orginario campesino yave.
cuando son minorías indígena originario Oyemboeteta oï vaerä yepoepi kuña jare
campesinas, y paridad y alternancia de género. kuimbae. Mborokuai Autonómico reta jeita keräi
Los Estatutos Autonómicos definirán su oguata jare ikavi oparaviki vaerä mburuvicha
aplicación de acuerdo a la realidad y condiciones
vae.
específicas de su jurisdicción.
MBOROKUAI JAI 279
ARTÍCULO 279
Kuae Órgano ejecutivo departamental pe oïko metei
El órgano ejecutivo departamental está dirigido por
la Gobernadora o el Gobernador, en condición de kuña ani kuimbae gobernadorä, jaeko mburuvicha
máxima autoridad ejecutiva. tenondegua tuicha vae.

CAPÍTULO TERCERO PAÜAPO MBOAPIA


AUTONOMÍA REGIONAL AUTONOMÍA REGIONAL

ARTÍCULO 280 MBOROKUAI JAI 280


I. La región, conformada por varios municipios I. Región, oï mbovi municipio reta ani provincia
o provincias con continuidad geográfica y reta iyivi rupi öi vae reta, jare mbaeti oasa ïru
sin trascender límites departamentales, que departamento vae reta, jeko reta, ñee reta,
compartan cultura, lenguas, historia, economía arakae oasague reta, ikorepoti jare mbaeyekou
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 139
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

y ecosistemas en cada departamento, se reta departamento ñavo, kuae oikota metei


constituirá como un espacio de planificación y ramiño yupavo jare mbaraviki peguära. Metei
gestión. Excepcionalmente una región podrá región ipuere oï metei provincia ndiveño oime
estar conformada únicamente por una provincia, yave güinoi opaete mbae mbae reta oiko vaerä
que por sí sola tenga las características definidas jokorai. Ërei katu oime pandepo eta yoguireko
para la región. En las conurbaciones mayores a vae reta yave ipuere oasa tëtaguasu retarä.
500.000 habitantes, podrán conformarse regiones
metropolitanas.
II. La Ley Marco de Autonomías y Descentralización II. Mborokuai Marco Atonomía reta jare
establecerá los términos y procedimientos para Descentralizacion pegua omee keräi oï jare
la conformación ordenada y planificada de las oguata vaerä ñesiro jare yupavo rupi región reta.
regiones. Donde se conformen regiones no se Oyeapo yave región reta ngaraa oyeparavo
podrá elegir autoridades provinciales. mburuvicha provincial reta.

III. La región podrá constituirse en autonomía III. Región reta ipuere oasa autonomía
regional, a iniciativa de los municipios que la regionalrä, jei yave municipio jokopegua
integran, vía referendo en sus jurisdicciones. reta, maranduguasu rupi. Imbaraviki reta
Sus competencias deben ser conferidas por dos oñemeeta mbite oasa oyemombo jese vae rupi
tercios de votos del total de los miembros del mburuvicharä oï jokpe vae reta ndive.
órgano deliberativo departamental.
ARTÍCULO 281 MBOROKUAI JAI 281
El gobierno de cada autonomía regional estará Meteiñavo gobierno autónomo regional reta guïnoita
constituido por una Asamblea Regional con facultad metei Asamblea Regional jokuae guinoi mbaepuere
deliberativa, normativo-administrativa y fiscalizadora,
imiari vaerä, yeokuai yeangareko jare omae vaerä
en el ámbito de sus competencias, y un órgano
ejecutivo. keräita oyapo iparaviki japipe, jare oïta metei órgano
ejecutivo.
ARTÍCULO 282
MBOROKUAI JAI 282
I. Las y los miembros de la Asamblea Regional
serán elegidas y elegidos en cada municipio I. Kuña jare kuimbae oï Asamblea Regional pe vae
junto con las listas de candidatos a concejales oyeparavota meteiñavo municipio rupi candidato
municipales, de acuerdo a criterios poblacionales concejal municipal reta ndive eñemae reve
y territoriales. jokope yoguireko vae re jare territorial reta re.
II. La región elaborará de manera participativa
su Estatuto, de acuerdo a los procedimientos II. Región reta oyapota jeta vae reta ndive
establecidos para las autonomías regionales. imborokuai, autonomía regional reta jei rami.

140 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

CAPÍTULO CUARTO PAÜAPO IRUNDIA


AUTONOMÍA MUNICIPAL AUTONOMÍA MUNICIPAL
ARTÍCULO 283 MBOROKUAI JAI 283
El gobierno autónomo municipal está constituido Gobierno autónomo municipal guinoiko metei
por un Concejo Municipal con facultad deliberativa, concejo municipal jare iparaviki jaeko yemboati reta,
fiscalizadora y legislativa municipal en el ámbito de
yeangareko jare oyapo mborokuai rupi iparaviki reta
sus competencias; y un órgano ejecutivo, presidido
por la Alcaldesa o el Alcalde. japipe, jare metei órgano ejecutivo jaeko alcaldesa
ani alcalde municipal.
ARTÍCULO 284
MBOROKUAI JAI 284
I. El Concejo Municipal estará compuesto por
concejalas y concejales elegidas y elegidos I. Concejo Municipal oïko concejala reta ani
mediante sufragio universal. concejal reta, oyeparavo oyemombo jese vae
II. En los municipios donde existan naciones rupi.
o pueblos indígena originario campesinos, II. Municipio reta oime yave güinoi tëta reta ani
que no constituyan una autonomía indígena
oikoñomai vae reta, mbaeti yave kuae reta oï
originaria campesina, éstos podrán elegir sus
representantes ante el Concejo Municipal de autonomía indígena originario campesina rami,
forma directa mediante normas y procedimientos kuae reta ipuere oiparavo jeko rupi ani carta
propios y de acuerdo a la Carta Orgánica orgánica municipal jei rami ojo vaerä jae reta
Municipal. jeere Concejo Municipal pe.
III. La Ley determinará los criterios generales para III. Mborokuai jeita keräita jare mbovi ko concejala
la elección y cálculo del número de concejalas reta ani concejal reta municipal reta. Carta
y concejales municipales. La Carta Orgánica Orgánica Municipal keräitako oyeraja tenonde
Municipal definirá su aplicación de acuerdo vae jare mbaetei ko oyeapota jokua mbaraviki
a la realidad y condiciones específicas de su pe vae.
jurisdicción.
IV. El Concejo Municipal podrá elaborar el proyecto IV. Concejo Municipal ipuere oyapo proyecto Carta
de Carta Orgánica, que será aprobado según lo Orgánica regua jare oyemboasata mborokuai
dispuesto por esta Constitución. guasu jei rami.

CAPÍTULO QUINTO PAÜAPO PANDEPOA


ÓRGANOS EJECUTIVOS DE LOS GOBIERNOS ÓRGANOS EJECUTIVOS DE LOS GOBIERNOS
AUTÓNOMOS AUTÓNOMOS
MBOROKUAI JAI 285
ARTÍCULO 285
I. Para ser candidata o candidato a un cargo I. Oipota oparaviki vae reta oike vaerä metei
electivo de los órganos ejecutivos de los cargo pe oiparavo vaerä órgano ejecutivo reta
gobiernos autónomos se requerirá cumplir con gobierno autónomo reta peguära güinoita ko
las condiciones generales de acceso al servicio opaete mbae mbae oyeporu vae reta, oyeokuai
público, y: öi opaete pe vae reta ramiño, jare:
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 141
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

1. Haber residido de forma permanente 1. Oikota jokuae ivi pe mokoi arasa oasa
al menos los dos años inmediatamente rupi yeparavo departamento, región, ani
anteriores a la elección en el departamento, municipio pe.
región o municipio correspondiente.
2. En el caso de la elección de la Alcaldesa o 2. Alcandesa ani alcalde jare mburuvicha
del Alcalde y de la autoridad regional haber regional oyeparavo vaerä güinoita mokoipa
cumplido veintiún años. metei arasa.
3. En el caso de la elección de Prefecta o
Prefecto y Gobernador o Gobernadora 3. Ërei oyeparavo yave Prefecta ani Prefecto
haber cumplido veinticinco años. jare Gobernadora ani Gobernador güinoita
II. El periodo de mandato de las máximas mokoipa pandepo arasa.
autoridades ejecutivas de los gobiernos
autónomos es de cinco años, y podrán ser II. Tenondegua mburuvicha ejecutiva reta gobierno
reelectas o reelectos de manera continua por autónomo reta oïta iparaviki pe pandepo arasa,
una sola vez. jokogüi ipuere oyeparavo meteye.
ARTÍCULO 286 MBOROKUAI JAI 286
I. La suplencia temporal de la máxima
I. Mburuvisa guasu ejecutiva gobierno autónmo
autoridad ejecutiva de un gobierno autónomo
corresponderá a un miembro del Concejo o pegua öe yave keti jekovia pe oita ko mopeti
Asamblea de acuerdo al Estatuto Autonómico o concejo ani asamblea pegua Estatuto
Carta Orgánica según corresponda. autonómico ani Carta Orgánica jei rami.
II. En caso de renuncia o muerte, inhabilidad
permanente o revocatoria de la máxima autoridad II. Oeya ani omano yave, ipiereä mbae jeko pegua,
ejecutiva de un gobierno autónomo, se procederá ani yepoepi rupi oyeapo mburuvicha ejecutiva
a una nueva elección, siempre y cuando no chupe yave, oyeapoyeta ïru yeparavo, mbaeti
hubiere transcurrido la mitad de su mandato. En mbite güiraja iparaviki yave. Mbaeti yave
caso contrario, la sustituta o sustituto será una kuae oyeapo oyepoepita yeparavo Estatuto
autoridad ya electa definida de acuerdo al Estatuto
Autonómico ani Carta Orgánica jei rami.
Autonómico o Carta Orgánica según corresponda.
CAPÍTULO SEXTO PAÜAPO OVAA
ÓRGANOS LEGISLATIVOS, DELIBERATIVOS ÓRGANOS LEGISLATIVOS, DELIBERATIVOS
Y FISCALIZADORES DE LOS GOBIERNOS Y FISCALIZADORES DE LOS GOBIERNOS
AUTÓNOMOS AUTÓNOMOS

ARTÍCULO 287 MBOROKUAI JAI 287


I. Las candidatas y los candidatos a los concejos I. Oipota oiko reta concejo jare asamblea gobierno
y a las asambleas de los gobiernos autónomos
autónomo peguära güinoita ko opaete mbae
deberán cumplir con las condiciones generales
de acceso al servicio público, y: mbae oyeporuvae oyeokuai opaete vae pe rami.
1. Haber residido de forma permanente 1. Oiko jokuae ivi pe mokoi arasa oasa yave
al menos los dos años inmediatamente tenondegua yeparavo oyeyapoa pe.
anteriores a la elección en la jurisdicción
correspondiente.
142 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

2. Tener 18 años cumplidos al día de la 2. Güinoita payandepo juri arasa yeparavo


elección. oyeapo yave.
II. La elección de las Asambleas y Concejos de II. Yeparavo Asamblea reta jare Concejo reta
los gobiernos autónomos tendrá lugar en listas gobierno autónomo reta peguära, oyemboyaota
separadas de los ejecutivos. ko tee reta ejecutivo reta peguära güi.
ARTÍCULO 288 MBOROKUAI JAI 288
El período de mandato de los integrantes de los
I. Concejo reta jare Asamblea gobierno autónomo
Concejos y Asambleas de los gobiernos autónomos
pegua reta oïta iparaviki pe pandepo arasa,
será de cinco años, y podrán ser reelectas o reelectos
de manera continua por una sola vez. jokogüi ipuere oyeparavo meteiye.

CAPÍTULO SÉPTIMO PAÜAPO CHIUA


AUTONOMÍA INDÍGENA ORIGINARIA AUTONOMÍA INDÍGENA ORIGINARIA
CAMPESINA CAMPESINA

ARTÍCULO 289 MBOROKUAI JAI 289

La autonomía indígena originaria campesina consiste en Autonomía indígena originaria campesina jaeiñoko
el autogobierno como ejercicio de la libre determinación oyereroatata, echa jaeiño oyangareko iyee tëta reta rami
de las naciones y los pueblos indígena originario jare tëta oikoñomai vae reta ramo, echa kuae oime güinoi
campesinos, cuya población comparte territorio, cultura, iviguasu, jeko reta, teko oasagüe, ñee reta, jare iyemboati
historia, lenguas, y organización o instituciones jurídicas, ani imborokuai jupi vae reta, política reta, oiko reta vae,
políticas, sociales y económicas propias. jare ikorepoti reta imbaeí vae.
ARTÍCULO 290 MBOROKUAI JAI 290
I. La conformación de la autonomía indígena
originario campesina se basa en los territorios I. Oiko vaerä autonomía indígena originaria
ancestrales, actualmente habitados por esos campesina oimetako güinoi iviguasu arakae
pueblos y naciones, y en la voluntad de su güive, oikota pipe tëta reta jare nación reta,
población, expresada en consulta, de acuerdo a güinoita jeta oiko vae kuae reta pe oyeparanduta
la Constitución y la ley. jare jeita Mborokuaiguasu jei rami.
II. El autogobierno de las autonomías indígenas II. Autogobierno autonomía indígena originaria
originario campesinas se ejercerá de acuerdo campesina ipuererta oguata jae iporokuai rupi,
a sus normas, instituciones, autoridades y iyemboati reta, mburuvicha reta jare iparaviki jei
procedimientos, conforme a sus atribuciones y
rami yerovia katu Mborokuaiguasu ndive.
competencias, en armonía con la Constitución y
la ley. MBOROKUAI JAI 291
ARTÍCULO 291 I. Jaeko autonomía originario campesina reta,
I. Son autonomías indígena originario campesinas iviguasu indígena originario campesino reta, jare
los territorios indígena originario campesinos, municipio reta, jare región reta oasa jare oiko
y los municipios, y regiones que adoptan tal Mborokuaiguasu jei vae oyapo vae.
cualidad de acuerdo a lo establecido en esta
Constitución y la ley.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 143


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. Dos o más pueblos indígenas originarios II. Mokoi ani jeta tëta indígena originario campesino
campesinos podrán conformar una sola reta yave ipuere omopua meteiño autonomía
autonomía indígena originaria campesina. indígena originaria campesina.
ARTÍCULO 292 MBOROKUAI JAI 292
Cada autonomía indígena originario campesina Meteiñavo autonomía indígena originario campesina
elaborará su Estatuto, de acuerdo a sus normas y oyapota imborokuai keräi jae reta oguata vaerä jare
procedimientos propios, según la Constitución y la Ley. jeko rupi Mborokuai guasu jei rami.
ARTÍCULO 293 MBOROKUAI JAI 293
I. La autonomía indígena basada en territorios
indígenas consolidados y aquellos en proceso, I. Autonomía indígena güinoi iviguasu vae ani
una vez consolidados, se constituirá por la güinoita vae reta, ërei katu güinoima yave,
voluntad expresada de su población en consulta oyapota marandu jae jeko reta rupi, jaeño eteí
en conformidad a sus normas y procedimientos jokoräita oyeapo.
propios como único requisito exigible.
II. Autonomía indígena originario oime yave oasa
II. Si la conformación de una autonomía kaija distrito reta municipal reta yave, pueblo
indígena originario campesina afectase ani nación indígena originario campesino
límites de distritos municipales, el pueblo jare gobierno municipal ndive ipuere oñono
o nación indígena originario campesino y ipiau kaija distrital. Ërei katu oasa yave iivi
el gobierno municipal deberán acordar una
municipal iyapi oyeapo kavita Mburuvicha
nueva delimitación distrital. Si afectase límites
municipales, deberá seguirse un procedimiento reta Mborokuai re Oparaviki vae Iyemboati pe,
ante la Asamblea Legislativa Plurinacional para jokope ombasata jare omaeta jese oime rako
su aprobación, previo cumplimiento de los güinoi opaete mbae mbae oyeporu vae reta
requisitos y condiciones particulares que señale mborokuai jei rami.
la Ley.
III. Mborokuai jeita mbovi oiko vae ndive pako
III. La Ley establecerá requisitos mínimos de jare ïru ïru reta oiko vaerä autonomía indígena
población y otros diferenciados para la originaria campesina.
constitución de autonomía indígena originario
campesina. IV. Oiko vaerä autonomía indígena originaria
campesina oï yave ivi guasu mokoi ani jeta
IV. Para constituir una autonomía indígena originario
municipio pe yave, Mborokuaiguasu jeita keräi
campesina cuyos territorios se encuentren
en uno o más municipios, la ley señalará los oyeapo vaerä, articulación, coordinación jare
mecanismos de articulación, coordinación y yombori oguata vaerä itëtaruvicha.
cooperación para el ejercicio de su gobierno.
MBOROKUAI JAI 294
ARTÍCULO 294
I. Oñemopua vaerä metei autonomía indígena
I. La decisión de constituir una autonomía
indígena originario campesina se adoptará originaria campesina oyeapota jae reta iporokuai
de acuerdo a las normas y procedimientos de jare jeko rupi oyeparandu reve jare oñerenoi
consulta, conforme a los requisitos y condiciones opaete mbae mbae oyeporu vae reta Mborokuai
establecidos por la Constitución y la ley. guasu jei rami.

144 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. La decisión de convertir un municipio en II. Metei municipio yaipota yaipoepi oiko vaerä
autonomía indígena originario campesina se municipio indígena originario campesina
adoptará mediante referendo conforme a los oyeapota marandugasu rupi jare ñanoita opaete
requisitos y condiciones establecidos por ley. mbae mbae oyeporu vae reta mborokuai jei
III. En los municipios donde existan comunidades rami.
campesinas con estructuras organizativas
propias que las articulen y con continuidad III. Municipio reta güinoi tëta reta campesina
geográfica, podrá conformarse un nuevo iyemboati kavi reta imbaeí ani mopetiño
municipio, siguiendo el procedimiento ante la iivi yave, ipuere omopua ipiau municipio,
Asamblea Legislativa Plurinacional para su Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki vae
aprobación, previo cumplimiento de requisitos y Iyemboati rupi omboasa vaerä, ërei katu
condiciones conforme a la Constitución y la ley. ñanoita tenonde opaete mbae mbae oyeporu
ARTÍCULO 295 vae reta Mborokuaiguasu jei rami.

I. Para conformar una región indígena originario MBOROKUAI JAI 295


campesina que afecte límites municipales
I. Oyeapo vaerä metei región indígena originario
deberá previamente seguirse un procedimiento
ante la Asamblea Legislativa Plurinacional campesina kuae oime yave oasa municipio iivi
cumpliendo los requisitos y condiciones iyapi güirajata Mburuvicha reta Mborokuai re
particulares señalados por Ley. Oparaviki vae Iyemboati pe güinoita vi opaete
mbae mbae oyeporu vae reta oyekuatia öi
II. La agregación de municipios, distritos
municipales y/o autonomías indígena originario mborokuai pe vae.
campesinas para conformar una región indígena II. Oñemometei municipio reta, distrito reta
originario campesina, se decidirá mediante
municipal reta ani autonomía reta indígena
referendo y/o de acuerdo a sus normas y
procedimientos de consulta según corresponda originario campesino reta güi, oyeapo kavita
y conforme a los requisitos y condiciones maranduguasu rupi ani ipuere vi oyeapo
establecidos por la Constitución y la Ley. marandu yandereko rupi, yanoi reve opaete
mbae mbae oyeporu vae reta Mborokuaiguasu
ARTÍCULO 296 jei rami.
El gobierno de las autonomías indígena originario
MBOROKUAI JAI 296
campesinas se ejercerá a través de sus propias
normas y formas de organización, con la denominación Gobierno autonomía indígena originario campesina
que corresponda a cada pueblo, nación o comunidad, reta oguatata jae reta iporokuai reta jare jeko rupi,
establecidas en sus estatutos y en sujeción a la
iyemboati rupi metei ñavo, oyekuatia oï imborokuai pe
Constitución y a la Ley.
rami omboete reve Mborokuaiguasu jei vae.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 145


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

CAPÍTULO OCTAVO PAÜAPO JURIA


DISTRIBUCIÓN DE COMPETENCIAS DISTRIBUCIÓN DE COMPETENCIAS
ARTÍCULO 297 MBOROKUAI JAI 297
I. Las competencias definidas en esta Constitución I. Mborokuaiguasu jei kuae jae mbaraviki reta
son: oyeapo vaerä:
1. Privativas, aquellas cuya legislación,
reglamentación y ejecución no se transfiere 1. Jaeimiño oikovae, jae ko opaete mbaraviki
ni delega, y están reservadas para el nivel oyeapo kia jei yave, mbaetita jae jei yave
central del Estado. oyapo, kuae ko oï Tëtaguasu jeia re.
2. Exclusivas, aquellas en las que un nivel de 2. Jokuae räi vae, jae ko metei gobierno
gobierno tiene sobre una determinada materia güinoi mbaepuere oyapo vaerä amogüeño
las facultades legislativa, reglamentaria y mbaraviki reta, legislativa jare ejecutiva,
ejecutiva, pudiendo transferir y delegar estas kuae mokoi reta ipuere oñemee ïru vae
dos últimas. oyapo vaerä.
3. Concurrentes, aquellas en las que 3. Opaete oï vae, jaeko Tëtaguasu oyapo
la legislación corresponde al nivel
vaerä mborokuai jare ïru reta güinoi
central del Estado y los otros niveles
ejercen simultáneamente las facultades mbaepuere yeokuai re jare ejecutiva re.
reglamentaria y ejecutiva.
4. Compartidas, aquellas sujetas a una
4. Oyeapo päve vae, jae ko oyepii öi
legislación básica de la Asamblea
Legislativa Plurinacional cuya legislación mborokuai Mburuvicha reta Mborokuai
de desarrollo corresponde a las entidades re Oparaviki vae Iyemboati re vae, kuae
territoriales autónomas, de acuerdo mborokuai ojo vaerä tenonde jae ko entidad
a su característica y naturaleza. La territorial autónoma reta.
reglamentación y ejecución corresponderá
a las entidades territoriales autónomas.
II. Toda competencia que no esté incluida en esta II. Opaete yeokuai mbaeti oï Mborokuaiguasu pe
Constitución será atribuida al nivel central del vae, jae ko Tëtaguasu iparaviki jokogüi ipuere
Estado, que podrá transferirla o delegarla por Ley. omboasa ani oyokuai ïru vae mborokuai jei rami.

ARTÍCULO 298 MBOROKUAI JAI 298


I. Son competencias privativas del nivel central del I. Tëtaguasu iparaviki jaeiñomi vae reta jae ko:
Estado:
1. Korepoti poki rupi oyeporu vae.
1. Sistema financiero.
2. Mbaraviki korepoti regua, Banco Central,
2. Política monetaria, Banco Central, sistema korepoti poki rupi oyeporu vae jare
monetario, y la política cambiaria. mbaraviki yepoepi pegua.
3. Sistema de pesas y medidas, así como la 3. Mbaepoki ñejaa pegua, jare jaenungavi
determinación de la hora oficial. arajai omee vae regua.

146 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

4. Régimen aduanero. 4. Yeokuai oime mbae oike tëtaguasu pe vae


regua.
5. Comercio Exterior.
5. Mbae oñemee ikatu koti vae regua.
6. Seguridad del Estado, Defensa, Fuerzas
6. Oyangareko Tëtaguasu re, Oepi vae,
Armadas y Policía boliviana.
Fuerza Armada reta, jare Policia
7. Armas de fuego y explosivos. mboriviaigua.

8. Política exterior. 7. Mboka jare mbae ipu tuicha rupi vae reta.
8. Mbaraviki okatu koti rupi oyeyapo vae.
9. Nacionalidad, ciudadanía, extranjería,
derecho de asilo y refugio. 9. Kuaeiguarä oiko vaerä, omboete mborokuai
vae, ïru Tëtaguasu pegua, tekomboe yasi
10. Control de fronteras en relación a la jare yaiko vaerä ïru Tëtaguasu pe vae, jare
seguridad del Estado. jokope ñañepiro vaerä.

11. Regulación y políticas migratorias. 10. Oyangareko jare oepi vaerä Tëtaguasu iivi
yapi reta.
12. Creación, control y administración de las
11. Oñemoñesiro jare mborokuai ketigui ou vae
empresas públicas estratégicas del nivel ani keti ojo vae regua.
central del Estado.
12. Tëtaguasu oyapota jare oyangarekota
13. Administración del patrimonio del Estado empresa tuicha opaete vae imbae reta re.
Plurinacional y de las entidades públicas 13.
Tëtaguasu oyangarekota opaete
del nivel central del Estado. mbaeyekou reta re jare yemboati opaete
vae imbae reta re.
14. Control del espacio y tránsito aéreo, en
todo el territorio nacional. Construcción, 14. Oyeangarekota ara re jare avion iguata
re, opaete iviguasu japipe. Oyapota,
mantenimiento y administración de oñono kavita jare oyangarekota igueyia
aeropuertos internacionales y de tráfico internacional reta re, jare oguata kuae irü
interdepartamental. departamento koti reta vae re.

15. Registro Civil. 15. Tupapire yaa vae regua, menda regua,
omee vae re.
16. Censos oficiales.
16. Yepapaguasu Tëtaguasu oyapo vae.
17. Política general sobre tierras y territorio, y 17. Política opaete pegua ivi, iviguasu jare
su titulación. ombotupapire vae re.
18. Hidrocarburos. 18. Mbae yekou itakira ani pitu reta.
19. Creación de impuestos nacionales, tasas 19. Oyapota oyemboepi vaerä impuesto reta,
y contribuciones especiales de dominio tasa reta, jare oñemee vaerä maenunga
tributario del nivel central del Estado. ikavigüe Tëtaguasu pe.

20. Política general de Biodiversidad y Medio 20. Yeokuai opaete pegua kaaipo reta jare
Ambiente. kuae yaiko pipe vae pegua.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 147
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

21. Codificación sustantiva y adjetiva en 21. Ombojee tee teeta opaete teko reta civil,
materia civil, familiar, penal, tributaria, familiar, penal, tributaria, laboral, comercial,
laboral, comercial, minería y electoral. minería jare electoral.
22. Política económica y planificación nacional 22. Yeokuai korepoti regua jare yupavo
Tëtaguasu pegua.
II. Son competencias exclusivas del nivel central
del Estado: II. Tëtaguasu imbaraviki reta jokuae räi vae jae ko:

1. Régimen electoral nacional para la elección 1. Mborokuai Yamombo vae regua Tëtaguasu
de autoridades nacionales y subnacionales, pegua oyeparavo vaerä mburuvicha
nacional jare sub nacional reta, jare oï
y consultas nacionales.
vaerä maranduguasu reta Tentaguasu pe.
2. Régimen general de las comunicaciones y
2. Mborokuai opaete pegua ñeemoeräkua
las telecomunicaciones. reta, jare ñeemoeräkua yaechavae reta.
3. Servicio postal. 3. Ñeemoeräkua pe oparaviki vae.
4. Recursos naturales estratégicos, que 4. Mbaeyekou ikavi yae vae retako jae kuae
comprenden minerales, espectro mineral reta, espectro electromagnético,
electromagnético, recursos genéticos y mbaeyekou oyemboasa ou oiko vae reta,
biogenéticos y las fuentes de agua. jare biogenético reta jare irenda reta.
5. Régimen general de recursos hídricos y 5. Mborokuai opaete mbaeyekou i reta jare
sus servicios. mbae pegua ko ikavi vae.
6. Régimen general de biodiversidad y medio 6. Mborokuai opaete kaaipo reta jare yandeipi
ambiente. rupi oï vae.
7. Política Forestal y régimen general de 7. Mbaraviki ñana reta regua, jare mborokuai
suelos, recursos forestales y bosques. opaete ivi regua, mbaeyekou ñana regua
jare régimen opaete ivi mbaekekou reta jare
8. Política de generación, producción, control, ivopei reta.
transmisión y distribución de energía en el
sistema interconectado. 8. Mbaraviki oyeapo vaerä, yeangareko,
yamboasa ïru vae pe vae jare yemboyao oï
9. Planificación, diseño, construcción, vaerä tembipe oyepopipi oï vae ndive.
conservación y administración de
9. Oyapota mbaiu, oñovatuta jare oyangareko
carreteras de la Red Fundamental.
tape tenondegua reta re.
10.
Construcción, mantenimiento y
administración de líneas férreas y 10. Oyeyapota, oyapokavita, jare oyangarekota
ferrocarriles de la Red Fundamental. tren jape reta oime vae re.

