ΣΤΟΥ ΚΕΜΑΛ ΤΟ ΣΠΙΤΙ- ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ

Τίτλος

• Ο Κεμάλ Ατατούρκ ήταν διακεκριμένος Τούρκος στρατιωτικός και πολιτικός. Ηγήθηκε του
απελευθερωτικού αγώνα κατά της Ανταντ μετά το Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ήταν θεμελιωτής του
σύγχρονου τουρκικού κράτους και πρώτος πρόεδρος της τουρκικής δημοκρατίας (1923).
• Στο σπίτι του στη Θεσσαλονίκη, όπου γεννήθηκε, σήμερα στεγάζεται το τουρκικό προξενείο. Στην
εποχή που περιγράφει το κείμενο οι Τούρκοι προσέρχονταν ως προσκυνητές σ' αυτό. Έτσι η είσοδος
κάποιου σ' αυτό σημαίνει την τουρκική του ταυτότητα.
• Ο τίτλος μας προοικονομεί για της εθνότητα της πρωταγωνίστριας.

Χώρος

Τα γεγονότα διαδραματίζονται στην αυλή του σπιτιού του αφηγητή στη γειτονιά όπου βρίσκεται το σπίτι
του Κεμάλ στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης.

Θέμα

α) Ο πόνος της προσφυγιάς και οι οδύνη που προκαλεί σε όλους τους ανθρώπους, ανεξάρτητα απ’ τις
διαφορές τους.
β) Η σύγκριση του παλιού και του νέου κόσμου και η προσφυγιά του μοναχικού ανθρώπου της
τσιμεντούπολης.
→ Στη συλλογή «Η μόνη κληρονομιά» ο Ι. προσεγγίζει με ανθρωπιστικό πνεύμα τους πάσχοντες
ανθρώπους που η μοίρα τους έκανε να βολοδέρνουν στη ζωή τους και που η ρατσιστική κοινωνία τους
θέτει στο περιθώριο.

Είδος του κειμένου

Ψυχογραφικό διήγημα, αφού η υπόθεση αφορά τις ψυχολογικές αντιδράσεις της μαυροφορεμένης
γυναίκας.

1η Ενότητα- Η εμφάνισης της μυστηριώδους μαυροφορεμένης γυναίκας (Δεν ξαναφάνηκε... Ιδέα δεν
είχαμε)

• Η πρώτη πρόταση μοιάζει πιο πολύ με κατακλείδα επιλόγου, παρά με θεματική περίοδο προλόγου,
πράγμα που αιφνιδιάζει τον αναγνώστη.
• Στην ενότητα δίνονται ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την εξωτερική εμφάνιση της γυναίκας και τα
εξωτερικά στοιχεία της συμπεριφοράς της και γεννούνται εύλογες απορίες:
 γιατί η γυναίκα ήταν μαυροφορεμένη;
 γιατί πάντα καθόταν στο κατώφλι του σπιτιού;
 γιατί ερχόταν την εποχή που γίνονταν τα μούρα; (Μάης-Ιούνης)
 γιατί ζητούσε νερό απ' το πηγάδι της αυλής;
 γιατί έμοιαζε κουρασμένη;
 ποιο ήταν το μεγάλο καλό που της έκανε η οικογένεια του αφηγητή;
• Η γυναίκα έμοιαζε με αριστοκράτισσα, πληροφορία σχετική με την ταυτότητα της που αποκαλύπτεται
στο τέλος.
• Επίσης, μιλούσε τούρκικα, κάτι που δεν ξενίζει την οικογένεια, καθώς πολλοί Έλληνες πρόσφυγες
ήταν τουρκόφωνοι.
• «Ο Θεός... Ιδέα δεν είχαμε»: όπως αποδεικνύεται από τη συνέχεια του διηγήματος, η γυναίκα ήθελε να
διατηρήσει ζντανές τις μνήμες της ευχτυχισμένης παιδικής της ηλικίας, να αναβιώσει το παρελθόν και
να νιώσει ξανά τις ρίζες της. Αυτί αισθάνοταν ότι το πετύχαινε τρώγοντας μούρα απ’ τη μουριά που
έτρωγε μικρή και πίνοντας νερό απ’ το πηγάδι που έπινε μικρή. Γι’ αυτό ευγνωμονούσε την οικογένεια
που της έδινε την ευκαιρία να κρατά ζωντανές τις μνήμες της.

