Está en la página 1de 16

Beta’ab tumen Francisco Javier Cime Cime

Gramática Pedagógica de la Lengua Maya Peninsular


:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

2.2.1. JACH CH’EN XIKINT BIX U YA’ALA’AL LE T’AANO’OBA’


VOCAL SIGNIFICADO LARGAS SIGNIFICADO LARGAS SIGNIFICADO
SIMPLE BAJAS ALTAS
Abal Ciruelo/ciruela aak Hierba (se utiliza Áak Enano, géminis
para techar chozas)
Elel Arder/quemar eex Calzón/pantalón Éek’ Suelo
Ilib Nuera iik Chile Íicham Esposo, marido
Okol Entrar oom(oon) Aguacate Óox Tres
Uj Cuento de diversos uunil Especie de hormigón Úukum Paloma de pico negro
materiales que vive en los
árboles secos

Báab Derramar
Báanal Desparramarse
Cháach Clasificador de ases
Béek Roble
chéech Llorón
chíik Agitar
chúumuk Medio
jáabal Consumirse
Káak Agarrar

GLOTALIZADAS SIGNIFICADO REARTICULADAS SIGNIFICADO


Ma’ No (w)o’och Casa
Je’ Huevo ba’al Cosa
Ni’ Nariz ke’el Frio
Jo’ Merida ki’il Carne de la vianda
Tu’ Hedor, apeste, olor lu’um Tierra / piso
desagradable

Método de enseñanza de la lengua maya, libro primero. Ruben Alcocer Cantillo.


2.2.2 T’AANO’OB YÉETEL a, aa, áa, a’, a’a
IL A WIL LE OOCHELA’ KU TS’O’OKOLE’ KA XOOKIK U K’AABA’.

ÁALKAB

2.2.3. T’AANO’OB YÉETEL a, aa, áa, a’, a’a.

17
Beta’ab tumen Francisco Javier Cime Cime
Gramática Pedagógica de la Lengua Maya Peninsular
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

Chúukbes u k’aaba’ le ba’alo’oba’, ku ts’o’okole’ ka xookik.

K ay = pez Paax = música

Áak = tortuga Sáasil = luz, claridad


2.2.4. T’AANO’OB YÉETEL e, ee, ée, e’, e’e.
IL A WIL LE OOCHELA’, KU TS’O’OKOLE’ KA XOKIK U K’AABA’

Eek’= estrella
2.2.5. T’AANO’OB YÉETEL e, ee, ée , e’, e’e.
Chúukbes u k’aaba’ le ba’alo’oba’, ku ts’o’okole’ ka xookik.

Je´ = huevo tso’ = pavo K’eek’een = cochino

2.2.6. T’AANO’OB YÉETEL i, ii, íi, i’, i’i.


CHÚUKBES U K’AABA’ LE BA’ALO’OBA’, KU TS’O’OKOLE’ KA XOKIK.

M iis = gato tsikim = buho Nikte’= rosa Ch´o´ = raton

18
Beta’ab tumen Francisco Javier Cime Cime
Gramática Pedagógica de la Lengua Maya Peninsular
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

2.2.7. T’AANO’OB YÉETEL o, oo, óo, o’, o’o.


CHÚUKBES U K’AABA’ LE BA’ALO’OBA’ KU TS’O’OKOLE’ KA XOKIK

J oo naj = puerta X oo k = leer Pool = cabeza

2.2.8. T’AANO’OB YÉETEL u, uu, úu, u’, u’u.


IL A WIL LE OOCHELA’, KU TS’O’OKOLE’ KA XOKIK U K’AABA’

Ju’un = papel
2.2.9. T’AANO’OB YÉETEL u, uu, úu, u’, u’u
CHÚUKBES U K’AABA’ LE BA’ALO’OBA’ KU TS’O’OKOLE’ KA XOKIK.

