Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
2012
i
T.C.
ORMAN VE SU LER BAKANLII
SU YNETM GENEL MDRL
2012
ii
TEEKKR
Bu rehber kitabn hazrlanmasndaki katklarndan dolay, evre Y. Mh. Filiz ZTRK, Y.
Mh. Asl ZABALI, evre Y. Mh. Serkan GL, evre Y. Mh. lker AKMIRZA,
evre Y. Mh. Mehmet Emin Pasaolu, evre Y. Mh. Reyhan engr, evre Y. Mh.
Merve ile, evre Y. Mh. Recep Kaya, evre Y. Mh. Hseyin Gven, evre Y. Mh. Nur
Hanife ORAK ve evre Y. Mh. Trker TRKENe teekkr bor biliriz.
iii
NDEKLER
1. GR ........................................................................................................................................... 1
2. ATIKSU ARITMA TESSLERNN PLANLAMA, TASARIM VE NAATI LE LGL
GENEL HTYALAR VE ARTLAR............................................................................................ 2
2.1. PLANLAMA DNEMINDEKI GENEL HTIYALAR ....................................................................................... 2
2.1.1. Proje Balangc ve Tasarm Yllar .......................................................................................... 3
2.1.2. Tesisin Hizmet Alan ....................................................................................................................... 4
2.1.3. Yer Seimi ............................................................................................................................................ 4
2.1.4. Tasarma Esas Nfus ...................................................................................................................... 5
2.1.5. Yasal ereve ve Dearj Standartlar ...................................................................................... 5
2.1.6. Atksu Karakteristikleri ................................................................................................................ 7
2.1.7. Artma Derecesi ................................................................................................................................ 7
2.1.8. Artma Prosesi Seenekleri ve Karlatrmal Analizi................................................... 7
2.1.9. Ekipman Seimi ................................................................................................................................ 8
2.1.10. Tesis Yerleimi ve Hidrolik Profil .......................................................................................... 8
2.1.11. Enerji ve Kimyasal Madde htiyac ....................................................................................... 8
2.1.12. Tesis Maliyeti .................................................................................................................................. 9
2.1.13. ED ve Halkn Katlm................................................................................................................ 9
2.2. TASARIM FAALYETLER ................................................................................................................................ 9
2.2.1. n Ett Raporu ................................................................................................................................. 9
2.2.2. Fizibilite Raporu .............................................................................................................................. 9
2.2.2.1. Temel Verilerin Belirlenmesi ......................................................................................... 10
2.2.2.2. Planlama Deikenleri ....................................................................................................... 11
2.2.2.3. Seenek Analizi...................................................................................................................... 12
2.2.3. Kavramsal Tasarm (veya baz hallerde Avan Proje) .................................................. 13
2.2.3.1. Teknik Rapor .......................................................................................................................... 13
2.2.3.2. Mhendislik Hesaplar ....................................................................................................... 13
2.2.3.3. Planlama Dokmanlar ...................................................................................................... 14
2.2.4. Uygulama Projesi .......................................................................................................................... 15
2.2.4.1. Atksu Artma Tesisi Uygulama Projesi Aklama Raporu ............................... 16
2.2.4.2. Atksu Artma Tesisi Uygulama Projesi Ek Dkmanlar ................................. 16
2.2.4.3. Keif, Metraj ve hale Dosyalar ..................................................................................... 18
2.2.4.4. Sonu (As-Built) Projeleri ............................................................................................. 18
2.3. NAAT LE LGL GENEL HUSUSLAR....................................................................................................... 18
2.3.1. naata Hazrlk, Genel naat Kontrol ve Proje Ynetimi ...................................... 18
2.3.1.1. rgtsel Planlama................................................................................................................ 18
2.3.1.2. hale in htiyalarn Belirlenmesi ............................................................................. 19
2.3.1.3. hale Prosedr..................................................................................................................... 19
2.3.1.4.naat Srasnda zleme ...................................................................................................... 21
2.3.2. naat Denetimi .............................................................................................................................. 21
2.3.3. Testler ve Teknik Ekipmann ncelenmesi ....................................................................... 21
2.3.4. letmeye Alma............................................................................................................................... 21
2.3.5. Kesin Kabul ...................................................................................................................................... 21
2.4. KAYNAKLAR .................................................................................................................................................. 23
3. ATIKSU ARITMA TESSLERNN TASARIMI N GEREKL VERLER ........................25
3.1 NFUS TAHMNLER..................................................................................................................................... 25
3.1.1. Nfus Tahmin Yntemleri ile Hesap .................................................................................... 26
i
3.1.1.1. Aritmetik Art Metodu ..................................................................................................... 26
3.1.1.2. Geometrik Art Metodu ................................................................................................... 27
3.1.1.3 Lojistik Eri Metodu ............................................................................................................ 30
3.1.1.4. Grafik Metot ............................................................................................................................ 30
3.1.2. Nfus Younluundan Hareketle Hesap ............................................................................ 31
3.1.3. Nfus Tahmini Uygulamas ...................................................................................................... 32
3.1.3.1. Nfusun alt bileenleri ...................................................................................................... 32
3.1.3.2. Nfus Tahmini Senaryolarnn Mukayesesi ............................................................ 33
3.1.3.3. Trkiye iin Nfus Tahmini almas ....................................................................... 35
3.2. ATIKSU MKTAR VE ZELLKLER............................................................................................................. 36
3.2.1. Atksu Akmlar .............................................................................................................................. 36
3.2.1.1 statistiki Analiz Yoluyla Hesap ...................................................................................... 37
3.2.1.2. nceki Tecrbelere Gre Hesap ................................................................................... 39
3.2.1.3 Edeer Nfus ......................................................................................................................... 40
3.2.1.4. Atksu Debi ve Kirlilik Yklerinin Gelecee Dnk Tahmini........................... 42
3.2.2. Atksu Bileenleri .......................................................................................................................... 42
3.2.2.1. Evsel/Kentsel Atksu Bileimi ........................................................................................ 42
3.2.2.2. Yk ve Konsantrasyon Salnmlar ............................................................................... 46
3.3. ATIKSU VE BYOKTLE KARAKTERZASYONU......................................................................................... 46
3.4. ATIKSU ANALZ VE KARAKTERZASYON YNTEMLER......................................................................... 46
3.4.1. Askda Kat Maddeler .................................................................................................................. 46
3.4.1.1. kebilen Kat Maddeler .................................................................................................. 48
3.4.2. Organik Madde ............................................................................................................................... 48
3.4.3. Azot ...................................................................................................................................................... 58
3.4.4. Fosfor .................................................................................................................................................. 59
3.4.5. Alkalinite ........................................................................................................................................... 59
3.4.6. amur Hacmi ndeksi (SVI) ...................................................................................................... 60
3.4.7. Oksijen Tketim Hz (OUR) .................................................................................................... 60
3.5. KAYNAKLAR .................................................................................................................................................. 61
4. ATIKSU ARITIMINDA SSTEM SEM ..............................................................................63
4.1. N ARITMA MAKSATLI SEM .................................................................................................................. 63
4.1.1. Kum ve Ya Tutucu ...................................................................................................................... 63
4.1.2. n keltim nitesi ..................................................................................................................... 63
4.2. FARKLI NFUS GRUPLARI N SSTEM SEM...................................................................................... 63
4.2.1. Nfusun 500 ile 2000 Arasnda Olduu Yerleim Birimlerinde Sistem Seimi
............................................................................................................................................................................ 64
4.2.2. Nfusun 2000 ve 10000 Arasnda Olduu Yerleim Birimlerinde Sistem
Seimi .............................................................................................................................................................. 64
4.2.2.1. Hassas ve Az Hassas Su Alanlar Dndaki Alanlar ............................................ 64
4.2.2.2. Az Hassas Alanlar ................................................................................................................. 66
4.2.2.3. Hassas Alanlar ....................................................................................................................... 66
4.2.3. Nfusun 10.000nin zerinde Olduu Yerleim Birimlerinde Sistem Seimi . 74
4.2.3.1. Hassas ve Az Hassas Su Alanlar Dndaki Alanlar ............................................. 74
4.2.3.2. Az Hassas Alanlar ................................................................................................................. 74
4.2.3.3. Hassas Alanlar ....................................................................................................................... 74
4.3. AMUR STABLZASYONU ........................................................................................................................... 74
4.4. ZEL DURUMLAR......................................................................................................................................... 75
4.4.1. Turizm Blgelerinde Uygulanacak Esaslar ....................................................................... 75
ii
4.4.2. Arazinin az ve kymetli olduu yerlerde uygulanacak teknik esaslar ................. 75
4.4.3. Arazinin kolay temin edilebildii yerlerde uygulanacak teknik esaslar ............ 75
4.4.4. klim artlarna gre uygulanacak teknik esaslar ......................................................... 76
5. BRNC KADEME (N) ARITMA ........................................................................................77
5.1. IZGARALAR VE ELEKLER ............................................................................................................................. 77
5.1.1. Izgaralarn Genel Tantm ve Amac ................................................................................... 77
5.1.2. Izgara Tipleri ve nite Saylar ............................................................................................... 78
5.1.2.1. ubuk Izgaralar ..................................................................................................................... 78
5.1.2.2. Dner Izgaralar ..................................................................................................................... 79
5.1.3. Genel Beklentiler ........................................................................................................................... 79
5.1.3.1. Izgaralar Aras Aklk........................................................................................................ 80
5.1.3.2. Eim ve Hz.............................................................................................................................. 80
5.1.3.3. Kanal Says ............................................................................................................................. 81
5.1.3.4. D ............................................................................................................................................ 81
5.1.3.5. Izgara Atklar ve Uzaklatrlmas............................................................................... 81
5.1.3.6. Izgara Temizleme Aral ................................................................................................. 81
5.1.3.7. Ulam ve Havalandrma................................................................................................... 82
5.1.3.8. Mekanik Dayanm ................................................................................................................ 82
5.1.4. Izgaralarn tasarm kriterleri .................................................................................................. 82
5.2. POMPA STASYONLARI ................................................................................................................................ 83
5.2.1. Pompa stasyonlarnn Genel Tantm ve Amac .......................................................... 83
5.2.2. Pompa stasyonu Tipleri ........................................................................................................... 83
5.3. KUM VE YA TUTUCULAR .......................................................................................................................... 85
5.3.1. Genel Tantm ve Amac ............................................................................................................ 85
5.3.2. Kum ve Ya Tutucu Tipleri ve nite Saylar ................................................................... 86
5.3.3. Kum ve Ya Tutucularn Tasarm Kriterleri .................................................................... 86
5.4. DEB LM .............................................................................................................................................. 87
5.4.1. Debi lm Birimlerinin Genel Tantm ........................................................................... 87
5.4.2. Debi lm Birimlerinin Yeri.................................................................................................. 87
5.4.3. Debi lm Yntemleri .............................................................................................................. 88
5.5. DENGELEME.................................................................................................................................................. 90
5.5.1. Dengeleme Havuzlarnn Genel Tantm .......................................................................... 90
5.5.2. Dengeleme Birimlerinin Yerleimi ....................................................................................... 90
5.5.3. Dengeleme Birimlerinin Tipleri ............................................................................................. 91
5.5.4. Dengeleme Birimlerinin Boyutlandrma Kriterleri ...................................................... 91
5.5.5. Dengeleme Birimlerinin letilmesi ..................................................................................... 91
5.6. N KELTM............................................................................................................................................... 92
5.6.1. n keltim Genel Tantm ..................................................................................................... 92
5.6.2. n keltim Havuzu Tipleri..................................................................................................... 92
5.6.2.1. Dairesel n keltim Havuzlar .................................................................................... 93
5.6.2.2. Dikdrtgen n keltim Havuzlar ............................................................................. 93
5.6.3. n keltim Havuzlarnn Tasarm Kriterleri ................................................................. 93
5.6.4. n keltim Havuzlar in Yapsal Kriterler .................................................................. 93
5.6.5. n keltim Havuzlarnn Bakm ve letimi .................................................................. 94
5.7. KAYNAKLAR .................................................................................................................................................. 94
6. BYOLOJK ARITMA ..............................................................................................................96
6.1. AKTF AMUR SSTEMLER ........................................................................................................................ 96
6.1.1. Biyolojik Artmann (kinci Kademe Artma) Genel Tantm .......................... 96
iii
6.1.2. Genel htiyalar .............................................................................................................................. 96
6.1.3. Aktif amur Sistemi Tipleri ve nite Saylar .................................................................. 96
6.1.3.1. Biyolojik Azot Giderimi Prosesleri............................................................................... 97
6.1.3.2. Ar Biyolojik Fosfor Giderimi (A20) .......................................................................102
6.1.4. Aktif amur Sistemi Boyutlandrma Kriterleri .............................................................102
6.1.5. Aktif amur Prosesi Genel Tasarm Esaslar .................................................................103
6.1.5.1. Artma Tesisi Ktle Dengesi ..........................................................................................103
6.1.5.2. Proses Tasarm ..................................................................................................................104
6.1.5.3. Tesise Geri Dnen Akmlarda Kontrol .....................................................................104
6.1.6. Son keltim Havuzlar............................................................................................................105
6.1.6.1. Genel Esaslar ........................................................................................................................105
6.2. LAGN SSTEMLER ...................................................................................................................................106
6.2.1. Lagnlerin Genel Tantm ve Amac .................................................................................106
6.2.2. Genel htiyalar ............................................................................................................................107
6.2.3. Lagnlerin Tipleri ve nite Saylar ...................................................................................107
6.2.4. Lagnlerin Boyutlandrma Kriterleri ................................................................................108
6.2.4.1. keltim Lagnleri ............................................................................................................108
6.2.4.2. Stabilizasyon Lagnleri ...................................................................................................109
6.2.4.3. Havalandrmal Lagnler................................................................................................109
6.2.4.4. Olgunlatrma Havuzlar.................................................................................................111
6.2.4.5. Dier Sistemlerle Birletirilmi Lagnler ...............................................................111
6.3. BYOFLM SSTEMLER ..............................................................................................................................112
6.3.1. Damlatmal Filtreler ...........................................................................................................113
6.3.1.1 Damlatmal Filtrelerin Genel Tantm ve Amac .................................................113
6.3.1.2. Genel htiyalar ...................................................................................................................113
6.3.1.3. Damlatmal Filtrelerin Tipleri ve nite Saylar ..................................................115
6.3.1.4. Damlatmal Filtrelerin Boyutlandrma Kriterleri ...............................................115
6.3.2. Dner Biyodiskler .......................................................................................................................130
6.3.2.1. Dner Biyodisklerin genel tantm ve amac .......................................................130
6.3.2.2. Genel ihtiyalar ...................................................................................................................130
6.3.2.3. Dner Biyodisklerin tipleri ve nite saylar ........................................................131
6.3.2.4. Dner Biyodisklerin boyutlandrma kriterleri ....................................................131
6.4. KAYNAKLAR ................................................................................................................................................133
7. KMYASAL KTRME LE FOSFOR GDERM .......................................................... 136
7.1. GENEL TANITIM .........................................................................................................................................136
7.1.1. Kimyasal ktrmede Fosfor Kimyas .............................................................................136
7.1.1.1. Kalsiyum ile ktrme ....................................................................................................136
7.1.1.2. Alminyum ve Demir Tuzlar ile ktrme ..........................................................137
7.2. PROSES HTYALARI ................................................................................................................................138
7.2.1. Fosfor ktrc Kimyasallar ..............................................................................................138
7.2.2. Kimyasal Madde Depolama ve Dozlama ..........................................................................140
7.2.3. Artma Prosesleri ........................................................................................................................141
7.3. KMYASAL KTRME TRLER .............................................................................................................142
7.3.1. Dorudan ktrme ..................................................................................................................142
7.3.2. lk keltim ncesi ktrme ..............................................................................................142
7.3.3. Ezamanl ktrme .................................................................................................................143
7.3.4. Sonda ktrme ..........................................................................................................................143
7.3.5. Destekleyici lave Artma Sistemleri..................................................................................143
iv
7.3.5.1. Temas Filtrasyonu .............................................................................................................143
7.3.5.2. Toprak Lagnler .................................................................................................................144
7.3.5.3. Szdrma Havuzlar ............................................................................................................144
7.4. FOSFORUN TOPRAKTA BALANMASI ....................................................................................................144
7.5. KMYASAL KTRME VE YUMAKLATIRMANIN ATIKSU ARITIMI VE AMUR OLUUMUNA
ETKLER ..............................................................................................................................................................145
7.5.1. Kimyasal Yntemlerle Fosfor Gideriminin Biyolojik Proseslere Etkisi ............145
7.5.2. Fosfor Giderimin amur Oluumuna Etkileri ...............................................................146
7.5.2.1. Kat Madde Yk ................................................................................................................146
7.5.2.2. amur Hacimleri.................................................................................................................146
7.6. FOSFOR GDEREN ARITMA TESSLERNN LETLMES .....................................................................146
7.6.1. Gvenlik Sorunlar......................................................................................................................147
7.6.2. Mekanik Ekipman ve lme Sorunlar .............................................................................147
7.6.3. Proses Sorunlar ..........................................................................................................................147
7.7. KAYNAKLAR ................................................................................................................................................148
8. ATIKSU FLTRASYONU...................................................................................................... 149
8.1. GR.............................................................................................................................................................149
8.2. FLTRE ETLER......................................................................................................................................150
8.3. PROSES TPLER .........................................................................................................................................150
8.3.1. Aa Akl Filtreler ..................................................................................................................151
8.3.2. Yukar Akl Filtreler ................................................................................................................152
8.4. FLTRE EDLEBLR MADDELERN KUM FLTRELER LE UZAKLATIRILMASI ...............................153
8.5. FOSFOR GDERME (ATV STANDART A 202 YE GRE) .....................................................................154
8.6. ZNM MADDELERN VE NTRFKASYON KALINTILARININ GDERM....................................154
8.7. ATIKSU FLTRELERNN BOYUTLANDIRILMASI VE LETLMES.......................................................154
8.7.1. Boyutlandrma .............................................................................................................................154
8.7.2. Filtrelerin Temizlenmesi .........................................................................................................155
8.8. KAYNAKLAR ................................................................................................................................................158
9. DEZENFEKSYON ................................................................................................................ 159
9.1. GR.............................................................................................................................................................159
9.2. ATIKSU DEZENFEKSYONUN ESASLARI ..................................................................................................160
9.3. GLLER VE NEHRLERE DEARJ EDLEN ARITILMI ATIKSU DEARJLARININ SALIK ETKLER
...............................................................................................................................................................................161
9.4. ATIKSU DEZENFEKSYON YNTEMLER.................................................................................................162
9.4.1. UV Inm .......................................................................................................................................162
9.4.1.1. Genel Esaslar ........................................................................................................................162
9.4.1.2. Tasarm ve letme ............................................................................................................163
9.4.1.3. UV In Yan Etkileri ve Emniyet Tedbirleri ..........................................................165
9.4.2. Ozonlama ........................................................................................................................................166
9.4.2.1. Genel Esaslar ........................................................................................................................166
9.4.2.2. Tasarm ve letme ............................................................................................................166
9.4.2.3. Ozonlamann Yan Etkileri ve Emniyet Tedbirleri...............................................168
9.4.3. Klorlama ..........................................................................................................................................169
9.4.3.1. Temel htiyalar ..................................................................................................................169
9.4.3.2. Tasarm ve letme ............................................................................................................171
9.4.3.3. Klorlamann Yan Etkileri ve Emniyet Tedbirleri ................................................172
9.4.4. Membran Filtrasyonu ...............................................................................................................172
9.4.4.1. Genel Esaslar ........................................................................................................................173
v
9.4.4.2. Tasarm ve letme ............................................................................................................174
9.4.4.3. Membran Filtrasyonunun Yan Etkileri ve Emniyet Tedbirleri ....................175
9.4.5. Olgunlatrma Havuzlar .........................................................................................................175
9.5. ATIKSU DEZENFEKSYONUNDA GENEL HTYALAR ...........................................................................175
9.5.1. Proses Kontrolu ...........................................................................................................................175
9.5.2. Yapsal Tasarm ...........................................................................................................................177
9.5.3. Saglk ve Guvenlik.......................................................................................................................177
9.6. KAYNAKLAR ................................................................................................................................................178
10. AMUR ARITMA VE UZAKLATIRMA ......................................................................... 179
10.1. AMUR KAYNAKLARI, ZELLKLER VE MKTARLARI ......................................................................179
10.1.1. amur Kaynaklar ....................................................................................................................179
10.1.2. amur zellikleri......................................................................................................................179
10.1.3. amur Miktar ............................................................................................................................183
10.1.3.1. amurda Hacim-zgl Arlk likileri................................................................185
10.2. AMUR VE KPK LETM ....................................................................................................................186
10.2.1. Pompa Tipleri ............................................................................................................................186
10.2.1.1. Mono Pompa ......................................................................................................................186
10.2.1.2. Santrifj Pompalar ..........................................................................................................186
10.2.1.3. Tork-Akl (Yksek Devirli Santrifj) Pompalar .............................................187
10.2.1.4. Diyafram Pompalar ........................................................................................................187
10.2.1.5. Yksek Basnl Piston Pompalar ............................................................................187
10.2.2. amur Tipine Gre Pompa Seimi ...................................................................................189
10.2.3. Yk Kayb Hesab......................................................................................................................189
10.2.3.1. Basitletirilmi Yk Kayb Hesab ...........................................................................192
10.2.3.2. Yk Kayb Hesabnda amurun Reolojik zelliklerinin Dikkate Alnmas
.....................................................................................................................................................................194
10.2.4. amurun Borularla letimi...................................................................................................195
10.3. AMUR ARITIM SSTEMLER AKI EMASI .........................................................................................197
10.3.1. amur tme...........................................................................................................................197
10.4. N LEMLER ...........................................................................................................................................199
10.4.1. Kum Ayrma ................................................................................................................................200
10.4.2. amur Kartrma.....................................................................................................................200
10.4.3. amur Depolama ......................................................................................................................200
10.5. AMUR YOUNLATIRMA ......................................................................................................................201
10.5.1. amur Younlatrc Tipleri ..............................................................................................201
10.5.1.1. Yerekimli Younlatrma ...........................................................................................202
10.5.1.2. Flotasyonlu (znm Hava Yzdrmeli) Younlatrma........................203
10.5.1.3. Santrifjle Younlatrma ...........................................................................................203
10.5.1.4. Bantl Younlatrma .....................................................................................................204
10.5.1.5. Tambur (Dner) Elekli Younlatrma .................................................................205
10.6. BOYUTLANDIRMA KRTERLER.............................................................................................................205
10.6.1. Yerekimli Younlatrcnn Boyutlandrlmas .......................................................205
10.6.1.1. Flotasyonlu Younlatrcnn Boyutlandrlmas ............................................206
10.6.1.2. Santrifj Younlatrcnn Boyutlandrlmas ..................................................207
10.6.1.3. Bantl Younlatrclarn Boyutlandrlmas .....................................................207
10.6.1.4. Dner Tambur Younlatrclarn Boyutlandrlmas ..................................208
10.7. AMUR STABLZASYONU ......................................................................................................................208
10.7.1. Kire Stabilizasyonu ...............................................................................................................209
vi
10.7.1.1. Kirele n Stabilizasyon ..............................................................................................209
10.7.1.2. Kirele Son Stabilizasyon.............................................................................................209
10.7.2. Isl Artma ....................................................................................................................................210
10.7.3. Havasz rtme ......................................................................................................................210
10.7.3.1. Havasz amur rtc Tipleri..............................................................................211
10.7.4. Havasz amur rtmede Boyutlandrma ve Proses Kontrol .......................213
10.7.4.1. rtc Hacminin Hesab .........................................................................................213
10.7.4.2. Istma ve Scaklk Kontrol.........................................................................................214
10.7.4.3. rtc ats .................................................................................................................215
10.7.4.4. rtcnn Kartrlmas........................................................................................215
10.7.4.5. Biyogaz retimi ve Kullanm ....................................................................................219
10.7.4.6. rm amur Suyu zellikleri.............................................................................219
10.7.4.7. amurun Stabilizasyon Derecesi ve Szlebilirlii ........................................220
10.7.5. Haval rtme ..........................................................................................................................221
10.7.6. Kompostlatrma ......................................................................................................................224
10.7.6.1. Kompostlatrma Metotlar ........................................................................................227
10.8. AMUR SUSUZLATIRMA .......................................................................................................................229
10.8.1. Balca Susuzlatrma Teknikleri .....................................................................................229
10.8.1.1. amur Kurutma Yataklar ...........................................................................................229
10.8.1.2. amurun Mekanik Yntemlerle Susuzlatrlmas ..........................................231
10.8.2. amur Lagnleri .......................................................................................................................234
10.9. TERMAL KURUTMA (ATV-DVWK-M 379E, 2004) ....................................................................234
10.9.1. Temasl Kurutucular ...............................................................................................................235
10.9.1.1. Disk Tipi Kurutucular ....................................................................................................235
10.9.1.2. nce Filmli Kurutucular ................................................................................................236
10.9.1.3. nce Filmli ve Disk Tipi Kurutucularn Kombinasyonu .................................237
10.9.1.4. Dnen Borulu Kurutucular .........................................................................................237
10.9.2. Konveksiyon Tipli Kurutucular .........................................................................................238
10.9.2.1. Tambur Tipli Kurutucular ...........................................................................................238
10.9.2.2. Akkan Yatakl Kurutucular ......................................................................................238
10.9.2.3. CENTRIDRY Prosesi .......................................................................................................240
10.9.2.4. Bantl Kurutucular ..........................................................................................................240
10.9.3. Solar Kurutma............................................................................................................................241
10.10. KAYNAKLAR ..........................................................................................................................................241
11. TESS YERLEM VE YARDIMCI TESSLER ................................................................ 243
11.1. KORUMA KUAKLARI..............................................................................................................................243
11.2. YERLETRME KRTERLER ...................................................................................................................243
11.3. ALAN HTYALARI .................................................................................................................................243
11.4. YARDIMCI TESSLER ...............................................................................................................................244
11.4.1. Su Temini ve Ykama Suyu...................................................................................................244
11.4.2. Shhi niteler..............................................................................................................................244
11.4.3. Yol ve Ulam ..............................................................................................................................246
11.4.4. Drenaj ............................................................................................................................................247
11.4.5. it ve Gvenlik ...........................................................................................................................247
11.4.6. Peyzaj .............................................................................................................................................247
11.4.7. Aydnlatma ..................................................................................................................................247
11.4.8. Atlye .............................................................................................................................................247
11.4.9. Yedek Para Deposu ...............................................................................................................247
vii
11.4.10. Numune Alma ve leme/Depolama niteleri ........................................................247
11.4.11. Trafo ............................................................................................................................................248
11.4.12. Emniyet ......................................................................................................................................248
11.5. KAYNAKLAR .............................................................................................................................................248
12. ATIKSU ARITMA SSTEMLERNDE BORULAMA ....................................................... 249
12.1. MALZEME SEM...................................................................................................................................249
12.1.1. Dk Karbonlu elik Boru Hatlar .................................................................................249
12.1.1.1. Genel ......................................................................................................................................249
12.1.1.2. Dk Karbonlu elik Borularn lenmesi ........................................................249
12.1.1.3. Kaynak denetimi ..............................................................................................................249
12.1.2. Paslanmaz elik Boru Hatlar.............................................................................................250
12.1.2.1. Genel .....................................................................................................................................250
12.1.2.2. Paslanmaz elik Boru Hatlarnn Korozyona Dayanm ...............................255
12.1.2.3. Paslanmaz elik Boru Hatlarnn lenmesi .......................................................255
12.1.3. Demir D Metal Boru Hatlar ...........................................................................................255
12.1.4. Plastik Boru Hatlar .................................................................................................................256
12.1.4.1. Genel ......................................................................................................................................256
12.1.4.2. Plastik Boru Hatlarnn Yapm .................................................................................261
12.2. BORU HATLARININ BOYUTLANDIRILMASI .........................................................................................261
12.2.1. Ak Hzlar ve Minimum Nominal aplar ....................................................................262
12.2.2. Viskoz Svlarn Tanmnda Basn Kayplar ..........................................................263
13. PROSES KONTROL VE OTOMASYON ........................................................................ 264
13.1. PROSES KONTROLNN AMACI ...........................................................................................................264
13.2. UYGULAMA ESASLARI VE GENEL ARTLAR ........................................................................................264
13.3. PROSES LM PARAMETRELERI VE LM NOKTALARININ SEIMI .........................................264
13.4. KONTROL SISTEMININ YAPILANDIRILMASI........................................................................................266
13.5. KONTROL EDILECEK EKIPMANLARIN ZELLIKLERI .........................................................................266
13.6. LETME ARTLARINDA GEREKLI BILGILER.......................................................................................266
13.7. PROSES KONTROL PARAMETRELERININ BELIRLENMESI ................................................................267
13.7.1. Havalandrma Sistemi ............................................................................................................267
13.7.1.1. Basnl hava ile havalandrma .................................................................................268
13.7.1.2. Mekanik Havalandrma Sistemi Kontrol ...........................................................269
13.7.2. Biyolojik Azot ve Fosfor Giderimi ....................................................................................269
13.7.2.1. lm Yntemleri ...........................................................................................................269
13.7.2.2. Proses Kontrol ...............................................................................................................269
13.8. KAYNAKLAR .............................................................................................................................................270
14. ATIKSU ARITMA TESSLERNDE KOKU KONTROL............................................... 271
14.1. ATIKSU ARITMA TESSLERNDE KOKU KAYNAKLARI .......................................................................271
14.2. ATIKSU ARITMA TESSLERNDE KOKUNUN TESPT VE LM ..................................................272
14.2.1. Olfaktometrik Teknik .............................................................................................................274
14.2.2. Elektronik Burun ......................................................................................................................274
14.2.3. Analitik Koku lm ............................................................................................................275
14.3. ATIKSU ARITMA TESSLERNDE KOKU KONTROL ..........................................................................275
14.3.1. Tasarm Safhasnda Alnacak Tedbirler ........................................................................276
14.3.2. letme Srasnda Koku Azaltm .......................................................................................277
14.3.3. Endstriyel Dearjlarn Kontrol .....................................................................................277
14.3.4. Kimyasal Madde lavesi.........................................................................................................277
viii
14.3.5. Maskeleme ...................................................................................................................................278
14.4. ATIKSU ARITMA TESSLERNDEN KAYNAKLANAN KOKULU GAZLARIN TOPLANMASI VE
ARITILMASI..........................................................................................................................................................278
14.4.1. Kokulu Gazlarn Toplanmas ..............................................................................................278
14.4.2. Kokulu Gazlar Artma Yntemleri ..................................................................................279
14.4.2.1. Adsorpsiyon .......................................................................................................................280
14.4.2.2. Absorpsiyon .......................................................................................................................280
14.4.2.3. Termal Yntemler ...........................................................................................................281
14.4.2.4. Termal Olmayan Yntemler .......................................................................................281
14.4.2.5. Biyolojik Yntemler .......................................................................................................282
14.5. BYOLOJK KOKU GDERM YNTEMLER TASARIM KRTERLER...................................................284
14.6. KOKU KAYETLERNN YNETM ......................................................................................................292
14.7. KOKU POTANSYEL VE KOKU YAYMA KAPASTES..........................................................................294
14.8. KOKU YAYMA HIZININ LLMES .....................................................................................................295
14.9. KAYNAKLAR .............................................................................................................................................299
15. ATIKSU ARITMA SSTEMLERNDE GVENLK KURALLARI .................................. 301
15.1. KAPALI ALANLARDAK TEHLKELER VE UYARI SSTEMLER ..........................................................301
15.1.1. Kapal Alanlar ............................................................................................................................301
15.1.2. Tehlikeler .....................................................................................................................................301
15.1.3. nsan Gvenlii Uyar Sistemleri ......................................................................................302
15.2. ARALAR VE YAYALAR N ULAIM YOLLARI ..................................................................................302
15.3. SABT MERDVENLER, KONTROL BACASI BASAMAKLARI VE MERDVENLER .............................303
15.4. KONTROL BACALARI ..............................................................................................................................304
15.5. DMEY NLEYC TEDBRLER VE KAPAKLAR.................................................................................304
15.6. ACL DURUM IKILARI .........................................................................................................................305
15.7. ALIMA YERLER, ALIMA VE BAKIM PLATFORMLARI ................................................................305
15.8. KALDIRMA TEHZATI ...........................................................................................................................305
15.9. HAVALANDIRMA......................................................................................................................................306
15.10. PATLAMA RSK BULUNAN ALANLAR ..............................................................................................306
15.11. HJYENK KOULLARI SALAYAN TESSLER ...................................................................................307
15.12. GENEL UYARI ARETLER .................................................................................................................307
15.13. ZEL ARTLAR......................................................................................................................................308
15.13.1. Izgara, Elek, Kum/Ya Tutucular ...................................................................................308
15.13.2. Atksu Pompa stasyonlar ................................................................................................308
15.13.3. Havalandrma Havuzlar ....................................................................................................309
15.13.4. rtme Tanklar, Dk Basnl Gaz Depolar ....................................................309
15.13.5. rtme Tanknn Gaz Borular .....................................................................................310
15.13.6. Kkrt Giderme Tesisleri ..................................................................................................310
15.13.7. Gaz Motor Odalar ve Gaz Motorlar.............................................................................311
15.13.8. Gaz Yakclar ............................................................................................................................311
15.13.9. amur Kurutma......................................................................................................................311
15.13.10. Kimyasal ve Tehlikeli Maddeler Depolama ve Hazrlama Tesisleri ...........312
15.14. KAYNAKLAR ..........................................................................................................................................312
16. KK ARITMA SSTEMLER........................................................................................ 313
16.1. YERNDE ARITMA SSTEMLER .............................................................................................................313
16.1.1. Yerinde artma sistemlerinin tantm ve amac ........................................................313
16.1.2. Yerinde artma sistemlerinin genel ihtiyalar ..........................................................317
16.1.3. Yerinde artma sistemleri tipleri ve nite saylar ...................................................318
ix
16.1.4. Yerinde artma sistemlerinin boyutlandrma kriterleri ........................................322
16.2. MERKEZ ARITMA SSTEMLER ............................................................................................................326
16.2.1. Merkezi artma sistemlerinin tantm ve amac .......................................................326
16.2.2. Merkezi artma sistemlerinin genel ihtiyalar..........................................................331
16.2.3. Merkezi artma sistemlerinin tipleri ve nite saylar............................................333
16.2.4. Merkezi artma sistemlerinin boyutlandrma kriterleri .......................................334
16.3. KAYNAKLAR .............................................................................................................................................341
EK 1 GENEL TANIM VE TERMLER...................................................................................... 343
EK 2 ATIKSU ARITMA TESSLERNN TASARIMI ............................................................ 351
EK 2.1. TASARIMA ESAS VERLERN ELDES (ATV 198-EDEN ZETLENMTR.) ....351
2.1.1. Tasarma Esas Verileri Elde Etmek zere Gerekli Hazrlk almalar ...........351
2.1.1.1. Veri Toplama ........................................................................................................................351
EK 2.2. ATIKSU AKIMLARININ (DEB) DEM (QASM, 1999) .........................................361
EK 2.3. NCEK TECRBELERE GRE DEB HESABI N DER BR YAKLAIM .........365
2.3.1. Evsel/Kentsel Atksu Artma Tesislerinde Geri Dn ve Harici Atksu
Akmlar........................................................................................................................................................370
EK 2.4. IZGARA VE ELEKLER ..................................................................................................................373
EK 2.5. POMPA STASYONLARI ..............................................................................................................376
2.5.1. Pompa stasyonlarnn Planlanmas ve Boyutlandrlmas.....................................376
2.5.1.1. Giri Atksuyu.......................................................................................................................376
2.5.1.2. Pompa Statik Ykseklii .................................................................................................376
2.5.1.3. Basma (Terfi) Hatt ap ve Debisi ............................................................................377
2.5.1.4. Manometrik Terfi (Basma) Ykseklii ve Sistem Karakteristik Erisi.....377
2.5.1.5. Pompa Karakteristik Erisi ...........................................................................................378
2.5.1.6. Pompa Saysnn Belirlenmesi .....................................................................................379
2.5.1.7. Terfi stasyonundaki Pompalarn alma Dngs ve Emme Haznesinin
Boyutlandrlmas ...............................................................................................................................382
2.5.1.8. Kavitasyon .............................................................................................................................384
2.5.1.9. Kapasite Artrm ................................................................................................................384
EK 2.6. KUM VE YA TUTUCULAR ........................................................................................................385
2.6.1. Kum ve Ya Tutucularn Proses Tasarm .......................................................................385
2.6.1.1. Yatay Akl Kum Tutucular in Proses Tasarm ..............................................385
2.6.1.2. Havalandrmal kum tutucular iin proses tasarm .........................................385
2.6.1.3. Dairesel Kum Tutucular iin Proses Tasarm......................................................388
EK 2.7. DEB LME BRMLER............................................................................................................389
2.7.1. Debi lm Birimlerinin Projelendirilmesi ...................................................................389
2.7.1.1. Parshall Savaklar...............................................................................................................389
2.7.1.2. Savaklar ..................................................................................................................................392
2.7.1.3. Manyetik Akm lerler ..................................................................................................395
EK 2.8. N KELTM.................................................................................................................................397
2.8.1. n keltimde Proses Tasarm...........................................................................................397
EK 2.9 AKTF AMUR SSTEMLER ......................................................................................................398
2.9.1 Tasarm Yntemi ..........................................................................................................................398
2.9.2. Biyolojik Proses (Organik Karbon, Azot Giderimi) Hesabi Admlar (ATV-
A131E KO Bazl Ynteme Gre ).....................................................................................................408
EK 2.10. LAGNLER.....................................................................................................................................418
2.10.1. keltim Lagnleri iin Proses Tasarm ......................................................................418
2.10.1.1. Havasz Lagnler .............................................................................................................418
x
2.10.1.2. Havalandrmal Lagnler (Arceivala, 2002) .......................................................419
2.10.1.3. Olgunlatrma Havuzlar ..............................................................................................420
EK 2.11. BYOFLM SSTEMLER ...........................................................................................................421
2.11.1. Damlatmal Filtreler ...............................................................................................................421
2.11.2. Dner Biyodiskler ....................................................................................................................422
EK 2.12. FOSFOR GDERM N ARITMA TESS TASARIMI ..................................................425
EK 2.13. FLTRASYON.................................................................................................................................432
EK 2.14. YERNDE ARITMA SSTEMLERNN PROSES TASARIMI ........................................436
2.14.1. Septik tanklar ve keltim tanklar .................................................................................436
EK 3 ATIKSU ARITMA TESSLERNN YAPISAL TASARIMI VE MEKANK EKPMAN
SEMNE YNELK NORMLAR............................................................................................ 443
EK 3.1. ATIKSU ARITMA TESSLERNN SALAMASI GEREKEN ARTLAR ......................443
3.1.1. Genel artlar ..................................................................................................................................443
3.1.2. Tasarm ile lgili artlar ........................................................................................................443
3.1.3. naat ile lgili artlar ................................................................................................................444
3.1.3.1. Genel artlar .........................................................................................................................444
3.1.3.2. Boyut Toleranslar .............................................................................................................444
3.1.3.3. Betonarme Tekerlek Yolu ..............................................................................................444
3.1.3.4. Donanm ve Yaplar Arasndaki Balant ve Sabitleme ...................................445
3.1.3.5. Eriim.......................................................................................................................................445
3.1.3.6. Bina Havalandrmas ........................................................................................................445
3.1.3.7. Su Temini ve Tahliyesi .....................................................................................................446
3.1.3.8. Kaldrma Arac.....................................................................................................................446
3.1.3.9. Tehlikeli Kimyasal Maddeler ve Yaktlar in Depolama ................................446
3.1.4. Donanm le lgili Genel artlar ............................................................................................447
3.1.4.1. Mekanik Tasarm Kurallar............................................................................................447
3.1.4.2. Genel Tasarm artlar .....................................................................................................449
3.1.4.3. evresel Etkiler ...................................................................................................................453
3.1.4.4. Guvenlik ..................................................................................................................................454
3.1.4.5. Dokumantasyon ..................................................................................................................454
3.1.4.6. Yedek Paralar ve zel Aletler .....................................................................................454
3.1.5. Testler .............................................................................................................................................454
3.1.5.1. lev ve Performansa Ynelik Test ............................................................................454
3.1.5.2. Beton Yaplarn Szdrmazlk Deneyi ........................................................................455
3.1.5.3. Toprak Havuzlarn Szdrmazlk Deneyi .................................................................455
3.1.5.4. Dier Yaplarn ve Donanmn Szdrmazlk Deneyi ..........................................455
3.1.6. Atksu Artma Tesisleri Statik Ve Mimari Projeleri.............................................455
3.1.6.1. Statik Projeler ......................................................................................................................455
3.1.6.2. Mimari Projeler ...................................................................................................................456
EK 3.2. IZGARA VE ELEKLER ...................................................................................................................457
3.2.1. Eimli ubuk Izgaralar in Temel Boyutlar .............................................................457
3.2.2. Dik ubuk Izgaralar in Temel Boyutlar....................................................................457
3.2.3. zin Verilen naat Toleranslar ...........................................................................................460
3.2.4. Gvenlik Teknolojisi ..................................................................................................................460
3.2.5. naatlar iin gerekli artlar ..................................................................................................460
3.2.6. lm ve Kontrol Teknolojisi ...............................................................................................461
3.2.7. naat ve Ekipman Genel Prensipleri ................................................................................461
EK 3.3. POMPA STASYONLARI ..............................................................................................................462
xi
3.3.1. Genel Beklentiler .........................................................................................................................469
3.3.1.1. Yapsal Tasarmda Dikkat Edilecek Hususlar .......................................................469
3.3.1.2. Mekanik ve Elektriksel Tasarmda Dikkat Edilecek Hususlar .................471
3.3.1.3. letmeye Almada Dikkat Edilecek Hususlar ........................................................474
EK 3.4. KUM VE YA TUTUCULAR ........................................................................................................475
3.4.1. Emme Tertibatl Dikdrtgen Kum Tutucular iin Standart Boyutlar ................475
3.4.2. Syrc Tertibatl Dikdrtgen Kum Tutucular iin Standart Boyutlar ...............475
3.4.2. Genel Beklentiler.........................................................................................................................478
EK 3.5. DEB LM BRMLER ........................................................................................................481
3.5.1. Parshall Savaklar .......................................................................................................................481
EK 3.6. N KELTM HAVUZLARI ......................................................................................................483
3.6.1. amur Syrcl Dairesel keltim Havuzlar ................................................................483
3.6.2. Pompa ile Emme Tertibatl Dikdrtgen keltim Havuzlar .................................483
3.6.3. Hareketli Kprye Bal amur Syrcl Dikdrtgen keltim Havuzlar .....483
3.6.4. Pompa ile amur Emme Tertibatl Dikdrtgen keltim Havuzlar ..................483
3.6.5. Bant Syrcl Dikdrtgen keltim Havuzlar..............................................................484
3.6.6. n keltim Havuzlarnda Giri ve k Yaplar .......................................................490
3.6.6.1. Giri Yaplar .........................................................................................................................490
3.6.6.2. n keltim k Yaplar .............................................................................................492
3.6.6.3. n keltim Havuzu Savak ve Dalg Perdesi ......................................................493
EK 3.7. SON KELTM HAVUZU GR VE IKI YAPILARI .....................................................497
3.7.1. Yapsal Tasarmlar ....................................................................................................................497
3.7.1.1. Giri Yaps.............................................................................................................................497
3.7.1.2. Savak Sistemi .......................................................................................................................499
3.7.1.3. amur ve Kpk Toplama Sistemi .............................................................................500
EK 3.8. AKTF AMUR SSTEMLER YAPISAL TASARIMI VE GENEL BEKLENTLER ....502
3.8.1. Genel .................................................................................................................................................502
3.8.2. Hava Paylar (ABD On Eyalet Standartlar, 2004).......................................................502
3.8.3. Kartrma htiyac......................................................................................................................502
3.8.4. amur Geri Devri ........................................................................................................................503
3.8.5. sel Geri Devir .............................................................................................................................504
3.8.6. Fazla amur ...................................................................................................................................504
3.8.7. Mekanik Havalandrma ile Oksijen Transferi (Mueller ve di., 2002) ..............504
3.8.8. Basnl Havalandrma ile Oksijen Transferi (ATV-265E, Mueller ve di., 2002)
..........................................................................................................................................................................505
3.8.9. Havalandrma Havuzlar Tasarm .....................................................................................505
EK 3.9. LAGNLER........................................................................................................................................507
3.9.1. Yapsal Tasarmlar ....................................................................................................................507
3.9.1.1. keltim Lagnleri ............................................................................................................507
3.9.1.2. Stabilizasyon Lagnleri ...................................................................................................507
3.9.1.3. Havalandrmal Lagnler................................................................................................508
3.9.1.4. Olgunlatrma Havuzlar.................................................................................................508
3.9.1.5. Taban Szdrmazl ..........................................................................................................509
3.9.1.6. Kenar Seddeleri ...................................................................................................................509
3.9.1.7. Atksu Dearj .......................................................................................................................510
EK 3.10. BYOFLM SSTEMLER ...........................................................................................................511
3.10.1. Damlatmal filtrelerin yapsal tasarm ve normlar .................................................511
EK 3.11. YOUNLATIRMA ......................................................................................................................517
EK 3.12. HAVASIZ AMUR RTME .................................................................................................518
xii
3.12.1. rtme Tank ekilleri ........................................................................................................518
3.12.2. naat ve Montajla lgili Hususlar .....................................................................................520
EK 3.13. MEKANK AMUR SUSUZLATIRMA YNTEMLER..................................................522
EK 3.14. YERNDE ARITMA SSTEMLERNN YAPISAL TASARIMI .......................................524
3.14.1. ki veya blmeli dairesel tanklar (DIN 4264-1) ..................................................524
3.14.2. Septik Tanklar (DIN 12566-1) ...........................................................................................526
3.14.2.1. Dolgu malzemesi yk ..................................................................................................527
3.14.2.2. Hidrostatik ykler ...........................................................................................................528
3.14.2.3. Dinamik ykler .................................................................................................................528
3.14.3. Szdrma Yataklar (EPA/625, 2002) ..............................................................................529
3.14.3.1. Septik amur transfer (kabul) istasyonu .............................................................530
3.14.4. Yapay sulak alanlar (ATV A 262E, 1998): ...............................................................534
xiii
1. GR
Atksu artma tesislerinin planlanmas, tasarm ve inaat ile ilgili temel esaslarn
zetlendii bu klavuz, zellikle atksu ynetimi alannda hizmet veren kamu ve zel
sektr teknik elemanlar, mhendis ve mavirler, evre ve naat Mhendislii Blm
rencileri tarafndan kullanlabilecek yardmc bir temel kaynak olarak hazrlanmtr.
Bu klavuz ile atksu artma tesislerinin ulusal/uluslararas standart ve normlara uygun
olarak boyutlandrlmas ve yapm mmkn olabilecektir. Atksu Artma Tesisi Tasarm
Klavuzunda, aadaki blmler yer almaktadr.
Blm 1 Giri
Blm 2 Atksu Artma Tesislerinin Planlama, Tasarm ve naat ile lgili Genel
htiyalar ve artlar
Blm 3 Atksu Artma Tesislerinin Tasarm in Gerekli Veriler
Blm 4 Atksu Artmnda Sistem Seimi Esaslar
Blm 5 Birinci Kademe (n) Artma
Blm 6 Biyolojik Artma
Blm 7 Kimyasal ktrme ile Fosfor Giderimi
Blm 8 Atksu Filtrasyonu
Blm 9 Dezenfeksiyon
Blm 10 amur Artma ve Uzaklatrma
Blm 11 Tesis Yerleimi ve Yardmc Tesisler
Blm 12 Atksu Artma Sistemlerinde Borulama
Blm 13 Proses Kontrol ve Otomasyon
Blm 14 Atksu Artma Tesislerinde Koku Kontrol
Blm 15 Atksu Artma Sistemlerinde Gvenlik Kurallar
Blm 16 Kk Artma Sistemleri
1
2. ATIKSU ARITMA TESSLERNN PLANLAMA, TASARIM VE NAATI LE LGL
GENEL HTYALAR VE ARTLAR
Bu blmde atksu artma planlama, tesisi tasarm ve inaat ile ilgili genel ihtiyalar ve
temininde izlenecek yol hakknda bilgi verilmi (ATV-A 106 E), ayrca inaat aamasnda
uyulmas gereken genel artlar aklanmtr.