11. Obras públicas de infraestructura de interés 11. Oyeyapota mbaeporara reta Tëtaguasu pe
del nivel central del Estado ikavi vae.

12. Elaboración y aprobación de planos y 12. Oyapo jare omboasa ivi iä reta mborokuai jeia
mapas cartográficos oficiales; geodesia. rupi oï vae; ojäa pipe vae.

148 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

13. Elaboración y aprobación de estadísticas 13. Oyeyapo jare omboasa ñemongeta reta
oficiales. jupi rupi vae.
14. Otorgación de personalidad jurídica a 14. Omee tupapire opaete yemboati reta
organizaciones sociales que desarrollen mbaraviki oyapo vae pe mbovi tëtaguasu
Actividades en más de un Departamento. reta pe.
15. Otorgación y registro de personalidad 15.
Omee jare oikuatia tupapire reta
jurídica a Organizaciones No Organización no Gubernametal reta pe,
Gubernamentales, Fundaciones y Fundacion reta jare entidad civil reta pe,
entidades civiles sin fines de lucro que kuae reta oyapo mbaraviki omogäna mbae
desarrollen actividades en más de un reve, mbovi Tëta guasu reta pe.
Departamento. 16. Mborokuai Yeangareko Opaete vae reta
16. Régimen de Seguridad Social. regua.

17. Políticas del sistema de educación y salud 17. Mborokuai keräi Yemboe oiko vaerä jare
Tekoroïsa oparaviki vaerä.
18. Sistema de Derechos Reales en obligatoria
coordinación con el registro técnico 18. Mborokuai Derecho Real reta oyapo päve
municipal. mbaraviki pokiapo municipio pegua reta
ndive.
19. Áreas protegidas bajo responsabilidad del
nivel central del Estado. 19. Kaa oyeepi vae reta re oyangarekota
Tëtaguasu.
20. Reservas fiscales respecto a recursos
20. Mbaeñovatu mbaeyekou ivi pegua reta.
naturales.
21. Ikiambae oiko vaerä jare mbaeti mbae
21. Sanidad e inocuidad agropecuaria.
oyapo mimba ñanereta pegua reta jare koo
22. Control de la administración agraria y rupigua reta pe.
catastro rural.
22. Oyangareko ivi re jare iviponao re.
23. Política fiscal 23. Mabaraviki Opaete vae pegua.
24. Administración de Justicia 24. Oyangareko teko simbika reta re.
25. Promoción de la cultura y conservación 25. Omoai arete jare teko reta, oyangareko
del patrimonio cultural, histórico, artístico, oikoñomai vae re, arete regua jare teko re,
arakae oasague, ipoki mbae oyapo vaerä
monumental, arquitectónico, arqueológico,
vae, tuichavae, ipoki orä oyapo vae, mbae
paleontológico, científico, tangible e jaikuere re, maekaguë re oyemboe vae, tuich
intangible de interés del nivel central del rupi oyemboe vae reta, yayaviki vae jare
Estado. yayavikimbae Tëtaguasu oipota yae jare oaiu
vae reta.
26. Expropiación de inmuebles por razones de
26. Opirota ivi ani ïru mbae mbae reta oecha
utilidad y necesidad pública, conforme al ikavita opaete pegua yave, oyapota
procedimiento establecido por Ley. mborokuai jei rami.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 149
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

27. Centros de información y documentación, 27. Oita o oñovatu renda ñemombeu jare
archivos, bibliotecas, museos, hemerotecas tupapire reta, tuparire renda, mbae
y otros de interés del nivel central del oyechauka vaerä, ñeeriru reta jare ïru mbae
mbae pegua reta, Tëtaguasu oipota jare
Estado.
oaiu vae.
28. Empresas públicas del nivel central del 28. Mbaraviki renda pública reta Tëtaguasu
Estado. imbae.
29. Oyapota tëta mati rupi öi vaerä kia reta
29. Asentamientos humanos rurales
jokope.
30. Políticas de servicios básicos 30. Mborokuai mbae yaiporu tëta vae rupigua reta.
31. Políticas y régimen laborales 31. Mborokuai jare keräita mbaraviki pegua.
32. Täkarära, ivi rupigua, ara rupigua, i rupigua,
32. Transporte, terrestre, aéreo, fluvial y otros jare ïru reta ojo yave mbovi Tëtaguasu pe
cuando alcance a más de un departamento. oväe.
33. Políticas de planificación territorial y 33. Mborokuai mbaiu ivi regua, jare
oñemoñesiro iviguasu pegua.
ordenamiento territorial
34. Mbia opaete vae imba ikatu jare japipe
34. Deuda pública interna y externa pegua.
35. Políticas generales de desarrollo productivo 35. Mbaraviki opaete pegua yaja vaerä tenonde.
36. Mbaraviki oime vaerä o reta opaete pegua.
36. Políticas generales de vivienda
37. Mborokuai opaete tëta reta ipöra vae yapou
37. Políticas generales de turismo vaerä.
38. Régimen de la tierra. La ley determinará las 38. Yeokuai ivi regua. Mborokuai jeita mbae
facultades a ser transferidas o delegadas a mbaraviki oyeapota yeokuai ani yemboasa
las autonomías. rupi autonomía reta pe.
MBOROKUAI JAI 299
ARTÍCULO 299
I. Yombori reve mbaraviki oyeapota vae reta
I. Las siguientes competencias se ejercerán Tëtaguasu jare entidad territorial autónoma reta
de forma compartida entre el nivel central del ndive jae ko.
Estado y las entidades territoriales autónomas:
1. Mbaraviki yeparavo pegua Tëtaguasu jare
1. Régimen electoral departamental y municipio.
municipal. 2. Mbaraviki ñeembirika regua, jenda peño öi
2. Servicios de telefonía fija, móvil y vae jare osiri siri vae reta.
telecomunicaciones. 3. Tembipe tëta karai rëta rupi.
3. Electrificación urbana 4. Yuvanga reta korepoti ñamogäna regua
jare imaa pegua.
4. Juegos de lotería y de azar.
5. Tëtaguasu ikavi oyereraja ikatu kotigua reta
5. Relaciones internacionales en el marco de ndive oyemboete reve política ikatu koti
la política exterior del Estado. Tëtaguasu güinoi vae.
150 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

6. Establecimiento de Instancias de 6. Güinoita oyeapo vaerä yeapo katu kia reta


Conciliación ciudadana para resolución de peguära jokoräi oyapo kavi vaerä oime
conflictos entre vecinos sobre asuntos de yave teko oyekua Tëta municipal reta pe.
carácter municipal.
7. Yeokuai oyeapo ani oyepoepi vaerä
7. Regulación para la creación y/o impuesto reta gobierno autónomo reta
modificación de impuestos de dominio peguära.
exclusivo de los gobiernos autónomos.
II. Jokope oï vae reta pegua mbaraviki reta oyapota
II. Las siguientes competencias se ejercerán de Tëtaguasu jare entidad territorial autónomo reta.
forma concurrente por el nivel central del Estado
1. Oyangareko kavi yande yipi rupi oiko vae
y las entidades territoriales autónomas:
reta re jare kaapo reta re, jaekavi vaerä oï
1. Preservar, conservar y contribuir a la kaa jare oyangarekota ivi oyembombayachi
protección del medio ambiente y fauna vae re.
silvestre manteniendo el equilibrio
2. Mbaraviki Tekoroïsa regua jare Yemboe
ecológico y el control de la contaminación
regua.
ambiental.
3. Arakuaa tuichavae, tembiporu mbaepoki
2. Gestión del sistema de salud y educación. pegua jare yembieka.
3. Ciencia, tecnología e investigación. 4. Oyangareko ivi re, mbaeyekou ñana regua
4. Conservación de suelos, recursos jare kaa reta.
forestales y bosques. 5. Mbaraviki ara reta keräitako oï vae yaikua
vaerä
5. Servicio metereológico.
6. Keräi yave yavera electromagnética reta
6. Frecuencias electromagnéticas en el iparaviki japipe política Tëtaguasu güinoi
ámbito de su jurisdicción y en el marco de rami.
las políticas del Estado.
7. Oikuauka jare oyangareko mbaraviki reta
7. Promoción y administración de proyectos hidráulico jare mirata omee vae reta re.
hidráulicos y energéticos. 8. Mbae ikiague oyemboati vae reta jare
mbaerasi oyapo reta vae re.
8. Residuos industriales y tóxicos.
9. Mbaraviki I ikiambae pegua, jare oipoano
9. Proyectos de agua potable y tratamiento de mbae ikiague oyemboatigue reta re.
residuos sólidos
10. Mbaraviki temiti yamboiu vaerä.
10. Proyectos de riego.
11. Oyangareko iäka reta re.
11. Protección de cuencas.
12. Oyangareko öke reta yaike vaerä iguasu
12. Administración de puertos fluviales koti vae re.
13. Seguridad ciudadana. 13. Oyangareko opaete kia reta re.

14. Sistema de control gubernamental. 14. Keräi oyeyapo yeangareko gubernamental.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 151


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

15. Vivienda y vivienda social. 15. O jare O reta oata vae reta pe.
16. Agricultura, ganadería, caza y pesca 16. Maeti re, mimba ñemoña re, maepiäro re
jare yeporaka re.
ARTÍCULO 300
MBOROKUAI JAI 300
I. Son competencias exclusivas de los gobiernos
departamentales autónomos, en su jurisdicción: I. Mbaraviki gobierno departamental autónomo
reta oyapo vaerä vae reta oïa rupi vae reta
1. Elaborar su Estatuto de acuerdo a los jaeko:
procedimientos establecidos en esta
1. Oyapota imborokuai omboete reve
Constitución y en la Ley.
Mborokuaiguasu jei rami.
2. Planificar y promover el desarrollo humano
2. Oyapo mbaiu reta jare oikuaukata yemboe
en su jurisdicción
ombokuakuaa jae reta oïa rupi.
3. Iniciativa y convocatoria de consultas
y referendos departamentales en las 3. Ipuere jaeiño oyapota marandu jare
materias de su competencia maranduguasu Tëtaguasu reta pe iparaviki
japipe.
4. Promoción del empleo y mejora de las
condiciones laborales, en el marco de las 4. Omoëta jare ikavi mbaraviki vae jokoräi ojo
políticas nacionales. vaerä tenonde Tëtaguasu imbaraviki.
5. Elaboración y ejecución de Planes de 5. Oyapo yupavo reta oyembojisi vaerä ivi reta,
Ordenamiento Territorial y de uso de jare ivi oyeporu vae pegua, oyapopavëta
suelos, en coordinación con los planes mburuvicha reta Tëtaguasu, municipal
del nivel central del Estado municipales e
aniramo indígena originario campesino reta
indígena originario campesino.
ndive.
6. Proyectos de generación y transporte de
energía en los sistemas aislados. 6. Oyeapota yupavo oime jare oyereraja vaerä
tembipe jokuae jaiño vae reta peguära.
7. Planificación, diseño, construcción
conservación y administración de carreteras 7. Oyeapota mbaiu oyeapo vaerä jare
de la red departamental de acuerdo a las oyeangareko tape reta Tëtaguasu pegua
políticas estatales, incluyendo las de la Red mbaraviki opaete pegua vae jei rami,
Fundamental en defecto del nivel central, jokoraiñovi Tape iyipi mborokuai reta
conforme a las normas establecidas por oyekuatia oï rami.
éste.
8. Oyeapota jare oyeangarekota maquina
8. Construcción y mantenimiento de líneas
rape re Tëtaguasu pe, mbaraviki opate
férreas y ferrocarriles en el departamento de
vae jei rami, oñemae reve Tape iyipi re
acuerdo a las políticas estatales, interviniendo
en los de las Red fundamental en coordinación oyombori reve Tëtaguasu ndive.
con el nivel central del Estado.

152 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

9. Transporte interprovincial terrestre, fluvial, 9. Täkarära provinciaigua ivi rupigua reta.


ferrocarriles y otros medios de transporte I rupigua, maquina rape, jare ïru täkarära
en el departamento. oporogüiroata Tëtaguasu pe vae reta.
10.
Construcción, mantenimiento y 10. Oyapota, oyangarekota avión oï vaerä
administración de aeropuertos públicos departamento reta rupi.
departamentales.
11. Yepapa reta tëtaguasu reta pegua.
11. Estadísticas departamentales
12.
Otorgar personalidad jurídica a 12. Omee tupapire yemboati oñemopüa yave
organizaciones sociales que desarrollen oparaviki Tëtaguasu pe vae.
actividades en el departamento. 13. Omee tupapire yemboati oñemopüa yave,
13.
Otorgar personalidad jurídica a fundación reta, jare entidad civil reta,
mbaraviki oyapo omogäna mbae reve vae
Organizaciones No Gubernamentales,
Tëtaguasu pe.
fundaciones y entidades civiles sin fines
de lucro que desarrollen actividades en el 14. Ikiambae oiko vaerä jare mbaeti mbae
departamento. oyapo mimba ñanereta pegua reta jare koo
rupigua reta pe.
14.
Servicios de sanidad e inocuidad
agropecuaria. 15. Mabaraviki ojo vaerä tembipe oväe mombiri
rupi.
15. Proyectos de electrificación rural.
16. Mbaraviki maenunga keräi oime vaerä
16. Proyectos de fuentes alternativas y tembipe Tëtaguasu peguära jare ñamae
renovables de energía de alcance reve agüiye vaerä oata tembiu.
departamental preservando la seguridad 17. Yuvanga jae imbaepuere oï vae japipe.
alimentaria.
18. Oyangareko mbae yekou oime vaere
17. Deporte en el ámbito de su jurisdicción Tëtaguasu pegua re.
18. Promoción y conservación del patrimonio 19. Omoaita oipota rupi, oyangarekota teko
natural departamental. reta re, mbae yekoou oime vae re, mbae
oeachagüe re, opoki mbae oyapo vae,
19. Promoción y conservación de cultura, tuichavae, o iä ipoki yae oyapo vae, mbae
patrimonio cultural, histórico, artístico, raikuere reta re, käguë re oyemboe vae,
monumental, arquitectónico, arqueológico, yemboe tuichavae yaipisi vae ani yaipisi
paleontológico, científico, tangible e mbae vae Tëtaguasu pegua.
intangible departamental.
20. Mbaraviki oime vaerä opou mbae ipöra vae
20. Políticas de turismo departamental. rupi tëtaguasu pegua.
21. Proyectos de infraestructura departamental 21. Yupavo reta mbae oyeyapo regua
para el apoyo a la producción. tëtaguasu pegua oyembori vaerä oyeyapo.
22. Creación y administración de impuestos 22. Oyapota jare oyangarekota maemboepi
de carácter departamental, cuyos hechos tëtaguasu pegua re, ërei kuae ngaraa ojo
imponibles no sean análogos a los tenonde oimema yave jokuae nunga etei
maemboepi nacional ani municipal reta.
impuestos nacionales o municipales.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 153
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

23. Creación y administración de tasas y 23. Oyapo jare oyangareko tasa jare ïru mbae
contribuciones especiales de carácter ikavigüe oñemee, tëtaguasu pe vae re.
departamental.
24. Maemee, mbaeapo jare yembori ojo vaerä
24. Comercio, industria y servicios para el tenonde oñemomaemae reve tëtaguasu
desarrollo y la competitividad en el ámbito pe.
departamental.
25. Opiröta ivi kia reta güi, kuae ipuere osirive
25.
Expropiación de inmuebles en su jeta vae reta pe yave, ani tëtaguasu
jurisdicción por razones de utilidad peguära, mborokuai jei rami, administrativo
y necesidad pública departamental, jare yeokuai pegua jokoräi yemboe ipoki
conforme al procedimiento establecido mborokuai regua jei yave jare opaete vae
por Ley, así como establecer limitaciones pegua.
administrativas y de servidumbre a la
propiedad, por razones de orden técnico,
jurídico y de interés público.
26. Oyapota, omboasata, yupavo mbaraviki
26. Elaborar, aprobar y ejecutar sus programas pegua reta jare ikorepoti yupavo.
de operaciones y su presupuesto.
27. Fondos fiduciarios, fondos de inversión y 27. Korepoti oime vae reta, mbae oyeyapo
mecanismos de transferencia de recursos vaerä, jare keräita ñemoesäka reve
necesarios e inherentes a los ámbitos de oyereroata vaerä korepoti iparaviki japipe.
sus competencias.
28. O mbae ñovatua, tupapire ñovatu, ñeeriru
28. Centros de información y documentación, ñovatu, jare ïru reta tëtaguasu pegua.
archivos, bibliotecas, museos, hemerotecas
y otros departamentales. 29. Mbaraviki omee vae reta tëtaguasu pegua.
29. Empresas públicas departamentales. Oikuaukata jare güirajata tenonde
30.
mbaraviki reta jare política michia jare
30. Promoción y desarrollo de proyectos y
políticas para niñez y adolescencia, mujer, tairusu reta peguära, kuña, okukua vae,
adulto mayor y personas con discapacidad. jare kia imbaerasi vae reta peguära.

31. Promoción y administración de los 31. Oikuaukata jare oyangareko yembori mbae
servicios para el desarrollo productivo y okuakua pe, mbaeapo pe jare mimba
agropecuario. ñemoña jokoräiñovi maeti regua.
32. Elaboración y ejecución de planes 32. Oyapota jare güirajata tenonde yupavo
de desarrollo económico y social reta korepoti regua jare opaete tëtaguasu
departamental. pegua.
33. Participar en empresas de industrialización, 33. Oïta mbaraviki omee vae reta mbae oipepi
distribución y comercialización de vae pegua pe, yemboyao pegua, jare
Hidrocarburos en el territorio departamental omee vaerä itakira jare pitu reta pegua
en asociación con las entidades nacionales pe tëtaguasu iivi pe, oñemoïruta entidad
del sector.
nacional reta ndive.
154 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

34. Promoción de la inversión privada en el 34. Oikuaukata korepoti mbae iya reta
departamento en el marco de las políticas omombaraviki tëtaguasu pe vae.
económicas nacionales
35. Oyapota yupavo tenonde ojo vaerä
35. Planificación del desarrollo departamental
en concordancia con la planificación tëtaguasu omae reve mbaiu nacional re.
nacional 36.
Oyangareko mbaeyekou hidrocarburo
36. Administración de sus recursos por regalías güi ou vae re, korepoti yupavo Tëtaguasu
en el marco del presupuesto general pegua, jare korepoti oyemboajaita
de la nación, los que serán transferidos aramoete voiño Tesoro tëtaguasu pe.
automáticamente al Tesoro Departamental
I. Los Estatutos Autonómicos Departamentales I. Mborokuai autonómico departamental reta
podrán a su vez definir como concurrentes ipuere mbaraviki oï vae reta oasa, jokuae räi vae
algunas de sus competencias exclusivas, con pe ïru entidad territorial tëtaguasu pegua ndive.
otras entidades territoriales del departamento.
II. Jokoraiñovi Tëtaguasu oyapota mbaraviki
II. Serán también de ejecución departamental
oyemboasa ani oyeokuai pegua reta.
las competencias que le sean transferidas o
delegadas.
MBOROKUAI JAI 301
ARTÍCULO 301
La región, una vez constituida como autonomía Región, oasa yave autonomía regional pe, oipita
regional, recibirá las competencias que le sean mbaraviki oyemboasa chupe vae ani oñemee chupe
transferidas o delegadas. vae reta.
ARTÍCULO 302 MBOROKUAI JAI 302
I. Son competencias exclusivas de los gobiernos I. Gobierno municipal autónomo reta imbaraviki
municipales autónomos, en su jurisdicción:
oyapota oïa rupivae jae ko:
1. Elaborar su Carta Orgánica Municipal de
acuerdo a los procedimientos establecidos 1. Oyapo vaerä Carta Organica Municipal
en esta Constitución y la Ley. Mborokuaiguasu pe oyekuatia oï rami.
2. Planificar y promover el desarrollo humano 2. Oyapo mbaiu jare oikuauka yemboe
en su jurisdicción. kuakuaa oïa rupi vae pe.
3. Iniciativa y convocatoria de consultas y
referendos municipales en las materias de 3. Oyapo mbarea marandu jare maranduguasu
su competencia municipal reta iparaviki japipe.
4. Promoción del empleo y mejora de las 4. Güinoeta jare omeeta jeta mbaraviki
condiciones laborales en el marco de las ikavigue yeokuai nacional reta jei rami.
políticas nacionales.
5. Preservar, conservar y contribuir a la 5. Oyangarekota jare omae kavita yandeyipi
protección del medio ambiente y recursos rupi oï vae re jare kaa ipo reta re, ñana
naturales, fauna silvestre y animales rupigua jare mimba tëta pegua reta re.
domésticos

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 155


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

6. Elaboración de Planes de Ordenamiento 6. Oyapota mbaiu ivi omoñesiro vaerä jare ivi
Territorial y de uso de suelos, en oyeporu pegua, oyapopäveta nivel central
coordinación con los planes del nivel central Tëtaguasu, tëtaguasu jare indígena reta
del Estado, departamentales e indígenas. pegua
7. Planificar, diseñar, construir, conservar 7. Oyapota mbaiu jare oyangarekota tape
y administrar caminos vecinales en reta re oyoembori reve pueblo indígena
coordinación con los pueblos indígena originario campesino reta ndive jokorai ko
originario campesinos cuando corresponda. oyeapota yave.
8.
Construcción, mantenimiento y
8. Oyapota jare oyangarekota avión oï vaerä
administración de aeropuertos públicos
vaere re.
locales.
9. Yepapa municipal reta.
9. Estadísticas municipales
10. Catastro urbano en el ámbito de su 10. Omaeta kiaepera iivi iyapi vae omoñesiro
jurisdicción en conformidad a los preceptos vaerä ivi reta gobierno municipal
y parámetros técnicos establecidos para rupigua vae
los Gobiernos Municipales. 11. Kaa municipal oyeepi vae reta oyeapota
11.
Áreas protegidas municipales en yeokuai oñemee gobierno municipal reta
conformidad con los parámetros y pe rami.
condiciones establecidas para los 12. Proyecto oyeka keräira ipuere ñanoi
Gobiernos Municipales. tembipe, jare agüiyeara oata tembiu.
12. Proyectos de fuentes alternativas y
13. Oyangarekota ikavi yae jare okuera kavi
renovables de energía preservando la
mbae oyeapo vae reta, täkarära jare
seguridad alimentaria de alcance municipal.
yauvae vae jare mimba reta jou vae re.
13. Controlar la calidad y sanidad en la
elaboración, transporte y venta de 14. Yuvanga imbaepuere japipe.
productos alimenticios para el consumo 15. Oikuauka jare oyangareko mbaeyekou
humano y animal. oikoñomai vae municipal re.
14. Deporte en el ámbito de su jurisdicción 16. Oikuauka jare oyangareko mbaeyekou
15. Promoción y conservación del patrimonio oikoñomai vae, arakae oasagüe,
natural municipal. mbaepokiapo, tuichague yae vae, ipoki o
iä oyapo vae, mbae jaikuere, mbaekägüe
16. Promoción y conservación de cultura, regua, yemboe tuicha vae regua, yaipisi
patrimonio cultural. Histórico, artístico, vae jare yaipisi mbae municipio pegua.
monumental, arquitectónico, arqueológico,
paleontológico, científico, tangible e 17. Keräi oyeyapo oime vaerä mboipa
intangible municipal. municipio tëta pe.
17. Políticas de turismo local. 18. Täkarära karai rëta pegua, oyekuatiakata
18. Transporte urbano, registro de propiedad opaete kuae reta, oñemoñesiro kavita,
automotor, ordenamiento y educación vial, yemboe oñemee chupe, jare oyangarekota
administración y control del tránsito urbano. transito urbano jese.
156 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

19. Creación y administración de impuestos 19. Oyeapota jae oyeangareko impuesto


de carácter municipal, cuyos hechos municipal reta re, kuae reta ngaraa oyovake
imponibles no sean análogos a los impuesto nacional jare tëtaguasu pegua
impuestos nacionales o departamentales. ndive.
20. Creación y administración de tasas,
20. Oyapota jare oyangareko tasa, patente
patentes a la actividad económica y
contribuciones especiales de carácter korepoti mbaraviki regua jare mbae
municipal. oyeyapo vae reta municipal pegua.

21. Proyectos de infraestructura productiva. 21. Yupavo oyeyapo vaerä mbae ñamoñemoña
pegua.
22.
Expropiación de inmuebles en su
jurisdicción por razones de utilidad y 22. Opiröta ivi kia reta güi, kuae ipuere osirive
necesidad pública municipal, conforme al jeta vae reta pe yave, ani tëtaguasu
procedimiento establecido por Ley, así como peguära, mborokuai jei rami, administrativo
establecer limitaciones administrativas y de
jare yeokuai pegua jokoräi oeki yave
servidumbre a la propiedad, por razones de
orden técnico, jurídico y de interés público mborokuai jei yave jare opaete vae pegua.

23. Elaborar, aprobar y ejecutar sus programas 23.


Oyapota jare oyangarekota yupavo
de operaciones y su presupuesto. mbaraviki re jare korepoti re.
24. Fondos fiduciarios, fondos de inversión y 24. Korepoti oime vae reta, oyeporu vaerä,
mecanismos de transferencia de recursos jare keräi korepoti oyemboasa kia ipope
necesarios e inherentes a los ámbitos de yeokuai jei rami.
sus competencias.
25. Centros de información y documentación, 25. O tupapire renda, oñeñovatua renda, mbae
archivos, bibliotecas, museos, hemerotecas arakaegüe oï vae jenda, jare ïru mbae
y otros municipales. mbae municipio pegua reta.
26. Empresas públicas municipales. 26. Mbaraviki renda opaete municipal reta.
27. Aseo urbano, manejo y tratamiento de 27. Mbaetio tëta pegua, iti reta iyangarekoa,
residuos sólidos en el marco de la política
Tëtaguasu iporokuai oï rami.
del Estado.
28. Diseñar, construir, equipar y mantener la 28. Oyeapota, oñemopüata, güinoita tembiporu
infraestructura y obras de interés público y opaete kia reta pegua jare mbaeyekou
bienes de dominio municipal, dentro de su municipal, jokuae iyivi japipeño.
jurisdicción territorial.
29. Okuakua vaerä tëtaguasu ikavi kia reta ojo
29.
Desarrollo urbano y asentamientos oiko jokope vaerä.
humanos urbanos.
30. Servicio de alumbrado público de su 30. Oimeta tembipe ani yemboesape jokuae iivi
jurisdicción. japipeño.