B u’u l = frijol úu rich = caracol

M uu ch = rana K’u’ = nido

2.2.10. U’UY BIX U JUUM LE T’AANO’OBA’ K’ALA’ANO’OBA’, KU TS’O’OKOLE’ KA


WU’UYIK BA’AX U K’ÁAT YA’ALE’.
PALABRAS CON SIGNIFICADO PALABRAS CON SIGNIFICADO
VOCAL VOCAL
Aa Áa
Aak Hierba gramínea Áak Constelación, tortuga
Aak’ Lengua Áak Enano
Baak’ Enredar Báak’ Acción
Kaat Árbol y fruto Káat Olla de barro
K’aaj Bilis k’áaj Amargo

19
Beta’ab tumen Francisco Javier Cime Cime
Gramática Pedagógica de la Lengua Maya Peninsular
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

K’aan Mecate K’áan Cuerda, hilo, hamaca


Maas Mucho Máas Grillo
Maay Pezuña Máay Colar, cernir
Saak’ Comezón Sáak’ Langosta
K’aax Amarrar K’áax Bosque, monte

PALABRAS CON SIGNIFICADO PALABRAS SIGNIFICADO


VOCAL CON VOCAL
Ee Ée
Eek’ Estrella, lucero Éek Sucio
Jeek’ Desgajar Jéek Gajo
Leek Recipiente o tortilla Léek Retentarse
Peek’ Perro Péek’ Plano
Peet Aureola Péet Para cortar milpa
P’eel Desvainar, pelar P’éel Clasificador para
contar cosas
K’eech Doblar, torcer K’éech Ladearse
Xeet Despedazar Xéet’ Clasificador numeral
para contar pedazos
Jeets’el Descansar Jéets’el Detenerse, parar
Teen Yo Téen Clasificador para
contar veces
weel Cinchar, amarrar Wéel Mosquito pequeño

PALABRAS SIGNIFICADO PALABRAS CON SIGNIFICADO


CON VOCAL VOCAL
ii Íi
Ch’iich’ Guitarra Ch’íich’ Pájaro
Ch’iik Clavar Ch’íik Lanzar
K’iin Tiempo, sol K’íin Calentar
miis Gato Míis Escoba, barrer
niik Destruir Níik Dejar de hacer algo
piix Abrigar Píix Rodilla
P’iik Quebrar cosas con los P’íik Recargar
dedos
Tiip’il Sobresalir Tíip’il Asomarse
tsiik Respetar Tsíik Techar
Ts’iik Rasurar Ts’íik Bravo, agresivo
xiix Residuo Xíix Espulgar

PALABRAS CON SIGNIFICADO PALABRAS CON SIGNIFICADO


VOCAL VOCAL ÓO
OO
Oop’ Tortilla dura Óop’ Anona

20
Beta’ab tumen Francisco Javier Cime Cime
Gramática Pedagógica de la Lengua Maya Peninsular
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

oox Mango de Óox Ramón, tres


instrumento para
trabajar
bool Desfilar Bóol Doblar, torcer
chooch Intestino Chóoch Nombre del fruto de
una planta
Jook Arrancar una planta Jóok Salir
Ch’oop Herir los ojos Ch’óop Tuerto

PALABRAS CON SIGNIFICADO PALABRAS CON SIGNIFICADO


VOCAL VOCAL ÚU
UU
Buuj Hender, rajar Búuj Cortar vocales
chuuj Quemar Chúuj Calabaza
kuuch Cargo, culpa Kúuch Clacificador para
contar racimos
nuuk Grande Núuk Respuesta
puut Papaya Púut Acarrear
tsuuk Cabello de elote Tsúuk Contar montones
2.3.2. U’UY BIX U K’AABA’ LE BA’ALO’OBA’, KU TS’O’OKOLE’ KA CHÚUKBESIK.

Ch íi ch’ = pajaro ch o’ = raton Ch’oom = aguila Áak= tortuga

2.3.3. LEETRA K’
U’UY BIX U K’AABA’ LE BA’ALO’OBA’, KU TS’O’OKOLE’ KA CHÚUKBESIK.

Ee k’= estrella K’ abo’ob = manos Taa k’ in= dinero

2.3.4. Letra P’
U’UY BIX U K’AABA’ LE BA’ALO’OBA’ KU TS’O’OKOLE KA CHÚUKBESIK.

21
Beta’ab tumen Francisco Javier Cime Cime
Gramática Pedagógica de la Lengua Maya Peninsular
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

P’aak =tomate P’ óok= sombrero

P’ úul =cantaro oop’=tortillas

2.3.5. Letra t’
U’UY BIX U K’AABA’ LE BA’ALO’OBA’ KU TS’O’OKOLE’ KA CHÚUKBESIK.

T’aan=idioma T’u’ul=conejo T’uut’ =loro T’ eel=gallo

2.3.6. Letra ts
U’UY BIX U K’AABA’ LE BA’ALO’OBA’ KU TS’O’OKOLE KA CHÚUKBESIK.

Ts o’ =pavo Ts íimin=caballo Ts áab kaan=serpiente Ts uub=lámpara de petróleo

2.37. Letra ts’


U’UY BIX U XO’OKOL LE T’AAN YAAN TU YÁANAL LE OOCHELO’.