Atksu artma tesislerinde kullanlan tanm ve terimler detayl bir ekilde Ek 1de
verilmitir.
gibi riskler olarak sralanabilir. deal durumda bir artma tesisinin dearj suyu ve
biyokatlarn (artma amurlar) faydal kullanmn tevik etmesi beklenmektedir.
Bu blmde bir atksu artma tesisi ile ilgili planlama sreci banda mutlaka gz nnde
tutulmas gereken temel tasarm faktrleri ana hatlaryla ortaya konacaktr.
2
Atksu artma maliyeti
ED ve halkn katlm sreci
Atksu artma tesislerinin planlama, tasarm ve yapm genellikle 2~5 yllk bir srete
tamamlanmaktadr. Tesisin eitli bileenlerinin boyutlandrlmasnda sz konusu
planlama ve iletmeye alma dneminde geen srenin de dikkate alnmas
gerekmektedir. Bu yzden atksu artma tesisi tasarmnda balang yl, yapm
tamamlandktan sonra tesise atksu verilip iletime baland yl olarak esas alnr.
Tasarm ve planlama yl ise tesisin ngrlen tasarm kapasitesine ulat yl olarak
tanmlanr. Tasarm ylnn seimi kolay olmayp, tesisin hizmet verecei atksu
havzasndaki nfus ve toplumun sosyo ekonomik gelime eilimlerinin dikkatle
incelenerek gereki ve mantkl bir deerlendirme srecinden geirilmesini
gerektirmektedir. Tesisin tasarm dnemleri veya kademe yllar belirlenirken balca
aadaki hususlar gz nnde tutulmaldr:
Tasarm sresi, artma tesislerinin bileenlerine gre farkllk gsterebilir. rnein kanal,
toplayc, sifon, terfi merkezi vb. yardmc tesislerin tevsi durumu kolay olamayaca iin
tasarm sresi genelde 50 yl alnr. Artma tesisi birimleri, proses ekipmanlar,
pompalar ile amur ileme ve uzaklatrma tesisleri ise ar byk tasarm nlemek
zere, daha ksa dnemlere gre tasarlanrlar. Byle durumlarda, sonraki bytme
faaliyetleri dolaysyla farkl tasarm kademelerindeki tesis birimleri iin ihtiya
duyulacak ek alann artma tesisi yerinde nceden ayrlmas salanmaldr. Planlama
dneminde ngrlen atksu debileri ve finansman temin artlar dikkate alnarak
tasarm sresi 10, 15 ve 20 yllk kademelere ayrlr. Proje tasarm sresinde tesis
bytlmesi iin nerilen kademe sreleri Tablo 2.1de verilmitir.
Tablo 2.1. Artma tesisleri ile ilgili tevsi (genileme) faaliyetleri iin nerilen kademe
sreleri
Debi Art Oran
Kademe Sresi (yl)
(Tasarm Debisi/lk Yllardaki Debi)
<1,3 20
1,3~1,8 15
>1,8 10
3
2.1.2. Tesisin Hizmet Alan
Hizmet alan, planlanan atksu artma tesisine bal atksu kanal ebekesinin atksularn
topland blgenin alan olarak tarif edilir. Bu alan doal (atksu toplama alan) / idari
snr(lar) veya her ikisini birden kapsayabilir. Proje/tesis hizmet alan, mevcut ve
gelecekteki kentsel gelime (mcavir) alanlarnda oluacak atksular da kapsamaldr.
Ekonomik, evresel ve teknik gereklilikler dolaysyla terfili olarak atksu toplama
sistemine balanabilen civar yerleimler veya ticari/endstriyel iletmeler de
gerektiinde atksu toplama havzasna dahil edilir. Atksu artma tesisi planlamasn
yapan mhendis ve teknik ekip, tesisin hizmet verecei atksu toplama havzasna ok iyi
hakim olmal, blgeyi zel ayrntlar ile birlikte tanmaldr. Bu kapsamda saha
incelemeleri ve sahann topografik, jeolojik, geoteknik, hidrolojik, meteorolojik, ekolojik
ve sosyo-ekonomik zellikleri ile ilgili mevcut veri taban ok iyi deerlendirilmelidir.
Atksu artma tesisi yer seimi blgenin arazi kullanm ve imar plan ile sosyal, evresel
ve mhendislik kriterleri dikkate alnarak yaplmaldr. Artma tesisi yer seiminde,
yaknda ikamet eden halkn sosyal, ekonomik ve politik isteklerinin karlanmas
gerektii unutulmamaldr. Bu yzden yer seimi srecine halkn katlmnn salanmas
kritik nem tamaktadr.
Atksu artma tesisi iin seilebilecek muhtemel tm yer seenekleri, topografik durum,
evresel etkiler ve atksularn toplama ve artma ekonomisi gz nnde tutularak
deerlendirilmelidir. Belirtilen hususlar, gerektii lde deerlendirmek zere ilgili
btn disiplinlerin temsil edildii bir uzmanlar grubu yer seimi almalarn yrtmek
zere grevlendirilmelidir. Yer seeneklerinin deerlendirilmesi srecinde balca
aadaki temel prensipler dikkate alnr:
4
Saha doal, tarihi ve arkeolojik sit alanlar ile ekolojik bakmdan hassas
koruma alanlar iinde yer almamaldr,
Yer seiminde, meskn mahallerdeki ky alanlarnn korunmas ve
etkilenmemesine ncelikle zen gsterilmelidir,
Seilen yerde mmknse arazi kamulatrma ihtiyac asgari dzeyde
olmaldr.
Bir yerleim yerinde aa kan atksu miktar, nfusa ve nfus bana den atksu
debisine baldr. Bu yzden tesis tasarmna esas nfusun, tasarm dnemindeki
deiiminin hesab gerekmektedir. Hassas bir nfus tahmini olduka gtr. Zira kentsel
gelime, endstrinin gelime durumu, ulam sistemine olan uzaklk, arazi, hammadde
ve su kaynaklar temini, vergi ve tevik mekanizmalar, g eilimleri vb. pek ok
faktrden etkilenmektedir.
Nfus tahmin yntemleri olarak genelde, Aritmetik Art, Geometrik Art, Lojistik Eri
ve Benzer ehirlerle Mukayese (Grafik Metod) yntemleri kullanlr. Nfus younluklar
ile mar Plan zerinden tahmin ynteminde ise ticari ve endstriyel alanlar ile kamuya
ak alanlar iin ngrlen hektar bana younluk deerleri, mar Planlarnda bu tr
faaliyetler iin ayrlm alt alanlarla arplp elde edilen her bir ksmn nfusunun
toplanmas suretiyle, mar Plannda ngrlen toplam nfus (doygunluk nfusu)
bulunabilir. Daha sonra bu doygunluk nfusu esas alnarak geriye dnk, proje tasarm
kademe yllarndaki nfuslar hesaplanabilir.
Nfus tahminleri konusu, ileride Blm 3de daha ayrntl olarak verilmitir.
Turkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 56. Maddesine gore: herkes saglkl, dengeli bir
evrede yaama hakkna sahiptir. Doal evrenin gelimesini salamak ve evrenin
kirlenmesini nlemek devletin ve vatandalarn grevidir.
5
No: 27601)
Kentsel Atksu Artm Ynetmelii (08/01/2006 R.G. No:26047)
Tehlikeli Maddelerin Su ve evresinde Neden Olduu Kirliliin Kontrol
Ynetmelii (26/11/2005 R.G. No: 26005)
Toprak Kirliliinin Kontrol ve Noktasal Kaynakl Kirlenmi Sahalara Dair
Ynetmelik (08/06/2010 R.G. No: 27605)
Evsel ve Kentsel Artma amurlarnn Toprakta Kullanlmasna Dair Ynetmelik
(03/08/2010 R.G. No:27661)
evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmelii (17/07/2008 R.G. No: 26939)
Sanayi Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii (03/072009 R.G. No:
27277)
Kentsel Atksu Artm Ynetmelii Hassas ve Az Hassas Su Alanlar Teblii
(27/06/2009 R.G. No: 27271)
Atksu Artma Tesisleri Teknik Usuller Teblii (20/03/2010 R.G. No: 27527)
Atk Ynetimi Genel Esaslarna likin Ynetmelik (05/07/2008 R.G. No: 26927)
Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii (14/03/2005 R.G. No: 25755)
evre Kanununun 29. Maddesi Uyarnca Atksu Artma Tesislerinin Tevik
Tedbirlerinden Faydalanmasnda Uyulacak Usul ve Esaslara Dair Ynetmelik
(01/10/2010 R.G. No: 27716)
Atk Ara Depolama Tesisleri Teblii (26/04/2011 R.G. No: 27916)
Kentsel atksularn artm ile ilgili dearj standartlar Kentsel Atksu Artm Ynetmelii
ve Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliklerince dzenlenmi olup bu konudaki dearj limitleri
tablolar (ynetmeliklerdeki tablo numaralar esas alnarak) aadaki Tablo 2.2de
topluca verilmitir.
6
--Kylerde, tabloda verilen dearj limitleri iin en
az %60 artma verimi uygulanacaktr.
-Kentsel atksu artm tesislerinden ileri artma ilikin
dearj limitleri
Kentsel Atksu Artm -EN= 10000-100000
Ek IV-Tablo 2
Ynetmelii -EN > 100000
-TP ve TN standartlar
-Minimum artma verimleri
Atksu karakteristikleri, debi ve kimyasal zellikler ile ifade edilir. Atksu karakteristii
meskn blgedeki evsel, endstriyel ve ticari/kurumsal su tketimine bal olarak
deiim gsterir. Yal dnemlerde, atksu kanalizasyon sistemine nemli oranda
szma debisi ve dorudan yamursuyu (bacalardan) akm da dahil olur. Bu yzden,
atksu karakteristii de deiir. Szma ve dorudan yamur suyu debisi miktar,
kanalizasyon sisteminin durumu (ya, kanallardaki atlaklar, kusurlu boru birleimleri
ve bacalar), izinsiz at ve temel/hazne dren balantlar, yksek yeralt suyu seviyesi vb.
etkenlere gre deiir.
Atksu karakteristikleri ile ilgili detayl bilgiler ileride Blm 3de verilmitir.
Gerekli artma derecesi, ham atksu karakteristikleri ile istenilen artlm su kalitesine
bal olarak belirlenir. Artlm sularn yzeysel sulara dearj halinde Kentsel Atksu
Artm Ynetmelii veya SKKY evsel atksu dearj limitleri, artlm atksularn zirai
sulamada kullanm durumunda Atksu Artma Tesisleri Teknik Usuller Teblii Blm
7de sulama sular iin ngrlen kalite kriterleri ve sahil sularna dearj halinde ise
Yzme Suyu Kalitesi Ynetmelii dearj limitleri esas alnmaldr. Dolaysyla artma
derecesi, dearj ortamnn faydal kullanm maksadna gre, ilgili dearj limitleri dikkate
alnarak belirlenmelidir.
Atksu artma tesislerinde, istenen kalitede artm salayabilmek iin bir seri temel
artma prosesinin kullanm gerekmektedir. Tasarmc, artma prosesi seiminde, eitli
baka faktrleri de dikkate almak durumundadr. Bu faktrlerin balcalar; artlan
7
kirleticiler, dearj standartlar, yaklak alan ihtiyac, hidrolik gereklilikler, amur
uzaklatrma, enerji ihtiyac ve sistem maliyeti olarak sralanabilir. eitli temel artma
proseslerinin birbirleriyle uyumlu ve mantkl bir biimde entegre edilerek elde edilen
btnleik proses veya sisteme, proses akm emas veya proses emas ad verilir.
Uygun temel prosesleri birletirerek tesisin akm emasnn oluturulmas kolay deildir.
Bu i iin temel ilem ve proseslerin iyi anlalmas, muhtemel iletme sorunlarnn
nceden dnlmesi ve eitli artma bileenlerinin evresel etkilerinin iyi ngrlmesi
gerekmektedir. nemli oranda endstriyel atksu dearj katlm olan kentsel atksu
toplama sistemleri sonunda yer alan atksu artma tesislerinin tasarmnda, tasarm
ncesi laboratuvar ve pilot lekli artlabilirlik almalar ile dnlen proses
seeneklerin muhtemel performanslarnn test edilmesi gerekebilir.
8
artlan KO veya bal edeer nfus bana enerji tketimi (enerji ayak izi)
hesaplanarak, mevcut iyi artma uygulamalara gre durumu gsterilmelidir.
ED Ynetmeliine gre kentsel atksu artma tesisleri EK I listesine tabi olup ncelikle
Proje Tantm Dosyas hazrlanarak, yatrm n izni alnabilen faaliyetler kapsamndadr.
Bu kapsamda, ncelikle tesis alan yaknnda yaayanlar, tesis planlama srecinden
zamannda ve dou biimde haberdar edilerek, gr ve nerileri dikkate alnmaldr.
Tesis tasarmnda, yaknda yaayanlar evre ve halk sal bakmndan koruyacak her
trl teknik ve idari tedbirler de detayl olarak ortaya konmaldr.
n ett raporunun amac, proje ile ilgili istek ve ihtiyalarn tanmlanmas, projeden
etkilenecek veya projeyi etkileyecek kii ve kurumlar (paydalar) ile projeye zg istek,
ihtiya ve imknlarnn ortaya konulmasdr.
ortaya konulur. Btn bu sorularn cevaplar ile oluan nihai deerlendirme, bir n ett
raporu ile iin sahibi kurum/kurulua sunulur.
Fizibilite ettleri kesin veya avan projenin hazrlanmasndan nce yaplan teknik,
ekonomik ve mali ettlerdir. Fizibilite almas kapsamnda aadaki i paketleri yer
alr:
Mevcut durum tespiti
9
Ekonomik durum ve maddi kaynaklar
Finansman imkan ve kaynaklar: z kaynak, hibe, kredi
Kurumsal yap: rgtlenme ve eleman kalitesi
Atksu artma sistemi alternatiflerinin belirlenmesi
Dearj ve/veya yeniden kullanm seenekleri
Artma tesisi iin proses/teknoloji alternatifleri
Artma ihtiyalar (her parametre iin)
Proses alternatiflerinin kavramsal tasarm ve maliyet mukayesesi
En uygun sistemin seimi
Seilen sistemin kavramsal tasarm ve maliyet tahmini
Bu kapsamda artma tesisi kavramsal tasarm projesinin yaplmas ile corafi
konum ve bilgiler, enerji temini, ulam durumu, takn riski, ina maliyeti,
arazi/zemin slah maliyeti, gelecekte tesisin geniletilebilme imknlar vb.
hususlarn belirlenmesi
Detayl maliyet analizi (ilk yatrm ve iletme/bakm maliyetlerinin %20-30
yaklamla tahmini)
Finans kaynaklar ve en uygun finansman seeneinin belirlenmesi (z
kaynaklar, Dnya Bankas, Avrupa Yatrm Bankas, ller Bankas kredisi,
Dnya Bankas, Avrupa Yatrm Bankas, slam Kalnma Bankas, AB Fonlar,
Uluslararas/Ulusal hibeler, vb)
Tarife nerisi (halkn deme kapasitesi ve isteklilii de dikkate alnarak
uygun tarife nerisi sunulmas)
Ynetici zeti
Rapordaki terimler, ksaltmalar
Tablo, ekil, izim ve Ekler Listesi
almann amacn anlatan bir giri
Tasarm kriter ve ihtiyalar
Proses teknolojisi/proses seenekleri
Teknik, mali ve ekonomik analizler
Sonular ve alnan kararlar
Nihai zmle ilgili tavsiyeler
Faydalanlan kaynaklar
Ekler (varsa)
Fizibilite almalarnda ele alnan hususlar aada daha detayl olarak verilmektedir.
n Bulgularn Deerlendirilmesi
Atksu artma prosesleri seiminde nfus, atksu zellikleri ve miktar ile gerekli artma
derecesi ve yerel zellikler dikkate alnr. Kentsel atksularn artmnda en yaygn
teknoloji, biyolojik artma (ikinci kademe artma) prosesidir.
amur Artm
amur artm proseslerine karar verilirken amur zellikleri ve atk amurun niha
olarak uzaklatrlaca yerin durumu nem tamaktadr. Seilecek amur
ileme/artma proseslerinin daha nceden denenmi ve kararl prosesler olmas
gerekmektedir.
Artma sonras geride kalan atk maddelerin bertarafnda; T.C. evre ve ehircilik
Bakanl Atk Ynetimi Genel Esaslarna likin Ynetmelik, Atklarn Dzenli
Depolanmasna Dair Ynetmelik ve Evsel ve Kentsel Artma amurlarnn Toprakta
Kullanlmasna Dair Ynetmelik esaslarna uyulmaldr.
letme Emniyeti
letme hatalarna kar, tesis iletme el kitab ile Sal ve Gvenlii Tznde
belirtilen nlemler alnmaldr.
Genileme (Tevsi)
Yaplacak Tahminler
Atksu artma tesisi yaplarnn boyutlandrlmas, debiler, yzey ykleri, amur ya,
bekletme sreleri gibi proses tasarm parametrelerine gre yaplr.
11
Genel Plan
Atksu artma tesisinin genel yerleimi ve peyzaj dzenlenmesi, genel yerleim plan
esas alnarak yaplr.
Hidrolik Profil
Hidrolik profil, artma tesisine gelen ana atksu kollektr kotu, alc ortam maksimum su
seviyesi, artma tesisi ierisindeki yk kayplarndan ve yeralt suyu seviyesinden byk
oranda etkilenir. Atksu artma tesisinin hidrolik profili ilk yatrm ve iletme maliyetini
etkileyen en nemli husustur. Atksu kotunun gereksiz yere 1 m fazla ykseltilmesi bile,
nemli ekonomik kayplara yol aacaktr.
Aklama raporunu
lgili proses ve hidrolik hesaplarn
Tesisin imar planndaki yerini
Genel yerleim plann
Yaplarn genel tantmn (bina maketleri)
Yaklak maliyet hesabn
iermelidir.
12
2.2.3. Kavramsal Tasarm (veya baz hallerde Avan Proje)
Fizibilite almas sonucunda karar verilen artma prosesi iin kavramsal tasarm
projesi hazrlanr. Kavramsal tasarm, Fizibilite Raporunda seilen en uygun prosesin
Teknik Raporu ile avan proje veya prensip projesini iermelidir. Kavramsal proje veya
prensip projesi genelde, tesis yerleim plan, borulama plan, hidrolik profil, P&I
Diyagram ile baz yap ve nitelerin 1/100~1/200 lekli prensip izimlerini ierir.
Ancak baz durumlarda kavramsal proje yerine, avan proje detaynda proses ve mimari
izimleri (betonarme hari) de istenebilmektedir.
Kavramsal tasarm teknik raporu, fizibilite almasnda elde edilen bir takm bilgileri
iermelidir. htiyaca bal olarak raporun amac ve kapsam, proje alan hakknda bilgi,
su ve atksu altyaps hakknda bilgi, su kalitesi, dearj ve tasarm kriterleri, proses
seimi, kavramsal tasarm (arazi ve saha, inaat ve iletme aamalar, nerilen tesisin
yerleimi ve kavramsal tasarm, amurun bertarafyla ilgili hususlar, atksu artma tesisi
proses hesaplar, nerilen atksu artma tesisi nite detaylar ile atksu artma tesisinde
kullanlacak ekipman listesi) ve eklerini iermelidir. Eklerde; kaynaklar, atksu artma
tesisi hidrolik hesaplar, maliyet tahminleri, atksu artma tesisi izimleri (avan veya
kavramsal proje dzeyinde) yer almaldr. Raporda ayrca, tesis iletimine ait bilgiler,
iletme ve bakm iin ihtiya duyulan personelin nitelikleri ve says hakkndaki gerekli
bilgiler de verilmelidir.
Proses Hesaplar
Atksu artma tesisi niteleri tasarmnda esas alnan tasarm kriterlerinin nasl seildii
aklanmaldr. Artma sistemine ait nitelerin tasarmnda esas alnan yaklamlar,
tasarm parametreleri, kabuller ve kullanlan formller ve hesaplamalar aka
belirtilmelidir. Her bir nite iin bulunan boyutlar bir tablo halinde verilmelidir.
13
Hidrolik Hesaplar
Hidrolik hesaplar, kavramsal tasarm teknik raporunda detayl bir ekilde yer almaldr.
Hidrolik profilde, btn havuzlardaki (planlama dnemleri iin kurak ve yal hava
debileri dikkate alnarak) maksimum ve minimum su kotlar, havuz taban kotlar, savak
kotlar verilir. Baz durumlarda havuzlardan bir ksmnn devre d kalmas gibi
durumlar iin ilave hesaplamalar da yaplr.
Tesis birimlerine ait iletme ve bakm talimatlar ile acil durum talimatlar
hazrlanmaldr.
evre Dzeni, Havza Koruma veya (varsa) Nehir Havzas Ynetim Planlar
1:25000 veya 1:10000 lekli evre Dzeni ve Havza Planlar, u ierie sahip olmaldr:
14
Havza ierisindeki dier atksu artma tesisleri,
Havza ile ilgili var olan ve planlanan pompa istasyonlar ve ana kolektrler,
Yamursuyu taknlar ve yamur suyu tanklar,
Kanalizasyon planlar
Atksu artma tesisi yerinin genel plan, 1:2500, 1:1000 veya 1:500 lekli haritalarda
gsterilmelidir. zellikle, ortalama deniz seviyesinin stndeki ykseklikler, atksu
artma tesisinin ana boyutlar, gzergh a, olas genileme blgeleri, alc ortam
dearjlar ile birlikte tapu kayd planlar ve mal sahibi ynlendirmeleri vaziyet plan
zerinde gsterilmelidir.
Atksu artma tesisi yerleim plan, 1:500 veya 1:100 lekli olabilir. Yerleim plan,
atksu artma tesisinin yerletirilecei alann detayl plann, artma tesisi birimlerini,
yardmc birimleri ve ara borulamalar gstermelidir.
Hidrolik profil
Atksu artma tesisinin en bandan en sonuna kadar olan boyuna kesiti, 1:100 lekli
olarak verilebilir. Yatay ve dey lek farkl olabilir. Yatay lek, dey lein 1/5i
olabilir.
P&I Diyagram
Tesis birimlerinin plan ve kesitleri, byk tesisler iin 1:200 veya 1:100, kk tesisler
iin ise 1/50 veya 1/20 lekli olabilir. Btn nemli binalar stten grnte (plan) ve
baz yan kesitlerde gsterilmelidir (enine ve boyuna kesitler). Ykseltiler bina
yzeylerine eklenmelidir.
Atksu artma tesisi tasarmnn hesap raporlar ve taslak izimleri, artma tesisi
projesini onaylayacak kuruma belirli sayda sunulur. Rapor ve izimler zerinde
mutlaka projeyi yapan ve izenlerin isim ve imzalar yer almaldr.
15
izimlere ilave olarak, elektrik, otomasyon, mekanik ve betonarme hesap ve izimleri de
bulunmaldr.
Atksu artma tesisi uygulama projesi ile artma tesisleri nitelerinin konumlar ve esas
boyutlar, farkl uygulamaya meydan vermeyecek, ihaleye, metraj ve kefin
hazrlanmasna zemin tekil edecek ekilde detayl hazrlanmaldr.
Bir atksu artma tesisi uygulama projesi aadaki rapor ve ekleri iermelidir.
1/25.000 veya 1/5.000 lekli veya mevcut altyap tesisleri ile yaplacak tesisleri toplu
halde gsterebilecek lekte olmaldr. Planda, mevcut ve yaplacak yeralt ve yerst
tesislerini, borulama planlar, arazi snrlar, yol durumu, enerji temini, drenaj sistemi ve
dearj yaplacak yerler ayrca gsterilecektir.
1:200 veya 1/100 lekli planlanan artma tesisi ve yardmc niteleri, yollar, beki
kulbesi, itler, ana giri kaps, aydnlatma direkleri, vb. gsterilecektir.
c) Borulama plan
1:200 veya 1/100 leklidir. Genel vaziyet planndaki artma niteler arasnda ve tesis
ilerinde planlanan btn boru ve ak kanallarn hem hat tanmlar yaplacak ve hem de
P&I projelerinde kullanlacak KOD ve SEMBOLler ile adlandrlacaktr.
d) Hidrolik profil
Tesise ait hidrolik profil, nitelerin boy kesitlerini de gsterecek ekilde izilecektir.
Hidrolik profil giri yaps ile varsa depolama yaplarn da iine almaldr.
e) P&I diyagram
Hem hat tanmlar ve hem de P&I projelerinde kullanlan kod ve semboller kullanlarak
tesise ait P&I diyagramlar verilecektir.
16
f) Tesisin ve her bir nitenin mimari plan ve kesitleri : 1/100 veya 1/50 lekli
g) niteleri yeteri derecede tanmlayacak mimari detaylar: 1/20, 1/5, veya 1/1 lekli
h) Tesis yerinin tesviye edilmi tesviye erili haritas ve buna dayal kaz ve dolgu
planlar ve kesitleri: 1:500 veya 1:100 lekli
) Artma tesisi yeri ve nitelerinin yeralt suyu ve temel (zemin) drenaj planlar ve
bunlarn tahliye ayaklar plan ve kesitleri (Drenaj Projesi): 1/50 lekli
Artma tesisinin ve her bir nitesinin taban temel drenaj projeleri verilecektir. Bu proje
kapsamnda detaylar ve zellikle dearj noktas detaylar verilecek feyezan
durumlarnda sistemin davran aklanacaktr. Sistemin boyutlandrlmas ile ilgili
aklamalar proje raporunda verilecektir.
i) Kalp ve donat planlar: 1/100 veya 1/50 lekli, inaatn projesine uygun
yaplabilmesi iin kfi miktarda ve sayda noktasal detay resimleri
j) Mekanik donanm planlar: 1/25 lekli kullanlan btn ekipmana ait plan ve
detaylar
17
2.2.4.3. Keif, Metraj ve hale Dosyalar
a) Metraj
Projede yer alan farkl yaplarn her birisi iin ayr ayr metraj listeleri hazrlanacaktr.
Metraj listelerinde, iin tamamlanmas iin gereken i kalemleri birim fiyat poz no.larna
gre sralanmaldr.
b) Keif
Analize esas rayiler, projenin idareye verildii yla ait olacaktr. evre ve ehircilik
Bakanl ve ilgili idarece geerli kabul edilen dier kurulularn rayi, analiz ve birim
fiyatlar kullanlacaktr. Birim fiyatlar bulunmayan i cinsleri iin % 25 orannda
yklenici kr ve genel masraf karl dnlerek gerekli pozlarn analizi yaplacaktr.
Hesap sonular yuvarlatlr.
Keif cetvelleri metrajlar esas alnarak hazrlanr. Keif cetvellerinde poz.nosu, ksaca
iin tanm, l birimi, miktar, birim fiyat, tutar gsterilir. Keif cetvellerine, gerekirse
belgelendirilmi kamulatrma bedelleri ilave edilir. Ayrca keif zeti verilir. Fiyat
farklarnn verilip verilmeyecei, verilecek ise verilme artlar aklanmaldr.
c) hale Dosyalar
naat ihalesine esas teklif alma artnamesi, szleme gibi standart dokmanlar idarece
ykleniciye verilir. Yklenici (mteahhit veya proje birimi), zel teknik artnameleri,
standartlar, malzeme listelerini v.b. dokmanlar hazrlayacaktr.
18
planlarnn snrlarnn belirlenmesi,
Sre ve maliyet plan hazrlanmas
haleler, Kamu hale Kanunu (KK) veya uluslararas projeler iin uluslararas ihale
prosedrlerine gre yrtlr.
Bu kanunun amac, kamu hukukuna tbi, kamunun denetimi altnda bulunan veya kamu
kayna kullanan kurum ve kurulularnn yapacaklar ihalelerde uygulanacak esaslar
belirlemektir. 4734 sayl kanunda belirtildii ekilde devlet ihalelerinde Kamu hale
Kanunu geerli olmaktadr. haleler aada verildii ekilde yaplmaktadr:
Ak ihale usul: Btn isteklilerin teklif verebildii ihale usuldr. Ak ihale usul tm
isteklilerin katlmna imkn salayan bir ihale usul olmas nedeniyle, ihaleler iin
tercih edilmesi beklenen bir yoldur.
Pazarlk usul: 4734 Sayl Kamu hale Kanununda belirtilen hallerde kullanlabilen,
ihale srecinin koullara gre aamal olarak gerekletirildii ve baz hallerde idarenin
ihale konusu iin teknik detaylar ile gerekletirme yntemlerini ve belli hallerde fiyat
isteklilerle grt ihale usuldr.
Dorudan Temin: 4734 sayl Kamu hale Kanununun 22 nci maddesinde belirtilen
hallerde ihtiyalarn, piyasada fiyat aratrmas yapmak suretiyle dorudan temin
edilebildii usuldr.
19
b) Uluslararas haleler
Krmz Kitap (Red Book): Szleme, projenin veya tasarmn i sahibi tarafndan
hazrlatldktan sonra ihale edilen projelerde kullanlmaktadr. Yklenici, i sahibi
tarafndan hazrlanm olan tasarmlar dorultusunda iin yaplmasnda grevlidir.
Yaplan iin mhendislik riskleri tamamen iverene aittir. Yaplacak ile ilgili olarak
yklenicinin alternatif zmleri deerlendirmeye alnmamaktadr.
Yeil Kitap (Green Book): Bu kitabn ad Ksa Szleme Formu (Short Form of
Contract) olup toplam szleme bedeli 500.000 ABD Dolarndan kk ve/veya sresi 6
ay gemeyen projelerde kullanlmaktadr. Szleme, i sahibinin yapm olduu bir
tasarmn veya kararlatrm olduu bir projenin yklenici tarafndan
gerekletirilmesini kapsayan iler iin kullanlmaktadr. Ayrca, bu projelerde genelde
mavir yoktur, iveren temsilcisi vardr.
20
Beyaz Kitap (White Book): Beyaz Kitap taraflar arasnda yaplacak mavir
mhendislik szlemesinin esaslarn ortaya koymak bakmndan balayc olmayan
ancak yol gsterici mahiyette bir kaynaktr.
naat denetimcisi (idarenin veya zel kuruluun grevlendirdii kontrolr) (gerekli ise
uygun bir uzman ile birlikte), inaatn teknik artnameye uygun olarak uygulanmas iin
mteahhidin ve alt taeronlarnn almalarn izler. naat sahasndaki farkl mteahhit
i paketlerini koordine eder, performans ve zaman planlarn izler. Ara onaylar, inaat
denetimcisi tarafndan yaplmaktadr. Sonular, bir protokol ile kayt altna alnmaldr.
Btn inaat sresi boyunca inaattan sorumlu olan bir antiye efi grevlendirilir.
Atksu artma tesisinin devreye alnmas, inaat denetisi, mteahhit firma ve ekipman
tedarikileri ve ilgili idari kurumlarn yakn ibirlii ile yaplr. letme personeli, gerekli
lm, kontrol ve veri kaydetme gibi iler iin eitilmelidir. Envanter planlar ve iletme
talimatlar eksiksiz bir biimde olmal ve ilgili yerlere aslmaldr. Envanter planlar,
zellikle onaylanm planlar ve inaat srasnda yaplm deiikliklerin hepsini, iletme
talimatlar ise eitli alma koullar, acil durumlar ve sistem arzalar gibi durumlar
iermelidir.
21
ekil 2.1. Atksu artma tesisi tasarm ile ilgili genel ak emas
22
ekil 2.2. Atksu artma tesisi inaat ile ilgili genel ak emas
2.4. Kaynaklar
23
TSE EN 12255-1 (2006) Atksu Artma Tesisleri - Blm 1: Genel Yapm Kurallar, Trk
Standartlar Enstits.
Qasim, S.R. (1999). Wastewater Treatment Plants; Planning, Design and Operation,
Technomic Publishing Co. Inc.
24
3. ATIKSU ARITMA TESSLERNN TASARIMI N GEREKL VERLER
Bu blmde, Atksu Artma Tesisleri tasarmna ilikin temel teknik veriler ve esaslar
zetlenmitir.
Bir meskn blgede yaayan nfus hakknda en iyi bilgi kayna resmi nfus
saymlardr. lkemizde nfus saymlar Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan
yaplmaktadr.
Nfus doumlarla artar, lmlerle azalr. Gler her iki yne de tesir eder. Toprak ilhak
da nfusu arttrr. Bu drt bileen, sosyal ve ekonomik faktrlerin etkisi altnda bulunur.
Yllara gre nfus deiimi ounlukla S eklinde bir eriye uyar (ekil 3.1). Nfus art
hz balangta ok yavatr. Bu hz, zamanla artar ve en byk deerine ular. Dnm
noktasndan itibaren nfus art erisine izilen teetin eimi, yani nfus art hz azalr.
Neticede nfus bir L doygunluk deerine asimptot olur. Benzer bir S-erisi, bakteri
kltrlerinde, mikroorganizma saylarnn izlenmesi (oalma) srasnda
gzlenmektedir (Muslu, 1996).
25
Bir yerleimin nfus saym neticeleri aritmetik bir grafik kad zerinde noktalanrsa,
bu erinin eitli ksmlar farkl matematiksel fonksiyonlarla ifade edilebilir. Yeni
kurulan bir iskn blgesinde artan hzl bir nfus geliimi gzlenebilir. Aksine, bir
bykehirde, yeni binalarn yaplmas iin gerekli arsa azaldndan, fiziki bir snrlama,
yahut i ve ticaret hayatnn ve yaama artlarnn bozulmas sebebiyle sosyal kstlar
bymeyi snrladnda, azalan hzl bir nfus art ile karlalabilir. Nfus art
erisinin doru izgi halini ald meskn blgeler de mevcuttur.
Bir blgenin gelecekteki nfusunu tahmin etmek iin kullanlan balca hesap
yntemleri;
Aritmetik Art
Geometrik Art
Lojistik Eri Metodu
Benzer ehirlerle Karlatrma (Grafik Metot)Metodu
olarak saylabilir. Sz konusu nfus tahmin yntemleri aada detayl bir ekilde
aklanmtr.
Bu metot, her iki ekseni de aritmetik lekli bir grafik kadna iaretlenen gemi nfus
deerlerinin doru izgi halini ald durumu ifade eden matematik bir modeldir. Bu
halde erinin teet eimi, yani nfus art hz sabittir; burada kaya aritmetik art hz
sabiti denir (Muslu, 1996).
dy/dt = ka (3.1)
Buna gre birim zamandaki nfus art ka=QN/Qt eklinde ifade edilebilir. Bu denklem
de N nfus, t zaman, ka aritmetik nfus art hzn gstermektedir. Bu denklem ilk (y i)
ve son (ys) nfus saymlar arasndaki entegre edilirse,
y2 t2
y1
y k a t
t1
(3.2)
ka = (ys-yi)/(ts-ti) (3.4)
elde edilir.
Yerleim biriminin gemi yllardaki nfus saymlar ikiden fazla ise birden fazla art
hz hesaplanarak ortalama bir nfus art hz bulunabilir. Aritmetik art metodunda
26
nfusun zamanla deiimi ekil 3.2 deki gibi bir doru gsterir. Bu yntem genelde 5
yl gemeyen zaman aralklar iin uygulanr.
Bu metotta, nfusun birim zamandaki artnn mevcut nfus ile orantl olduu kabul
edilir. Buna gre nfusun birim zamandaki deiimi; dy/dt=kg.y, eklinde yazlabilir
(Muslu, 1996). Burada kg geometrik art hz sabitidir. Bu denklem bilinen iki nfus
saym (yi ve ys) iin entegre edilirse;
ys t
s
dy
y y k g t t (3.5)
i i
ys
ln k g (t s t i ) (3.6)
yi
olarak hesaplanr .
ile hesaplanabilir.
Herhangi bir yerleim merkezinin gelecekteki nfusunu hesaplamak iin, aritmetik veya
geometrik metotlardan birini semeden nce, sz konusu yerleim merkezinin gemi
nfuslarnn zamana gre grafii izilir. Grafik yaklak bir doru gsteriyorsa aritmetik
27
metot, konkav bir eri gsteriyorsa geometrik metot seilebilir (ekil 3.3). Geometrik
art ynteminin baz zel halleri aada ayrca verilmektedir.
ller Bankas Genel Mdrl ime suyu talimatnamesine gre, yerleim merkezlerinin
ller Bankasnca finanse edilen ime suyu ve kanalizasyon projelerinin hazrlanmasnda
esas alnacak gelecekteki nfuslarn aadaki ifadeye gre hesaplanmas
ngrlmektedir (Muslu, 1996):
305 g
y g ys * 1 + (3.9)
100
Burada;
gstermektedir.
yy
= a 1 *100 (3.10)
ye
Burada;
28
1<<3 ise iin bulunan deeri
<1 ise =1
>3 ise =3
alnmas ngrlmektedir. oalma katsays genelde mevcut ilk ve son nfus saymlar
aras 5 yllk dilimlere ayrlarak her bir dilim iin ayr ayr hesaplanan deerlerinin
ortalamas olarak alnmaktadr.
ller bankas yntemi aslnda sabit hzl geometrik art yntemi olup genelde yksek
ynde tahminlere yol amaktadr. Bu yzden zel sebepler dnda mevcut haliyle
kullanlmas uygun deildir.
Bu metotta, nfusun birim zamandaki artnn mevcut nfus ile orantl olduu, ancak
sz konusu artn azalan hzlarla gerekletii kabul edilir. Gelecekteki nfus deeri;
yg y y * (1 kd ) y (3.11)
ifadesinden bulunabilir. Burada; kd: nfus art hzn, y: planlama sresini (yl)
gstermektedir.
Buradaki kd parametresi nfus art hz katsaysdr. Herhangi iki nfus saym iin bu
deer, eski nfus saymlarnn iaret ettii gemi nfus deiim katsaylar da dikkate
alnarak, tercihen 5 ylda bir kademeli olarak azalacak ekilde seilir ve formldeki
yerine yazlr.
29
3.1.1.3 Lojistik Eri Metodu
y s yi ( L yi ) x 1 e kd .(ts ti ) (3.12)
Buradaki kd parametresi nfus art hz katsaysdr ve herhangi iki nfus saym iin bu
deer;
( )
(3.13)
Zaman apsis olmak zere, nfuslar ordinatta gstererek izilen grafikler genellikle
gzle kolaylkla grlen eimleri aa vururlar ve nfusu tahmin etmek zere erilerin
gelecee doru uzatlmasna imkn verirler. Bu ileme, nfus projeksiyonlar da denir.
Nfus erisini gelecee doru uzatrken, sosyo-ekonomik gelimesi incelenen yerleime
benzeyen, fakat ondan daha byk nfuslu ehirlerin nfus artlarn gsteren
erilerden yararlanlr. Bu metotta, sz konusu ehrin gelecekteki bymesinin,
kyaslanan ehirleri gemiteki bymesine benzer ekilde gerekleecei kabul edilir
(Muslu, 1996).
Bu metot yardmyla rnek olarak Adana ili iin yaplan hesap tahminleri ekil 3.6 da
zetlenmitir.
30
ekil 3.6. Grafik Metot
31
3.1.3. Nfus Tahmini Uygulamas
Bu kapsamda, nfus saym deeri kentsel k nfusu deerine tekabl eder ve hesap
tablosuna nce o ilenir. Daha sonra alta doru yllara gre kentsel k nfuslar
hesaplanr.
Yaz deerinin art ile ilgili gvenilir veri yoksa, k nfusunun belli bir kat olarak
alnabilir. (rn. %120si, %75i). zel bir durum olmad takdirde, krsal nfusun yazn
deimedii kabul edilerek yazlk nfus sadece kentsel nfusa ilenebilir.
Tm tahmin ve senaryo sonular mutlaka farkl grafiklere ilenerek, gerek yap detayl
olarak da incelenmelidir. (rn. ilenin 1960-2040 kentsel nfus deiimi, havzann
yllara gre edeer nfus deiimi vb.)
32
Tablo 3.2. Yllara gre deien nfus art hz deerleri rnekleri
Yllar Nfus Art Hz (%)
Merkez le
Kentsel Krsal
2000-2005 3,000 2,600
2005-2010 2,600 2,300
2010-2015 2,300 2,000
2015-2020 2,000 1,800
2020-2025 1,800 1,600
2025-2030 1,500 1,400
2030-2035 1,300 1,000
2035-2040 1,000 0,800
Tm senaryolar tek bir grafik zerine ilendiinde, yerleimin daha nceki nfus
deiim yapsn da yanstan, S-erisine en uygun olan, tercihen en dk arta kar
gelmeyen eri/senaryo seilmelidir.
Nfus tahmini senaryolarnn mukayesesi rnek bir grafik ekil 3.8 de sunulmaktadr.
33
Gemiteki (2007 ncesi) Nfus Saymlar ile Adrese Dayal Nfus Kayt
Sisteminin (ADNKS) karlatrlmas
1960 ylndan itibaren salkl Nfus Saym sonularna ulalabilir. Buna ramen farkl
kaynaklar (TK vb.) kimi zaman farkl deeler verebilir, bu konuda yerel yetkililer ile
grlerek en uygun olan seilmelidir. Ara bir nfus saym olan 1997 Nfus Saym
deeri, grafiklerde sreklilik gstermeyebilir.
2007 ylnda yeni metodolojili saym sistemine geilmesiyle (Adrese Dayal Nfus Kayt
Sistemi: ADNKS), eski ve yeni nfus deerlerinin devamlln tek grafikte vermek
glemitir. rnein nfus-zaman erilerinde keskin klar veya iniler
gzlenebilmektedir.
Benzer ekilde, 2008 ylnda deien Belediye yaps ile yerleimlerin srekliliini tek
grafikte vermek glemitir. Bu tarihe dek Belde Belediyeleri krsal nfus olarak
anlrken, yeni yapda kaldrlmalaryla nfuslar kentsel veya krsal nfusa yedirilmitir.
Bu durumda yerel olarak yre ile ilgili doru bilgi edinilmesi gerekmektedir.
Zaman ierisinde gzlenebilecek bu krlmalar, 3 farkl yerleim yeri iin gerek veriler
kullanlarak bir nfus projeksiyonu grafii zerinde rnek olarak verilmitir (ekil 3.9).
34
ADNKS deerinin sadece toplam nfus grafiinde ayrk bir nokta olarak grafie
yerletirilmesi
Nfus tahminlerinin 2000-2040 dnemi iin yaplmas ve toplam nfus
deerinin mmkn olduunca ADNKS noktalarndan geirilmeye allmas
35
ekil 3.10. Trkiye iin nfus saymlar ve nfus tahminleri
Atksu akmlar kararl veya tekdze olmayp saatlik, gnlk, aylk ve yllk deiimler
gsterir. Atksu artma tesisi tasarmnda, atksu debisi yannda mevcut durumda ve
gelecekteki deiiminin de bilinmesi gerekir. Doru bir tasarm iin atksu miktar ve
zelliklerinin en gereki biimde ngrlmesi kritik nem tar. Bu kapsamda atksu
akmlarnn llmesi gerekir. lm imknnn olmad durumlarda ise nceki
tecrbeler nda atksu akmlar ile ilgili olabildiince geree yakn tahminler
yaplmaya allr.
Tasarma esas verilerin eldesi (ATV 198-E) Ek 2-1de, atksu akmlarnn deiimi ise Ek
2-2de detaylandrlmtr.
lm ve zleme
Atksu akmlar ile ilgili debi ve kirletici parametre lmleri grafik veya tablolar halinde
ifade edilebilir. Bir atksu artma tesisi giriinde 7 gn sreyle llen debi, KO ve AKM
lmleri ekil 3.11deki gibi ifade edilebilir (Henze vd., 2002). ekildeki debiler evsel,
endstriyel ve kurumsal atksu akmlar ile atksu kanal ebekesinde ieriye veya
darya szan yeralt suyu/yamursuyu akmlarnn toplamdr. Ancak atksu
akmlarnn bileenleri ve deiimleri ile ilgili bir tahmin yaplmas durumunda, sz
konusu bileenlerin alt havzalar baznda ayrtrlarak her birinin ayr ayr analiz edilip
muhtemel deiimleri de ngrlmelidir. Toplam akmla ilgili durum ise alt bileen
tahminlerinin toplam olarak ifade edilmelidir.
Atksu artma tesislerindeki numune alma ve lm faaliyetleri kolay olmayp zel itina
gerektirir. zellikle amur younlatrma, rtme ve susuzlatrma birimlerinden gelen
36
geri dn akmlar ham atksuya zgara ve kum tutucu birimleri ncesi katlabilecei
iin debi ve kirletici konsantrasyonlarnn doru lmn gletirir.
ekil 3.6 benzeri bir grafik ile, lm yaplan zaman aralndaki en yksek gnlk
(20.000 m3/gn) ve saatlik (1.100 m3/sa) debiler belirlenebilir. Elde yeterince uzun bir
dnemi kapsayan gnlk akm lmleri bulunduu takdirde, artma tesisi tasarmnda
kullanlan iki temel akm hesaplanabilir:
Qh,max: Ortalama en yksek (maksimum) saatlik akm (her bir gne ait en yksek saatlik
akmlarn ortalamas), m3/sa
Qh,ort: Ortalama saatlik akm (mevcut saatlik akmlarn tamamnn ortalamas), m 3/sa
Qh,max, kanal ve havuzlarn hidrolik kapasitesinin belirlenmesi bakmndan nemlidir.
ekil 3.11. Bir atksu artma tesisi giriinde 7 gn sreyle llen debi, KO ve AKM
lmleri (Henze vd., 2002)
Mevcut verilerin istatistiki analizi ile atksu akmlar ve kirlilik seviyelerinin deiimi
hakknda daha kapsaml deerlendirme imkan salanr. Atksu akmlarnn ihtimal
dalm genelde Normal veya log-Normal dalma uyar. Genel bir prensip olarak
saatlik, maksimum/minimum gnlk ve gnlk akmlar log-Normal dalma, haftalk,
15 gnlk, aylk ve yllk ortalama akmlar ise, Merkezsel Limit Teoremi gerei, Normal
dalma uyar. Atksu akmlar ve kirletici seviyeleri ile ilgili mevcut veri taban genelde
37
snrl sayda veriyi ierdiinden sz konusu verilerin zel olarak analizi gerekir (Henze
vd., 2002).
Eklenik ihtimal (yzdelik) grafikleri artma tesisi tasarmnda nemli bir istatistiki
deerlendirme aracdr. Bu tr bir diyagram ekil 3.12de verilmitir (Henze vd., 2002).
Genellikle %60lk deer ortalama, %85lik deer ise maksimum tasarm bykl
olarak esas alnr.
ekil 3.12. Danimarka Lundtofte Kentsel Atksu Artma Tesisinde 1984-89 dnemi
atksu akmlarnn %'lik grafii - Qg,ort=Q0,60=30.400 m3/gn,
Qg,max=Q0,85=42.500 m3/gn (Henze vd., 2002)
Atksu verilerindeki anormal ve dzensiz veriler, eldeki verilerin kronolojik sra ile bir
zaman serisi olarak grafiksel deerlendirilmesi yoluyla kolayca belirlenebilir. Sz
konusu dzensizlikler srama, trend veya haftalk/mevsimlik deiimler halinde ortaya
kabilir.
Mevcut veri seti kkten bye doru sralanp Weibull eitlii, P(XX 0) = m/(n-1)
veya uygun dier bir eitlik esas alnarak oluturulan eklenik ihtimal dalm fonksiyonu
logaritmik ihtimal grafii kadnda iaretlenerek, normal veya log-normal dalma
uygunluk kolayca belirlenebilir. Weibull ifadesinde, m veri seti sra numarasn (en
kk veride m=1), n ise toplam veri saysn gsterir. Normal dalma uyan bir veri
setinin eklenik dalm fonksiyonu x ekseni aritmetik olan normal ihtimal grafii
kadnda bir doruya kar gelir. Benzer olarak, log-normal dalma uyan bir veri
setinin eklenik fonksiyonu da x ekseni logaritmik olan normal ihtimal grafii kadnda
bir doruya kar gelir. Normal ve log-normal dalm grafikleri yardmyla incelenen
veri setinin ortalama (Xort) ve standart sapmas (Sx) bulunabilir:
Xort = X0,50
Sx= X0,84 - X0,50 = X0,50 - X0,16
Ancak, log-normal dalmda ortalama deer %50 ihtimale kar gelmez ve dalmn
zelliinden faydalanlarak Tablo 3.5deki formlle hesaplanlabilir (Henze vd., 2002).