31. Promoción de la Cultura y actividades 31. Oñemoerakuata teko arete reta iivi
artísticas en el ámbito de su jurisdicción. japipeño.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 157
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

32. Espectáculos públicos y juegos recreativos. 32. Oechaukata mbae jare yuvanga via pegua
vae.
33. Publicidad y propaganda urbana.
34. Promover y suscribir convenios de 33. Omoerakuäta tëta pe.
asociación o mancomunidad municipal con 34. Oyemongetata, oisiuta oñemoiru vaerä ïru
otros municipios. municipio reta ndive.
35. Convenios y/o contratos con personas
35. Oyemongetata, oisiuta kia ani jeta vae reta
naturales o colectivas, públicas y privadas
ndive, pública ani privada reta okuakua
para el desarrollo y cumplimiento de sus
vaerä tëta, yeokuai güinoi rami.
atribuciones, competencias y fines.
36. Constituir y reglamentar la Guardia Municipal 36.
Güinoita jara kerai oguata vaera
para coadyuvar el cumplimiento, ejercicio y oporoangareko vae reta municipal, jukuarai
ejecución de sus competencias así como el oporombori vaera mbae mbae reta ojo
cumplimiento de las normas municipales y de vaera tenonde, yeokuai municipal oyeapo
sus resoluciones emitidas. vaera, jare resolución öe vae reta.
37. Políticas que garanticen la defensa de 37. Oyeangarekota kavita opaeta mbae yau
los consumidores y usuarios en el ámbito vae reta re, jokuae iivi japipe.
municipal.
38. Tëta Indigena originario reta ndive
38. Sistemas de microriego en coordinación
oñemaeta, oime vaerä keräi temiti
con los pueblos indígena originario
campesinos. oyemboiu.

39. Promoción y desarrollo de proyectos y 39. Oyererajata tenonde mbaraviki michia reta
políticas para niñez y adolescencia, mujer, pegua, kuña, kuimbae, okuakua vae reta
adulto mayor y personas con discapacidad. pegua, jare kia reta ipuere mbae oguata
40. Servicios básicos así como aprobación las vae pegua.
tasas que correspondan en su jurisdicción.
40. Yeporu reta ikavigüe opaete pegua,
41. Áridos y agregados, en coordinación con omboasata mbae reta re oyekovara vaera,
los pueblos indígena originario campesinos, iivi japipe.
cuando corresponda
42. Planificación del desarrollo municipal 41. Ivikuiti, ita ani ïru reta O yeapo pegua,
en concordancia con la planificación indígena originario reta ndive oñemaeta
departamental y nacional ipuere yave.
43. Participar en empresas de industrialización, 42. Mbaiu ojo vaerä tenonde municipio,
distribución y comercialización de tëtaguasu reta jare Tëtaguasu ndive.
Hidrocarburos en el territorio municipal en
asociación con las entidades nacionales del 43. Ñaita mbaraviki renda tuicha vae reta rupi,
sector. itakiragui oë vae reta oñemee municipio
reta rupi vae, ñañomoiruta kuae mbaraviki
iyapoa reta ndive.

158 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. Serán también de ejecución municipal las II. Municipio oyapota opaete mbaraviki oñemee ani
competencias que le sean transferidas o oyemboasa chupe vae.
delegadas.
MBOROKUAI JAI 303
ARTÍCULO 303
I. Autonomia indígena originario campesina,
I. La autonomía indígena originario campesina,
güinoi mbaraviki vae güi, oyapotavi municipio
además de sus competencias, asumirá las de
los municipios, de acuerdo con un proceso de oyapo vae, oime mbaiu tenonde oï rami, ani jei
desarrollo institucional y con las características rami Mborokuaiguasu, jare mborokuai Marco
culturales propias de conformidad a la Autonomia jare yemboyao jei rami.
Constitución y a la Ley Marco de Autonomías y
Descentralización. II. Tëta reta indígena originario campesina oyapota
mbaraviki reta oñemee ani oyemboasa chupe
II. La región indígena originario campesina,
asumirá las competencias que le sean vae.
transferidas o delegadas.
MBOROKUAI JAI 304
ARTÍCULO 304
I. Autonómia indígena originario campesina ipuere
I. Las autonomías indígena originario campesinas oyapo kuae mbaraviki reta:
podrán ejercer las siguientes competencias
exclusivas: 1. Oyapota imborokuai jokoräi oguata vae
1. Elaborar su Estatuto para el ejercicio de su Mborokuai guasu jei rami.
autonomía conforme a la Constitución y la 2. Oikatuta jaeiño keräi güiraja tenonde
ley.
korepoti, opaete vae, mbaraviki,
2. Definición y gestión de formas propias ñemoñesiro, teko reta, tëta reta metei ñavo
de desarrollo económico, social, político,
organizativo y cultural, de acuerdo con su güinoi vae.
identidad y visión de cada pueblo. 3. Güiroata jare oyangareko kavita mbaeyekou
3. Gestión y administración de los recursos guasu ivipeguare, mborokuaiguasu jei rami.
naturales renovables, de acuerdo a la
Constitución. 4. Oyapota yupavo oñemoñesiro, ivi yeporu
4. Elaboración de Planes de Ordenamiento pegua, oyemombeu reve Tëtaguasu
Territorial y de uso de suelos, en tenndegua pe, tëtaguasu departamento
coordinación con los planes del nivel jare municipal reta pe.
central del Estado, departamentales, y
municipales. 5. Oimeta tembipe ani yemboesape jae iivi
5. Electrificación en sistemas aislados dentro japipeño.
de su jurisdicción.
6. Mantenimiento y administración de caminos 6. Oyapo jare oyangarekota tape tëta reta
vecinales y comunales. pegua.
7. Administración y preservación de áreas 7. Oyangarekota kaa reta iivi pegua re, echa
protegidas en su jurisdicción, en el marco jokorai omee yeokuai Tëtaguasu.
de la política del Estado.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 159


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

8. Ejercicio de la jurisdicción indígena originaria 8. Oyangarekota jare oyapokavita teko reta


campesina para la aplicación de justicia y indígena originario jeko rupi, jare mborokuai
resolución de conflictos a través de normas guasu jei rami.
y procedimientos propios de acuerdo a la
Constitución y la ley. 9. Yuvanga, jare yerokia renda.

9. Deporte, esparcimiento y recreación. 10. Mbaeyekou arete pegua, oyecha ani


oyechambae, oñemoaita arete reta
10. Patrimonio cultural, tangible e intangible.
Resguardo, fomento y promoción de sus yandereko reta, mbae arakae vae, yerure
culturas, arte, identidad, centros arqueológicos, renda reta, jare mbae arakaegüe renda
lugares religiosos, culturales y museos. reta.
11. Políticas de Turismo. 11. Política mbae ipöra vae re ñamae pegua.
12. Crear y administrar tasas, patentes y 12. Oñerenoeta mborokuai oyekovara vaerä,
contribuciones especiales en el ámbito de
tasa, patente, jare ïru mbae ikavi yae vae
su jurisdicción de acuerdo a Ley.
re jae iivi japipeño mborokuai jei rami.
13.
Administrar los impuestos de su
competencia en el ámbito de su jurisdicción. 13. Oyangarekota korepoti oyemboatigüe re
jae iivi japipeño.
14. Elaborar, aprobar y ejecutar sus programas
de operaciones y su presupuesto. 14. Oyapota jare omboasakata mbaiu reta
15. Planificación y gestión de la ocupación oime korepoti rupi.
territorial. 15. Oyapota mbaiu keräi oyeporu vaerä ivi.
16. Vivienda, urbanismo y redistribución
poblacional conforme a sus prácticas 16. Oimeta o reta oyemboyao opaete pe, kia
culturales en el ámbito de su jurisdicción. reta jeko rupi jae iyivi peño.
17.
Promover y suscribir acuerdos de 17. Ñemongeta oïta jare oyesiuta yombori ïru
cooperación con otros pueblos y entidades tëta reta ndive pública jare privada reta
públicas y privadas. ndive.
18. Mantenimiento y administración de sus 18. Yeangareko mbaemboiu pegua reta.
sistemas de microriego
19. Ñemoatagätu maeti pegua jare yaja vaerä
19. Fomento y desarrollo de su vocación
tenonde.
productiva.
20.
Construcción, mantenimiento y 20. Oyeapota opaete mbae mbae jare
administración de la infraestructura oyeangarekota jese ojo vaerä tenonde tëta
necesaria para el desarrollo en su reta iivi pegua.
jurisdicción.
21. Oïta, güirajata tenonde marandu,
21. Participar, desarrollar y ejecutar los oyembombeuta kia reta pe oime yave
mecanismos de consulta previa, libre maenunga teko ani yeokuai ikaviä yave tëa
e informada relativos a la aplicación
reta pe. Oyeokuai Tëtaguasu pegua reta jei
de medidas legislativas, ejecutivas y
administrativas que los afecten. yave.

160 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

22. Preservación del hábitat y el paisaje, 22. Oñemae kavita ivi yaiko pipe vae re,
conforme a sus principios, normas yandereko rupi, jare keräi arakae güive
y prácticas culturales, tecnológicas, yaiko rami.
espaciales e históricas.
23. Oyererajata tenonde opaete institucion reta
23. Desarrollo y ejercicio de sus instituciones
yandereko arakaegüe ikavi vae rupi.
democráticas conforme a sus normas y
procedimientos propios. II. Autonomia indígena originario campesina reta,
II. Las autonomías indígena originario campesinas omboyao mbaraviki reta oyapota vae jaeko kuae
podrán ejercer las siguientes competencias reta:
compartidas: 1. Ñemongeta ikavigüe oyapota ïru
1. Intercambios internacionales en el marco de la Tëtaguasu pegua reta ndive, echa jae jokua
política exterior del Estado. Ñanerataguasu ipaiu.
2. Participación y control en el 2. Oïta jare oyangatekota ivikuiti jare ita Ó
aprovechamiento de áridos. yeapo pegua.
3. Resguardo y registro de los derechos 3. Oyangarekota jare omoapïtata opaete
intelectuales colectivos, referidos a tembikuatia reta oyeapogüere, mbaeyekou
conocimientos de recursos genéticos, yemboe rupi oyeao vae reta re, moa ivira
medicina tradicional y germoplasma, de
pegua reta, arete, yandereko, mborokuai jei
acuerdo con la ley.
rami.
4. Control y regulación a las instituciones y
organizaciones externas que desarrollen 4. Oyangarekota institucion jare yemboati reta
actividades en su jurisdicción, inherentes al iparaviki re iivi japipe, arete, ivi yaiko pipe
desarrollo de su institucionalidad, cultura, vae jare mbaeyekou reta.
medio ambiente y patrimonio natural.
III. Autonomía indígena originario campesino reta
III. Las autonomías indígena originario campesinas ipuere mbaraviki oyapo päveta vae, jaeko kuae:
podrán ejercer las siguientes competencias
concurrentes: 1. Omboyupavota, güinoita mbaiu jare
oyapota política tekoroisa pegua jae iivi
1. Organización, planificación y ejecución de
políticas de salud en su jurisdicción. peiño.

2. Organización, planificación y ejecución 2. Omboyupavota, güinoita mbaiu mbaraviki


de planes, programas y proyectos yemboe ikavigüe pegua mborokuai jei rami
de educación, ciencia, tecnología e yandeve.
investigación, en el marco de la legislación
del Estado. 3. Yeangareko mbaeyekou ivira reta re, jokope
tekove güinoi vae retavi, jare ivi yaiko pipe
3. Conservación de recursos forestales, vae re.
biodiversidad y medio ambiente
4. Jokuae reta yambaemboiu pegua reta, i
4. Sistemas de riego, recursos hídricos,
noka reta, jare jokuae omeeta yemboesape
fuentes de agua y energía, en el marco
vae, Tëtaguasu iparaviki jei rami, jae iivi
de la política del Estado, al interior de su
japipeño.
jurisdicción.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 161
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

5. Construcción de sistemas de microriego. 5. Oyapota reta yamaemboiu pipe vaerä.


6. Construcción de caminos vecinales y 6. Oyapota tape tëta reta rupi
comunales
7. Oyapota mbaraviki ñanoi vaerä koo pe
7. Promoción de la construcción de
temiti yau vaerä.
infraestructuras productivas.
8. Promoción y fomento a la agricultura y 8. Ñemoatagätu yaparaviki vaerä koo pe jare
ganadería. ñanoi vaerä mbaembimba reta.
9. Control y monitoreo socioambiental a las 9. Omae jare oyangarekota mbaraviki oyapo
actividades hidrocarburíferas y mineras petrolero jare oro oeka vae reta re, iivi
que se desarrollan en su jurisdicción. japipepe.
10. Sistemas de control fiscal y administración
10. Omae jare oyangareko mbaeyekou jare
de bienes y servicios.
yembori pegua re.
IV. Los recursos necesarios para el cumplimiento
de sus competencias serán transferidos IV. Oimeta güinoi korepoti oyapo vaerä mbaraviki
automáticamente por el Estado Plurinacional de reta ipuere güe rupi. Tëtaguasu omeeta chupe
acuerdo a la ley. mborokuai jei rami.

ARTÍCULO 305 MBOROKUAI JAI 305


Toda asignación o transferencia de competencias Opaete korepoti reta oñemee vae güinoitako mbaere
deberá estar acompañada de la definición de la fuente oiporu vaerä, jare ketigüiko oë korepoti jokuae
de los recursos económicos y financieros necesarios peguära vae.
para su ejercicio.

162 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CUARTA PARTE

ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN ECONÓMICA DEL ESTADO


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

TÍTULO I JESEGUA I
ORGANIZACIÓN ECONÓMICA DEL ESTADO ORGANIZACIÓN ECONÓMICA DEL ESTADO
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
DISPOSICIONES GENERALES DISPOSICIONES GENERALES
ARTÍCULO 306. MBOROKUAI JAI 306
I. El modelo económico boliviano es plural y está I. Kuae korepoti Mborivia pegua opaete peguako
orientado a mejorar la calidad de vida y el vivir omae oï opaete re yaiko kavi vaerä.
bien de todas las bolivianas y los bolivianos.
II. La economía plural está constituida por las II. Kuae korepti opaete pegua oyepii oï yemboati
formas de organización económica comunitaria, korepoti regua jeta vae ndive, privada jare social
estatal, privada y social cooperativa. cooperativa pegua.
III. La economía plural articula las diferentes
formas de organización económica sobre los III. Kuae korepti opaete pegua oyepii oï oipotagüe
principios de complementariedad, reciprocidad, yemboati korepoti jare ñemongeta yombori
solidaridad, redistribución, igualdad, seguridad pegua, yemboyao, oyovake, jupigue rupi, oiko
jurídica, sustentabilidad, equilibrio, justicia y vaerä, jare jesäka rupi. Korepoti opaete vae
transparencia. La economía social y comunitaria pegua comunitaria jaeko omoiruta kia ani jeta
complementará el interés individual con el vivir
vae oiko kavi vaerä.
bien colectivo.
IV. Las formas de organización económica IV. Kuae korepoti oñemoñesiro vae oyekua oï
reconocidas en esta Constitución podrán Mborokuaiguasu pe, ñañomoïru jare yayapo
constituir empresas mixtas. vaerä empresa.
V. El Estado tiene como máximo valor al ser
humano y asegurará el desarrollo mediante V. Tëtaguasu yeokuai tenonde güinoi vae jaeko
la redistribución equitativa de los excedentes oyangareko vaerä kia reta re, jare mbaeyekou
económicos en políticas sociales, de salud, opaetepe oyemboyaota, económico, política
educación, cultura, y en la reinversión en
social pe, tekoroïsa, yemboe, arete reta jare
desarrollo económico productivo.
yamboaikuere mbaraviki ani tembiu koo pegua.
ARTÍCULO 307
MBOROKUAI JAI 307
El Estado reconocerá, respetará, protegerá y
promoverá la organización económica comunitaria. Tëtaguasu omboeteta jare oyangarekota mbaraviki
Esta forma de organización económica comunitaria korepoti comunitaria. Kuaenunga ñemoñesiro korepoti
comprende los sistemas de producción y reproducción comunitaria, jaeko ñanoi vaerä temiti jare tembiu koo
de la vida social, fundados en los principios y visión pegua jokoraiñovi tekove opetepegua, oyepii oï teko
propios de las naciones y pueblos indígena originario reta indígena originario campesino reta re.
y campesinos.
ARTÍCULO 308. MBOROKUAI JAI 308
I. El Estado reconoce, respeta y protege la I. Tëtaguasu omboeteta jare oyangarekota privada
iniciativa privada, para que contribuya al reta iyembongeta, güiraja vaerä tenonde

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 165


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

desarrollo económico, social y fortalezca la korepoti kuakuaa, yande yaiko vae, jare jokoräi
independencia económica del país. agüiye yayeko ïru Tëtaguasu reta re.
II. Se garantiza la libertad de empresa y el pleno II. Oñemee opaete kia nunga ñave güinoi vaerä
ejercicio de las actividades empresariales, que empresa privada, jare jokuae pe ipuere oparaviki
serán reguladas por la ley. vae, kuae peguarä oimeta metei mborokuai.
ARTÍCULO 309 MBOROKUAI JAI 309
La forma de organización económica estatal Tëtaguasu iyemboati korepoti regua jaeko, empresa
comprende a las empresas y otras entidades
reta Tëtaguasu pegua, jae reta omboeteta kuae
económicas de propiedad estatal, que cumplirán los
siguientes objetivos: mbaiu reta:

1. Administrar a nombre del pueblo boliviano los 1. Oyangarekota opete vae jeere mbaeyekou ivi
derechos propietarios de los recursos naturales pegua re, jare tembiu yanoi vae re, jare oyeapo
y ejercer el control estratégico de las cadenas kavita kuae mbaeyekou.
productivas y los procesos de industrialización
de dichos recursos.
2. Administrar los servicios básicos de agua 2. Oyangarekota i yau vae re, empresa pública reta
potable y alcantarillado directamente o por rupi, comunitaria ani cooperativa oyomborimbori
medio de empresas públicas, comunitarias, vae reta ndive.
cooperativas o mixtas. 3. Ñanoita mbaeyekou jare ñameeta yeokuai.
3. Producir directamente bienes y servicios.
4. Oñemboipita oyeparaviki korepoti regua jare
4. Promover la democracia económica y el logro de la jokoräi mbaeti kia yandembori mbae reve
soberanía alimentaria de la población. ñanoita tembiu yau vaerä.
5. Garantizar la participación y el control social 5. Oimeta ñanoi yeangareko social mbaraviki
sobre su organización y gestión, así como la regua, oparaviki vae reta güi, jae reta jeita keräi
participación de los trabajadores en la toma de oipii vaerä mbota reta.
decisiones y en los beneficios.

ARTÍCULO 310 MBOROKUAI JAI 310


El Estado reconoce y protege las cooperativas como Tëtaguasu oikuaa jare oyangareko cooperativa reta
formas de trabajo solidario y de cooperación, sin fines re, echa kuae omee mbaraviki jare yombori okovara
de lucro. Se promoverá principalmente la organización mbae reve, kuae nunga cooperativa oyererajata
de cooperativas en actividades de producción.
tenonde oime vaerä temiti jare tembiu koo pe yau
ARTÍCULO 311 vaerä.
I. Todas las formas de organización económica MBOROKUAI JAI 311
establecidas en esta Constitución gozarán de
igualdad jurídica ante la ley. I. Opaete yemboati korepoti reta regua güinoi
oyovake mbaepuere mborokuai jovai.
II. La economía plural comprende los siguientes
aspectos: II. Korepoti opaete vae pegua kuaeko jae jembiapo
reta:
166 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

1. El Estado ejercerá la dirección integral del 1. Tëtaguasu ipope oï opaete mbaraviki


desarrollo económico y sus procesos de económico jare mbaiu reta oyereraja vaerä
planificación. tenonde.
2. Los recursos naturales son de propiedad
2. Mbaeyekou ivi pegua reta, opaete vae
del pueblo boliviano y serán administrados
por el Estado. Se respetará y garantizará imbaeko, Tëtaguasu oyangarekota jese,
la propiedad individual y colectiva sobre la oyemboetereve metei ani jeta vae reta
tierra. La agricultura, la ganadería, así como ivi güinoi vae. Mbaraviki koo pegua jare
las actividades de caza y pesca que no maembimba pegua, jokoraiñovi jevae
involucren especies animales protegidas, son yuka pegua, oyepoko mbae reve mimba
actividades que se rigen por lo establecido en
okañita vae re, echa jokorai jei mborokuai
la cuarta parte de esta Constitución referida
a la estructura y organización económica del Tëtaguasu pegua yandeve.
Estado.
3. Mbaeyekou reta ñanoi vae yayapokavita,
3. La industrialización de los recursos agüiye vaerä ïru ketigüi ou vaere yayepii
naturales para superar la dependencia de la ñai, jare koräi yandeiño ñanoi tembiu
exportación de materias primas y lograr una
ikavigüe yau vaerä yerovia rupi yandeyipi
economía de base productiva, en el marco
del desarrollo sostenible, en armonía con la rupi oï vae reta ndive.
naturaleza. 4. Tëtaguasu ipuere oï opaetei mbaraviki
4. El Estado podrá intervenir en toda la cadena oyeapoa rupi, estratégico rupi, agüiye
productiva de los sectores estratégicos, vaerä oata tembiu yandeve, opaete vae
buscando garantizar su abastecimiento yareko vaerä tekove kavi.
para preservar la calidad de vida de todas
las bolivianas y todos los bolivianos. 5. Oyemboeteta mbaiu empresa pegua, jare
5. El respeto a la iniciativa empresarial y la oyeangarekota jese teko jupigue rupi.
seguridad jurídica. 6. Tëtaguasu güirajata tenonde kuae
6. El Estado fomentará y promocionará el mbaapo korepoti ñanerëta rupigua kuae
área comunitaria de la economía como ñanerenoe vaerä ikavigüe pe, tëta mati
alternativa solidaria en el área rural y rupi jare karai reta jëta rupi.
urbana.
MBOROKUAI JAI 312
ARTÍCULO 312
I. Opaete mbaraviki korepoti pegua oïtako
I. Toda actividad económica debe contribuir al omomirata vaerä yandeiño ñanoi vaerä tembiu
fortalecimiento de la soberanía económica del
yande Tëtaguasu pe. Ngaraa oñemee privada
país. No se permitirá la acumulación privada
reta oyapo vaerä kuae mbaraviki. Tëtaguasu
de poder económico en grado tal que ponga en
peligro la soberanía económica del Estado. oyangarekota kuae re.

II. Todas las formas de organización económica II. Opaete ñemoñesiro korepoti regua güinoita jare
tienen la obligación de generar trabajo digno y omeeta mbaraviki ikavigüe, jokoräi yaipoepi
contribuir a la reducción de las desigualdades y vaerä oyoaviavi yaiko vae, agüiye vaerama oiko
a la erradicación de la pobreza. paravete vae reta.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 167
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

III. Todas las formas de organización económica III. Opaete yemboati reta korepoti regua
tienen la obligación de proteger el medio oyangarekota jare oepita ivi yaiko pipe vae.
ambiente.
MBOROKUAI JAI 313
ARTÍCULO 313
Opa vaerä mbaravete jare ñomotarei yaiko jare
Para eliminar la pobreza y la exclusión social y korepoti regua, yaipiti yaiko kavi pavë vaerä, yaja
económica, para el logro del vivir bien en sus múltiples
vaerä ñavae kuae yemboati korepoti regua vae jae
dimensiones, la organización económica boliviana
establece los siguientes propósitos: kuae ñemongeta reta:

1. Generación del producto social en el marco del 1. Ñanoita temiti opaete pegua yemboete rupi,
respeto de los derechos individuales, así como tekomboe güinoi tëta oikoñomai vae jei rami.
de los derechos de los pueblos y las naciones.
2. Mbaeyeyokou reta ñanoi vae yamboyao kavita,
2. La producción, distribución y redistribución justa
de la riqueza y de los excedentes económicos. jokoraiñovi korepoti jembiregue.
3. La reducción de las desigualdades de acceso a 3. Yayovaketa opaete vae ngaraama oyoaviavi
los recursos productivos. yaiko, opareve ñanoita mbae yayapogüe.
4. La reducción de las desigualdades regionales.
4. Opaete tëta reta rupi yayovaketa yaiko
5. El desarrollo productivo industrializador de los
recursos naturales. 5. Mbae oñemuña jare mbaeyekou reta yayapo
6. La participación activa de las economías pública y jare yaiporu kavita.
comunitaria en el aparato productivo.
6. Oïta tenonde korepoti opaete vae pegua jare
ARTÍCULO 314
comunitaria mbae ñemuña pegua.
Se prohíbe el monopolio y el oligopolio privado, así
como cualquier otra forma de asociación o acuerdo de MBOROKUAI JAI 314
personas naturales o jurídicas privadas, bolivianas o
extranjeras, que pretendan el control y la exclusividad en Ngaraa privado retaño, ani kia reta oñomoiru javoi jae
la producción y comercialización de bienes y servicios. retaño oyapo mbaraviki, mboriviaigua reta ngaraa jae
retaño oiko katu mbaeyekou ani maenunga yeporu
ARTÍCULO 315
omee vae re.
I. El Estado reconoce la propiedad de tierra a
todas aquellas personas jurídicas legalmente MBOROKUAI JAI 315
constituidas en territorio nacional siempre y
cuando sea utilizada para el cumplimiento del I. Tëtaguasu oikua ivi tupapire güinoi kuae
objeto de la creación del agente económico, yandeivi japipe vae, ërei katu oyeporuta keräi
la generación de empleos y la producción y
comercialización de bienes y/o servicios. oyeparaviki vaerä korepoti ndive jare emeeta
II. Las personas jurídicas señaladas en el parágrafo mbaraviki, omoñemuñata mbae reta, omeeta
anterior que se constituyan con posterioridad a mbaeyekou jare yeporu reta.
la presente Constitución tendrán una estructura
II. Ivate oñemongeta vaere, kianunga ñavo güinoi
societaria con un número de socios no menor a
la división de la superficie total entre cinco mil ivi kuae mborokuai oë güirema jaikue rupi vae,
hectáreas, redondeando el resultado hacia el oñemeeta chupe oyemboati reta yave jaimoña
inmediato número entero superior. pandepo eta hectárea.
168 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

CAPÍTULO SEGUNDO PAÜAPO MOKOIA


FUNCIÓN DEL ESTADO EN LA ECONOMÍA FUNCIÓN DEL ESTADO EN LA ECONOMÍA

ARTÍCULO 316 MBOROKUAI JAI 316


La función del Estado en la economía consiste en: Tëtaguasu iparaviki korepoti pe jae ko:
1. Conducir el proceso de planificación económica 1. Oyapota jare güiroatata mbaiu reta korepoti
y social, con participación y consulta ciudadana.
pegua jare yaiko vae pegua, oparandu reve
La ley establecerá un sistema de planificación
integral estatal, que incorporar á a todas las opete tëta reta pe, mborokuai pe oï mbaiu
entidades territoriales. opaete kuaepe yaiko vae pegua.

