6.GAIA.

INTEGRAL ANIZKOITZAK

1. Integral bikoitza. Definizioa.

2. Integral bikoitzaren propietateak.

3. Integral bikoitzaren kalkulua.

4. Aldagai-aldaketa.

5. Integral bikoitzaren aplikazio geometrikoak.

5.1. Irudi lauen azalerak eta bolumenak.
5.2. Gainazal baten azaleraren kalkulua.

6. Integral hirukoitzak.
6.1. Definizioa eta propietateak.
6.2. Integral hirukoitzaren kalkulua.
6.3. Aldagai-aldaketak integral hirukoitzean.
6.4. Bolumenen integral hirukoitzen bidezko kalkulua.

1
 6. GAIA. INTEGRAL ANIZKOITZAK

1. INTEGRAL BIKOITZA. DEFINIZIOA

Eremu lauaren azaleraren kalkuluak, aldagai bateko funtzio baten integralaren

3
kontzeptua sortu zuen. Era berean, R espazioan solidoen bolumenen kalkuluak integral
bikoitzaren kontzeptua sortzen du.
b
[a,b] tartean aldagai bateko y=f(x) funtzio baten integralaren kontzeptua, ∫ f (x) dx ,
a

ezaguna dugu, era berean bi aldagaiko z=f(x,y) funtzioaren integral bikoitza planoko D
eremu batean (itxia eta bornatua) defini daiteke eta ∫∫ f ( x, y ) dx dy adieraziko dugu.
D

Horretarako, D eremua hautazko kurben bidez n azpieremutan zatituko dugu, beren

azalerak ∆S1 , ∆S2 , ..., ∆Sn ikurren bidez adieraziko ditugu. Azpieremu bakoitzean (xi,yi)
n
puntu bat aukeratuko dugu eta eta ∑ f (x i , y i ) ∆S i batura definituko dugu.
i =1

f(x,y) ≥ 0 bada D eremuan, f(xi,yi).∆Si batugai bakoitzak, geometrikoki, ∆Si

oinarriko eta f(xi,yi) altuerako zilindro elemental baten bolumena adierazten du.
n
Horrela, ∑ f (x i , y i ) ∆S i zilindro elementalen bolumenen arteko batura da, hau da,
i =1

gorputz mailakatu baten bolumena.

Definizioa. D eremuan partiketa ezberdin egiten baditugu non max{∆Si } zerorantz

doan, hau da n → ∞ , eta aukeratutako (xi,yi) puntuak edozein izanda ere,
n
lim ∑ f ( x i , y i ) ∆Si limitea existitzen bada, limite honi D eremuan zabaldutako
max ∆Si →0 i=1

f(x,y) funtzioaren integral bikoitza esaten zaio eta ∫∫ f ( x, y ) dx dy ikurraren bidez

D

adierazten da.
n
∫∫ f ( x, y ) dx dy = lim ∑ f ( x i , y i ) ∆ Si .
D max ∆Si →0 i=1

2
 Limite hau existitzen bada, ez dago D eremuan egindako partiketa-eraren
menpe, beraz D eremua laukizuzenetan zati daiteke.

Teorema. z = f(x,y) funtzioa D eremuan jarraitua bada, orduan ∫∫ f ( x, y ) dx dy integral

D

bikoitza existitzen da.

Adierazpen geometrikoa.
D eremuan f(x,y) positiboa bada, orduan bere integral bikoitzak f(x,y)
gainazaleraren eta planoaren artean mugatutako bolumena adierazten du.

z=f(x,y)

X
D

2. INTEGRAL BIKOITZAREN PROPIETATEAK

1. ∫∫ [f ( x, y) + g( x , y) ]dx dy = ∫∫ f ( x, y) dx dy + ∫∫ g ( x, y ) dx dy
D D D

2. ∫∫ k f ( x, y ) dx dy=k ∫∫ f ( x, y) dx dy , ∀k ∈ R
D D

3. f(x,y) ≥ 0 bada ∀ (x,y) ∈D, orduan ∫∫ f ( x, y ) dx dy ≥ 0

D

3
4. f(x,y) ≤ g(x,y) betetzen bada ∀ (x,y) ∈D, orduan ∫∫ f ( x, y ) dx dy ≤ ∫∫ g ( x, y) dx dy
D D

5. D eremua D1 eta D2 eremuen arteko bildura bada, eta komunak diren puntuak
bakarrik mugan badaude, orduan

∫∫ f ( x, y ) dx dy = ∫∫ f ( x , y ) dx dy + ∫∫ f ( x, y ) dx dy .
D D1 D2

3. INTEGRAL BIKOITZAREN KALKULUA

Definizioa erabiliz, integral bikoitzaren kalkulua zaila da kasu askotan.