2η Ενότητα- Η αινιγματική συμπεριφορά της γυναίκας (Καθόταν... το πονηρό μυαλό τους)

• Στην ενότητα γεννιούνται νέα ερωτήματα:
 γιατί η γυναίκα, όσο καθόταν στο κατώφλι κοιτούσε μόνο το σπίτι και όχι το δρόμο ή το σπίτι του
Κεμάλ;
 γιατί πότε πότε έκλεινε τα μάτια και σχημάτιζε παράξενα ονόματα;
 γιατί δείχνει τέτοια προτίμηση στα συγκεκριμένα μούρα;
 γιατί ζήτησε μούρα με την πρόφαση να φυτέψει το σπόρο της στο μπαχτσέ της, ενώ τα μούρα δεν
πολλαπλασιάζονται έτσι;
 γιατί τη δεύτερη φορά έφαγε όλα τα μούρα και δεν πήρε μερικά μαζί της;
 γιατί ταράχτηκε όταν της πρόσφεραν νερό απ’ τη βρύση;
 γιατί δεν έδωσε εξηγήσεις για τη λύπη της;
 γιατί τα λόγια της γιαγιάς την τάραξαν;
 τι ζητούσε μια Τουρκάλα από την οικογένεια;
 γιατί έμεινε άναυδη όταν είδε πως η μουριά ήταν θύμα ιταλικής βόμβας;
 γιατί δεν ξαναεμφανίστηκε από τότε;
• Ας δούμε όμως την πορεία των γεγονότων πιο αναλυτικά.
• Αρχικά αναφέρονται τα στοιχεία της συμπεριφοράς της γυναίκας καθώς και το γεγονός ότι η
οικογένεια της πρόσφερε μούρα. («Καθόταν ήσυχα... ευχαρίστηση»)
• «Δε μας φαινόταν παράξενο... πιο πέρα»: Στο χωρίο περιγράφεται η μουριά τόσο αναλυτικά, σε
σημείο αυτό να μετατρέπεται σε παρέκβαση. Αυτό αποσκοπεί στα εξής:
α) Στην οικονομία του έργου, που θέλει να διατηρηθεί η αγωνία και το μυστήριο σε σχέση με τη σχέση της
γυναίκας με το δέντρο και το σπίτι και σε σχέση με την ταυτότητά της. (επιβράδυνση)
β) Το δέντρο αποτελεί στοιχειό ενός κόσμου, που πάει να σβήσει και συμβολίζει την επαφή του ανθρώπου
με τη φύση και την αρμονική συμβίωση μαζί της. όταν στη συνέχεια ο Ι. αντιπαραβάλει το νέο κόσμο της
αστικοποίησης και της κακοποίησης της αισθητικής, η εικόνα του δέντρου καταστά εντονότερη την
αλλοτρίωση του σύγχρονου ανθρώπου και εύλογη την αποστροφή του αφηγητή για τη σύγχρονη
αρχιτεκτονική αισθητική.
• Συνολικά η γυναίκα πραγματοποίησε πέντε επισκέψεις: 1936-1938-1939-άγνωστη χρονολογία-
πιθανόν 1945. Με την έκθεσή τους ο Ι. προσπαθεί να εισχωρήσει στον εσωτερικό κόσμο της.
1η επίσκεψη! (1936- «Την πρώτη φορά... έφυγε καταχαρούμενη.»)
• «ήθελε να φυτέψει το σπόρο τους στο μπαχτσέ της»: Η γυναίκα επιθυμούσε να απολαμβάνει μούρα
απ’ το ίδιο δέντρο που έτρωγε μικρή, για να αναβιώνει στιγμές και γεύσεις από το παρελθόν και να
νιώθει πως δεν έχει αποκοπεί απ’ τις ρίζες της.
• «έφαγε μερικά και τα υπόλοιπα τα έβαλε σε ένα χαρτί και έφυγε καταχαρούμενη»: Πιθανόν ήθελε να
