Capı́tulo 5

Derivadas parciais
5.1. Derivadas parciais

Un conxunto A ⊂ Rn é aberto (A = Ao ) se todos os seus puntos están ”dentro” do conxunto, é dicir,

os puntos do ”bordo” non son do conxunto. O conxunto será pechado (A = A− ) se todos os puntos do
”bordo” están no conxunto.

Exemplos 1.
• A = (1, 4) é aberto.
• A = [0, 2] é pechado.
• A = (2, 5] non é nin aberto nin pechado.
• A = {(x, y) ∈ R2 /x2 + y 2 < 1} é aberto.
• A = {(x, y) ∈ R2 /x2 + y 2 ≤ 1} é pechado.
Observación. Dados u, v ∈ Rn , chamamos produto escalar de u e v a √ < u, v >= uv t = ni=1 ui vi ,
P
sendo u = (u1 , ..., un ), v = (v1 , ..., vn ). Recordar que a norma de u é kuk = < u, v >. Diremos que u é
unitario se kuk = 1. Verifı́case que kuk é a distancia de u a θ; ku − vk a distancia de u a v, e ademais
∀u, v ∈ Rn , < u, v >= kuk kvk cos(u, v), sendo (u, v) o ángulo entre u e v.

No que segue consideramos f : A = A0 ⊂ Rn → R, que a cada x = (x1 , ..., xn ) ∈ A lle asigna

f (x) ∈ R, e o elemento a = (a1 , ..., an ) ∈ Rn .

Definición 2. Chamamos derivada parcial de f respecto da variable xi no punto a, denotada por

∂f
Di f (a) ou (a), á derivada da función f no punto a (se existe), cando todas as variables, agás xi , se
∂xi
consideran constantes. É dicir,

f (a1 , ..., ai−1 , ai + t, ai+1 , ...an ) − f (a1 , ..., ai−1 , ai , ai+1 , ...an )
Di f (a) = lim
t→0 t
Chamando ei = (0, ..., 0, 1, 0, ...0),
f (a + tei ) − f (a)
Di f (a) = lim
t→0 t
Nótese que para que exista a derivada, o lı́mite debe ser un número real. Ese número indica a
variación de f en a por unidade de variación de xi . En termos xeométricos, Di f (a) é a pendente da
recta tanxente á gráfica de f en a, cando consideramos f definida unicamente nos puntos da recta a+tei .
En termos económicos, Di f (a) é a función marxinal respecto da variable xi . Por exemplo, se f (L, K) é
∂f
unha función de produción dependente do traballo (L) e do capital (K), D1 f = é a produtividade
∂L
∂f
marxinal do traballo, e D2 f = é a produtividade marxinal do capital. Sempre que sexa posible,
∂K
calcularemos derivadas parciais usando as regras de derivación. Se non é posible, por non tratarse de

1
derivadas de funcións ”elementais” nun punto dun conxunto aberto no que estean ben definidas, non
hai outro recurso máis que usar a definición.

Exemplos 3.
p
1. f (x, y) = 1 + x2 + y 4 , ∀(x, y) ∈ R2

1 x
D1 f (x, y) = p 2x = p , ∀(x, y) ∈ R2
2
2 1+x +y 4 2
1+x +y 4

1 3 2y 3
D2 f (x, y) = p 4y = p , ∀(x, y) ∈ R2
2
2 1+x +y 4 2
1+x +y 4

x2 y
2. f (x, y) = , (x, y) 6= (0, 0)
x2 + y 2

2xy(x2 + y 2 ) − 2xx2 y 2xy 3

D1 f (x, y) = = 2
(x2 + y 2 )2 (x + y 2 )2

x2 (x2 + y 2 ) − 2yx2 y x4 − x2 y 2
D2 f (x, y) = =
(x2 + y 2 )2 (x2 + y 2 )2

Definición 4. Dadas f : A = A0 ⊂ Rn → R, a ∈ A, u ∈ Rn tal que kuk = 1, chámase derivada