38
Atksu verilerinin istatistiki analizi ile ilgili daha detayl bilgi iin Henze vd. (2002)
Blm 1, ATV 198-E ve Metcalf & Eddy (2003) Blm 3.3 ve 15.2ye bavurulabilir.
Tablo 3.5. Normal ve log-normal dalm parametrelerinin (Xort ve Sx) grafik yolla hesab
Normal dalm Log-normal dalm
(veriler x ekseni aritmetik olan normal ihtimal (veriler x ekseni logaritmik olan logaritmik ihtimal
grafiinde doru zerine der) grafiinde doru zerine der)
Ortalama: Xort = X0,50 log Xort = log (X0,50+1,15135)
Standart sapma: Sx= X0,84 - X0,50 = X0,50 - X0,16 Sx= log (X0,84 - X0,50) =log (X0,50 - X0,16)
Evsel debi, kii bana gnlk maksimum su tketiminin nfusla arpm ile ifade edilen
deerin atksu kanal ebekesine intikal eden (ulaan) ksmdr. Kii bana gnlk
maksimum su tketimi (yaz aylarndaki gnlk ortalama su tketimi), yllk ortalama
tketimin ~1,f5 katdr. Tketilen suyun %75~95inin atksu kanal ebekesine ulaaca
kabul ile yaz aylarndaki maksimum gnlk evsel atksu debisi;
gstermektedir. Buna gre artma tesisi tasarm bakmndan nem tayan toplam
debiler aadaki gibi ifade edilebilir:
Burada;
39
gstermektedir.
n1, gn iindeki atksu debisi salnmlarn temsil eder ve yerleim biriminin nfusuna
bal olarak deiir (Tablo 3.6 ve (ATV 198-E)). Maksimum ve minimum debilerin
nfusa bal olarak deiiminin hesabnda kullanlan farkl bir yaklam Ek 2-3de
verilmektedir.
n2, sanayi tesislerinin vardiya says ile alakaldr. Tek vardiya halinde n 2=5-6 saat, ift
vardiya iin n2=12-14 saat, vardiya iin ise n2= 24 saat alnabilir.
Atksu debi ve kirlilik ykleri baz durumlarda edeer nfus (EN) olarak belirtilir.
Edeer nfus, birim atksu debisi veya BOye bal olarak ifade edilebilir. Dnya
genelinde yaygn biimde aadaki iki tanm kullanlr:
1. Edeer nfus (EN) = 60 g BO5/gn
2. Edeer nfus (EN) = 0,2 m3/gn
Bu iki tanmda lkeden lkeye deimeyen sabit byklkler esas alnr. Kanalizasyon
ebekesine bal bir yerde yaayan bireylerin kirlilik ykleri nemli lde deiim
gsterebilir (Tablo 3.7). sz konusu farkllklar oturulan evin durumu ve konumu,
kiilerin sosyo-ekonomik ve ekolojik hayat tarz ile evlerde kullanlan alet/sistemler
(mutfak tcleri vb.) vb. etkenlere baldr. Edeer nfus ve kii bana kirlilik yk
kavramlarnn yanl anlalmakszn dikkatli bir biimde kullanlmalar gerekir. EN ve
birim kirlilik yk atksu artma tesislerine gelen ortalama kirlilik yknn ifade
edilmesi bakmndan pratik kolaylk salar. Trkiye artlarnda kullanlabilecek birim
debi ve kirlilik ykleri iin Atksu Artma Tesisleri Teknik Usuller Tebliinde (OB,
2010) nerilen deerler kullanlabilir. eitli lkelerdeki kii bana yllk kirlilik ykleri
Tablo 3.8de verilmitir (Henze vd., 2002).
Tablo 3.7. Kii ba kirlilik yk deiimleri (Henze vd., 2002)
BO (g/kii-gn) 15-80
KO (g/kii-gn) 25-200
N (g/kii-gn) 2-15
P (g/kii-gn) 1-3
Atksu (m3/kii-gn) 0,05-0,40
40
Tablo 3.8. eitli lkelerde kii bana yllk kirlilik ykleri (Henze vd., 2002)
Kirletici Danimarka Brezilya Msr Hindistan talya sve Turkiye Uganda ABD Almanya
BO
20-25 20-25 10-15 10-15 18-22 25-30 10-15 20-25 30-55 20-25
(kg/kii-yl)
AKM
30-35 20-25 15-25 - 20-30 30-35 15-25 15-20 30-55 30-55
(kg/kii-yl)
Top N
3-5 3-5 3-5 - 3-5 4-6 3-5 3-5 5-7 4-6
(kg/kii-yl)
Top P
1,5-2 0,6-1 0,4-0,6 - 0,6-1 0,8-1,2 0,4-0,6 0,4-0,6 1,5-2 1,2-1,6
(kg/kii-yl)
YAM (yzey aktif
maddeler) 0,8-1,2 0,5-1 0,3-0,5 - 0,5-1 0,7-1,0 0,3-0,5 - 0,8-1,2 0,7-3
(kg/kii-yl)
Fenol
10-20 - 3-10 - 3-10 - 3-10 - - -
(gr/kii-yl)
Hg
0,1-0,2 - 0,01-0,2 - 0,02-0,04 0,1-0,2 0,01-0,02 - - -
(gr/kii-yl)
Pb
3-10 - 5-10 - 5-10 5-10 3-10 - - -
(gr/kii-yl)
Cr
2-4 - 2-4 - 2-4 0,5-1,5 2-4 - - -
(gr/kii-yl)
Zn
15-30 - 15-30 - 15-30 10-20 15-30 - - -
(gr/kii-yl)
Cd
0,2-0,4 - - - - 0,5-0,7 - - - -
(gr/kii-yl)
Ni
2-4 - - - - 0,5-3 - - - -
(gr/kii-yl)
41
3.2.1.4. Atksu Debi ve Kirlilik Yklerinin Gelecee Dnk Tahmini
Atksu bileenleri Tablo 3.9 daki gibi gruplandrlabilir. Aada, nemli lde
endstriyel atksu dearj iermeyen tipik evsel ve kentsel atksularn bileimleri ile ilgili
bilgiler zetlenmitir (Henze vd., 2002).
42
Tablo 3.10. Evsel atksuyun tipik ortalama organik madde ierii (Henze vd., 2002)
Farkl atksu tiplerindeki konsantrasyonlar
Parametreler (gr/m3 = gm/L =ppm)
Konsantre Ortalama Seyreltik ok seyreltik
Biyolojik oksijen ihtiyac, BO
-nihai 530 380 230 150
-7 gnlk 400 290 170 115
-5 gnlk 350 250 150 100
-znm 140 100 60 40
-znm, kolay ayrabilen 70 50 30 20
-2 saatlik kelme sonras 250 175 110 70
Kimyasal oksijen ihtiyac, KO
(dikromat ile)
-toplam 740 530 320 210
-znm 300 210 130 80
-askda 440 320 190 130
-2 saatlik kelme sonras 530 370 230 150
-inert, toplam 180 130 80 50
-znm 30 20 15 10
-askda 150 110 65 40
-biyobozunur, toplam 560 400 240 160
-ok kolay ayrabilir 90 60 40 25
-kolay ayrabilir 180 130 75 50
-zor ayrabilir 290 210 125 85
-heterotrofik biyoktle 120 90 55 35
-denitrifiye biyoktle 80 60 40 25
-trofik biyoktle 1 1 0,5 0,5
Kimyasal oksijen ihtiyac, KOp
(permanganat ile) 210 150 90 60
-toplam 250 180 110 70
Toplam organik karbon (TOK) 40 25 15 10
-karbonhidrat 25 18 11 7
-protein 65 45 25 18
-ya asitleri 25 18 11 7
Ya ve gres 100 70 40 30
Fenol 0,1 0,07 0,05 0,02
Fitalat
-DEHP 0,3 0,2 0,015 0,07
-DOP 0,6 0,4 0,3 0,15
Nonilfenol (NPE) 0,08 0,05 0,03 0,01
Poli-aromatik hidrokarbonlar 2,5 1,5 0,5 0,2
(PAH) mg/m3
Deterjanlar, anyon (LAS) 15 10 6 4
Tablo 3.11. Evsel atksudaki tipik besi maddesi seviyeleri (Henze vd., 2002)
Farkl atksu tiplerindeki konsantrasyonlar (gr/m3)
Parametreler
Konsantre Ortalama Seyreltik ok seyreltik
Toplam azot 80 50 30 20
Amonyak azotu 50 30 18 12
Nitrit azotu 0,1 0,1 0,1 0,1
Nitrat azotu 0,5 0,5 0,5 0,5
Organik azot 30 20 12 8
Kjeldahl azotu 80 50 30 20
Toplam fosfor 14 10 6 4
Orto-fosfat 10 7 4 3
43
Poli-fosfat 0 0 0 0
Organik fosfat 4 3 2 1
Tablo 3.12. Evsel atksudaki tipik metal ierikleri (Henze vd., 2002)
Farkl atksu tiplerindeki konsantrasyonlar (mg/m3)
Parametreler
Konsantre Ortalama Seyreltik ok seyreltik
Alminyum 1000 650 400 250
Arsenik 5 3 2 1
Kadmiyum 4 2 2 1
Krom 40 25 15 10
Kobalt 2 1 1 0,5
Bakr 100 70 40 30
Demir 1500 1000 600 400
Kurun 80 65 30 25
Mangan 150 100 60 40
Cva 3 2 1 1
Nikel 40 25 15 10
Gm 10 7 4 3
inko 300 200 130 80
Tablo 3.13. Evsel atksudaki eitli parametrelerin durumu (Henze vd., 2002)
Farkl atksu tiplerindeki konsantrasyonlar (mg/m3)
Parametreler
Konsantre Ortalama Seyreltik ok seyreltik
Askda kat madde
450 300 190 120
(gr/m3)
Uucu askda kat
madde 320 210 140 80
(gr/m3)
2 saatlik kelti
10 7 4 3
(ml/L)
2 saatlik keltide
askda kat madde 320 210 140 80
(gr/m3)
2 saatlik keltide
uucu askda kat
220 150 90 60
madde
(gr/m3)
2 saat sonra askda
kat madde 130 90 50 40
(gr/m3)
Koliform
108 108 108 108
(No/100 ml)
Viskozite
0,001 0,001 0,001 0,001
(kg/m-s)
Yzey gerilimi
50 55 60 65
(dyn/cm2)
letkenlik
120 100 80 70
(mS/m)
pH 7-8 7-8 7-8 7-8
Alkalinite
3-7 3-7 3-7 3-7
(ed/m3)
Sulfit
0,100 0,100 0,100 0,100
(gr/m3)
Siyanr 0,050 0,035 0,020 0,015
44
(gr/m3)
Klorr
500 360 280 200
(gr/m3)
Bor
1,0 0,7 0,4 0,3
(gr/m3)
Atksudaki eitli bileenler arasndaki oran artma prosesi seimini etkiler. Evsel atksu
bileenleri arasndaki tipik oranlar Tablo 3.15de verilmitir. Yksek KO/BO5 oran zor
ayran organik maddelerin varln gsterir. Tksek KO/TKN oran etkin
denitrifikasyonun lehine, yksek UKM/AKM oran ise AKM bnyesindeki UKMnin
yksek olduunu gsterir.
Tablo 3.15. Evsel atksulardaki temel kirletici parametreler arasndaki tipik oranlar
(Henze vd., 2002)
Oran Dk Tipik Yksek
KO/BO 1,5-2,0 2,0-2,5 2,5-3,5
KO/TN 6-8 8-12 12-16
KO/TP 20-35 35-45 45-60
BO/TN 3-4 4-6 6-8
BO/TP 10-15 15-20 20-30
KO/UAKM 1,2-1,4 1,4-1,6 1,6-2,0
UAKM/AKM 0,4-0,6 0,6-0,8 0,8-0,9
KO/TOK 2-2,5 2,5-3 3-3,5
Atksu artma tesislerinde artlan atksular sadece tesisin hizmet verdii atksu
havzasndan toplanan atksular deildir. Tesis ii geri dn akmlar ve baz harici atk
akmlarnn da atksu arta tesislerinde evsel atksularla birlikte artm gerekir. Bu tr
akmlarn balcalar;
Aktif amur proses tasarmnda, havalandrma havuzu hacmi, amur oluum miktar,
oksijen ihtiyac ile nemli parametrelerin k konsantrasyonlarnn belirlenmesi
hedeflenir. Bir aktif amur prosesinin doru tasarm iin atksu karakterinin ortaya
konmas en nemli admdr. Atksu karakteristiklerinin biyolojik besi maddesi (N, P)
giderimi proseslerinin performans deerlendirilmesinde kritik nem tar. Atksu
karakterizasyonu, benzer ekilde, mevcut tesislerin performans deerlendirmesi ve
optimizasyonu ile faydal artma kapasitesi tespitinde de dikkate alnr (Metcalf&Eddy,
2003).
Atksu bnyesindeki kirletici maddeler, znm ve askda kat maddeler olarak ikiye
ayrlr.
46
znm ve askda kat maddeler arasndaki ayrm konusunda kesin bir mutabakat
yoktur. Birok lkede askda kat maddeleri ayrmak iin gzenek bykl 1 m
(GF/C) veya 0,45 m olan filtreler kullanlmaktadr. Danimarkada gzenek bykl
1,6 m (GF/C) olan filtreler kullanlmaktadr. Gzenek bykl kk olan filtreler,
byk olanlara gre daha az askda kat maddenin gemesine imkan vermektedir (Henze
vd., 2002).
Bir filtreden geen kat maddeler; znm kat maddeler (S), filtrede tutulanlar ise
askda kat maddeler (X) olarak tanmlanr (ekil 3.13).
C=S+X (3.19)
ekil 3.13. Askda kat madde ve znm madde ayrm, Danimarka Standard (Henze
vd., 2002)
Partikl boyutu 0,1 m ve daha byk aptaki kat maddeler kimyasal yntemlerle
ktrlebilmektedir. Dolaysyla 0,1 m gzenekli filtrelerin kullanld bir szme
setinde yrtlen askda kat madde miktar tayininin daha fonksiyonel olduu
bilinmektedir.
Atksuyun partikler madde dalm, ayrma ve keltim prosesleri iin kritik nem
tar. Partikler madde dalmlar zeldir ve her atksu iin farkllk gstermektedir.
ekil Ek 3.14de bir kentsel atksuya ait partikler madde dalm rnei verilmitir. Sz
konusu grafik gn boyunca partikler madde dalmnn deikenlik gsterdii bir
atksuya aittir.
Atksularda znm madde oran (znme indeksi) S/C olarak ifade edilir.
47
ekil 3.14. Lundtofte (Danimarka) Artma Tesisi ham atksu partiklleri dalm
(Henze vd., 2002)
kebilen kat maddeler, normalde 2 saatlik bir kme srecinde kelir. kelebilen
kat maddeler, atksuyun artlmam ksmnda bulunan toplam kat madde ierii ile 2
saatlik kme sresinin ardndan su stununun st ksmnda kalan toplam kat madde
ierii arasndaki farktr (Henze vd., 2002).
Atksu bnyesinde binlerce farkl organik madde bulunmaktadr. Sz konusu her bir
organik bileenin lm imknszdr. Bu nedenle organik maddelerin belirli bir ksmn
ieren kombine analiz yntemleri uygulanmaktadr (Henze vd., 2002).
Organik maddenin oksitlenmesi halinde, harcanan oksijen miktar (BO, KO, TO
analizleri ile) veya retilen karbondioksit (TOK analizi ile) miktar llebilir.
Farkl lm yntemleriyle farkl sonular elde edilir ve bu nedenle ayn organik madde
miktar lmn hedefleyen farkl yntemler tam olarak birbirinin yerine geemez.
Tablo 3.16, iki farkl atksu tr iin kullanlan farkl lm yntemlerindeki rnek analiz
deerlerini gstermektedir.
48
Tablo 3.16. Atksu numuneleri iin organik ieriini karakterize eden kombine
parametreler ve birbirleriyle ilikileri (Henze vd., 2002)
Tipik Konsantrasyonlar
(g O2/m3)
Sembol Bileen
Biyolojik
Ham Atksu
AAT k
CKOp KO deeri (potasyum permanganat deneyi ile edinilen) 180 30
CBO 5 gnlk BO deeri 280 25
CBO7 7 gnlk BO deeri 320 30
CBOu Nihai BO deeri 400 35
CKO KO deeri (potasyum dikromat deneyi ile edinilen) 600 100
SSKO Kolay Ayrabilir KO deeri 60 5
XSKO Yava Ayrabilir KO deeri 200 10
CTO Toplam Oksijen htiyac deeri 800 230
CTO(teorik) Toplam Teorik Oksijen htiyac deeri* 850 270
CTOK Toplam Organik Karbon deeri 200** 35**
CTOK(teorik) Toplam Teorik Organik Karbon deeri* 200** 35**
*Tketilen organik madde miktar zerinden sitokiyometrik olarak hesaplanr.
**birim: g C/m3
Analiz parametreleri seimi, her zaman tartma konusu olmutur. Genellikle kimyasal
analizlerin ok hzl olduu bilinmektedir; ancak, bunlar her zaman ilgili tm deerlerin
lm iin yeterli olmaz. Biyokimyasal analizler (CBO, SSCOD, XSCOD) daha fazla zaman
alcdr; fakat ou zaman artma sreci tasarm ve iletimine k tutan kritik temel
deerdir.
49
ekil 3.15. Tipik BO deneyi erileri (Henze vd., 2002)
ekil 3.16. Endstriyel ve evsel atksular iin farkl biyolojik bozunma hzlar
(Henze vd., 2002)
Farkl organik maddeler iin, gram organik madde bana farkl oksijen ihtiyalar sz
konusudur. Bu yzden, BO analizi ile yalnzca oksitlenen organik maddenin arl baz
alnarak, oksijen ihtiyac ile ilgili yaklak bir tahminde bulunulabilir.
Tipik evsel atksularda tayin iin seyreltme says ~100dr. BO analizi, atksu artma
tesisi tasarmlar iin gelitirilmi bir metot olmamasna ramen nceleri tesis
tasarmlarnda kullanlmakta idi. Gnmzde ise atksu artma tesisi tasarmlarnda
gelimi bilgisayar modelleri ile hesaplanabilen KO bileenleri deerleri
kullanlmaktadr.
51
laboratuar/laboratuar asistan tarafndan ayn veya farkl BO analiz yntemleri
kullanldnda sonular arasnda tutarszlklar sz konusu olabilmektedir.
Bu analiz yntemi iin iki farkl kimyasal oksitleyici kullanlr: potasyum permanganat ve
potasyum dikromat.
Potasyum dikromat ile daha iyi bir oksidasyon salanr. Sz konusu oksidasyona farkl
inorganik maddelerin oksitlenmesi de dahildir (NO -2, S-2, S2O32-, Fe2+, SO32-). Organik
azotun oksidasyonu ile aa kan amonyum ve amonyak oksitlenmez. Balk sanayiine
ait atksuda grlen trimetilamin gibi baz azot ieren bileenler ile piridin gibi evrimsel
azot bileenleri, KO analizi srasnda oksitlenmemektedir. KO analizi genel olarak evsel
atksudaki organik madde miktar iin doru bir tahmin sunar ve bu tahmin, atksuda
mevcut organik maddelerin tam oksidasyonu sonucu elde edilecek teorik oksijen
ihtiyacnn % 90 95i civarndadr (Henze vd., 2002).
KOp ve KO deerleri O2/m3 birimi ile ifade edilir. Bunun anlam, potasyum
permanganat veya potasyum dikromat tketiminin eit dzeyde bir oksijen ihtiyacna
(oksidasyonun oksijen kullanm ile gereklemesi halinde harcanacak oksijen miktar)
dntrlm olduu anlamna gelir.
KO bileenleri
KO parametresi, farkl biyolojik zelliklere sahip bir dizi organik madde ierir. kinci
kademe (biyolojik) artma tesislerinde yaplacak proses hesaplar iin, KO balca
aadaki bileenlere ayrlabilir (ekil 3.18);
52
CKO = SS + S1 + XS +X1 + XB (3.20)
53
ekil 3.19. KO fraksiyonlar - Stun: tipik bir atksu organik madde dalmn gsterir
(Henze vd., 2002)
1Dorudan llemeyip model yardmyla hesaplanabilen, azot/fosfor retimi/tketimi gerekletiren
mikroorganizmalardr.
znm inert organik madde (S1), aktif amurla kartrlm atksuyun 15-20
gn sre sonra oksitlenmesinin ardndan znm olarak kabul edilir. Aktif
amurla paralel testler yaplmaldr.
Kolay ayrabilen organik madde (Ss), respirasyon testi ile belirlenir. Sz konusu
teste ilikin bir rnek, ekil 3.19da gsterilmektedir. nert ksmn
belirlenmesinin ardndan YH, Ss bileenleri, oksijen ktle dengesi kullanlarak
ngrlebilir
54
ekil 3.19. Kolay ayrabilen organik madde- rvo2, Ss ifadeleri kullanlmtr.
(Henze vd., 2002)
55
ekil 3.20. Lyngby (Danimarka) Evsel Atksu Artma Tesisi organik madde
konsantrasyonlar Karakterizasyon iin farkl analiz metodlar
kullanlmtr. (Henze vd., 2002)
Bakteri konsantrasyonu, saym, ATP lmleri, dehidrojenaz lmleri vb. ile de tahmin
edilebilir.
56
Tablo 3.17. eitli organik maddelere ait Karbon, TO, BO ve BO20 deerleri
(Henze vd., 2002)
Karbon TO BO BO20
Madde
(%) gr O2 / gr madde
Metan 75 4 - -
Etan 80 3,74 - -
Hekzan 84 3,54 - -
Etilen 86 3,42 - -
Asetilen 92 3,07 - -
Triklorometan 10 0,36 - -
Tetraklorometan 8 0,21 - -
Etil eter 65 2,59 - -
Aseton 62 2,21 0,54 -
Formik asit 26 0,35 0,09 0,25
Asetik asit 40 1,07 0,70 0,90
Propiyonik asit 49 1,52 1,30 1,40
Butrik asit 55 1,82 1,15 1,45
Valerik asit 59 2,04 1,40 1,90
Palmitik asit 75 2,88 1,68 1,84
Stearik asit 76 2,93 1,13 1,59
Okzalik asit 27 0,18 0,10 0,12
Suksin asit 41 0,95 0,64 0,84
Maleik asit 41 0,83 - -
Laktik asit 40 1,07 0,54 0,96
Tartarik asit 31 0,53 0,35 0,46
Sitrik asit 0,75 0,46 0,67
Glisin 37 0,96** 0,55 -
Alanin 31 1,35** 0,94 -
Valin 40 1,84** - -
Glutanik asit 51 1,14** - -
Tirozin 41 1,81** - -
Metanol 60 1,50 0,96 1,26
Etanol 37 2,09 1,35 1,80
Izopropanol 52 2,40 1,47 -
Amil alkol 60 2,73 1,27 1,73
Glikol 39 1,29 0,49 -
Gliserin 39 1,22 0,72 0,94
Mannitol 40 1,14 0,68 0,94
Glikoz 40 1,07 0,64 0,95
Laktoz 42 1,12 0,61 0,91
Dekstrin 45 1,19 0,52 0,84
Niasta 45 1,19 0,68 0,90
Benzin 92 3,07 - -
Tolen 91 3,13 - -
Naftalin 94 3,00 - -
Fenol 77 2,39 1,70 2,00
o-Krezol 78 2,52 1,60 1,80
-Naftol 83 2,56 0,93 1,60
Pirokatekol 65 1,89 0,90 0,90
Benzoik asit 69 1,97 1,25 1,45
Salisilik asit 61 1,62 0,95 1,25
Benzil alkol 78 2,52 1,55 1,95
Anilin 77 2,66** 1,49 -
Pridin 76 2,53** 1,15 -
Kinolin 84 2,66** 1,71 -
* Teorik olarak hesaplanmtr.
** Nitrat oksidasyonu dahil
57
Toplam oksijen ihtiyac (TO)
Yksek scaklkta uygun bir katalizr kullanm ile belirlenen toplam KO, TO (Toplam
Oksijen htiyac) deeri olarak da ifade edilebilir. Bu analiz ile KO analizinde
oksitlenemeyen baz organik bileenler ile amonyum da oksitlenebilir. TO deerleri, KO
deerlerinden biraz daha yksektir.
Tablo 3.17 birok bileen iin TO, BO ve BO20 deerleri yer almaktadr (Henze vd.,
2002).
3.4.3. Azot
Azot bileenleri (Kjeldahl azotu, nitrit, nitrat, amonyum azotu), geleneksel analiz
teknikleriyle belirlenir. Genellikle KO bileenlerindeki azot ieriinin farkl atksular iin
sabit olduu kabul edilir. Azot miktar aada belirtildii ekilde hesaplanabilir:
fSI.N, fXI.N, fXS.N genellikle 0,04 - 0,08dir. znm inert azot (SN.I) konsantrasyonu, evsel
atksularda byk deikenlikler gsterebilir (1-4 g N/m3) ve bu durum ilgili artma
k azot deerlerine ulalmas asndan nem arz etmektedir (Henze vd., 2002).
58
Tablo 3.18, evsel atksulardaki organik maddenin azot ve fosfor ierii asndan
durumunu gstermektedir.
Tablo 3.18. Evsel atksudaki azot ve fosfor yzdeleri (Henze vd., 2002)
Tipik Aralk
Sembol Bileen
N P
SS Hzl ayrabilir substrat 2-4 1-1,5
SA Uucu asitler (asetat) 0 0
S1 Biyolojik olarak ayramayan organikler 1-2 0,2-0,8
X1 Biyolojik olarak ayramayan organikler 0,5-1 0,5-1
Xs Yava ayrabilen substrat 2-4 1-1,5
XH Heterotrofik biyoktle 5-7 1-2
XPAO Fosfor birikimli organizmalar 5-7 1-2
XPHA Depolanm polihidroksi alkanoat 0 0
XA trofik, nitrifiye biyoktle 5-7 1-2
3.4.4. Fosfor
ounlukla daha detayl bir fosfor alt ayrmna gerek duyulmamaktadr. Bu bileenlerin
analizi, bilinen laboratuar yntemleri kullanlarak gerekletirilir.
3.4.5. Alkalinite
59
3.4.6. amur Hacmi ndeksi (SVI)
amur hacmi indeksi, aktif amurun topaklanma ve kme zellikleri hakknda bilgi
verir. ll silindir veya beherde 30 dk.lk bir kelmenin ardndan llr (Henze vd.,
2002).
Yksek SVIlar iin (>200 ml/g SS), seyreltilmi SVI (DSVI) faktr 2 seyreltmesi ile
llr. DSVI, aada belirtildii ekilde hesaplanr;
100 mL/g SVI deerleri, genellikle aktif amur tesislerinin iyi bir ekilde ilemesini
salanmas asndan yeterli kabul edilir.
amur younluk indeksi (SDI), 30 dakikalk bir kelmenin ardndan (= X 0,5) llen
amur konsantrasyonudur.
Aktif amurun oksijen tketim hz (OUR) (veya azot tketim hz-NUR), amurun
durumu (aktivitesi) hakknda nemli bilgiler verebilir. ekil 2.25, bir respirasyon deneyi
sonucunu gstermektedir. Bu deneyde ham atksu, oksidasyona tabi tutulmaktadr (8-12
g/m3). Bir sre sonra atksu alkalanmaya balanr ve oksidasyon ilemine son verilir.
Ham atksularda amur OUR hesaplamak iin kuru amurun KO, AKM veya UAKM
lmlerine ilikin eri eimleri kullanlabilir. Bu deer genellikle 20-40 g O2/kg
UAKM.sadir. Bu aralktaki bir amur solunum aktivitesi, amurun aktif olduunu (ok
sayda canl mikroorganizma ierdiini) ve yeterli miktarda biyobozunur bileen
(organik madde) ierdiini ifade etmektedir. Dk bir solunum aktivite (OUR) hz (5-
10 g O2/(kg UAKM.sa) ise amurun;
gsterir.
60
Denitrifikasyon bakterileri oran (ng) da, azot tketim hz iin yaplan bir lm ile
aadaki ekilde bulunabilir (ekil 3.21);
ekil 3.21. Ham atksudaki respirometre testleri Oksijen tketim hz (OUR), Nitrat
tketim hz (NUR) (Henze vd., 2002)
32 g O2 = 1 mol O2 = 4 e eqv
14 g NO3-- N = 1 mol NO3-- N = 5 e eqv
3.5. Kaynaklar
OB (2010). Atksu Artma Tesisleri Teknik Usuller Teblii, TC evre ve Orman Bakanl
(T.C. evre ve ehircilik Bakanl), Resmi Gazete Tarih: 20.03.2010, Say: 27527.
Henze, M., Harremoes, P., Jansen, J. C., Arvin, E. (2002). Wastewater Treatment:
Biological and Chemical Prosesses. Springer-Verlag Publishing.
61
Metcalf & Eddy (2003). Wastewater Engineering, Disposal and Reuse, Mc Graw Hill
Publishing.
62
4. ATIKSU ARITIMINDA SSTEM SEM
Biyolojik artma ncesinde atksu ile birlikte gelen kum, silt gibi malzemelerin
mmkn olduunca tutulmas (atksu akmndan ayrlmas) gerekmektedir.
Ayrca kum, silt gibi malzemelerin ilgili proses birimlerinden srekli
uzaklatrlabilmesini salayacak ekilde tasarm yaplmaldr,
nitede tutulan ya ise ya/gres haznesinde toplanarak uygun ekilde bertaraf
edilmeli, atksu akmna tekrar kartrlmamaldr.
Atksu artma tesislerinde sistem seimi, artlm suyun dearj edilecei ortamn
Hassas Alan, Az Hassas Alan veya Hassas ve Az Hassas Alan Dnda Kalan Alan
snflarnda deerlendirilmesine gre yaplmaktadr. Artlm su dearj limitleri iin
nfusun 500n zerinde olduu durumlarda, Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinde
63
belirtilen dearj kriterlerine, nfusun 2000in zerinde olduu yerleim yerlerinde ise
Kentsel Atksularn Artlmas Ynetmeliinde belirtilen dearj limitlerine uyulmaldr.
4.2.1. Nfusun 500 ile 2000 Arasnda Olduu Yerleim Birimlerinde Sistem Seimi
Bu sistemlerden birine karar verirken, kii bana den arazi miktar en nemli
kriterdir. Kii bana den arazi miktarna gre bir artma sistemi tipi karar verme aac,
ekil 4.1de verilmitir. Doal artma sistemleri, biyofilmli sistemler ve askda byyen
sistemlerin birlikte kullanld sistemlerdir. Askda byyen sistemler olarak doal
lagnler ve havalandrmal lagnler(stabilizasyon havuzlar), biyofilm sistemleri olarak
ise yzeysel akl ve yzeyalt akl yapay sulak alanlar kullanlabilir. Klasik artma
sonrasnda, doal artma sistemleri de destekleyici ileri artma amacyla uygulanabilir.
kullanlabilir.
64
Kii bana 5-15 m2 Kii bana 1 m2den az
Mevcut
alan
Doal artma
Geirimli zemin
Hayr
Evet
ekil 4.1. Nfusu 500 ile 2000 arasnda olan yerleim yerleri iin artma tesisi tipi karar
verme sistemi (OB, 2010)
65
Askda byyen aktif amur sistemlerinin eitli konfigrasyonlar ekil 4.2de
verilmitir. Kk yerleimler iin aktif amur prosesi n keltmesiz olarak uygulanr.
ekil 4.3de ise yzeyde byyen sistemlere ait (damlatmal filtreler, dner biyolojik disk
ve dolgulu reaktrler) ak diyagramlar verilmitir.
Kentsel atksularn artm ynetmeliine gre, 2000 ila 10000 E.N.li yerleimlerden az
hassas su ktlelerine yaplan kentsel atksu dearjlarnda birincil artmdan daha dk
dzeyde bir artmaya izin verilmemektedir. Ancak, byle durumlarda alc ortamda
yeterli seyreltme kapasitesinin bulunduunun ayrntl mhendislik almalar
sonucunda kantlanmas ve dearjlarn evreyi olumsuz ynde etkilemeyeceinin ilikin
atksu karakterizasyonu ve alc ortamn tama kapasiteleri ile kullanm planlar da gz
nne alnarak ayrntl bilimsel aratrmalarla ortaya konmas gerekmektedir.
Hassas alanlara yaplacak dearjlarda karbon giderimi yannda, azot ve/veya fosfor
giderimi yaplmas gerekmektedir. Biyolojik azot ve fosfor giderimi yapan aktif amur
sistemleri ksa ve/veya uzun sreli deiken evresel koullara ve kirlilik yklerine
maruz kaldndan en uygun giderim veriminin srdrlebilirliinin salanmas iin bu
sistemlerin uygun ve yerinde lm cihazlar, proses kontrol ekipmanlar ve otomasyon
sistemleri ile donatlmas gerekmektedir.
Biyolojik nutrient (azot, fosfor) giderimi iin tasarlanan aktif amur sistemi seimi atksu
karakterizasyonuna ve evresel koullara baldr. Bunun yannda endstriyel
katlmlarn yksek olduu kentsel atksular tipik evsel atksu karakterizasyonundan ok
byk farkllk gsterebileceinden, yukarda bahsedilen genel tasarm kriterlerinin
uygulanmasnda sorun yaanabilir. zellikle endstriyel atksu oran yksek kentsel
atksularda ayrabilen organik madde miktar, trleri ve ayrma hzlarnn yannda azot
ve fosfor parametreleri de farkllk gsterebileceinden, biyolojik azot-fosfor giderimi
asndan prosesin uygunluunun tasarm ncesi detayl olarak aratrlmas
gerekmektedir.
66
a) Klasik (konvansiyonel) aktif amur sistemi b) Piston akml aktif amur sistemi
c) Kademeli beslemeli aktif amur sistemi d) Temas stabilizasyonlu aktif amur sistemi
67
a) Damlatmal filtre b) Dner biyolojik disk
ekil 4.3. Mikroorganizmalarn yzeyde tutunduu damlatmal filtreler ve dner biyolojik disk sistemlerinin ematik
gsterimi (OB, 2010)
68
Biyolojik fosfor giderim verimi atksudaki uucu ya asidi (UYA) potansiyeline baldr.
Yksek konsantrasyonlarda UYA, biyolojik fosfor giderimi iin biyolojik azot
gideriminden nce konulacak havasz reaktrlerin daha kk hacimde
projelendirilmesini salayacaktr. rnein, UYA ierii yksek olan atksular iin %5
civarnda bir (anaerobik/toplam) hacim oran yeterli olacaktr. te yandan, UYA ierii
dk atksular iin fermantasyon prosesinin verimli olmasn salamak zere daha
yksek havasz hacim oranlarna (%15-%25) ihtiya duyulacaktr. Dolaysyla havasz
reaktrn hidrolik bekletme sresi 90 dakika mertebesine ulaabilecektir. Atksularda
UYA potansiyelini arttrabilmek iin n fermantasyon prosesi uygulanabilir. Bunun iin
rnein n keltme ve/veya amur younlatrma birimleri fermantasyon havuzu
olarak kullanlabilir.
Tablo 4.1. Farkl BO5/P ve KO/P seviyeleri iin nerilen sistemler (OB, 2010)
BO5/ P KO/ P
Proses
mg BO5/mg P mg KO/mg P
VIP*, UCT** 15-20 26-34
A2O*** AO**** 20-25 34-43
Bardenpho >25 >43
* Virginia Sistemi (ABD)
* Capetown niversitesi Sistemi (Gney Afrika)
** Anaerobik-Anoksik-Aerobik
*** Anoksik-Aerobik
Atksudaki yava ayran organik madde konsantrasyonu yksek ise biyolojik artma
nitesinden nce amur ya 3-5 gn olan n fermantasyon tanklar eklenebilir. Bunun
yan sra n keltme tanklarnda amur rts belirli bir seviyede tutularak (aktif
amurun bir ksm geri devrettirilerek) n fermantasyon ilemi iin kullanlabilir. amur
yann 4-5 gnden fazla olmas metanojenik aktivitenin artmasna ve biyolojik nutrient
giderimi iin gerekli UYA potansiyelinin kaybolmasna yol amaktadr.
69
ihtiyacndan daha fazla miktarda depolamakta olup sistemin fosfor giderimi %85-95
mertebesine kadar ulamaktadr. Fosfor depolayabilen heterotrofik mikroorganizmalar
nitrat ve znm oksijenin bulunmad havasz koullarda, atksudaki uucu ya
asitlerini depolayarak bnyesinde tuttuu fosforu hcre dna salmaktadr. Bunu takip
eden anoksik ve/veya haval koullarda ise depolama rnlerini hcre sentezinde
kullanarak sald fosfordan daha fazlasn bnyesinde depolamaktadr. Biyolojik ar
fosfor giderimi iin biyolojik denitrifikasyonun yapld anoksik reaktrlerin nne
havasz reaktrler de eklenmelidir. Dier aktif amur nitelerinden geri devir akmlar
(isel geri devir ve amur geri devri) ile havasz reaktrlere dnen nitrat ve oksijen
konsantrasyonlar minimum seviyede tutulmaldr.
Biyolojik ar fosfor giderimi iin giri suyundaki kolay ayrabilen organik madde
miktar (fermente olabilen maddeler, uucu ya asitleri vb.) byk nem tamaktadr.
zellikle dk konsantrasyonda kolay ayrabilen organik madde ieren atksular iin
uygun proses konfigrasyonu seilmesi gerekmektedir. Biyolojik amur
stabilizasyonunun biyoreaktr iinde gerekletirildii uzun havalandrmal aktif amur
sistemleri yalnz biyolojik ar fosfor giderimi iin uygulanmamaldr. Fosfor ierii
yksek biyolojik amura, stabilizasyon (haval, havasz) ilemi uygulandnda amur
younlatrma ve susuzlatrma nitelerinden artma tesisine geri dnen tm geri devir
akmlarndaki nutrient ykleri ktle dengesi ile belirlenerek etkileri dikkate alnmaldr.
Gerekli grldnde artma tesisine dnen amur geri devir akmlarnda uygun ilave
artma ilemleri (kimyasal ktrme vb.) de uygulanmaldr.
Evsel atksularda biyolojik azot giderim verimi biyolojik artmaya giri atksuyundaki
KO/TKN oranna baldr.
Biyolojik karbon ve azot giderimi yntemleri ekil 4.4de detayl olarak verilmitir.
70
a) nde denitrifikasyonlu aktif amur sistemi b) Bardenpho tipi aktif amur sistemi
71
ekil 4.4ada verilen sistem n denitrifikasyon prosesidir. Bu proseste denitrifikasyon
haval tankn ncesine yerletirilen anoksik reaktrde salanmaktadr. Proses srasnda
znm oksijenin geri devir akm ile birlikte anoksik reaktre girii minimize
edilmelidir. ekil 4.4bde ise iki anoksik reaktrn kullanld Bardenpho tipi iki
kademeli aktif amur sistemi gsterilmektedir. Birinci kademedeki haval tank takip
eden ikinci kademe anoksik reaktrde daha ok bakteriyel isel solunum prosesi
kullanlarak azot giderimini salanmaktadr. Biyolojik azot giderimi e zamanl
nitrifikasyon ve denitrifikasyon prosesi ile de gerekletirilebilir. Bu proseste uygun
amur ya ile hem nitrifikasyon hem de denitrifikasyon prosesleri birlikte
yrtlmektedir. Bunun iin znm oksijen seviyesinin reaktr iinde etkin olarak
kontrol edilmesi gerekmektedir. Biyolojik azot giderimi ayn reaktr iinde
salanmaktadr. E zamanl nitrifikasyon-denitrifikasyon prosesi ayn reaktr iindeki
farkl blgelerde anoksik ve haval koullarn oluturulmas (oksidasyon havuzlar vb.)
ve/veya ayn reaktr iinde oksijenin dk seviyelerde kontrol ile de
salanabilmektedir (ekil 4.4c).
Atksulardan biyolojik azot giderimi ile birlikte fosfor giderimi iin; havasz, anoksik ve
haval koullarn saland aktif amur sistemi konfigrasyonlar gerekmektedir.
Yukarda bahsedilen biyolojik azot giderimi prosesine ek olarak fosfor depolayan
bakteriler iin havasz artlarn da salanmas gerekmektedir. ekil 4.5ada verilen A 2O
(Havasz (Anaerobik)-Anoksik-Oksik) prosesi n denitrifikasyon prosesi nne bir
havasz reaktrnn eklenmesi ile elde edilmitir. Burada nitrat geri devri anoksik
reaktre, amur geri devri ise son keltim tankndan havasz reaktre yaplmaktadr.
Havasz koullarn salanmas iin geri devir akmlarndaki nitrat ve oksijenin minimize
edilmesi gerekmektedir. ekil 4.5bde grld gibi, havasz reaktre nitrat geri
devrinin azaltlabilmesi iin havasz tank geri devri anoksik reaktrden yaplmaktadr.
Nitrat geri devri haval tanktan anoksik tanka, amur geri devri ise son keltim
tankndan anoksik tanka yaplmaktadr.
ekil 4.5cde verilen VIP prosesinde ise havasz reaktre nitrat geri devrini en az
seviyede tutabilmek iin anoksik reaktr blmlere ayrlmaktadr. Ayn ekilde havasz
tank geri devri anoksik reaktrn sonundan yaplmaktadr. Nitrat geri devri ise haval
tanktan anoksik tankn bana yaplmaktadr. amur geri devri de son keltim
tankndan anoksik tanka yaplmaktadr. Havasz tanka yaplan nitrat geri devri seyreltik
olduundan havasz reaktrn bekletme sresinin uzun seilmesi daha uygundur.
72
a) A2O tipi aktif amur sistemi b) UCT (Capetown niversitesi) tipi aktif amur sistemi
c) VIP (Virginia Tesisi) tipi aktif amur sistemi d) Modifiye Bardenpho tipi aktif amur sistemi
e) Biyolojik fosfor gideren Simltane Nitrifikasyon Denitrifikasyon tipi aktif amur sistemi
ekil 4.5. Biyolojik karbon, azot ve fosfor giderimi yntemleri (OB, 2010)
73
Fosforun kimyasal olarak da artlmas mmkndr. Alminyum ve demir tuzlar ya da
kire kimyasal madde olarak kullanlabilir. Kimyasal ktrmede, fosfat metal-fosfat
tuzlar halinde ktrlerek uzaklatrlmaktadr. Fosfor giderimi iin eklenen kimyasal
maddeler artma tesisi n ve son keltim tanklar ncesinde uygulanabilecei gibi
artlm suya da uygulanabilmektedir. Ancak kimyasal madde eklenmesinden sonra
mutlaka bir ktrme ilemi gerekmektedir. Kimyasal madde eklenmesi durumunda
artma tesisinin alkalinite dengesinin de kontrol edilmesi gerekmektedir.
Hassas ve Az Hassas Su Alanlar Tebliine gre, hassas su alannda yer alan tm kentsel
atksu artma tesisleri kirlilik yklerinin, toplam fosforda minimum %75 ve toplam
azotta minimum %75 giderim veriminin salanmas durumunda, ilgili idarelerce
alternatifli olarak her bir mnferit artma tesisi iin azot ve fosfor giderimi art
aranmamaktadr.
Hassas ve az hassas su alanlar dndaki alanlar iin ikincil veya edeer dzeyde bir
artma gerekmektedir. Bu durumlarda sadece organik karbon giderimi yeterlidir. ekil
4.2de verilen askda byyen aktif amur sistemlerinin eitli konfigrasyonlar ve
yzeyde byyen sistemlere bu maksatla (damlatmal filtreler, dner biyolojik disk ve
dolgulu reaktrler) kullanlabilir.
Kentsel Atksularn Artlmas Ynetmeliine gre, 10000 ila 150000 E.N.a sahip
kentsel alanlardan az hassas ky sularna yaplan kentsel atksu dearjlar birincil
artmdan daha dk olmamak artyla alc ortamda yeterli seyreltme kapasitesinin
bulunduunun ayrntl mhendislik almalar sonucunda kantlanmas halinde ve bu
gibi dearjlarn evreyi olumsuz ynde etkilemediine ilikin atksu karakterizasyonu ve
alc ortamn tama kapasiteleri ile alc ortamn kullanm planlar da gz nne alnarak
ayrntl bilimsel aratrmalar yaplmas artyla, kentsel atksularn derin deniz
dearjyla bertarafna izin verilebilir.
Hassas alanlara yaplacak dearjlarda ise karbon giderimi yannda, azot ve fosfor
giderimi de yaplmas gerekmektedir. ekil 4.5de verilen sistemler bu maksatla
uygulanabilir. Fosfor giderimi iin ilave olarak kimyasal madde ilavesi de gerekebilir.
74
(BO5)HGirii<5x[(TKN)HGirii-10] (4.1)
olmas durumunda rtc yapm biyolojik besi maddesi giderimini olumsuz olarak
etkilemektedir (Metcalf&Eddy, 2003). Ancak bu tr kentsel alanlarda mutfak
tcleri ile evlerdeki organik atklarn atksu akmna verilmesi, gda endstrisi
atksularnn dorudan kanalizasyon sistemine kabul, lokanta/pastane atklarnn
artma tesisine (zellikle rtcye) kabul vb. tedbirlerle artmada enerji
minimizasyonu maksadyla amur rtcler kullanlabilir. Baz lkeler enerji
verimlilii ve yenilenebilir enerji kazanmnn arttrlmas maksadyla, EN>10.000 olan
yerleimlerde amur rtc zorunluluu getirmilerdir. Enerjide ok byk oranda
ithal doalgaz ve kmre bal lkemiz asndan da ilk etapta: EN50.000 olan kentsel
atksu artma tesislerinde havasz amur stabilizasyonu, mutfak/lokanta atklar ve
benzeri gda/tarm atklar ile birlikte anaerobik artma konsepti ile deerlendirilmelidir.
Atksu artma tesisi yan akmlarnda P, N giderimi de atksu artma tesisindeki KO/TKN
dengesizliini gidermek zere kullanlabilir.
zel durumlarda uygulanacak sistem seimi esaslar aada zetlenmitir (OB, 2010).
Arazinin kolay temin edilebildii Anadolu ve Gney Dou Anadolu Blgesi gibi
yerlerde daha ok alan kaplayan doal artma sistemleri ile Anaerobik Artma Sonras
Stabilizasyonu Havuzlar veya Havalandrmal Lagnler kullanlabilir. Bu sistemler tek
balarna veya birbirini takip eden seri sistemler olarak da kullanlabilir.
75
4.4.4. klim artlarna gre uygulanacak teknik esaslar
4.5. Kaynaklar
OB (2010). Atksu Artma Tesisleri Teknik Usuller Teblii, TC evre ve Orman Bakanl
(T.C. evre ve ehircilik Bakanl), Resmi Gazete Tarih: 20.03.2010, Say: 27527.
Metcalf & Eddy (2003). Wastewater Engineering, Disposal and Reuse, Mc Graw Hill
Publishing.
76
5. BRNC KADEME (N) ARITMA
Atksu artma tesislerinde birinci kademe artma (birincil artma) birimleri prosesin en
nemli bileenlerini oluturmaktadr. Birinci kademe artma, kaba maddelerin
atksulardan uzaklatrlmas, askda ve de kebilen maddelerin giderimi, ya ve gres
gibi yzeyde birikebilen maddelerin ortamdan syrclar vastasyla uzaklatrlmas,
akmn dengelenmesi ve debinin llmesi gibi ilemleri kapsamaktadr. yi planlanm
birinci kademe artma kademesine sahip bir artma tesisine girecek atksu akm
dengelenmeli ve sonraki artma birimleri debi dalgalanmalarndan zarar grmeyecek
biimde tasarlanmaldr (TS EN 12255-3, DIN EN 12255-3).