προσφέρει μούρα σε κάποιον συγγενή της, που έζησε στο ίδιο σπίτι, για να μεταλάβει κάτι από το
ευτυχισμένο παρελθόν.
• «καταχαρούμενη»: Πρόκειται για το συναίσθημα της γυναίκας, που όπως όλα τα συναισθήματα στο
κείμενο δίνεται με λακωνικότητα και δωρικότητα, χαμηλούς τόνους και έλλειψη μελοδραματισμών.
2η επίσκεψη! (1938- «Τη δεύτερη φορά... και αργεί να καρπίσει.»)
• Αν και τα συναισθήματα της γυναίκας δε δίνονται άμεσα, παραμένουν ευχάριστα, καθώς δεν
παρατηρούνται σοβαρές αλλαγές στο σπίτι που είχε ζήσει.
• «δεν έβαλε μούρα στο χαρτί»: ίσως το αγαπημένο πρόσωπο είχε πεθάνει. Ο αφηγητής πάντως δίνει μια
επιπόλαιη ερμηνεία («Φαίνεται.. να καρπίσει»), με σκοπό την εξυπηρέτηση του μυστηρίου του έργου.
3η επίσκεψη! (1939- «Η γυναίκα... κάτι να υποπτευόμαστε»)
• «Ο σιχαμένος... μας είχε πει»: Το χωρίο προοικονομεί την επερχόμενη καταστροφή της παλιάς
αρχιτεκτονικής αισθητικής. Εισάγει ακόμα το μοτίβο της κατάρρευσης του παλιού κόσμου και το
συμπλέκει με εκείνο της προσφυγιάς. Η μόλυνση του πηγαδιού απ’ το βόθρο είναι η εικόνα ενός
κόσμου που φεύγει και αντικαθίσταται από έναν κόσμο καθαρά χρησιμοθηρικό, που δεν ενδιαφέρεται
για τα συναισθήματα και τις αναμνήσεις των ναθρώπων. Η αντίθεση πηγαδιού- βρύσης φαίνεται
εντονα στην αντίδραση της γυναίκας.
• «Όμως τη φορά αυτή της προσφέραμε νερό απ’ τη βρύση. Αρνήθηκε να πιει το νερό»/ «Η γυναίκα
βούρκωσε, δε μας έδωσε εόμως καμία εξήγηση για την τόση λύπη της»: Η γυναίκα δεν πίνει νερό απ’
τη βρύση, αφού το πηγάδι καταστράφηκε. Η ταραχή της είναι έντονη γιατί ήταν κομμάτι της ζωής της,
συνδεδεμένο με αναμνήσεις απ’ τα παιδικά χρόνια. Δε ζητούσε νερό λόγω δίψας αλλά για να
ζωντανέψει στιγμές του παρελθόντος, που νοσταλγεί. Με την καταστροφή του πηγαδιού σβήνει ένα
κομμάτι της ζωής της, γι’ αυτό πικραίνεται. Βούρκωσε αλλά δεν εξήγησε το λόγο. Η διάθεσή της
άλλαξε, το μυστήριο όμως παραμένει.
4η επίσκεψη! (1940- «Την άλλη φορά είδαμε... κι αμπελοχώραφα εκεί κάτω»)
• Στην επίσκεψη αυτή αποκαλύπτεται η ταυτότητα της γυναίκας.
• «ανταλλαγή πληθυσμών»: Η συνθήκη της Λοζάνης επηρέασε και σημάδεψε την εξέλιξη της ζωής της
γυναίκας, όπως και τόσων άλλων προσφύγων, Ελλήνων και μουσουλμάνων.
• Ήδη από την 3η επίσκεψη της γυναίκας ο αφηγητής και η οικογένειά του είχαν αρχίσει να
υποπτεύονται την εθνικότητα της γυναίκας, πράγμα που επιβεβαι΄βθηκε στην 4η επίσκεψη, όταν την
είδαν να μπαίνει στο σπίτι του Κεμάλ.