22
Beta’ab tumen Francisco Javier Cime Cime
Gramática Pedagógica de la Lengua Maya Peninsular
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

Leti’e’ ku ts’aa xook

2.3.8. Letra ts’

U’UY BIX U K’AABA’ LE BA’ALO’OBA’ KU TS’O’OKOLE’ KA CHÚUKBESIK

Ts’ aa wayak’=mantis Ts’aak=medicinas Ts’ unu’um=colibri Ts’oon =escopeta

23
Beta’ab tumen Francisco Javier Cime Cime
Gramática Pedagógica de la Lengua Maya Peninsular
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

2.3.9. U’UY BIX U JUUM LE T’A’ANO’OB K’ALA’ANO’OBA’, KU TSO’OKOLE’ KA


WU’UYIK BA’AX U K’ÁAT YA’ALE

CH CH’ K k’
Cha’aj Ch’a’ Kaax K’aax
deslumbramiento tomar gallina amarrar
Chiich Ch’iich’ Ka’ K’a’
abuelo piedresilla metate maru
Chóoch Ch’óoch Kaab K’aab
Frito o planta quitar Miel de abeja liquido
Chéen Ch’éen Kaal K’aal
Puro, sin mezcla detener garganta cerrar
Chúuk Ch’úuk
carbon acechar
T T’

Tuup T’uup
p p’
apagar dedo
Ts Ts’ Tuuch T’uuch
Paak p’aak ombligo Zorongo, moño
doblar tomate Tsaap Ts’aap Teech T’eech
Paax p’aax comezo enrollar pronombre ovejas
musica deuda n Ts’aak
Piit p’iit Tselek medicina
24
limpiar poco camilla Ts’aam
poot p’oot tsuuk remojar
agujero copete panza
Beta’ab tumen Francisco Javier Cime Cime
Gramática Pedagógica de la Lengua Maya Peninsular
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

2.5. Marcadores de sexo


Para recordar: El género es una categoría gramátical que se usa para el análisis de las palabras. Sirve
para contrastar masculino, femenino o neutro.
Ejemplos:

Fernando
Muchacho Maestro
Fernanda
Muchacha Maestra

Cuando la palabra no especifíca si es masculina o femenino el objeto al que se refiere, entonces ésta
necesita de otro elemento gramatical (articulo definido, articulo indefinido, adjetivo calificativo,
adjetivo demostrativo) que indique el género.
Ejemplos:

La piedra Una piedra


Piedra
Esta casa Casa nueva
Casa
El águila Un águila
Águila
Este barco Barco antiguo
Barco

Considerando lo anterior, se puede decir que el sustantivo o nombre en maya carece de género, porque
son palabras que por sí mismos no dan indicaciones alguna de esta categoría gramátical, es decir, que
no hay elementos alguno dentro de la misma palabra se haga referencia si es masculino o femenino
que lo señala.
Ejemplos:

25
Beta’ab tumen Francisco Javier Cime Cime
Gramática Pedagógica de la Lengua Maya Peninsular
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

miis Che’ Peek’ soob


Gato madera perro sobrino

noom íists’in
kéej tuunich
Venado piedra pavo de monte hermanito(a) menor
Aunque a la palabra le antecedan otros elementos gramaticales (número, adjetivo calificativo, adjetivo
demostrativo), estos no especifican si es masculino o femenino el objeto al que se refieren.
Ejemplos:

Juntúul mis: un gato Le miiso’


Ka’atúul kéej: dos Sak miis Le kéeja’
venados Nojoch kéej Le tuuniche’
Óoxp’éel tuunich:tres Wóolis tuunich
piedras

Sin embargo, en el maya lo que se utiliza son unos prefijos que indican el sexo de un ser humano, los
cuales también son aplicados a nombres de plantas o de animales.
Entonces el prefijo que señala el sexo masculino del sustantivo es aj- que actualmente se ha reducido a
j-. Mientras que para indicar el sexo femenino del sustantivo se usa el prefijo ix-, que hoy en dia
también se ha reducido a x- nada más.