Atksu kanalizasyon sistemlerinin birleik veya ayrk tipte olmas artma tesisine gelecek
pik yklerin dengelenmesinde farkllklar gsterir. Birleik sistemler ayrk sistemlere
gre daha byk lekte yk dalgalanmalarna yol aar. Bu dalgalanmalarn nne
gemek zere bir dengeleme havuzu inas veya atksu toplama sisteminin ayrk sistem
olarak tasarlanmas gerekir. Bu durum, kum tutucudan sonraki nitelerin daha verimli
ekilde alabilmesi bakmndan nem tamaktadr. Yksek oranda organik madde
ieren atksularn artld tesisler (gda endstrileri vb.), ya ve gres syrclar ile
donatlmaldr (TS EN 12255-3, DIN EN 12255-3).
Kentsel atksu artma tesislerinde yer alan birinci kademe artma birimleri aada
zetlenmitir.
77
birimlerdeki mekanik ekipmana zarar verme ihtimali olan yzen maddeleri almak ve bu
ekilde amur artma birimlerindeki tkanmalar azaltmak iin kurulur.
Izgaralar, zgara akl bakmndan kaba ve ince zgara olarak ikiye ayrlr.
Kaba zgaralar, pompa arklarn anma, tkanma vb. etkilere kar korumak amac ile
terfi merkezlerinin giriine yerletirilmektedir. Kaba zgaralarn ubuk aral 30~50
mm olabilir. Atksu artma tesisi giriinde kollektr akar kotlar ok derinde (5,0 10,0
m) olabilir. Dolaysyla, tesis giriine kurulan kaba zgaralar da zemin yzeyinden
olduka derinlere yerletirilebilir. Derindeki bu tr zgaralarda boy uzun olacandan
trmn bir devri, yani su seviyesi zerindeki konak yerinden su akar kotuna inerek,
tekrar su seviyesinin zerindeki ilk konuma gelmesi, 2 ile 3 dakika alabilir ve bu esnada
ortalama hz 0,15 0,20 m/sn olabilir. Kaba zgaralar elle veya otomatik olarak
temizlemek mmkndr.
nce zgaralar, kum tutucu ve n keltim havuzu gibi yaplarn ykn azaltmak
maksad ile kullanlmaktadr. Atksularda kullanlacak ince zgaralarda ubuk aral
10~30 mm alnabilir. nce zgaralar genelde, mekanik temizlemeli yaplr ve trmk
syrma hz 0,10-0,15 m/sn alnabilir. Trmn bir tur yapmas (alma devresi), zgara
boyuna bal olarak 2 ile 5 dakika arasnda deimektedir.
78
Radyal Izgaralar
Su derinlii 2,5 mye kadar olan kanallarda kullanlr ve genelde s kanallar iin tavsiye
edilir.
Bunlar zgarada tutulan iri pleri kesip ufalamakta ve tekrar suya brakmaktadrlar.
Bylece atksuyun kirlilik yknn belli oranda artmasna yol amaktadrlar.
Bant Izgaralar
79
Tablo 5.1. Nfusa bal ihtiyalar
N < 2.000 2.000 < N < 10.000 N > 10.000
El ile temizlemeli El ile veya mekanik temizlemeli Mekanik temizlemeli
Birinci zgara el ile temizleniyorsa,
Sepet veya ubuk zgara Otomatik konveyr gerekir.
ikincisi mekanik temizlenebilmeli
Birinci zgara mekanik Mekanik ekipmana ait motor,
Izgara, yzeye kartlabilir olmal temizleniyorsa, ikincisi el ile en yksek su seviyesinin de
temizlenebilmeli zerinde olmal
Bakm ve iletme iin zgara odasna
Sepet zgara yerletirilirse, yzeye merdiven ile ulam olmal. Dikey
ekildiinde aada sabit bir merdiven yerine, basamakl
ubuk zgara olmal merdiven kullanlmal. Merdiven
korozyona kar direnli olmal
Bakm ve iletme iin zgara
odasna merdiven ile ulam olmal. Mekanik ekipmana ait motor, en
Dikey merdiven yerine, basamakl yksek su seviyesinin de zerinde
merdiven kullanlmal. Merdiven olmal
korozyona kar direnli olmal
Izgarann veya paralel halde alacak zgaralarn serbest akl, maksimum debiyi
(hatta biraz daha fazlasn) geirebilecek bykle sahip olmaldr.
5.1.3.2. Eim ve Hz
80
5.1.3.3. Kanal Says
Byk tesislerde bir tek zgara kanal yerine daha fazla kanal dnlmelidir. Bu
suretle hem arza riski azaltlm ve hem de en uygun genilik/derinlik oran
salanm olmaktadr.
Izgaralarn yedekli yaplmas faydaldr. Arza srasnda yedek devreye girer. Her
iki zgara maksimum debiye (pik debiye) gre boyutlandrlmaldr.
Rutin bakmlarn yapabilmek iin, zgara kanalndaki su aknn kesilerek suyun
boaltlmas gerekmektedir.
Giri ve k yaplar, hidrolik yk kayplarn azaltmak iin, genileyen ve
daralan koni biiminde yaplmaldr. Izgaradaki yk kaybna ilaveten giri,
genileme, daralma, dn ve k kayplar da ayr ayr hesaplanmaldr.
Yedek kanal olmayan zgaralarda bir yanal takn kanal bulunmaldr. Bu takn
kanalnn taban maksimum su seviyesi hizasnda olmaldr.
Atksu artma tesisleri giri yaplarnda bulunan zgaralarda tama olaslna
karn bir rezerv alan bulunmaldr.
Giri kanallar, debiyi eit datacak ekilde tasarlanmaldr.
5.1.3.4. D
Izgara kanal akar kotu, atksu ana toplaycs akar kotundan 75 mm-150 mm
daha aada olmaldr.
Izgaralar giri-k su seviyeleri arasndaki fark belirli bir deere ulat zaman
temizlenmelidir.
Seviye farkna ulancaya kadar uzun bir sre geerse, bu halde zgara zerindeki
pler kuruyarak otomatik temizleme sisteminde sorun kartabilir. Bu sebeple,
zgaralarn temizleyicileri hem seviye farkna hem de zamana gre devreye
girebilmelidir.
Izgaralarn temizleme dzenini kontrol etmek iin eitli prensipler
kullanlmaktadr. nce, zgaralarda temizleme kolu bekleme konumunda su
stnde durmaldr. Bunun iin zgara trm temizleme iini tamamlayp
duracanda veya dur komutunu aldnda, zgarann neresinde olursa olsun
mutlaka hareketine devam ederek maksimum su seviyesinin zerine kmal ve
ondan sonra bekleme pozisyonuna gemelidir.
Izgaralarn temizleme skl aada aklanan prensiplerden biri veya birka ile
ayarlanmaldr:
o Izgara memba tarafndaki su seviyesi, belirlenen en st kota ulat zaman
devreye girer ve su kotu en dk seviyeye indii zaman devreden karak
bekleme konumuna geer. Bu yntem basit ve ekonomik olup kk
tesislerde kullanlr. Burada atksu debisindeki deimeler dikkate alnmaz.
81
o Bir zaman sresine bal olarak belirlenen saatle devreye girer, belirlenen
sre devrede kalarak temizlemesini yapar ve bu srenin sonunda
beklemeye geer. Bu yntemde ucuz ve basit olduu iin kk tesislerde
kullanlr.
o Izgara, memba ve mansap su seviyeleri arasndaki farkn belirli bir deerin
zerine kmas halinde devreye girer ve alt deerin altna inmesi halinde
beklemeye geer. Izgaralarda en ok kullanlan yntemdir. Memba ve
mansap su seviyeleri lm daha ok ultrasonik yntemlerle
yaplmaktadr. Her iki taraf arasndaki su seviyesi fark 5 cmden 15 (maks.
25 cm) cmye kadar ayarlanabilir olmaldr.
o Konveyrlerin ve presin almas zgaralarn almas ile e zamanl
olmaldr. Izgaralarn ubuklar, kayma ve dearj plakalar paslanmaz
elikten yaplmaldr. Izgaralar mmknse ift konmal (gereinde ikisi de
altrlabilmelidir), tek yaplacak ise tamir ve bakm srasnda kullanlmak
zere muhakkak evirme (by-pass) kanal ile birlikte planlanmaldr. Bu
kanaln ba tarafna elle temizlemeli bir kaba zgara konulmaldr.
Izgaralarn detayl tasarm kriterleri, Tablo 5.2de, zgaralara ait proses tasarmlar Ek
2.4de, zgaralara ait yapsal tasarmlar ise Ek 3.2de verilmitir.
82
Tablo 5.2. ubuk zgaralar iin tasarm kriterleri (Qasim, 1999)
Tasarm elemanlar Elle temizlenen Mekanik temizlenen
Izgara ubuklar arasnda hz m/sn 0,3-0,6 0,6-1,0
ubuk kesiti (kalnlk/genilik) (mm) (4-8) / (25-50) (8-10) / (50-75)
ubuklar aras temiz aklk (mm) 25-75 10-50
Yataya nazaran zgara eimi (derece) 45-60 75-85
Msaade edilir yk kayb (tkalda)(mm) 150 150
Maksimum yk kayb (tkal halde)(mm) 250 250
Kanaln yan duvarnda montaj ukuru (mm) 150-250 150-250
Izgara kanal tabannn giri borusu akarndan dkl (mm) 70-150 70-150
Izgara kanal akarnn zgaraya doru eimi 1/200-1/500 1/200-1/500
Dik ubuklu ve eimli ubuk zgaralar iin yapsal tasarm bilgileri detayl olarak Ek
3.2de verilmitir.
Atksu terfi merkezleri (pompa istasyonlar), kanalizasyon sistemi ile ok derinden gelen
atksularn zemin yzeyine ykseltilmesi, atksularn bir yerden baka bir yere transferi
vb. ihtiyalar karlamak zere tesis edilir. Pompa istasyonlarna ait proses tasarmlar
Ek 2.5de, yapsal tasarmlar ise Ek 3.3de verilmitir.
Pompa istasyonlar kuru ve slak hazneli olmak zere iki grupta snflandrlmaktadr.
Islak hazneli pompa istasyonlar, dalg pompalar (ekil 5.1) ve motoru askda pompalar
iin kullanlmaktadr. Kuru hazneli pompa istasyonlar kuru tip veya kendinden emili
santrifj pompalar iin kullanlr (ekil 5.2). Pozitif emmenin mmkn olabilmesi iin
pompa ekseni emme haznesindeki suyun alt seviyesi hizasnda olmaldr.
Pompa istasyonlarnn yaps ve yapnn boyutlar, pompaj ii, pompann montaj (slak
veya kuru hazne), yardmc nitelerin konumlandrld yerler (deiim odas, sabit vin,
stma ve soutma tesisleri vb.) ve elektromekanik ekipman gz nne alnarak
yaplmaldr (ATV-DVWK-A 134E). Pompa istasyonunda en az iki pompa bulunmas
gerekir.
Islak ya da kuru hazneli tiplere karar vermeden nce, planlamay yapan kii daha
sonradan iletimde oluabilecek farklar da gz nne almaldr. Kuru hazneli tip
seildiinde taknlara kar alnan nlemler zellikle dikkate alnmaldr. Takn
blgelerindeki pompa istasyonu, takn annda su altnda kalmayacak ekilde
tasarlanmaldr.
83
ekil 5.1. Islak hazneli pompa istasyonu tertip rnekleri (ATV-DVWK-A 134E)
ekil 5.2. Kuru hazneli pompa istasyonu tertip rnekleri (ATV-DVWK-A 134E)
84
ekil 5.3. Pompa istasyonlarna yerletirilen pompalarn emme ve basma borular
zerindeki vana ve ek valfler (Qasim, 1999)
Kum tutucu, atksudaki kum ve yalardan ileri gelen problemlerin azaltlmas iin
nemli bir proses bileenidir. Kum gibi kk partikller, biyolojik olarak
ayrtrlamamakta ayrca pompa vb. mekanik ekipmanlara zarar vermektedir. Kum,
kanallar, keltim havuzlar, amur rtme ve amur susuzlatrma nitelerinde
birikerek ciddi iletme problemleri oluturmaktadr. Ya ise zellikle keltimde
problem oluturmakta ve son keltim yzeyinden syrlmaktadr (MWA, 1998).
Birleik sistem kanalizasyon ebekeleri, yol ve yaya kaldrmlar ile sel yataklarndan
sisteme giren nemli miktarda kumu ihtiva eder. Ayrk kanalizasyon sistemleri ise
zellikle sahil veya kumsal alanlardan gelen kumlar ierir.
85
5.3.2. Kum ve Ya Tutucu Tipleri ve nite Saylar
Birleik sistem kanalizasyon ebekelerinde kum tutucu nite saylar, evirme kanaln
da ierecek ekilde en az iki olmaldr. Kk tesislerde ise nite says bir olabilir. Ayrk
sistem kanalizasyon ebekelerinde ise kum tutucular evirme hatt ile birlikte bir niteli
olarak tekil edilebilirler.
Kum tutucular, en az 0,3 mm apl kum taneciklerini ayracak ve 0,30 m/sli bir kelme
hz salayacak ekilde tasarlanmaldr.
Yatay akl, havalandrmal ve dairesel kum tutucular iin nerilen tasarm kriterleri
Tablo 5.3de verilmitir.
Nfusa bal olarak kum tutucularn tip seimi ile ilgili bilgiler Tablo 5.4de verilmitir.
Kum ve ya tutuculara ait proses tasarmlar Ek 2.6de, yapsal tasarmlar ise Ek 3.4de
verilmektedir.
Tablo 5.3. Yatay akl, havalandrmal ve dairesel kum tutucular iin nerilen tasarm
kriterleri
Projelendirme Yatay akl kum tutucular Havalandrmal kum Dairesel kum
kriterleri tutucular tutucular
Giri:0,75-1,00
Yatay hz, m/s 0,25-0,4 0,2 k < 0,8 m/s
Dnme: 0,3
Yzey yk, m/st 17-36 20-25
Bekletme sresi, dk 0,75-1,5 2-20
En kesit ekli Dikdrtgen veya parabolik Parabolik Konik
Temizleme ekli Mekanik, elle Mekanik Mekanik
Orantl, Parshall, Orantl, Parshall,
Hz kontrol
dikdrtgen savak dikdrtgen savak
86
Tablo 5.4. Kum tutucular iin tasarm kriterleri (MWA, 1998)
Tanm Birim N<5.000 5.000<N<10.000 N>10.000
Kum tutucu birimi
Mekanik
Kum temizlii - El ile Mekanik (pompa)
(konveyr)
Mekanize yatay Havalandrmal
Yatay akl veya
Kum tutucu tipi - akl veya dairesel veya dairesel
dairesel planl
planl planl
Minimum bekletme sresi,
dak. 1 3 3
(Qpik)
Kum ykama ve
Yok Var Var
susuzlatrma
Ya ayrma birimi
Ya ayrma Basit el ile nleyici levha Mekanik
Tank tipi Dikdrtgen Perdeli tank Havalandrmal
Minimum bekletme sresi,
dak. 3 3 3
(Qpik)
Kum ve ya depolama
gn 30 7 7
sresi
5.4. Debi lm
Atksu artma tesislerinde atksu debisinin rutin lm, tesisin tasarm ve iletme
kontrolnn salkl yaplabilmesi iin esastr. Ortalama ve gnlk debi deiimlerinin
bilinmesinin salad faydalar u ekilde zetlenebilir:
Bu hususlardan her birinin fayda ve mahzurlar vardr. Bu yzden, baz zel artlar gz
nne alnarak lm cihaznn yerletirebilecei konuma karar verilir. Genellikle farkl
87
yerlere birden fazla debi lm cihaz yerletirilir. Tablo 5.5 de akm lm cihazlarnn
artma tesisindeki konumlarna gre iletme zellikleri karlatrlmtr.
Basnl borularda,
Ak kanallarda
Akm hz aral,
Akm artlar (srekli veya kesikli),
Maksimum iletme basnc ve basn dmesi,
Atk suyun yaps (kat, ya, andrc madde vb. ierii),
Bakm yntemleri ve skl,
lme ynteminin kolay llebilir tek bir parametreye bal olmas
88
Tablo 5.5. Debi lm cihazlarnn uygulama yerine gre iletme zelliklerinin kyaslamas
lm, artlan
lm, kat lm, kum ve lm, dearjn
lm, akmdaki ortalama debi lm, tesis
Debi lm cihaznn paracklardan dier kelebilen yaplaca alc
dalgalanmalardan miktarn iletmesinde
Konumu etkileniyor katlardan ortam iin yararl
etkileniyor mu? temsil ediyor yararl m?
mu? etkileniyor mu? m?
mu?
Kanallarn kesime noktas veya
Evet Hayr Evet Evet Evet Hayr
kontrol bacas
Artma tesisinin girii
Evet Hayr Evet Evet Evet Hayr
Kaba zgara mansab
Evet Hayr Hayr Evet Evet Hayr
Kum tutucu veya keltim k Hayr Hayr Hayr Hayr Evet Hayr
89
Tablo 5.6. Su ve atksu debisi lmnde kullanlan cihazlar
Debi lm Cihaz lm Prensibi
Basnl borularda
Venturi metre Basn deiimi llr.
lm az (nozzle) Basn deiimi llr.
Orifis metre Basn deiimi llr.
Elektromanyetik metre Manyetik alan oluturulur voltaj llr.
Trbin metre Trbin kullanlr.
Akustik esasl debimetre Hz ve akkan seviyesini lmede ses dalgas kullanlr.
Ak kanallarda
Kanal Kanalda kritik derinlik llr.
Savak Savak arkasndaki su ykseklii llr.
Derinlik lm Akmn derinliini lmede yzge kullanlr.
Akustik esasl debimetre Hz ve sv seviyesini lmede ses dalgas kullanlr.
Ak akl enjektr (Kennison enjektr veya
Serbest dme ucundaki ak derinlii llr.
Kaliforniya boru yntemi)
lmde kullanlan cihazn zelliklerine bal olarak debi hesab yaplr. Aada,
basnl boru ve ak kanal akmnda debi lmnde kullanlan baz cihazlarn hesap
esaslar hakknda ksaca bilgi verilmitir.
5.5. Dengeleme
90
ve konsantrasyon dalgalanmalarn nlemek iin yeterli karm, koku problemine kar
da yeterli havalandrma salanmaldr.
Debi dengeleme birimi olarak ayr olarak ina edilen bir havuz veya bo havalandrma
havuzu veya keltim havuzu gibi mevcut artma birimlerinden biri kullanlabilir.
Dengeleme tank inasnda dikkate alnacak hususlar, inaatn yapld malzeme, tank
ekli ve tehizattr. Mevcut bir havuz kullanlacaksa gerekli deiiklikler yaplr.
Genellikle borulama ve yapsal deiiklikler gerekir.
Havuz ekli hat st veya hat d dengeleme kullanlmas durumuna gre deiir. Hat
st dengeleme uygulandnda, dengeleme havuzu mmkn olduu kadar tam
karml bir reaktr gibi tasarlanmal, giri ve k mekanizmalar ksa devreyi en aza
indirecek ekilde olmaldr. Giri akmnn kartrcya yakn bir yerde olmas, birok
noktadan giri ve k olmas, oklu kademelendirme gibi uygulamalar gerekebilir.
n keltim sonras ve ksa bekletme sreli (iki saatten daha az) dengelemede
havalandrma gerekmeyebilir.
91
Havalandrma ve mekanik ekipmanlar yeterli karm salamaldr. amur ve
kum birikmesini nlemek iin gerekli nlemler alnmaldr.
Havalandrma ekipman, havuzun her tarafnda en az 1 mg/Llik bir znm
oksijen salayabilmelidir.
Hava temin sistemi, dier sistemlerden bamsz olmaldr.
Giri ve k yaplar, ilave vana, savak veya akm kontroln salayan birimler
ile tehiz edilmelidir. Seviye ve debi srekli olarak llmelidir.
Yaplan lmlerde askda maddelerle etkileim nlenmelidir.
Dengeleme tank iin ayr bir yer bulunamad durumlarda bu tanklar atksu
artma tesisleri ile birlikte planlanarak inaa edilmelidirler.
Dengeleme tank tasarmna dahil edilmesi gereken iletme tehizat unlardr:
Havuz duvarlarnda birikebilecek katlar ve ya temizleme dzenei, pompa
arzas durumuna kar acil tama sava dzenei, yzer madde ve kpk iin
yksek k ve kpk problemi varsa havuzun kenarlarnda kpk birikimini
nlemek zere su spreyi.
5.6. n keltim
yi tasarlanm ve dzgn iletilen bir n keltim biriminde tipik evsel atksuda %30-
35 BO5 , % 50-60 askda kat madde giderimi salanr. Endstriyel atksu katksnn
nemli oranlara ulat kentsel atksularda, atksudaki znm BO 5 miktar farkll
dolaysyla bu oranlar deiir. n keltim havuzuna kimyasal madde ilavesi
yapldnda artm verimleri belirgin oranda ykselir. keltim havuzunda hidrolik ksa
devreler, atksu debisindeki ar salnmlar, ok yksek ya da dk atksu scaklklar
ile yksek geri devir oranlar vb. ekstrem durumlar dolaysyla BO5 ve AKM giderimleri
tipik deerlerin altna debilir.
keltim havuzlar dairesel veya dikdrtgen planl olarak yaplrlar. Tip seiminde,
tesisin bykl, arazi artlar, mevcut birincil artma ekipmanlar, ilgili mhendisin
inisiyatifi, tesis sahibinin tercihi, yatrm ve iletme maliyeti gibi faktrler dikkate alnr.
92
5.6.2.1. Dairesel n keltim Havuzlar
93
Tablo 5.9. Dikdrtgen ve dairesel keltim havuzlarnn yapsal boyutlar
Aralk Tipik
Dikdrtgen
Derinlik, m 3-4,5 3,7
Uzunluk, m 15-90 24-40
Genilik, m 3-24 5-10
Syrc hz, m/dak 0,6-1,2 0,9
Dairesel
Derinlik, m 3-4,5 3,7
ap, m 3-60 12-45
Taban eimi, mm/m 62-167 83
Syrc devir says, dev/dak 0,02-0,05 0,03
Savak yknn n keltim havuzun keltme verimi etkisi daha snrldr. Savak
yklerinin 125-500 m3/m/gn aralnda olmas nerilmektedir. Savaklara doru ar
yaklam hzn nlemek zere, havuz kenar derinlii ve k sava kanallar arasndaki
mesafelerin yeterli olmas gerekir. Bylece dipte biriken amurun hareketlenip suyla
k savana srklenmesi nlenmi olur.
Ortalama tasarm debisinde bekleme sresi 2,5 saati gememelidir. Uzun bekletme
srelerinde septik artlar dolaysyla keltim havuzu performans der (oluan gazlar
amurun kmesini engeller) ve koku oluur. yi tasarlanm amur toplama hacmi
sayesinde, tabanda toplanan amurun uygun srede boaltlmas salanarak ktan
kamas nlenir. Tabandaki amur kalnl, septik artlarn oluumunu ve uzun amur
bekletme srelerini nlemek zere minimize edilmelidir.
5.7. Kaynaklar
DIN EN 12255-10 (2001). Wastewater Treatment Plants Part 10: Safety Principles.
DIN 19554 (2002). Wastewater Treatment Plants - Screening Plant with Straight Bar
Screens As Current And Counter Current Screen - Main Dimensions, Equipment.
MWA (1998). Guidelines for Developers: Seweage Treatment Plants 2 nd Edition, Volume
IV. Malaysian Water Association, Ministry of Housing and Local Government, Sewerage
Services Department, Malaysia.
94
Qasim, S.R. (1999). Wastewater Treatment Plants; Planning, Design and Operation,
Technomic Publishing Co. Inc.
95
6. BYOLOJK ARITMA
Aktif amur sistemi tipleri istenilen artma derecesine gre aadaki gibi
ayarlanmaldr:
Tablo 6.1. Artma derecesine bal iletme parametreleri (Ten States Standard, 2004)
Aktif amur amur
F/M oran
Artma Tipi Proses Kons. Ya
(kg BO/kg AKM.d)
(g/L) (gn)
Ksmi Artma -Organik
ok Yksek Hzl 1.0 1.5-2.0 1.0
Karbon, a
Yksek Hzl
Organik Karbon, b,e 0.25-0.5 2.0-3.0 2-4
TP-Giderimi
Organik Karbon-
Dk Hzl 0.10-0.15 3.0-5.0 7-12c
Nitrifikasyon
TN-Giderimi
Denitrifikasyon, d,e 0.07-0.09 3.0-5.0 12-15
TP-Giderimi
ok dk
Uzun Havalandrma, a 0.04-0.07 3.0-5.0 15-30
hzl-amur stabilizasyonu
a. leri biyolojik fosfor giderimi uygulanmaz.
b. Nitrifikasyonun olumamas gerekir.
c. T10 C proses scakl iin uygulanr.
d. TN giderimi iin reaktrn %20-50si havalandrlmaz.
e. leri Biyolojik fosfor giderimi iin bekletme sresi 0.5-2.0 saat anaerobik selektr gerekir.
Biyolojik azot giderimi sistemleri aada verilmektedir (ATV A-131, 2000; Metcalf &
Eddy, 2003).
n Denitrifikasyon Sistemi
n denitrifikasyon prosesinde atksu, amur geri devri ve isel (nitrat) geri devir,
denitrifikasyon (anoksik) hacmine yaplmaktadr. Denitrifikasyon ve nitrifikasyon
havuzlar seri bal 2 havuz olarak yaplabilir. Deiken giri koullar altnda iletme
esneklii salamak iin denitrifikasyon hacminin son ksm aerobik artlara
dntrlebilir. sel geri devirden gelecek oksijenin denitrifikasyon prosesini olumsuz
etkilememesi iin gerekli nlemler alnmaldr. sel geri devir orannn giri debisinin
4-5 katndan daha fazla olmas durumunda proses (konfigrasyon) deiiklii
yaplmaldr. n denitrifikasyon prosesinin akm diyagram ekil 6.1de verilmektedir.
97
ekil 6.1. n (ayr) denitrifikasyon sistemi
Bardenpho Prosesi
Bu proses iki farkl ekilde uygulanabilir: (1) yksek geri devir oranlarnn saland
oksidasyon havuzlarnda aerobik ve anoksik blgeler oluturulmas ve/veya (2) bir
hacimde znm oksijen konsantrasyonunun hem nitrifikasyon hem de
denitrifikasyona yetecek seviyede kontrol edilmesi ile gerekletirilir (Insel, 2007).
98
Kademeli Besleme Sistemi
Bu sistem, birden fazla anoksik ve aerobik reaktrn birbiri ardnca sralanmasn esas
almaktadr. Organik karbon dalmn salamak iin anoksik koullardaki
denitrifikasyon hacimlerine atksu beslemesi yaplmaktadr. Nitrat geri devri aerobik
havuzdan anoksik havuza akn salanmas ile karlanmaktadr. Tasarmda debinin
datm oranlar ve denitrifikasyon hacimleri giri atksu karakterine gre seilmektedir.
Konfigrasyonda amur geri devrinin yapld havuzda aktif amur konsantrasyonu
daha yksek olup reaktr boyunca seyrelmektedir. Bu sistemin akm diyagram ekil
6.4de verilmektedir.
Bu sistemde, seri bal altrlan tam karml aktif amur prosesi dnml olarak
beslenmekte ve dnml olarak anoksik ve aerobik altrlmaktadr. Ham atksu
anoksik altrlan reaktre beslenmektedir. Denitrifikasyon ve nitrifikasyon prosesleri
zaman ayarl olarak kontrol edilmektedir. Ayrca, redoks, nitrat ve amonyum
konsantrasyonlar llerek deiim sresi ayarlanabilir. Bu sistemin akm diyagram
ekil 6.5de verilmektedir.
Tek bir aktif amur havuzu iinde zamana bal olarak havalandrmann alp
kapatlmas (kesikli havalandrma) ile nitrifikasyon ve denitrifikasyon prosesleri
gerekletirilerek azot giderimi salanmaktadr. Sistemde znm oksijene ek olarak
redoks, nitrat ve amonyum seviyeleri llerek evrim srelerinin optimizasyonu
yaplabilmektedir. Kesikli denitrifikasyonda 2 proses parametresi dikkate alnmaktadr:
(1) evrim Sresi: anoksik ve aerobik srenin toplam sresi ve (2) Anoksik Sre Oran:
anoksik srenin toplam evrim sresine oran (Hanhan ve di. 2011). Aerobik srenin
sonunda elde edilecek oksijen seviyesinin anoksik zamana tamas denitrifikasyon
verimini azaltacaktr. Dolays ile etkin bir znm oksijen kontrolnn yaplmas
gerekmektedir. Bu sistemin akm diyagram ekil 6.6da verilmektedir.
99
ekil 6.6. Kesikli denitrifikasyon prosesi
Karbonlu organik maddenin yetersiz olduu durumlarda anoksik havuza metanol gibi
harici/ek organik karbon kayna eklenmektedir. Gerekli ek organik karbon kayna,
giderilmesi istenen nitrat miktarna gre dardan eklenmektedir. Denitrifikasyon
prosesinde ortaya kan azot gaz havalandrma ile syrlarak son keltim havuzunda
aktif amur keltilmektedir. Bu sistemin akm diyagram ekil 6.7de verilmektedir.
Tablo 6.2. AKR sistemleri iin evrim rnei-1 (DWA-M 210, 2009)
LEM
Doldurma
Kartrma
Havalandrma
keltim
Boaltma
100
Tablo 6.3. AKR sistemleri iin evrim rnei-2 (DWA-M 210, 2009)
LEM
Doldurma
Kartrma
Havalandrma
keltim
Boaltma
Doldur-boalt esasna gre altrlan aktif amur sistemleri Ardk Kesikli Reaktr
(AKR) olarak adlandrlmaktadr (Ten States Standards, 2004).
101
Havalandrc kapasitesi hesab, reaksiyonun sadece havalandrma faznda
gerekleecei dikkate alnarak dzeltilmelidir.
Dearj kriterlerinde mevcut ise, biyolojik fosfor gideriminin salanamad
durumlar iin kimyasal fosfor dozlama sistemi yedekte bulundurulmaldr.
Biyolojik fosfor giderimine imkn tanmak iin ngrlen anaerobik ortama
nitrat ve oksijenin girii minimize edilecek ekilde bir iletme dzeni
seilmelidir.
Biyolojik Azot ve Fosfor giderimine gre planlanan AKR sistemlerinde en
azndan ORP, pH ve znm oksijenin yerinde (anlk) llmesi gerekir.
Havalandrma faznda oksijen seviyesi istenildii ekilde ayarlanabilmelidir.
Reaksiyon faznda keltimi engelleyici nlemler alnmaldr.
Havalandrma sistemi difzrlerin tkanmasn minimize edecek ekilde
planlanmaldr.
Biyolojik azot (ve fosfor) giderimi iin tasarlanan Ardk Kesikli Reaktrlerde
Havalandrma kontrolnn anlk znm oksijen lm ile salanmas
gerekir. Ayrca ORP lmlerinin de anlk olarak izlenmesi gerekir.
Biyolojik fosfor giderimi iin biyolojik azot giderimi prosesinden nce anaerobik
selektr havuzu (Bio-P) tasarlanmaldr. Anaerobik selektr havuzuna nitrat ve oksijen
geri devrinin minimum seviyede tutulmas gerekir. Anaerobik havuz zellikle nitrat
yknn azaltlmas iin kademeli ina edilmelidir (2 veya 3 seri bal reaktr). Biyolojik
fosfor gideriminin yetersiz olduu koullarda, ayrca kimyasal madde dozlamas
yaplmaldr. Kimyasal madde dozlamas havalandrma havuzu ile son keltim havuzu
arasna yaplarak otomatik olarak kontrol edilmelidir. Ar biyolojik fosfor giderimi iin
gerekli minimum amur ya 2-3 gn olmaldr (ATV A 131, 2000).
102
Seilen prosesin veriminin srekli olmas, artlacak atn miktar, tesis boyutu
ve kademeleri, ilk yatrm ve iletme koullar, bakm ile ilgili ihtiyalar ve
uygulanacak esaslar belirlenmelidir.
Tasarm kriterlerine bal olarak tesisin ortalama, minimum ve maksimum
saatlik debilerdeki davran ortaya konmaldr (proses ve hidrolik asndan).
Debinin kademelendirmeye gre zamanla deiimine uyum salayacak planlama
yaplmaldr.
Yal havalarda tesisin hidrolik adan yeterli olduu ispat edilmelidir.
Tesise yal havalarda pik debi zerinde debi gelmesi durumunda tesisi
koruyucu nlemler (evirme yaps) alnmaldr.
Borular ve mekanik ekipmanlarn donma scaklnn altnda almasna imkan
verecek nlemler alnmaldr.
Gerektiinde havuz ve ekipmanlarn yaltm salanmaldr.
Kentsel artma tesisleri iin endstriyel katknn miktar dikkate alnarak tasarm
gerekletirilmelidir.
Dearj kriterlerinde ad geen kirletici yklere ait endstriyel katknn tesis
toplam yknn %20'sinden fazla olmas durumunda k kalitesinin
salanabilmesi iin gerekli ek nlemler alnmaldr.
lkbahar aylarnda birleik kanalizasyon sistemlerinde kar sularnn proses
scaklna etkisi dikkate alnmaldr.
Atksu artma tesisi enerji ihtiyacnn nasl karlanaca belirlenmelidir. Tesisin
hizmet verecei yerleim iin enerji asndan bir problem oluturmamas
gerekmektedir. Ayrca enerji kesintisi olmas durumunda hidrolik problem
oluturacak kritik niteler iin kesintisiz g kayna planlanmaldr.
Konfigrasyon seiminde atksu, amur ve yan akm prosesleri bir btn olarak
dnlmelidir. Proses verimi iin gerekli nlemler alnmak koulu ile dardan
organik atklar alnarak tesisin enerji verimliliini arttracak prosesler
deerlendirilmelidir.
Tesis tasarmnda kullanlacak kritik parametreler iin (KO, AKM, TP, TN vb.)
ktle dengesi kurulmaldr.
zellikle amur akmlarndan tesise geri dnen yklerin etkisi proses
hesaplarnda dikkate alnmaldr.
Tesise dardan alnacak atklara (atksu, amur vd.) ait ykler de dikkate
alnmaldr.
zellikle anaerobik amur rtme sistemi olan artma tesislerinin amur artma
akmlarndan tesise geri dnen ykler hesaplanmaldr.
Biyolojik azot ve fosfor giderimi yaplan artma sistemlerinin tasarmnda bu
ykler zellikle dikkate alnmaldr.
103
6.1.5.2. Proses Tasarm
Aktif amur sisteminin tasarm amur yana bal olarak yaplacaktr. Ayrca
tasarmda ykleme oran F/M (besi maddesi/mikroorganizma) iin kontrol
yaplmaldr.
Nitrifikasyon prosesinin tasarmnda scaklk, alkalinite, pH, havalandrma
havuzundaki znm oksijen konsantrasyonu dikkate alnmaldr.
Biyolojik azot gideriminin gerekletirilecei anoksik hacim (V D/VAT) oran, hi
bir zaman %50yi gememelidir.
Biyolojik azot giderimli ve aerobik amur stabilizasyonlu (Qc>20 gn) aktif
amur prosesi, edeer nfusu 100.000 kiiden daha fazla olan yerleimler iin
nerilmemektedir.
Biyolojik artma giri akm ve geri dn akmlar ile gelecek ykler de dikkate
alnmaktadr.
Aktif amur reaktrlerinde AKM konsantrasyonu aksi belirtilmedii srece 5000
mg/Lnin altnda alnmaktadr. Bu konsantrasyonun zerindeki deerlerde
reaktr ve son keltim aamasnda bir problemle karlalmayaca verilerle
kantlanmaldr.
n keltimli ve aerobik amur stabilizasyonlu biyolojik besi maddesi giderimli
aktif amur sisteminin kullanld durumlarda, ilave biyolojik fosfor giderimi
iin kimyasal madde ilavesi dnlmelidir.
Fiziksel/kimyasal ve biyolojik kpk oluumunu minimize edecek ekilde
muhtemel birikim noktalarnn says en aza indirilmelidir. Yzen maddelerin
ve/veya biyolojik kpn uzaklatrlmas ve tanmas iin nlem alnmaldr.
Son keltim havuzlarnn savaklarndan kaan 1 mg/L AKMnin oluturduu ek
kirlilik konsantrasyonlar aada parametreler baznda verilmitir. Bu husus
dearj standartlarnn salanmasnda hesaplarda dikkate alnmaldr.
Aktif amur prosesi tasarmnda izlenmesi gereken yntem ve detayl tasarm admlar
Ek 2.9da verilmitir. Aktif amur sistemlerinin model destekli tasarm iin Orhon ve
Artan (1994) ile Henze v.d. (2008)e bavurulmaldr.
104
Biyolojik fosfor giderimli tesislerde atlan amurun anaerobik artlarda
bekletilmeyerek susuzlatrlmas gerekir.
amur susuzlatrmann gnn belirli saatlerinde yaplmas durumunda tesise
geri dnen ksa zamanl pik yklerin etkisi dikkate alnmaldr. k kalitesinin
srekliliinin salanmas asndan gerekli nlemler (dengeleme, amur
susuzlatrmann srekli gerekletirilmesi vb.) planlanmaldr.
Geri dnen akmlar seilen prosese gre birinci kademe artma ve/veya aktif
amur nitesi giriine ynlendirilmelidir.
Gerekli hallerde geri dnen azot ve fosfor yklerini azaltabilmek iin yeniliki
yan akm artma prosesleri (Nitritasyon-Deammonifikasyon; Amonyum-Fosfat
geri kazanm vb.) kullanlabilir.
Son keltim havuzlar, aktif amur yumaklarnn kelmesi iin yeterli yzey alan ve
derinlii salayacak ekilde tasarlanmaldr. Ardk kesikli reaktr ve membran
biyoreaktr (MBR) tasarmnda son keltim havuzu yaplmasna gerek yoktur (ATV-
131E, 2000).
105
Son keltim havuzlar iin nerilen hidrolik ve kat madde ykleri Tablo 6.4de
zetlenmitir. Kat madde yknde atksu debisi (Q) ve amur geri devrinin
(QRAS) maksimum saatlik debi sresince ulat deerler dikkate alnmaldr.
Son keltim havuzu hava pay en az 0,3 m olmaldr. Yan duvar st kotu zemin
kotundan en az 15 cm yukarda olmaldr.
amur son keltim havuzundan, syrc sistemi ile toplanacak ise, amur
haznesine doru taban eimi 115 (DeyYatay) olarak planlanmaldr.
Tablo 6.4. Hidrolik yk ve kat madde yk iin snr deerler (Metcalf & Eddy, 2003)
Hidrolik Yk Kat Madde Yk
Artma Prosesi (Q+QRAS).AKM/A
Q/A [m3/m2.gn]
[kg/m2.saat]
Konvansiyonel AS
Biyolojik Azot Fosfor (BNR) 49 10
Temas Stabilizasyon
Uzun havalandrmal AS 41 7
2 Kademeli Nitrifikasyon 33 7
Kimyasal laveli AS 37 7
Q: Giri Debisi; QRAS: amur geri devir debisi; AKM: Aktif amur konsantrasyonu
A: Son keltim havuzu yzey Alan
Son keltim havuzu giri ve k yaplar ve yapsal tasarmlar ile ilgili detayl bilgi Ek
3.7de yeralmaktadr. Aktif amur sistemleri yapsal tasarmna dair bilgiler ise Ek 3.8de
ayrca verilmektedir.
Zayf Ynleri;
106
6.2.2. Genel htiyalar
Doal artlar altnda kurulan lagnler iin iklim artlar ile ilgili bilgiler,
zellikle keltim ve anaerobik lagnlerin hacim hesaplanmasnda kelebilen
katlar iin 1 m asgari derinlik,
Giri ve k yaplarnn uygun seviyede olmas ve temizlenmek zere girie izin
vermesi,
amur uzaklatrma skl,
Havalandrmal lagnlerde, havalandrma ekipmannn tipi, boyutlar ve havuz
tabannn erozyondan korunmas,
Lagn girii ve k arasnda akmn hidroliini bozacak etkenlerin en aza
indirilmesi,
Olgunlatrma havuzlarnda youn alg geliimi ve alc ortama etkilerinin dikkate
alnmas,
amur bertaraf yntemi,
Takn etkileri
keltim lagnleri,
Stabilizasyon lagnleri,
Havalandrmal lagnler,
Olgunlatrma havuzlar,
107
Lagnler genellikle evirme kanal (by pass) da ierecek ekilde birden fazla hcreli
tekil edilmektedir. Havalandrmal lagnler en az iki hcreli olmal ve arkasndan
olgunlatrma havuzu yer almaldr. Bunun yannda toplam lagn alan 2-3e blnerek
seri halde de iletilebilir. Bu durumda genellikle ilk lagn keltim amal
kullanlmaktadr. Baz durumlarda lagnler ii blmelere ayrlarak piston akm
hidroliine yakn koullar elde edilir (ATV-M 201E, 1989).
keltim lagnn tek bana kullanlmas geici (ksa dnemli) zmler iin planlanr.
Bu tr lagnler genellikle artma zinciri ierisinde ilk kademeyi oluturur. Stabilizasyon
lagnleri genellikle byk alan ihtiyacndan dolay nfusu 1.000 kiiden az olan kk
yerleimler iin uygundur. Havalandrmal lagnler, stabilizasyon lagnn alan
ihtiyacn azaltmak ve artma verimini artrmak zere kullanlrlar. Genellikle nfusu
5.000 kiiden az olan ve mevsimsel iletim gereken olan kk yerleim yerleri iin
uygundur (ATV-M 201E, 1989).
zgl BO5 yk ve evsel ve endstriyel atksu miktar dikkate alnmaldr (ATV-M 201E,
1989). Tesisin yaplaca blgenin zelliklerine gre, szma debisi de ayrca hesaplanp
toplam debiye dhil edilmelidir.
Bir lagnn yzey alan en fazla 16 ha olabilir (Health Research, 2004). Tasarmda
kullanlacak deerler (ATV-M 201E, 1989):
Nfus ve nfus edeeri bana lagn hacmi, 0,15 m 3/kiilik amur hacmi de dhil
olarak VI+PE 0,5 m3/kii olmaldr. Kanal ebekesine olan yksek szma dikkate alnrsa,
hidrolik bekletme sresi en az 1 gn olmaldr. Evsel nitelikteki organik kirleticilerin
giderme verimi %50 kabul edilebilir. Lagndeki rm amur miktar 0,3.V d alnabilir
(ATV-M 201E, 1989).
Lagnde oluan alglerin k akmna kamamas iin fazladan 1 m 2/kii lik bir alann
ayrlmas tavsiye edilir.
109
atksu veya mekanik birinci kademe artmadan geen atksuya uygulanabilir. Genellikle
havalandrma iin lagnlere zel tasarlanan havalandrclar kullanlr. Lagnde en az
znm oksijen konsantrasyonu 2 mg/L olmaldr (Health Research, 2004).
Havalandrmal lagn sonras olgunlatrma havuzlarnn dnlmesi halinde gerekli
hacim havalandrmal lagn hacminin en az %30u olmaldr.
Artma veriminin yksek olmas iin biyoktlenin askda tutulmas olduka nemlidir.
Lagn k ncesi sakin bir blge oluturularak askda katlarn ayrlmas salanr.
BA = BR.h (6.5)
zgl oksijen kapasitesi/BO5 hacimsel yk, OB 1,5 kg/kg olmaldr. Lagn hacmi
bana gerekli g, 1-3 W/m3tr. Toplam hacmi, birbirine seri bal 2 lagne blmek
verimi artrmaktadr. Havalandrmal lagn sonras en az bir gn bekletme sreli ikincil
biyolojik artma veya havasz lagn yerletirilebilir.
Havalandrma Ekipman
110
Difzrl sistemde blower kapasitesi arza durumlar dnlerek birden fazla
niteden oluturulmaldr.
Yzer veya sabit tipli havalandrclar da arza durumlar dnlerek birden ok
niteden olumaldr.
Mekanik havalandrc her bir lagn iin en az iki adet dnlmelidir.
Mekanik havalandrclarn motor ve kartrc ksmlarna kolay ulalabilir
olmal ve ikisinden de birer yedek sistem tesiste muhafaza edilmelidir.
Lagn zeri slak blge olaca iin ekipmanlarn suya kar korumas ve
szdrmazl salanmaldr.
Bu havuzlara biyolojik veya eit seviyede artlm atksular beslenir. Hijyenik zellikleri,
inorganik besi elementleri, bakiye organikleri, askda katlar iyiletirmek ve dearj
edilen atksu kalitesini artrmak iin uygulanan basit ve gvenilir bir sistemdir.
Genellikle havalandrma tehizat yoktur. Boyutlandrmada hidrolik bekletme sresi
esas alnr.
Derinlikleri 1 ile 2 m arasnda olup hidrolik bekletme sresi 1 ile 5 gndr. Daha ksa
bekletme sreleri de kelebilen maddelerin giderimi ve k suyu kalitesinin
dengelenmesi asndan etkilidir. Mikroorganizmalarn giderimi asndan hidrolik
bekletme sresi en az 2 gn seilmelidir. Alg oalmas istenmiyorsa, hidrolik bekletme
sresi 2 gn ile snrlandrlmaldr.
Tabanda amur birikimi her yl kontrol edilmelidir. Biriken amur miktar olgunlatrma
havuzu ncesindeki artma sistemi verimine baldr. Genellikle amur temizleme skl
5 ile 10 yl arasnda deimektedir (ATV-M 201E, 1989).
leri artmaya ihtiya duyulan yerlerde veya kirlilik yknn fazla olduu durumlarda
lagnler dier sistemler (damlatmal filtre, dner biyodisk vb.) ile birlikte ina edilebilir
(ATV A 257E, 1989). Kokunun evreyi rahatsz edebilecei yerlerde stabilizasyon
lagnleri yerine Imhoff tanklar ina edilebilir. htiya duyulmas halinde ilave n artma
uygulanabilir (DIN EN 12255-3). Boyutlandrma kriterleri Tablo 6.6da zetlenmitir.
111
Tablo 6.6. Lagnler iin boyutlandrma kriterleri (ATV-M 201 E, 1989)
keltim Stabilizasyon Havalandrmal Olgunlatrma
Parametre Birimi
Lagn Lagn Lagn Havuzu
Hacim, VI+PE m3/kii 0,5
Spesifik yzey alan, AI+PE m2/kii
n keltim lagn
m2/kii 10
olmakszn
n keltim lagnl m2/kii 8
Yamursuyu ile birlikte m2/kii En fazla 5
Ksmi nitrifikasyon m2/kii 15
Hacimsel yk, BR g/(m3.gn) 25
Nitrifikasyon iin Kat
g/(m3.gn) BA=BR.h
yk
Su derinlii, h m 1,5 >1 1,5 3,5 1-2
OB kg/kg 1,5
Gerekli motor gc W/m3 1-3
Kuru hava debisinde
hidrolik bekletme sresi, gn 1 20 5 1-5
tR
Son keltim tanknn
hidrolik bekletme sresi, gn 1
tR
Lagnler iin proses tasarm ve yapsal tasarm bilgileri srasyla Ek 2.10 ve Ek 3.8de
verilmitir.
Biyofilm sistemleri, mikroorganizmalarn uygun bir destek ortam zerinde bir film
tabakas halinde gelimesi ve atksu ile temas ettirilerek artmann salanmas
prensibine dayal sistemlerdir.
Suya batmam halde iletilen Damlatmal Filtreler (DF) ve Dner Biyodiskler (DBD) en
yaygn kullanlan biyofilm sistemleridir. Biyofilm sistemlerinin en nemli stnlkleri:
112
6.3.1. Damlatmal Filtreler
113
Oksijen gereksiniminin biyofilm evresindeki havadan doal yollarla
karlanmasna karn ihtiya durumunda dardan blower vastas ile atksuya
ilave oksijen salanabilmesi
Askda oalan aerobik biyolojik prosesler ile artlabilen atksular, damlatmal filtre ve
dner biyodiskler ile de artlabilir. Biyofilm sistemlerinde kullanlan destek ortam
yzeyinde olmas gereken zellikler aada sralanmtr.
Daha fazla bilgi iin DIN EN 12255-1, DIN EN 12255-6, DIN EN 12255-10 ve DIN EN
12255-11'e bavurulmaldr.