f (a + tu) − f (a)
direccional de f na dirección de u ao número real (se existe) Du f (a) = lim
.
t→0 t
Evidentemente, Dei f (a) = Di f (a) e para u ∈ Rn tal que kuk = 1, Du f (a) é a pendente da recta
tanxente cando consideramos f definida unicamente nos puntos da forma a + tu ou ben a variación de
f por unidade de variación de x na dirección de u.
√ !
1 3
Exemplo 5. Sexa f (x, y) = x − 2y + xy e u = , . Entón:
2 2
√ √ √ √
t2 3
f ((0, 0) + t( 12 , 2
3
)) − f (0, 0) f ( 2t , t 2 3 ) t
2
−t 3+ 4 1 √
Du f (0, 0) = lim = lim = lim = − 3
t→0 t t→0 t t→0 t 2
p
En xeral, se u = (u1 , u2 ) con kuk = u21 + u22 = 1,
f ((0, 0) + t(u1 , u2 )) − f (0, 0) f (tu1 , tu2 ) tu1 − 2tu2 + t2 u1 u2
Du f (0, 0) = lim = lim = lim = u1 −2u2 .
t→0 t t→0 t t→0 t
5.2. Funcións diferenciables

Definición 6. Sexan f : A = A0 ⊂ Rn → R e a ∈ A no que existen as derivadas parciais de f . Ao

vector (D1 f (a), ..., Dn f (a)) chámaselle vector gradiente de f en a, e denótase por ∇f (a).
Chamaremos plano tanxente á gráfica de f no punto (a, f (a)) ao conxunto {(x, z) ∈ Rn × R/z =
f (a)+ < ∇f (a), x − a >}. A diferenza do que ocorre en funcións dunha variable, aı́nda que poda

2
construı́rse o plano tanxente, este non é sempre unha boa aproximación lineal de f (x) para puntos x
próximos ao punto a. Cando f (x) é aproximadamente igual a f (a)+ < ∇f (a), x − a > para puntos
próximos a a, diremos que a función f é diferenciable en a. A definición precisa deste concepto excede
dos obxectivos deste curso, e abondará saber que as funcións suficientemente regulares (en particular as
funcións ”‘elementais”’) son diferenciables en todo o seu dominio (aberto) de definición.
Nestes casos definimos a diferencial de f en a como a aplicación
Df (a) : Rn 7−→ R, Df (a)(h) =< ∇f (a), h >

Exemplo 7. A ecuación do plano tanxente á gráfica de f (x, y) = x3 + y 2 no punto (2, 1, f (2, 1)) =
(2, 1, 9) é

z = f (2, 1)+ < ∇f (2, 1), (x−2, y−1) >= 9+ < (12, 2), (x−2, y−1) >= 9+12(x−2)+2(y−1) = 12x+2y−17.
Por tanto, como f é diferenciable por ser unha función elemental, é correcto dicir que a aproximación
lineal de f (x, y) = x3 + y 2 nos puntos próximos a (2, 1) é

f (x) ≈ 12x + 2y − 17.

Teorema 8. Sexa f : A = A0 ⊂ Rn → R diferenciable en a ∈ A. Entón, para calquera u ∈ Rn ,
kuk = 1, existe Du f (a) e ademais Du f (a) =< ∇f (a), u >.
2 +xy−2y 3
Exemplo 9. f (x, y) = ex , a = (1, 1).
2 +xy−2y 3
D1 f (x, y) = ex (2x + y)
2 +xy−2y 3
D2 f (x, y) = ex (x − 6y)
∇f (1, 1) = (e0 3, e0 (−5)) = (3, −5)
p
Dado u = (u1 , u2 ) con kuk = u21 + u22 = 1, Du f (1, 1) =< (3, −5), (u1 , u2 ) >= 3u1 − 5u2

Teorema 10. Sexa f : A = A0 ⊂ Rn → R diferenciable en a ∈ A e tal que ∇f (a) 6= 0. Entón:

∇f (a)
• A maior derivada direccional de f en a alcánzase na dirección de u = e o seu valor é
k∇f (a)k
k∇f (a)k. (É dicir, a dirección de maior crecemento de f en a é a do vector gradiente).
−∇f (a)
• A menor derivada direccional de f en a alcánzase na dirección de u = e o seu valor é
k∇f (a)k
− k∇f (a)k. (É dicir, a dirección de maior decrecemento de f en a é a do vector gradiente).
Demostración.-

Du f (a) =< ∇f (a), u >= k∇f (a)k kuk cos(∇f (a), u) = k∇f (a)k cos(∇f (a), u)
e será máxima cando cos(∇f (a), u) = 1, é dicir cando ∇f (a) e u estean na mesma dirección e sentido,
e mı́nima cando cos(∇f (a), u) = −1, é dicir cando ∇f (a) e u estean na mesma dirección pero en sentidos
opostos.