• Αρχικά η αποκάλυψη της εθνικότητας της γυναίκας εύλογα διαφοροποίησε τα συναισθήματα τους,
καθώς οι Τούρκοι ήταν συνδεδεμένοι στην ψυχή τους με την καταστροφή και τον ξεριζωμό. Ένιωθαν
μίσος και οργή για τους υπαίτιους των δεινών τους, μιας και οι μνήμες τους ήταν ακόμα νωπές.
• Μόλις συνειδητοποίησαν την κοινή μοίρα τους με τη γυναίκα και κατάλαβαν πως είναι κι αυτή μια
ξεριζωμένη, που νοσταλγεί το πατρικό της, είδαν στο πρόσωπό της το δικό τους ξεριζωμό, τον κοινό
πόνο και καημό. Έτσι μεταστράφηκαν τα συναισθήματά τους και ένιωθαν πια συμπόνια και ανθρωπιά
για τη γυναίκα.
• «Και τα επόμενα λόγια μας... κι αμπελοχώραφα εκεί κάτω»: Το χωρίο αποτελεί το μήνυμα του
κειμένου! (η νοσταλγική οδύνη που προκαλεί ο ξεριζωμός στις καρδιές των ανθρώπων)
5η επίσκεψη! (1944-1945- «Η Τουρκάλα... να το γκρεμίσει»)
• «Όμως εκείνη κοίταζε ακίνητη την κατάγυμνη αυλή και το έρημο σπίτι»: Διαφαίνονται τα
συναισθήματα της γυναίκας. Συντετριμμένη και αποσβολωμένη κοίταζε το έρημο σπίτι. Η πίκρα και ο
πόνος γέμιζαν την ψυχή της. ένιωθε ότι μαζί με το σπίτι «γκρεμίστηκαν» το παρελθόν την και τα
παιδικά της χρόνια και πως αποκόπηκε από τις ρίζες της.
• Το κατώφλι, η μουριά και το πηγάδι
Το κατώφλι του σπιτιού, η μουριά και το πηγάδι αποτελούν τους δεσμούς της γυναίκας με το παρελθόν,
καθώς συνδέονται άμεσα με αναμνήσεις, βιώματα και αγαπημένα πρόσωπα. Είναι η ρίζες της. Το νερό του
πηγαδιού ήταν η ζωή της. Επισκεπτόταν το σπίτι για να «αναβαπτίζεται» σε αυτό και να αντλεί δύναμη για
τον ξεριζωμό της. Τα μούρα ως τροφή είναι το μέσο διατήρησης της στη ζωή, αλλά και μέσο διατήρησης
της επαφής της με το παρελθόν της.
• Κατά κάποιους ερμηνευτές ο αφηγητής συνδέει τη διακοπή των επισκέψεών της με το γεγονός ότι το
σπίτι αντικαταστάθηκε από μια αποκρουστική πολυκατοικία χρονικά, όχι με αιτιώδη σχέση, ενώ κατά
άλλους ερμηνευτές το αντίθετο.
• Στην τελευταία παράγραφο της ενότητας υποχωρεί το μοτίβο της προσφυγιάς και εισάγεται το θέμα
της κατάρρευσης του παλιού κόσμου, που αισθητοποιείται με την κατάληξη του σπιτιού του αφηγητή
(πολυκατοικία).
• Ο αφηγητής έχει επανέλθει ήδη στο παρόν και με αφορμή την αντίθεση σπιτιού-πολυκατοικίας εκθέτει
και τεκμηριώνει τις απόψεις του για τον παλιό και το σύγχρονο πολιτισμό και τους δίνει καθολικό
χαρακτήρα.
• Το πάθος του για τον κόσμο που χάνεται αντανακλάται και στο ύφος. Ο συγκρατημένος τόνο γίνεται
υψηλόφωνη διαμαρτυρία και ειρωνεία. Γίνεται καταγγελτικός.

