VLADARSKO BORAVITE U RASU STEFANA NEMANJE

Osvrtom na vladarska boravita tj. rezidencije i stolna mesta moemo da dobijemo

korisne informacije za prouavanje srednjevekovnih drava i drutava. Pod srednjevekovnom
vladarskom rezidencijom podrazumeva se slozena pojava koja obuhvata najrazliitije sadraje,
od dravnih institucija i naina na koji su delovale, do samih fizikih struktura i njihovih oblika.
Prestonica ili stolno mesto predstavlja stalno sedite vladara, dok se rezidencija smatra za
povremeno boravite.

Usled nedostatka ouvanih izvora, ostataka i arheolokih otkria jo uvek je otvoreno

pitanje ta je zapravo prestonica srednjevekovne Srbije u doba Nemanjia, gde je sve boravio
srpski vladar i da li se meu vie rezidencija moe izdvojiti glavna. Stojan Novakovi postavio je
osnov za prouavanje vladarskih boravita u srednjevekovnoj Srbiji u svom radu o nemanjikim
prestonicama u Rasu, Paunima i Nerodimlji. Jo uvek je nepoznato znaenje dvorova u Kotoru,
Prizrenu, Prilepu i Seru.

U prvoj polovini XII veka sredite srpske drave se seli iz Zete u Raku. Uz crkvu
Svetih apostola Petra i Pavla, tadanje duhovno sredite Srbije, osniva se novo stolno mesto i
velikoupansko boravite. Ras postaje i svetovno u duhovno sredite. Tvrava Ras koja se
nalazila na bregu iznad ua Sebeevske reke u reku Raku iznova je sagraena tridesetih godina
XII veka kao vizantijsko uporite. Tvrava Ras ubrzo postaje glavno srpsko uporite. Prve
podatke o Rasu zabeleio je Kinam u svom opisu ratovanja Manojla I Komnina protiv Srba
1151. godine. Car Manojlo je osvojio tvravu koja je bila srpsko vojno uporite, a potom spalio
dvor (tamonje zgrade namenjene velikom upanu za sredite). Iz ovoga se vidi da dvor
velikih upana nije bio u tvravi Ras, ve u istoimenoj oblasti. Tvrava je ubrzo obnovljena i
ojaan je sistem odbrane. U drugoj polovini XII veka zidaju se nova zdanja uz severni i zapadni
bedem. Poinje transformacija granine vizantijske tvrave u refugijalni dvor srpskih vladara.
Refugijum je trebalo da predstavlja sklonite srpskih vladara u sluaju spoljanjih ili unutranjih
opasnosti. U Nemanjino vreme tvrava Ras je bila refugijum i u njoj se nalazila vladareva
riznica. U tvravi Ras kralj Stefan Radoslav je poeo sa kovanjem prvog srpskog novca. Bitan
deo refugijuma inile su itnice i podrumi u podzemnim delovima zdanja. Sredinom XIII veka,
usled nasilnih smena na prestolu (Radoslav-Vladislav), stradala je tvrava Ras. Njenu funkciju je
preuzela tvrava Jele (Novi Pazar).

Sredinom XII veka velikoupanski dvor sainjava skupina drvenih kua koje su
ograene drvenom kapijom. Ovakvoj tvorevini Novakovi daje ime prestoniko selo. U
prestonikom selu ivi vladar sa porodicom i slugama, tu se nalaze prostorije za javne potrebe,
ekonomske zgrade, prostorije za dvorske sluge. Kue u selu su dograivane po potrebi, za
krtenja, svadbe... Ovakvu prestonicu zadobio je Nemanja kada ja dosao na vlast a nasledili su je
njegovi potomci. Od Stefana Prvovenanog crkveno sedite se seli u manastir iu i odvaja od
sedita vladara. Dragutin je poslednji Nemanji koji stoluje u Rasu (dvor u Deevu). Nikola
Bokovi kae da su srpski vladari stanovali u Deevu, blizu brda svetog ura. I narodne
pesme svedoe da su se u Deevu nalazili Nemanjia dvori. Nakon Milutinovih osvajanja
1282. godine prestonica se iz Rasa seli na jug.

Da bi se rekonstruisao model koje je bio zastupljen u Rasu, naunici polaze od kasnijih

primera kompleksa dvorova pored jezera na Kosovu. Jezero se prostiralo na prostoru danasnje
reke Sitnice. Na obali jezera nalazo se dvor u Paunima (Gnjilane), prvi podignut dvor u ovom
delu. Iz povelje kralja Milutina saznajemo da su se u blizini ovog dvora nalazili ribnjaci,
vodenice i crkva (arhiepiskopovo stanite). Dvor u Paunima je mesto susreta kralja Duana i
Jovana Kantakuzina. Iz Kantakuzinovog opisa saznajemo da je dvor bio ograen i da je imao
vie zdanja.

Severno od Pauna nalazio se dvor u Porodimlji u kojem je boravio Stefan Deanski

1330. U blizini se nalazi i dvor u timlju u kojem je boravio car Uro. Na ostrvu usred jezera
nalazio se Svrin. Na ostrvu se nalazila i crkva svete Jelene Pretee u kojoj su naeni najstariji
kartografski izvori. U Svrinu je 1331. Duan krunisan za kralja. U dvoru u Nerodimlju,
udaljenijem od jezera, preminuo je Milutin, a Stefan Deanski je boravio do pred svrgavanje sa
prestola. Kada je izbila pobuna kralja Duana 1331. Godine, Stefan Deanski se sklanja u
tvravu Petri. Petri se nalazio na planinskom visu zapadno od Nerodimlja (Crnoljeva, Jezerska
ili ar planina) i predstavljao je vladarski refugijum.

Svi ovi dvorovi sagraeni su na relativno malom prostoru u koriste se istovremeno.

Udaljeni su od crkvenih sredita, prvo ie, a potom i Pei. Nijedna rezidencija nije utvrena
kamenim bedemima, svaka se sastoji iz vie zdanja razliitih namena. Sva zdanja su graena od
lakih materijala (drvo, bondruk) tako da nema ostataka. U okviru svakog kompleksa nalazila se
crkva. Pretpostavlja se da je vie rezidencija prualo vladarima osecaj sigurnosti. Pri unutranjim
nemirima za vladara je veliki znaaj imao i refugijum gde je mogao da se skloni sa svojom
riznicom. Graenje vie neutvrenih dvorova i refugijuma bila je isljuivo srpska praksa. Od
XIV veka isti model moe da se nae i u Bosni.

U drugim zemljama tokom XII i XIII veka ovakav model prestonica nije uobicajen.
Romejski carevi su boravili u Konstantinopolju u Vlaherenskoj palati koja je predstavljala
kompleks luksuznih zdanja. Bugarski car je boravio unutar bedema grada gde se nalazilo i
crkveno sredite. Ugarski kralj je takoe boravio u urbanom sreditu, prvo u Estergomu, kasnije
u Budimu.