Exemplo 11. Dada f (x, y) = ex+2y , a dirección de maior crecemento no punto (0, 0) é
 
∇f (0, 0) (1, 2) 1 2
= = √ ,√
k∇f (0, 0)k k(1, 2))k 5 5

3
 A dirección de maior decrecemento no punto (0, 0) é
 
1 2
−√ , −√
5 5

Definición 12. Sexa f : A ⊂ Rn → R, k ∈ R (constante). Chámase conxunto de nivel (k) de f a

Sk = {x ∈ A/f (x) = k}. Se n = 2, chámase curva de nivel. Se n = 3, superficie de nivel.

Teorema 13. Sexa f : A = A0 ⊂ Rn → R diferenciable en a ∈ A. Entón ∇f (a) é ortogonal ao

conxunto de nivel S de f que pasa por a. Escribiremos: ∇f (a)⊥S.

Observación. Como aplicación directa, se P ∈ Sk = {x ∈ A ⊂ Rn /f (x) = k}, o plano tanxente a

Sk en P é

{x ∈ Rn /x − P ⊥∇f (P )} = {x ∈ Rn / < x − P, ∇f (P ) >= 0}

Exemplo 14. Para obter o plano tanxente á superficie S : x2 + 2xy 2 + sen(xyz) = 9 no punto
P = (1, 2, 0) non temos máis que considerar S como a superficie de nivel (9) de f (x, y, z) = x2 + 2xy 2 +
sen(xyz). Como ∇f (P ) = (10, 8, 2), temos que

0 =< (x − 1, y − 2, z), (10, 8, 2) >= 10(x − 1) + 8(y − 2) + 2z = 10x + 8y + 2z − 26

E por tanto 10x + 8y + 2z − 26 = 0 é a ecuación do plano tanxente á superficie S no punto P .

Sexa f : A = A0 ⊂ Rn → Rm . Se x ∈ A, como f (x) ∈ Rm , f (x) = f1 (x), ..., fm (x)). Entón

f determina m funcións compoñentes con valores reais, f1 , ..., fm :: A ⊂ Rn → R. Cada función
fj (x), j = 1, ..., m chámase j-ésima coordenada de f (x).

Definición 15. Sexa f : A = A0 ⊂ Rn → Rm , e a ∈ A. Diremos que f é diferenciable en a

se cada función coordenada fj é diferenciable en a, con j = 1, ..., m. En tal caso, podemos definir
Df (a) : Rn → Rm como

       
Df1 (a)(h) ∇f1 (a) h1 D1 f1 (a) D2 f1 (a) ... Dn f1 (a) h1
 Df2 (a)(h)   ∇f2 (a)   h2   D1 f2 (a) D2 f2 (a) ... Dn f2 (a)   h2 
Df (a)(h) =  =
  ...  = 
    
 ...   ... ... ... ... ...   ... 
Dfm (a)(h) ∇fm (a) hn D1 fm (a) D2 fm (a) ... Dn fm (a) hn

A matriz  
D1 f1 (a) D2 f1 (a) ... Dn f1 (a)
 D1 f2 (a) D2 f2 (a) ... Dn f2 (a) 
  = M Xf (a) ∈ Mm×n
 ... ... ... ... 
D1 fm (a) D2 fm (a) ... Dn fm (a)
chámase matriz xacobiana de f en a. No sucesivo escribiremos indistintamente M Xf (a) ou Df (a).

Exemplos 16.
 
5 1 1
• Se f (x, y, z) = (x4 + xyz, x2 y 2 − 3z 2 , z + 2x + 3y), entón M Xf (1, 1, 1) =  2 2 −6 
2 3 1

4
  
−1 0
π
• Se g(x, y) = (xcosy, ysenx, cosysenx), entón M Xg ( , π) =  0 1 
2 0 0

5.3. A regra da cadea

Sexan f = (f1 , ..., fm ) : A = A0 ⊂ Rn → Rm , g = (g1 , ..., gp ) : B = B 0 ⊂ Rm → Rp tales que

f (A) ⊂ B. Está definida por tanto a composición g ◦ f : A = A0 ⊂ Rn → Rp , g ◦ f (x) = g(f (x)).

Teorema 17. Se f é diferenciable en a e g é diferenciable en f (a), entón g ◦ f é diferenciable en a e

D(g ◦ f )(a) = Dg(f (a)) ◦ Df (a)

Con matrices xacobianas:

M Xg ◦ f (a) = M Xg (f (a))M Xf (a)
de onde obtemos a regra para as derivadas parciais:
m
X
∀i ∈ {1, ..., n}, ∀j ∈ {1, ..., p}, Di gj ◦ f (a) = Dk gj (f (a))Di fk (a)
k=1

ou ben en notación clásica de derivadas parciais e chamándolle yk = fk ,

m
Dgj ◦ f X ∂gj ∂yk
(a) = (f (a)) (a)
∂xi k=1
∂yk ∂xi

Exemplos 18.