114
yklemesinin yaplabilmesi ve atksuyun filtre yzeyine kk damlacklar
halinde verilebilmesi olduka nemlidir,
Minimum hidrolik yklemenin salanabilmesi iin atksuyun geri devrine ihtiya
duyulabilir,
Atksuyun engellenmeden szlmesi salanmal, dier bir ifade ile filtre
malzemesine temas etmeden akna (ksa devre) izin verilmemelidir,
Damlatmal filtrede, ayn ortamda farkl yapdaki malzemelerin kullanlmasna
izin verilmemelidir. Biyofilm tabakasn korumak iin atksuyun dey ynde
akndan emin olmak gerekmektedir,
Besleme ve geri devir pompalarnn, minimum yzey yknn salanabilmesi
iin, debileri deitirilebilir zellikte olmaldr. Mmkn olduunca srekli
besleme tercih edilmelidir,
Damlatmal filtreye dardan hava giriini salamak iin taban (k) yapsna
hava kanallar tekil edilmelidir (denitrifikasyon yapan damlatmal filtreler
hari). Bu kanallarn kesitlerinin, dk hava scaklklarnda s kaybnn
nlenmesi iin ayarlanabilir zellikte olmas gerekir,
Sert k iklimine sahip blgelerde filtre d duvarlarna s yaltm uygulanmas,
yapnn zerinin kapanmas ve pompalarn bu koullara uygun iletilmesi
gerekir. Damlatmal filtrelerde ayn zamanda hava fleyiciler ile takviye
gerekebilir, bu durumda filtre k havasnda koku giderimi yaplmaldr,
Standartlara uygun planlanan DF tesislerinin emniyetli olarak iletimi iin yeter
sayda kalifiye iletme personelinin altrlmas salanmaldr.
Damlatmal filtreler, yzey ykn salamak art ile, karbonlu organik madde giderimi
iin tek kademeli olarak tasarlanabilir. Dearj standartlarna bal olarak seri bal
birden fazla nite de dnlebilir. Nitrifikasyon yaplmak istenirse sistemin iki
kademeli yaplmas tavsiye edilmektedir.
Damlatmal filtreler iin proses tasarm ve yapsal tasarm bilgileri Ek 2.11 ve Ek 3.9da
verilmitir.
ATV-DVWK Standard A 198Edeki genel kurallar ile uyumlu tasarmda yer alan sembol
listesi Tablo 6.7 de verilmitir. Orijinal Almanca versiyondaki semboller keli parantez
ierisinde gsterilmitir.
Atksu Yk
BO5 yk (Bd,BO,ln kg/gn) atksu artma tesisine gelen kuru hava yknn zamann
%85inde gzlenen yk deeri dikkate alnarak hesaplanr. Bunun yannda ileriye dnk
planlamada gerekli rezerv kapasite de bu deere eklenmelidir. Tasarm tesise bal
nfus zerinden yaplacaksa ham atksuyun nfus bana BO 5 kirlilik ykleri Tablo 6.8
den seilmelidir.
115
Boyutlandrma iin balca aada sralanan verilerin bilinmesi gerekir (amur artma
biriminden gelecek akmlarn kirlilik ykleri de dikkate alnmaldr):
Gnlk yk, hacimsel veya 24 saatlik debi orantl alnan kompozit numuneler ile gnlk
debi zerinden hesaplanr. Genel yk hesab yal hava debisinin de dahil edildii
rastgele gnlerde yaplan lmlere gre belirlenir. Bu hesaplamada zamann %85inde
gzlenen yk dikkate alnr. Bunun iin en az 40 yk deerinin lme dayal olarak
biliniyor olmas gerekir.
2 saatlik lmlerde azot yk deerleri gnlk ortalama deerin iki katndan fazla ise
pik debilerin dengelenmesi iin dzenlemeler yaplmaldr. Tasarmda ayn zamanda
amur artma biriminden gelecek ykler de dikkate alnmaldr.
116
Tablo 6.7. Sembol listesi (ATV -A 281 E, 2001)
Sembol Sembol
Birimi Aklamas
(ngilizce) (Almanca)
A - Adet dner datcdaki kol says
ASST [ANB] m2 Son keltim tanknn yzey alan
ARC [ART] m2 Biyodiskin teorik yzey alan (Damlatma filtrede dolgu malzemesi yzey alan toplam)
ARC,C [ART,C] m2 Karbon giderimi iin biyodiskin teorik yzey alan
ARC,N [ART,N] m2 Nitrifikasyon iin biyodiskin teorik yzey alan
ATF [ATK] m2 Damlatmal filtrenin yzey alan
BA,BO [BA,BSB] g/(m2.gn) Biyodiskin BO5 yzey yk
BA,TKN g/(m2.gn) Biyodiskin TKN yzey yk
Bd,BO,InB [Bd,BBS,ZB] kg/gn Biyolojik reaktre gnlk BO5 yk
Bd,NO3,D kg/gn Denitrifikasyonu yaplacak gnlk nitrat-azotu yk
Bd,N,WS [Bd,N,S] kg/gn Damlatmal filtre veya biyodiskten kacak fazla amur ile giderilen gnlk azot yk
Bd,TKN,InB [Bd,TKN,ZB] kg/gn Biyolojik reaktre gnlk TKN yk
Bd,inorgN,InB [Bd,anorgN,AN] kg/gn Son keltim k gnlk inorganik azot yk
Bd,orgN,SST [Bd,orgN,AN] kg/gn Son keltim k gnlk organik azot yk
BR,BO [BR,BSB] kg/(m3.gn) Damlatmal filtrenin BO5 hacimsel yk
BR,TKN kg/(m3.gn) Damlatmal filtrenin TKN hacimsel yk
DSST [DNB] M Son keltim tanknn ap
PTXXX [EWXXX] I, E Nfus ve parametreye bal (rn: BOD5) nfus edeeri
hSST [hNB] M Son keltim tanknn derinlii
hTF [hTK] M Damlatmal filtre dolgu malzemesinin ykseklii
N 1/sa Dner datcnn saatte yapt tur says
qA,SST [qA,NB] m/sa Son keltim tanknn yzey ykleme hz
qA,TF [qA,TK] m/sa Damlatmal filtrenin yzey ykleme hz
qWO [q] m3/(m.sa) Savak yk
QDW,d [QT,d] m3/gn Kuru hava atksu debisi
QComb,h [QM,h] m3/sa Birleik veya ayrk kanalizasyon sistemi iin hesap debisi
QSST [QNB] m3/sa Son keltim havuzu giri hesap debisi
QRF m3/sa Geri devir debisi
QDW,2h [Qt] m3/sa 2 saatlik ortalamalar ile belirlenen en yksek kuru hava debisi
QTF [QTK] m3/sa Damlatmal filtre giri debisi: QDW+QRF
RRm [RVm] - Geri devir oran QRF / QDim,In
RRDW [RVt] - Geri devir oran QRF / QDW,2h
FF [SK] mm/kol Damlatmal filtre geri ykama dozu
117
Tablo 6.7. Sembol listesi (ATV -A 281 E, 2001) (tablonun devam)
Sembol Sembol
Birimi Aklamas
(ngilizce) (Almanca)
tSST [tNB] Sa Son keltim tank bekletme sresi
VSST [VNB] m3 Son keltim tank hacmi
VTF [VTK] m3 Damlatmal filtre hacmi
VTF,C [VTK,C] m3 Karbon giderimi iin damlatmal filtre hacmi
VTF,N [VTK,N] m3 Nitrifikasyon iin damlatmal filtre hacmi
VTF,D [VTK,D] m 3 Denitrifikasyon iin damlatmal filtre hacmi
Kirletici parametreler ve Konsantrasyonlar
CXXX mg/l Homojen toplam numunede XXX parametresinin konsantrasyonu
SXXX mg/l 0.45m membran filtreden szlm numunede XXX parametresinin konsantrasyonu
XXXX mg/l Filtre zerinde kalan malzemenin konsantrasyonu, XXXX = CXXX SXXX
Numune alma yeri veya Numune alma amacn gsteren indisler
In [Z] Atksu artma tesisi giriinden alnan numune
InB [ZB] Biyolojik reaktrn giriinden alnan numune
EB [AB] Biyolojik reaktrn kndan alnan numune
ESST [AN] Son keltim tanknn kndan alnan numune
WS [S] Fazla amurdan alnan numune
RF Geri devir hattndan alnan numune
MV [W] Gzlem deeri [tanml numune alma yntemi ile k kriterlerinin kontrol]
Sk kullanlan parametreler
CBO,InB [CBSB,ZB] mg/l Geri devirsiz sistemde biyolojik reaktrn giriinde, ortalama Qd gnlk ve kuru hava debisinde BO5 konsantrasyonu
CBO,InB,TF [CBSB,ZB,RF] mg /l Geri devirli damlatmal filtrede Qd gnlk kuru hava debisinde birleik ortalama BO5 konsantrasyonu
CN,InB [CN,ZB] mg/l Biyolojik reaktrn giriinden alnan homojen numunede toplam azot konsantrasyonu
SinorgN,MV [SanorgN,W] mg/l k numunesinde inorganik azotun gzlem deeri
SNH4,ESST [SNH4,AN] mg/l k numunesinde amonyum azotun konsantrasyonu
SNO3,ESST [SNO3,AN] mg/l k numunesinde nitrat azotun konsantrasyonu
SNO3,D mg/l Denitrifiye edilecek nitrat azotunun konsantrasyonu
SorgN,ESST [SorgN,AN] mg/l Son keltim tank kndaki organik azot konsantrasyonu
XorgN,BM mg/l Biyoktlenin bnyesine geen organik azot konsantrasyonu
XSS,ESST [XTS,AN] mg/l Son keltim tank kndaki askda kat madde konsantrasyonu
118
Tablo 6.8. Nfusa bal yk deerleri (g/kii.gn) (ATV -A 281 E, 2001)
n keltim havuzundaki bekletme sresine bal
Parametre Ham atksu yk
0.5 - 1.0 sa 1.5 2.0 sa
BO5 60 45 40
TKN 11 10 10
P 1.8 1.6 1.6
* Artma amurunun ilenmesi srasnda oluan szntnn artma giriine verilmesi dolaysyla gelen ilave
ykler dikkate alnmamtr.
Sznt suyundan tesise gelen fosfor ve organik madde (BO 5 ve KO) yk genellikle
dktr. Bu nedenle hesaplarda dikkate alnmayabilir.
Yal hava debisi, QComb iin n keltim tanknda bekletme sresi 0.5 sa ten dk
olmamaldr. Burada verilen deerler nfusu 1000 kiiden az olan kk lekli atksu
artma tesisleri iin de geerlidir.
Damlatmal Filtrelerde artma verimi zellikle hacimsel organik yk (kg BO/m 3.gn) ve
yzeysel hidrolik yke (m/sa) baldr.
119
Filtre Malzemesi
DIN 19557 filtre malzemesinin teorik, etkili ve biyolojik olarak aktif yzey alanlarnn
ayrmn yapmaktadr. Etkili yzey, iletme srasnda filtre malzemesinin slak yzeyini
ifade eder. Teorik yzey ise filtre malzemesinin tm yzeyini ifade eder. Etkili yzeyin
teorik yzeye oran kullanma faktr olarak tanmlanr. Biyolojik olarak aktif yzey,
metabolik verimliliin tanmlanmas iin kullanlabilecek en doru parametredir. Ancak
bunu lmek mmkn deildir. Bu yzden damlatmal filtrelerin boyutlandrmasnda
hacimsel organik yk esas alnr.
Fiziksel zellikleri
Dolgu malzemesi dane boyutlarnn birbirine yakn olmas gerekir. Bylece sarsntlarn
etkisi ile kk danelerin byk daneler arasndaki boluklar doldurarak su ve hava
geiini engellemesinin nne geilmi olur. Yass ve uzun ekilli daneler de uygun
deildir.
120
Dolgu malzemesinin kimyasal zellikleri ve mineral yaps
Dane dalm
Dolgu tabakasnda en boy oran 3:1den fazla olan yass dolgu malzemesinin tm
malzeme ierisindeki hacimsel oran % 5i amamaldr.
Tablo 6.9. Dolgu malzemesinin dane gruplar ve oranlar (DIN 19557, 2004)
Byk danelerin Kk danelerin
Dane boyut grubu amamas gereken amamas gereken
arlk oran dane oran
16/40
Filtre Malzemesi 10
40/80 5
Filtre Destek Malzemesi 80/150 -
Tama
Yerletirme
Damlatmal filtreler ile ilgili testler iin numune alma prosedr DIN EN 932-1e gre,
dane boyutunun belirlenmesinde kullanlacak yntem ve basn testi DIN ISO 3310-2ye
gre; dane eklinin belirlenmesi DIN EN 933-4e gre kk boyuttaki paralarn
belirlenmesi ve ykanmas DIN 19557ye gre yaplmaldr.
121
Plastik (Sentetik) Dolgu Malzemeleri
Fiziksel zellikler
Dolgu malzemesinin gerekli tama kapasitesi iletmede ortaya kan artlara gre
belirlenmektedir. Bu parametreler dolgu malzemesinin ktlesi ile sistemdeki amur ve
atksu miktardr. Her m2 (birim) damlatmal filtre yzeyi iin iletme yk, dolgu
yksekliinden bamszdr. letme yk, organik yk, hidrolik bekletme sresi ve
dolgu malzemesinin ekil ve yapsna gre belirlenir.
Her retici/tedariki dolgu malzemesi iin gerekli tama gcn belirtmeli veya en
azndan aadaki formldeki tama gc deerleri esas alnmaldr.
Burada;
Terf : gerekli en dk tama gc (kN/m2)
h : Dolgu ykseklii (metre)
A : retici tarafndan belirtilen teorik zgl yzey, (m 2/m3)
s : emniyet faktr
f: Biyofilmin ktlesel yk faktr - biyofilm kalnlna bal olarak
122
Kimyasal zellikler
Kullanm zellikleri
Yap Gereksinimleri
Dolgu malzemesi zelliklerinin hibir ekilde deimemesi 5 sene boyunca retici firma
tarafndan garanti edilmelidir.
123
Karbon Giderimi iin hacimsel yk deerleri
Minimum 100 m2/m3lk teorik zgl yzeye sahip mineral ve plastik dolgulu malzeme
kullanlan damlatmal filtrelerin boyutlandrlmasnda tavsiye edilen ykleme:
Teorik zgl yzeyi 100 m2/m3den fazla olan plastik dolgulu damlatmal filtrelerde 0,4
kg/(m3.gn) den yksek hacimsel BO5 yk semek mmkndr. Ancak bunun pilot
tesislerde denenmi olmas gerekir. Teorik zgl yzeyinin 150 m 2/m3den fazla ve
hacimsel BO5 yknn 0,6 kg/(m3.gn) den fazla olmas nemli lde verim art
salamamaktadr. Teorik zgl yzeyinin 150 m 2/m3den fazla olmas durumunda,
filtrede tkanmalar da gzlenmektedir.
Nfus edeeri 50 ila 1000 kii arasnda deien kk lekli atksu artma tesislerinde
debi veya yk iin gzlenecek pikler fazla olaca iin hacimsel BO 5 yknn 0,4
deerinden 0,2 kg/(m3.gn) deerine azaltlmas tavsiye edilmektedir.
Nitrifikasyon iin:
TKN yk, BR,TKN 0,1 kg/(m3.gn)
nerilmektedir.
Nfus edeeri 50 ila 1000 kii arasnda deien kk lekli atksu artma tesislerinde
debi veya yk deerlerinde gzlenecek pik oran fazla olaca iin hacimsel BO 5
yknn 0,4den 0,2 kg/(m3.gn) deerine; hacimsel TKN yk minimumda 0,1
deerinden 0,05 kg/(m3.gn) deerine azaltlmas tavsiye edilmektedir.
Nitrifikasyon iin iki kademeli damlatmal filtre tasarm yaplabilir. Bu durumda birinci
kademede karbon gideriminin tamamlanaca dnlerek ikinci kademedeki hacimsel
TKN yk, mineral dolgulu sistemlerde 0,1 kg/(m 3.gn)e plastik dolgulu sistemlerde ise
0,2 kg/(m3.gn) e ykseltilebilir. Plastik dolgulu sistemlerde teorik zgl yzeyi 200
m2/m3 olan malzemeler kullanlabilir. Bu tr tesislerde, azotun birinci kademede
124
biyoktle oluumunda kullanlan ksmnn emniyetli tarafta kalmak iin hesaplarda
dikkate alnmamas tavsiye edilmektedir.
Anoksik damlatmal filtreye hava giriini nlemek amac ile filtre zerinin ve sznt
toplama blgesindeki hava kanallarnn kapanmas gerekir. Bylece geri devir
akmndan gelen nitratn mekanik olarak artlan ham atksu ile birlikte anoksik ortamda
denitrifiye olmas salanr.
Damlatmal filtre dolgu malzemesinin kapal hacme alnmas tkanma tehlikesi ile
birlikte yapda statik problemlere de yol aabilir. Denitrifikasyonlu damlatmal filtre
k ara keltim tankna verilebilecei gibi dorudan nitrifikasyon yapan aktif amur
veya damlatmal filtre reaktrne de verilebilir.
Giri azot konsantrasyonu, CN,InB, olup ilgili dier deerler T=12C scaklk hali iin
alnmaldr. Yl ierisinde yksek scaklklar gzlenirse buna bal olarak C N,InB:CBOD,InB
oran da ykselecektir. Bu nedenle farkl ykleme durumlarnn gz nnde
bulundurulmas gerekir.
125
Tablo 6.12. Denitrifikasyon hacmi, VTF, Dnin belirlenmesi iin tavsiye edilen deerler
(ATV -A 281 E, 2001)
BO5 Denitrifikasyon BO5 giderimi BO5 giderimi
hacimsel yk kapasitesi Ara keltimsiz Ara keltimli
kg/m3.gn SNO3,D/CBOD,InB % %
0,2 0,14 60 80
0,6 0,10 45 65
1,0 0,08 40 60
* Bu deerler 12C iin geerlidir. Denitrifikasyon yapan damlatmal filtre kndaki nitrat
konsantrasyonu 2 mg/ldir. Ara deerler enterpolasyon ile bulunabilir.
Sonraki admda (ikinci kademede) yer alacak nitrifikasyon prosesinde isel geri devrin
dorudan damlatmal filtrenin kndan alnmas halinde, keltim tankna gelecek
hidrolik yk azaltlr. Ancak isel geri devrin n keltim tank zerinden yaplmas daha
faydal olabilir. Bylece denitrifikasyon n keltim tanknda balam olur. Bu durumda
n keltim tankna gelecek ek hidrolik ykn de dikkate alnmas gerekir.
Sonraki admda (ikinci kademede) yer alacak nitrifikasyonlu aktif amur sisteminde
isel geri devir genellikle son keltim tank kndan alnr. Son keltim tanknn
hesabnda bu husus dikkate alnmaldr.
126
Farkl Damlatmal Filtre Uygulamalar iin Tasarm Kriterleri Tablo 6.13de verilmitir.
Tablo 6.14. Damlatmal filtreler iin tipik tasarm ykleri ve beklenen k suyu kalitesi
(Metcalf & Eddy, 2003)
Ykleme Hz k Kalitesi
Uygulama Tr
Birim Deer Birim Deer
BO, mg/L 15-30
kincil Artma Kademesi kg BO/m3.gn 0,3-1,0
TSS, mg/L 15-30
BO giderimi ve nitrifikasyonu kg BO/m3.gn 0,1-0,3 BO, mg/L <10
birlikte yapan sistem g TKN/m2.gn 0,2-1,0 NH4-N, mg/L <3
kincil Artma Sonras
g NH4-N/m2.gn 0,5-2,5 NH4-N, mg/L 0,5-3
Nitrifikasyon
Ksmi BO Giderimi kg BO/m3.gn 1,5-4,0 BO giderimi, % 40-70
Havuz derinlii yersel artlar ve mevcut hidrolik yke bal olarak seilmelidir. Derinlik
1,8 ve 7 m arasnda olmaldr. Nitrifikasyon iin derinlik 4 ila 7 m arasndadr. Kk
yerleim yerlerindeki (51 - 100 edeer nfus gibi) paket damlatmal filtre tesisleri iin
derinlik 0,6 mye kadar debilir.
[mm] (6.6)
127
a: Datm kolu says
n: Datc dnme says (saat-1 cinsinden)
Damlatmal filtrelerdeki zgl su ykseklii dolum ykseklii datm kolu saysna bal
olarak deimektedir.
[m2] (6.7)
Filtre ykseklii:
[m] (6.8)
ifadeleriyle hesaplanr.
Yzey yk, qA,TF, QDW.(1+RRDW)ye baldr ve mineral malzemeli dolgularda 0,4 m/sa,
plastik malzemeli dolgularda 0,8 m/sa olmaldr. Dolgu ykseklii en az 2 m olabilir. Bu
durumda fitre dozlama nitesinin beslemeyi kk damlacklar halinde yapmas, filtre
malzemesinin zenle seilmesi ve yzey yknn en fazla 0.4 m/sa olmas gerekir.
Plastik dolgulu damlatmal filtrelerde ykseklik boyunca daha iyi atksu datm
yaplabilmektedir.
Dozlama Hz
Dozlama hz, dner datcnn damlatmal filtre zerinden her bir geiinde filtreye
beslenen atksuyun su ykseklii olarak ifade edilir. Datcnn yksek hzla dnmesi
halinde dozlama hz dk olacaktr.
Daha nceleri, datcnn bir tam devri iin dnme hz 0,5-2 dak alnrken, bu deer
gnmzde 2 veya drt kollu datc iin 10-60 sn alnmaktadr (Metcalf & Eddy, 2003).
Ykama (srkleme) hz
128
[mm/datc kol] (6.9)
Tablo 6.15. Damlatmal filtrede BOD yklemesine bal olarak ykama (srkleme)
hzlar (Metcalf & Eddy, 2003)
Organik yk, kg BOD/m3.gn letme hz, mm/gei Ykama hz, mm/gei
0,25 10-30 200
0,50 15-45 200
1,00 30-90 300
2,00 40-120 400
3,00 60-180 600
4,00 80-240 800
mm/gei: her bir datma kolunun her geiinde verecei atksu ykseklii
Fosfor Giderimi
Fazla amur retimi atksuyun trne, uygulanan yke ve hidrolik artlara bal olarak
deiiklik gstermektedir. Gzlenebilecek fazla amur retimi burada verilen ykleme
deerlerine bal olarak 0,75 kg AKM/kg BO5 alnabilir. Kimyasal ktrme sonucu
oluan amurun hesab iin ATV-A 202ye (1992) baklmaldr.
Aktif amur sistemi son keltim tank ile karlatrldnda, damlatmal filtre ve Dner
Biyodisklerden kan amur, miktarca daha az, kelebilirlik zellii daha iyidir. Ancak
biyofilmden kopan kk partikllerin kelmesi, sistem verimini belirlemektedir.
Damlatmal filtre ve dner biyodiskler k akmnda dk (30-100 mg/L) AKM
konsantrasyonu gzlenmekte olup genelde koaglasyon ve ktrme ilemine gerek
duyulmamaktadr. Ancak yksek kat madde giderimi istendiinde kimyasal destekli
keltim uygulanabilir. Partikl konsantrasyonu ve koaglasyon etkisi amurun geri
129
devri ile nemli miktarda artrlabilir. Son keltimdeki kat madde giderimi organik
polimerler ile de artrlabilir (ATV-M 274, 1999).
Damlatmal filtreler iin verilen genel ihtiyalar dner biyodiskler iin de geerlidir.
Bunun yannda aada verilen koullarn da salamas gerekir:
130
oksijenin salanmas ve biyodiskin zerindeki yeterli oranda deitiinden emin
olmak gerekmektedir,
En iyi verim kompakt biyodisk imalat ile gerekletirilir,
Sistemde yapda fazla amurun gvenli bir ekilde uzaklatrlmas, biyofilme
oksijen transferinin temini ve enerji tketiminin en az olmasnn salanmas
gerekir.
retici firma tarafndan modler olarak retilen tek bir nitede kstl biyofilm yzey
alan olaca iin seri bal kaskatl yapda ok sayda nitenin kullanm gerekmektedir.
Karbon giderimi iin en az 2 seri bal nite olmas gerekirken, nitrifikasyon iin en az 4
seri bal nite tavsiye edilmektedir. Dearj kriterlerine bal olarak kaskat says
artrlabilir.
Dner Biyodiskler iin proses tasarm ve yapsal tasarm bilgileri Ek 2.11 ve Ek 3.9da
verilmitir.
Birinci kademe artma birimleri ve son keltim tank iin boyutlandrma kriterleri
damlatmal filtreler ile ayndr.
Kaskat dzeni ile deiik yzeysel veya hacimsel ykler ile farkl younluktaki tayc
biyofilm yzeyinin seilebilmesine imkn verilir.
Bylece her bir reaktr sisteminde atksudaki kirletici maddenin giderim oranna bal
olarak farkl biyofilm oluumlar gzlenir. Bunun yannda kaskat dzeni pik yklerin
etkisini de azaltr.
Biyofilm oluumunun gzlendii dz veya przl yzeye sahip diskler bir aft zerine
monte edilir. Diskler daire dilimlerden olumakta olup birbirlerine kiriler ile
balanabilmektedir. Diskler normalde dz veya oluklu yapda da olabilir. Diskler
arasndaki mesafe, mesafe koruyucu malzeme ile ayarlanabilir. Diskler arasndaki
mesafe kaskat yapdaki ilgili kademedeki organik yzey ykne baldr. Disk yzeyi
yaklak olarak biyolojik aktif yzeye karlk gelir.
Pik yklerin etkisini nlemek iin teorik biyofilm yzeyi 4 L/m 2nin altnda olmamaldr.
Boyutlandrma iin aada verilenlerin belirlenmesi gerekir:
Kaskat says
Kullanlan disk malzemesi ve disklerin teorik zgl yzeyleri.
131
Yksek yklemelerin kokuya yol amas durumunda kaskatn ilk kademesindeki
yzeysel BO5 yknn 40 g/m2.gn deeri ile snrlandrlmas tavsiye edilir.
Dner biyodisklerde bir kademede yzeysel BO5 yk 20 g/m2.gn ise diskler
aras mesafe en az 18 mm olmaldr. Teorik zgl yzeyi 100 m 2/m3 olan
silindirik biyodisklerde de ayn kriter uygulanabilir.
Diskli biyodisklerde bir kademede yzeysel BO5 yk < 20 g/m2.gn ise diskler aras
mesafe 15 mm ve teorik zgl yzeyi 150 m2/m3 tavsiye edilir.
Karbon giderimi ve nitrifikasyon reaktrleri arasna ara keltim tank tekili faydal
olabilir. Bylece karbon gideriminden gelen fazla amur sistemden ayrlarak
nitrifikasyonun verimi artrlabilir. Bu tr bir nitrifikasyon sisteminde diskler aras
mesafe 10 mmye drlebilir ve silindirlerin teorik zgl yzeyi en fazla 200 m 2/m3
olacak ekilde artrlabilir.
Yzeysel BO5 yk, BA, artma hedefine bal olarak gerekli teorik yzeyin
belirlenmesinde en temel parametredir.
Teorik yzeyin boyutlandrlmas iin 2 ila 4 kademeli kaskat sistemi kabul edilmitir.
Kk lekli atksu artma tesisinde yksek pik yk ve debiler gzlenecei iin 50 ila
1000 nfus edeerinde yzeysel BO5 yk 8 ve 10 g/m2.gn deerinden 4 g/m2.gn
deerine lineer ekilde azaltlarak (dorusal enterpolasyon) kullanlmaldr.
Nitrifikasyon iin 3 veya 4 kademeli kaskat yaplmas tavsiye edilmektedir. Teorik zgl
yzeyin hesabnda aadaki deerler kullanlmaldr.
Kk lekli atksu artma tesisinde yksek pik yk ve debisi gzlenecei iin 50 ila
1000 ila nfus edeerinde yzeysel BO5 yk 8 ve 10 g/m2.gn deerinden 4 g/m2.gn
deerine TKN yzey yk 1,6 ve 2 g/m 2.gn deerinden 1,2 g/m2.gn deerine lineer
ekilde azaltlarak kullanlmaldr.
132
Biyofilm malzemesinin zgl biyolojik aktif yzeyi, teorik zgl yzeyin %70inden daha
fazla ise dner biyodisklerin boyutlandrmasnda yukarda verilen en yksek yzey
yk deerleri kullanlabilir.
Tank hacmi, biyofilm yzeyine bal olarak belirlenir. BO 5 konsantrasyonu 300 mg/Lye
kadar olan sistemlerde tank hacmi 4,9 L/m 2 biyofilm yzeyi esas ile bulunur. Bu
deerin zerindeki tank hacimlerinde daha yksek artma verimi salanamaz.
Hidrolik bekletme sresi karbon giderimi iin 40-120 dk iken nitrifikasyon olmas
halinde 90-250 dk olmaldr.
Tablo 6.16. Dner biyodisklerin tipik tasarm kriterleri (Metcalf & Eddy, 2003)
Artma Seviyesi*
Parametre Birim BO Giderimi ve
BO Giderimi Ayr Nitrifikasyon
Nitrifikasyon
Hidrolik Yk m3/m2gn 0,08-0,16 0,03-0,08 0,04-0,1
g sBOD/m2 gn 4-10 2,5-8 0,5-1,0
Organik Yk
g BOD/m2 gn 8-20 5-16 1-2
Maksimum ilk g sBOD/m2 gn 12-15 12-15
kademe yk g BOD/m2 gn 24-30 24-30
NH4-N yk g N/m2 gn 0,75-1,5
Hidrolik Bekletme
sa 0,7-1,5 1,5-4 1,2-3
Sresi
k BO mg/L 15-30 7-15 7-15
k NH4-N mg/L <2 1-2
*Atksu scakl 13Cnin zerinde olmas halinde
6.4. Kaynaklar
ATV - A 126E (1993). German ATV Rules and Standards, Principles for Wastewater
Treatment in Sewage Treatment Plants according to the Activated Sludge Process with
Joint Sludge Stabilisation with Connection Values between 500 and 5.000 Total Number
of Inhabitants and Population Equivalents.
ATV - A 257E (1989). German ATV Rules and Standards, Principles for the Dimensioning
of Wastewater lagoons and In-line Biological Filters or Biological Contactors.
ATV - A 202 (1992). German ATV Rules and Standards, Processes for the Removal of
Phosphorus from Wastewater.
ATV - A 131E (2000), German ATV Rules and Standards, Dimensioning of Single-Stage
Activated Sludge Plants.
ATV A 265E (2000), German ATV Rules and Standards, Advisory Leaflet: Regulation of
Oxygen Transfer with the Activated Sludge Process.
133
ATV - A 198E (2003). German ATV Rules and Standards, Standardisation and Derivation
of Dimensioning Values for Wastewater Facilities.
ATV - M 201 E, (1989). German ATV Rules and Standards, Principles for Dimensioning,
Construction and Operation of Wastewater Lagoons for Communal Wastewater.
ATV M 274 (1999). German ATV Rules and Standards, Employment of Organic
Polymers in Wastewater Treatment
ATV 281 E (2001). German ATV Rules and Standards, Dimensioning of Trickling filters
and Rotating Biological Contactors.
DIN 19553 (2002). Wastewater Treatment Plants, Trickling Filter with Rotary
Distributor Main Dimensions And Equipment, Deutsche Norm.
DIN 19557 (2004). Wastewater Treatment Plants,Mineral Filter Media and Plastic
Media For Percolating Filters Requirements, Testing, Delivery, Placing, Deutsche Norm.
DIN 2501-1 1972). Flanges; Connecting Dimensions, Deutsche Norm.
DIN EN 12255-10 (2001). Wastewater Treatment Plants, Part 10: Safety principles,
Deutsche Norm.
DIN EN 12255-11 (2001). Wastewater Treatment Plants, Part 11: General data required,
Deutsche Norm.
DIN EN 12255-6 (2008). Small Wastewater Treatment Systems for up to 50 Pt, Part 6:
Prefabricated Treatment Units for Septic Tank Effluent, Deutsche Norm.
134
DWA-M 210 (2009) Belebungsanlagen mit Aufstaubetrieb (SBR), DWA Deutsche
Vereinigung fr Wasserwirtschaft, Deutsche Norm.
DWA-M 269E (2008), German DWA Rules and Standards, Advisory Leaflet: Process
Analysis Equipment for Nitrogen, Phosphorus and Carbon in Wastewater, Treatment
Systems, DWA
Hanhan O., Insel G., Yagci N., Artan N. Orhon, D. (2011) Mechanism and design of
intermittent aeration activated sludge process for nitrogen removal, Journal Env. Sci.
Heal. Part A, 46 (1), 9-16.
Health Research, Inc. (2004). Recommended Standards for Wastewater facilities, NY.
Henze, M., Loosedrecht, M., Ekama, G., Brdjanovic, D. (2008). Biological Wastewater
Treatment: Principles, Modeling and Design, IWA Publishing.
Metcalf & Eddy. (2003). Wastewater Engineering, Disposal and Reuse, Mc Graw Hill
Publishing.
Mueller J.A., Boyle W.C., Ppel H.J. (2002) Aeration: Principles and Practice, CRC Press,
Washington, ABD.
135
7. KMYASAL KTRME LE FOSFOR GDERM
Kimyasal ktrme ile fosfor giderimi prosesleri temelde askda kat madde (AKM)
giderimine dayanr. Bu blmde, kimyasal ktrmede fosfor kimyas, kimyasal fosfor
ktrme yntemleri, metal tuzlar ve polimerlerle fosfor giderimi ve kirele fosfor
giderimi konular detayl olarak incelenmektedir.
Kalsiyum tuzlar ile fosfor ktrme ilemi, yap itibariyle alminyum ve demir tuzlar
ile fosfor ktrme proseslerinden farkllklar gsterir, bu yzden ayr alt balklar
altnda incelenecektir.
Kalsiyum ile fosfat ktrlmesinde, kire (Ca(OH)2) ile ortama, hem Ca2+ hem OH-
iyonlarnn girii salanr. Bylece fosforun hidroksiapatit ve dier kalsiyum fosfatlar
halinde ktrlmesi gerekletirilir.
136
ekil 7.1. Alkalinitesi belli atksuyun pHn 11e karmak iin kullanlmas gerekli kire
(Ca(OH)2) miktarlar
ekilde grld zere, fosforun ktrlmesi iin gerekli kire miktar, mg/L CaCO 3
cinsinden ifade edilen toplam alkalinitenin ~ 1,4-1,5 kat mertebesindedir.
Dearj ncesi ham atksuya ya da son havalandrma havuzu kna veya keltim tank
giriine kire ilavesi ile ykselen pH, dearj standartlarna uygun hale getirmek zere
(pH: 6-9), CO2 ile rekarbonizasyon ilemi uygulanmas gerekebilir.
Alminyum ve demir tuzlar ile fosfor ktrme proseslerine temel tekil eden
reaksiyon denklemleri aadaki gibidir.
137
Yukardaki denklemlerden de grlecei zere, teorik olarak 1 mol fosfat ktrmek iin
1 mol alminyum/demir gerekmektedir. Ancak atksuyun pH, alkalinitesi, ierdii iz
elementler vb. etkenler sebebiyle, gerekli dozaj hesabn sadece sitokiyometriyi esas
alarak yapmak ounlukla doru netice vermemektedir.
ekil 7.2de, eit mollarda alminyum (III), demir (III) ve fosfat ieren atksular iin
znrlk erileri verilmektedir. ekilden de grlecei zere, farkl pHlarda ortamda
mutlaka bir miktar znm AlPO4 ve FePO4 bileikleri bulunabilmektedir. Bu sebeple
ktrme ileminin kullanlacak kimyasallar iin uygun pH aralnda yaplmas kritik
nem tar.
ekil 7.2. Alminyum ve demir tuzlar kelme erileri (Metcalf & Eddy, 2003)
Uygulamada, alminyum, demir veya kalsiyum tuzlar gibi nispeten az sayda kimyasal
ktrc kullanlmaktadr. Ekonomik sebeplerle kullanm tercih edilen ticari kalite
kimyasallarn belli oranlarda znebilir ve znemez yapda safszlklar ierdii
unutulmamaldr. Sz edilen kimyasal maddelerin belirli kombinasyonlar, zellikle
Ca+++ Fe++ kullanm yaygndr (Metcalf & Eddy, 2003).
Bunlara ilaveten, polimerize demir ve alminyum tuzlar da mevcut olup, bu tuzlar yan
tepkimelerle hidroksit forumda balanarak ziyan edilen metal iyonlar miktarnn
azatlm ile organik madde giderimini arttrrlar. Polimerize alminyum tuzunun genel
forml Aln (OH)n(3-n)+dir. Fosfor gideriminde kullanlan, balca kimyasallarn bir listesi
Tablo 7.1 ve Tablo 7.2de verilmitir.
138
Tablo 7.1. Balca ktrcler (Metcalf & Eddy, 2003)
Teslimat
esnasnda
Teslimat
P normal Solsyonun
Kimyasal ekli ve Depolama ve
rn aklamas ktrmesinde aktif madde (doygun)
forml younluu dozlama
etkili katyon ierii pH deeri
(t/m3)
(g/kg ve
mL/kg)
Tank
Alminyum Solsyon Aside 58-60
AlCl3 Al3+ 1
klorr 1,3 dayankl 2,2
pompa
Tank
Alminyum- 19
AlCl3 + Solsyon Aside Al3+
demir (III) 10 1
FeCl3 1,15 dayankl Fe3+
klorr 0,9
pompa
tlm Silo 40
Alminyum Pudra 1 Vidalama 1,5
Al2(SO4)3 Al3+ 3
slfat Solsyon Tank 24
1,27 Pompa 0,9
[Al2(SO4)3 Silo
Alminyum- 82
+ tlm Vidal Al3+
demir (III) 10 2
Fe2(SO4)3] 0,95 Eksantrik Fe3+
slfat 3,2
* n H2O pompa
Tank
Demir (II)- Solsyon Aside 86-135
FeCl2 Fe2+ Fe3+ 1
klorr 1,24-1,37 dayankl 1,5-2,4
pompa
Tank
Demir (III)- Solsyon Aside 135-138
FeCl3 Fe3+ 1
klorr 1,41-1,43 dayankl 2,4-2,5
pompa
Tank
Demir (II)- Solsyon Aside 123
FeClSO4 Fe3+ 1
klorr slfat 1,43-1,51 dayankl 2,2
pompa
Kalnt Havuzlama
Demir (II)- FeSO4 178-195
(yeil) Tuz haznesi Fe2+ Fe3+ 2
slfat * 7 H2O 3,2-3,5
1 Pompa
Silo
Demir (II)- FeSO4 tlm Vidal 195
Fe2+ Fe3+ 3
slfat * n H2O 0,8 Eksantrik 3,5
pompa
Tank
Demir (III)- Solsyon Aside 118
Fe2(SO4)3 Fe3+ 1
slfat 1,5 dayankl 2,1
pompa
139
Tablo 7.2. Balca ktrcler (Metcalf & Eddy, 2003) - (tablonun devam)
Teslimat
esnasnda
Teslimat normal
Depolama P Solsyonun
rn Kimyasal ekli ve aktif
ve ktrmesinde (doygun)
aklamas forml younluu madde
dozlama etkili katyon pH deeri
(t/m3) ierii
(g/kg ve
mL/kg)
Kalsiyum
hidroksit
Silo
Snm kire 376
Vidalama
(beyaz kire Pudra 9,4
Ca(OH)2 Tank Ca2+ 12,5
hidrat) 0,45 75
Eksantrik
Stabilize kire 1,9
pompa
st (arlka
20%)
Sodyum Solsyon Tank 62-105
NaAl(OH)4 Al3+ 14
alminat 1,3-1,5 Pompa 2,3-3,9
Poli- Tank
alminyum Solsyon Aside 70-90
[Al(OH)3-xCl2]n Al3+ 1-3
(hidroksit) 1,2-1,37 dayankl 2,6-3,3
klorr (PAK) pompa
Poli- Tank
alminyum Solsyon Aside 52-90
[Alx(OH)yCl2[SO4]c Al3+ 1
(hidroksit) 1,4 dayankl 1,9-3,3
klorr- slfat pompa
Poli- Tank
59
alminyum [Al(OH)3-xCl2]n + Solsyon Aside Al3+
6-15 1
Demir (III) FeCl3 1 dayankl Fe3+
2,3-2,5
klorr pompa
140
Depolama konteynerleri, silo veya tankn dolu hacminin tamamn iine alabilecek
ekilde boyutlandrlmaldr (>25 m3). Hafta sonlar ve tatil dnemleri de dikkate
alnarak, yeterli ek bir rezerv alan braklmaldr.
Dorudan ktrme, organik madde kaynakl oksijen tketiminin nemli bir etkisinin
olmad byk ve trblansl su ktlelerine dearj durumlarnda kullanlr. Yksek
oranda organik madde giderimi gerekli ise, dorudan ktrme, ezamanl ktrme
veya normal artma sonras yntemlerinin uygulanmas daha yerinde olacaktr. Fosfor
giderme yntem ve performanslar Tablo 7.3de zetlenmitir (Metcalf & Eddy, 2003).
141
7.3. Kimyasal ktrme Trleri
Dorudan ktrme prosesi, biyolojik artma tesislerinin ykn azaltmak iin yaygn
olarak kullanlmaktadr. Kimyasal destekli ktrme ile klasik mekanik artma (n
keltim) da elde edilen %30luk organik madde giderimi %50-70 mertebesine
karlabilmektedir (Metcalf & Eddy, 2003).
ekil 7.3. Fosfor ktrmesi iin artma tesisi dzeni rnekleri; (a) dorudan ktrme,
(b) ilk keltim ncesi, (c) e zamanl ktrme ve (d) sonda fosfor ktrme
prosesleri
142
yaklamda, mol Fe3+ veya Al3- / mol znm P oranlar > 2:1 olmas nerilmektedir
(Metcalf & Eddy, 2003).
Prensip olarak temas yzeyli filtrasyon prosesi, giri akmna fosfor keltici kimyasaln
ilave edildii bir hzl filtreden oluur. Sz konusu znm fosfatn byk ksm,
filtrede tutulan tanecikler iinde yer alr. Ayrca artma tesisinde kelemeyen
paracklar da filtrasyonla giderilir. Filtrenin ok ksa srede tkanmasn nlemek
143
zere, stte iri taneli plastik ve altta kum tabakalarndan oluan ift ortaml bir filtreler
kullanlr. Plastik tabakann byk gzenek hacmi sayesinde, kombine ileyen bir
plastik/kum filtresi klasik kum filtresine gre daha byk hacimlerde fosforlu amurun
tutulmasn salayabilmektedir (Metcalf & Eddy, 2003).
Bu proses, iyiletirme veya fosfor ktrme ileminin ilk safhas olarak kullanlabilir.
Prosesin verimi, toprak havuzun (lagn) boyutuna ve uygulanan kimyasal dozajna
baldr. Toprak bir havuz, uygun kimyasallarn ilavesi ile oluan floklar (yumak) iin bir
ktrc ilevi grr. Toprak havuz (lagn) yeterli byklkte yaplrsa, ayn zamanda
bir alg havuzu olarak da alr. Bu durumda, lagnn giri akmna kimyasal madde
ilavesine gerek kalmayabilir. Ancak, havuz k akmndan algleri ayrmak zere ilave
bir kimyasal ktrme tesisi kurulmas gerekebilir (Metcalf & Eddy, 2003).
Fosfor giderimi iin artma tesisi tasarm ile ilgili detayl bilgi, Ek 2.12de verilmitir.
Tablo 7.4 de, Amerika New Yorkda 35 farkl toprak tr (st toprak) iin ortalama
adsorplama kapasitesi deerleri verilmitir. Bu deerler ayn zamanda Katyon Deiim
Kapasitesi (CEC) hakknda da bilgi vermektedir. Katyon Deiim Kapasitesi, topran
katyonlar (NH4+, K+, Ca++, Fe+++, Al +++ vb.) balama kapasitesini ifade eder (Henze vd.,
2002).
144
Tablo 7.4. New York eyaletindeki 35 farkl toprak tr (st toprak) iin adsorplama
kapasitesi sonular
Katyon Deiim
Derinlik Toprak younluu Xp,a,maks. Xp,a 5 g P/m3'de
Kapasitesi
(cm) (g/cm3) (mg P/kg) (mg P/kg)
med/100 g
15 1,3 457 305 18,7
70 1,6 429 334 8,8
94 1,7 189 122 6,3
Yalnzca fosfor adsorpsiyonu veya toprakta iyon deiimi dikkate alnarak, bir baka
deyile daha yava gerekleen adsorbe edilen maddenin kimyasal olarak balanmas
veya fosfor iyon deiimi ilemleri gz ard edildiinde, nispeten daha emniyetli bir
tahmin yaplm olur. Tahminlerde deneysel kaynakl birok belirsizlik de sz konusu
olabilmektedir; bu konuda ancak modeller kullanlarak daha yakn tahminlerde
bulunulabilir.
Ezamanl ktrmenin bir sonucu olarak, aktif amurun inorganik ksm artar. Tesisin
boyutlandrmasnda, oluacak fazla amur miktar da dikkate alnmaldr. Gerek n,
gerekse sonda ktrmede, kimyasal amur oluum srecine ilikin ilemler ayn ekilde
ilerlemektedir.
145
7.5.2. Fosfor Giderimin amur Oluumuna Etkileri
kebilen floklar iindeki znm ve askda kat maddelerin tanm suretiyle, kat
madde oran art gsterir. lave kat madde yk ise eklenen ktrc, oluan
bileikler ve ayrlan kat madde miktarlarna bal olarak deiim gsterir.
Uygulamada, ktrclerin oluturduu fosfatlar, hidroksitler ve dier maddeler,
demir cinsinden 2,5 g/g ve alminyum cinsinden 4 g/glik kuru kat madde ierirler
(ATV 202E, 2004).
Kat maddenin toplamndaki art, yukardaki zgl deerler ve dozlanan aktif madde
miktar kullanlarak hesaplanr. Gelitirilmi biyolojik fosfor giderimindeki kat madde
yknde, artlan fosfor cinsinden, yaklak 3 g/glik bir art beklenmelidir.
ktrc olarak snm kire ilavesiyle, kat madde miktar dozlanan kire miktarnn
1,35 kat kadar artar. Kat maddenin art pHn ~9,5 olduu durumlarda, 50 g/(kii-
gn) ve 11 civarnda olduu durumlarda 200 g/(kii-gn) olarak gerekleir (ATV 202E,
2004).
Fosfat giderimi sonucunda oluan ilave amur hacimleri, kat madde yknn yan sra,
su veya kat madde ieriinden kaynaklanr. Daha yksek kat madde muhteviyat
salanabilirse, kelme/yumaklatrma reaksiyonunun kat madde veriminin artmasna
karn, kan amur hacminin azalmas mmkn olur (ATV 202E, 2004).
Oluan floklarn kat madde ieriinde, seilen iletme metodu (n, e veya sonda
ktrme) ile seilen ktrcnn tip ve miktar etkilidir.
n ktrme ile birincil amurun kat madde ierii, ktrc girdisinin artyla
beraber artar. Ezamanl ktrmede amurun batan dk kat madde ierikli olmas
durumunda, artan dozlamalar sonucu czi artlar sz konusu olur. Bu yolla amur
kabarmasnn da nne geilir. Sonda ktrmede, su muhtevas yksek hidroksit
floklar dozajn artmasyla artar. Bunun neticesinde de, ncl amurun kat madde
muhteviyat azaltlm olur.
Gvenlik sorunlar,
Mekanik ekipman ve lme sorunlar,
Proses sorunlar
146
7.6.1. Gvenlik Sorunlar
Kimyasal fosfor ktrcler, Fe+++, Fe++ ve Al +++ gibi orta derecede gl asitler veya
Ca(OH)2/CaO gibi nispeten kuvvetli bazlardan oluur. Bu yzden kimyasallar, gze ve
cilde zarar verme tehlikeleri dolaysyla olduka dikkatli kullanlmaldr. Snm kire
Ca(OH)2 ve snmemi kire CaO iin de geerli olmak zere, bu tarz pudrams maddeler
iddetli toz oluumuna yol aabilirler. Bu maksatla, gerektiinde kimyasallar iin kapal
dozlama sistemleri kullanlmaldr.
ktrcler, belli bir oranda znemeyen madde ieriine sahip teknik (ticari) kalite
rnlerdir. Bu malzemeler, boru dirsekleri, vanalar vb. hassas noktalarda tkanma ve
pompalarda anmaya yol aabilirler. rnein alminyum slfat, alminyum oksit ieren
ok iyi tc nitelikli bir maddedir. Bu sebeple borular ve benzeri yaplarda anma ve
tkanma sorunlarna dikkat edilmeli ve srekli takip edilmelidir.