3η Ενότητα- Η αστικοποίηση, αφορμή για την αποκάλυψη της ταυτότητας της γυναίκας (Αν γίνει...
δεν ματαείδα)

• Η ενότητα ξεκινά με το σχόλιο του Ι. για τις αντιαισθητικές, τσιμεντένιες, σύγχρονες γειτονιές, που
αντικαθιστούν τις παλιές, γραφικές και τα χαρακτηριστικά στοιχεία των παιδικών του χρόνων, όπως η
μουριά και το πηγάδι.
• Η αρνητική θέση του Ι. στο ζήτημα αυτό φαίνεται και στις τελευταίες σειρές της προηγούμενης
ενότητας («μεγαλεπήβολο σχέδιο»-ειρωνεία).
• Το σχόλιο για την έλλειψη αισθητικής των σύγχρονων μεγαλουπόλεων είναι η αφορμή για την
αποκάλυψη της ταυτότητας της Τουρκάλας: όταν οι εργολάβοι έσκαβαν για να χτίσουν τα θεμέλια
μιας πολυκατοικίας, βρήκαν ένα ψηφιδωτό, που κάποιοι το θεώρησαν αρχαιοελληνικό. Μια γριά όμως
είπε πως ήταν τούρκικο, καθώς το σπίτι ανήκε σε ένα μπέη, που η πανέμορφη κόρη του αποχώρησε
από αυτό με σπαραγμό κατά την ανταλλαγή ελληνοτουρκικών πληθυσμών το 1923.
• Η αποκάλυψη της ταυτότητας της γυναίκας γίνεται χάρη σε κάποια χαρακτηριστικά της γυναίκας με
την κόρη του μπέη, που είναι κοινά:

Αρχή κειμένου Τέλος κειμένου

αρχοντική ομορφιά μια κόρη σαν τα κρύα τα νερά
αρχοντική ομορφιά κόρη μπέη
ερχόταν στο κατώφλι φιλούσε το κατώφλι
ο σπαραγμός της γυναίκας για το ο σπαραγμός της κόρης του μπέη όταν
κατεστραμμένο σπίτι στην 5η επίσκεψη εγκατάλειπε το πατρικό της

• Το έργο τελειώνει απότομα και χωρίς επίλογο σκόπιμα, ώστε ο αναγνώστης να καταλάβει από μόνος
του ότι οι επισκέψεις της γυναίκας ήταν ένα προσκύνημα όχι στο σπίτι του Κεμάλ αλλά στο πατρικό
της.

Σύγκριση παλιού-νέου κόσμου

Παλιός κόσμος: Αποδίδεται με την εικόνα του σπιτιού, της μουριάς και του πηγαδιού και χαρακτηρίζεται
από
+ ομορφιά
+φυσικότητα
+γραφικότητα
+αισθητική
+επικοινωνία ανθρώπου-φύσης.
Νέος κόσμος: Χαρακτηρίζεται από
-κακοποίηση της αισθητικής
-απώλεια γραφικότητας
-έλλειψη επαφής με το παρελθόν
-καταστροφή πολιτισμικών μνημείων
-έκπτωση ηθικών αξιών στο βωμό του κέρδους.

Σημεία όπου διαφαίνεται η νοσταλγία της γυναίκας

➢ ερχόταν στο κατώφλι μας κάθε χρονιά

➢ Καθόταν ήσυχα... ονόματα παράξενα
➢ Η ξένη τα έτρωγε σιγανά, αλλά με ζωηρή ευχαρίστηση.
➢ Κάθισε και τα έφαγε ένα ένα στο κατώφλι.
➢ Όμως τη φορά αυτή της προσφέραμε νερό απ’ τη βρύση. Αρνήθηκε να πιει το νερό.
➢ Η γυναίκα βούρκωσε, δε μας έδωσε όμως καμία εξήγηση για την τόση λύπη της.
➢ Εμείς καθόμασταν... του παλιού σπιτιού μας.
➢ Όμως αυτή κοίταζε ακίνητη την κατάγυμνη αυλή και το έρημο σπίτι.
➢ Κυλιόταν κάτω, όταν φεύγανε, φιλούσε το κατώφλι. Τέτοιο σπαραγμό δε ματαείδα.
Σημεία που φαίνεται η μη εκτίμηση του αφηγητή για τον τρόπο που εκσυγχρονίζεται η πόλη του

➢ συμμορία εργολάβων: μεταφορά. Οι εργολάβοι ενδιαφέρονται μόνο για το κέρδος τους.

