HET DATEREN VAN OUDE FAMILIEFOTOS
Peter Eyckerman
Inleiding
In de 19de en vroege 20ste eeuw kon je vrijwel alleen bij
een professionele fotograaf terecht om fotos te laten
maken. Maar een bezoek aan de fotograaf kostte geld,
veel geld zelfs. Een set van 12 cartes-de-visite kostte 3
6 daglonen in de jaren 1860. De prijs daalde tot 1 2,5
daglonen ca. 1900. Daarom gingen de meeste mensen
alleen naar de fotograaf voor speciale gelegenheden en
waren fotos pas vanaf de jaren 1890 voor de gewone
man te veroorloven. Typische gelegenheden waren de
communie en het huwelijk, maar ook legerdienst, jubi-
leum, verjaardag, enz. Als je de gelegenheid voor de
foto kunt achterhalen heb je al een groot deel van het
verhaal achter die foto ontdekt. Een gekende gelegen-
heid helpt ook vaak om nauwkeuriger te dateren n om
de personen te identificeren.
Om een foto zo nauwkeurig mogelijk te dateren is het
belangrijk om zo veel mogelijk elementen van de foto te
bestuderen en in de tijd te plaatsen. Een tijdlijn is daar-
voor een handig hulpmiddel. De doorsnede van de ge-
dateerde periodes per element geeft dan de uiteindelijke
datering voor de foto.
Ferrotypie in doosje (union case), ca. 1860-1865.
Een beetje inzicht in de geschiedenis van de fotografie
kan alvast helpen om een foto ruwweg in de tijd te
plaatsen. Zo is de fotografie officieel uitgevonden in
!1 Dijk, van, J. (2011). Handboek Herkennen Fotografische en Fotomechanische Proceds. Primavera Pers, Leiden.
!2 Fotografische afdrukken die albumine (eiwit) als bindmiddel hebben; altijd monochroom. Werd in 1850 uitgevonden door Louis
Dsir Blanquart-Evrard en was in die tijd de goedkoopste en makkelijkste manier om meerdere afdrukken op papier te maken.
1839, toen Daguerre de daguerreotypie patenteerde.
Eerder kan een familiefoto zeker niet genomen zijn. Het
oudste type fotos, tot ca. 1865, was gemaakt op koper
(daguerreotypie), glas (ambrotypie) of ijzer (ferrotypie).
Het waren nmalige fotos zonder negatief. Ze werden
gepresenteerd in een doosje of kadertje. Het waren erg
dure fotos die alleen voor de adel en de rijke burgerij
bereikbaar waren.
De carte-de-visite
In 1854 patenteerde Disdri de carte-de-visite, een dun-
ne papieren fotoafdruk, gekleefd op een stukje karton
van ongeveer 6 op 10 cm. Het karton werd bedrukt met
gegevens van de fotograaf en met versieringen. De car-
te-de-visite was goedkoper dan de oudere types fotos en
er konden, omdat er van een negatief gewerkt werd,
zoveel afdrukken van gemaakt worden als nodig. Een set
van 12 afdrukken was de norm, eventueel in verschil-
lende poses. De carte-de-visite werd in de jaren 1860
immens populair bij adel en burgerij.
Ze verzamelden de kaartjes in speciaal daarvoor ge-
maakte albums en ze deelden de kaartjes uit aan vrien-
den en kennissen. Fotos van bekende personen zoals de
paus, bisschoppen, koningen, koninginnen, prinsen en
prinsessen werden in grote oplages afgedrukt en ver-
kocht. Men sprak van een ware cartomanie.
Cartes-de-visite en hun grotere versie, de carte cabinet
of kabinetkaart (ca. 10,7 x 16,5 cm, in gebruik van 1866
tot ca. 1914), bleven veruit het populairste fotoformaat
tot aan de eerste wereldoorlog. Maar vanaf 1900 wer-
den ze geleidelijk aan vervangen door het postkaartfor-
maat en door andere op karton gekleefde formaten.
Van 1854 tot 1914 is een behoorlijk brede datering voor
een carte-de-visite. Praktisch gezien dateren de vroegste
commercile cartes-de-visite in Belgi en Nederland van
1858-1860. Voor wie zich erin wil verdiepen, kan het
determineren van het afdrukproced al een eerste ele-
ment zijn voor datering. Een interessante, Engelstalige,
website die daarbij kan helpen is www.graphicsatlas.org.
Het Handboek Herkennen Fotografische en Fotomechanische Pro-
ceds is een onmisbaar referentiewerk in ons taalgebied.1
In de praktijk zijn de meeste cartes-de-visite tot ca. 1890
albuminedrukken2 . Ze zijn onder andere te herkennen
aan de sepia kleur en aan verouderingsverschijnselen
pagina !1