Observe los siguientes ejemplos donde se indica el sexo de un ser humano cuando ejerce una acción o
profesión, y cuando se utiliza en nombres de personas:
j-ka’ansaj: j-kon
mmaestro j-chuuy:sastre bak’:carnicero

x-ka’ansaj x-chuuy:
maestra x-kon bak’
carnicera

j-baach:
j-Piil: felipe j-Máas:grillo chacalaca

x-Piil:felipa
x-Máas x-baach

26
Beta’ab tumen Francisco Javier Cime Cime
Gramática Pedagógica de la Lengua Maya Peninsular
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

El uso de los prefijos que indican el sexo en los nombres de personas, tal como se presenta en los
últimos ejemplos, en ocaciones es hasta cierto grado despectivo.
Los prefijos marcadores de sexo j- y x-, en ocaciones también se utilizan para decir el lugar de
procedencia de un hombre o una mujer. Observe los ejemplos:

j-saki’il x-saki’il
valladolid

j-Moosonil temoson
x-Moosonil

j-Ismalil isamal
x-Ismalil

Por lo que respecta a los animales, la manera de señalar el sexo es por medio de las palabras xibil
(macho) y ch’uupul (hembra). Observe estos ejemplos:

Xibil miis: gato


Xibil peek’: perro macho

Ch’upul peek’: (hembra) perra


Ch’upul miis: gata

En la mayoría de los términos de parentesco o tratamiento social, se utilizan palabras específicas para
cada sexo. Observe los siguientes ejemplos:

Yuum. Na’: mama Suku’um: Kiik:hermana

Íicham:esposo Atan:espos Ja’an: yerno Ilib:nuera


a

Xi’ipal:muchacho Xch’úupal:
muchacha Kúumpal:compadr Kumal:comadre

Ts’e’ yuum: tio


Ts’e’ na’:tia Jsoob: sobrino Xsoob: sobrina
Lo mismo sucede con el nombre de algunos animales, los cuales, además de que el sexo es
especificado por la misma palabra, en ocaciones se puede o no agregar los prefijos j- y x- según sea el

27
Beta’ab tumen Francisco Javier Cime Cime
Gramática Pedagógica de la Lengua Maya Peninsular
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

caso. En los ejemplos siguientes se presenta el nombre genérico de dichos animales, el cual no indica
sexo alguno.

Úulum:pavo
j-tso’:pavo x-tuux:pava

Kaax:gallina
j-t’eel: gallo x-kaax:gallina

K’éek’en:puerco x-leech:lechona,
j-beel: cochino marrana

Por último, el prefijo x- que marca o indica el sexo femenino de lo que se dice, también se utiliza para
nombrar algunas especies de animales y plantas. En estos casos, dicho elemento no denota sexo, es
decir, que no está indicado si el objeto es femenino. Observe los ejemplos:
U k’aaba’ pak’alo’ob:
U k’aaba’ ba’alche’ob : nombre de sembrados o
nombre de los animales plantas

x-t’uut’ loro x-tees:pica, pico

x-nook’ol gusano x-k’anlool: flor amarilla

x-meerech:iguano
x-k’ook’:ruiseñor x-ya’axche’:madera
x-táabentun: variedad verde
de flor silvestre

2.6. Tonalidad
La lengua Maya es tonal el cual se manifiesta, a través de las diferentes tonalidades vocálicas, esto
propicia, que se acentúen las palabras, aún cuando la escritura sea mayúscula.
Ba’ax __________________ Que
Keen __________________ vas
Beet ___________________ hacer
Ma’alob ________________ bueno
K’iin __________________ dia

Encuentra el significado en español


Sáamal dia de mañana
Ka’ka’ate al rato, mas tarde
Ook’iin en la noche, buenas noches
Ka’abe pasado mañana

28
Beta’ab tumen Francisco Javier Cime Cime
Gramática Pedagógica de la Lengua Maya Peninsular
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

Junp’éel ja’ab un año


Tu laak k’iin otro dia
Forma enunciados con las palabras anteriores
Ma’ alob ook’iin= buenas noches
Ba’ ax keen saamal= que vas hacer mañana
Ka’aka’ate= al rato más tarde
Ma’ alob k’iin= bueno más tarde

2.7. U XO’OKOL BA’ALO’OB YÉETEL BA’ALCHE’O’OB.


XOK LE T’AANO’OBA’, KU TS’O’OKOLE’ KA WU’UYIK BA’AX U K’ÁAT U YA’AL ICH
KASTLA’AN T’AAN.