2. Dirigir la economía y regular, conforme con los


principios establecidos en esta Constitución, 2. Güiroatata jare oyangarekota korepoti re,
los procesos de producción, distribución, y mbaepuere oï Mborokuai pe rami, mbae ñemuña
comercialización de bienes y servicios.
jare yemboyao, jare maemee mbaeyekou jare
3. Ejercer la dirección y el control de los sectores yeporu reta.
estratégicos de la economía
3. Oïta tenonde maenunga tätagüe iñaka pe
4. Participar directamente en la economía oyangareko vaerä korepoti re.
mediante el incentivo y la producción de bienes y
servicios económicos y sociales para promover 4. Jaeräri voi oïta korepoti pe poromoatagätu
la equidad económica y social, e impulsar el reve mbae ñemuña, mbaeyekou pe, jare
desarrollo, evitando el control oligopólico de la yeporu reta pe, económico jare social pe, ojota
economía tenonde ngara vere oñemaeño mopetiño ani
kia oi kavi jaiño economía pe.
5. Promover la integración de las diferentes formas
económicas de producción, con el objeto de lograr 5. Ñamoñemuñata oipotagüe yau vaera jukurai
el desarrollo económico y social. yaja vaera tenonde economía, jare social pe.
6. Promover prioritariamente la industrialización de 6. Oyemotenondeta oyeapokavi vaerä mbaeyekou
los recursos naturales renovables y no renovables, ivi pegua reta, oyemboete reve ivi yaiko pepe
en el marco del respeto y protección del medio
vae, oime vaerä mbaraviki ñanoi vaerä korepoti,
ambiente, para garantizar la generación de empleo
social jare opaete peguara.
y de insumos económicos y sociales para la
población. 7. Oyererajata tenonde oyemboyao kavi vaerä
7. Promover políticas de distribución equitativa mbaeyekou reta ñanoi vae, oyovake yaiko
de la riqueza y de los recursos económicos del economía pe, ngaraama ñañomotarei jare
país, con el objeto de evitar la desigualdad, la ngaraama yandeparavete.
exclusión social y económica, y erradicar la 8. Oñemeeta Tëtaguasu pe güiraja vaerä tenonde
pobreza en sus múltiples dimensiones.
mbaraviki ñemuña jare maemee pegua, oata
8. Determinar el monopolio estatal de las mbae reta opaete vae pe yave.
actividades productivas y comerciales que
se consideren imprescindibles en caso de
necesidad pública.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 169
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

9. Formular periódicamente, con participación y 9. Güiramoimoiño oyeapota marandu tëta reta


consulta ciudadana, el plan general de desarrollo, pe mbaraviki oyereraja vaerä tenonde, kuae
cuya ejecución es obligatoria para todas las formas oyapotai opete yemboati korepoti regua reta.
de organización económica.
10. Oimeta korepoti maenunga yemboe peguära,
10. Gestionar recursos económicos para la técnico peguära, jare mbaraviki ñemuña pegua
investigación, la asistencia técnica y la transferencia jare mbae oyeyapo peguära.
de tecnologías para promover actividades
productivas y de industrialización. 11. Oyeangarekota avion reta iguata ara rupi vae re.
11. Regular la actividad aeronáutica en el espacio
aéreo del país.
MBOROKUAI JAI 317
ARTÍCULO 317
Tëtaguasu oepita oyeapo yemboati jare iparaviki,
El Estado garantizará la creación, organización
mbaiu jeta ndive oyeapo vae jokope öita ati opaete
y funcionamiento de una entidad de planificación
vae imbae jare opaete oiko vae oñemoñesiro vae
participativa que incluya a representantes de
reta.
las instituciones públicas y de la sociedad civil
organizada.
CAPÍTULO TERCERO PAÜAPO MBOAPIA
POLÍTICAS ECONÓMICAS POLÍTICAS ECONÓMICAS

ARTÍCULO 318 MBOROKUAI JAI 318


I. El Estado determinará una política productiva I. Tëtaguasu jeita keräitako mbae oyeyapo vae
industrial y comercial que garantice una oferta oñemuña jare mbae oñemee pegua, oime vaerä
de bienes y servicios suficientes para cubrir oñererokuavëe mbaeyekou jare yeokuai reta,
de forma adecuada las necesidades básicas ngaraama oata mbae yaipota reta vae, jare
internas, y para fortalecer la capacidad yandepuereta ñamee ikatu koti.
exportadora.
II. Tëtaguasu oikua jare jei ombori vaerä yemboati
II. El Estado reconoce y priorizará el apoyo a reta, michi vae, tuicha katu vae empresa reta,
la organización de estructuras asociativas mati jare karai rëta rupi oï vae reta.
de micro, pequeñas y medianas empresas
III. Tëtaguasu omborita mbaraviki ñemuñarenda,
productoras, urbanas y rurales.
mbae oyeyapo jokpe vae reta, yombori pegua
III. El Estado fortalecerá la infraestructura mbae omoñemuña vae peguära.
productiva, manufactura e industrial y los
servicios básicos para el sector productivo. IV. Tëtaguasu omotenondeta mbaraviki mbae
ñemuña pegua mati rupi oï vae reta jare jokoräi
IV. El Estado priorizará la promoción del desarrollo ojota tenonde kuae Tëtaguasu.
productivo rural como fundamento de las
políticas de desarrollo del país. V. Tëtaguasu oikuaukata, oporomborita oñemee
vaerä ikatu koti mbae ikavi yayapo jare yeporu
V. El Estado promoverá y apoyará la exportación reta ñanoi vae.
de bienes con valor agregado y los servicios.
170 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 319 MBOROKUAI JAI 319


I. La industrialización de los recursos naturales I. Mbae oyeyapo vae mbaeyekou ivi pegua reta
será prioridad en las políticas económicas, en re, oyemotenondeta keräi korepoti kuakuaa pe,
el marco del respeto y protección del medio yamboete reve ivi yaiko pipe vae jare tekomboe
ambiente y de los derechos de las naciones y guinoi pueblo indígena originario campesino
pueblos indígena originario campesinos y sus
reta vae jare iivi reta. Oñopoepoe mbaraviki jare
territorios. La articulación de la explotación
de los recursos naturales con el aparato oyeeka mbaeyekou ivi pegua vae, Tëtaguasu
productivo interno será prioritaria en las políticas omotendondeta korepoti keräi okuakuaa vae.
económicas del Estado.
II. En la comercialización de los recursos
II. Oñemee yave mbaeyekou ivi pegua reta,
naturales y energéticos estratégicos, el Estado
considerará, para la definición del precio de Tëtaguasu oikuata mbovi jepita vae, impuesto,
su comercialización, los impuestos, regalías y regalía reta, jare mboviko korepoti oasata
participaciones correspondientes que deban ñovatu renda opaete vae imbae pe.
pagarse a la hacienda pública.
ARTÍCULO 320 MBOROKUAI JAI 320
I. La inversión boliviana se priorizará frente a la I. Tëtaguasu ko oñonota jeta yae korepoti oyeporu
inversión extranjera. vaerä, jaema ikatu kotigua reta oñonota michi.
II. Toda inversión extranjera estará sometida a II. Empresa ikatu kotigua reta korepoti oiporuta
la jurisdicción, a las leyes y a las autoridades
vae oyapotako Tëtaguasu jeia, mborakuaiguasu
bolivianas, y nadie podrá invocar situación
de excepción, ni apelar a reclamaciones jare mburuvicha reta jei rami. Oime mbae yave
diplomáticas para obtener un tratamiento más ngaraa kia ipuere oñeapo mburuvicha reta pe,
favorable. jare jokoräi jae retaño güinoi yeparareko.
III. Las relaciones económicas con estados III. Miari reta korepoti regua Tëtaguasu ani empresa
o empresas extranjeras se realizarán en ketigua reta ndive, oyeapota yemboete rupi,
condiciones de independencia, respeto mutuo oyovaketa. Ngaraa Tëtaguasu ikatu kotigua
y equidad. No se podrá otorgar a Estados güinoi yeparareko kua yande Tëtaguasu güi.
o empresas extranjeras condiciones más
beneficiosas que las establecidas para los IV. Tëtaguasu jaeiño ojo tenonde kia jei mbae reve
bolivianos. chupe, korepoti pe, jare mbaraviki pe, mbaeti
ipuere oiko ïru Tëtaguasu ikatu kotigüa jeiare,
IV. El Estado es independiente en todas las
decisiones de política económica interna, y no ani korepotiñovatua, ati reta korepoti regua
aceptará imposiciones ni condicionamientos Mborivia pegua ani ikatu kotigua reta, mbaraviki
sobre esta política por parte de estados, iya reta tuichague yae vae.
bancos o instituciones financieras bolivianas
V. Keräi oyeparaviki vae jae ko yambontenonde
o extranjeras, entidades multilaterales ni
empresas transnacionales. yau vaerä opaete mbae reta ñamoñemuña kuae
yande ivi pe vae.
V. Las políticas públicas promocionarán el consumo
interno de productos hechos en Bolivia.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 171


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

SECCIÓN I PAÜAPO JAI I


POLÍTICA FISCAL POLÍTICA FISCAL
ARTÍCULO 321 MBOROKUAI JAI 321
I. La administración económica y financiera del I. Yeangareko korepoti re jare korepoti oñovatu
Estado y de todas las entidades públicas se rige vae reta Tëtaguasu pegua jare opaete ati reta
por su presupuesto. güinoi ko jaeiñoeiño ikorepoti oiporu vaerä.
II. La determinación del gasto y de la inversión
II. Opaete korepoti oñemee oyeporu vaerä vae,
pública tendrá lugar por medio de mecanismos
de participación ciudadana y de planificación oikotako opaete vae jovake jere oyeyapota
técnica y ejecutiva estatal. Las asignaciones yupavo ipoki vae reta ndive, jare mburuvicha
atenderán especialmente a la educación, la reta Tëtaguasu pegua ndive. Oñemee korepoti
salud, la alimentación, la vivienda y el desarrollo vae oyembotenondeta, yemboe, tekoroïsa,
productivo. yakaru vaerä, o reta, jare mbae ñemuña reta
III. El Órgano Ejecutivo presentará a la Asamblea peguära.
Legislativa Plurinacional, al menos dos meses III. Mburuvichagasu tenondegua reta mokoi
antes de la finalización de cada año fiscal, el yasi oata opa vaerä arasa yave oikuaukata
proyecto de ley del Presupuesto General para la Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki vae
siguiente gestión anual, que incluirá a todas las
Iyemboati pe, korepoti yupavo tuicha vae ïru
entidades del sector público.
arasa ouye vae pegua, kuae pe oïta opaete ati
IV. Todo proyecto de ley que implique gastos o reta tëta reta pegua.
inversiones para el Estado deberá establecer la
fuente de los recursos, la manera de cubrirlos y IV. Opaete yupavo mborokuai pegua reta guinoita
la forma de su inversión. Si el proyecto no fue ketigüi oë korepoti Tëtaguasu pe vae, keräita
de iniciativa del Órgano Ejecutivo, requerirá de oyeporu vae, mbaiu mbaeti yave oë Mburuvicha
consulta previa a éste. tenondegua iñemongeta güi oyeapota marandu
V. El Órgano Ejecutivo, a través del Ministerio del opaete kia reta pe.
ramo, tendrá acceso directo a la información V. Mburuvichaguasu tenondegua, imborika reta
del gasto presupuestado y ejecutado de todo el
rupi ipuereta oikuaa opaete mbae oyeapogüe
sector público. El acceso incluirá la información
del gasto presupuestado y ejecutado de las reta, oyeporuta korepoti opaete vaere pe
Fuerzas Armadas y la Policía Boliviana. vae, jaeramiñovi Fuerza Armada jare Policia
Mboriviaigua oiporu güe.
ARTÍCULO 322
MBOROKUAI JAI 322
I. La Asamblea Legislativa Plurinacional autorizará
I. Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki vae
la contratación de deuda pública cuando se
Iyemboati ipia vaerä Tëtaguasu, ipueretako
demuestre la capacidad de generar ingresos
omboepi yave, omae reve ikavi ani mbaeti ikavi
para cubrir el capital y los intereses, y se
vae, mbovi korepoti vae jare mbovi arasa pegua,
justifiquen técnicamente las condiciones más
jare mbae pegüara vae.
ventajosas en las tasas, los plazos, los montos y
otras circunstancias.

172 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. La deuda pública no incluirá obligaciones que II. Mbia opaete vae reta ngaraa oyemboepi
no hayan sido autorizadas y garantizadas Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki vae
expresamente por la Asamblea Legislativa Iyemboati jei mbae reve.
Plurinacional.

ARTÍCULO 323 MBOROKUAI JAI 323


I. La política fiscal se basa en los principios de I. Keräitara mbaraviki oyeyapo vae oyepitasoko
capacidad económica, igualdad, progresividad,
proporcionalidad, transparencia, universalidad, oï ñanepirata korepoti re vae, oyovake, yaja
control, sencillez administrativa y capacidad veita tenonde, jesäka kavi, opaete pegua,
recaudatoria. yeangareko, jare mbaepuere yamboati korepoti
II. Los impuestos que pertenecen al dominio tributario reta re.
nacional serán aprobados por la Asamblea
Legislativa Plurinacional. Los impuestos que II. Maemboepi reta Tëtaguasu ipope öi vae
pertenecen al dominio exclusivo de las autonomías omboasa Mburuvicha reta Mborokuai re
departamental o municipal, serán aprobados, Oparaviki vae Iyemboati, impuesto autonomía
modificados o eliminados por sus Concejos o departamental, municipal pegua reta, ipuere
Asambleas, a propuesta de sus órganos ejecutivos.
El dominio tributario de los Departamentos oipoepi iConcejo, ani iYemboati reta oiporu
Descentralizados, y regiones estará conformado chupe yave Mburuvichaguasu tenondegua reta.
por impuestos departamentales tasas y Mbaemboepi reta Tëtaguasu pegua, yemboyao
contribuciones especiales, respectivamente. reta, jare tëta reta, oï jokope maemboapi
III. La Asamblea Legislativa Plurinacional mediante departamento pegua, tasa reta, jare ïru ikavi yae
ley, clasificará y definirá los impuestos que vae reta.
pertenecen al dominio tributario nacional,
departamental y municipal. III. Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki
IV. La creación, supresión o modificación de los vae Iyemboati imborokuai rupi oikuaukata
impuestos bajo dominio de los gobiernos maenunga reta ko jae oyemboepita, nacional,
autónomos facultados para ello se efectuará
dentro de los límites siguientes: departamental jare municipal pe.
1. No podrán crear impuestos cuyos IV. Oyeapota ani oñemokañita, ani oyepoepita
hechos imponibles sean análogos a maemboepi reta tëta jaeiño oyereroata vae reta
los correspondientes a los impuestos
oyeyapotako kuae reta japipe:
nacionales u otros impuestos
departamentales o municipales existentes, 1. Ngaraama ipuere oyekua ïru maemboepi
independientemente del dominio tributario
oimema yave jokuaenunga etei, opaete
al que pertenezcan.
tëtaguasu rupi, tëta reta rupi ani municipio
2. No podrán crear impuestos que graven rupi.
bienes, actividades rentas o patrimonios
localizados fuera de su jurisdicción 2. Ngaraa ipuere oyekua maemboepi o yanoi
territorial, salvo las rentas generadas por vae regua ani mbaraviki reta ikatu kotigüi iivi
sus ciudadanos o empresas en el exterior oï vaere. Ërei katu ipuere okovara jokuae
del país. Esta prohibición se hace extensiva pe oiko vae reta jei yave. Kuae oipota jei
a las tasas, patentes y contribuciones ngaraa oyekovara tasa reta, patente reta,
especiales. jare ïru mbae ipöra yae vaere.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 173
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

3. No podrán crear impuestos que obstaculicen 3. Ngaraa oyeapo maemboepi reta keti kia ojo
la libre circulación y el establecimiento de vaere, mbae ñanoi vaere, yeokuai reta iivi
personas, bienes, actividades o servicios japipee jae ko, tasa reta, patente reta jare
dentro de su jurisdicción territorial. Esta ïru ikavi yae vae reta.
prohibición se hace extensiva a las tasas,
4. Ngaraa ipuere oyeapo maemboepi reta
patentes y contribuciones especiales.
jetaigüa peguaraño, jae ko, tasa reta,
4. No podrán crear impuestos que patente reta, jare ïru ikavi vae reta.
generen privilegios para sus residentes
discriminando a los que no lo son. Esta
prohibición se hace extensiva a las tasas, MBOROKUAI JAI 324
patentes y contribuciones especiales.
Mbaetima añave okañi mbia reta ñanoi Tëtaguasu
ARTÍCULO 324 ndive vae.
No prescribirán las deudas por daños económicos
causados al Estado.
MBOROKUAI JAI 325
ARTÍCULO 325
Korepoti yamogana kavi mbae, ñamee oipota rupiño
El ilícito económico, la especulación, el acaparamiento, vae, mbae reta ñañomi ñamee vae, yamboepiä
el agio, la usura, el contrabando, la evasión impositiva impuesto reta vae, jare ïru ikavi mbae korepoti reta
y otros delitos económicos conexos serán penados regua, kuae reta pe oyeporaraukata mborokuai jei
por ley. rami.

SECCIÓN II PAÜAPO JAI II


POLÍTICA MONETARIA POLITICA MONETARIA

ARTÍCULO 326 MBOROKUAI JAI 326


I. El Estado, a través del Órgano Ejecutivo, I. Tëtaguasu, Mburuvichaguasu reta tenondegua
determinará los objetivos de la política monetaria rupi jeita keräitako korepoti oapraviki vae jare
y cambiaria del país, en coordinación con el oyepoepi vae regua, Banco Central Mborivia
Banco Central de Bolivia. pegua ndive.
II. Las transacciones públicas en el país se II. Opaete mbae yamboepita yayapotako korepoti
realizarán en moneda nacional. kuaeigua peño.

ARTÍCULO 327 MBOROKUAI JAI 327


El Banco Central de Bolivia es una institución Banco Central Mborivia pegua güinoi vae yemboati
de derecho público, con personalidad jurídica tuichavae, jupi opaete güinoi vae jae imbaeiko.
y patrimonio propio. En el marco de la política Oï Tëtaguasu imborokuai korepoti regua japipe.
económica del Estado, es función del Banco Banco Central iparaviki jaeko oyangareko korepoti
Central de Bolivia mantener la estabilidad del poder kuaeiguatare jare jokoräi okuakuaa vaerä tenonde
adquisitivo interno de la moneda, para contribuir al yande korepoti are opaete vae oikovae.
desarrollo económico y social.
174 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 328 MBOROKUAI JAI 328


I. Son atribuciones del Banco Central de Bolivia, I. Banco Central iparaviki reta jaeko, política
en coordinación con la política económica económica Órgano Ejecutivo jei rami, jare
determinada por el Órgano Ejecutivo, además mborokuai pe öi rami:
de las señaladas por la ley:
1. Güirajata tenonde mbraviki korepoti regua.
1. Determinar y ejecutar la política monetaria.
2. Oyapota keräi yepoepi regua.
2. Ejecutar la política cambiaria.
3. Oyapo kavita keräi mbae mboepi.
3. Regular el sistema de pagos.
4. Jeita keräi yave oë vaerä korepoti
4. Autorizar la emisión de la moneda.
5. Oyangarekota mbaeyekou guasu ikatu koti
5. Administrar las reservas internacionales.
korepoti oï vae re.
ARTÍCULO 329 MBOROKUAI JAI 329
I. El Directorio del Banco Central de Bolivia estará I. Banco Central Mborivia pegua, guinoita
conformado por una Presidenta o un Presidente, Juvichaguasurä, jare pandepo directora ani
y cinco directoras o directores designados por director reta, Mburuvichaguasu oiparavogüe,
la Presidenta o el Presidente del Estado de ërei katu Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki
entre las ternas presentadas por la Asamblea vae Iyemboati tee omee kuae mbaraviki peguära
Legislativa Plurinacional para cada uno de los vae.
cargos.
II. Banco Central Mborivia pegua pe oparaviki
II. Los miembros del Directorio del Banco Central
vae reta, oïta jokope pandepo arasa.
de Bolivia durarán en sus funciones cinco
Nagarayema ipuere oyerova jokope, jae retako
años, sin posibilidad de reelección. Serán
oyeokuai opaete vae reta pe, echa jokoräi
considerados servidoras y servidores públicos,
jei mborokuaiguasu, oike vaerä kia oparaviki
de acuerdo con la Constitución y la ley. Los
oimeta güinoi opaete mbae oiporu mborokuai
requisitos particulares para el acceso al cargo
vae.
serán determinados por la ley.
III. Mburuvicha tenondegua Banco Central Mborivia
III. La Presidenta o el Presidente del Banco
pegua, oikuaukata iparaviki Mburuvicha
Central de Bolivia deberá rendir informes y
reta Mborokuai re Oparaviki vae Iyemboati
cuentas sobre las funciones de la institución,
reta ikïrei jare oiporu rupiño. Banco Central
cuantas veces sean solicitados por la Asamblea
Mborivia pegua oikuaukata iparaviki regua
Legislativa Plurinacional o sus Cámaras. El
metei arasa ñavo Mburuvicha reta Mborokuai re
Banco Central de Bolivia elevará un informe
Oparaviki vae Iyemboati pe, kuae oyemoingeta
anual a la Asamblea Legislativa y está sometido
keräi mburuvicha reta omae jese vaerä, jare
al sistema de control gubernamental y fiscal del
oñangareko vae reta Tëtaguasu pegua pe.
Estado.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 175


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

SECCIÓN III PAÜAPO JAI III


POLÍTICA FINANCIERA POLÍTICA FINANCIERA
ARTÍCULO 330 MBOROKUAI JAI 330
I. El Estado regulará el sistema financiero I. Tëtaguasu oyangarekota korepoti oñovatu
con criterios de igualdad de oportunidades, vae reta ikavi oguata vaerä, yoparareko ndive,
solidaridad, distribución y redistribución yemboyao kavi, jare oyovake opaete pegua.
equitativa.
II. Tëtguasu imbaraviki korepoti rupi,
II. El Estado, a través de su política financiera, oyemotenondeta yeporu korepoti oyapo ati
priorizará la demanda de servicios financieros reta michi vae, tempiapo michi rupi oyapovae,
de los sectores de la micro y pequeña empresa, maemee regua, yeokuai reta, yande yemboati
artesanía, comercio, servicios, organizaciones reta, jare ati mbae ñemuña pegua reta.
comunitarias y cooperativas de producción.
III. Tëtaguasu güirajata tenonde oime vaerä
III. El Estado fomentará la creación de entidades korepoti oiporuka ipiau reta vae, ngaraa korepoti
financieras no bancarias con fines de inversión oñovatu vae rami, oimeta omee korepoti osirive
socialmente productiva. jare oñemuña vaerä opaete pe.
IV. El Banco Central de Bolivia y las entidades e
IV. Banco Central Mborivia pegua jare imborika
instituciones públicas no reconocerán adeudos
reta, ati reta, opaete vae reta, kue reta ngaraa
de la banca o de entidades financieras privadas.
omboepi mbia korepoti ñonatu imbae, ani metei
Éstas obligatoriamente aportarán y fortalecerán
iyavaeño imbae reta pegua. Kuae güinoita
un fondo de reestructuración financiera, que
korepoti omboepi vaerä kianunga korepoti
será usado en caso de insolvencia bancaria.
ñovatua okañi pegua.
V. Las operaciones financieras de la Administración
V. Mbaraviki keräi korepoti regua vae reta jare
Pública, en sus diferentes niveles de gobierno,
yeangareko opaete vae oipotagüe tëtaruvicha
serán realizadas por una entidad bancaria
reta rupi, oyapota metei korepoti ñovatua opaete
pública. La ley preverá su creación.
pegua. Mborokuai jeita keräi yave oï vaerä.
ARTÍCULO 331 MBOROKUAI JAI 331
Las actividades de intermediación financiera, la
Mbaraviki reta kia ndive korepoti ñovatua oyepoko
prestación de servicios financieros y cualquier otra
pegua, yeporu korepoti pegua reta ani ïru jokuae
actividad relacionada con el manejo, aprovechamiento
nunga mbaraviki oyapo vae, ikavita opaete vae reta
e inversión del ahorro, son de interés público y sólo
pe yave, Tëtaguasu ko jeita oï vaerä, jare mborokuai
pueden ser ejercidas previa autorización del Estado,
jei rami.
conforme con la ley.
MBOROKUAI JAI 332
ARTÍCULO 332
I. Korepoti ndive oparaviki vae reta re
I. Las entidades financieras estarán reguladas y oyangarekota jare omaeta metei korepoti
supervisadas por una institución de regulación oñovatu vae jare korepti oiporuka vae reta. Kuae
de bancos y entidades financieras. Esta

176 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

institución tendrá carácter de derecho público y yemboati guinoi mbaepuere opaete vae kuae
jurisdicción en todo el territorio boliviano. yande ivi mboriviaigua japipe.
II. La máxima autoridad de la institución de II. Mburivicha tenondegua kuae korepoti ñovatua
regulación de bancos y entidades financieras pegua jare korepoti ndive oparaviki vae reta
será designada por la Presidenta o Presidente oiparavota Mburuvichaguasu Tëtaguasu
del Estado, de entre una terna propuesta por la pegua, tee omee Mburuvicha reta Mborokuai
Asamblea Legislativa Plurinacional, de acuerdo re Oparaviki vae Iyemboati vae güi, keräi
con el procedimiento establecido en la ley. oyeparavo mborokuai rami.

ARTÍCULO 333 MBOROKUAI JAI 333


Las operaciones financieras realizadas por personas Kianunga ani mbovi ndive oparaviki korepoti ndive
naturales o jurídicas, bolivianas o extranjeras, vae, mboriviaigua ani ïru Tëtagusupegua, ngaraa etei
gozarán del derecho de confidencialidad, salvo kia oikua jesegüa, ipuereta oime yave güinoi ñeapo
en los procesos judiciales, en los casos en que se imbaeyekou regua, ipuerevi mborokuai jei yave. Kuae
presuma comisión de delitos financieros, en los que ko oikua kavi yae vae iparaviki ko oikua vaerä keräi
se investiguen fortunas y los demás definidos por la rako korepoti reta oyemombaraviki vae, mbaeti reve
ley. Las instancias llamadas por la ley a investigar güinoi yeokuai mborokuai kuae regua jei rami.
estos casos tendrán la atribución para conocer dichas
operaciones financieras, sin que sea necesaria
autorización judicial.