zoals vergeling en verbleking. Onder 30x vergroting kan neer een fotograaf werkzaam was en dus van welke pe-
je gemakkelijk papiervezels onderscheiden. riode een foto dateert.
Voor Nederlandse fotografen kan je terecht op www.fo-
Een alternatief voor de albuminedruk was de kooldruk. tografen.nl, maar nog beter in het werk van Wachlin:
Dat is een kwalitatief hoogwaardig afdrukproced, uit- Photographers in the Netherlands.1 Voor Belgische fotografen
gevonden in 1864, dat vooral populair was vanaf het is de Directory of Photographers in Belgium 1839-19052 on-
einde van de jaren 1870 tot het einde van de jaren misbaar.
1880. Een kooldruk kostte meer, er was vaak maar n
fotograaf in de stad die ze kon maken, maar de fotos Vaak kan je al een behoorlijk nauwkeurige datering be-
zijn onveranderlijk: ze verouderen niet en behouden komen met de tot nu toe behandelde elementen. Als dat
hun oorspronkelijke mooie diepzwarte (soms bruine) niet zo is dan moet je naar elementen kijken waarvoor
kleur. Op de kartonnen kaartjes staat meestal aangege- wat meer onderzoek of referentiemateriaal nodig is. Dat
ven of het een kooldruk is met omschrijvingen als inalt- kan de stijl van de opdruk en de stijl van de foto (de pose
rable, au charbon of onveranderlijk, onvergankelijk. Let wel op, en de kadrering bijvoorbeeld) zijn, die toelaten een foto
het is niet omdat er kooldruk of iets dergelijks op de in een bepaald decennium te situeren. Maar zeker zo
kaart staat, dat de foto ook echt een kooldruk is. belangrijk zijn de details die op het beeld te zien zijn.
De afgebeelde persoon of personen dragen kledij, juwe-
Vanaf 1890 nemen andere afdrukproceds de over- len, accessoires,
hand, waar de papiervezel niet langer zichtbaar is onder ze hebben een
vergroting. Dit soort fotos is al meer te vergelijken met bepaald kapsel,
de gekende zwart-witfoto. Vanaf 1900 komt de ontwik- een snor of
kel-gelatine-zilverdruk (OGZ) op, die helemaal te verge- baard, ze steu-
lijken is met de zwart-witfoto. Een typisch verouderings- nen of zitten op
verschijnsel bij OGZ-fotos uit die tijd is verzilvering, te een stoel, een
zien als een blauwachtige zilveren glans in de donkere zuil, een tafel,
delen van de foto. een hek, en ze
staan voor een
Vanaf 1900 komen ook ander fotoformaten op, die ge- achtergrond en
leidelijk de carte-de-visite gaan vervangen. Het zijn bij- op een onder-
voorbeeld fotos op postkaartformaat, met de bijhorende g rond, soms
ruimte voor het adres op de achterzijde, of fotos ge- liggen er boe-
kleefd op een groter karton dat er vaak meer als een ken of andere
kader uitziet. items in beeld.
Soms zijn er
Naast het type foto en het afdrukproced zijn er nog andere fotos te
veel andere elementen die je voor datering kunt gebrui- vinden op de
ken. De afmetingen van een carte-de-visite veranderden foto, in een bro-
bijvoorbeeld lichtjes in de loop van de decennia, net als c h e b i j v o o r-
de dikte van het karton. De afmetingen zijn wel n van beeld, of op een
de minst betrouwbare dateringselementen, waarbij de tafel.
dikte een stuk betrouwbaarder is dan lengte en breedte. Carte-de-visite In principe kan
Afmetingen zijn wel een toegankelijk begin en kunnen alles en elk de-
een eerste indicatie geven. tail gebruikt
Een meethulp voor datering kan je downloa- worden om beter te dateren of om meer te weten te
den op komen over de afgebeelde persoon en over de gelegen-
http://spoorzoeker.petereyckerman.be/oude- heid waarvoor de foto genomen is.
fotos-dateren. Mode is n van de interessantste elementen voor de
datering van fotos van vrouwen, omdat de mode ook
Een heel belangrijk element is de fotograaf, op cartes- toen jaarlijks veranderde en mensen, voor de speciale
de-visite en ook op andere soorten fotos vind je vaak de gelegenheid die een foto was, er graag op hun best en
naam en het adres van de fotograaf. In combinatie met zo mogelijk gekleed volgens de laatste mode wilden
een repertorium van fotografen kan je opzoeken wan- uitzien.