Horregatik orain aztertuko dugu nola egin daitekeen bi integral sinple erabiliz.

f(x,y) funtzioa D eremuan jarraitua dela suposatuz, bere integral bikoitzaren

kalkulua D eremuaren itxuraren araberakoa izango da. Horrela:

a) D laukizuzen bat bada, D=[a,b]x[c,d], orduan

b d  d b 
   dy .
∫∫ f ( x , y ) dx dy = ∫ ∫ f ( x , y ) dy

dx = ∫ ∫ f ( x , y ) dx

D a c  c a 

b d 
 f ( x , y) dy dx adierazpen honetan, lehenengo parentesien arteko integrala
∫ ∫ 
ac 
kalkulatzen da. Integrazioa y-rekiko egiten da, x konstantetzat hartuz. Horrela, x-ren
funtzio bat lortzen dugu eta azken hau a eta b limiteen artean integratzen dugu, x-rekiko.

b) D eremua a ≤ x ≤ b eta g 1 ( x ) ≤ y ≤ g 2 ( x ) desberdintzak erabiliz definitzen

bada, eta g1 eta g2 funtzioak [a,b] tartean jarraituak badira, orduan

b  g2 ( x )  b g2 ( x )
 
∫∫ f ( x, y ) dx dy = ∫  ∫ f ( x , y ) dy dx = ∫ ∫ f ( x, y ) dy dx .
D a  g1( x)  a g1( x )

4
 z z
z
z

y y y
y

x
x x
x

c) D eremua c ≤ y ≤ d eta h 1 ( y ) ≤ x ≤ h 2 ( y ) desberdintzen bidez definitzen

bada, eta h1 eta h2 funtzioak [c,d] tartean jarraituak badira, orduan

d  h ( y)  d h ( y)
∫∫ f ( x, y ) dx dy = ∫  ∫ f ( x , y) dx dy = ∫ ∫ f ( x , y ) dx dy .
2 2

D c  h1 ( y )  c h1 ( y )

d) Integrazio-eremuaren itxura hauetako bat ez bada, orduan aurreko formak

erabiliz zatituko dugu, posible bada.

4. ALDAGAI-ALDAKETA

Askotan integral bikoitzen kalkulua erraz daiteke, aldagaien aldaketaren bat

eginez. Adibidez, eremuak zirkuluak, kardioideak, ... badira, koordenatu polarretara
aldatzea oso baliagarria da.

Batzuetan ∫∫ f ( x, y ) dx dy integral bikoitza kalkulatzeko,

D

 x = x (u , v)
 ( u, v) ∈ D* aldagai-aldaketa beharrezkoa da, ondoko baldintzak
 y = y( u , v )
betetzen direla suposatuz:

- f(x,y) jarraitua da D eremuan

5
 - OXY planoko D eta O’UV planoko D* eremuetako puntuen arteko
korrespondentzia biuniboko eta jarraitu bat existitzen da.
- x=x(u,v) eta y=y(u,v) funtzioak jarraituak dira, deribatu jarraituekin D*
eremuan.
- u eta v-rekiko x eta y funtzioen Jakobiarraren zeinua ez da aldatzen D*
eremuan:
∂x ∂x
D( x , y) ∂u ∂v .
J= =
D(u , v ) ∂y ∂y
∂u ∂v

ORDUAN:

∫∫ f ( x, y ) dx dy = ∫∫ f ( x( u , v ), y( u, v)) J du dv .
D D*

 x = r cos ϑ
 koordenatu polarretara aldaketaren kasu partikularrean, behekoa
 y = r sin ϑ
izango dugu:
D( x , y) cos ϑ − r sin ϑ
J= = = r,
D( r , ϑ) sin ϑ r cos ϑ
eta ondorioz

∫∫ f ( x, y ) dx dy = ∫∫ f (r cos ϑ, r sin ϑ) r dr dϑ .
D D*

Koordenatu polar orokortuak.