SECCIÓN IV PAÜAPO JAI IV


POLÍTICAS SECTORIALES POLÍTICAS SECTORIALES
MBOROKUAI JAI 334
ARTÍCULO 334 Mbaraviki kotïa japipe, Tëtaguasu oyangarekota jare
En el marco de las políticas sectoriales, el Estado oporomoatagätuta:
protegerá y fomentará: 1. Ñemoñesiro korepoti regua campesina reta, jare
1. Las organizaciones económicas campesinas, y oyembaoatiati vae ani yemboati michi oparaviki
las asociaciones u organizaciones de pequeños tëtaguasu güi koiño oï vae reta, mbae michimi
productores urbanos, artesanos, como rupi oyapo vae reta, jokuaei oyombori pave
alternativas solidarias y recíprocas. La política vaerä. Mbaraviki korepoti regua omeeta yemboe
económica facilitará el acceso a la capacitación ikavigüe jare tembiapo mbaepoki pegua,
técnica y a la tecnología, a los créditos, a la oyepeata maemearenda jare oyembokavita
apertura de mercados y al mejoramiento de temiti reta.
procesos productivos.
2. Omaemee vae reta, ani iyeupeiño aparaviki vae,
2. El sector gremial, el trabajo por cuenta propia, y el jare michi rupi guinoi omee vaerä vae, omaeiti
comercio minorista, en las áreas de producción, vae, yeokuai jare omaemee vae, kuae reta pe
servicios y comercio, será fortalecido por medio oñemeeta korepoti mbia regua, jare oñemeeta
del acceso al crédito y a la asistencia técnica. yembori ikavigüe chupe reta.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 177


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

3. La producción artesanal con identidad cultural. 3. Mbae oyapo michi rupi vae reta jembiapo,
oyapotako ñandereko rupi.
4. Las micro y pequeñas empresas, así como las
organizaciones económicas campesinas y las 4. Michi rai vae mbaraviki omee vae reta,
organizaciones o asociaciones de pequeños jokoraiñovi yemboati korepoti campesina reta,
productores, quienes gozarán de preferencias jare yemboati ani atiati reta michi omaeti vae
en las compras del Estado. reta, Tëtagausu omotenondeta ogüa chugüi reta
oarivogüe.
ARTÍCULO 335
MBOROKUAI JAI 335
Las cooperativas de servicios públicos serán
organizaciones de interés colectivo, sin fines de Ati reta yeokuai pegua opaete vae kuaeko jeta vae
lucro y sometidas a control gubernamental y serán reta peguära, ngaraa kia oikokatu jese, oïta tëta
administradas democráticamente. La elección de ruvicha reta ipope, jare opaete vae oyangarekota jese.
sus autoridades de administración y vigilancia Mburuvida reta oyeparavota jae reta jeko rupi jare
será realizada de acuerdo a sus propias normas imborokuai rupi, erei Yeparavo jare Maranduguasu
estatutarias y supervisada por el Órgano Electoral re Omae vae reta jovai. Iyemboati jare iparaviki ojota
Plurinacional. Su organización y funcionamiento mborokuai jeia rupi.
serán regulados por la ley.

ARTÍCULO 336 MBOROKUAI JAI 336


El Estado apoyará a las organizaciones de economía Tëtaguasu omborita yemboati reta ikorepoti regua,
comunitaria para que sean sujetos de crédito y ipuere vaerä oñemee korepoti mbia re chupe reta.
accedan al financiamiento.
MBOROKUAI JAI 337
ARTÍCULO 337
I. Kianunga reta opou tëta reta rupi vae jaeko
I. El turismo es una actividad económica metei mbaraviki korepoti regua ikavi yae vae,
estratégica que deberá desarrollarse de manera oyererajata tenonde, oñemae reve ñandereko
sustentable para lo que tomará en cuenta la pöra retare, jare yamboete reve ivi yaiko pipe
riqueza de las culturas y el respeto al medio vae.
ambiente.
II. Tëtaguasu oporomoatagätuta jare oyangarekota
II. El Estado promoverá y protegerá el turismo tëta reta rupi opou vaerä vae re, jokoräi ojo vaerä
comunitario con el objetivo de beneficiar a las tenonde tëta reta mati oï vae reta jare, koiño oï
comunidades urbanas y rurales, y las naciones karairëta güi vae, jare tëta reta oikoñomaivae
y pueblos indígena originario campesinos donde reta, kuae mabraviki oyeapo oïa rupi.
se desarrolle esta actividad.
MBOROKUAI JAI 338
ARTÍCULO 338
Tëtaguasu oikuaa oï jepi o pegua mbaraviki oyeapo
El Estado reconoce el valor económico del trabajo del vae, kuae güiko oë korepoti jaeramo oyepapatavi
hogar como fuente de riqueza y deberá cuantificarse korepoti opaete vae reta imbae reta ipitepe.
en las cuentas públicas.

178 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

CAPÍTULO CUARTO PAÜAPO IRUNDIA


BIENES Y RECURSOS DEL ESTADO Y SU BIENES Y RECURSOS DEL ESTADO Y SU
DISTRIBUCIÓN DISTRIBUCIÓN
ARTÍCULO 339 MBOROKUAI JAI 339
I. El Presidente de la República podrá decretar I. Mburuvichaguasu, ipuere oeki yeokuai
pagos no autorizados por la ley del presupuesto, oyemboepi mbae nunga mbaete oï korepoti
únicamente para atender necesidades
impostergables derivadas de calamidades yupavo pe vae, teko ikavi mbae oasa pegua,
públicas, de conmoción interna o del agotamiento teko kaviä Tëtaguasu pe oasa yave, ani
de recursos destinados a mantener servicios maenunga yeokuai pe oata korepoti yave,
cuya paralización causaría graves daños Los kuae ngaraa oasa metei ñejäa oyeporu güinoi
gastos destinados a estos fines no excederán del Korepoti Yupavoguasu vae güi.
uno por ciento del total de egresos autorizados
por el Presupuesto General. II. Tëtaguasu imbaeyekou, jare opaete vae pegua
II. Los bienes de patrimonio del Estado y de las reta jaeko opaete mboriviaigua reta imbae,
entidades públicas constituyen propiedad del jokoraitai oiko, ngaraa ñamoepeña, opambae,
pueblo boliviano, inviolable, inembargable, ngara oñemee, ani kia oiko katu jese, eñemaeta
imprescriptible e inexpropiable; no podrán ser jese mbae ko ñanoi vae, oyeangarekota,
empleados en provecho particular alguno.
Su calificación, inventario, administración, oyekuatiata tupapire pe, mborokuai jei rami.
disposición, registro obligatorio y formas de III. Tëtaguasu ikorepoti oyeporuta kavita
reivindicación serán regulados por la ley.
Yupavoguasu pe öi rami, okuakua vaerä
III. Los ingresos del Estado se invertirán conforme korepoti, jare opaete oiko vae. Korepoti
con el plan general de desarrollo económico
Yupavoguasu Tëtaguasu pegua jare mborokuai
y social del país, el Presupuesto General del
Estado y con la ley. ndive.

ARTÍCULO 340 MBOROKUAI JAI 340


I. Las rentas del Estado se dividen en I. Tëtaguasu ikorepoti oyemboyao oï, opaete
nacionales, departamentales, municipales, e vae pegua reta, iyemboyao pegua, iyemboyao
indígena originario campesinas y se invertirán yuapi ye vae reta pegua, tëta reta oikoñomai vae
independientemente por sus Tesoros, conforme
a sus respectivos presupuestos. pegua, jare oyeporutako iyupavo oï rami.

II. La ley clasificará los ingresos nacionales, II. Mborokuai oimae kavita korepoti reta oike vae
departamentales, municipales e indígena nacional, departametal, municipal reta jare tëta
originario campesinos. oikoñomai vae reta.
III. Los recursos departamentales, municipales, de
III. Korepoti departamental reta, municipal reta,
autonomías indígena originario campesinas,
judiciales y universitarios recaudados por tëta oikoñomai vae reta, tekosimbika reta, jare
oficinas dependientes del nivel nacional, no yemboerendaguasu pegua reta, omboati o metei
serán centralizados en el Tesoro Nacional. vaepeño vae, ngaraa ojo oñeñovatu korepoti
Ñovatuguasu pe.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 179
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

IV. El Órgano Ejecutivo nacional establecerá IV. Mburuvichaguasu reta güinoeta keräi ko oyeapo
las normas destinadas a la elaboración y vaerä korepoti yupavo pegua opaete vae
presentación de los proyectos de presupuestos peguära jaeramiñovi jaeiñoma oiko vae reta.
de todo el sector público, incluidas las
autonomías. MBOROKUAI JAI 341
Departamento reta imbaeyekou jae ko:
ARTÍCULO 341
1. Mbaeyekou departamental reta, oyeapo
Son recursos departamentales:
mborokuai rupi vae.
1. Las regalías departamentales creadas por ley;
2. Korepoti oë maemboepi itakira jare ipitu
2. La participación en recursos provenientes oñerenoe vae regua, ñemojäanga mborokuai jei
de impuestos a los Hidrocarburos según los rami.
porcentajes previstos en la Ley.
3. Maemboepi reta, tasa reta, mbota reta ikavi güe,
3. Impuestos, tasas, contribuciones especiales y jare departamento reta mbaeyekou ivi güi oë vae
patentes departamentales sobre los recursos regua.
naturales.
4. Omboasa Korepoti Ñovatuguasu Tëtaguasu
4. Las transferencias del Tesoro General de la pegua gui vae, oyemboepi vaerä oparaviki,
Nación destinadas a cubrir el gasto en servicios tekoroïsa, yemboe, jare opaete vae reta pe.
personales de salud, educación y asistencia
social; 5. Omboasa korepoti Ñovatuguasu Tëtaguasu
pegua amope vae, oyekuatia oï mborokuai jai
5. Las transferencias extraordinarias del Tesoro 339.I kuae Mborokuai guasu pe.
General de la Nación, en los casos establecidos
en el artículo 339.I de esta Constitución. 6. Mbia reta kuae pegua, jare ikatu kotigüa oyeeki
mborokuai jei rami vae, mbia opaete vae regua
6. Los créditos y empréstitos internos y externos jare keräi Korepoti Oñeñovatu vae jare Korepoti
contraídos de acuerdo a las normas de oiporuka vae pegua.
endeudamiento público y del sistema Nacional
de Tesorería y Crédito Público. 7. Korepoti oike oñemee mbaeyekou reta, yeokuai
reta, jare oñepiro vae reta.
7. Los ingresos provenientes de la venta de bienes,
servicios y enajenación de activos. 8. Arakae güive oiko vae reta, mbota reta jare ïru
korepoti oike vae reta.
8. Los legados, donaciones y otros ingresos
similares.

180 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

TÍTULO II JESEGUA II
MEDIO AMBIENTE, RECURSOS NATURALES, MEDIO AMBIENTE, RECURSOS NATURALES,
TIERRA Y TERRITORIO TIERRA Y TERRITORIO
CAPÍTULO PRIMERO PAÜAPO METEIA
MEDIO AMBIENTE
MEDIO AMBIENTE
ARTÍCULO 342 MBOROKUAI JAI 342
Es deber del Estado y de la población conservar, TËtaguasu, jare opaete kia reta iparaviki jae ko,
proteger y aprovechar de manera sustentable los oñovatu kavi, oyangareko kavi, oyeporu kavi, oiko
recursos naturales y la biodiversidad, así como avei vaerä mbaeyekou ivi pegua reta, jare tekove reta
mantener el equilibrio del medio ambiente. oiko pipepe vae.
ARTÍCULO 343 MBOROKUAI JAI 343
La población tiene derecho a la participación en la Opaete kia reta güinoi tekomboe oï vaerä vi mbaraviki
gestión ambiental, a ser consultado e informado oñangareko reve ivi yaiko pipe vae pe, oyeparanduta
previamente sobre decisiones que pudieran afectar a jare oyembombeuta chupe ikavi rupi, mbaera jeita,
la calidad del medio ambiente. ani ipuerera ivi oiko pipe vae oikomeguä.

ARTÍCULO 344 MBOROKUAI JAI 344

I. Se prohíbe la fabricación y uso de armas I. Nagaraa oyeapo mboka itavera retagui oë


químicas, biológicas y nucleares en el territorio vae, oikove vae reta, jare tuicha ipu reta vae,
ivi mboriviaigua japipepe, oyereroike vae,
boliviano, así como la internación, tránsito y
oyereroasa vae, ani oñeñovatu vaerä mbayachi
depósito de residuos nucleares y desechos jembiregüe.
tóxicos.
II. Tëtaguasu jeita keräi yave ipuere oñeñovatu,
II. El Estado regulará la internación, producción, oyeapo, oñemee, jare mbaraviki ikavi yae vae,
comercialización y empleo de técnicas, métodos, keräitako yeyapo vae reta, oyeporu vae reta, jare
insumos y sustancias que afecten a la salud y al maenunga ikavi mbae ipuere omee mbaerasi kia
medio ambiente. reta pe jare ivi yaiko pipe vae.

ARTÍCULO 345 MBOROKUAI JAI 345

Las políticas de gestión ambiental se basarán en: Política mbaraviki ambiental pegua eyeapota kuae
reta re:
1. La planificación y gestión participativas, con
1. Mbaiu oyeapota kia reta ndive, jare öita
control social.
yeangareko social.
2. La aplicación de los sistemas de evaluación
de impacto ambiental y el control de calidad 2. Oñejata impacto ambiental, jare kerai ko
ambiental, sin excepción y de manera oyeangareko jese vae, jukuraiñovi ojota tenonde
transversal a toda actividad de producción de mbae ñemuña mbaeyekou reta jare yeokua reta
bienes y servicios que use, transforme o afecte ipuere güirocomegüa mbaeyekou reta jare ivi
a los recursos naturales y al medio ambiente. yaiko pipe vae.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 181


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

3. La responsabilidad por ejecución de toda 3. Opaete ivi yaiko pipe vae jare güirokomegua
actividad que produzca daños medioambientales yave, güinoita ñeapo jokuae teko regua,
y su sanción civil, penal y administrativa por tekosimbika rupi jare oyeyapo katu vae rupi.
incumplimiento de las normas de protección del Mborokuai jei vae oyapombae.
medio ambiente.
MBOROKUAI JAI 346
ARTÍCULO 346 Mbaeyekou oïvae, opaete vae imbaeko jare jokoropi
El patrimonio natural es de interés público y de carácter yandepuere yaraja tenonde yande Tëtaguasu,
estratégico para el desarrollo sustentable del país. Su yeangareko jare yeporu retare oiko pipe vae oyekouta,
conservación y aprovechamiento para beneficio de la echa jokorai Tëtaguasu iparaviki jare ngaraavi
población será responsabilidad y atribución exclusiva oñemeeiño mbaeyekou ivi pegua reta. Mborokuai
del Estado, y no comprometerá la soberanía sobre los jeita keräi oyereraja vaerä tenonde.
recursos naturales. La ley establecerá los principios y
disposiciones para su gestión.
MBOROKUAI JAI 347
ARTÍCULO 347
I. Tëtaguasu jare opaete kia reta oyemambekota
I. El Estado y la sociedad promoverán la mitigación omboipi vaerä oñepoano ivi imbaerasi jave jare
de los efectos nocivos al medio ambiente, y de ïru mbae reta. Kianunga ñavo omombaerasi
los pasivos ambientales que afectan al país. ivi vae omboepita, jare kuae teko oyeapogüe
Se declara la responsabilidad por los daños okañipotama.
ambientales históricos y la imprescriptibilidad de
los delitos ambientales. II. Kianunga ñavo oparaviki jare omombaerasi ivi
yave, omaeta jare oyangarekota jese, oipoanota,
II. Quienes realicen actividades de impacto sobre oñonokavita oikomegua yave, ani kia imbaerasi
el medio ambiente deberán, en todas las etapas jokuae jekopegua yave, jokoräi agüiye vaerä
de la producción, evitar, minimizar, mitigar, oñemuña tenonde koti
remediar, reparar y resarcir los daños que
se ocasionen al medio ambiente y a la salud
de las personas, y establecerán las medidas
de seguridad necesarias para neutralizar los
efectos posibles de los pasivos ambientales. PAÜAPO MOKOIA
CAPÍTULO SEGUNDO RECURSOS NATURALES
RECURSOS NATURALES MBOROKUAI JAI 348
ARTÍCULO 348 I. Jaeko mbaeykou ivi pegua reta, oro reta, itakira
I. Son recursos naturales los minerales en todos reta, I reta, ivitu, ivi, ivi igui pegua, kaa reta,
sus estados, los hidrocarburos, el agua, el tekove reta kaa rupigua, electromagnético, jare
aire, el suelo y el subsuelo, los bosques, la opaete mbae ipiräta vae reta vae, ipuere yaiporu
biodiversidad, el espectro electromagnético ani osirive yandeve vae.
y todos aquellos elementos y fuerzas físicas
susceptibles de aprovechamiento.

182 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. Los recursos naturales son de carácter II. Mbaeyekou ivi pegua reta ikavi yaeko
estratégico y de interés público para el desarrollo yandeveguära, jare opaete vae pegua jokoräi
del país. yande Tëtaguasu ojo vaerä tenonde.

ARTÍCULO 349 MBOROKUAI JAI 349


I. Los recursos naturales son de propiedad y I. Mbaeyekou ivi pegua reta, mbaeti oyemboyao,
dominio directo, indivisible e imprescriptible del opambaeko jare opaete Mborivia pe yaiko
pueblo boliviano, y corresponderá al Estado su vae reta imbae, Tëtaguasu oyangarekota jese
administración en función del interés colectivo. osirive vaerä opaete pegua.
II. El Estado reconocerá, respetará y otorgará II. Tëtaguasu oikuata, omboeteta, jare omeeta
derechos propietarios individuales y colectivos kia ivi oipota vae pe, jaeiño ani jeta vae reta
sobre la tierra, así como derechos de uso pe, jaeramiñovi oparaviki jare oiporu vaerä ïru
y aprovechamiento sobre otros recursos mbaeyekou reta.
naturales.
III. Koo pegua mbaraviki jare mbaemimba ñemuña,
III. La agricultura, la ganadería, así como las jare maepiäro, yeporaka, mbaeti yave mimba
actividades de caza y pesca que no involucren kaa rupigua oyeangareko oï jese vae reta.
especies animales protegidas, son actividades Ipuere kuae mbaraviki oyeapo Mborokuai jei
que se rigen por lo establecido en la cuarta parte rami, Tëtaguasu omae oï keräira oyeparaviki
de esta Constitución referida a la estructura y jare ikorepoti ñesiro pe rami.
organización económica del Estado.
MBOROKUAI JAI 350
ARTÍCULO 350
Oipotague tupapire eñemee ivi oñeñovatu öi vae regua
Cualquier título otorgado sobre reserva fiscal será yave, osiriveä etei ko, ipuere oñemee Tëtaguasu ërei
nulo de pleno derecho, salvo autorización expresa katu oata ivi ouyeporu vaerä yave, mborokuai jei rami.
por necesidad estatal y utilidad pública, de acuerdo
con la ley.
MBOROKUAI JAI 351
ARTÍCULO 351
I. Tëtaguasu oyapita, oyangarekota, yembieka
I. El Estado, asumirá el control y la dirección sobre
regua, mbae oñerenoe vae regua, oyeyapo
la exploración, explotación, industrialización,
regua, oyereraja pegua, jare oñemee pegua
transporte y comercialización de los recursos
mbaeyekou ivi pegua reta, ikavi yae ñandeve
naturales estratégicos a través de entidades
vae opae rupi, atiati reta ani comunitaria reta,
públicas, cooperativas o comunitarias, las que
kuae reta ipuere oipii ani omopüa meti mbaraviki
podrán a su vez contratar a empresas privadas
omee vaerä vae mokoi iya vae reta.
y constituir empresas mixtas.
II. Tentaguasu ipuere oyapo ñemongeta ikavi vae
II. El Estado podrá suscribir contratos de
kia reta ndieve oñemoiru vaera, jurídica reta,
asociación con personas jurídicas, bolivianas
Bolivia pegua, jare ïru Tentaguasu pegua reta
o extranjeras, para el aprovechamiento de los
ndive, yaiporu kavi vaera mbaeyekou ivi pegua.
recursos naturales. Debiendo asegurarse la
Erei ngatu oyembotenondeta korepoti reta
reinversión de las utilidades económicas en el
oyembongata kuae yande Tentaguasu pe.
país.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 183
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

III. La gestión y administración de los recursos III. Oyeapo, jare yeangareko mbaeyekou ivi pegua
naturales se realizará garantizando el control y la reta re, oitako omae jese vaerä vae, oyapo vaerä
participación social en el diseño de las políticas mbaraviki opaete vae jeere. Oyangarekota
sectoriales. En la gestión y administración jokuae pegua oyapota keräirako vae, oïta jokope
podrán establecerse entidades mixtas, con Tëtaguasu, oiko reta jokope vae, opaetepegua
representación estatal y de la sociedad, y se ikavi vaerä.
precautelará el bienestar colectivo.
IV. Mbaraviki omeevae kianunga imbae vae,
IV. Las empresas privadas, bolivianas o Mborivia pegua ani ïru Tëtaguasu pegua reta
extranjeras, pagarán impuestos y regalías omboepita jokuae regua, jare oyapovi mbota
cuando intervengan en la explotación de los reta, mbae oeki ani güinoe mbaeyukou ivi pegua
recursos naturales, y los cobros a que den oyapo yave, kuae ngaraama oñemeeye chupe
lugar no serán reembolsables. Las regalías por reta kuri. Mbota reta oyuporu mbaeyekou ivi
el aprovechamiento de los recursos naturales pegua revae jaeko mbaeyekou guinoe oyeapo
son un derecho y una compensación por su jekopegua vaere. Kua jepi omee Mborokuai jei
explotación, y se regularán por la Constitución rupi.
y la ley.
MBOROKUAI JAI 352
ARTÍCULO 352
Oñerenoe mbaeyekou ivi ipo reta regua, jare iome
La explotación de recursos naturales en determinado yave oñevae kerupi, tenonde oyeparanduta tëta
territorio estará sujeta a un proceso de consulta a iya reta pe, Tëtaguasu oenita, jaeiño pe, jare oikua
la población afectada, convocada por el Estado, kavita. Omborita oï vaerä oikua vaerä opaete vae
que será libre, previa e informada. Se garantiza la oyeapo mbaraviki ivi yaiko pipe vae pe, guirokuavëe
participación ciudadana en el proceso de gestión oyangareko reve yande ndive oiko vae reta re,
ambiental y se promoverá la conservación de los Mborokuai jei rami, tëta jare tëta oikoñomai tenonde
ecosistemas, de acuerdo con la Constitución y la rupi vae reta, marandu oyeapota jëta reta rupi
ley. En las naciones y pueblos indígena originario omboete reve jeko jare iporokuai reta.
campesinos, la consulta tendrá lugar respetando sus
normas y procedimientos propios.
MBOROKUAI JAI 353
ARTÍCULO 353
Tëta Mborivia pegua reta oyovake oyekouta iome
El pueblo boliviano tendrá acceso equitativo a yave ivi ipo reta oñevae. Oyembotenondeta jokuae ivi
los beneficios provenientes del aprovechamiento ipo oñevaea pe, jare meteiño ñemuña reta oïa pe,
de todos los recursos naturales. Se asignará una tëta reta oikoñomae tenonde vae retavi.
participación prioritaria a los territorios donde se
encuentren estos recursos, y a las naciones y pueblos
indígena originario campesinos.
MBOROKUAI JAI 354
ARTÍCULO 354 Tëtaguasu oyapota, omboipita yemboe oikua kavi
El Estado desarrollará y promoverá la investigación vaerä keräi oyeyaviki vaerä, yeangareko jare oyeporu
relativa al manejo, conservación y aprovechamiento kavi vaerä mbaeyekou ivi ipo reta jare tekove oyoavi
de los recursos naturales y la biodiversidad. vae reta.

184 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 355 MBOROKUAI JAI 355


I. La industrialización y comercialización de los I. Tëtaguasu ombotenondeta mbae oyeapo vaerä
recursos naturales será prioridad del Estado. vae jare oñemee vaerä mabeyekou ivi ipo reta
II. Las utilidades obtenidas por la explotación ñanoi vae.
e industrialización de los recursos naturales II. Korepoti oñevae mbae oñerenoe jare oyeapo
serán distribuidas y reinvertidas para promover mbaeyekou ivi ipo reguagüi vae, oyemboyaota
la diversificación económica en los diferentes jare oyeporuta oipotagüe korepoti jare tëta reta
niveles territoriales del Estado. La distribución Tëtaguasu pegua re. Kuae yemboyao oyeapota
porcentual de los beneficios será sancionada mborokuai jei rami.
por la ley.
III. Mbae oyeyapo vaerä vae oyeapota jokua
III. Los procesos de industrialización se realizarán ivi oñerenoeape, oime vaerä yandepuere
con preferencia en el lugar de origen de yayuvanga yande maemeearenda pe, jare ikatu
la producción y crearán condiciones que kotigua maemeearenda reta pevi.
favorezcan la competitividad en el mercado
interno e internacional.

ARTÍCULO 356 MBOROKUAI JAI 356

Las actividades de exploración, explotación, refinación, Mbaraviki yembieka pegua, mbae oñerenoe vae
industrialización, transporte y comercialización de los pegua, oyembokavi pegua, mbae oyeyapo vae
recursos naturales no renovables tendrán el carácter regua, täkarära jare mbaemee mbaeyekou ivi ipo reta
de necesidad estatal y utilidad pública. oyepoepi mbae echa jare oatata yaiporu vaerä yande
Tëtagusu pe.
ARTÍCULO 357
MBOROKUAI JAI 357
Por ser propiedad social del pueblo boliviano,
ninguna persona ni empresa extranjera, ni ninguna Opaete tëta mboriviaigua reta imbae ramo, ngaraa
persona o empresa privada boliviana podrá inscribir meteiave kia, ani empresa ikatu kotigua, ani kia
la propiedad de los recursos naturales bolivianos empresa privada mboriviaigua, ipuere oikuatiauka jee
en mercados de valores, ni los podrá utilizar como re mbaeyekou ivi ipo reta mboriviaigua imbae oñemee
medios para operaciones financieras de titularización vae reta pe, ngaraavi ipuere oiporu oeki vaerä
o seguridad. La anotación y registro de reservas es korepoti kuae reta jee re. Oyekuatia jare omoapïta
una atribución exclusiva del Estado. vaerä ipuere oyapo jaeño etei yande Tëtaguasu.
MBOROKUAI JAI 358
ARTÍCULO 358
Los derechos de uso y aprovechamiento sobre los Mbaepuere reta yaiporu vaerä mbaeyekou ivi ipo
recursos naturales deberán sujetarse a lo establecido reta yayepii reve Mborokuai jei vare. Kuae tekomboe
en la Constitución y la ley. Estos derechos estarán reta oyepii öi amope öi vaerä yeangareko ipoki vae,
sujetos a control periódico del cumplimiento de las korepoti reta, jare yande yaikoape oï reta vae. Mbaeti
regulaciones técnicas, económicas y ambientales. El yave yayapo Mborokuai jei vae ipuere ngaraama
incumplimiento de la ley dará lugar a la reversión o yaiporu kuae mbaeyekou reta.
anulación de los derechos de uso o aprovechamiento.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 185


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

CAPÍTULO TERCERO JESEGUA MBOAPIA


HIDROCARBUROS HIDROCARBUROS
ARTÍCULO 359 MBOROKUAI JAI 359
I. Los hidrocarburos, cualquiera sea el estado I. Itakira jare ipitu reta oïa rami oñevae yave,
en que se encuentren o la forma en la que jae ko opambae jare opaete mboriviaigua
se presenten, son de propiedad inalienable e reta imbae. Tëtaguasu opaete vae jee re
imprescriptible del pueblo boliviano. El Estado, oyembombae mbaeyekou ivi ipo reta re, jaeño
en nombre y representación del pueblo boliviano, etei ipuere omee. Opaete korepoti reta oike kuae
ejerce la propiedad de toda la producción de mbaeyekou re vae jaeko Tëtaguasu imbae.
hidrocarburos del país y es el único facultado
para su comercialización. La totalidad de los II. Mbaeti eteita mbae nunga kuatia ani ñemongeta
ingresos percibidos por la comercialización de los kavi ipuereta omboai ani oasa iarambo rupi
hidrocarburos será propiedad del Estado. kuae eyekuatia oï kuae mborokuaimi pe vae.
Kianunga vae oyapo yave, oisiu, omboasaka
II. Ningún contrato, acuerdo o convenio, de forma, jokuae nunga reta ojo ko Tëtaguasu jovaichora.
directa o indirecta, tácita o expresa, podrá
vulnerar total o parcialmente lo establecido en
el presente artículo. En el caso de vulneración
los contratos serán nulos de pleno derecho y
quienes los hayan acordado, firmado, aprobado o
ejecutado, cometerán delito de traición a la patria.
MBOROKUAI JAI 360
ARTÍCULO 360 Tëtaguasu güinoita mborokuai kuae mbaeyekou
El Estado definirá la política de hidrocarburos, regua, ojo vaerä tenonde, opaete pegua, oiko vaerä
promoverá su desarrollo integral, sustentable y ima peguä, jare oyovaketa, jare oikota yanembaei
equitativo, y garantizará la soberanía energética. ñanoi vaerä kuae mbaeyekou mirata omee vae.