147
oksijen aktarmnn kaba kabarckl yerine ince kabarckl difzrler kullanlarak
yaplmas nem tamaktadr.
Fe++ ile ezamanl ktrmede, Bx = 0,2-0,4 kg BO / (kg AKM x d) olan orta ykl
tesislerde, havalandrma tankndaki belirgin kpk problemi nedeniyle zellikle belirli
bir tr mikroorganizmann (aktinomisetler) geliiminde art gzlenmitir Bu sorun
dk ykl tesislerde gzlenmemektedir.
Al+++ kullanmnda ise, anaerobik koullarda fosfor znmesi ile ilgili herhangi bir
sorun yaanmayacaktr.
Fosfat konsantrasyonunu drmek iin kullanlan dier bir yntem de, ktrme
sonras ilemlerden biyolojik proseslere kimyasal amurun geri devridir. Bu ekilde,
ezamanl ktrme ile ktrme sonras ilemler birletirilmi olup esasen fosfor
balayc kapasiteye sahip olan bu amurun daha etkin kullanm salanr.
Son ktrme sonras kimyasal fosfor giderim ilemleri, znm fosfor asndan baz
sorunlar oluturabilir; bunun en nemli sebebi prosesin optimum G deerinde
yrtlmemi olmasdr. Trblans koullarn optimize etmenin yan sra, floklarn
mekanik gcn arttran organik polimer ilavesi yaplabilir. Ayrca flok hacim orann
arttracak ekilde, ikincil keltme tankndan yumaklatrma tankna kimyasal amur da
geri devrettirilebilir.
7.7. Kaynaklar
ATV - A 202E (2004). German ATV Rules and Standards, Chemical-Physical Methods for
the Removal of Phosphorus from Wastewater.
ATV -A 206E (2001). German ATV Rules and Standards, Automation of Chemical
Phosphate Removal.
Metcalf & Eddy. (2003). Wastewater Engineering, Disposal and Reuse, Mc Graw Hill
Publishing.
Henze, M., Harremoes, P., Jansen, J. C., Arvin, E., (2002). Wastewater Treatment:
Biological and Chemical Prosesses. Springer-Verlag Publishing.
148
8. ATIKSU FLTRASYONU
8.1. Giri
Filtrasyon ileminin amac, artma ilemine tabii tutulmu sular iindeki askda bulunan
ince kat maddelerin mekanik filtrasyon yoluyla uzaklatrlmasn salamaktr.
Filtrasyon sonrasnda, filtrede tutulan askda kat maddeler geri ykama ile uzaklatrlr.
Bu ilemin ardndan filtre tekrar hizmet vermek zere devreye alnmaktadr. Granler
filtrelerin geri ykama ilemi sadece su veya su ile basnl hava birlikte uygulanarak
gerekletirilebilir. Filtrasyon ileminde geri ykama srasnda suya basnl hava
verilerek filtre malzemesi iinde tutulmu kat maddelerin filtre yatan terk etmesi
kolaylatrlr. Atksu filtrasyonu ile ayrca fosfor giderimi de salanabilmektedir.
Filtrasyonun etkisi:
Filtre dolgu malzemesinin taneleri arasndaki elek etkisi ile byk partiklleri
tutulmas
Filtre yzeyi zerinde dorudan ya da buna ilaveten kelme, yakalama, difzyon,
Van der Waals kuvvetleri ve sorpsiyon gibi nedenlerle taneciklerin zerinde
biriktirerek partikllerin tutulmas
Filtrasyon ileminde atksu ierisinde yer alan partikler bileenlerin ikinci kademe
(biyolojik) artmadan nce kullanlarak uzaklatrlmas hedeflenmektedir. Uygulamada
kabul gren bu metotlar fonksiyonlarna gre farkllklar gstermektedir:
Her bir durumda maliyet, performans ve evresel uyumluluk asndan farkllk gsterse
de karbon gibi elektron vericilerin eklenmesiyle filtrelerde denitrifikasyonun
gerekletirilmesi de mmkndr.
149
8.2. Filtre eitleri
Boluklu filtreler: Genel olarak filtrelerin yatak boyu 1-2.5 mdir (Tm filtre
yata boyunca askda tutulmas esas alnmaktadr).
Yzey filtreleri: Filtre yzey ykseklii 30 cme kadar olan bez filtreler veya ince
tanecik filtreleri kullanlr (younlatrlm biyolojik etki olmadan filtre
yzeyinde askda tutulma esas alnmaktadr).
Biyolojik etki ile oluan znm organik madde giderimini, filtre yata ierisindeki
oksijen nemli derecede etkilemektedir. Filtre giriindeki dk oksijen konsantrasyonu
sebebiyle yalnzca filtrenin st ksmlarnda gerekleir ve atksuda ok az bir znm
madde giderimi salanr. Gerekli oksijen takviyesi znm organik madde giderimi ve
nitrifikasyon verimini arttrmaktadr. Bu amala n havalandrma ile giri akmnn
zenginletirilmesi (Oksijen doygunluuna gre 2 mg/L NH 4+-N iin 10 mg/L oksijen
verilmesi) yaplabilir.
Filtre malzemesi, filtre tabakalar, filtre yn, ykama teknikleri ve uygulama amacna
gre ileri atksu artmnda filtrasyon prosedrleri deikenlik gstermektedir. Tablo 8.1
ve 8.2de aa akl ve yukar akl filtreler hakknda bilgi verilmitir.
150
Tablo 8.1. Filtrasyon uygulamasnda kullanlan filtre tipleri ve zellikleri
Filtre Filtre Ak Ykama Ykama Giderim Tasarm tipi
eidi Malzemesi Yn Skl malzemesi Etkisi
Tek tabakal filtre
FS*
Aa Su
Kesikli
akl Hava Biyofiltre
FS, KO, NH4+
FS
Yukar akl filtre
Tek filtre
tabakas FS, KO, P
Floklasyonlu filtre
Yukar Su
Kesikli
akl Hava FS, KO, NH4+
Biyofiltre
Yksek
savakl tip FS, KO, P,
Floklasyonlu Biyofiltre
NH4+
FS
ok tabakal filtre
FS, KO, P
Floklasyonlu filtre
ki filtre Aa Su
Kesikli
tabakas akl Hava FS, KO, NH4+
Biyofiltre
FS, KO, P,
Floklasyonlu Biyofiltre
NH4+
FS, KO, NH4+
Kuru filtre
Damlatmal ki filtre Aa Su
Kesikli
film tabakas akl Hava FS, KO, P,
Floklasyonlu filtre
NH4+
Yatay ya FS,
zel Tek filtre Su Dairesel veya yukar
da yukar Srekli (KO,
uygulama tabakas Hava akl filtre
akl NH4+,P)**
* FS : Filtre edilebilen malzeme (0.45mlik membran filtre kullanlarak tespit edilmi)
** Uygun ekipman ile
Aa akl yksek kenarl savaa sahip filtreler, tek veya en fazla iki tabakal boluk
ieren filtrelerdir. kiden daha fazla tabakaya sahip filtreler genellikle yaygn olarak
kullanlmamaktadr (ekil 8.1 ve 8.2).
151
ekil 8.1. Aa akl filtre ve geri ykama tehizat
ekil 8.2. Aa akl yksek kenarl savaa sahip filtre ve geri ykama tehizat
U = d60/d10 1.5
ok katmanl filtrelerde st tabaka filtre malzemesi alt tabakaya oranla daha iri kaba
partikllerden olumakta, ancak iletme koullarnda geri ykama srasnda seilen ince
taneli malzeme ile yer deitirmektedir. Snger ta, kil ve killi ist st katman
malzemesi olarak kullanlabilmektedir. Tek katmanl ve ok katmanl filtrelerin alt
tabakalarnda ise byk lde kum kullanlmaktadr.
152
ekil 8.3. Yukar akl geri ykamal filtre
kinci kademe keltim sisteminin knda kalan filtre edilebilir maddeler farkl
filtrasyon prosedrleri ile yksek verimde tutulabilmektedir. Dearj deerleri genellikle
5 mg/L FSin altnda kalmaktadr. Filtre edilebilir maddenin ortalama BO 5, KO, fosfor
ve azot ierii Tablo 8.4de verilmekte olup, filtrasyon neticesinde bu atksu bileenleri
de filtre edilebilir madde ile birlikte sudan uzaklatrlabilmektedir. Bu uzaklatrma
ilemi srasnda filtre yatann havalandrlmasnda kullanlan hava biyolojik aktiviteyi
etkileyebileceinden atksu filtrelerinde bozulmalara neden olabilir. Filtre hz (5
m/sain zerinde bozulma), hava hz (2,5-5 m/sain zerindeki deerlerde bozulma) ve
filtre tabakas ykseklii yannda filtre malzemesinin dane ap da etkili olan esas
faktrler olarak gsterilebilir.
153
8.5. Fosfor Giderme (ATV Standart A 202 ye gre)
leri fosfor giderimi iin filtrasyon, n keltim veya e zamanl mekanik-biyolojik atksu
artma sistemlerindeki keltimden sonra veya k suyu Ptop<2mg/l deere sahip ikinci
kademe artmay takiben uygulanmaldr. Floklasyonlu filtrasyonda Fe +3 tuzlar veya
alminyum bileenleri floklasyona yardmc olmak amac ile kullanlr. Klavuz deer
olarak Fe/P oran 2/3 kabul edilebilir. Kimyasal tipi iin alternatifler, dozlama miktar
ve dozlama noktas planlama esnasnda dikkate alnmaldr. Takip eden her durumda
performans optimizasyonu iin aratrma yaplmas gerekli olacaktr.
Maksimum 15 m/sa filtrasyon hz ve 6 ile 8 m/sa arasnda kuru hava iin ok tabakal
filtreler olarak boyutlandrlr. 1 mg/L P ierikli giri akmna sahip byle sistemler k
fosfor deerini 0,2 mg/Lye kadar drebilir. Bu durum filtre edilemeyen fosfor
bileenlerinin artndan dolay atksular iin uygulanmaz.
8.7.1. Boyutlandrma
154
braklmaldr. Tablo 8.3de boluklu filtrasyonda kullanlan malzeme, dane aplar ve
katman ykseklikleri verilmektedir.
Kesikli iletilen filtreler ykama yaplarak 24-48 saat ara ile rejenerasyona tabi
tutulmaldr. Geri ykama ile filtre gevemekte ve filtre zerinde birikmi kirlilikler
kaldrlmaktadr. Farkl tipteki materyali ieren birden ok katmanl filtrelerde geri
ykama, youn bir temiz su ykamas yaplarak sonlandrlr. Bylece filtre katmanlarnn
yenilenmesi salanm olur. Ykama dngs sabit ya da filtre k suyu
konsantrasyonlarndaki deiime gre nceden belirlenen zaman aralklarnda yaplr.
Normal iletimden farkllk gsteren slak hava artlarnda ksa sreli ykama
uygulanabilir.
Ykama birka faz ile gerekletirilir. Aadan yukarya doru, filtre edilmi atksu
ve/veya hava ile yaplabilmektedir. Saf su ile ykama organik ktle birikimleri ve filtre
malzemesi iin baarl olamamtr.
ok tabakal filtrelerde ykama program, hem filtre yatann ykanmas, hem de farkl
filtre malzemelerinin snflandrmasn salayacak ve filtre boluk etkisi
kaybedilmeyecek ekilde yaplmaldr. Snflandrma ile filtre yata % 20-30 orannda
genlemi olur. Ykama debisine gre beklenen yatak genleme oranlar Tablo 8.4de
verilmitir.
155
Tablo 8.3. Normal boluklu filtreler iin filtre yata kriterleri
Aa ak ile alan filtreler
Yukar akl filtre Aa akl kuru filtre
Tek tabakal filtre ki tabakal filtre
Tabaka ykseklii st tabaka ykseklii Tabaka ykseklii st tabaka ykseklii
0.8 1.2 m 0.8 1.0 m 1.2 3.0 m 1.0 1.2 m
Granl ap Granl ap
Materyal Materyal
[mm] [mm]
Filtre kumu 1.0 2.0
Filtre kumu 0.71 1.25
Bazalt 1.0 2.0
Destek Tabakas
Malzeme bazalt, filtre akl
tabaka ykseklii [m]: 0.2 0.3
zel kst ieren durumlarda malzemelerin granl aplar filtre tankna ve filtre malzemesine gre seilir
156
Tablo 8.4. Malzeme karakteristik deerleri ve 20oC scaklktaki su ve temiz granller iin
ykama oran
Filtre Granl ap Kat younluu Ktle Kalnt Yeterli
Malzemesi (mm) [g/cm3]* younluu younluu genleme iin
[g/cm3] [kg/m3] ykama debisi
[m/sa]
Antrasit 1.4 2.5 1.4 1.4 720 55
2.5 4.0 1.4 1.4 720 90
Bazalt 1.0 2.0 2.9 2.9 1700 110
Ponza Ta 2.5 3.5 2.3 1.3 1.5 340 55
Kire Ta 1.4 2.5 2.5 1.2 1.7 650 60
2.5 4.0 2.5 1.2 1.7 600 90
Kil 1.4 2.5 2.5 1.1 1.6 650 60
2.5 4.0 2.5 1.1 1.6 600 90
Filtre Kumu
0.71 1.25 2.5 2.5 1500 55
1.0 1.6 2.5 2.5 1500 75
1.0 2.0 2.5 2.5 1500 90
2.0 3.15 2.5 2.5 1500 130
Verilen deerler retici deerleridir.
5 oC < T < 30 oC aral iin ykama debisinin dzeltme faktr
Scaklk [oC] 5 10 15 20 25 30
Dzeltme Faktr 0.87 0.92 0.96 1.0 1.04 1.12
Filtre tabakasnn geveme noktas (filtre yatann imeye balad nokta) ve genleme
oran ok tabakal filtrelerin formasyonunu belirler. ok tabakal temiz bir filtrasyon tank
formasyonu yalnzca bu karakteristik deerlerin iyi bir ekilde tahmini ile garanti edilebilir.
Bunun yannda hava ykamas ile filtre malzemesi birbirine karm olsa bile temiz sudan
sonraki ykamalarda filtre tabakas tekrar tekil edilebilir. Teorik olarak en st filtre
malzemesinin genleme oran, daha dk genleme katsaysna sahip malzemenin
genleme oranna eit veya bir miktar daha kk olmaldr. Filtre geri ykama program ile
ilgili detayl bilgiler Tablo 8.5de verilmitir.
157
Eer az sayda filtre haznesi mevcut ise, filtre kndaki temiz sznt suyu hacmi filtre
haznesinin ykanmasnda yetersiz kalacaktr. Bu durumda filtre ykama suyu iin byk bir
depo yaplmaldr. Geri devir amurundan dolay kanalizasyon suyu artma sistemlerinin
hidrolik olarak ar yklemesini drmek iin amur deposu da yaplmaldr. Dier
taraftan amur debisi bu sistemlerin hidrolik boyutlandrlmasnda hesaba katlmaldr.
amur, kum tutucu giri akmna, birinci kademe artmaya veya havalandrma tankna geri
beslenebilir. amur borularnn tasarmnda, amurun muhtemel depolanmas ilemi ve
ayn zamanda bunlarn temizlik ve muhtemel ayrma artma ilemleri de hesaba
katlmaldr.
8.8. Kaynaklar
ATV - A 202E (2004). German ATV Rules and Standards, Chemical-Physical Methods for the
Removal of Phosphorus from Wastewater.
ATV-A 203, Abwasserfiltration durch Raumfilter nach biologischer Reinigung (ATV-A 203E,
Wastewater Filtration Using Space Filters following by Biological Treatment)
BS 6297 (amd. 1990), Code of practice for design and installation of small sewage and
treatment works and cesspools.
DIN EN 12255-16, Part 16: Physical (Mechanical) Filtration, Alman Standartlar Enstits.
158
9. DEZENFEKSYON
9.1. Giri
Evsel atksular biyolojik ve ileri artma sistemleriyle artldktan sonra bile yksek miktarda
patojen (bakteri, virs, parazit) mikroorganizma iermektedirler. Bu yzden, artlm
atksular dezenfekte edildikten sonra alc ortama dearj edilmelidir. Atksularn dezenfekte
edildikten sonra dearj edilebilecei veya kullanlabilecei durumlar unlardr (ATV - M
205E, 1998):
159
Membran filtrasyonu,
Stabilizasyon veya olgunlatrma havuzlar
Atksu dezenfeksiyonu iin fekal indikatr olarak kullanlan baz bakteri trleri vardr.
Bunlar aada verilmitir:
160
(Toplam) Koliform bakteri yalnzca scakkanl memelilerin barsaklarndan
kaynaklanmad iin fekal kirliliin sadece bir gstergesidir.
Fekal koliform bakteri veya Escerichia coli (E. coli), genellikle sadece scakkanl
memelilerin barsaklarnda olutuundan bir fekal kirlilik dorulamasdr.
Fekal kirliliin dorulamas olan bir dier bakteri tr de Fekal Enterococcus dur.
9.3. Gller ve Nehirlere Dearj Edilen Artlm Atksu Dearjlarnn Salk Etkileri
Bulac hastalklar atksu ile yaylabilir. Atksuda oluan baz patojenler ve bulac
hastalklar ile ortaya karan enfeksiyon tehlikeleri Tablo 9.1de listelenmitir. Patojenlerin
varl kesin hastalk gstergesi deildir. Bulac bir hastalk oluumu;
Mikroorganizma saysna,
Patojenik hastalk oluturma derecesine,
Alcnn diren veya salna
baldr.
Tablo 9.1. Dorudan veya dolayl olarak, atksu ile hastalklara neden olabilen baz insan ve
hayvan patojenleri (ATV - M 205E, 1998)
Patojen ajan tipi Hastalklar
Menenjit,
ocuk felci virsleri
ocuk felci
Virsler Cocsackievirus A, B Menenjit egzema
ECHO virsleri Menenjit, ishal
Hepatit A Epidemik hepatit
Salmonella typhi Tifs
Enterik salmonella i.a. Enterik salmonella
Shigella sp Bakteriyel dizanteriye
Enteropatojenik
Escherichia coli Enterit, enterotoksin
Yersinia trleri Enterit
Pseudomonas aeruginosa Dermatit, otitis
Bakteri
Vibrio cholerae Enterit
Campylobacter jejuni Leptospiroz
Leptospira trleri Listeryozis
Listeria monocytogenes Tularaemia
Francisella tularensis arbon
Bacillus anthracis Botulizm,
Clostridium botulinum Gazl kangren
Mycobacterium trleri Cilt lserasyon tberkloz
Chlamydia trachomatis Konjonktivit, trahom
Entamoeba histolytica Amipli Dizanteri
Protozoa Giardia lamblia Lambliasis
Cryptosporidium trleri Cryptosporidosis
Ascaris lumbricoides Ascarids
Solucanlar
Tenya trleri erit solucanlar
161
9.4. Atksu Dezenfeksiyon Yntemleri
9.4.1. UV Inm
UV reaktorunun tipine gore (ak kanal cazibe akl sistemleri, kapal kap
sistemleri),
UV lambalarnn tipine gore (duuk basn veya orta basn cva lambalar),
UV lambalarnn konfigurasyonuna gore (kuvars cam kap muhafazal atksuya
daldrlm lambalar, temassz sistemler)
UV sistemleri bir veya daha fazla reaktrden oluabilir. UV reaktrleri ise seri veya paralel
bal olabilir.
162
Dezenfekte edilecek atksuyun tamamnn, UV n sistemine girmeden gememesi,
UV reaktorlerinin butun kesitlerinin maya tabi tutulmas (golgeli alann
olmamas),
Hidrolik akn mmkn olduunca piston akml reaktrdekine benzer olmas,
Hidrolik akn mmkn olduunca dikey karm salayacak ekilde olmas
Teknik olarak, UV nlar alak veya orta basn cva buhar lambalar ile retilmektedir.
163
ekil 9.2. Yatay lamba dzeni ile ak kanal UV n sistemi (ematik) (ATV - M 205E, 1998)
Tasarm ve ekipman ile ilgili hususlar aada sralanmtr (ATV-M 205E, 1998):
Tortu oluumu ve lambalarn temizlemesi ile ilgili hususlar aada sralanmtr (ATV-M
205E, 1998):
164
Lambalarn arzas ve yalanmasna ilaveten, iletme srasnda UV radyasyonu
seviyelerini dren bir baka sebep de kuartz tp stnde biriken tortulardr.
Tortular atksuyun zelliklerine bal olarak ok deiik trde olabilirler ve fosfor
gideriminde kullanlan kimyasaln trnden etkilenebilirler. Bu yzden tortu
birikimi srekli olarak kontrol edilmelidir. Belirlenen sensr deerinin altnda bir
durum gzlendiinde, temizleme ilemi balatlmaldr ve bu ilemin skl
atksuyun bileimine gre 14 gn ile 3 ayda bir olabilir.
nceki deneyimler etkili bir temizleme ileminin sadece seyreltilmi asitle
yaplabileceini gstermektedir. Ultrasonik temizleme sistemlerinin pratikte
kullanlmas yaygn deildir. Mekanik temizleme sistemleriyle tortu birikmesi
geciktirilebilir. Mekanik/kimyasal temizleme sistemleriyle ilgili henz uzun sreli
bir deneyim yaanmamtr.
Kk ve orta lekli sistemlerin, periyodik kimyasal temizleme, irradyasyon
kanallarndan UV modllerinin karlmas, bu modlleri 5 veya 10 dakikalna
seyreltilmi asit ieren tanklara yerletirme ve son olarak da temizlemek iin
modlleri suyla ykayp, kanaldaki yerlerine yerletirmek iin pratik olduklar
kantlanmtr. 100 modln stnde olan byk sistemlerde ise btn modlleri
vin yardmyla karp temizlemek daha kullanl olabilir. Her 1000 m 3/saat
kapasiteye sahip olan modl iin toplam temizlik sresi 3 saattir.
Alak ve orta basnl lambalarn en nemli karakteristik zellikleri Tablo 9.2de verilmitir.
UV n ile ilgili almalarda artlm atksu zerinde herhangi bir yan etkiye
rastlanmamtr.
Ancak, iletme srasnda UV nlar gz ve deride hasara sebep olabilir.
Gvenlik nlemlerini gz nne alarak, UV sistemleri sistemden hi radyasyon
kamayacak ekilde kurulmaldr.
UV n blgeleri bu yzden k geirmez olmaldr.
Uygun uyar iaretleri sistem stne aka konmaldr.
165
Temizleme ve bakm ileri UV lambalar kapal konumdayken yaplmal, lambalarn
temizlenmesi iin mmkn olduunca evre dostu kimyasallar kullanlmaldr.
Kullanlm UV tpleri, floresan tplerle birlikte uzaklatrlabilir. Civa ierdikleri
iin evsel atk snfnda deildirler.
9.4.2. Ozonlama
Ozon, endotermik reaksiyon ile retilir. Oluan reaksiyon rn hzl bir ekilde molekler
ve atomik oksijene paralanmaktadr. Ozonun kararl olmay, onun bir kaba doldurulup
tanabilmesini engellemekte ve bu yzden de kullanlaca yerde retilmektedir. Bir ozon
tesisi (ekil 9.3), ozon reaktr, kartrma tesisi, reaksiyon tank ve artk ozon giderilme
birimlerden olumaktadr.
ekil 9.3. Atksu dezenfeksiyonu iin ozon tesisi (ATV - M 205E, 1998)
166
Ozon, ozon reaktr iinde yksek voltajl elektrik enerjisinin etkisiyle saf oksijen ya da
tozsuz kuru havadan retilmektedir. Gerekli soutma, hava ya da su kullanmyla salanr.
Hava kullanlarak 40 g/m3lk endstriyel oksijen kullanlp 80-100 g/m3lk rn elde
edilebilir. Oksijen kullanlrsa 1 g ozon iin 6 Wh ile 15 Wh aras, hava kullanlrsa 10 Wh ile
30 Wh aras elektrik enerjisi gerekir.
Ozonlama, baka yan urunlerin oluumuna sebep olabilir (klorlar, bromlar ve organik
peroksitler gibi). Bir ozonlama tesisinin tasarmnda, ozon uretimine ve yaplan ilemlere
dair uygun guvenlik tedbirlerinin tamam dikkate alnmaldr.
Ozon toksik ve ok koroziftir. Ozonla temasta olan butun paralar, ozona dayankl
malzemeden imal edilmi olmaldr. zellikle, contalarn tamam ozona dayankl olmaldr.
Gerekli dozaj, 535 g ozon/m3 atksudur. Reaksiyon sresi, 530 dakika aralnda deiir.
Fazla ozon miktar, 0,11 g ozon/m3 atksudur.
Tablo 9.3. Atksudaki toplam koliform dezenfeksiyonu iin gerekli ozon dozu (Metcalf &
Eddy, 2003)
Balang Ozon Dozaj, mg/L
Koliform k Standard, MPN/100 mL
Atksu Tipi
Miktar
1000 200 23 <2,2
MPN/100 mL
Ham atksu 107 - 109 15 40
Birinci kademe artma k 107 - 109 10 40
Damlatmal filtre k 105 - 109 4 10
Aktif amur Sistemi k 105 - 109 48 4 10 16 30 30 40
Filtre edilmi aktif amur k 104 - 109 68 4 10 16 25 30 40
167
Nitrifiye edilmi k suyu 104 - 109 36 46 8 20 18 24
Filtre edilmi nitrifiye k suyu 104 - 109 36 38 4 15 15 20
Mikrofiltrasyon k 10 - 103 26 2-6 3-8 48
Ters osmoz Nil 1-2
Septik tank k 107 - 109 15 40
Kesikli kum filtresi k 102 104 4-8 10 - 15 12 - 20 16 - 25
Tablo 9.4. Ozon retimi iin gerekli enerji miktarlar (Metcalf & Eddy, 2003)
Bileen kWh/kg ozon
Hava hazrlama (kompresr ve kurutucular) 4,4-6,6
Ozon retimi
Hava besleme 13,2-19,8
Saf oksijen 6,6-13,2
Ozon temas 2,2-6,6
Btn dier kullanmlar 1,2-2,2
Toksikliinden dolay, atk gazdaki fazla ozon paralanmaldr. Bir ozonlama tesisindeki
ozona maruz kalan butun paralar, sadece ozon paralama cihazna balant haricinde
kapal kabin sisteminde olmaldr. Atk gazdaki ozon konsantrasyonu izlenmeli ve 0,02
mg/m3u amamaldr. Yuksek bir ozon konsantrasyonunun (>0,02 mg/m3) gorulmesi
durumunda, ozon kaa tespit edilen cihazlar otomatik olarak durdurulmaldr. Atk
gazdaki ozonun paralanmas iin kullanlan sistemler aadakileri iermelidir:
Yksek konsantrasyonlarda ozon zehirlidir ve gzler, burun ve cierler iin tahri edici bir
etkisi vardr. 0.2 mg ozon/m3n zerinde ozon ieriine sahip bir ortamda uzun sre
kalmak ksrmeye sebep olur. 4 mg ozon/m 3den itibaren ozon gaznn tahri edici etkileri
hesaba katlmaldr. Konsantrasyon 20 mg ozon/m 3 geerse, akcier demi yznden lm
168
olaynn gereklemesi hzlanr. Ozonun salk zerindeki zararl zellikleri yznden ozon
tesislerinin evresindeki yerlerde yeterli gvenlik nlemleri (fazla ozon paralamas,
zorunlu havalandrma, ozon grntleyiciler) alnmaldr (ATV - M 205E, 1998).
9.4.3. Klorlama
Klor kimyasallar toksik ve zararldr. Klor atomunun deerlii ne kadar bykse, klor
bileiinin oksitlenme gc de o oranda fazla olmaktadr.
(9.1)
ClO2 :+4, NaClO2 : +3, HOCl : +1, Cl2: 0
Buna gre en etkili klorlama, ClO2 ile yaplmaktadr. Ancak, ClO2 yerinde retilip
kullanlmaldr. Yaygn olarak kullanlan klorlama sistemleri aada verilmitir:
169
Klor gaz, basnl tanklarnda depolanabilir. Herhangi bir kaak, yrtlma veya yanl
kullanm durumunda klor gazndan etkilenmesi muhtemel odalar, klor gaz detektrleri
kullanlarak kontrol edilmelidir. Klor gaz, enjeksiyon sistemleriyle (venturi), k suyu ile
kartrlr. Bu tur klorlama sistemleri aadaki bileenlere sahip olmaldr:
Basn/vakum duzenleyicisi,
Besleme oran kontrol duzenegi,
Venturi prensibiyle alan enjeksiyon cihaz,
Debi ler
170
ekil 9.4. Atksu dezenfeksiyonu iin klor gaz binas (ATV - M 205E, 1998)
Tasarm kriterleri:
Klordioksit kararl bir gaz olmamas sebebiyle, 1-3 gramlk klordioksit sulu zeltisi
kullanlmadan hemen nce hazrlanmaldr. Dozlama miktar, k suyundaki bakiye
klordioksit deerine, atksuyun organik ykne ve istenilen giderimine baldr. Atksu
171
artma tesislerinde bakterilerin 103lk oranda giderimi iin 510 g klordioksit/m3 atksu
yeterlidir. Kum filtresinden gemi suda ise bu deer 15 g/m3 olabilir.
Klordioksit, pH deerlerinin geni bir aralnda bakteriler iin oldurucu etkiye sahip olup,
birok durumda klordan daha etkilidir. Klorun aksine, klordioksit amonyak ile
kloraminlerin oluumunu salamak uzere reaksiyona girmemekte ve AOX bileiklerinin
oluumu klora gore onemli olude az olmaktadr. Ancak klordioksit baka yan urunlerin
oluumuna sebep olabilir (klorit ve kloratlar vb.).
Klorla dezenfeksiyon sonucu, AOX, THMler, PCB, vb. gibi toksik yan urunler de oluabilir.
Klorlanm k suyunun yeniden kullanlmas duunuluyorsa, bu yan urunlerin evresel
etkisi goz onunde bulundurulmaldr (ATV - M 205E, 1998).
Klorn tanmas iin sk gvenlik nlemleri alnmaldr. Tesise zel eitimli personel
bulundurulmaldr. Klorn tutulduu ve kullanld yerlere uyar levhalar aslmal ve giri
kontrol altnda tutulmaldr.
Son derece zehirli olan klor gaz iin MAK deeri 1,5 mg/m 3tr. Klor yeil renkli ve sert
kokulu bir gazdr ve kk konsantrasyonlarda bile mukuslar tahri edebilir. Yksek
konsantrasyonlarda ise merkezi sinir sistemi stnde fel edici bir etkisi vardr. Uzun sreli
temas halinde, akcier demine bal olarak lm olay gerekleebilir. Vakum tekniinin
kullanlmasyla, bugnlerde gvenlik riskleri byk lde azaltlmtr. Son derece zehirli
ve patlayc olan klordioksit iin MAK deeri 1,45 mg/m 3tr. Klordioksitin turuncu-sar
aras bir rengi ve ayn klor gibi keskin bir kokusu vardr. Havadaki en ufak klordioksit
konsantrasyonu bile nefes alma problemlerine sebep olabilir, mukuslar tahri edebilir.
Klor, hipoklorit ve klordioksit, suda ve atksuda inorganik ve organik bileiklerle (protein,
alkoller, hmik asitler, fenoller vb.) reaksiyona girer. Bu reaksiyonlarn sonucunda
istenmeyen yan rnler (klorofenoller, trihalide metanlar, AOX vb.) oluturur. Klor gazyla
karlatrldnda, klordioksit kullanmnda evre dostu olmayan rn oluumu daha
azdr. nk trihalometan, klorofenoller ve amonyum ve amin bileiklerinde oluan
reaksiyon rnleri olumaz. AOX oluumu %90 orannda azalr. Ancak klorit, klorat,ve
klorit gibi organik reaksiyon rnleri oluur.
Deklorinasyon basama ile k suyundaki fazla bakiye klorun alnmas istenir. 0,3 0,6
mg/Llik klor konsantrasyonlar gl ve nehirlerdeki bitkilerin lmesine ve hayvan
biyoktlelerinin azalmasna sebep olur. 0,05 0,1 mg/L ise balklarn yaayp bymesi
zerinde olumsuz etkide bulunur. Ayrca, zehirli maddelerin besin zincirinde birikip
balklar ve daha tesindeki canllara da ulama tehlikesi vardr.
172
uygulanmaktadr (ATV - M 205E, 1998).
Mikro/ultrafiltrasyon (Tablo 9.5) bakteri ve kat maddeleri ok iyi bir ekilde tutma
performans gsterir. Virslerin kat maddelere tutunmasna bal olarak virs saysnda da
bir azalma salanabilir.
Tablo 9.5. Membran uygulamalar, giderme verimleri ve tutulan bileikler (ATV - M 205E,
1998)
Ters Ozmos Nanofiltrasyon Ultrafiltrasyon Mikrofiltrasyon
Gzenek boyutu 0,1 10nm 1 - 10nm 0,005 0,2m 0,1 - 5m
Yksek basn ileminde:
0,5 - 5 bar
Basn aral 7 120bar 5 40bar 1 10bar
Vakum ileminde:
0,1 0,9 bar
Kolloidler,
Molekller, Virsler, Partikller, bakteriler,
Tutulan bileikler makromolekller,
iyonlar molekller kolloidler
virsler
Membran filtrasyonu, hli hazrda belli bal baz atksularn artm iin kullanlmaktadr.
Mikro/ultrafiltrasyon, evsel atksuyun dezenfeksiyonu iin uygulanmaktadr. kinci kademe
(biyolojik) artma knda membran filtrasyonu kullanldnda, herhangi bir kimyasal
veya fiziksel bir dezenfeksiyon prosesi uygulanmasa da, patojen mikroorganizma says ok
dk olmaktadr.
Membran filtrasyonu, iki farkl ekilde altrlr. Dik akl ve yatay akl olarak (ekil 9.5).
Dik akl membran filtrasyonunda atksu, membrana dik bir ekilde gelir. Film tabakas
oluumu hzldr. Ksa aralklarla membran ykanmaldr. Yatay akl membran
filtrasyonunda iki akm vardr. Sznt membrandan geer. Konsantre ise membran
yzeyinden uzaklar.
173
ekil 9.5. l-u ve apraz akl filtrasyonun ematik gsterimi (ATV - M 205E, 1998)
Membrandan gei, hem basn hem de sznt tarafndan uygulanan vakum basnc ile
salanabilir. Membran filtrasyon proseslerinin veriminde aadaki parametreler etkilidir:
174
Son keltimle Birletirilmi Mikro/Ultrafiltrasyon
Bu sistemde membran, ekil 9.6 daki 3 konumuna yerletirilir. 0.5 ile 3 bar aras bir
basnta 40 ile 100 L/(m2.sa)lik sznt debisi elde edilebilir.
Membrann aks,
Geri ykama ve temizleme prosedurleri,
Enerji tuketimi
k suyu (artlm su) olgunlatrma havuzlarna dair temel tasarm esaslar EN 12255-
5te belirlenmitir. Bekletme suresi 5 gun20 gun arasnda olmaldr. Havuzlarn tasarm,
piston akml reaktr prensibine gre yaplmaldr. Olgunlatrma havuzlarnn verimlilii,
gune ve scaklk gibi iklime bamlktan dolay, genellikle dier dezenfeksiyon
proseslerinden olduka duuktur.
176
9.5.2. Yapsal Tasarm
Bir dezenfeksiyon sisteminin tasarm ve iletilmesinde, genel halk sal ve guvenlii ile
tesis alanlarnn salk ve guvenliine ynelik bir tehdit oluturulmamas salanmaldr.
Tesis alanlarnn tamam, altrdklar dezenfeksiyon sisteminin salk ve guvenlik
konularnda eitilmelidir.
Bu tur muhtemel tehlike risklerini en aza indirmek iin uygun guvenlik standartlar
uygulanmaldr. zellikle insanlara kar toksik etkisi olan gazlarn uretildii ve kullanld
dezenfeksiyon sistemleri, bu gazlara maruz kalma snrlar almayacak ekilde tasarlanmal
ve iletilmelidir. Bu gazlarn kullanld, uretildii veya depoland bina duzenli olarak
izlenmeli ve gaz kaaklarn nlemek iin uygun cihazlarla donatlmaldr. Guvenlik cihazlar
(gaz maskeleri vb.) sahada hazr bulundurulmaldr. Tahliye planlar hazrlanmal ve tatbik
edilmelidir.
177
UV n gze ve cilde zarar verebilir. UV sistemleri, dorudan gze ve cilde ma
gelmeyecek ekilde tasarlanmaldr. Ik kilitleri ve enerji kesme donanmlar, dorudan
gze ve cilde olan UV nn nlemede uygun sistemlerdir (TS EN 12255-14, 2006, DIN EN
12255-14, 2003).
9.6. Kaynaklar
Metcalf & Eddy (2003). Wastewater Engineering, Disposal and Reuse, Mc Graw Hill
Publishing.
178
10. AMUR ARITMA VE UZAKLATIRMA
amur ileme, artma ve bertaraf sistemlerini tasarlayabilmek iin artma sisteminde oluan
amurun kayna, zellikleri ve miktarnn bilinmesi gerekmektedir.
amur artma sistemleri, amur kayna, prosesin tipi ve iletme metoduna gre deiiklik
gsterir. Konvansiyonel atksu artma sistemlerinde amur ve kat atklarn balca
kaynaklar Tablo 10.1 de verilmitir. rnein tam karml aktif amur prosesinde, amur
uzaklatrma, karm hattndan veya havalandrma havuzundan yaplyorsa, son keltim
havuzu amur kayna deildir. Dier taraftan, uzaklatrma amur geri dn hattndan
gerekletiriliyorsa amur kayna keltim tank olarak kabul edilebilir. Younlatrma,
rtme, artlandrma ve susuzlatrma iin kullanlan prosesler de amur kaynadrlar.
Tablo 10.1. Konvansiyonel atksu artma sistemlerinde amur ve kat atk kaynaklar
(Metcalf & Eddy, 2003)
Proses amur eidi Aklama
Kaba katlar mekanik olarak veya ubuk zgaralardan
Izgara Kaba kat atk
elle toplanarak uzaklatrlr.
Kpk giderme ilemi, kum tutucularda kum giderme ile
Kum tutucu Kum ve kpk
birlikte gerekletirilir.
Baz sistemlerde n havalandrma tanknda kpk
giderimi yoktur. Ayrca n havalandrma nnde kum
n havalandrma Kum ve kpk
tutucunun bulunmamas durumunda, n havalandrma
tanknda kum birikimi olabilir.
amur ve kpk miktar, atksu toplama sistemi ve
n (birinci) keltim n keltim amuru ve kpk
endstriyel dearj durumuna gre deiir.
Askda kat madde biyolojik artma sonucu oluur.
Biyolojik artma Askda kat maddeler Artma sisteminde oluan fazla amuru younlatrmak
gerekebilir.
ABD EPAya gre son keltim tanklarnda kpk
Son (ikincil) keltim Biyolojik amur ve kpk
giderimi art koulmutur.
Son rnn zellii, kullanlan proses ve iletme ile
amur zelliklerine baldr. amurlarn
amur ileme birimleri amur ve kompost
uzaklatrlmas ile ilgili yasal dzenlemeler olduka
skdr..
179
Tablo 10.2. amur ileme ve bertaraf metotlar (Metcalf & Eddy, 2003)
letme, proses ve artma metotlar Fonksiyonlar
Terfi amurlarn iletimi
n lemler
amur tme Boyut kltme
Kum ayrma Kum ayrma
amur kartrma Kartrma
amur saklama Depolama-saklama
Younlatrc
Yerekimli younlatrc Hacim azaltma
Flotasyonlu younlatrc Hacim azaltma
Santrifjl younlatrc Hacim azaltma
Bantl younlatrc Hacim azaltma
Dner elekli younlatrc Hacim azaltma
Stabilizasyon
Kire stabilizasyonu Stabilizasyon
Isl ilem Stabilizasyon
Havasz rtme Stabilizasyon, ktle azaltma
Haval rtme Stabilizasyon, ktle azaltma
Kompostlatrma Stabilizasyon, rn giderimi
artlandrma
Kimyasal artlandrma amur artlandrma
Termal (sl) amur artlandrma
Dezenfeksiyon
Pastrizasyon Dezenfeksiyon
Uzun-sreli saklama Dezenfeksiyon
Susuzlatrma
Vakum filtre Hacim azaltma
Santrifj Hacim azaltma
Bant filtre Hacim azaltma
Pres filtre Hacim azaltma
amur kurutma yataklar Hacim azaltma
Solar kurutma Hacim azaltma
amur lagnleri Saklama ve hacim azaltma
Isl kurutma
Fla kurutucu Ktle ve hacim azaltma
Sprey kurutucu Ktle ve hacim azaltma
Dner tamburlu kurutucu Ktle ve hacim azaltma
ok hcreli kurutucu Ktle ve hacim azaltma
oklu etkili buharlatrc Ktle ve hacim azaltma
Termal Bertaraf
ok hcreli yakc Hacim azaltma, kaynak geri kazanm
Akkan yatakl yakc Hacim azaltma
Kat atklarla birlikte yakma Hacim azaltma
Islak-hava oksidasyonu Stabilizasyon, hacim azaltma
Derin aft reaktr Stabilizasyon, hacim azaltma
Nihai bertaraf
Arazide artma Son uzaklatrma
Datm ve pazarlama Faydal kullanm
Kimyasal sabitleme Faydal kullanm, son uzaklatrma
Dzenli depolama Son uzaklatrma
Lagnlerde biriktirme Hacim azaltma, son uzaklatrma
180
Tablo 10.3. Artma sisteminden kaynaklanan amur ve kat atklarn zellikleri (Metcalf &
Eddy, 2003)
amur ve Kat Atk Tanmlama
Byk boyutlu organik ve inorganik maddelerin tutulmasnda
Izgara ve elekte tutulan atklar kullanlr. Organik madde ierii sistemin yapsna ve mevsime
gre deiim gsterir.
Hzl kme zelliine sahip, ar inorganik katlardan
Kum olumaktadr. letme artlarna bal olarak ya ve gres gibi
organik maddeleri de ierirler.
Birincil ve ikincil keltim havuzlar yzeyinden syrlarak alnan
yzen maddeleri ierir. Kpk, ya, bitkisel ve mineral yalar,
hayvansal kat yalar, parafin, sabun, yiyecek atklar, sebze ve
Kpk/ya
meyve kabuklar, sa, kt ve karton, izmarit, plastik maddeler,
kum ve benzeri maddeleri ierir. zgl arl genellikle
0.95dir.
Birincil (n) keltimden kan amur gri ve yapkan olup, ou
Birincil amur
zaman youn kokuludur. Bu amur kolaylkla rtlebilir
Metal tuzlar ile yaplan ktrmeden oluan amur koyu renkli,
demir ierii yksek krmz renklidir. Kokusu birincil amur
kadar youn deildir. amurdaki demir veya alum hidratlar,
Kimyasal ktrme amuru
amuru jelatinimsi yapar. Tankta braklmas durumda birincil
amur gibi yava bir rmeye urar. nemli miktarda gaz
k olur ve tankta uzun sreli kalrsa amur younluu artar.
Kahverengi ve flok arlkldr. Koyu renk gzleniyor ise septik
artlar olumu demektir. Renk ak ise az havalandrma sonucu
kme zellii kt amurdur. yi artlardaki amur toprak
kokusundadr.
Aktif (Biyolojik) amur
amur kolaylkla septiklemeye meyillidir, rk yumurta
kokusu yayabilir. Tek bana veya birincil amurla karm aktif
amur kolayca ryebilir.
Kahverengimsi, floklu ve taze olduunda nispeten kokusuzdur.
Damlatmal fitre amuru Aktif amura gre daha yava paralanmaya urar ancak kolay
rtlebilir.
Kahve ve koyu kahverengidir. Flokler zelliklidir. Kt kokulu
Aerobik rtlm amur olmayp ounlukla kf kokuludur. yi rtlm amur,
kurutma yataklarnda kolaylkla susuzlatrlabilir.
Koyu kahve-siyah renkli olup, ok miktarda gaz ierir. Tam
rtldnde, kt kokmaz, kokusu hafif, scak katran,
yanm lastik veya mhr mumu gibidir. amur ince tabak
Anaerobik rtlm amur eklinde, kurutma yatana yayldnda, katlar yzeyde
tutulur, su hzl ekilde drene olur ve katlar yatak zerinde
yavaa kerler. amur kuruduka, gaz kar, zengin bahe
topra zelliklerindedir.
Koyu kahve-siyah renklidir. Ancak kompostlatrmada kullanlan
odun paralar ve geri dndrlen kompost dolaysyla renk
Kompost rn
deiebilir. yi kompostlatrlm amur kokusuz olup, ticari
deerde bahe topra artlandrcs olarak kullanlabilir.
Siyah renklidir. yi rtlmemesi durumunda hidrojen slfr ve
Fosseptik (septik tank) amuru dier gazlardan dolay kt koku yayar. Bu durumdaki amurun
kurutulmasnda ciddi koku problem ile karlalr.
181
Tablo 10.4. Ham ve rtlm artma amurlarnn kimyasal bileimi (Metcalf & Eddy, 2003)
Ham Aktif
Ham n keltim amuru rtlm n keltim amuru
Parametre Birim amur
Aralk Ortalama Aralk Ortalama Aralk
Toplam Kat Madde (TKM) % 5-9 6 2-5 4 0,8-1,2
Uucu Kat Madde (TUKM) % TKM 60-80 65 30-60 40 59-88
Ya-Gres % TKM
znm 6-30 - 5-20 18 -
Ekstrakte 7-35 - - - 5-12
Protein % TKM 20-30 25 15-20 18 32-41
Azot (N) % TKM 1,5-4,0 2,5 1,6-3,0 3,0 2,4-5,0
Fosfor (P2O5) % TKM 0.8-2,8 1,6 1,5-4,0 2,5 2.8-11
Potasyum (K2O) % TKM 0-1,0 0,4 0-3,0 1,0 0,5-0,7
Selloz % TKM 8-15 10 8-15 10 -
Demir %TKM 2,0-4,0 2,5 3,0-8,0 4,0 -
Silika (SiO2) % TKM 15-20 - 10-20 - -
pH - 5-8 6 6,5-7,5 7 6,5-8
Alkalinite mg CaCO3/L 500-1.500 600 2.500-3.500 3.000 580-1.100
Organik Asitler mg HAc/L 200-2.000 500 100-600 200 1.100-1.700
Enerji erii kJ/kg TKM 23.000-29.000 25.000 9.000-14.000 12.000 19.000-23.000
182
Son uzaklatrma ynteminin belirlenmesinde besi maddesi ierii de dahil olmak zere
bileimin bilinmesi gerekmektedir. Havasz rtme sisteminin kontrolnde pH, alkalinite
ve organik asit ieriinin llmesi olduka nemlidir. Yakma ve araziye uygulama
metotlar iin amurdaki ar metal ve hidrokarbonlar llmelidir. Yakma gibi termal
prosesler iin amurun kalorifik deeri belirlenmelidir.
amurun arazide bertaraf ve faydal kullanmn etkileyen balca zellikleri, organik ierii
(uucu kat olarak llr), besi maddeleri, patojenler, metaller ve toksik organiklerdir.
amurun arazide kullanlmas durumunda, gbre zellii (azot, fosfor ve potasyum ierii)
nem kazanr. Ticari bir gbre ile amurun karlatrmas Tablo 10.5 de verilmektedir.
Araziye verilen amur, bitki bymesi iin gereken besi maddelerini karlar. Baz
uygulamalarda, amurun fosfor ve potasyum ierii bitki gereksinimini karlayamayacak
kadar az olabilir. amurdaki iz elementler, inorganik kimyasal elementler olup bitki ve
hayvanlar iin dk konsantrasyonlarda faydal, yksek konsantrasyonlarda zararl
olabilir. Atksu artma amurlarndaki ar metal konsantrasyonlar Tablo 10.6 da
verilmektedir. amurun arazide kullanm miktar, yapsndaki ar metal konsantrasyonuna
baldr.