D eremua (0,0) zentroko eta a eta b ardatzerdiak dituen elipse baten bidez
mugatuta badago, komenigarria da hurrengo aldagai-aldaketa (koordenatu polar
orokortuak) egitea:
 x = a r cos ϑ

 y = b r sin ϑ

6
 D( x, y) a cos ϑ − ar sin ϑ
Kasu honetan, J = = = a b r da, eta ondorioz
D(r , ϑ) bsin ϑ br cos ϑ

∫∫ f ( x, y ) dx dy = ∫∫ f (ar cos ϑ, br sin ϑ) ab r dr dϑ .

D D*

D eremua (x0 , y0 ) zentroko eta a eta b ardatzerdiak dituen elipse baten bidez
mugatuta badago, egingo dugun aldagai-aldaketa honako hau izango da:

 x = x 0 + a r cos ϑ
 .
 y = y 0 + br sin ϑ

5. INTEGRAL BIKOITZAREN APLIKAZIO GEOMETRIKOAK

5.1. Irudi lauen azalerak eta bolumenak.

Integral bikoitzaren esanahi geometrikoa kontuan hartuz, D eremu lau baten A

azalera honela adieraz dezakegu:
A= ∫∫ dx dy .
D

Eta goitik z = f(x,y) gainazal jarraituaz, behetik z = 0 planoaz eta aldeetatik D

eremua OXY planoan mozten duen azalera zilindriko zuzenaz mugatutako gorputzaren
B bolumena ondokoa da:
B= ∫∫ f ( x, y ) dx dy .
D

5.2. Gainazal baten azaleraren kalkulua.

f eta bere lehen ordenako deribatu partzialak jarraituak badira D eremu lau
batean, orduan D gainean z = f(x,y) gainazalaren A azalera ondokoa da:

( 2
) ( 2
)
A= ∫∫ 1 + f x' ( x, y) + f y' ( x , y) dx dy .
D

7
6. INTEGRAL HIRUKOITZAK

6.1. Definizioa eta propietateak.

Integral anizkoitzen azterketa, bi baino aldagai gehiagoko funtzioen integralak,

integral bikoitzerako egindako azterketaren antzekoa da. Han ikusitako kontzeptu,
emaitza eta propietate gehienak errepikatzen baitira.

Ondoan, integral hirukoitzerako oinarrizko emaitzak laburtuko ditugu.

3
Izan bedi u = f(x,y,z) R -ko V solido bornatu baten gainean definiturik dagoen
funtzioa. n kutxa dituen sare baten bidezko V-ren barneko partiketa bat egiten da, eta i-
garren kutxako bolumena ∆Vi ikurraren bidez adieraziko dugu. Kutxa bakoitzeko
n
(xi,yi,zi ) hautazko puntu bat aukeratzen dugu eta ∑ f (x i , y i , z i ) ∆Vi batura
i =1

kontsideratzen dugu.

Definizioa. V-n partiketa ezberdin egiten baditugu non max{∆Vi } → 0, hots n→ ∞ , eta
n
aukeratutako (xi,yi,zi) puntuak edozein izanda ere lim ∑ f ( x i , y i , z i ) ∆Vi
max ∆Vi →0 i=1

limitea existitzen bada, limite honi V eremuan zabaldutako f(x,y,z) funtzioaren integral

hirukoitza esaten zaio eta ∫∫∫ f (x, y, z ) dx dy dz ikurraren bidez adierazten da.
V

n
∫∫∫ f (x, y, z ) dx dy dz = lim ∑ f ( x i , y i , z i ) ∆Vi .
V max ∆Vi →0 i=1

f(x,y,z)=1 bada V osoan, orduan integral hirukoitzak V-ren bolumena adierazten du.

Teorema. f(x,y,z) V solido bornatu eta itxi batean jarraitua bada, orduan

∫∫∫ f (x, y, z ) dx dy dz integral hirukoitza existitzen da.

V

Integral bikoitzean ikusitako propietateak integral hirukotzetan baliagarriak dira.