ARTÍCULO 361 MBOROKUAI JAI 361

I. Yacimientos Petrolíferos Fiscales Bolivianos I. Yacimientos Petrolíferos Fiscales Bolivianos


(YPFB) es una empresa autárquica de derecho (YPFB) jaeko metei empresa jaeiño vae güinoi
público, inembargable, con autonomía de gestión tekomboe opaete vae rami ngaraa etei oñemee,
administrativa, técnica y económica, en el marco jaeiño oguata jare oyangareko iparavikire, ipoki
de la política estatal de hidrocarburos. YPFB, jare ikorepoti jaei oiporu kua mbae yekou regua
bajo tuición del Ministerio del ramo y como brazo jae jei rami. YPFB oï ko ministerio pipegua ipope,
operativo del Estado, es la única facultada para jae oï oyapo vaerä mbaraviki Tëtaguasu pe,
realizar las actividades de la cadena productiva jaeño etei ipuere oyapo omoñemuña mbaraviki
de hidrocarburos y su comercialización. kaue mbae yekou reta pegua jare oñemee
pegua.
II. YPFB no podrá transferir sus derechos u
obligaciones en ninguna forma o modalidad, II. YPFB ngaraa etei ipuere omboasa oipotagüe
tácita o expresa, directa o indirectamente. rupi kuae iparaviki ïru vae pe.

186 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 362 MBOROKUAI JAI 362


I. Se autoriza a YPFB suscribir contratos, I. Oñemee YPFB pe oyapo vaerä kuatia kavi,
bajo el régimen de prestación de servicios, yeporu omee vaerä kianunga reta, ipuere
con empresas públicas, mixtas o privadas, mbaraviki omee vae reta, oyomborimbori vae ani
bolivianas o extranjeras, para que dichas iya tee vae reta, Mborivia pegua ani ikatu kotigua
empresas, a su nombre y en su representación, reta, güiraja vaerä tenonde mbaraviki yepopii
realicen determinadas actividades de la cadena pegua ërei katu oyemboepita chupe reta. Kuae
productiva a cambio de una retribución o pago kuatia kavi oyeapo vae mbaeti oipota jei YPFB
por sus servicios. La suscripción de estos jare Tëtaguasu jaema omokañi mbaepuere
contratos no podrá significar en ningún caso jesegua.
pérdidas para YPFB o para el Estado.
II. Kuatia kavi reta mbaraviki pegua oyeapo vae
II. Los contratos referidos a actividades de yembieka jare oñerenoe mbae yekou reta vae
exploración y explotación de hidrocarburos pegua omboasata Mburuvicha reta Mborokuai re
deberán contar con previa autorización y Oparaviki vae Iyemboati. Mbaeti yave omboasa
aprobación expresa de la Asamblea Legislativa jokope, opata okañi ani oyemboai. Mbaetita jei
Plurinacional. En caso de no obtener esta metei yemombeu tekosimbika ani ïru.
autorización serán nulos de pleno derecho, sin
necesidad de declaración judicial ni extrajudicial
alguna. MBOROKUAI JAI 363
ARTÍCULO 363 I. Empresa Mborivia pegua mbaeyepoepi reta
I. La Empresa Boliviana de Industrialización oyapo vae (EBIH) jaeko metei empresa jaeiño
de Hidrocarburos (EBIH) es una empresa vae güinoi tekomboe opaete vae rami, jaeiño
autárquica de derecho público, con autonomía iparavikire oyangareko, ikavi yae rupi, jare
de gestión administrativa, técnica y económica, korepoti re, oyepii oï ministerio pipeguare jare
bajo la tuición del Ministerio del ramo y de YPFB, YPFB re, kuae oyapo mbaraviki mborokuai
que actúa en el marco de la política estatal de Tëtaguasu pegua jare mbaeyekou pegua jei
hidrocarburos. EBIH será responsable de rami
ejecutar, en representación del Estado y dentro EBIH jae ko oyapota mbaraviki Tëtaguasu jee
de su territorio, la industrialización de los re, oyapota ivi japipe mbaeyepepi mbaeyekou
hidrocarburos. reta regua.
II. YPFB podrá conformar asociaciones o II. YPFB ipuere omopüa atiati reta aniramo
sociedades de economía mixta para la ejecución oñemoïru yemboati korepoti pegua ndive oyapo
de las actividades de exploración, explotación, vaerä mbaraviki oyembieka vaerä, mbae oeki
refinación, industrialización, transporte y vaerä, oitio kavi vaerä, omboyepoepi vaerä,
comercialización de los hidrocarburos. En täkarära jare oñemee pegua mbaeyekou reta.
estas asociaciones o sociedades, YPFB Kuae atiati aniramo yemboati reta, YPFB jokope
contará obligatoriamente con una participación oïtai ko, oasata 50% jae imbae ïru reta güi
accionaria no menor al cincuenta y uno por korepoti oñono vae güi.
ciento del total del capital social.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 187


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 364 MBOROKUAI JAI 364


YPFB, en nombre y representación del Estado YPFB, Tëtaguasu jee re, ipuere oparaviki jare güinoi
boliviano, operará y ejercerá derechos de propiedad tekomboe oyapo vaerä ïru Tëtaguasu pe.
en territorios de otros estados.

ARTÍCULO 365 MBOROKUAI JAI 365


Una institución autárquica de derecho público, con
Metei yemboati jaeiño guinoi tekomboe vae, jaeiño
autonomía de gestión administrativa, técnica y
oyangareko iyee, ikavi güe rupi jare korepoti oyepii
económica, bajo la tuición del Ministerio del ramo,
öi Ministerio pegüa re, jae oyangarekota, omaeta
será responsable de regular, controlar, supervisar y
jese, jare omaeta iguata re, iparaviki yoapiapi oipiti
fiscalizar las actividades de toda la cadena productiva
regua mbaeyepoepi, mbaraviki güinoi Tëtaguasu
hasta la industrialización, en el marco de la política
mbaeyekou pegua vae Mborokuai jei rami.
estatal de hidrocarburos conforme con la ley.

ARTÍCULO 366 MBOROKUAI JAI 366


Todas las empresas extranjeras que realicen Opaete empresa reta ikatu kotigua reta oyapo
actividades en la cadena productiva hidrocarburífera mbaraviki oyoapiapi mbaeyekou pegua vae Tëtaguasu
en nombre y representación del Estado estarán jeere vae öiko Tëtaguasu jeia re, Mborokuai, jare
sometidas a la soberanía del Estado, a la mburuvicha Tëtaguasu pegua reta jei vae re. Ngaraa
dependencia de las leyes y de las autoridades del etei ipuere oñeapo Tëtaguasu re ikatu koti, mbaetivi
Estado. No se reconocerá en ningún caso tribunal ni oikota tekokaviä rupi ikotïa Tëtaguasu koti ani oyeko
jurisdicción extranjera y no podrán invocar situación mburuvicha reta Tëtaguasupegua re.
excepcional alguna de arbitraje internacional, ni
recurrir a reclamaciones diplomáticas.
MBOROKUAI JAI 367
ARTÍCULO 367
La explotación, consumo y comercialización de los Mbae oñerenoe vae, oyeporu vae, jare eñemee mbae
hidrocarburos y sus derivados deberán sujetarse a yekou vae, ïru maenunga reta oë chugüi vae, oyepiita
una política de desarrollo que garantice el consumo mborokuai tenonde koti yaja pegua re, ngaraa vi
interno. La exportación de la producción excedente oata kuae mbaeyekou yandeve. Ikatu koti oñemee
incorporará la mayor cantidad de valor agregado. opitague vae ombotuichata yande mbae yekou regua.

ARTÍCULO 368 MBOROKUAI JAI 368


Los departamentos productores de hidrocarburos Tëtaguasu reta güinoi mbaeyekou reta vae oipii
percibirán una regalía del once por ciento de mbota 11% oë kuae ñemuña Tëtaguasu güi vae.
su producción departamental fiscalizada de Jaeramiñovi Tëtaguasu reta mbaeti kuae mbaeyekou
hidrocarburos. De igual forma, los departamentos güinoi vae jare Korepoti oï Tëtaguasu pegua oipitavi
no productores de hidrocarburos y el Tesoro General korepoti michimi Mborokuai jei rami.
del Estado obtendrán una participación en los
porcentajes, que serán fijados mediante una ley
especial.

188 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

CAPÍTULO CUARTO PAÜAPO IRUNDIA


MINERÍA Y METALURGIA MINERÍA Y METALURGIA
ARTÍCULO 369 MBOROKUAI JAI 369
I. El Estado será responsable de las riquezas I. Tëtaguasu iparaviki jaeko oyangareko vaerä
mineralógicas que se encuentren en el suelo mbaeyekou itavera re oñevae ivi pe jare igüi pe
y subsuelo cualquiera sea su origen y su vae re, jare oipotague oïa rupi, Mborokuai jeita
aplicación será regulada por la ley. Se reconoce keräi oyeangareko jese vaerä. Yaikuaa kuae
como actores productivos a la industria minera oyapo ñemuña vae reta mbae yepopei itavera
estatal, industria minera privada y sociedades regua tëta reta imbae, nbaeyepoepi iyatee vae
cooperativas. reta jare oyemboatiati oñomoiru vae reta.

II. Los recursos naturales no metálicos existentes II. Mbaeyekou ivi pegua reta, jiero mbae reta, ivi,
en los salares, salmueras, evaporíticos, azufres I yuki pegua reta, oveve vae reta, azufre reta,
ani ïru reta, kuae retako ikavi jare jese oikokatu
y otros, son de carácter estratégico para el país.
yande Tëtaguasu.
III. Será responsabilidad del Estado la dirección
III. Tëtaguasu iparaviki jaeko güiroata vaerä
de la política minera y metalúrgica, así como tenonde mbaraviki itavera regua jare jiero regua,
el fomento, promoción y control de la actividad jaeramiñovi oporomoäta gätuta, omombeuta,
minera. oyangarekota mbaraviki itavera re
IV. El Estado ejercerá control y fiscalización en IV. Tëtaguasu oyangarekota jare omaeta kuae
toda la cadena productiva minera y sobre las iguata re, jare oyoapiapi ñemuña minera oyapo
actividades que desarrollen los titulares de vae re, iyaete reta mbaepuere minería pegua
derechos mineros, contratos mineros o derechos güinoi vae, kuatia kavi minería pegua, ani
preconstituidos. tekomboe arakae güive güinoi vae reta.

ARTÍCULO 370 MBOROKUAI JAI 370


I. El Estado otorgará derechos mineros en toda la I. Tëtaguasu omeeta tekomboe oparaviki vae reta
cadena productiva, suscribirá contratos mineros pe mbaraviki oyoapiapi oñemuña vaerä, oyapota
con personas individuales y colectivas previo kuatia yemboati itavera regua ikavi mbaraviki
cumplimiento de las normas establecidas en la minero peguära kia metei ani jeta vae reta ndive
ley. omboete reve yeokuai reta oï Mborokuai pe vae.
II. El Estado promoverá y fortalecerá las II. Tëtaguasu oporomoatagätuta jare oyokota reta
cooperativas mineras para que contribuyan al yaja vaerä tenonde korepoti re yaiko vae reta
desarrollo económico social del país. Tëtaguasu pe.
III. El derecho minero en toda la cadena productiva III. Tekomboe minero mbaraviki oyoapiapi ñemuña
así como los contratos mineros tienen que pegua jokoraiñovi kuatia kavi mbaraviki minero
cumplir una función económica social ejercida pegua, iya reta oyapota jare oechaukata
directamente por sus titulares. oyapoko mbae ikavi vae oï vae
IV. El derecho minero que comprende las IV. Tekomboe minero oñeñono korepoti jare
inversiones y trabajo en la prospección, mbaraviki opovivi jese vaerä, oeka vaerä, oeki
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 189
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

exploración, explotación, concentración, vaerä, yemboati, mbaeyepoepi ani omee itavera


industria o comercialización de los minerales o ani jeiro reta korepoti iya reta imbae eteño ko.
metales es de dominio de los titulares. La ley Mborokuai jeita kiape ojo oväe mbaepuere kuae
definirá los alcances de este derecho. regua vae.
V. El contrato minero obligará a los beneficiarios V. Kuatia kavi minero pegua jeita jae oyapoukata
a desarrollar la actividad minera para satisfacer omogäna oï vae reta pe, güiraja vaerä tenonde
el interés económico social. El incumplimiento mbaraviki itavera regua ikavi vaerä korepoti
de esta obligación dará lugar a su resolución kuakuaa opaete pegua. Mbaeti yave oyapo
inmediata. kuae mborokuai jei vae jaeñomaivoi oyemboaita
VI. El Estado, a través de sus entidades kuatia kavi.
autárquicas, promoverá y desarrollará políticas VI. Tëtaguasu ati jaeiñomae oiko vae reta rupi
de administración, prospección, exploración, oporomoatagätuta jare oyapota mbaraviki
explotación, industrialización, comercialización, yeangareko, mbaepovivi, yembieka, mbae
evaluación e información técnica, geológica oyeeki vae, mbae yepoepi, eñemee pegua,
y científica de los recursos naturales no oñejäa pegua ani oyekuauka pegua ikavigüe vae,
renovables para el desarrollo minero. itavera regua, yemboe tuicha vae mbaeyekou ivi
ipo reta opa vaere kuae mbaraviki minero ojo
ARTÍCULO 371 vaerä tenonde.
I. Las áreas de explotación minera otorgadas por
MBOROKUAI JAI 371
contrato son intransferibles, inembargables e
intransmisibles por sucesión hereditaria. I. Ivi oñejäa ivi itavera oñerenoe vae pegua
II. El domicilio legal de las empresas mineras se vae kuatia kavi rupi kuae reta mbaeti ipuere
establecerá en la jurisdicción local donde se oyemboasa ïru vae pe, yaekii korepoti jesegua,
realice la mayor explotación minera. ñeneñemuña retave ngaraa ipuere oyapo kuae
teko.
ARTÍCULO 372 II. Omee mbaraviki itavera ndive vae reta güinoita
I. Pertenecen al patrimonio del pueblo los grupos Jëta jokuae iparaviki itavera renda pe.
mineros nacionalizados, sus plantas industriales
MBOROKUAI JAI 372
y sus fundiciones, los cuales no podrán ser
transferidos o adjudicados en propiedad a I. Ati minero kuaeiguarä oyeyapo vae reta jaeko
empresas privadas por ningún título. opaete Tëta reta imbae, mbae oyepoepi vae reta
II. La dirección y administración superiores de la jare omboyi reta, kuae ngaraa etei oyemboasa
industria minera estarán a cargo de una entidad maenunga jekopegua ani oñemee iyatee vae
autárquica con las atribuciones que determine la reta ipope.
ley. II. Metei oyemboyao jaeiñoma ikovae öita iñaka pe
III. El Estado deberá participar en la industrialización jare oyangarekota jese mborokuai jokuaepegua
y comercialización de los recursos mineralógicos jei rami.
metálicos y no metálicos, regulado mediante la III. Tëtaguasu oïta ko mbae yepoepi pe jare oñemee
ley. pegua mbaeyekou itavera reta, jiero reta, ani
jiero mbae reta, mborokuai jei rami.
190 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

IV. Las nuevas empresas autárquicas creadas por IV. Ipiau mbaraviki omee vae reta jaeiño reta vae
el Estado establecerán su domicilio legal en los Tëtaguasu oyapo kuae mbaraviki vae reta
departamentos de mayor producción minera, güinoita Jëta, kia tëtaguasu oime jeta yae kuae
Potosí y Oruro. mbaeyekoua pe, Potosi jare Oruro.

CAPÍTULO QUINTO PAÜAPO PANDEPOA


RECURSOS HÍDRICOS RECURSOS HÍDRICOS
ARTÍCULO 373 MBOROKUAI JAI 373
I. El agua constituye un derecho fundamentalísimo I. Ñanoi tekomboe I regua echa jaeko tuicha ikavi
para la vida, en el marco de la soberanía del tekove pegua, mbaepuere Tëta güinoi ramo.
pueblo. El Estado promoverá el uso y acceso al Tëtaguasu oporomoatagätuta yaiporu kavi
agua sobre la base de principios de solidaridad, vaerä, yaporombori yemongeta iyipi jei rami,
complementariedad, reciprocidad, equidad, yayombori, oyovake, yayeayea yaiko vae pegua,
diversidad y sustentabilidad. jare ima pegua.
II. Los recursos hídricos en todos sus estados, II. Mbaeyekou I reta oipotague oï rami, ivi iarambo,
superficiales y subterráneos, constituyen ani igüipe oï vae, kuae opavaeko, ipuere
recursos finitos, vulnerables, estratégicos okañi, ikavi yae ko jare omee mbae ikavi vae
y cumplen una función social, cultural y oyeapo vaerä, teko jare jaiko kavi vaerä. Kuae
ambiental. Estos recursos no podrán ser objeto mbaeyekou reta ngaraa ñamee metei iya vaeño
de apropiaciones privadas y tanto ellos como pe ani oyemboasa kia reta ipope. Oyepii oï
sus servicios no serán concesionados y están yeporu reta re, oñemoapitäta jare Mborokuai jeta
sujetos a un régimen de licencias, registros y keräi oyeporu kavi vaerä.
autorizaciones conforme a Ley.

ARTÍCULO 374 MBOROKUAI JAI 374


I. El Estado protegerá y garantizará el uso I. Tëtaguasu oyangarekota jare oyapokauta
prioritario del agua para la vida. Es deber del oime vaerä I opaete tekove pegua. Tëtaguasu
Estado gestionar, regular, proteger y planificar iparaviki jaeko oyemambeko, oñonokavi,
el uso adecuado y sustentable de los recursos oyangareko, oyapota mbaiu, oyeporu kavi vaerä
hídricos, con participación social, garantizando jare oiko ima pegua kuae mbaeyekou. Ometa
el acceso al agua a todos sus habitantes. La ley I opaete pegua, mborokuai jeita keräi oyeporu
establecerá las condiciones y limitaciones de kavi vaerä.
todos los usos.
II. Tëtaguasu oikuata, omboeteta jare
II. El Estado reconocerá, respetará y protegerá oyangarekota tëta jeko reta, juvicha reta jare
los usos y costumbres de las comunidades, de tëta reta oikoñomai vae reta iyemboati jare
sus autoridades locales y de las organizaciones itekomboe reta kerai I oipuru vae.
indígena originaria campesinas sobre el
derecho, el manejo y la gestión sustentable del
agua.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 191


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

III. Las aguas fósiles, glaciales, humedales, III. I reta ivi igüi pegua, iroïsa reta, ñaki ngatu vae
subterráneas, minerales, medicinales y otras reta, itavera ndive oyea vae reta, I moa reta, jare
son prioritarias para el Estado, que deberá ïru reta, echa kuae reta ikavi yae ko Tëtaguasu
garantizar su conservación, protección, pegua, jokuae ramo oyangareko jese eñemee
preservación, restauración, uso sustentable y oyeporu vaerä ima pegua, ngaraa oñemee kia
gestión integral; son inalienables, inembargables reta pe, ngaraa yandepia jesegua, oikota arakae
e imprescriptibles. regua.

ARTÍCULO 375 MBOROKUAI JAI 375


I. Es deber del Estado desarrollar planes de I. Tëtaguasu iparaviki jaeko güiraja vaerä tenonde
uso, conservación, manejo y aprovechamiento mbaiu reta yaiporu kavi jare oyeangareko kavita
sustentable de las cuencas hidrográficas. I reta ñanoi vae re.
II. El Estado regulará el manejo y gestión II. Tëtaguasu oyemambekota jare oyereroata kavi
sustentable de los recursos hídricos y de las vaerä tenonde koti, ñanoi vaera I arakae regua.
cuencas para riego, seguridad alimentaria Yamboiu vaerä temiti, ñanoi vaerä jeta tembiu,
y servicios básicos, respetando los usos y yeokuai ikavi vae, yamboetereve tëta jeko reta.
costumbres de las comunidades.
III. Tëtaguasu iparaviki oyapo vaerä yemboe yaikua
III. Es deber del Estado realizar los estudios para la kavi vaerä I reta regua jokoraiñovi iyeangareko
identificación de aguas fósiles y su consiguiente re, keräi oyeporu vaerä jare arakae regua.
protección, manejo y aprovechamiento
sustentable.

ARTÍCULO 376
MBOROKUAI JAI 376
Los recursos hídricos de los ríos, lagos y lagunas
que conforman las cuencas hidrográficas, por su Mbaeyekou I reta, iakä, ikua, tororomba, opaete
potencialidad, por la variedad de recursos naturales I nooka reta ikavi jeko pegua jae ko mbaeyekou ivi
que contienen y por ser parte fundamental de los pegua reta. Ikavi yae vae yaja vaerä tenonde jare
ecosistemas, se consideran recursos estratégicos ñanoi vaerä mbaepuere. Tëtaguasu oyangarekota
para el desarrollo y la soberanía boliviana. El Estado iaka kuarai oëa kotigua jare iviti ikua rupi gua reta re,
evitará acciones en las nacientes y zonas intermedias agüiye vaerä oñererokomeguä Irenda reta, jororaiñovi
de los ríos que ocasionen daños a los ecosistemas o omaeta yaiko kavi vaerä tenonde.
disminuyan los caudales, preservará el estado natural
y velará por el desarrollo y bienestar de la población.
MBOROKUAI JAI 377
ARTÍCULO 377
I. Opaete yemongeta reta Tëtaguasu oisiu ïru
I. Todo tratado internacional que suscriba el Tëtaguasu ndive vae oime vaera I ani kuae
Estado sobre los recursos hídricos garantizará mbaeyekou jaeko ñanoi jare ngaraa etei oata
la soberanía del país y priorizará el interés del yandeve.
Estado.
II. Tëtaguasu iparaviki oyangareko vaera Irenda
II. El Estado resguardará de forma permanente reta yande iviyapi rupi ñanoi vae, kuae
las aguas fronterizas y transfronterizas, para
192 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

la conservación de la riqueza hídrica que mbaeyekou yaiporu vaerä opaete yaiko vae
contribuirá a la integración de los pueblos. peguarä.

CAPÍTULO SEXTO PAÜAPO OVAA


ENERGÍA ENERGÍA
ARTÍCULO 378 MBOROKUAI JAI 378
I. Las diferentes formas de energía y sus fuentes I. Kuae mbaeyekou omee mirata vae oñevae
constituyen un recurso estratégico, su acceso yave oipotagüe rupi, jaeko ikavi jare tuicha yae
es un derecho fundamental y esencial para el jeramiñovi yandembotuicha, ñanoi yave kuae
desarrollo integral y social del país, y se regirá yandembokuakua opaete vae rupi yaiko kuae
por los principios de eficiencia, continuidad, Tëtaguasu pe vae, ikavi yaeta oguata, oso
adaptabilidad y preservación del medio mbae, yandekero rupi jare ivi re oyeangareko
ambiente. kavi reve.
II. Es facultad privativa del Estado el desarrollo de II. Tëtaguasu iparaviki jaeño eteima omoñemuña
la cadena productiva energética en las etapas tembipe iyapii mbae vae, añave yaiko vae
de generación, transporte y distribución, a través pegua, täkarära pegua jare yemboyao pegua,
de empresas públicas, mixtas, instituciones opaete vae pegua reta rupi, oyea vae reta,
sin fines de lucro, cooperativas, empresas institucion mbaetita oyemboikokatu vae rupi,
privadas, y empresas comunitarias y sociales, cooperativa reta, empresa iyatee vae reta, jare
con participación y control social. La cadena yande yemboati ñanerëta rupigua reta jare
productiva energética no podrá estar sujeta empresa social reta, oïta jare oyangarekota
exclusivamente a intereses privados ni podrá opaete vae kuaere. Mbaraviki ñemuña oso
concesionarse. La participación privada será mbae vae tembipe ngaraa öi metei vaeño iya
regulada por la ley. reta ipope, ngaraa vi oñemee kia pe. Iyatee
mbae re reta vae oyapo yave kuae mbaraviki
ARTÍCULO 379 mborokuai jei rami oyapota.
I. El Estado desarrollará y promoverá la
MBOROKUAI JAI 379
investigación y el uso de nuevas formas de
producción de energías alternativas, compatibles I. Tëtaguasu oyapota jare oporomoatagätuta oime
con la conservación del ambiente. vae tuicha vae yemboe yaikua vaerä keräi ñanoi
II. El Estado garantizará la generación de energía vaerä ïru tembipe omee vae reta imbaerasi
para el consumo interno; la exportación de los mbae reve ivi yaiko pipe vae.
excedentes de energía debe prever las reservas II. Tëtaguau oyapoukata oime vaerä tembipe
necesarias para el país. opaete yaiko vae pegua. Jembire yave ipuere
oñemee ikatu koti.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 193


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

CAPÍTULO SÉPTIMO PAÜAPO CHIUA


BIODIVERSIDAD, COCA, ÁREAS PROTEGIDAS Y BIODIVERSIDAD, COCA, ÁREAS PROTEGIDAS, Y
RECURSOS FORESTALES RECURSOS FORESTALES
SECCIÓN I PAÜAPO JAI I
BIODIVERSIDAD BIODIVERSIDAD
ARTÍCULO 380 MBOROKUAI JAI 380
I. Los recursos naturales renovables se I. Mbaeyekou ivi ipo reta oyepoepi vae reta ipuere
aprovecharán de manera sustentable, yaiporu yayuvanga mbae jese reve, yamboete
respetando las características y el valor natural reve keräi ko oï yaiko pipe vae.
de cada ecosistema.
II. Para garantizar el equilibrio ecológico, los II. Oyeokota oyovake oiko vaerä kaapo reta, ivi
suelos deberán utilizarse conforme con su oyeporuta ikavi rupi jare oñerenoita yandepuerea
capacidad de uso mayor en el marco del rupi, ngaraa yayuvanga jese. Yamboeteta keräi
proceso de organización del uso y ocupación ko oï vae, oiko vae reta ikorepoti, teko reta, jare
del espacio, considerando sus características ati mbaraviki reta, mborokuai jeita keräi oyeporu
biofísicas, socioeconómicas, culturales y político vaerä.
institucionales. La ley regulará su aplicación.
ARTÍCULO 381 MBOROKUAI JAI 381
I. Son patrimonio natural las especies nativas de I. Opaete mbaeyekou öi ivi pe vae reta,
origen animal y vegetal. El Estado establecerá yandembaeko mimba kaa rupi gua, jare ñana ani
las medidas necesarias para su conservación, kaa reta. Tëtaguasu omeeta kerai oyeangareko
aprovechamiento y desarrollo. jese vaera, jekuaño oiko vaera, oyeporu vaera
II. El Estado protegerá todos los recursos jare jekuaño oñemuña vaera tenonde.
genéticos y microorganismos que se
encuentren en los ecosistemas del territorio, II. Tëtaguasu oyangarekota opaete mbaeyekou
así como los conocimientos asociados con su tembipe omee vae reta re jare michi rupi omee
uso y aprovechamiento. Para su protección vae reta, oñevae oipota rupi yande ivi pe vae,
se establecerá un sistema de registro que jokoraiñovi yaikua kavi keräi yaiporu vaerä.
salvaguarde su existencia, así como la Jokorai oñemoapïtata oyeangareko vaerä
propiedad intelectual en favor del Estado o de jese reta. Yemboete kavi kuae regua ipuere
los sujetos sociales locales que la reclamen. Tëtaguasu ani kia oyemboe jese vae imbaeko.
Para todos aquellos recursos no registrados, el Ïru mbae reta mbaeti oñemoapïta vae Tëtaguasu
Estado establecerá los procedimientos para su
oyangarekota jese Mborokuai rupi.
protección mediante la ley.
ARTÍCULO 382 MBOROKUAI JAI 382
Es facultad y deber del Estado la defensa, Tëtaguasu iparaviki ko jae oyangareko, omboingoveye
recuperación, protección y repatriación del material vaerä, jare güeruyeta keti güi tembiporu oë
biológico proveniente de los recursos naturales, de mbaeyekou ivi güi vae, oë arakua arakae vae güi ani
los conocimientos ancestrales y otros que se originen ïru ikavi yae ivi pegua reta.
en el territorio.