Tablo 10.5. Ticari gbre ve amurdaki besi maddesi oranlarnn kyaslanmas (Metcalf &
Eddy, 2003)
Besi maddesi ( %)
rn
Azot Fosfor Potasyum
Tarmda kullanlan gbre* 5 10 10
Stabilize aktif amur tipik deeri (% TKM) 3,3 2,3 0,3
* Besi maddesi konsantrasyonu toprak ve bitki zelliine gre deiir.
Tablo 10.6. Atksu artma amurlarnn metal ierikleri (Metcalf & Eddy, 2003)
Konsantrasyon (mg/kg kuru madde)
Metal
Aralk Medyan
Arsenik 1,1-230 10
Kadmiyum 1-3.410 10
Krom 10-99.000 500
Kobalt 11,3-2.490 30
Bakr 84-17.000 800
Demir 1.000-154.000 17.000
Kurun 13-26.000 500
Mangan 32-9.870 260
Civa 0,6-56 6
Molibden 0,1-214 4
Nikel 2-5.300 80
Selenyum 1,7-17,2 5
Kalay 2,6-329 14
inko 101-49.000 1.700
eitli proses ve ilemler sonucu retilen amur miktar ve fiziksel zellikleri ile ilgili
bilgiler Tablo 10.7de verilmektedir. Bu bilgiler kullanlrken, retilen amur miktarnn
183
byk deikenlik gsterdii unutulmamaldr. Farkl atksu artma ilemlerinden ve
proseslerinden kaynaklanan amurlarn fiziksel zellikleri ve miktarlar Tablo 10.8 de
verilmitir.
Tablo 10.8. Farkl atksu artma ilemlerinde ve proseslerinde gzlenen kat madde
konsantrasyonlar (Metcalf & Eddy, 2003)
Kat Madde Konsantrasyonu (% KM)
Uygulanan Artma lemi veya Prosesi
Aralk Ortalama
n keltim Tank
n keltim amuru 5-9 6
n keltim amuru + atk aktif amur 3-8 4
n keltim amuru + damlatmal filtre humusu 4-10 5
n keltim amuru + demir tuzlar (fosfor iin) 0,5-3 2
n keltim amuru+dk kire dozaj (fosfor iin) 2-8 4
n keltim amuru+yksek kire dozaj (fosfor iin) 4-16 10
Kpk 3-10 5
Son keltim Tank
n keltim uygulanm atk aktif amur 0,5-1,5 0,8
n keltim uygulanmam atk aktif amur 0,8-2,5 1,3
n keltim uygulanm yksek saflkta oksijen 1,3-3 2
n keltim uygulanmam yksek saflkta oksijen 1,4-4 2,5
Damlatmal filtre humusu 1-3 1,5
Dner biyolojik temas tank atk amuru 1-3 1,5
Yerekimli Younlatrc
n keltim amuru 5-10 8
n keltim amuru + atk aktif amur 2-8 4
184
n keltim amuru + damlatmal filtre humusu 4-9 5
znm Hava Yzdrmeli Younlatrc
Polimer ilaveli atk aktif amur 4-6 5
Polimer ilavesiz atk aktif amur 3-5 4
Santrifj ile Younlatrc
Atk aktif amur 4-8 5
Yerekimli-Bant Younlatrc
Polimer ilaveli atk aktif amur 4-8 5
Havasz rtme
n keltim amuru 2-5 4
n keltim amuru + atk aktif amur 1,5-4 2.5
n keltim amuru + damlatmal filtre humusu 2-4 3
Haval rtme
n keltim amuru 2,5-7 3,5
n keltim amuru + atk aktif amur 1,5-4 2,5
n keltim amuru + damlatmal filtre humusu 0,8-2,5 1,3
amur hacmi, byk oranda ieriindeki su miktarna ve daha az oranda ise kat madde
zelliine baldr. rnein %10 kat maddeli amur, arlk olarak %90 su ierir. Kat
madde, sabit (mineral) kat ve uucu organik katdan olutuundan, kat maddenin zgl
arl aadaki gibi hesaplanr:
WS Wf W
V (10.1)
S S W S f W SV W
WS
V (10.2)
W S S PS
Kat ieriinin yaklak hesaplanmasnda, hacim aadaki eitlikle verilen yzde kat
miktar ile dorudan ilikili olup deikenlik gstermektedir.
185
V1 P2
(10.3)
V2 P1
V1 ve V2 = amur hacimleri
P1 ve P2 = Kat madde yzdesi
Atksu artma tesislerinde retilen amurun, sulu amurdan youn amura kadar deiken
koullarda bir noktadan dier bir noktaya iletilmesi gerekmektedir. amur, artmak veya
uzaklatrlmak zere tesis dna da tanmak zorunda kalnabilir. amur tipi ve
zelliklerine gre, farkl tipte pompalarn kullanm gerekebilir.
Mono pompa,
Santrifj,
Tork akl,
Diyaframl,
Yksek basnl piston,
Tkanmasz (ak fanl) santrifj pompalar amur iletiminde yaygn kullanlmaktadr. Bu tip
pompalarda ana sorun uygun kapasitenin seimidir. Deiken amur zellikleri, pompa terfi
yksekliinin deimesine yol aar. Seilen pompalar, hem tkankla yol amayacak uygun
fan aklna, hem de ok sulu amurda sadece suyu pompalamay nlemek iin de yeteri
186
kadar kk kapasiteye sahip olmaldr. Kapasiteyi azaltmak iin vanann kslmas, sk sk
tkankla yol aacandan pratik bir yol deildir. Bu nedenle bu pompalarn deiken hz
src ekipmanlarna sahip olmas gerekmektedir. zel tasarlanm santrifj pompalar,
byk sistemlerde birincil ve zellikle geri devir amurlarnn iletiminde kullanlr.
Yksek basn gerektiren uygulamalarda tork akl pompalar seri balanarak kullanlabilir.
Tork akl santrifj pompalar zellikle havalandrma tankna aktif amurun geri
dndrlmesi ve rm amurlarn iletiminde kullanlr.
Esnek bir membrana sahip olan diyafram pompalar, itme ve ekme etkisi ile kavitasyon
yaratrlar. Akm, ek-valf vastasyla bu kavitasyon iine ynlendirilir. Diyafram pompalarn
kapasitesi diyafram strokunun uzunluu ve dakikadaki strok says ile deiir. Bunlar dk
kapasitedeki ve dk yk kayplarnn olduu yerlerde kullanlan pompalardr. En byk
kapasitedeki hava diyaframl pompa, 14 L/s debiyi 15m yksee basma kapasitesindedir.
Yksek basnl piston pompalar, amurun uzun mesafelere tanmas gibi yksek basn
uygulamalarnda kullanlrlar. Yksek basn uygulamalar iin gelitirilmi birok tipi
vardr. leyii dalg pompalara benzer. Avantajlar;
olarak sralanabilir.
187
Mamut Pompa
(b) Santrifj Pompa
188
10.2.2. amur Tipine Gre Pompa Seimi
Pompalarla iletilen balca amur tipleri n keltim amuru, kimyasal amur, damlatmal
filtre ve aktif amur ile younlatrlm ve rtlm amurlardr. Artma sisteminin
eitli birimlerinde biriken kpk de pompalanmaktadr. amur tiplerine gre hangi tip
pompalarn seilecei Tablo 10.9 da zetlenmitir. Ayn maksatla kullanlabilecek bir akm
emas ve pompa seim rehberi de ekil 10.2 de ayrca verilmitir.
amur terfiinde oluan yk kayb, amur zelliine, boru apna ve ak hzna baldr. Kat
ve uucu madde konsantrasyonunun artmas ve dk scaklk yk kaybnda artlara
sebep olmaktadr. Kat madde yzdesi ile uucu ksmn yzdesi arpmnn 600 amas
durumunda pompalamada glklerle karlalr. Su, ya ve dier akkanlar Newtonian
karakterlidir. Laminer ak artlarnda bu svlardaki basn d, hz ve viskozite ile
orantldr. Hz belli kritik deerin zerine ulatnda, ak trblansl olur.
Younlatrlmam aktif amur ve damlatmal filtre amuru gibi sulu amurlar, suya benzer
davran gsterirler. Ancak konsantre aktif amur Newtonian sv deildir. Newtonian
olmayan svlar iin laminer artlardaki basn d akla orantl olmadndan
viskozite de sabit deildir.
189
Tablo 10.9. amur tiplerine gre pompa seimi uygulamalar (Metcalf & Eddy, 2003)
Kat veya amur Tipi Kullanlan Pompa Aklama
Elekte tutulan kat
Pompalanmaz Pnmatik ejektr kullanlabilir
atklar
Kumun andrc karakteri ve kuma vb. bulunmas
Tork akl (yksek pompalamay zorlatrr. Srtnme ve zorlama
Kum
devirli) santrifj olabilir. Pnmatik ejektr veya mamut pompa da
kullanlabilir.
Kpk, genellikle amur pompas ile pompalanr.
Klapeli pompa,
Vanalar, amur ve kpk durumuna gre ayarlanr.
Mono pompa
Kpk Byk sistemlerde ayr kpk pompalar kullanlr.
Diyafram pompa
Pompalamadan nce, homojenletirmek iin kpk
Ak fanl santrifj pompa
kartrc kullanlr. Pnmatik ejektr de kullanlabilir.
Genellikle, n keltim amurunun mmkn olduu
kadar konsantre olmas istenir. Bunun iin amur,
amur haznesinde toplanr ve belirli srelerle
Klapeli pompa, tork-akl,
pompalanr. Bu ekilde katlarn pompalama
Birincil amur mono pompa, santrifj ve
periyotlar arasnda toplanmas ve konsolide salanr.
diyafram
Ham n keltim amurunun zellii, artma sistemi
tipine, verimine ve atksudaki katlarn zelliine gre
deikenlik gsterir.
Biyolojik artmada 1) Atk aktif amur, 2) Damlatmal
Birincil amurun filtre sonras humus amuru, 3) rtme tank sznt
Biyolojik amurlar
aynsdr. suyu ve 4) Susuzlatrma ileminden dnen amur,
amur zelliini etkiler.
Dalg, tork akl
Kimyasal ktrme santrifj, mono pompa, Birok durumda, amurun zellii, santrifj pompa
amuru diyafram, yksek basnl iin uygun deildir.
piston
yi rtlm amur homojen olup %5-8 kat madde
Tkanmasz ve tork akl
ve gaz kabarc ierir, Kat madde oran %12ye
santrifj, mono pompa,
rtlm amur kadar artabilir. yi rtlmemi amuru kullanmak
klapeli ve diyafram
zordur. Eer elek ve kum tutucu kullanlm ise
pompalar
tkanmasz santrifj pompa kullanlabilir.
Tkanmasz ve tork akl
Damlatmal Filtre amur genellikle homojen karakterde olup, kolaylkla
santrifj, mono, klapeli ve
humusu pompalanr.
diyafram pompalar
Klapeli, diyafram, yksek- amur, sulu ve ince katlar ierdiinden tkanmasz
Geri dn veya atk basnl piston, mono pompalar kullanlabilir. Bu pompalarda flokle
aktif amur pompa, pozitif yer partiklleri krlmasn en aza indirmek iin dk
deitirmeli hzlar nerilir.
Dnml kullanlan mono pompalar, amur
Klapeli, mono pompa ktlesini hareket ettirebilme zelliine sahip
Younlatrlm amur diyafram, yksek-basnl olduundan konsantre amurlar iin uygundur. Tork
piston akl pompalar da kullanlabilir, ancak sulandrma
gerekebilir.
190
ekil 10.2. Tipik Atksu ve amur Pompalama Uygulamalar (Qasim, 1999)
191
10.2.3.1. Basitletirilmi Yk Kayb Hesab
Ksa amur iletim hatlar iin yk kaybnn hesabnda nispeten basit yntemler
kullanlmaktadr. Bu yntemlerin kullanm zellikle amurun kat madde orannn %3den
az olmas durumu iin uygundur. Yk kaybn hesaplamak iin kullanlan k faktr, verilen
amur tipi ve kat konsantrasyonu iin gelitirilmi deneysel eriden elde edilir (ekil
10.3a). Pompalanan amurun yk kayb, Darcy-Weisbach, Hazen-Williams veya Manning
eitlikleri kullanlarak su iin bulunan yk kayb, ekil 10.3adan elde edilen k ile arplarak
bulunur. Artma sisteminde amur hatt genellikle ksa olduundan, srtnme kayplar iin
basitletirilmi hesap yntemini uygulamak yeterlidir. Uzun amur hatlarnda srtnme
kaybnn tahmini, mhendislik, ekonomik ve iletme durumlarn ieren daha dikkatli bir
almay gerektirir.
Yk kayb iin dier bir yaklak metot, sadece hz ve kat madde yzdesinden arpm
faktrnn elde edildii grafiinin kullanmn gerektirir (ekil 10.3b).
Santrifj pompalarda gerekli iletme hz ve motor gcn belirlemek iin, iletim hatt
karakteristik erisi;
hesaplanmaldr. Bu sistem erileri, geerli hz aralna ait pompa (H-Q) erisi grafii
zerine izilir. Belli pompalar iin maksimum ve minimum hzlar, pompa karakteristik
erisi ile sistemin istenen kapasitedeki karakteristik erisinin kesim noktas olarak elde
edilir. Maksimum hz iin pompa karakteristik erisinin boru hattnn su iin olan erisi ile
kesiim yeri pompa iin gerekli gc belirler.
192
(a)
(b)
ekil 10.3. Yk kayb arpm faktrleri a) farkl amur tip ve konsantrasyonlar iin, b)
boruda farkl hzlar ve amur konsantrasyonlar iin (Metcalf & Eddy, 2003)
193
10.2.3.2. Yk Kayb Hesabnda amurun Reolojik zelliklerinin Dikkate Alnmas
amurun uzak mesafelere tanmas iin, amurun reolojik zelliklerini dikkate alan zel
bir yk kayb hesap metodu, Babbitt ve Caldwell (1939) tarafndan deneysel ve teorik
almalar sonucu laminer akm artlar iin gelitirilmitir.
Su, ya ve dier birok svlar Newtonian olup, laminer akm artlarnda basn d
dorudan hz ve viskozite ile orantldr. Hz art kritik deeri getike, ak trblansl
olmaya balar. Laminer aktan trblansl aka gei Reynolds saysna bal olup, akkan
viskozitesi ile ters orantldr. Ancak atksu amuru Newtonian karakterde deildir.
Laminer artlar altnda basn d ak ile orantl olmayp, ayrca viskozite de sabit
deildir. Karlalan trblansl akm zelliinde Reynolds says amur iin belli deildir.
Snr kayma gerilmesi ve rijitlik katsays iin tipik aralklar ekil 10.4de gsterilmitir. zel
uygulamalar iin reolojik verileri saptamada pilot deneysel almalarn yaplmas
gerekmektedir.
amur iin srtnmeye bal basn dn (yk kayb) hesaplamada Reynolds says ve
Hedstrom says kullanlabilir. Reynolds says aadaki gibi tanmlanr;
VD
Re (10.4)
D Y
He (10.5)
2
194
Hesaplanan Reynolds says ve Hedstrom says kullanlarak, srtnme faktr (f) ekil
10.4cden belirlenir. Daha sonra trblansl artlar iin basn d aadaki gibi
hesaplanr:
2 fLV 2
p (10.6)
D
195
a)
b)
(c)
ekil 10.4. amur reolojisi yntemine gre borularda yk kayb hesab iin eriler a)
snr kayma gerilmesine kar % KM, b) rijitlik katsaysna kar % KM, c) Bingham
plastii olarak tanmlanan amur iin srtnme faktr (Metcalf & Eddy, 2003)
196
Artma sistemlerinde boru boylarnn ksa olmas dolaysyla srtnme kayplar
genellikle daha az olur ve belli bir emniyet faktr belirlemede daha az zorlukla
karlalr. Uzun amur hatlarnn tasarmnda, aada zel tasarm yntemleri
dnlr:
Tek boru hattnn tkanmas durumuna nlem olarak ikinci boru hatt nerilir.
D korozyon ve ykler iin nlemler alnr.
Basnl su hattna seyreltik su vermek iin ilave kolaylklar salanr.
Artma sistemine boru temizleyici yerletirmek iin gerekli donanm temin edilir.
Buhar enjeksiyonu imkan iin tedbirler alnr.
Yksek ve dk noktalarda hava tahliye ve sv boaltma vanalar bulundurulur.
Su darbesi etkileri dikkate alnr.
Tablo 10.10. amur tmeyi gerektiren prosesler veya ilemler (Metcalf & Eddy,
2003)
lem veya Proses tmenin amac
Mono pompayla pompalama Tkanmay nlemek ve anmay azaltmak.
Tkanmay nlemek. Byk santrifjlerde genellikle
Santrifj byk paracklar problem olmadndan amur
tme gerekmeyebilir.
amur datma sisteminin tkanmasn, ve
Bant filtre merdanenin erilmesini nlemek ve daha niform
susuzlatrma salamak.
197
ekil 10.5. amur ileme ve uzaklatrma ak diyagram (Metcalf & Eddy, 2003)
198
(a)
(b)
(c)
ekil 10.6. Biyolojik rtme ve farkl amur susuzlatrma prosesi ile tipik amur
artma ak diyagram: a) Bant fitre, b) Santrifj, c) Kurutma yata (Metcalf & Eddy,
2003)
10.4. n lemler
199
10.4.1. Kum Ayrma
amur, birincil, ikincil ve ileri atksu artma sistemlerinde retilir. Birincil amur, ham
atksuyun tad kebilen katlardan ikincil amur ise, biyolojik ve kebilen
katlardan oluur. leri artm sistemi amuru, biyolojik ve kimyasal amurdan
oluabilmektedir. amur, daha sonraki ilem ve prosesler iin homojen bir karm elde
etmek amacyla kartrlr. amurun niform zellikli olmas, susuzlatrma, sl artm
ve yakma gibi ksa bekletme sreli sistemler iin ok nemlidir. Uygun zellikli iyi
kartrlm amur, sistemin iletme verimliliini byk lde arttrr.
Birincil, ikincil ve ileri artmdan kaynaklanan amur birka ekilde kartrlr:
200
Dk bekletme sreli amur depolama, atksu keltim tank veya amur
younlatrma tanknda yaplabilir. Uzun bekletme sreli amur depolama, haval ve
havasz rtme tank gibi stabilizasyon tanklarnda veya zel tasarlanm ayr
tanklarda yaplr. Kk sistemlerde amur genellikle keltim tank veya rtclerde
depolanr. Haval ve havasz rtme kullanmayan byk sistemlerde, amur ayr
kartrcda veya depolama tanknda saklanr. Bu tanklar birka saatten birka gne
kadar depolama yapabilecek kapasitede boyutlandrlmaldr. amur 2-3 gnden daha
uzun srelerde depolanacak ise, amurda bozunma meydana gelebilecek ve
susuzlatrlmas gleecektir.
Atksu artma tesislerinde younlatrclarn kullanlma amac atk amurun kat madde
miktarnn (konsantrasyonunun) artrlmasdr. n keltim havuzundan ve biyolojik
kademeden gelen atk amurdaki kat madde konsantrasyonu younlatrclarda
uygulanan eitli yntemlerle arttrlr. Bylece daha sonra uygulanacak ilemler iin
yksek kat madde ieriine sahip amur elde edilir.
Yerekimli younlatrma,
Flotasyonlu (znm hava yzdrmesi) younlatrma,
Santrifjle younlatrma,
Bantl younlatrma,
Tambur (dner elekli) younlatrma
olarak sralanabilir.
201
10.5.1.1. Yerekimli Younlatrma
Genelde amur tabakasnn kalnl ve kat madde bekletme sresi doru seildiinde
gaz oluumu problemine rastlanmaz veya problem minimum olur. Uzun younlatrma
srelerinde amurda gaz ve koku olumas durumunda younlatrcya floklatrc
verilmek suretiyle amurun younlama kapasitesi artrlr. Bylelikle younlama
sresi ksaltlabilir. Byk artma tesislerinde n keltimden gelen amurla biyolojik
kademeden gelen amurun birlikte younlatrlmasnda sorunlarla karlalr. Taze
amur aktif amura gre daha ksa srede younlatrlabilmektedir. Taze amur iin
ilave bir nlem alnmadan yeteri kadar younlatrma salanamamaktadr.
Younlatrcda meydana gelen rme olaylar amurun susuzlatrlmasn
zorlatrmaktadr. Bu nedenle n keltim ve son keltim havuzlarndan gelen
amurlarn ayr ayr younlatrlmas faydaldr.
Atk (fazla) biyolojik amurda meydana gelen biyolojik aktivitelerin keltim olay
zerindeki olumsuz etkilerini nlemek iin younlatrcya klor veya kire ilave edilir.
202
10.5.1.2. Flotasyonlu (znm Hava Yzdrmeli) Younlatrma
203
ekil 10.9. Helezonlu Kreyicili Dekantr Tipi Santrifj Younlatrc
ekil 10.10. Bantl younlatrc ematik diyagram (Metcalf & Eddy, 2003)
204
10.5.1.5. Tambur (Dner) Elekli Younlatrma
205
Tablo 10.11. Younlamam ve younlam amur konsantrasyonlar ve yerekimli
younlatrclar iin kat madde ykleri (Metcalf & Eddy, 2003)
Kat Madde
Kat
Konsantrasyonu
Artma amurunun Tipi Madde Yk
(%)
Younlamam Younlam kg/m2.gn
Ayrk
n keltim amuru 2-6 5-10 100-150
Damlatmal filtre humusu 1-4 3-6 40-50
Dner biyolojik temas tank atk amuru 1-3,5 2-5 35-50
Atk aktif amur 0.5-1,5 2-3 20-40
Uzun havalandrmal aktif amur 0.2-1,0 2-3 25-40
Havasz olarak rtlm n keltim amuru 8 12 120
Birleik (kark)
n keltim amuru + damlatmal filtre humusu 2-6 5-9 60-100
n keltim + dner biyolojik temas tank amuru 2-6 5-8 50-90
n keltim amuru + atk aktif amur 0.5-1,5 4-6 25-70
n keltim amuru + atk aktif amur 2,5-4 4-7 40-80
Atk aktif amur + damlatmal filtre humusu 0,5-2,5 2-4 20-40
Kimyasal (ileri) Artma amuru
Yksek kire 3-4,5 12-15 120-300
Dk kire 3-4,5 10-12 50-150
Demir 0.5-1,5 3-4 10-50
Yzdrmeye yardmc olmas amacyla eklenen polimer ile yzen amurdaki kat geri
kazanm %85den %98-99a kadar arttrlabilmektedir. rnek olarak atk aktif amurun
yzdrmeli olarak younlatrlmas iin gerekli polimer dozaj, 2-5 kg kuru polimer/ton
TKM olmaktadr. znm hava yzdrmeli younlatrclarda nerilen kat madde
ykleri Tablo 10.12.de verilmitir.
206
Tablo 10.12. znm hava yzdrmeli younlatrclar iin nerilen kat madde
ykleri (Metcalf & Eddy, 2003)
Kat Madde Yk (kg/m2.sa)
Artma amurunun Tipi Kimyasal Madde
Kimyasal Madde lavesiz
laveli
Aktif amur
Tam karm halinde 1,2-3 10a kadar
kelmi 2,4-4 10a kadar
Damlatmal filtre humusu amuru 3-4 10a kadar
n keltim amuru + damlatmal filtre humusu 4-6 10a kadar
n keltim amuru + atk aktif amur 3-6 10a kadar
n keltim amuru 4-6 12.5a kadar
Santrifjlerin verimi, tutulan kat madde miktarna gre llr ve aadaki bantya
gre hesaplanr.
Burada;
olarak verilmitir.
Atk aktif amurun younlatrlmas iin 0-4 kg kuru polimer/ton TKM dozajlar
kullanlmaktadr. Santrifjlerin performanslar younlatrlm amurun kat ierii ve
askda kat madde geri kazanm (kat tutma oran olarak da ifade edilir) ile
deerlendirilmektedir. Sabit amur beslenmesi altnda, sznt suyundaki kat madde
konsantrasyonu azaldka kat tutma oran da artmaktadr. Kat tutma orannn yksek
olmas, artma tesisi bana geri devrettirilen ve artlmas gereken sznt suyunun
ierisindeki biyolojik olarak ayrabilen kat madde konsantrasyonunun daha dk
olmasn saladndan nemlidir. Atksu artma tesisleri iin ktle dengesi kurulurken,
younlatrma, stabilizasyon ve susuzlatrma proseslerinden geri devir ettirilen
debilerin (ayn zamanda yan akm debileri olarak adlandrlrlar) mutlaka dikkate
alnmas gerekmektedir. Santrifj ile younlatrmada balca iletme deikenleri,
beslenen amurun zellikleri (amurun su ierii ve amur hacim indeksi), santrifjn
dnme hz, hidrolik ykleme hz ve artlandrma amacyla ilave edilen polimer
dozajdr.
Bantl younlatrclar iin tipik hidrolik ykleme oranlar Tablo 10.13 de verilmitir.
Kat ykleme hzlar 200-600 kg/m.sa arasnda deimektedir. Sistemler
207
younlatrlm katlar iin maksimum %5-%7 kat madde oranna gre
tasarlanmaktadr. Katlar tipik olarak %90 ile %98 arasnda tutulmaktadr (WEF, 1998).
Atk aktif amur younlatrma iin 3-7 kg kuru polimer/ton TKM dozajlar
kullanlmaktadr.
Tablo 10.13. Bantl younlatrclar iin tipik hidrolik ykleme oranlar * (WEF, 1998)
Bant Boyutu
Hidrolik Ykleme Aral, L/s
(Etkin susuzlatrma genilii), m
1,0 6,7-16
1,5 9,5-24
2,0 12,7-32
3,0 18-47
* Evsel amurlar iin da kat madde orannn % 0,5 ile 1,0 arasnda olduu kabul edilir. amur
younluundaki deiimler, bant porozitesi, polimer reaksiyon hz ve bant hz verilen herhangi bir bant
genilii iin hzn artmasnda veya azalmasna yol amaktadr.
Tablo 10.14. Dner Tambur Younlatrclar iin tipik performans aralklar (WEF,
1996)
Besleme, Uzaklatrlan Younlatrlan Katlarn Geri
amur Tipi
% Toplam Kat Su, % Katlar, % Kazanm, %
n keltim amuru 3,0 6,0 40-75 79 93 98
Atk aktif amur 0,5 1,0 70-90 49 93 99
n keltim amuru +
2,0 4,0 50 59 93 98
atk aktif amur
Haval rtlm
0,8 2,0 70-80 46 90 98
amur
Havasz rtlm
2,5 5,0 50 59 90 98
amur
Kire stabilizasyonu
Isl artma
Havasz rtme
Haval rtme
Kompostlatrma
yntemleri kullanlmaktadr.
208
10.7.1. Kire Stabilizasyonu
Kire, amurun suyunu verme zelliklerini gelitirmek iin kullanld gibi, amur
stabilizasyonu amacyla da kullanlmaktadr. Kire stabilizasyonunda, kire ham amura
ilave edilerek pH deeri 12 zerine ykseltilir. Yksek pHn oluturduu ortam
mikroorganizmalarn canl kalmasna uygun deildir. Bunun sonucu olarak, ortam pH
bu seviyede tutulduu srece, amurda rme, kt koku ve sala zararl durum
olumayacaktr. Kire stabilizasyonu iin snm kire (Ca(OH) 2) veya snmemi kire
(CaO) kullanlabilir. Snmemi kire ilavesi halinde amurun suyu da alnm olur. Baz
durumlarda uucu kl, imento tozu, karpit kireci de kire yerine kullanlabilir.
Sulu amurda istenen pH seviyesine ulaabilmek iin daha fazla kire ilavesine ihtiya
duyulur. Ayrca, uygun patojen giderimine ulamak iin yeterli bekletme sresi
salanmaldr. nerilen tasarm kriteri, pH 12nin zerinde yaklak 2 saat temas
sresidir. Kire dozaj, amur tipi ve kat madde konsantrasyonuna gre deiim
gsterir. nerilen tipik kire dozajlar Tablo 10.15 de verilmitir.
Tablo 10.15. amur stabilizasyonu iin nerilen kire dozajlar (Metcalf & Eddy, 2003)
Kat Madde Kire Dozaj*
Konsantrasyonu
amur Tipi g Ca(OH)2/kg kuru kat
(%)
Aralk Ortalama Aralk Ortalama
n keltim amuru 3-6 4,3 60-170 120
Atk aktif amur 1,0-1,5 1,3 210-430 300
Havasz rtlm kark amur 6-7 5,5 140-250 190
* 30 dakika sre ile pH = 12 deerinin salanabilmesi iin gerekli snm kire [Ca(OH)2] miktar
209
Kuru kire kullanlabildiinden dolay, susuzlatrlm amura su ilavesi
gerekmez.
Ayrca susuzlatrmaya gerek duyulmaz.
Kirele amur susuzlatrma ekipmannda kabuk oluumu problemi ve bununla
alakal iletme problemleri ortadan kalkar.
Kire ve amurun iyi kartrlmas durumunda, ufalanabilir iyi bir doku elde edilir. Bu
amur uzun sre saklanabilir veya araziye kolaylkla yaylabilir.
Isl artma iin, stabilizasyon ve artlandrma proseslerinin her ikisinde de amur yksek
basn altnda ksa sreli stlr. Kullanm amac; katy koagle etmek, jel yapsn
paralamak ve kat amurun bnye suyunu azaltmaktr. Sonu olarak amur sterilize
olur ve kolaylkla susuzlatrlr. Isl proses daha ok, sterilizasyonu ve artlandrmas
zor olan biyolojik amura uygulanr. Yksek yatrm maliyeti byk sistemlerde bu
yntemin kullanmn kstlar. Isl artmdan kan st su, yksek BO, NH 4 ve P
ierdiinden ana artm sistemine verilmeden nce n artm gerekebilir.
Isl artmdan kan ksmen okside olmu amur, vakum filtre, santrifj, bant filtre veya
kurutma yataklarnda susuzlatrlabilir. Bu sistemin balca stnlkleri u ekilde
sralanabilir:
Havasz rtme, amur stabilizasyonu iin kullanlan en eski proseslerden biri olup,
molekler oksijen yokluunda organik ve inorganik maddelerin paralanmas ilemi
olarak tanmlanabilir. Atksu artma tesislerinde ortaya kan ham (birincil) ve biyolojik
fazla amurlar havasz ortamda rtlrler. Havasz rme sreci anaerobik
210
bakterilerce gerekletirilir. Organik amurlarn havasz ayrma sreci balca
safhada gerekletirilir: Hidroliz, Asit retimi ve Metan retimi.
Havasz rtme ileminden geen evsel artma tesisi amurlar kararl, kokusuz,
patojen organizma konsantrasyonu dk ve araziye serilebilecek zelliktedir. Havasz
amur rtme ynteminin balca mahzurlar, yksek ilk yatrm maliyeti, iletme
glkleri ve k suyu kirlilik yknn fazla oluudur. Havasz artma sreci esas
itibari ile pH, atn bileimi ve scakla baldr. Yksek organik yklerde metan
retimi durur, anaerobik reaktrde asit birikimi olur ve kan gazda CO 2 yzdesi artar.
yi iletilen amur rtclerde pH=6.7-7.4, uucu asit konsantrasyonu 1000 mg
HAc/Lden ve CO2 yzdesi %35ten azdr. Metan arkeleri mezofilik (27-43 oC) ve
termofilik (45-65 oC) scaklk kademelerinde olduka aktiftirler. Havasz rtcler
genellikle mezofilik scaklk aralnda (35-40C) iletilirler. Ancak son yllarda termofilik
rtme sonucu oluan amurlarn daha iyi szlebildii ve rtme veriminin de daha
yksek olduu yolunda uygulamalar da gzlenmektedir.
Havasz amur rtcler balca iki tiptir: dk hzl ve yksek hzl rtcler
(ekil 10.11). Dk hzl (standart) rtclerde stma ve kartrma uygulanmaz.
Hidrolik bekleme sresi yrenin iklimine bal olarak 30-60 gn arasnda deiir.
Yksek hzl rtclerde ise havasz ayrma srecini hzlandrmak gayesi ile stma ve
kartrma uygulanr. Bu tip rtcler genellikle seri bal 2 reaktr tarznda tertip
edilir. Birinci reaktr, amur rtme amal kullanlr ve reaktr ierisinde stma ve
kartrma gerekletirilir. kinci reaktrde sv-kat ayrm (keltim) gerekletirilir ve
amur yann kontrolne imkan salanr. Bu tip rtcler, ina maliyetinin yksek
olmas ve ikinci tankn ok yarar salamamas gibi sebeplerden dolay nadiren
kullanlmaktadrlar. kinci tank yerine amur younlatrc kullanlmas tercih
edilmektedir.
Baz uygulamalarda daha iyi bir stabilizasyon salamak iin susuzlatrma prosesinden
nce ikinci reaktrn stlmas ve kartrlmas gerekletirilmektedir.
Havasz amur rtme tanklarna ait inaat ve montaj bilgileri Ek 3.12de verilmitir.
211
(c)
ekil 10.11. Havasz amur rtc tipleri: a) Klasik dk hzl tek kademeli proses,
b) Yksek hzl, tam karml, tek kademeli proses, c) ki kademeli proses (Filibeli, 1998)
212
10.7.4. Havasz amur rtmede Boyutlandrma ve Proses Kontrol
rtc hacmi genellikle, rtme sresi (hidrolik bekleme sresi), amur ya,
hacimsel yk, edeer nfus ve gzlenen hacim azalmas parametrelerinden biri veya bir
ka gz nnde tutularak hesaplanr. rtme sresi, dk hzl (stmasz)
rtclerde 30-60 gn, yksek hzl rtclerde ise 10-20 gn alnr.
2
V Qg (Qg Q ) . (10.8)
3
213
Yksek hzl mezofilik amur rtclerde UKM giderimi iin aadaki ampirik ifade
nerilmektedir (Liptak, 1974):
Vd = UKM giderimi ,%
c = amur ya, gn (15-20 gn)
Tablo 10.17. Yksek hzl mezofilik rtclerde amur yana bal UKM giderimleri
amur Ya UKM Giderimi
c = (gn) (%)
30 65,5
20 60
15 56
Havasz rtclerde oluan gaz hacminin hesab iin aadaki tecrbeye dayal
kriterler esas alnabilir:
214
0,03 0,04 m3/kii-gn
Gaz toplama sistemi, sabit veya yzer tavan (at), gaz borular, basn tahliye vanalar,
alev tutucular, gaz kompresrleri, gaz metreler ve gaz depolarndan oluur. rtc
gaz hava ile kartnda patlayc hali gelir. Bu yzden patlama riskine kar gerekli
emniyet tedbirleri alnmaldr.
amur rtclerin ats sabit veya yzer tipte olabilir. Sabit atl rtcler daha
ucuzdur ve tankta sabit bir su seviyesini muhafaza etmek zere tasarlanrlar. rm
amurun aniden dearj sonunda sk sk tanka dardan hava girer ve rtc gazn
patlayc bir karm haline getirir. rtc gaz havada hacimsel olarak %5-20 oranna
ulatnda patlama riski sz konusudur. Ayrca rtcdeki sv seviyesinin
ykselmesi halinde de sistem hasar grebilir.
Yzer atl rtcler daha pahal, ancak amur besleme ve boaltma faaliyetlerinden
etkilenmeyen, gazn tehlike riskini azaltan ve kalc kpk oluumunun kontrol
edilebildii tesislerdir. Genelde iki tip yzer kapak tasarm vardr: Kubbe eklinde ve
yzer kafes at eklinde. Her iki tip at da rtc svs zerinde dorudan yzer ve
2-3 mlik bir dey hareket serbestliine sahiptir. rtc atlarndaki tipik elemanlar,
numune delikleri, giri, havalandrma ve kum temizleme kapaklar, dolu savak, vakum
emniyet sistemi ve alev tutuculardr. rtc iindeki at altnda, gaz basnc 0-38 cm
su stunudur.
215
ekil 10.12. rtc kartrma teknikleri (a- Mekanik kartrma, b- Asl boru/gazl
kartrma, c- Dey tp/gazl kartrma, d- Tabandaki nozullardan gazla kartrma)
Gaz enjeksiyonu ile kartrma da dierleri gibi eski ve denenmi bir tekniktir. Bu
yntem her tip rtcye tatbik edilebilir. ngiliz-Amerikan tipi rtclerin ise
yegane kartrma tekniidir (ekil 10.15).
216
ekil 10.13a. Sirklasyon pompalar ile kartrlan tek kademeli rtc (ztrk,
2007)
ekil 10.13b. Hidrolik kartrmal iki kademeli amur rtme sistemi (ztrk, 2007)
217
ekil 10.14. Mekanik kartrc/emme tipi sistemi ile yumurta ekilli rtclerin
kartrlmas (ztrk, 2007)
ekil 10.15. Gazla kartrmal iki kademeli amur rtme (ztrk, 2007)
218
10.7.4.5. Biyogaz retimi ve Kullanm
amur rtme sreci esnasnda retilen biyogaz nemli bir enerji kaynadr. rtc
gaz %60-70 CH4, %25-30 CO2 ve az miktarda H2, N2, H2S ve dier gazlar ihtiva eder. Bu
gazn sl deeri 21000-25000 kJ/m3, younluu ise havannkinin %86sdr. rtc
gaz, stma ve motorlarn tahrikinde (elektrik enerjisi) kullanlr. retilen biyogaz
iindeki CH4 miktar, havasz artmann kinetiinden hareketle aadaki ifadeler
yardmyla hesaplanabilir:
Y .Q.E.So.103
Px (10.10)
1 kd .c
Yksek hzl amur rtc tasarm iin scakla bal olarak nerilen minimum ve
tasarm amur yalar Tablo 10.18de verilmitir (Metcalf ve Eddy, 2003).
Tablo 10.18. Yksek hzl rtcler iin nerilen amur yalar (Metcalf ve Eddy,
2003)
letme Scakl c,min c,tasarm
(oC) (gn) (gn)
18 11 28
24 8 20
30 6 14
35 4 10
40 4 10
rtc suyu kalitesi, rtcnn tek veya iki kademeli oluu, kartrma durumu ve
kat maddelerin ne oranda ayrld vb. parametrelere gre deiir. Bu su AATne geri
dndrlr ve artma tesisine nemli oranda ilave kirlilik yk verir. Younlatrlm
ham amur ve biyolojik aktif amur karmnn rtld bir rtcnn tipik k
suyu zellikleri Tablo 10.19da verilmitir (Qasim, 1999).
219
Tablo 10.19 Havasz amur rtc k suyu zellikleri (Qasim, 1999)
Parametre Konsantrasyon (mg/L)
Toplam kat madde 3.000 15.000
BO5 1.000 10.000
KO 3.000 30.000
NH4 400 1.000
Toplam P 300 1.000
amur rtc hacmi 37oClik bir scaklk ve 20 gnlk rme sresine gre
boyutlandrlr (ekil 10.16). rme sresi, belli bir scaklkta %90 stabilizasyon iin
gerekli sre olarak alnr. rtme sresi arttka amurun stabilizasyon derecesi de
artar (ekil 10.17).
ekil 10.16. 1 kg kuru organik maddeden gaz retim potansiyeli (Imhoff, 1984)
ekil 10.17. Stabilizasyon derecesinin rme sresi ile deiimi (ztrk, 2007)
220
Artma tesisi amurlarnn stabilizasyon derecesi, rm amurun BO 5/KO oran
yerine UKM ve ya-gres muhtevalar izlenmek suretiyle de izlenebilir (ekil 10.18.). Bu
ayn zamanda amurun suyunu daha abuk brakmas, yani kapiler emme sresinin
(KES) veya zgl direncinin azalmas sonucunu dourur (ekil 10.19). ekilden de
grlecei zere cye bal ya gres ierii ve KES deerleri arasnda tam bir paralellik
bulunmaktadr.
Haval rtme prosesi, atk aktif amura, kark (n keltim + atk aktif amur veya n
keltim + damlatmal filtre amuru) amurlara veya uzun havalandrmal aktif amur
proseslerinde ortaya kan amurlara uygulanmaktadr. Bu yntem, kapasitesi 2 m 3/sye
221
kadar olan tesislerde baaryla uygulanmaktadr. Uucu kat madde giderimleri havasz
rtme prosesi ile yaklak ayn oranda gereklemektedir. Duru fazda ise havasz
rtme prosesine kyasla daha dk BO konsantrasyonlar bulunmaktadr. Haval
rtme uygulamas ile kokusuz, humus benzeri, biyolojik olarak kararl nihai rnler
elde edilebilmekte ve amurun bnyesindeki temel gbre deerleri geri
kazanlabilmektedir. letilmeleri nispeten kolaydr ve ilk yatrm maliyetleri dktr.
amurlarn ayr olarak rtlmeleri srasnda, biyolojik amurun haval olarak
rtlmesi daha cazip bir seenektir. Bu stabilizasyon ynteminin en belirgin
mahzurlarndan birisi havalandrma iin gerekli oksijenin salanabilmesi srasnda
yksek enerji masraflarna gerek duyulmasdr. Ayrca elde edilen amurlarn
susuzlatrlma zellikleri zayftr. Haval sistemler ortam scaklndan, tank
geometrisinden, beslenen amur konsantrasyonundan, kartrma/havalandrma
ekipmanlarnn tipinden ve tankn yapld malzemeden nemli lde etkilenmektedir.
Faydal yan rn olan metan retiminin ve enerji geri kazanmnn olmamas ise
prosesin dier mahzurlardr.
yi bir patojen gideriminin salanabilmesi iin 20Cde kat madde bekleme sresinin en
az 40 gn, 15Cde ise en az 60 gn olmas gerekmektedir. 40 gnn altnda iletilen
haval rtclerde, iyi verimde patojen giderimi istenirse, ilave depolama
kapasitesinin veya younlatrcnn bulunmas gerekmektedir. Yukarda nerilen amur
bekleme srelerinde iletilmeyen haval rtclerde, patojen ieriklerinin, uucu kat
madde giderimlerinin ve vektr canllar iin cazip olmayan ortamlarn oluup
olumad srekli kontrol edilmeli ve izlenmelidir.
222
younlatrma ilemi uygulanacak ise rtcye beslenecek amurun kat madde
konsantrasyonu ve bylece rtcnn hacmi bana verilmesi gerekli oksijen miktar
da artacaktr. Besleme akmndaki yksek kat madde konsantrasyonlar daha uzun
amur yalarna ve daha kk rtc hacimlerine ihtiya gstermektedir. Ayrca
zellikle kesikli beslenen sistemlerde duru faz oluumu daha az olmakta ve bu durum
proses kontrolnde kolaylk salamaktadr. Younlamay takip eden rtclerde ise
daha yksek uucu kat madde giderimleri gzlenmektedir. Fakat kat ierikleri %3,5-
4den yksek olan durumlarda, kartrma ve havalandrma ilemleri zorlamaktadr. Bu
sebeple %4den yksek kat madde ieriklerinde, rtclerde yeterli kartrma ve
havalandrmann salanabildiinden emin olunmas gerekmektedir. Younlatrma
srasnda polimer kullanm ile bu amurlarn rtlmeleri srasnda kartrlmalar
iin daha yksek miktarlarda enerji ihtiyac gerekecektir. Haval rtme srasnda
hcre dokusunun tamamyla oksidasyonu (nitrifikasyon dahil) srasnda gerekli oksijen
ihtiyac 7 mol/mol hcre veya yaklak 2.3 kg/kg hcredir. Kark amurun ierisindeki
n keltim amurundaki BOnin tamamyla oksidasyonu iin ise giderilen BOnin 1
kilogram bana 1,6-1,9 kg oksijen ihtiyac gzlenmektedir. Btn iletme artlarnda,
sistemde kalan oksijen miktar 1 mg/Lden yksek olmaldr. rtc nnde
younlatrma uygulanmamsa, rtcden kan artma amurlar bir sonraki ileme
verilmeden nce younlatrlmaldr. Haval amur rtclerin boyutlandrlmalar
srasnda kullanlan tasarm kriterleri Tablo 10.20de verilmitir.
223
X = rtcdeki askda kat madde konsantrasyonu, mg/L
Kd = Reaksiyon hz sabiti, gn-1
Pv = rtcdeki askda kat maddelerin uucu ksm (yzde olarak)
c = amur ya (gn)
10.7.6. Kompostlatrma
Kompostlatrma, organik atklarn (evsel kat atklarn organik ksm, biyolojik artma
amurlar vb.) biyokimyasal srelerle paralanarak bir son rne (kompost)
dntrlmesi olarak tanmlanabilen bir prosestir. Kompostlatrma, organik
maddelerin oksijenin (havann) mevcut olduu ortamlarda ayrtrlmas ilemidir ve
oluan balca metabolik rnler karbondioksit, su ve sdr.
224
Hava miktar,
Bekletme sresi
Bir kompostlatrma tesisi her tr artma amurunu ileyebilir. Ancak, ham artma
amurunun kompostlatrlmas durumunda rtlm artma amurunun
kompostlatrlmasna gre %40 daha fazla alana ihtiya duyulur. Bununla birlikte ham
artma amurunda daha etkili bir ekilde scaklk ykselmesi olur ve daha iyi kurur.
225
rtlm amurun %35-55 ve lignosellozik bitki malzemesinin %12-45dir (Haug,
1993).
Mikrobiyal paralanma iin gereken minimum nem ierii %40 civarnda olmaldr.
Artma amuru iin gereken optimum nem ierii hammaddenin dane boyutuna ve
kullanlan kompostlatrma teknolojisine baldr. Artma amuru iin gereken balang
nem ieriinin %60-65 olmas tavsiye edilir. Kompostlatrma prosesi sonunda, son
rn kompostun nem ierii % 40-45ten fazla olmamaldr. Bu deer eleme iin
uygundur ve daha kuru kompost toz emisyonuna sebep olur. Eer kompost plastik
torbalarda paketlenecek ise anaerobik koullarn ve koku oluturan maddelerin
nlenmesi iin nem ieriinin %35i gememesi gerekir (WEF, 1995a). Yonga, aa
kabuu, tala ve kompost gibi kuru katk malzemelerinin ilave edilmesi balang nem
ieriini azaltr. Ancak, katk malzemesi ilavesi toplam ktleyi nemli miktarda arttrr.
Kompostlatrma prosesi sresince yeterli miktarda oksijen gerekir. Prosesten kan
gazdaki oksijen ieriinin %5 (Strom vd.., 1980) ile %18 (de Bertoldi vd., 1983) arasnda
deimesi tavsiye edilmektedir. Hammadde ya da kullanlan teknoloji dikkate
alnmakszn, yeterli miktarda oksijen salamak iin gzenek boluu en az % 20-30
olmaldr (Haug, 1993). Havalandrmann oksijen salamann yan sra, kompostu
kurutma ve mikroorganizmalar iin lmcl olabilecek yksek scaklklar kontrol etme
gibi fonksiyonlar vardr. Kompostlatrma prosesinin balangcnda paralanma hznn
yksek olmas, ortalama oksijen ihtiyacna gre daha fazla oksijene ihtiya duyulmasna
sebep olur. Oksijen, aktif (basnl) ve doal havalandrma ile ya da yn kartrmakla
salanabilir.
226
elde edilir. Scaklk ortam scaklna ular. Olgunlam kompostun tam olarak stabilize
olmam durumda olabilecei unutulmamaldr.
Kartrmal Yn
Boluk miktarn arttrmak, kompostu homojen hale getirmek, scaklk ve nem dalmn
eitlemek amacyla kartrclar kullanlr. Kartrclar yn kaldrr, dndrr ve
tekrar oluturur. Kartrmann oksijen ihtiyacna etkisi ok dktr. Kartrma skl
hzl ayrma admndan olgunlamaya doru azalr, hatta olgunlama sresince
kartrma yaplmaz. Hzl ayrma ve stabilizasyon admlarnda, kartrma skl
genelde haftada 2-3dr (WEF, 1995b).
Havalandrmal Statik Yn
227
zerine olgunlam kompost serilmesi hem s kaybn nler, hem de koku artm iin
biyofiltre grevi grr. fleyiciler oksijen seviyesini %5-15de tutacak ekilde altrlr.