!1 Wachlin, S. (2011). Photographers in the Netherlands. Centraal Bureau voor Genealogie, Den Haag.
!2 Joseph, S., Schwilden, T., Claes M.C. (1997). Directory of Photographers in Belgium, 1839-1905. Museum voor Fotografie,
Antwerpen.
pagina !2
 Kabinetkaart, groepsfoto uit 1899
Je kan online afbeeldingen uit verschillende 19de eeuwse
modemagazines vinden die als referentie kunnen die-
nen, zoals La Mode Illustre, een Frans tijdschrift, of De
Gracieuse, een Nederlands modetijdschrift. 1
Fotoanalyse
Met het onderstaande voorbeeld van een fotoanalyse
maken we de dateringsmethode wat aanschouwelijker.
Deze groepsfoto uit Maastricht is op de achterzijde (zie
afbeelding aan het slot van dit artikel) gedateerd op 13 augus-
tus 1899. Dat maakt het een ideaal voorbeeld om de
dateringsmethode op toe te passen en te controleren of
we inderdaad in 1899 uitkomen. Het afdrukproced is
daglicht-gelatine-zilverdruk (gelatin POP op graphicsat-
las.org), in gebruik in de periode 1885 - ca. 1910.
We beginnen met het eenvoudigste element, de afme-
tingen. Het karton is 1,2 mm dik en meet 16,2 op 10,8
cm, met afgeschuinde randen. Aan de bovenzijde is er
een klein stukje afgeknipt om de foto te laten passen in
het inschuifraam van een fotoalbum.
De foto ziet eruit als een carte-de-visite, maar door de
grotere afmetingen wordt het een kabinetkaart genoemd.
Dat wil zeggen dat ze dateert van de periode 1866
-1914.
1! De Gracieuse 1862-1936: http://www.geheugenvannederland.nl/?/nl/collecties/modetijdschrift_de_gracieuse
pagina !3
De dikte plaatst de kaart in de periode van 1890 tot
1914. Afgeschuinde randen komen pas voor vanaf de
jaren 1890, dat versterkt de datering op basis van de
dikte.
Het tweede belangrijkste element is de fotograaf. Zijn
naam en adres vinden we op de achterzijde van de
kaart: Emile Sohl, Kanaal 21, Maastricht. Op fotografen.nl
zien we dat hij in en rond Maastricht actief was vanaf
1899 tot aan zijn dood in 1935 (Maastricht zelf en enke-
le jaren Sint-Pieter in 1912-1919).
Alleen voor de periode 1919-1924 wordt een adres ge-
specificeerd (hetzelfde als op deze foto). De achterzijde
van de foto geeft nog wat extra informatie over de foto-
graaf: 'Afdeeling Photographie 1898'. Hij moet dus al in
1898 actief geweest zijn als fotograaf.
De inhoud van de foto is interessanter, we zien namelijk
zes jonge vrouwen, volgens het opschrift tussen 17 en 20
jaar oud.
Net als nu volgden de meeste vrouwen van die leeftijd
de mode van nabij. Als ze het geld hadden kochten ze
nieuwe kleren en anders verstelden ze oude kledij en
pasten deze aan de nieuwste modetrends aan.
Jongedames zijn dus een ideaal onderwerp om fotos te
dateren op basis van mode.