➢ φρικαλέες: απέχθεια για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική
➢ γελοίοι
➢ μεγαλεπήβολο σχέδιο: ειρωνεία
➢ πονηρό μυαλό: αποστροφή για τους φορείς εκσυγχρονισμού
➢ εξαμβλώματος: μεταφορά- απέχθεια.
➢ δασκαλεμένοι εργάτες: ειρωνεία
➢ γρήγορα γρήγορα: Το σκέπασμα του ψηφιδωτού συμβολίζει το σκέπασμα του πολιτισμού.
 Καταγγελτικός ο τόνος του αφηγητή.

Σημεία που υπάρχει προοικονομία

1. "αρχοντική ομορφιά": στοιχείο που θα συντελέσει στην ταύτιση της γυναίκας με την κόρη του μπέη
στο τέλος του διηγήματος.
2. η διοχέτευση του βόθρου στο πηγάδι: προοικονομείται η καταστροφή της παλιάς αρχιτεκτονικής του
σπιτιού
3. η λύπη της γυναίκας για την καταστροφή του σπιτιού: προοικονομείται η μη επανεμφάνισή της

Χαρακτηρισμός προσώπων

α) Γυναίκα:
✔ με πίκρα και σπαραγμό αποχωρίστηκε το σπίτι της
✔ νοσταλγική
✔ λυπημένη, όταν της έδωσαν νερό απ’ τη βρύση
✔ ταραγμένη όταν αρχίζουν να την υποψιάζονται
β) Αφηγητής:
✔ ευγενικός
✔ φιλόξενος
✔ διακριτικός
✔ παρηγορητικός
✔ εχθρικός αρχικά προς τους Τούρκους
✔ ανθρώπινος, συμπονετικός, κατανοητικός στη συνέχεια
✔ συγκινημένος με την τελευταία εμφάνιση της Τουρκάλας

Σχήματα λόγου

α) Μεταφορές
β) Παρομοιώσεις

Λόγος

Λιτός, αυθόρμητος, φυσικός, με κάποια σχήματα λόγου

Ύφος

Υποβλητικό, με ενάργεια και καθαρότητα γραφής. Το χαρακτηρίζει η εσωτερικότητα, ο εξομολογητικός

τόνος, το απλό, ανεπιτήδευτο, στρωτό γράψιμο και ο βιωματικός χαρακτήρας. Υπάρχει πρωτοτυπία (η
συμμετοχή των πραγμάτων στην πλοκή κ ο εσωτερικός μονόλογος), ενδιαφέρουσα πλοκή (με το μυστήριο
της ταυτότητας της γυναίκας να διαπερνά όλο το έργο) και ποιητικότητα (εσωτερικός λυρισμός,
ελλειπτικότητα λόγου).
→ Ο Ι. δεν παρασύρεται σε μελοδραματισμούς και συναισθηματικές εξάρσεις.

Αφηγητής

Δραματοποιημένος αφηγητής και εσωτερική οπτική γωνία. Έτσι η αφήγηση γίνεται θερμή και οικεία,
αποκτά συνοχή και ενότητα. Το κείμενο έχει αυτοβιογραφικό χαρακτήρα, αφού είναι γραμμένο σε α’
πρόσωπο.
Η αφήγηση είναι ευθύγραμμη, χωρίς εμβόλιμες αφηγήσεις, δευτερεύοντα περιστατικά και παρεκβάσεις.

Αφηγηματικός τρόπος

Μίμηση (=περιγραφή), καθώς υπάρχει απρόσωπος αφηγητής, που αφηγείται σε α’ πρόσωπο, κάτι που δίνει
την αμεσότητα και τη δύναμη της προσωπικής μαρτυρίας στο κείμενο.
Αφηγηματικός χρόνος

Δεν υπάρχει συγκεκριμένη χρονική σειρά. Ξεκινά από το παρόν, μεταβαίνει στο παρελθόν και συνεχίζει
ευθύγραμμα για να επιστρέψει και πάλι στο παρόν. Διακρίνεται στην αφήγηση μία αναδρομή.