juntúul kay junp’éel paax


juntúul áak junp’éel sáasil
juntúul máak junp’éel abal
juntúul ilib junp’éel je’
junp’éel iik
junp’éel jaats’

2.8. CLASIFICADORES NUMÉRICOS


Las cantidades se dicen con el número más la partícula como clasificador. Los clasificadores son
varios, pero los que más se emplean son:
P’éel ____________ Se utilizan para contar cosas u objetos
Junp’éel tunich
Junp’éel paax

Túul ____________ Para contar seres vivos


Juntúul tsíimin
Juntúul xi’ipal

Kúul ____________ Se utilizan para contar plantas, arboles


Junkúul nikte’
Jukúul oox
Ts’i’it ___________ para velas, narbos arroceras platanos
Juntsi’it nal

29
Beta’ab tumen Francisco Javier Cime Cime
Gramática Pedagógica de la Lengua Maya Peninsular
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

Junts’i’it iis
kúuch ________ se utilizan para racimos
junkúuch ja’as

jéech _________ se utilizan para varios racimos unidos en un


Junjéech ja’as gran conjunto de racimos

Xéet’ _________ se utilizan para referirse a un pedazo de algo


Junxéet ja’as

Para realizar una pregunta


Interrogación: pronombres y adverbios de cantidad

Jaytúul ¿Cuántos? Para personas y animales ejemplo:


Pregunta: Jaytúul ba’alcheo’ob yaan teech
Respuesta: juntúul ba’alcheo’ob yaan teen

Jayp’éel ¿Cuánto? Para objetos inanimados ejemplo:


Pregunta: Jayp’éel k’áano’ob yaan teech
Respuesta: junp’éel k’áano’ob yaan teen
2.8.1. K’EX JUN YÉETEL KA’A, ÓOX, KAN, KU TS’O’OKOLE’ KA BEETIK CHOWAK
T’AANO’OB YÉETEL.

jun
ka’a p’éel paax
óox
kan
jo’o
wáak
wúuk
wuaxak
bolóm
lajun

30
Beta’ab tumen Francisco Javier Cime Cime
Gramática Pedagógica de la Lengua Maya Peninsular
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

jun
ka’a túul kay
óox
kan
jo’o
wáak
wúuk
wuaxak
bolóm
lajun

Jun p’éel paax Wáak p’éel paax Juntúul kay Wáak juntúul kay
Ka’a p’éel paax Wúuk p’éel paax Ka’a juntúul kay Wúuk juntúul kay
Óox p’éel paax Wuaxak p’éel paax Óox juntúul kay Wuaxakjuntúulkay

Kan p’éel paax Bolóm p’éel paax Kan juntúul kay Bolóom juntúul kay
Jo’o p’éel paax Lajun p’éel paax Jo’o juntúul kay Lajun juntúul kay

2.9. Adjetivos demostrativos


al no existir articulos, el maya utiliza los adjetivos demostrativos para determinar a las personas o
cosas.
Se forma con el indicador le para personas y cosas y el indicador te para lugares a los que se les
agregan los sufijos a’, o’, e’.
Ejemplos:
Le máaka’ le k’áano’
Te kaaja’ te beejo’
2.11. Colores
Sak _______________ blanco
Boox _______________ negro
Chak _______________ rojo
K’aak’an ____________ amarillo
Ya’ax ______________ verde
Ch’ooj ______________ azul
Chak k’ank’an ________ anaranjado

31
Beta’ab tumen Francisco Javier Cime Cime
Gramática Pedagógica de la Lengua Maya Peninsular
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

Éek _________________ café


Sak boox _____________ gris
Sak chak______________ Rosado
Sak ch’ooj ____________ azul bajo
KAXANT ULÁAK T’AANO’OB.
BOOX U NOOK LE XI’IPALO’
sak u nook le xi’ipalo’
chak u nook le xi’ipalo’
k’aak’an u nook le xi’ipalo’
ya’ax u nook le xi’ipalo’
ch’ooj u nook le xi’ipalo’
chak k’ank’an u nook le xi’ipalo’
éek u nook le xi’ipalo’
Sak boox u nook le xi’ipalo’
Sak chak u nook le xi’ipalo’
Sak ch’ooj u nook le xi’ipalo’

32

También podría gustarte