In de jaren 1890 vertoonde de mode een vrij gemakke-
lijk te dateren element: de mouwen ter hoogte van de
bovenarm. Het begint met een tot boven de schouder
opgehoogde mouw die almaar wijder wordt rond de
bovenarm tot een bijna extreme grootte in het midden
van de jaren 1890.
Vervolgens verkleint de mouw weer rond de bovenarm
terwijl het aansluitende gedeelte van de mouw steeds
hoger op de bovenarm komt. In 1900 is dit kenmerk
volledig verdwenen.
De mouwen op de foto zijn duidelijk van het type 1898,
waarmee we de foto nauwkeurig kunnen plaatsen in ten
vroegste 1898, realistischer 1898-1899.
Mode is niet alleen kledij, ook hun kapsels zullen trendy
geweest zijn. Kapsels zijn gemakkelijker en goedkoper te
veranderen dan kledij. Ze zijn daarom, zeker bij jongere
vrouwen, vaak een nog betere modegevoelige daterings-
aanwijzing dan kledij.
Tijdlijn met alle dateringselementen
pagina !4
Mode in de jaren 1890. Afbeeldingen uit
'La Mode Illustre'.
Het is opvallend dat de zes vrouwen hetzelfde kapsel
dragen, met de kenmerkende knot of chignon bovenop
het hoofd.
Dit kapsel was heel algemeen in 1900-1910, maar het
was blijkens deze foto al in de zomer van 1899 mode bij
jonge vrouwen.
Attributen
De bank van takken, de vierkante stenen zuil en de ste-
nen balustrade zijn typische attributen in een fotostudio
in de periode 1890-1910. Fotografen konden die kopen
in gespecialiseerde winkels die fotografische apparatuur
en toebehoren voor de fotostudio verkochten. Hetzelfde
soort attributen kan dus bij verschillende fotografen te-
ruggevonden worden en het was ook onderhevig aan
modes.
De uiteindelijke datering van 1898-1899 op basis van de
kenmerken van de foto is dus bijna even nauwkeurig als
het jaartal dat erop geschreven staat. Die nauwkeurig-
heid kan je niet bij elke foto bereiken, maar vaak kan je
toch dateren tot een periode van enkele jaren.
De achterzijde van de foto is niet alleen interessant om-
wille van de datum, maar natuurlijk ook omwille van de
voornamen en leeftijden van de vrouwen.
Bij het samennemen van alle dateringselementen zou
elk element de andere moeten bevestigen. Als de date-
ring van n of meer elementen sterk afwijkt moet je je
de vraag stellen waarom dat zo is. Is je informatie ver-
keerd? Is het een element dat sowieso vage grenzen
heeft of minder betrouwbaar is?
Was deze fotograaf eerder progressief of conservatief in
het volgen van trends? Er kunnen allerlei redenen zijn.
Als er een duidelijke tweedeling is, bijvoorbeeld als de
datering van de afbeelding (mode, pose, attributen, stijl)
van de jaren 1880 is en de fotograaf, afmetingen, dikte
en opdrukstijl van de kaart van de jaren 1900, dan heb
je waarschijnlijk een reproductiefoto in handen.
Reproducties van oudere fotos werden vaak gemaakt
ter herdenking na overlijden. Vaak zijn reproducties min
of meer onscherp en geretoucheerd. De afgebeelde per-
soon is dan wellicht overleden in de periode waarin de
fotograaf en de kaart gedateerd werden.
Veel succes bij het dateren en identificeren van je eigen
familiefotos!

Hebt u vragen of opmerkingen met betrekking tot het onderwerp

'fotodatering' dan kunt u terecht op de site van de heer Eyckerman:

http://spoorzoeker.petereyckerman.be

Achterzijde van de groepsfoto op de kabinetkaart

Deze foto zit namelijk in een oud fotoalbum van de fa-

milie Renier uit Luik en is daarmee n van de sleutelfo-
tos bij het identificeren van de fotos en personen in het
album.
Elisa en Maria Renier, die ook op andere fotos in het
album te zien zijn, konden zo teruggevonden worden in
de Burgerlijke stand van Luik, ze zijn geboren respectie-
velijk op 18 mei 1882 en 23 december 1881. Maria is in
augustus in werkelijkheid dus nog maar 19. Daarmee
zijn meteen ook hun ouders gekend, die op hun beurt
weer op fotos gedentificeerd kunnen worden. Op de
foto dragen beide zussen een identieke jurk.
In de context van het album wordt nu duidelijk dat min-
stens Maria en Elisa uit Luik afkomstig zijn, terwijl de
foto in Maastricht genomen is, wellicht op een uitstap of
misschien een familiebezoek. Daarmee hebben we een
stukje van het verhaal achter deze foto kunnen ontdek-
ken.
pagina !5