194 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 383 MBOROKUAI JAI 383


El Estado establecerá medidas de restricción parcial Tëtaguasu omeeta mborokuai oyeporu mboviño
o total, temporal o permanente, sobre los usos ani opaete, mbovi ara ani ima pegua yaiporu vaerä
extractivos de los recursos de la biodiversidad. mbovi mbae reta regua. Mborokuai oïta vae jaeko
Las medidas estarán orientadas a las necesidades yeangareko pegua, oyemboingoveye pegua jare
de preservación, conservación, recuperación y oñeñono kaviyeta mbae reta okañitama vae. Oiketa
restauración de la biodiversidad en riesgo de ñeapope kia güiraja ani omee viari mimba kuae rupi
extinción. Se sancionará penalmente la tenencia, oime pegua.
manejo y tráfico ilegal de especies de la biodiversidad.

SECCIÓN II PAÜAPO JAI II


COCA COCA
ARTÍCULO 384 MBOROKUAI JAI 384
El Estado protege a la coca originaria y ancestral como Tëtaguasu oyangarekota arakae guive oiko coca vae
patrimonio cultural, recurso natural renovable de la re, echa jaeko yandereko imbaeyekou, mbaeyekou ivi
biodiversidad de Bolivia, y como factor de cohesión pegua ipuere yaipoepi vae ñana mbaeyekou Mborivia
social; en su estado natural no es estupefaciente. pegua jare osirive kia reta oyerovia jare ovia katu
La revalorización, producción, comercialización e vaerä; kuae oï rami cocainaä ko. Yaiporu kavi vae,
industrialización se regirá mediante la ley. ñamoñemuña vae, jare oñemee vae ani oyeyapo ïru
mbaerä opaete kuae reta oyeapota mborokuai jei
rami.

SECCIÓN III PAÜAPO JAI III


ÁREAS PROTEGIDAS ÁREAS PROTEGIDAS
ARTÍCULO 385 MBOROKUAI JAI 385
I. Las áreas protegidas constituyen un bien común I. Kaa reta oñeangareko jesevae jaeko opaete vae
y forman parte del patrimonio natural y cultural imbae, jaevi mbaeyekou arakae güive yareko
del país; cumplen funciones ambientales, Ñandereko rupi vae, osirive oï ivi pe, teko reta
culturales, sociales y económicas para el pe, opaete vae pe, jare omee korepoti yaja vaerä
desarrollo sustentable. tenonde oñererokomegua mbae reve.
II. Donde exista sobreposición de áreas protegidas II. Oime yave kiape oyoarambo oï kuae kaa reta
y territorios indígena originario campesinos, la oñeangareko jese vae reta ani iviguasu tëta
gestión compartida se realizará con sujeción oikoñomai reta vae pe yave, oyeangarekota jese
a las normas y procedimientos propios de teko ani jei rami mborokuai tëta oikoñomai vae
las naciones y pueblos indígena originaria reta, oyemboete reve keräi jare mbaerä ko ikavi
campesinos, respetando el objeto de creación vae.
de estas áreas.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 195


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

SECCIÓN IV PAÜAPO JAI IV


RECURSOS FORESTALES RECURSOS FORESTALES
ARTÍCULO 386 MBOROKUAI JAI 386
Los bosques naturales y los suelos forestales Kaa reta ani ivira tuicha vae ivi ipo reta jaeko ikavigüe,
son de carácter estratégico para el desarrollo del Tëtaguasu okuakua jare ojo vaerä tenonde koti.
pueblo boliviano. El Estado reconocerá derechos de Tëtaguasu omeeta tekomboe reta, jare kia iyatee
aprovechamiento forestal a favor de comunidades y vae reta pe oiporu vaerä kuae ivira reta. Jokoraiñovi
operadores particulares. Asimismo promoverá las oporomoatagätuta mbaraviki yeangareko pegua,
actividades de conservación y aprovechamiento jare oyeporu kavi vaerä, kuae oimeta imembi, kaa
sustentable, la generación de valor agregado a sus oñeñono kaviyeta jare oñeotiyeta ivira reta ivi ikatu
productos, la rehabilitación y reforestación de áreas vae ani ipombae rupi.
degradadas.

ARTÍCULO 387 MBOROKUAI JAI 387


I. El Estado deberá garantizar la conservación de I. Tëtaguau oyapoukata kaa reta öi vaerä oikose
los bosques naturales en las áreas de vocación rami jokuae ivira tuicha vaerenda, oyeporu vaerä
forestal, su aprovechamiento sustentable, la ikavi rupi, oyeangareko kavi jare oñeñono kavita
conservación y recuperación de la flora, fauna y kaa ani ñana reta, jare mimba kaa rupigua reta
áreas degradadas. pe.
II. La ley regulará la protección y aprovechamiento II. Mborokuai omeeta keräi oyeangareko jare
de las especies forestales de relevancia oyeporu vaerä ivira tuicha vae reta ikavi jare
socioeconómica, cultural y ecológica. oväeuka korepoti kia pe, ñandereko rupi jare ivi
keräi yaiporu kavi rami.
ARTÍCULO 388
Las comunidades indígena originario campesinas MBOROKUAI JAI 388
situadas dentro de áreas forestales serán titulares Tëta reta oikoñomai vae reta oï yave ivira tuicha
del derecho exclusivo de su aprovechamiento y de su vaerenda pe, jae retako güinoi tekomboe oiporu
gestión, de acuerdo con la ley. vaerä, jare güiroata vaerä, mborokuai jei rami.
ARTÍCULO 389 MBOROKUAI JAI 389
I. La conversión de uso de tierras con cobertura I. Oyepoepi vaerä kaa ivate vae reta temiti pe,
boscosa a usos agropecuarios u otros, jare maemimba ñemuña pe ani ïru tembiapo,
sólo procederá en los espacios legalmente oyeapota ko jokuae ivi mborokuai jei vae pe,
asignados para ello, de acuerdo con las políticas mbaraviki mbaiu pegua jare mborokuai jei rami.
de planificación y conforme con la ley.
II. Mborokuai jeita keräi tëta reta oiporu vaerä kaa
II. La ley determinará las servidumbres ecológicas reta, jare kiapetei ko ipuere oyeporu, jokoräi
y la zonificación de los usos internos, con el fin jekuaeño oiko vaerä yandeve ivi jare I ima
de garantizar a largo plazo la conservación de pegua.
los suelos y cuerpos de agua.

196 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

III. Toda conversión de suelos en áreas no III. Opaete yepoepi ivi pe oyeapo vae, jare
clasificadas para tales fines constituirá infracción oyeparavikiiño yave pipe oiketa ñeapo pe jare
punible y generará la obligación de reparar los omboepita kaa güirokomegua yave.
daños causados.

CAPÍTULO OCTAVO PAÜAPO JURIA


AMAZONÍA AMAZONÍA

ARTÍCULO 390 MBOROKUAI JAI 390

I. La cuenca amazónica boliviana constituye un I. Iakäguasu ivipeguasu Mborivia pegua jaeko


espacio estratégico de especial protección para ikavigue vae oyeangarekota jese, jupi ojo vaerä
el desarrollo integral del país por su elevada tenonde Tëtaguasu echa yavaiäetei ipuere
sensibilidad ambiental, biodiversidad existente, oïkomeguä jokuae ivi, oipotague tekove reta oï
recursos hídricos y por las ecoregiones. jokope vae, I mbaeyekou reta, jare mbae oime
tëta reta rupi.
II. La amazonia boliviana comprende la totalidad
del departamento de Pando, la provincia Iturralde II. Ivipeguasu Mborivia pegua jaeko opaetei
del departamento de La Paz y las provincias tëtaguasu Pando, provincia Iturralde tëtaguasu
Vaca Díez y Ballivián del departamento del La Paz pegua, jare provincia reta Vaca Diez jare
Beni. El desarrollo integral de la amazonia Ballivian tëtaguasu Beni pegua. Kuae rupi ipuere
boliviana, como espacio territorial selvático ojo tenonde ivipe mboriviaigua, echa jokua ivi
de bosques húmedos tropicales, de acuerdo ñakigätu jeta ivira tuicha vae jare jepi vae güinoi,
a sus específicas características de riqueza mborokuai ikavigüe rupi oasata oiporu vaerä
forestal extractiva y recolectora, se regirá por ley kuae tëta reta Tëtaguasu pegua.
especial en beneficio de la región y del país.

ARTÍCULO 391 MBOROKUAI JAI 391


I. El Estado priorizará el desarrollo integral
I. Tëtaguasu ombotenondeta ojo vaerä tenonde
sustentable de la amazonia boliviana, a través
ivipeguasu mboriviaigua, jaeramo oyangarekota
de una administración integral, participativa,
jese, oïta jokope, omboyao kavi reve, jare
compartida y equitativa de la selva amazónica.
La administración estará orientada a la oyovake reve kaa ivipe pe, yeangareko kavi
generación de empleo y a mejorar los ingresos oñemeeta mbaraviki oiko kavi vaerä jokope oiko
para sus habitantes, en el marco de la protección vae reta jare ima oiko vaerä jokuae ivi kavi.
y sustentabilidad del medio ambiente. II. Tëtaguasu omeeta korepoti mbaraviki kianunga
II. El Estado fomentará el acceso al financiamiento reta opou peguära jare ïru mbaraviki tëta reta
para actividades turísticas, ecoturísticas y otras pegua.
iniciativas de emprendimiento regional.
III. Tëtaguasu oyapo pavëta mburuvicha oikoñomai
III. El Estado en coordinación con las autoridades vae ivipeguasu pegua reta ndive, oyapota
indígena originario campesinas y los habitantes yemboati ikavigue vae, yemboyao kuae oïta iyipi
de la amazonia, creará un organismo especial, ivipeguasu pe, oporomoatagätu vaerä mbaraviki
descentralizado, con sede en la amazonia, para oyeapo tëta reta pe.
promover actividades propias de la región.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 197
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 392 MBOROKUAI JAI 392


I. El Estado implementará políticas especiales en I. Tëtaguasu jeita jare omeeta mbaraviki ikavigue
beneficio de las naciones y pueblos indígena vae mbaeyekou ojo vaerä tëta jare tëta reta
originario campesinos de la región para generar oikoñomai vae reta pegua pe, oime vaerä
las condiciones necesarias para la reactivación, oñemopüayee, yemoatagätu, mbaeyepoepi
incentivo, industrialización, comercialización, oyeyapo vae, oñemee pegua, yeangareko, jare
protección y conservación de los productos oikoño vaerä jokuae mbae reta jokogüi oë vae
extractivos tradicionales. reta.
II. Se reconoce el valor histórico cultural y II. Yaikua jare yaiu ñandereko reta jare korepoti
económico de la siringa y del castaño, símbolos siringa pegua jare castaño pegua, echa jaeko
de la amazonia boliviana, cuya tala será oyekuauka jokoropi vae reta ivipeguasu mborivia
penalizada, salvo en los casos de interés público pegua, kia yave oiti ivira reta oiketa ñeapope,
regulados por la ley. jaiñoma ngaraa oike ñeapope opaete pegua
oyeokuai oï yave ani mborokuai jei yave.
CAPÍTULO NOVENO
PAÜAPO CHAUA
TIERRA Y TERRITORIO
TIERRA Y TERRITORIO
ARTÍCULO 393
El Estado reconoce, protege y garantiza la propiedad MBOROKUAI JAI 393
individual y comunitaria o colectiva de la tierra, Tëtaguasu oikua, oyangareko jare omboete kia reta,
en tanto cumpla una función social o una función tëta reta, jokoraiñovi jeta vae reta iivi osirive yave
económica social, según corresponda. opaete pe vae, jaeramiñovi ivi omee mbaraviki jare
korepoti vae. Oñemae reve ivi re kiako jae iya vae.
ARTÍCULO 394
I. La propiedad agraria individual se clasifica en MBOROKUAI JAI 394
pequeña, mediana y empresarial, en función I. Ivi mbaraviki pegua, oyeparavo oï ivi michi vae,
a la superficie, a la producción y a los criterios tiuchakatu vae, jare tuicha vae, mbovi oï rupiño,
de desarrollo. Sus extensiones máximas y jare mbaepe ko oyembombaraviki vae rupiño.
mínimas, características y formas de conversión Ipuere ñanoi michia ni tuicha ani yaipoepi
serán reguladas por la ley. Se garantizan los ïru mbaraviki peguära jei yave mborokuai.
derechos legalmente adquiridos por propietarios Oyemboete kianunga ivi guinoi tupapire ndive
particulares cuyos predios se encuentren vae, oï tëta reta oikoñomai reta iivi japipe vae.
ubicados al interior de territorios indígena
originario campesinos. II. Ivi michi vae ngaraa oyemboyao echa ko kuae
metei tëtara reta imbae, ngaraavi omaemboepi
II. La pequeña propiedad es indivisible, constituye jesegua. Metei rami ivi oï güiño ngaraa kia
patrimonio familiar inembargable, y no está ipuere oyemboasa iñemuña reta pe Jei jokoräi
sujeta al pago de impuestos a la propiedad mborokuai.
agraria. La indivisibilidad no afecta el derecho
a la sucesión hereditaria en las condiciones
establecidas por ley.

198 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

III. El Estado reconoce, protege y garantiza III. Tëtaguasu omboete, oyangareko, jare
la propiedad comunitaria o colectiva, que oyapoukata ivi tëta jare jeta vae reta ani ivi
comprende el territorio indígena originario tëta oikoñomai vae reta imbae, tëta oyeayea
campesino, las comunidades interculturales originaria reta jare tëta campesina reta. Ivi jeta
originarias y de las comunidades campesinas. vae reta imbae ngara oyemboyao, opambae,
La propiedad colectiva se declara indivisible, ngaraa oyeki korepoti jesegua, ngaraa ïru vae
imprescriptible, inembargable, inalienable pe oñemee, jare ngaraa omaeomboepi ivi regua.
e irreversible y no está sujeta al pago de
Tëta reta guinoita tupapire ivi regua omboete
impuestos a la propiedad agraria. Las
reve tekomboe reta yomboete jare metei ramiño
comunidades podrán ser tituladas reconociendo
ivi jare teko pe oiko vae rupi.
la complementariedad entre derechos colectivos
e individuales respetando la unidad territorial
con identidad.

ARTÍCULO 395 MBOROKUAI JAI 395


I. Las tierras fiscales serán dotadas a indígena I. Ivi reta Tëtaguasu imbae oñemeeta indígena
originario campesinos, comunidades originario campesino reta pe, tëta originaria
interculturales originarias, afrobolivianos y oyeayea vae reta pe, afroboliviano reta pe, jare
comunidades campesinas que no las posean o tëta campesina reta pe güinoi ani mboviete
las posean insuficientemente, de acuerdo con güinoi vae pe, tëtaguasu imborokuai jei rami,
una política estatal que atienda a las realidades kerai ivi oï rami ani mbae oata tëta reta pe
ecológicas y geográficas, así como a las
rami, kia reta pe, yande arete rupi jare omee
necesidades poblacionales, sociales, culturales
y económicas. La dotación se realizará de korepoti ani mbaraviki rupi. Ivi oñemeeta yaja
acuerdo con las políticas de desarrollo rural vaerä tenonde mborokuai jei rami yandeve ima
sustentable y la titularidad de las mujeres al pegua, jare kuña reta pe añave rupi ipuerema
acceso, distribución y redistribución de la tierra, oñemee ivi imbaeira, ngaraa oñemae oimeko ani
sin discriminación por estado civil o unión mbaetiko ime vae.
conyugal.
II. Mbaetita güinoi mokoi ivi kia reta, ngaraa ipuere
II. Se prohíben las dobles dotaciones y la oñemee ani ogua, jokoraiñovi ngaraa oyepoepi
compraventa, permuta y donación de tierras mbae ndive, opaete ivi reta oñemee jepi mbae
entregadas en dotación. vae.
III. Por ser contraria al interés colectivo, está
III. Ngaraa oyeporuka korepoti re ivi jeta vae imbae
prohibida la obtención de renta fundiaria
jae ramiñovi ngaraa ipuere oñemee.
generada por el uso especulativo de la tierra.

ARTÍCULO 396
MBOROKUAI JAI 396
I. El Estado regulará el mercado de tierras,
evitando la acumulación en superficies mayores I. Tëtaguasu oñonokavita ivi jepi oñemee pegua,
a las reconocidas por la ley, así como su división agüiyearä kia oasaete güinoi mborokuai jei
en superficies menores a la establecida para la vae güi, jaeramiño ivi ngaraa oasaete michi
pequeña propiedad. oyemboyao. Mborokuai pe oï vae güi.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 199


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. Las extranjeras y los extranjeros bajo ningún II. Kuña jare kuimbae ïru Tëtaguasu pegua reta, yande
título podrán adquirir tierras del Estado. Tëtaguasu ngaraa ipuere omee ivi chupe reta.

ARTÍCULO 397 MBOROKUAI JAI 397


I. El trabajo es la fuente fundamental para la I. Mbaraviki yayapo vae, jupi ko ñanoi ivi. Ivi
adquisición y conservación de la propiedad osiriveta opaete pe, ani osiriveta mbaraviki
agraria. Las propiedades deberán cumplir con la pegua, temiti jare korepoti ñavae vaerä jokoräi
función social o con la función económica social oiko vaerä iya imbaeraño.
para salvaguardar su derecho, de acuerdo a la
naturaleza de la propiedad. II. Mbae ikavigue oyeyapo vae, jaeko mbaraviki
II. La función social se entenderá como el opaete pegua oyeapo vae oipota jei oyeporu
aprovechamiento sustentable de la tierra por oï ivi tëta indígena oiginario campesino reta
parte de pueblos y comunidades indígena imbae, jokoraiñovi ivi michi vae pe oyeparaviki
originario campesinos, así como el que se vae, jokogüi oë okaru, oiko kavi, jare ojo vaerä
realiza en pequeñas propiedades, y constituye
tenonde ivi iya reta. Jare oyemboete mborokuai
la fuente de subsistencia y de bienestar y
desarrollo sociocultural de sus titulares. En el tëta reta guinoi vae.
cumplimiento de la función social se reconocen III. Mbae ikavigue oyeyapo korepoti omee vae, jaeko
las normas propias de las comunidades.
ivi omee mbaraviki, temiti jeta rupi, jare oñevae
III. La función económica social debe entenderse korepoti jese vae, ivi ikavi rupi mbaeyekou oë
como el empleo sustentable de la tierra en el
desarrollo de actividades productivas, conforme chugüi vae opaete jare iya peguära. Ivi tuicha
a su capacidad de uso mayor, en beneficio vae reta re oñemaeta jare yaikuata oyeporura
de la sociedad, del interés colectivo y de su ani oyeparavikira oï vae, jokoräi jei mborokuai.
propietario. La propiedad empresarial está sujeta
a revisión de acuerdo con la ley, para verificar el
cumplimiento de la función económica y social.
MBOROKUAI JAI 398
ARTÍCULO 398
Se prohíbe el latifundio y la doble titulación por ser Ngaraama kia güinoi tuicha ivi jare mokoi tupapire
contrarios al interés colectivo y al desarrollo del país. ivi regua echa ikavi opaete pegua jare Tëtaguasu
Se entiende por latifundio la tenencia improductiva de ojo vaerä tenonde. Tuicha ivi iya, jaeko güinoi jeta ivi
la tierra; la tierra que no cumpla la función económica iparaviki ani temiti mbae omombaraviki ani oyokuai
social; la explotación de la tierra que aplica un sistema kia reta jepi mbae, kuae ivi oasaete tuicha mborokuai
de servidumbre, semiesclavitud o esclavitud en la jei vae güi.
relación laboral o la propiedad que sobrepasa la
superficie máxima zonificada establecida en la ley. La Ngaraama kia ipuere güinoi ivi pandepo eta etarea.
superficie máxima en ningún caso podrá exceder de
cinco mil hectáreas.
ARTÍCULO 399 MBOROKUAI JAI 399
I. Los nuevos límites de la propiedad agraria
zonificada se aplicarán a predios que se hayan I. Opaete ivi arakae vae reta jare ndei oë mbove
adquirido con posterioridad a la vigencia de esta mborokuaiguasu ipiau vae, oñejäa yeta ko
Constitución. A los efectos de la irretroactividad ivi michi vae reta, tuichakatu vae, jare tuicha
de la Ley, se reconocen y respetan los derechos vae reta. Oyemboete kia tekomboe ivi regua
de posesión y propiedad agraria de acuerdo a mborokuai jei rami.
Ley.
200 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

II. Las superficies excedentes que cumplan la II. Ivi tuicha vae pe oasaete oyeparaviki yave,
Función Económico Social serán expropiadas. jokuae jembiregüe oasata Tëtaguasu ipope
La doble titulación prevista en el artículo anterior ërei iya pe oyemboepita. Mokoi tupapire ivi
se refiere a las dobles dotaciones tramitadas regua jaeko oyeporu Consejo Nacional Reforma
ante el ex - Consejo Nacional de Reforma Agraria, CNRA pe vae. Oyeopia mokoi ye
Agraria, CNRA. La prohibición de la doble oñemee ivi vae, mbaetita oike kuae pe kia reta
dotación no se aplica a derechos de terceros iivi omee vae.
legalmente adquiridos.
ARTÍCULO 400 MBOROKUAI JAI 400
Por afectar a su aprovechamiento sustentable y Mbaeti ipuere oyemboyao ivi michiete jokuae michi
por ser contrario al interés colectivo, se prohíbe la
vae güi, kuae ngaraa oyeapo jokoräi jei mborokuai.
división de las propiedades en superficies menores
a la superficie máxima de la pequeña propiedad Oyeapota ko yave oñemaeta jokuae ivi re, Tëtaguasu
reconocida por la ley que, para su establecimiento, omeeta mborokuai agüiye vaerä ivi michi vae reta
tendrá en cuenta las características de las zonas oyemboyao.
geográficas. El Estado establecerá mecanismos
legales para evitar el fraccionamiento de la pequeña
propiedad.
ARTÍCULO 401
MBOROKUAI JAI 401
I. El incumplimiento de la función económica
social o la tenencia latifundista de la tierra, I. Ivi tuicha vae reta pe mbaeti yave omee
serán causales de reversión y la tierra pasará a mbaraviki, temiti, jare korepoti, kuae jekopegua
dominio y propiedad del pueblo boliviano. ivi tuicha vae oasata mboriviaigua reta ipope.
II. La expropiación de la tierra procederá por causa II. Oñepïrota ivi kia reta güi kia reta pe osiriveta
de necesidad y utilidad pública, y previo pago de yave, ërei katu oyemboepita iya pe.
una indemnización justa.
ARTÍCULO 402
MBOROKUAI JAI 402
El Estado tiene la obligación de:
1. Fomentar planes de asentamientos humanos Tëtaguasu iparaviki jae kuae reta:
para alcanzar una racional distribución 1. Oyapota mbaiu ikavi güe oï vaerä tëta ipiau
demográfica y un mejor aprovechamiento de vae oyemboyao kavi reve, jare oyeporu kavita
la tierra y los recursos naturales, otorgando a
mbaeyekou ivi pegua reta, tëta piau reta güinoita
los nuevos asentados facilidades de acceso
a la educación, salud, seguridad alimentaria yemboe, tekoroïsa, jeta ani ngaraa oata tembiu,
y producción, en el marco del Ordenamiento jokoräi oyeporuta ivi, Tëtaguasu jei rami jare
Territorial del Estado y la conservación del oyeangareko kavita ivi yaiko pipe vaere.
medio ambiente. 2. Oyapota mbaiu reta agüiye vaerama oiko
2. Promover políticas dirigidas a eliminar todas las ñomotareï ani oyeopia kuña reta güi güinoi vaerä
formas de discriminación contra las mujeres en ivi, jokoraiñovi ipuerevi oipii ivi tuu reta güi.
el acceso, tenencia y herencia de la tierra.
TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 201
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 403 MBOROKUAI JAI 403