• Sexan f : R2 → R3 , f (x, y) = (xy, x + y, y 2 ), e g : R3 → R3 , g(x, y, z) = (x − y 2 , z 2 − x, yz).

Calcular M Xg◦f (2, 1)

Solución:

M Xg◦f (2, 1) = M Xg (f (2, 1))M Xf (2, 1)

   
y x 1 2
M Xf (x, y) =  1 1  e por tanto M Xf (2, 1) =  1 1 
0 2y 0 2
   
1 −2y 0 1 −6 0
M Xg (x, y, z) =  −1 0 2z  e por tanto M Xg (f (2, 1)) = M Xg (2, 3, 1) =  −1 0 2 
0 z y 0 1 3
Por tanto,     
1 −6 0 1 2 −5 −4
M Xg◦f (2, 1) =  −1 0 2  1 1  =  −1 2 
0 1 3 0 2 1 7

5
 • Sexan f, g : R2 → R diferenciables. Definimos F (x, y) = xf (y 2 , g(y 2 , x2 )). Calcular D1 F (x, y) e
D2 F (x, y).

Solución:
D1 F (x, y) = f (y 2 , g(y 2 , x2 )) + x (D1 f (y 2 , g(y 2 , x2 ))0 + D2 f (y 2 , g(y 2 , x2 ))D2 g(y 2 , x2 )2x)
= f (y 2 , g(y 2 , x2 )) + D2 f (y 2 , g(y 2 , x2 ))(D2 g(y 2 , x2 )2x)
= f (y 2 , g(y 2 , x2 )) + 2x2 D2 f (y 2 , g(y 2 , x2 ))D2 g(y 2 , x2 )

D2 F (x, y) = x D1 f (y 2 , g(y 2 , x2 ))2y + D2 f (y 2 , g(y 2 , x2 ))D1 g(y 2 , x2 )2y

• Sexa f : R2 → R diferenciable, e F (x, y) = f (f 2 (x, y), f (x, x)). Calcular D1 F (x, y) e D2 F (x, y).
Solución:
D1 F (x, y) = D1 f (f 2 (x, y), f (x, x))2f (x, y)D1 f (x, y)+D2 f (f 2 (x, y), f (x, x))(D1 f (x, x)+D2 f (x, x))
D2 F (x, y) = D1 f (f 2 (x, y), f (x, x))2f (x, y)D2 f (x, y) + D2 f (f 2 (x, y), f (x, x))0
= D1 f (f 2 (x, y), f (x, x))2f (x, y)D2 f (x, y)

Observación. No estudio de fenómenos que implican a máis dunha variable é normal obter unha
ecuación que relaciona as variables entre si. En moitos casos sábese que nun entorno dunha solución da
ecuación, para que esta se cumpra, certa variable debe ser función (implı́cita) das restantes. A regra da
cadea permite obter as derivadas de tal función implı́cita, aı́nda que esta non se coñeza. En efecto, se
F (x1 , ..., xn , z) = 0 define z como f (x1 , ..., xn ) = z, entón
0 = F (x1 , ..., xn , f (x1 , ..., xn ))
e por tanto
Dxi F (x1 , ..., xn , z) + Dz F (x1 , ..., xn , z)Dxi f (x1 , ..., xn ) = 0
de onde
−Dxi F (x1 , ..., xn , z)
Dxi f (x1 , ..., xn )
Dz F (x1 , ..., xn , z)

Exemplo 19. Sábese que x2 + y 2 + z 2 = 1 define nun entorno de punto (0, 1, 0) a variable y como
función de x, z (y = f (x, z)). Entón
x2 + f 2 (x, z) + z 2 = 1, logo 2x + 2f (x, z)D1 f (x, z) = 0, de onde
−2x −x
D1 f (x, z) = =
2f (x, z) y
e 2f (x, z)D2 f (x, z) + 2z = 0, de onde
−2z −z
D2 f (x, z) = =
2f (x, z) y
Abusando da notación, poderı́amos ter derivado directamente na ecuación x2 + y 2 + z 2 = 1, con-
siderando que x e z son variables e y é unha función. Procedendo deste xeito, derivando en x2 +y 2 +z 2 = 1
∂y ∂y −x
respecto de x obterı́amos 2x + 2y = 0, de onde = .
∂x ∂x y