8
6.2. Integral hirukoitzaren kalkulua.

f(x,y,z) V solidoan jarraitua dela suposatuz, integral hirukoitzaren kalkulua V-

ren itxuraren araberakoa izango da. Horrela:

a) V=[a,b]x[c,d]x[e,f] bada, orduan

b df  
 ∫  ∫ f ( x , y, z) dz dy dx .
∫∫∫ f ( x , y , z ) dx dy dz = ∫    
V a ce  

b) V eremua a ≤ x ≤ b , g 1 ( x ) ≤ y ≤ g 2 ( x ) , h 1 ( x , y ) ≤ z ≤ h 2 ( x , y) desberdintzen
bidez definiturik badago, eta g1 ,g2 , h1 eta h2 jarraituak badira, orduan

b g 2 ( x) h2 ( x, y)
∫∫∫ f (x, y, z ) dx dy dz = ∫ ∫ ∫ f ( x , y, z ) dz dy dx .
V a g1 ( x ) h 1 ( x , y )

Aurreko integralen kalkulurako, aldagai batekiko integratzen denean , besteak

konstanteak kontsideratu behar dira, integrazio limiteak konstantetzat hartzen
diren funtziopean adierazirik.

6.3. Aldagai-aldaketak integral hirukoitzean.

 x = x ( u , v, w )

∫∫∫ f (x, y, z ) dx dy dz integral hirukoitza kalkulatzeko  y = y (u, v, w) (u,v,w)∈V
*

V  z = z( u , v, w)
aldagai-aldaketa egitea beharrezkoa bada, ondoko baldintzak betetzen direla suposatuz:

- f(x,y,z) jarraitua da V-n.

- OXYZ espazioko V solidoko puntuen eta O’UVW espazioko V* solidoko
puntuen artean korrespondentzia biuniboko eta jarraitu bat existitzen da.
- x(u,v,w), y(u,v,w) eta z(u,v,w) funtzioak jarraituak dira, deribatu partzial
jarraituekin V* -n.
- u,v,w –rekiko x,y,z funtzioen Jakobiarraren zeinua ez da aldatzen V* -n:

9
 ∂x ∂x ∂x
∂u ∂v ∂w
D( x, y, z ) ∂y ∂y ∂y
J= = .
D( u, v, w) ∂u ∂v ∂w
∂z ∂z ∂z
∂u ∂v ∂w

ORDUAN

∫∫∫ f (x, y, z ) dx dy dz = ∫∫∫ f (x(u , v, w ), y(u, v, w ), z(u, v, w)) J du dv dw .

V V*

Oso arruntak diren solidoak, esferak, elipsoideak, konoak eta paraboloideak

esate baterako, integral hirukoitzak koordenatu angeluzuzenetan egiteko erabiltzen
badira, nahiko zailak izaten dira. Beraz, beste koordenatu-sistema mota erabili behar
dira integralak errazteko. Espazioan erabiltzen diren koordenatu-aldaketa
garrantzitsuenak hauexek dira:

a) Koordenatu zilindrikoak. (x,y,z) koordenatu kartesiar eta (r,ϑ,z) koordenatu

zilindrikoen arteko erlazioak ondokoak dira:

 x = r cos ϑ cos ϑ − r sin ϑ 0

 D( x , y, z)
 y = r sin ϑ ⇒ J= = sin ϑ r cos ϑ 0 = r ,
 z=z D( r , ϑ, z)
 0 0 1

orduan

∫∫∫ f (x, y, z ) dx dy dz = ∫∫∫ f (r cos ϑ, r sin ϑ, z ) r dr dϑ dz .

V V*

b) Koordenatu esferikoak. (x,y,z) koordenatu kartesiar eta (r,ϑ,φ) koordenatu

esferikoen arteko erlazioak ondokoak dira:

 x = r cos ϑ sin φ cos ϑ sin φ − r sin ϑsin φ r cos ϑ cos φ

 D( x , y, z)
 y = r sin ϑ sin φ ⇒ J = = sin ϑ sin φ r cos ϑ sin φ r sin ϑ cosφ = −r 2 sin φ ,
 z = r cos φ D( r , ϑ, φ)
 cos φ 0 − r sin φ

10
beraz,

∫∫∫ f (x, y, z ) dx dy dz = ∫∫∫ f (r cos ϑ sin φ, r sin ϑ sin φ, r cos φ) r 2 sin φ dr dϑ dφ .

V V*

6.4. Bolumenen integral hirukoitzen bidezko kalkulua.

Koordenatu kartesiarretan, V gorputz baten bolumena ∫∫∫ dx dy dz da.

V

Koordenatu zilindrikoetan, bolumena ∫∫∫ r dr dϑ dz da.

V*

∫∫∫ r sin φ dr dϑ dφ da.

2
Koordenatu esferikoetan, bolumena
V**

11