I. Se reconoce la integralidad del territorio I. Oyemboete opaetei ivi guasu indígena originario
indígena originario campesino, que incluye el campesino reta imbae, ivi, ouporu vaerä, jae
derecho a la tierra, al uso y aprovechamiento retaño kuae mbaeyekou opa vae oiporuta
exclusivo de los recursos naturales renovables mborokuai jei rami. Ndei oime mbae mbove
en las condiciones determinadas por la ley; a la
oyemombeuta jare oyeparanduta tëta reta pe,
consulta previa e informada y a la participación en
los beneficios por la explotación de los recursos tëta reta oiporuta jare oyekouta ivi ipo oyepoepi
naturales no renovables que se encuentran en mbae vae reta re öi iiviguasu reta pe vae,
sus territorios; la facultad de aplicar sus normas jaeramiñovi oiporu vaerä mborokuai reta güinoi
propias, administrados por sus estructuras de vae juvicha reta rupi, jare ojo vaerä tenonde
representación y la definición de su desarrollo koti jeko reta rupi oiko kavi reve mbaeyekou
de acuerdo a sus criterios culturales y principios ivi pegua ndive. Iviguasu indígena originario
de convivencia armónica con la naturaleza. campesino reta pe oïko joko pe tëta reta.
Los territorios indígena originario campesinos
podrán estar compuestos por comunidades. II. Iviguasu tëta oikoñomai vae jae ko oñemaeti pipe
vaerä, oyeporu jare oyeangarekota mbaeyekou
II. El territorio indígena originario campesino
oï pipe vae re, jokoraiñovi oyeparavikita pipe
comprende áreas de producción, áreas de
aprovechamiento y conservación de los opaete pegua teko katu ndive jare jae reta jeko
recursos naturales y espacios de reproducción rupi. Mborokuai jeita keräi oyemboete vaerä
social, espiritual y cultural. La ley establecerá el kuae mbaepuere reta.
procedimiento para el reconocimiento de estos
MBOROKUAI JAI 404
derechos.
Yembori yeokuai oyapo Reforma Agraria pegua
ARTÍCULO 404 juvicha jaeko Mburuvicha Tëtaguasu pegua, jae
El Servicio Boliviano de Reforma Agraria, cuya oyapota mbaiu tuicha vae, güirajata tenonde opaete
máxima autoridad es el Presidente del Estado, tembiapo reforma agraria pegua, opaete iviguasu
es la entidad responsable de planificar, ejecutar y Tëtaguasu imbae pe.
consolidar el proceso de reforma agraria y tiene
jurisdicción en todo el territorio del país.
JESEGUA III
TÍTULO III
DESARROLLO RURAL INTEGRAL
DESARROLLO RURAL INTEGRAL SUSTENTABLE
SUSTENTABLE
MBOROKUAI JAI 405
ARTÍCULO 405
Tëta mati ani ñana rupi oï vae reta oyembotenondeta
El desarrollo rural integral sustentable es parte
ojo vaerä tenonde jokoräi jei mbaiu korepoti
fundamental de las políticas económicas del Estado,
Tëtaguasu pegua, ombotenonde opaete mbaraviki
que priorizará sus acciones para el fomento de todos
oyapo tëtakorepoti reta vae jare kia iyapoa reta,
los emprendimientos económicos comunitarios y del
ombotenonde reve ñanoi vaerä tembiu jeta jare
conjunto de los actores rurales, con énfasis en la
yande mbaei, kuae reta rupi:
seguridad y en la soberanía alimentaria, a través de:

202 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

1. El incremento sostenido y sustentable de la 1. Jeta oñerenoita jare ima pegua temiti koo pegua,
productividad agrícola, pecuaria, manufacturera, mimba reta, temimonde iyapoarenda, tembiporu
agroindustrial y turística, así como su capacidad mbaraviki koo pegua iyapoa reta, jare opou vae
de competencia comercial. oguata jare opou oipota rupi vae. Jokoraiñovi
2. La articulación y complementariedad interna de oñeñokuai ñokuaita iparaviki oechauka.
las estructuras de producción agropecuarias y 2. Oyombori jare oñope kavita mbaraviki ñemuña
agroindustriales. oyapo vae pe koo pegua, mimba jare tembiporu
3. El logro de mejores condiciones de intercambio mbaraviki koo pegua oyapo vae pe.
económico del sector productivo rural en 3. Opaete mati ani ñana rupi oiko vae reta mbaraviki
relación con el resto de la economía boliviana. rupi oikota oikokatu vae reta rami. Imbaeyekou
4. La significación y el respeto de las comunidades reta osiriveta vi opaete omee vaerä Tëtaguasu
indígena originario campesinas en todas las pe.
dimensiones de su vida.
4. Yemboete tuicha vae teko reta jare tëta
5. El fortalecimiento de la economía de los oikoñomai reta re.
pequeños productores agropecuarios y de la
economía familiar y comunitaria. 5. Oyemborita michi oparaviki koo pe vae reta,
mimba omoñemuña vae reta, metei tëtara oiko
vae reta jare tëta pe oyomborimbori vae reta.
ARTÍCULO 406 MBOROKUAI JAI 406
I. El Estado garantizará el desarrollo rural integral
sustentable por medio de políticas, planes, I. Tëtaguasu oyapoukata ojo vaerä tenonde koti
programas y proyectos integrales de fomento oyangareko kavi reve ivi re opaete borokuai reta,
a la producción agropecuaria, artesanal, mbaiu reta, opaete pegua oyeparaviki, oñeoti
forestal y al turismo, con el objetivo de obtener vaerä temiti koo reta pe, mimba oñemuña vaerä,
el mejor aprovechamiento, transformación, kuña jare kuimbae jembiapo reta, ivira tuicha
industrialización y comercialización de los vae pegua, jare yapou vae pegua, yemongeta
recursos naturales renovables. kuae regua jaeko oyeporu kavi vaerä kuae
II. El Estado promoverá y fortalecerá las mbaeyekou, oyeapota mbae ikavi vae chugüi
organizaciones económicas productivas reta jare oñeeta jokuae mbaeyekou ipuere
rurales, entre ellas a los artesanos, las oyepoepi vae.
cooperativas, las asociaciones de productores
agropecuarios y manufactureros, y las micro, II. Tentaguasu oikuaukata jare omomiratata jokuea
pequeñas y medianas empresas comunitarias yemboati reta mbaeyekou reta mbaraviki reta
agropecuarias, que contribuyan al desarrollo mati rupi öi vae, jae retako mbae ipopetei
económico social del país, de acuerdo a su oyembiapo vae, oñomoiru reta vae jare
identidad cultural y productiva. mbaembimba omoñeñuña vae reta jukuraiñovi
oyembiapo vae reta jare misi, tuisakatu vae reta,
ani tëta reta oyomboati mimba ñemuña pegua
reta, jokuae reta ombori ojo vaera tenonde ñane
Tëntaguasu, jae reta jeko jare iparaviki rupiño.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 203


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

ARTÍCULO 407 MBOROKUAI JAI 407


Son objetivos de la política de desarrollo rural integral Tëtaguasu imborokuai jaeko yaja vaerä tenonde
del Estado, en coordinación con las entidades oipotagüe pe, yayombori reve jaeiño oiko vae jare
territoriales autónomas y descentralizadas: oyemboyao tëtaguasu gui reta ndive:
1. Garantizar la soberanía y seguridad alimentaria, 1. Oyapoukata oime vaerä yandeve jetagüe
priorizando la producción y el consumo de tembiu, jare yauta, yaiporuta yande yayapo güe,
alimentos de origen agropecuario producidos en koo pegua jare mimba ñamoñemuña yande ivi
el territorio boliviano. guasu pe vae.
2. Establecer mecanismos de protección a la
2. Oyeekata keräi oyeangareko kavi vaerä yande
producción agropecuaria boliviana.
remiti jare yande mbaeyekou koo pegua re jare
3. Promover la producción y comercialización de mimba ñemuña Mborivia pegua.
productos agro ecológicos.
3. Oporomoatagätuta ñamaeti vaerä jare ñamee
4. Proteger la producción agropecuaria y vaerä ñaneremiti moa mbae yanoi jare yarivo
agroindustrial ante desastres naturales e vae.
inclemencias climáticas, geológicas y siniestros. 4. Oyeangarekota ñaneremiti koo pegua, mimba
La ley preverá la creación del seguro agrario. ñemuña, jare tembiporu koo pegua mbaraviki
5. Implementar y desarrollar la educación técnica vae, maemegua ani, ama oki re, ara tini re, jare
productiva y ecológica en todos sus niveles y kañitei re. Mborokuai rupi oimeta oyemboepi
mbaeyekou koo pegua okañitei yave.
modalidades.
5. Oyeapota jare oyerajata tenonde yemboe ikavi
6. Establecer políticas y proyectos de manera
mbaraviki güe vae jare mbaerasi ani moa mbae
sustentable, procurando la conservación y opaete vae.
recuperación de suelos.
6. Oñerenoita mbaraviki jare mbaiu reta ima pegua
7. Promover sistemas de riego, con el fin de oyeangareko reve jare oyemoingove yeta ivi
garantizar la producción agropecuaria. reta.
8. Garantizar la asistencia técnica y establecer 7. Oñemoatagätuta mbae temiti mboiu rupigua,
mecanismos de innovación y transferencia jokoräi oime vae temiti koo pegua.
tecnológica en toda la cadena productiva
8. Oyapoukata oï koo oime vaerä yombori ikavigüe
agropecuaria.
vae ñaneremiti reta imembi kavita koo pegua
9. Establecer la creación del banco de semillas y jare mimba reta.
centros de investigación genética. 9. Oimeta temiti yagua vaerä jare yemboe ikavi
10. Establecer políticas de fomento y apoyo vaerä mimba jare temiti reta.
a sectores productivos agropecuarios con 10. Oimeta mborokuai reta oyeoko vaerä mbaraviki
debilidad estructural natural. oyapo koo pegua vae jare mimba omoñemuña
11. Controlar la salida y entrada al país de recursos vae reta oime yave güinoi maenunga yemboavai.
biológicos y genéticos. 11. Oyeangarekota oë vae jare oike vae re
mbaeyekou oikove vae reta jare kianunga
oeyave reta

204 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

12. Establecer políticas y programas para garantizar 12. Oñeñonota mborokuai reta mbaiu mbaerasi
la sanidad agropecuaria y la inocuidad mbae pegua, temiti, mimba reta pegua jare ikia
alimentaria. ani imbaerasi mbae yau vae reta.
13. Proveer infraestructura productiva, manufactura 13. Oporomoatagätuta mbararaviki koo pegua
e industrial y servicios básicos para el sector oyeyap vaerä jare oñemuña maemimba reta,
agropecuario oyeapo vaerä temimonde reta ani mbaeapo reta
jare oñemeeta yeporu kuae mbaraviki iyapoa
ARTÍCULO 408 reta pe.
El Estado determinará estímulos en beneficio de los MBOROKUAI JAI 408
pequeños y medianos productores con el objetivo
de compensar las desventajas del intercambio Tëtaguasu oikuata keräi ombori vaerä michi jare
inequitativo entre los productos agrícolas y pecuarios tuchakatu oparaviki vae reta, omboyovake nunga
con el resto de la economía. vaerä tuicha rupi oparaviki koo pe vae jare mimba
omoñemuña vae reta jae nungavi ïru mbaraviki
ARTÍCULO 409 iyapoa reta.
La producción, importación y comercialización de MBOROKUAI JAI 409
transgénicos será regulada por Ley.
Mborokuai jeita keräi ko temiti ikatu kotigua
oñepoanogüe reta oñemee vaerä.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 205


QUINTA PARTE

JERARQUÍA NORMATIVA Y REFORMA DE LA CONSTITUCIÓN


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

TÍTULO ÚNICO JESEGUA JAEIÑO VAE


PRIMACÍA Y REFORMA DE LA CONSTITUCIÓN PRIMACÍA Y REFORMA DE LA CONSTITUCIÓN
ARTÍCULO 410 MBOROKUAI JAI 410
I. Todas las personas, naturales y jurídicas, así I. Opaete kia reta, kuaeigua reta, jare jurídica
como los órganos públicos, funciones públicas reta, jokoraiñovi mbae opaete vea pegua reta,
e instituciones, se encuentran sometidos a la oyeokuai vae reta ani yemboati reta, kuae reta
presente Constitución. omboeteta Mborokuai guasu.
II. La Constitución es la norma suprema del II. Mborokuaiguasu jaeko tenonde oï opaete ïru
ordenamiento jurídico boliviano y goza de mborokuai mboriviaigua reta güi. Ïru mborokuai
primacía frente a cualquier otra disposición reta jaeko opita kuae mborokuaiguasu igui
normativa. El bloque de constitucionalidad rupi jare ñanoi Ñemomiari reta jare kuatia ïru
está integrado por los Tratados y Convenios Tëtaguasu reta ndive va, tekomboe ñanoi
internacionales en materia de Derechos vae pegua, jare mborokuai ñanerëta pegua,
Humanos y las normas de Derecho Comunitario, Tëtaguasu reta oisiu vae. Mborokuai jupigüe vae
ratificados por el país. La aplicación de las reta oyeporuta tëta reta öi rami:
normas jurídicas se regirá por la siguiente
jerarquía, de acuerdo a las competencias de las 1. Mborokuaiguasu mbaraviki Tëtaguasu
entidades territoriales: pegua
1. Constitución Política del Estado. 2. Miariguasu ïru Tëtaguasu reta ndive.
2. Los tratados internacionales 3. Mborokuai yande Tëtaguasu pegua reta,
jaeiño vae pegua mborokuai reta, tupapire
3. Las leyes nacionales, los estatutos
yeokuai reta jare mborokuai Tëtaguasu
autonómicos, las cartas orgánicas y el resto
pegua, municipio jare indígena.
de legislación departamental, municipal e
indígena 4. Yeokuai reta, oyeyapo vaerä vae reta, jare ïru
4. Los decretos, reglamentos y demás ñemongeta reta öe Mburuvichaguasu reta oï vae
resoluciones emanadas de los órganos güi.
ejecutivos correspondientes.

ARTÍCULO 411 MBOROKUAI JAI 411


I. La reforma total de la Constitución, o aquella I. Oyepoepi vaerä opaetei Mborokuaiguasu, ani
que afecte a sus bases fundamentales, a maenunga iyipi jae kavimbae oï vae, tekomboe
los derechos, deberes y garantías, o a la reta, yeokuai reta jare oyeyapokauta vae reta
primacía y reforma de la Constitución, tendrá tenondegua Mborokuaiguasu pe öi vae reta
lugar a través de una Asamblea Constituyente oyepota Mborokuaiguasu re omae vae reta
originaria plenipotenciaria, activada por voluntad Iyemboati pe, marandu rupi tëta reta jei yave.
popular mediante referendo. La convocatoria Oyeapota marandu tëta ani kia reta jei yave
del referendo se realizará por iniciativa jare oyesiuta mokoipa ñejäa omombo yeparavo
ciudadana, con la firma de al menos el veinte guasu pe vae reta yave. ipuerevi opaetei jei

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 209


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

por ciento del electorado; por mayoría absoluta yave Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki
de los miembros de la Asamblea Legislativa vae Iyemboati pegua reta. Jaeramiñovi jei
Plurinacional; o por la Presidenta o el Presidente Mburivichaguasu Tëtaguasu pegua yave.
del Estado. La Asamblea Constituyente se Mborokuai oyapo vae reta oguatata jaeiño,
autorregulará a todos los efectos, debiendo mbite oasa jokopegua reta ndive omboasata
aprobar el texto constitucional por dos tercios del Mborokuaiguasu jokogüi oyereroiketa
total de sus miembros presentes. La vigencia de maranduguasu ipuere vaerä omboasa.
la reforma necesitará referendo constitucional
II. Oyepoepi vaerä mboviño Mborokuai guasu
aprobatorio.
tëta reta jeita jare oisiu yave mokoipa ñejäa
II. La reforma parcial de la Constitución podrá omombo yeparavoguasu pe vae reta, ipuerevi jei
iniciarse por iniciativa popular, con la firma de al Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki pegua
menos el veinte por ciento del electorado; o por metei yeokuai rupi jare jei yave mbiete oasa
la Asamblea Legislativa Plurinacional, mediante Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki vae
ley de reforma constitucional aprobada por dos Iyemboati pe öi vae reta. Maranduguasu rupi
tercios del total de los miembros presentes oyeapota oipotague yepoepi Mborokuaiguasu
de la Asamblea Legislativa Plurinacional. pe.
Cualquier reforma parcial necesitará referendo
constitucional aprobatorio DISPOSICIONES TRANSITORIAS
METEIA
DISPOSICIONES TRANSITORIAS
I. Yemboatiguasu Tëtaguasu pegua ova
PRIMERA.
payandepo ara pe öi kuae mborokuai güive,
I. El Congreso de la República en el plazo de güinoeta ipiau yeokuai yeparavoguasu pegua,
60 días desde la promulgación de la presente Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki
Constitución, sancionará un nuevo régimen vae Iyemboati, Mburuvichaguasu jare
electoral para la elección de la Asamblea Mburuvichaguasu jaikuegua Tëtaguasu peguarä
Legislativa Plurinacional, Presidente y reta pe. Yeparavoguasu oyeapota ova ara araëti
Vicepresidente de la República; la elección mokoi eta chau pe.
tendrá lugar el día 6 de diciembre de 2009
II. Oparaviki añave oï vae jare oyeparavo ndei
II. Los mandatos anteriores a la vigencia de esta Mborokuai ipiau oë mbovevae reta pe, oë güire
Constitución serán tomados en cuenta a los Mborokuaiguasu ipiau, kuae arasa oasagüe
efectos del cómputo de los nuevos periodos de oyepapata ko chupe reta.
funciones.
III. Mburuvicha departamento pegua reta, jare
III. Las elecciones de autoridades departamentales municipio reta peguära oyeapota yeparavo
y municipales se realizarán el 4 de abril de 2010 chupe reta, irundi ara, jasi araivi pe mokoi eta
IV. Excepcionalmente se prorroga el mandato de payandepo arasa pe.
Alcaldes, Concejales Municipales y Prefectos de IV. Oyembopukuta alcalde reta, Concejal municipal
Departamento hasta la posesión de las nuevas reta jare Prefecto Tëtaguasu pegua reta
autoridades electas de conformidad con el iparaviki, ipiau mburuvicha reta oguapi regua.
párrafo anterior. Ivate jei rami tembikuatia.

210 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

SEGUNDA. MOKOIA
La Asamblea Legislativa Plurinacional sancionará, Mburuvicha reta Mborokuai re Oparaviki vae
en el plazo máximo de ciento ochenta días a partir Iyemboati ova jasi pe güinoeta ani oikuaukata
de su instalación, la Ley del Órgano Electoral mborokuai Órgano Electoral Plurinacinal pegua,
Plurinacional, la Ley del Régimen Electoral, la Ley Régimen Electoral pegua, Mbaeapo kavi pegua,
del Órgano Judicial, la Ley del Tribunal Constitucional Teko Yapo Kavi Tëtaguasu peguare Omae vae
Plurinacional y la Ley Marco de Autonomías y reta pegua, mborokuai Marco Autonomía reta jere
Descentralización. Descentralizacion pegua.

TERCERA. MBOAPIA
I. Los departamentos que optaron por las I. Tëtaguasu reta oiparavo oiko vaera jaeiño
autonomías departamentales en el referendo Tëtaguasu retara vae, mokoi ara yasi aratini
del 2 de julio de 2006, accederán directamente pe arasa mokoi eta pe. Kuae reta oasa voita
al régimen de autonomías departamentales, de jaeiñovae pe Tëta guasu reta, mborokuai jei
acuerdo con la Constitución. rami.
II. Los departamentos que optaron por la II. Tëtaguasu reta marandu oyapo mokoi aratini
autonomía departamental en el referéndum mokoi eta pe oiparavo oiko vaerä jaeaño
del 2 de julio de 2006, deberán adecuar sus Tëtaguasu pegua, oñono kavita imborokuai reta
estatutos a esta Constitución y sujetarlos a mborokuai guasu jei rami, oyeapotavi chupe
control de constitucionalidad. omae jese vaerä mborokuaiguasu jeia rupira oï
vae.
CUARTA.
IRUNDIA
La elección de las autoridades de los órganos
comprendidos en la disposición segunda, se Oyeparavo vaera mburuvicha órgano pegua reta,
realizarán de conformidad al calendario electoral jeirami yeokuai mokoi vae, oyeapokata kuri mbae
establecido por el Órgano Electoral Plurinacional. yasi pe Yeparavo jare Maranduguasu re Omae vae
reta jei yave.
QUINTA.
PANDEPOA
Durante el primer mandato de la Asamblea Legislativa
Plurinacional se aprobarán las leyes necesarias para Tenonde mbaraviki reta oyapota Yeparavo jare
el desarrollo de las disposiciones constitucionales. Maranduguasu re Omae vae reta vae jaeko
omboasakata mborokuai reta osiriveta Tëtaguasu
SEXTA. oguata vaerä tenonde jese vae.
En el plazo máximo de un año después de que entre OVAA
en vigencia la Ley del Órgano Judicial, y de acuerdo
con ésta, se procederá a la revisión del escalafón Metei arasa pe, oike güire ipiau mborokuai Órgano
judicial. Judicial pegua, oñemae kavitako ivatemi oyeupiti
vaerä vae re.

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 211


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

SÉPTIMA. CHIUA
A efectos de la aplicación del parágrafo I del artículo Oyeporu vaerä mborokuaimi 293, parágrafo
293 de esta Constitución, el territorio indígena tenondegua kuae Mborokuai guasu pegua, ivi guasu
tendrá como base de su delimitación a las Tierras indígena, iyapi jae ko Tierra Comunitarias de Origen.
Comunitarias de Origen. En el plazo de un año Metei arasa pe oasa güire yeparavo Órgano Ejecutivo
desde­la elección del Órgano Ejecutivo y Legislativo, jare Legislativo. Categoría Tierra Comunitaria Origen
la categoría de Tierra Comunitaria de Origen se pegua oyepita metei tembiapo re oyepoepi jare oiko
sujetará a un trámite administrativo de conversión a vaerä Territorio Indígena Originario Campesino, jei
Territorio Indígena Originario Campesino, en el marco rami Mborokuai guasu.
establecido en esta Constitución.

OCTAVA. JURIA
I. En el plazo de un año desde la elección del I. Metei arasa oasa güire yeparavo Órgano
Órgano Ejecutivo y del Órgano Legislativo, Ejecutivo jare Órgano Legislativo, opaetepe
las concesiones sobre recursos naturales, oñemee mbaeyeokou vae ivi pegua reta,
electricidad, telecomunicaciones y servicios tembipe omee vae pegua, telecomunicación,
básicos deberán adecuarse al nuevo jare yeporu reta oñeñono kavita mborokuai ipiau
ordenamiento jurídico. La migración de las vae jei rami. Oasa kuae mbaeporu reta ipiau
concesiones a un nuevo régimen jurídico en mborokuai pe vae mbaeti oipota jei, jekuaeño
ningún caso supondrá desconocimiento de oyemboeteta mbaepuere tenondegua oñerenoi
derechos adquiridos. jesegua vae reta.
II. En el mismo plazo, se dejarán sin efecto las II. Jokoraiñovi oyeyata opaete yekou itavera reta,
concesiones mineras de minerales metálicos y jiero reta, mbae reta, otimbo vae reta, yuki reta,
no metálicos, evaporíticos, salares, azufreras y azufre reta jare ïru reta, oñemee oñeñovatu
otros, concedidas en las reservas fiscales del vaerä korepti iviguasu mboriviaigua pe vae.
territorio boliviano.
III. Oñemee ivi iatavera pegua empresa kuaeigua
III. Las concesiones mineras otorgadas a las reta jare ikatu kotigua empresa reta pe vae ndei
empresas nacionales y extranjeras con oë mbove ipiau Mborokuaiguasu, metei arasa
anterioridad a la promulgación de la presente pe oñono kavita itupapire reta mbaraviki minero
Constitución, en el plazo de un año, deberán pegua.
adecuarse a ésta, a través de los contratos
mineros. IV. Tëtaguasu oikuaa jare omboete tekomboe
güinoi sociedad cooperativa minera reta, opaete
IV. El Estado reconoce y respeta los derechos pre- pegua ikavi ramo.
constituidos de las sociedades cooperativas
mineras, por su carácter productivo social. V. Oñemee ivi mineral radioactivo reta, ndei öe
mbove Mborokuai guasu ipiau güi vae reta, opita
V. Las concesiones de minerales radioactivos
jokopeño jare oasa Tëtaguasu ipope.
otorgadas con anterioridad a la promulgación de
la Constitución quedan resueltas, y se revierten
a favor del Estado.

212 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL


CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO MBOROKUAIGUASU TËTAGUASU PEGUA

NOVENA. CHAUA
Los tratados internacionales anteriores a la Tratado internacional reta oiko ndei öe mbove
Constitución y que no la contradigan se mantendrán Mborokuaiguasu ipiau vae jare mbaeti yave oyovaicho
en el ordenamiento jurídico interno, con rango de añave ipiau Mborokuai ndive oikoñota tuicha
ley. En el plazo de cuatro años desde la elección del Mborokuai rami. Irundi arasa pe óasa güire yeparavo
nuevo Órgano Ejecutivo, éste denunciará y, en su Órgano Ejecutivo pegua, ipuere oñeapo jese ani
caso, renegociará los tratados internacionales que oyapo piauye yemongeta tratado internacional regua
sean contrarios a la Constitución. oime yave oyovaicho Mborokuaiguasu ndive.

DÉCIMA. PAYANDEPOA
El requisito de hablar al menos dos idiomas Kianunga reta ikirëi yave oyeokuai opaete vae pe,
oficiales para el desempeño de funciones públicas oikatuta ko imiari mokoi ñee pe, jei rami articulo 234.7
determinado en el Artículo 234.7 será de aplicación kuae oyererajata tenonde opitambaema, yeokuai jei
progresiva de acuerdo a Ley. rami.

DISPOSICIÓN ABROGATORIA DISPOSICIÓN ABROGATORIA


Disposición abrogatoria. Queda abrogada la Dispocision abrogatoria. Oyemboai opaetei
Constitución Política del Estado de 1967 y sus Mborokuaiguasu 1967 arasa pegua jare ïru mborokuai
reformas posteriores. reta kuae jaikue rupi oë vae reta.
DISPOSICIÓN FINAL DISPOSICION FINAL
Esta Constitución, aprobada en referendo por el Kuae Mborokuaiguasu omboasaka tëta reta
pueblo boliviano entrará en vigencia el día de su maranduguasu rupi vae oiketa jare ikavita opaete pe
publicación en la Gaceta Oficial. oyemombeu güire Gaceta Oficial rupi.
Remítase al Poder Ejecutivo, para fines Oyembondo Mbaepuere Ejecutivo pe güinoi vaera
constitucionales. mirata constitucional.
Por tanto, la promulgo para que se tenga y cumpla Jokuae jekopegua, oyekuauka ñanoi jare oyemboete
como Ley fundamental del nuevo Estado Unitario vaera Mbaepuere tuisague rami ipiau Tëtaguasu Mopeti
Social de Derecho Plurinacional Comunitario, rami isimbi opaete jeta yaiko vaereta Yayomboati
descentralizado y con autonomías. pegua, descentralizado jare autonomia ndie.
Ciudad de El Alto de La Paz, a los siete días del mes Tëta Guasu El Alto La Paz, ara siu jasi oreti mokoi
de febrero de dos mil nueve años. eta sau arasa.

FDO. EVO MORALES AYMA OIJIU. EVO MORALES AYMA


PRESIDENTE CONSTITUCIONAL DE LA MBURUVISAGUSU CONSTITUCIONAL
REPUBLICA TËTAGUASU PEGUA

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL 213


TRIBUNAL CONSTITUCIONAL PLURINACIONAL
SECRETARIA TECNICA Y DESCOLONIZACIÓN

Avenida del Maestro N° 300


Teléfono: (591-4) 64-40455 / Fax: (591-4) 6421871
Línea gratuita: 800-10-2223
tcp@tcpbolivia.bo • www.tcpbolivia.bo
Sucre - Bolivia

También podría gustarte