6
 ∂y ∂y −z
Analogamente, derivando respecto de z, 2y + 2z = 0 e polo tanto = .
∂z ∂z y

5.4. Derivadas de orde superior

Sexan f : A = A0 ⊂ Rn → R, a ∈ A e supoñamos que existe Di f (x) ∀x ∈ A, i ∈ {1, ..., n}. Está

definida por tanto a aplicación Di f : x ∈ A → Di f (x) ∈ R. Podemos plantexarnos se esta aplicación
ten ou non derivada parcial respecto da variable j ∈ {1, ..., n} no punto a, é dicir, se existe o número:
Di f (a + tej ) − Di f (a)
Dj (Di f )(a) = lim
t→0 t
En caso afirmativo diremos que f ten derivada parcial de segunda orde, respecto das variables i e despois
j no punto a e o denotaremos como
∂ 2f
Dij f (a) = (a)
∂xi ∂xj
Se i = j, chámase derivada dúas veces respecto de i e escrı́bese
∂ 2f
Dii f (a) = (a)
∂x2i
Analogamente poderı́amos pensar se Di f é diferenciable en a. Se f é diferenciable en todos os puntos
e todas as súas derivadas parciais de primeira orde son aplicacións diferenciables no punto a, dise que
f é dúas veces diferenciable no punto a. En tal caso a matriz xacobiana do vector gradiente de f en a
chámase matriz Hessiana de f en a. É dicir,
 
D11 f (a) D12 f (a) ... D1n f (a)
 D21 f (a) D22 f (a) ... D2n f (a) 
Hf (a) =  
 ... ... ... ... 
Dn1 f (a) Dn2 f (a) ... Dnn f (a)

Teorema 20. Se f é dúas veces diferenciable en a, Hf (a) é unha matriz simétrica, é dicir, Dij f (a) =
Dji f (a).

Exercicio 21 Sexa f (x, y, z) = x2 + eyz , ∀(x, y, z) ∈ R3 . Calcular Hf (x, y, z).

5.5. Funcións homoxéneas. Teorema de Euler

A función de demanda ten como variables os prezos dun conxunto de mercadorı́as e a renda do
consumidor:
f : Rm × R → R, f (p, r) = f (p1 , ..., pm , r)
Se o mercado non é competitivo e os prezos e a renda aumentan na mesma proporción verificarı́ase
que f (tp, tr) = f (p, r), ∀t > 0. En xeral isto non é ası́, e estúdianse situacións donde f (tp, tr) =
tα f (p, r), ∀t > 0.

7
 Definición 22. Sexa A ⊂ Rn tal que tA ⊂ A, ∀t > 0. Dise que f : A ⊂ Rn → R é homoxénea de
grao α ∈ R se
f (tx) = tα f (x), ∀x ∈ A, ∀t > 0

Exemplos 23.

• F (K, L) = aK α Lβ é homoxénea de grao α + β.

p
• f (x, y) = 3x2 + 2y 2 é homoxénea de grao 1.
xy 3 − x2 y 2
• f (x, y) = é homoxénea de grao 0.
x4 + x3 y + y 4
1
• f (x, y) = é homoxénea de grao −1.
2x + 3y
s  
3 x 2
• f (x, y) = xysen é homoxénea de grao .
y 3
x
xy 2 + y 3 e y
• f (x, y) = p é homoxénea de grao 2.
x2 + y 2

Teorema 24. Sexa f : A = A0 ⊂ Rn → R con tA ⊂ A. Se f é homoxénea de grao α e existe Di f

en A, entón Di f é homoxénea de grao α − 1.

Demostración.- Sexan t > 0 e x ∈ A calesquera (fixos).

f (tx + hei ) − f (tx)
Di f (tx) = lim
h→0 h
Se tk = h (e por tanto k → 0),
f (tx + tkei ) − f (tx) tα (f (x + kei ) − f (x)) f (x + kei ) − f (x)
Di f (tx) = lim = lim = tα−1 lim = tα−1 Di f (x)
k→0 tk k→0 tk k→0 k

Teorema (de Euler) 2. Sexa f : A = A0 ⊂ Rn → R diferenciable en A, con tA ⊂ A ∀t > 0.

Verifı́case:
f é homoxénea de grao α ⇔ ∀x ∈ A, < ∇f (x), x >= αf (x).