Prosesin balangcnda ve sonuna doru scaklk kontrol edilerek, dk deerlerin
gzlenmesi halinde havalandrmann azaltlmas gerekir. Havalandrmal statik yn
metodunda proses sresi 14-28 gndr ve 30 gnlk olgunlama periyodu gerekir
(WEF, 1995a).
amur suyunun alnmas, vakum, pres, yatay bant filtre, burgulu pres, santrifj gibi
usullerle veya kurutma yataklar ve amur lagnleriyle salanabilir. Vakum, pres ve
yatay bant filtre gibi sistemler, makine ve tehizat gerektiren, yetimi elemana ihtiya
gsteren, ayn zamanda yatrm ve iletme maliyetleri ok yksek olan sistemlerdir.
Kurutma yataklar ise ina ve iletme kolayl ile nispeten dk yatrm ve iletme
maliyetleri sebebiyle dierlerine gre tercih edilmektedir. Bunlarn tek mahzurlu taraf
fazla alana ihtiya gstermeleridir. klim artlarnn uygun olduu hallerde bu mahzur
ortadan kalkmaktadr.
Aktif amurun tadil edilmi ekillerinden biri olan uzun havalandrmal sistemde uzun
bekletme sresi sebebiyle amurlar stabilize olduundan younlatrmay mteakip
amurlar dorudan amur kurutma yataklarna verilebilir.
amur kurutma yataklarnn alan iklime ve bilhassa ya ile buharlamaya bal olarak
deimektedir. Kurutma yata nfus veya birim alan bana den yllk kat madde
yk cinsinden hesaplanabilir.
Kurutma yataklarnn alan ihtiyacn bulmak iin yataa bir ylda ka defa amur
serilebileceinin bilinmesi gerekir. Bu ise kurutma yatana giren ve kan su
miktarlarnn bilinmesiyle, yani madde korunum denklemleri yazlmak suretiyle
bulunabilir.
229
Trkiyede yerleim merkezlerinin ya ve buharlama rasatlar da dikkate alnarak
hesaplanan kii bana lzumlu kurutma yata alanlar Tablo 10.21de gsterilmitir.
Tablo 10.21. Trkiye in Kurutma Yataklarnn Bir Ylda Kullanma Says ve Kii Bana
Kurutma Yata Alan htiyac Ortalamalar (n=46 yerleim merkezi)
Ortalama S.Sapma En az En fazla
amur serme says 8,69 4,46 2,81 23,91
Alan ihtiyac, m2/nfus 0,137 0,076 0,038 0,325
230
Mula 646 1.220,9 1.220,9 4,81 0,190
Nazilli (Aydn) 60 611,0 611,0 7,15 0,128
Nide 1.208 348,8 348,8 14,00 0,065
Rize 4 2.357,0 2.357,0 x x
Samsun 44 735,0 735,0 3,01 0,303
Sinop 32 679,6 679,6 2,81 0,325
Sivas 1.285 411,3 411,3 8,05 0,113
Tekirda 4 590,5 590,5 4,83 0,189
Trabzon 30 822,7 822,7 x x
Urfa 547 473,1 473,1 18,44 0,049
Uak 919 540,6 540,6 12,66 0,072
Zonguldak 136 1.242,9 1.242,9 x x
Santrifjler
Santrifjler, hzla dnen bir silindirle sulu amurlar yksek merkezka kuvvetine maruz
brakrlar. Genellikle baz kimyasallarla (polielektrolit, alum, kire vb.) artlandrlan
amurlar 1.600-2.000 dev/dak. hzla yatay bir eksen etrafnda dnen santrifjlere
verilir. Szlen su dar atlr, koyulaan amur ise eksenel ynde ilerleyerek k
ucundan alnr. Santrifjlerden kan amur keklerinde kat madde oran %20-25 ve kat
madde tutulma nispeti %90-95dr (Tablo 10.23). Gerekli artlandrc polimer miktar
beslenen amurun kuru kat madde yzdesi bana %3-10dur. Santrifjler fiyat ve
verim bakmndan vakum filtrelerle rekabet edebilir durumdadr. Az yer kaplamalar ve
tam kapal olmalar dolaysyla koku problemi olmay en nemli stnlkleridir. Bakm
zorluu, mekanik anma riski ve k svsnda yksek AKM konsantrasyonu ise bu
sistemin mahzurlar olarak verilebilir. Santrifjlere ait yapsal tasarm ve kapasite
bilgileri Ek 3.13de ayrca verilmitir.
Vakum Filtreler
231
duyulmaktadr. Vakum filtrelerin kurutma verimleri ve tasarm parametreleri Tablo
10.24de verilmitir.
Pres Filtreler
Pres filtreler, dey plakalardaki erevelere gerilen filtre bezleri ierisine yksek
basnta verilen amurlarn szlmesine imkan verirler. amur basma pompas 350-
1.575 kN/m2lik bir basn salayabilecek kapasitededir. Plakalar arasnda biriken filtre
edilmi amur kekleri, plakalar mekanik olarak alarak uzaklatrlr. Pres filtrenin
dolmas iin 20-30 dk yeterlidir. Filtreye doldurulan amurun tasarm basncnda 1-4
saat tutulmas gerekir. Bu sre sonunda kekteki kat madde nispeti %40a ulaabilir.
Pres filtrelerin kurutma verimleri Tablo 10.25de verilmitir. Pres filtrelere ait yapsal
tasarm ve kapasite bilgileri Ek 3.13de ayrca verilmitir.
232
Yatay Bant Filtreler
Yatay bant filtreler hareketli tek ve ift filtrelerle srekli amur sklmasn salarlar.
Kesintisiz altrlabilmeleri, yksek kek/kat madde oran ve dk enerji maliyeti bu
sistemin en nemli stnlkleridir. Balca mahzurlar ise filtre bezinin ekonomik
mrnn ksal ve verimin amur zelliklerine bal olarak deiim gsterebilmesidir.
Yatay bant filtreler gerek evsel ve gerekse endstriyel atksu amurlarnn suyunun
alnmasnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Bant filtrelerin tasarm ve iletme
parametreleri Tablo 10.26da zetlenmitir. Bant filtrelere ait yapsal tasarm ve
kapasite bilgileri Ek 3.13de ayrca verilmitir.
Burgulu Presler
Burgulu pres, hzl kartrma (statik mikser ve yumaklatrma tank) ile amur
presinden oluan paket bir amur susuzlatrma sistemidir. amur silosu veya rtme
tankndan gelen amur statik mikser ve yumaklatrma tanknda uygun kimyasal
maddeler (genellikle polimer) artlandrlr ve suyunu daha kolay brakmas salanr.
artlandrlm amur, ok ince gzenekli zel elik zgaradan kademeli olarak artan
basn altnda geirilerek srekli ekilde susuzlatrlr. amur susuzlatrma iin gerekli
basn, dtaki tambur elein enkesit daralmas ve ayn ekilde elek iindeki burgunun
da hatvesinin klmesi ile salanr. Yumaklatrmay kolaylatrmak ve kimyasal
madde tasarrufu salamak zere sznt suyu ksmen yumaklatrma tankna geri
devrettirilir. Tek nitede 1-22 m3/sa debiyle srekli amur susuzlatrma yaplabilen
burgulu preslerle elde edilen iletme sonularndan bazlar Tablo 10.27de
zetlenmitir. Srekli altrlabilmeleri ile iletme ve bakmlarnn kolay, enerji
giderlerinin dk oluu burgulu preslerin giderek yaygnlamasna yol amaktadr.
233
10.8.2. amur Lagnleri
amur lagnleri, amur susuzlatrmaya bir alternatif olarak baz durumlarda tercih
edilebilir. Burada verilen amur lagnleri, ham amurlar iin deil, haval veya havasz
olarak rtlm amurlar iindir. Bu lagnler, amurun bir yere dearj edilmesinden
nce bekletme amacyla kullanlan depolama lagnleriyle kartrlmamaldr. amur
lagnleri, alt ksmlarnda kat maddelerin biriktirilip skt, organik maddelerin uzun
bir sre sonunda biraz daha bozunmaya urad ve gelen akmla yer deitiren
nispeten durulmu suyun dar atld lagnlerdir.
Birka yllk temizleme aralklaryla lagn veya lagnn blmlerinden biri by-pass
edilerek amur alnr ve bu amur tarm arazilerinde kullanlr. Temizleme ileminde sk
sk az miktarda amur alnmas yerine daha uzun aralklarla stabilize olmu ok
miktarda amur alnmas tercih edilmelidir.
Biriken amurdaki organik maddeler, yava bir ekilde bozunmaya urarlar. Baz
tahminlere gre, bozunma katsays (Kv) deeri, 0,4-0,6 arasndadr. Kat madde
birikmesi ve bozunmas, zamanla artar. Net UKM birikimi, birinci-derece kinetik
kabulyle aadaki ekilde verilebilir:
(10.13)
Atksu artma tesislerinde termal amur kurutucularn kullanlma amac, kat madde
oran %10-30 arasnda deien susuzlatrlm amurun kat madde miktarnn
genellikle %90 ve zerine artrlmasdr.
234
Temasl kurutucular,
Konveksiyon tipli kurutucular,
Infrared (Solar/ventilasyon) kurutma
Disk tipi kurutma tesisleri artma amurunu hem ksmen, hem de tamamen
kurutabilmektedirler Kurutucunun nne bir kartrma nitesi yerletirilerek tam
kurutma elde edilebilir.
ekil 10.22. Tam kurutma yapan disk tipi bir kurutucunun proses ak emas
(ATV-DVWK-M 379E, 2004)
Kurutma nitesi, bir stator ve bir ara rotordan olumaktadr. Rotor, zerine ii bo
disklerin kaynakland ii bo bir afttan olumaktadr. Yaklak 10 bara kadar doymu
buhar veya scak ya eklinde bir stma ortam bunlarn iinden akmakta ve sy suyu
alnm artma amuruna geirmektedir. Proseste olas bir deiiklik seenei olarak
stator ayrca stlabilmektedir. Disk tipi kurutucularda genellikle farkl kuruma
derecelerinde yksek miktarlarda artma amuru bulunmas ve stlm disklerin halen
stma potansiyeli olmasndan dolay tesisin sratle kapatlmas mmkn deildir.
Dolaysyla, balatma ve kapatma arasnda birka saatin gemesine izin verilmelidir.
eklindedir.
Rotorun yava dnnden dolay (evresel hz yaklak 1m/sn) artma amuru, ok iyi
kartrlmakta ve kurutma iin srekli olarak yeni bir snr blgesi oluturmaktadr.
Tahrik mekanizmasnn tasarmnda balang artlarnn dikkate alnmas zellikle
235
nemlidir. lerinden artma amurunun kurutucuda eksensel olarak getii rotor
disklerinin zerine tayc pedallar taklmaktadr. Ortaya kan egzoz su buharlar,
statorun st blgesinde egzoz gaz kubbesinden atlmaktadr. Ara kesit, byk lde
tozlarn uzaklatrlmasnda kullanlan giderim hzn etkilemektedir. Kurutucu diskleri
yksek ypranma ve anmaya maruz kalmaktadr.
nce filmli kurutucular, ift cidarl bir silindiri olan bir yatay stator ve bir i rotordan
oluur Doymu buhar veya scak ya eklindeki s enerjisi kurutucuya silindirin ifte
cidarndan verilir. Eer kurutucu scak ya kullanlarak stlrsa, ifte silindirde enerji
transferini dengelemek iin bir klavuz spiral kullanlr.
ekil 10.23. Tam kurutma yapan ince filmli bir kurutucunun proses ak emas
(ATV-DVWK-M 379E, 2004)
236
Rotor 7 rpmden 75 rpmye kadar deien ok farkl evre hzlarnda altrlabilir ve
her durumda, statorun i ksmnda ve raketlerde zaten yksek olan mekanik stres byk
lde artar.
Suyu alnm artma amuru kurutucuya yukardan verilir. amur, kurutucunun iinden
geer ve kurutucunun altndan rn olarak alnr. Bu, daha sonra, spiral konveyrler
sayesinde, rnein konteynerlere doldurulur.
nce filmli bir kurutucuda hem ksmi, hem de tam kurutma mmkndr. Macunsu fazn
ok zerindeki daha yksek kurutma derecelerinde alma durumunda, buharlama
artk ince bir film eklinde gereklemez ve temas yzeylerinin byk lde
bzlmesine yol aacak ekilde bir tr kitleli malzeme eklinde oluur. Bundan daha
dk bir s transferi ortaya kar, dolaysyla daha byk stma yzeyleri gerekli olur.
Yaklak % 65 K.M.ye kadar kurutma derecelerinde 25 ila 35 kg (H 2O)/(m2-saat)lik bir
zgl buharlama performans ile karlalabilir. Daha yksek derecede kurutmalarda
gerekli buharlama performans ekonomik adan kritik saylr. Kurutucuda sadece
greceli olarak dk miktarlar bulunacandan, balatma ve kapatma yaklak 1 saat
iinde gerekletirilebilir.
nce filmli kurutucular ile kurutma derecesi iin beslenen amurun kat madde oran ve
beslenen amur miktar nemlidir. Pedallarn dn hz, rnn yapsn etkiler ve
kural olarak operasyon esnasnda deitirilmez. nce filmli kurutucular esas olarak tam
kurutma iin kullanldndan, elde edilecek kat madde oranndaki ufak deiiklikler
kabul edilebilir seviyelerdedir. Bu nedenle iletme parametrelerinin bir kez
ayarlanmasndan sonra tekrar kontrol edilmesi gerekmez.
nce filmli ve disk tipi kurutucularn kombinasyonu sadece tam kurutma iin kullanlr.
Burada, macunsu fazdan sorunsuz olarak geilebilmesi iin ince filmli kurutucular
kullanlr. Kurutma prosesi, yaklak % 55 ila % 60lk kuru kat madde ieriine
eriildiinde kesilir. nk daha sonra ince filmli kurutucular ekonomik olarak grev
yapamaz. Ksmen kurutulmu amur daha sonra tam kurutma iin dorudan bir disk tipi
kurutucuya verilir. ki kurutma nitesinin tasarmnn dezavantaj, tasarruf edilen geri
gelen karm sayesinde karlanr ve ayn gei performansna sahip disk tipi kurutucu,
ok daha kk boyutta ina edilebilir. Burada kullanlan ekipmanlar, tekli prosesler ile
ayndr.
Dnen borulu kurutucularda, kurutucunun iine yerletirilen rijit boru takm, doymu
buhar kullanlarak stlr. Artma amuru srekli olarak dnen ceket iinden kartrlr
ve boru takmnn zerine atlr. Burada, eleme ve ince toz ayrm sonrasnda elde edilen
rn yaklak % 90 ila % 95 kuru kat madde ierikli tozsuz bir granldr. Borulu dnen
kurutucular, 100 kg (H2O)/saatten 8.000 kg (H2O)/saate kadar su buharlama
performanslarna gre boyutlandrlabilir. Tm temasl kurutucularda olduu gibi, az
miktarda egzoz su buhar oluur. Tesisin kontroll balatma ve kapatlmas yaklak 1
saatte gerekleir. Tesis teknolojisinden dolay kural olarak bir geri karm
planlanmaldr.
237
10.9.2. Konveksiyon Tipli Kurutucular
Tambur tipli kurutucular zellikle tam kurutma iin kullanlr. Macun kvamnda atk
girii mmkn olmad iin kurumu amur ile ham amur kartrlarak sisteme
beslenirler. Kuruma srekli olarak alan dner tamburlarda gerekletirilir. Tambura
amurun beslenmesi tamburun doluluk oranna bal olarak scak gaz akm ve
ynlendirici plakalar ile veya tambura doru eimli yaplar ile gerekletirilir.
Proses gaz kuru amurdan kat ayrcda (torba filtre veya siklon) ayrlr, sonra katlar
elek nitesine gnderilir. Elek zerinde kalan kaba tanecikler tcde paralandktan
sonra elek altna geen ok ince materyal ile birlikte kartrcya gnderilir. Kuru
malzeme dorudan sistemden ekilir.
Dner kurutucu ierisine s girii iki yoldan yaplabilir. Birincisi scak gaz akmnn s
eanjrnde 400 - 450Cye stldktan sonra sisteme verilmesi (dolayl kurutma) veya
yakc gazn dorudan dner tambura verilmesi ile (dorudan kurutma) gerekletirilir.
Dner tamburdan kan gaz akm yakcya gnderilir.
Proses kontrol amurun scaklk profiline gre ayarlanr. Sisteme sabit amur giriinde,
hava/egzoz su buhar karmnn scakl ile kuru rnn kat oran doru orantl
olarak deimektedir. Bu nedenle sistemin kontrol yakcdaki scakl ayarlayarak
gerekletirilir. Bu sistemde %88 ve zerinde kat madde oran elde edilebilir. Dner
tamburda amurun gei sresi greceli olarak uzun olduu iin scaklk dalgalanmalar
gzlenir ve sistemi kontrol etmek zor olur.
238
tutulur ve youn bir kartrma gerekletirilir. Sabit bir akkan yatak oluumu ile
sistemin fiziksel zellikleri deimektedir. Bu zellikler unlardr:
Akkan yatakl sistemler tam kurutma iin kullanlr. Tabandan hava delikleri ile
beslenen gaz, yatan akkanlamasn ve aa kan su buharnn giderilmesi iindir.
Yataktan kan ince toz partikller siklonda ayrlarak tekrar amur besleme nitesinde
ham amur ile kartrlr. Yataa ham amur beslemesi yukardan aaya doru
yaplmakta ve bu srada yataktaki kuru amurla stabil bir yzey oluturarak amurun
pimesini nlemektedir. Sirklasyon gaz kondensere verilmekte ve buradan blower ile
tekrar kurutucuya gnderilir. Bu nedenle sistemden gaz k olduka dk olup, kan
gaz artlmak zere biyofiltreye verilir.
Akkan yatakl kurutucudan kan kuru amurun tane boyutu 1 mm ile 5 mm arasnda
deimektedir. kan rn toz iermedii iin elek ile ayrmaya gerek kalmadan
dorudan silolara aktarlabilir.
Scaklk kontrol ile sistemin ynetimi mmkndr. Hzl ve basit bir ekilde sistemi
iletmeye alma ve kapatmak mmkndr. Akkan yataa spesifik s girii, yataktaki
scaklk 85C olacak ekilde amur besleme miktarn kontroll besleyerek dzenlenir.
239
10.9.2.3. CENTRIDRY Prosesi
Reaktrden kan kat gaz karm siklonda ayrlr. Kurumu amurun tane boyutu geni
bir spektrumda farkllk gsterir. Kat gaz ayrm sonucunda oluan su buhar blower ile
ekilerek artmaya gnderilir. Buradan kan gaz ise yakc da yer alan yanma odasna
verilir.
240
Bantl kurutucular iin ematik ak diyagram, ekil 10.27de verilmitir.
Scak gaz ile birlikte kurutucu zerinde oluan su buhar da, bandn altna yerletirilen
blower ile verilmektedir. Kurutma 120 oC ila 130 oC arasnda deien scaklklarda
gerekletirilir. Sistem kontrol amur besleme miktar, bant hz ve salanan s enerjisi
ile yaplmaktadr. Bant zerine verilen amur tabakasnn kalnl, amur besleme
miktarna ve bant hzna gre belirlenir.
Kuruma sresi, sera ierisindeki hava scaklna, dardaki havann suya doygunluk
deerine ve seradaki hava deiim hzna baldr. Tabana serilmi amurun kuruma
verimini artrmak iin belirli aralklarla evrilmesi (kartrma) gerekir.
Sistemin verimi temel olarak iklim artlarna bal olup, amurun k aylarnda
depolanmas gerekir. Bu tesisin elektrik enerji gereksinimi yaklak 30 kWh/tondur.
Solar kurutma ile %85in zerinde kuru maddeli amur elde etmek mmkndr.
Seradan kan suya doygun hava akmnn artlmasna genellikle gerek
duyulmamaktadr. Ancak meskn mahallere yakn yerlerde, sz konusu hava ile koku
emisyonlar oluma riski vardr.
10.10. Kaynaklar
241
Babbit, H. E., & D. H. Caldwell (1939). Laminar Flow of Sludges in Pipes With Special
Reference to Sewage Sludge, University of Illinois, Engineering Experiment Station,
Bulletin Series No. 319.
De Bertoldi, M., Vallini, G., Pera, A., (1983). The Biology of Composting, Waste
Management Research, 1, 157-176.
EPA (1993). 40 CFR Part 503, Standards for the Disposal of Sewage Sludge.
Haug, R.T. (1993). The Practical Handbook of Compost Engineering, Lewis Publishers,
Boca Raton, FL.
Imhoff, K.R., (1984). Design and Operation of Anaerobic Sludge Digesters in Germany in
Sewage Sludge Stabilization and Disinfection, Ed: A. M. Bruce.
Metcalf & Eddy (2003). Wastewater Engineering, Disposal and Reuse, Mc Graw Hill
Publishing.
ztrk, ., Timur, H., Kokan, U. (2005). Atksu Artmnn Esaslar: Evsel, Endstriyel
Atksu Artm ve Artma amurlarnn Kontrol, T.C. evre ve Orman Bakanl, Ankara.
Qasim, S.R. (1999). Wastewater Treatment Plants; Planning, Design and Operation,
Technomic Publishing Co. Inc.
Strom, P. F., Morrisi M.L., Finstein, M.S., 1980. Leaf Composting Through Appropriate
Low-level Technology, Compost Science and Utilization, 21 (6), 44-48.
WEF (1998). Biological and Chemical Systems for Nutrient Removal, Water Environment
Federation Press.
Willson, G.B. (1980). Manual for Composting Sewage Sludge by the Beltsville Aerated
Pile Method, US EPA, Ohio.
242
11. TESS YERLEM VE YARDIMCI TESSLER
Atksu artma tesisini belli bir mesafeden itibaren (apta) evreleyen emniyet/koruma
band, tesisin civar yerleimlerden tecrit edilmesini salar. Bu kapsamda SKKY
hkmleri genel ereveyi belirler. Sz konusu kuaklar, mar Planlar ve evre Dzenli
Planlar ile uyumlu olmaldr.
Atksu artma tesisi iin ayrlan sahada, nite ve tesisler konumlandrlrken aadaki
ltler gz nnde bulundurulmaldr:
Farkl atksu debi ve kirlilik ykleri iin nerilen artma tesislerinin alan ihtiyalar,
kullanlan artma prosesleri ve tasarm kriterleri dikkate alnarak belirlenmektedir.
Tip I-II Tesisleri (MWA, 1998): Edeer nfusu 2.000den dk olan yerleim
alanlarnda kullanlan Tip I ve Tip II tesisler iin alan ihtiyalar Tablo 11.1de
verilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus tanmlanan net alann,
tesisi evrelemesi gereken koruma kuan kapsamamas, ancak evre yolu ve
tesisi ii yollar iermesidir. Mevzuat gerei yannda, yre halkndan gelebilecek
ikayetleri de en aza indirmek iin, emniyet bandnn gerektirdii ilave bo
alann da dikkate alnarak nihai yerleiminin yaplmas gerekir.
243
Tip III-VI Tesisleri (MWA, 1998): Edeer nfusu 2.000den byk olan yerleim
alanlarnda kullanlan Tip III, IV, V ve VI tesisleri iin alan ihtiyalar Tablo
11.2de verilmektedir. Bu tesisler, kentsel yerleimlerde kullanlmaktadr.
Koruma bantlar iin yukarda tanmlanan hususlar bu tesisler iin de geerlidir.
Bu blmde, bir atksu artma tesisinde ana yap ve nitelerin yannda yer almas
gereken yardmc tesislerin minimum ihtiyalar tanmlanmaktadr.
Atksu artma tesisine, tesis temizlii ve alanlarn ihtiyac iin musluk suyu
salanmaldr. Bunun iin en yakn ehir su temin sistemine balant veya saha
ii/yaknndan yer alt (kuyu) suyu temini gerekir.
Her atksu artma tesisinde, tuvalet ve banyo/dutan oluan en az 1 adet shhi nite
bulunmaldr. Edeer nfusu 5.000den byk yerleimlere hizmet veren artma
tesislerde ise, tm operatrler ve idari alanlarn kullanm iin tuvalet, lavabo ve du
gibi temel hijyen iin gerekli shhi niteler, alan says ile uyumlu olarak yeterli say ve
kapasitede bulundurulmaldr. Hizmet nfusu 20.000den byk tesisler iin ise ilave
shhi niteler planlanr (MWA, 1998).
244
1.000 1.070
1.100 1.115
1.200 1.160
1.300 1.200
1.400 1.240
1.500 1.275
1.600 1.310
1.700 1.340
1.800 1.370
1.900 1.395
2.000 1.420
Tablo 11.2. Edeer nfusu 2.000den byk olan yerleim alanlarnda kullanlan
tesisler iin alansal ihtiyalar (MWA, 1998)
Edeer Nfus (EN) Alan htiyac (ha)
2.000 0,17
3.000 0,22
4.000 0,27
5.000 0,31
10.000 0,66-0,78
15.000 0,84-1,00
20.000 0,99-1,19
25.000 1,13-1,37
30.000 1,26-1,53
35.000 1,65-1,81
40.000 1,79-1,97
45.000 1,93-2,12
50.000 2,03-2,23
55.000 2,15-2,37
60.000 2,29-2,52
65.000 2,43-2,67
70.000 2,66-2,93
75.000 2,82-3,27
80.000 3,03-3,49
85.000 3,23-3,69
90.000 3,42-3,89
95.000 3,60-4,07
100.000 3,77-4,25
110.000 4,09-4,57
120.000 4,38-4,87
130.000 4,64-5,14
140.000 4,89-5,39
150.000 5,12-5.63
160.000 5,33-5,84
170.000 5,53-6,05
180.000 5,72-6,25
190.000 5,90-6,43
200.000 6,07-6,60
250.000 6,81-7,36
300.000 7,41-7,98
450.000 8,79-9,36
245
Tablo 11.3. Havalandrmal lagnler ve stabilizasyon havuzlar iin alan ihtiyalar
(MWA, 1998)
Edeer Nfus (EN) Alan htiyac (ha)
2.000 0,45-0,48
3.000 0,59-0,69
4.000 0,71-0,89
5.000 0,82-1,09
10.000 1,31-2,03
15.000 1,72-2,92
20.000 2,09-3,78
25.000 2,42-4,62
30.000 2,74-5,45
35.000 3,04-6,26
40.000 3,32-7,05
45.000 3,59-7,85
50.000 3,86-8,63
55.000 4,11-9,40
60.000 4,36-10,16
65.000 4,60-10,92
70.000 4,83-11,68
75.000 5,06-12,42
80.000 5,28-13,17
85.000 5,50-13,91
90.000 5,72-14,64
95.000 5,93-15,37
100.000 6,13-16,10
110.000 6,54-17,54
120.000 6,93-18,97
130.000 7,31-20,38
140.000 7,69-21,79
150.000 8,05-23,18
160.000 8,40-24,57
170.000 8,75-25,95
180.000 9,09-27,32
190.000 9,43-28,68
200.000 9,76-30,04
Her trl hava artnda tesise ulama olanak veren, en az 15 tonluk aralarn ykne
dayankl, uygun yzey kaplamal (rn. asfalt) yollar mevcut bulunmaldr. Tesisi iin
evre yolu hari, her bir niteye eriim salayan tesis ii yollar da ina edilmelidir
(MWA, 1998).
niteler aras ara geiine gerek olmayan, yaya kullanmna ak yollar, beton veya sert
zemin kaplamal biimde, en az 90 cm geniliinde olmaldr (MWA, 1998). Mmkn
olduunca basamak ve merdivenlerden kanlmaldr.
246
11.4.4. Drenaj
Artma tesisi sahas, proses nitelerini yzeysel aktan korumak zere btn olarak
drene edilmelidir. Temizlik veya bakm kaynakl ykama sular ya sularndan ayr bir
drenaj (tahliye) sistemiyle toplanmaldr.
11.4.5. it ve Gvenlik
Artma tesisi sahasnn etraf, tercihen 3 m yksekliinde ve birka sral, dayankl bir
itle evrelenmelidir. evre iti sadece, tesise giri-k yaplan nokta(lar)da, duble yolu
ap kapayan kaldra veya srgl kap sistemiyle kesilir (MWA, 1998).
Mesai saatleri dnda tesis girii ve bina kaplar mutlaka kilitli tutulmaldr. itin dna
ve iine, nitelerin giri blmlerine, alanlar, ziyaretiler ve yoldan geenlerin
gvenlii salamak ve dikkatlerini ekmek amacyla gerekli uyar tabelalar
yerletirilmelidir.
11.4.6. Peyzaj
11.4.7. Aydnlatma
Gerek gvenlik, gerekse iletme ve bakm faaliyetinin aksamadan takip edilebilmesi iin
gnn farkl saatlerine uygun etkili saha aydnlatmas yaplmaldr. Bina ve nitelerin
yan sra, ara ve yaya yollar da yol klaryla donatlmaldr.
11.4.8. Atlye
Hizmet nfusu 20.000i geen atksu artma tesislerinde gerekli olan pompa istasyonlar
ve mekanik ekipmanlarn bakm/onarm iin uygun bir atlye tesis edilir (MWA, 1998).
En azndan bir kiinin gvenli bir ekilde giri k yapp alabilecei, tercihen ak
blme eklinde, dzenli olarak kullanlmak zere bir numune alma nitesi tesis
edilmelidir.
Alnan numunelerin hazrlanmas ve yaplmas gereken analizler iin yakndaki
247
laboratuvara tanmas amacyla yeterli ve gvenli bir numune ileme/depolama alan
da ayrlr. Sz konusu alan, grevliler iin alma ve oturma alan ile numunelerin ve
gerekli kimyasallarn saklanmasn da salayacak ekilde yeterli byklkte olmaldr.
11.4.11. Trafo
11.4.12. Emniyet
11.5. Kaynaklar
MWA (1998). Guidelines for Developers: Seweage Treatment Plants 2 nd Edition, Volume
IV. Malaysian Water Association, Ministry of Housing and Local Government, Sewerage
Services Department, Malaysia.
248
12. ATIKSU ARITMA SSTEMLERNDE BORULAMA
Boru malzemesi seiminde, mevcut ortam, evre zerine etkileri, tama cretleri,
deme, iletme, bakm vb. faktrler nem tar (ATV-DVWK-M 275 E, 2001).
12.1.1.1. Genel
Birok uygulama iin dk karbonlu elik boru, yksek dayanm, montaj ve deme
kolayl ile uygun fiyat nedeniyle tercih edilmektedir. Bu tip borularn korozyona olan
hassasiyeti nedeniyle, galvaniz ve/veya beton ya da plastikle kaplanmas gerekmektedir.
elik borular dikisizdir. Mekanik olarak boyuna kaynakl ya da byk aplardaki spiral
kaynakl tiplerde retilirler. Boyuna kaynakl borularn kalitesi ok yksektir ve tercih
edilmektedir. Malzeme zellikleri, ilgili standart ile belirlenmitir (DIN 1626 ve DIN
1628). Tablo 12.1 de dk karbonlu ve paslanmaz elik borularn boyutlar verilmitir.
Spiral kaynakl borular DN 500den aplarda ekonomik olarak retilebilmektedir.
Yeni Avrupa Birlii Standartlarna gre (DIN EN 10027-1), elikler iin kullanlan
ksaltmalar, mekanik ya da fiziksel zellikleri ve uygulanma biimine gre aadaki
ekilde oluturulmutur.
Gerekli teknik kaynak ileminin el ile veya ksmen el ile EN 287-1 uyarnca yaplabilmesi
iin kalifiye (sertifikal) kaynaklara ihtiya vardr. i yapan firma, EN 729-1den EN
729-4e kadar olan teknik kaynak gerekliliklerini yerine getirmekle mkelleftir.
Kaynak dikilerinin testi (test metodu, uzman kaynaklar tarafndan yaplr, rastgele
numune alnr ve testlerin dokmantasyonu vb. uygulamalar gerekletirilir.)
249
12.1.2. Paslanmaz elik Boru Hatlar
12.1.2.1. Genel
Biyogaz borular,
Egzoz borular,
Aktif amur havalandrma borular ve kum tutucu nitesindeki zellikle su alt
alanlarndaki borular,
Kimyasal iletim boru hatlarndaki borulardr.
250
Tablo 12.1. Atksu artma tesislerinde boru hatlar ve alc ortamlar
Tavsiye edilen elik Paslanmaz
Metaller Plastikler
Molibdensiz Ostenit
paslanmaz elik r:
PB (max 90)1)
PP (max 90)1)
Poliamid (max
x= uygulanabilir
EP-GF/UP-GF
elik %2
elikler
0= Snrl uygulama alan
1.4301
70)1)
Bakr
elik
L= Korozyon tehlikesi
Numara Grup
1 me suyu X X X X X X X X X X X
2 Su Proses suyu ( kuyulardan) X X X X X X X X X X
3 Scak sular X X X X X
4 Artlmam Atksu X X xL X X X X X X X
5 Atksu Artlm Atksu X X xL X X X X X X X
6 amur Likr O xL X X X X X X X
7 n keltim amuru X O xL X X X X X X X
8 Son keltim amuru O O xL X X X X X X X
9 Kimyasal ktrme amuru xL X X X X X X X
amur
10 Dk amuru Xl X X X X X X X
11 Stabilize amur X O xL X X X X X X X
12 Susuzlatrlm amur X O xL X X X X X X X
13 Doal gazlar X X X X
14 Propan (gaz) X X X X X X X X X
15 Gazlar rtc gaz X X x2) X X X X
16 Baca gaz/rtcden kan yanma gaz X 4) X
17 rtcdeki gaz motorlarndan kan gazlar X X
251
Tablo 12.1. Atksu artma tesislerinde boru hatlar ve alc ortamlar (Tablo 12.1in devam)
Tavsiye edilen Paslanmaz
elik Plastikler
Metaller
Alamsz elikler
PB (max 90)1)
PP (max 90)1)
elik r: 1.4301
EP-GF/UP-GF
L= Korozyon tehlikesi
Bakr
Numara Grup
18 Sktrlm ince balocuk havalandrmas xL 4) X X X
19 Pnmatik sistemlerde sktrlm hava X X X X X X
Hava
20 Proseslerden kan atk hava X X X X X
21 Oksijenlendirme ve havalandrma iin hava X 6) X X X
22 Buhar 10 bar'a kadar buhar basnc/buhar younlatrma X X X X X
23 Younlatrc baca gaz X X X
Kondansatrler
24 rtc gaz younlatrc X X X
25 Yalama ya X 7) X X X X
26 Eski yalar X X
27 Ya/gres Istma yalar/dizel ya X X X
28 Hidrolik ya X 7) X
29 Yalama gresi X X X
30 Sulu polimer zeltisi X X X X
Dozlama
31 Alminyum Klorr X X X X X
yardmcs/
32 kelticiler Alminyum Slfat X X X X X
33 Demir Klorr X X X X X
252
Tablo 12.1. Atksu artma tesislerinde boru hatlar ve alc ortamlar (Tablo 12.1in devam)
Tavsiye edilen elik Paslanmaz
Metaller Plastikler
Alamsz elikler
PB (max 90)1)
PP (max 90)1)
elik r: 1.4301
EP-GF/UP-GF
L= Korozyon tehlikesi
Bakr
Numara Grup
34 Demir Slfat O X X X X X
35 Kire st X X X X X X X
36 Kostik soda zeltisi X X X X X X X
Kimyasallar
37 Hidroklorik asit X X X X X
38 Kum/su karm X X
39 Metanol( Metil alkol) X X X X X X
Dier ortamlar
40 Etanol (Etil Alkol) X X X X X X X
41 Asetik asit/ formik asit X X X X
1) Maksimum standart scaklk C
2) amur kompozisyonuna ve artlandrmaya baldr
3) Bina ierisine yaplmaz
4) Yksek scaklklarda younlama olmad durumlarda
5) Sualt Blgelerde
6) Dier tip galvanizleme
7) Sadece korozif olmayan ortamlarda
253
Tablo 12.2. elik ve paslanmaz elik boru zellikleri
Nominal ap DN elik Borular Paslanmaz elik Borular
DN Dili borularda sayalar DIN 2440 12) Kaynakl elik Boru Kaynakl ve ya Dikisiz
6 1/8 10.2 x 2.00 10.2 x 1.6
8 1/4 13.5 x 2.35 13.5 x 1.6 13.5 x 1.6
10 3/8 17.2 x 2.35 17.2 x 1.6 17.2 x 1.6
15 1/2 21.3 x 2.65 21.3 x 1.8 21.3 x 1.6
20 3/4 26.9 x 2.65 26.9 x 1.8 26.9 x 1.6
25 1 33.7 x 3.25 33.7 x 2.0 33.7 x 1.6
32 1 1/4 42.4 x 3.25 42.4 x 2.3 42.4 x 1.6
40 1 1/2 48.3 x 3.25 48.3 x 2.3 48.3 x 1.6
50 2 60.3 x 3.65 60.3 x 2.3 60.3 x 1.6
65 2 1/2 76.1 x 3.65 76.1 x 2.6 76.1 x 1.6
80 3 88.9 x 4.05 88.9 x 2.9 88.9 x 2.0
100 4 114.3 x 4.50 114.3 x 3.2 114.3 x 2.0
125 139.7 x 3.6 139.7 x 2.0
150 168.3 x 4.0 168.3 x 2.0
200 219.1 x 4.5 219.1 x 2.0
250 273.0 x 5.0 273.0 x 2.0
300 323.9 x 5.6 323.9 x 2.6
350 355.6 x 5.6 355.6 x 2.6
400 406.4 x 6.3 406.4 x 2.6
450 457.0 x 6.3 457.0 x 3.2
500 508.0 x 6.3 508.0 x 3.2
600 610.0 x 6.3 610.0 x 3.2
700 711.0 x 7.1 711.0 x 4.0
800 813.0 x 8.0 813.0 x 4.0
900 914.0 x 10 914.0 x 4.0
1.000 1,016.0 x 10 1,016.0 x 4.0
Notlar:
D aplar ISO 4200 Seri 1'e gre snflandrlmtr. elik borularda tercih edilen cidar kalnlklar ISO 4200
D Serisi'ne gre seilebilir. zel durumlarda , zellikle daha geni boru kesitlerinde daha kaln cidarlar nerilir. lmlerde ticari cidar kalnl 3.0 mm olarak alnp ISO 4200'deki deerlerin verine
kullanlabilir.
254
12.1.2.2. Paslanmaz elik Boru Hatlarnn Korozyona Dayanm
Paslanmaz eliin korozyon dayanm, yzeyde grnmez ince bir tabaka ierisindeki
krom ile etrafndaki oksijen arasnda meydana gelen anlk kimyasal reaksiyonlara
baldr. Pasif tabaka olarak da adlandrlan bu krom oksit tabaka, metal tabakay
andrc etkilerden korumaktadr. Paslanmaz elik, oksijen zengin blgelerde yzey
anmna kar direnlidir. Paslanmaz eliin salaml ve dayanm, andrmayla
bozulabilir. Aada sk grlen andrma tipleri sralanmtr:
Oyuk korozyonu
atlak korozyonu
Gerilim korozyonu atlatmas
Korozyon yorgunluu
Gerilim ve korozyon yorgunluu
Maksimum korozyon dayanm iin temiz, przsz ve metalik cilal bir yzey
salanmaldr. atlaklar, syrklar ve yarklar zayf noktalardr ve atlak oluma
ihtimalini kuvvetlendirir. Bu yzden, korozyona dayanm salamak iin, yzeyde
przllk oluturan btn etkenler, mmkn olduunca pasif tabakadan
uzaklatrlmaldr. zellikle, metalik anmada yzeyde oluan tabakalar giderilmelidir.
Korozyona dayankllk ayn ekilde btn yzeyde oluan metal oksit ve benzeri
keleklerin (d paslanma) azaltlmasyla artrlabilir.
Paslanmaz elik, normal elikten ve alamsz eliklerden ayr olarak imal edilir
ve depolanr ( Aksi taktirde d paslanma oluumu daha kolay olur.).
Alamsz ya da dk alaml eliklerle temastan uzak tutulmaldr (Gergin ve
tama elemanlar, balama elemanlar vb.).
Gaz boru hatlar Grup C olarak belirtilmitir. Kaynak dikiinin yaknndaki parlama
noktas kaynak sramas ihtimaline kar ok iyi kontrol edilmeli, andrlmal ve
cilalanmaldr. Andrc madde olarak yalnzca yksek alaml Cr-Ni elikler
kullanlmaldr.
255
uluslararas standartlara uygun olarak retilir. Bu borular ayn zamanda ya hatlar iin
de kullanlabilir. Bakr ve bakr alamlar (pirin ve krmz pirin) hidrojen slfr ve
amonyaa kar zellikle slak ortamlarda snrl dayanma sahiptir (rnek biyogaz).
Bakr ieriinin artmasyla dayanm azalmaktadr (Tablo 12.1)
12.1.4.1. Genel
Dk arlk,
Kimyasallara kar ok iyi dayankllk,
Dk bakm masraflar,
Kolay ekillendirme
Dk mekanik dayankllk,
Scaklk etkilerine kar dk stabilite ve dayankllk,
Gne (UV radyasyonu) ve scakla kar hassasiyet,
Yksek scaklklarda yanclk,
Snrl geri dnm imkan,
ekme ve uzama etkilerine kar zayflk,
Statik elektrikLE yklenme tehlikesi,
Uzamaya kar scaklk katsays ile orantl zayflk
Malzeme seimi ve basn dayanm, boru hatlarnn planlanan asgari servis mrnde
gvenli ve baarl bir ekilde iletilmesi bakmndan nem arz etmektedir. letme
basnc, iletme scakl, tanmas gereken ortam ve eitli metalik maddeler ve
ykleme sresi malzeme seiminde etkilidir.
256
Basn ve scakla bal olarak ekil 12.1 yardmyla uygun malzeme seilebilir. Burada
malzeme basn dayanm zerine scakln etkisi kolayca anlalabilmektedir. Basn
dayanmndaki azalmalar zellikle 25 oC - 30 oC arasndaki scaklklarda mutlaka dikkate
alnmaldr.
257
Tablo 12.4. Plastik borular iin boru cidar kalnlklar
Malzeme PE 80 (DIN 8074) PE 100 (DIN 8074) PP-H Tr 1 (DIN 8078)
PN 1) 6 1) 2) 10 1) 2) 6 1) 2) 10 1) 2) 6 10
Sra
SDR 17.6 22 13.6
S 8.3 10.5 6.3
de S S S S S S
6
8
10
12
16 1.8 1.8
20 1.9 1.8 1.8 1.9
25 2.3 1.9 1.8 2.3
32 1.9 2.9 1.8 2.4 1.9 3
40 2.3 3.7 1.9 3 2.3 3.7
50 2.9 4.6 2.3 3.7 2.9 4.6
63 3.6 5.8 2.9 4.7 3.6 5.8
75 4.3 6.8 3.5 5.6 4.3 6.9
90 5.1 8.2 4.1 6.7 5.1 8.2
110 6.3 10 5 8.1 6.3 10
125 7.1 11.4 5.7 9.2 7.1 11.4
140 8 12.7 6.4 10.3 8 12.8
160 9.1 14.6 7.3 11.8 9.1 14.6
180 10.2 16.4 8.2 13.3 10.2 16.4
200 11.4 18.2 9.1 14.7 11.4 18.2
225 12.8 20.5 10.3 16.6 12.8 20.5
250 14.2 22.7 11.4 18.4 14.2 22.8
280 15.9 25.4 12.8 20.6 15.9 25.5
315 17.9 28.6 14.4 23.2 17.9 28.7
355 20.1 32.2 16.2 26.1 20.1 32.3
400 22.7 36.3 18.2 39.4 22.7 36.4
450 25.5 40.9 20.5 33.1 25.5 41
500 28.3 45.4 22.8 36.8 28.3 -
560 31.7 50.8 25.5 41.2 31.7 -
630 35.7 57.2 28.7 46.3 35.7 -
710 40.2 64.5 32.3 52.2 40.2 -
800 45.3 36.4 58.8 45.3 -
900 51 41 66.1 51 -
1000 56.6 45.5 56.6 -
258
Tablo 12.4. Plastik borular iin boru cidar kalnlklar (Tablo 12.4n devam)
Malzeme PVC-U (DIN 8062) PVC-C (DIN 8079) PA (DIN 16892)
PN 1) 6 10 10 16
Sra
SDR 34.33
S 16.67
de S S S S de S
6 - - -
8 - - -
10 - - -
12 - - 12 1.5
16 - 1.8 15 1.5
20 - 2.3 18 2
25 1.5 - 2.8 22 2
32 1.8 - 2.4 35 2.5
40 1.8 1.9 - 3 42 2.25
50 1.8 2.4 - 3.7 -
63 1.9 3 4.7 -
75 2.2 3.6 3.6 5.6 -
90 2.7 4.3 4.3 6.7 -
110 3.2 5.3 5.3 8.2 116 7
125 3.7 6 - - 165 8
140 4.1 6.7 6.7 - 196 7
160 4.7 7.7 7.7 11.9 215 8
180 5.3 8.6 - - 265 9
200 5.9 9.6 - - 316 10
225 6.6 10.8 10.8 - 382 13
250 7.3 11.9 - - 472 16
280 8.2 13.4 - - - -
315 9.2 15 - - - -
355 10.4 16.9 - - - -
400 11.7 19.1 - - - -
450 13.2 21.5 - - - -
500 14.6 23.9 - - - -
560 16.4 26.7 - - - -
630 18.4 30 - - - -
710 20.7 - - - - -
800 23.3 - - - - -
900 26.3 - - - - -
1000 29.2 - - - - -
259
Tablo 12.4. Plastik borular iin boru cidar kalnlklar (Tablo 12.4n devam)
Malzeme PVDF (DIN 8062'ye dayal) ABS (DIN 16969)* PB (DIN 16969)
PN 1) 10 16 6 16 3)4)
Sra
SDR
S
de de S S S S
6 6
8 8
10 10
12 12
16 16 1.5 1.5 2,2 3)
20 20 -1.9 1.65 2,8 3)
25 25 1.9 1.95 2,3 3)
32 32 2.4 2.15 3,0 3)
40 40 2.4 2.7 3,7 3)
50 50 2.9 3.3 4,6 3)
63 63 2.5 3 4.24 5,8 3)
75 75 2.5 3.6 4.9 6,8 3)
90 90 2.8 4.3 6 8,24 3)
110 110 3.5 5.3 7.2 10,0 4)
125 125 3.9 - -
140 140 4.4 - -
160 160 5 - -
180 180 5.6 - -
200 200 6.2 - -
225 225 7.1 - -
250 250 - - -
280 280 - - -
315 315 - - -
355 355 - - -
400 400 - - -
450 450 - - -
500 500 - - -
560 560 - - -
630 630 - - -
710 710 - - -
800 800 - - -
900 900 - - -
1000 1000 - - -
260
Tablo 12.4. Plastik borular iin boru cidar kalnlklar (Tablo 12.4n devam)
Malzeme UP-GF (DIN 19565-1)
PN 1)
Sra
SDR
S
de DN de Sra S S S S
6 100 116 2 2.9 2.9
8 125 142 2 3.9 3.9
10 150 168 2 4.1 4.1
12 200 220.5 2 5.3 5.3
16 250 272.1 2 6.4 6.4
20 300 324.5 2 5.2 5 6.4 6.3
25 350 376.4 2 6.1 5.7 7.5 7.2
32 400 427.3 2 6.8 6.4 8.4 8.1
40 450 478.2 2 7.5 7.1 9.3 9
50 500 530.1 2 8.3 7.8 10.2 10.1
63 600 617 1 9.6 9 11.7 11.5
75 700 719 1 10.9 10.3 13.6 13.4
90 800 821 1 12.4 11.7 15.4 15.2
110 900 923 1 13.8 13.1 17.2 17
125 1000 1025 1 15.3 14.5 19 19
Aklamalar:
SDR: Standart Boyut Oran: SDR= 2.S + 1 de/s
S: Boru Seri Numaras , ISO 4065den alnd
SN: Nominal sertlik (N/m2), ortalama boru apna gre,
1) PN 20 Cde verilmitir.
2) SF = 1.6 gvenlik faktr
1. 3) PN 10 90 C de
3) PN 6 90 Cde
4) SN = 5000
5) SN = 10000
ncelikle boru hatlar, belirlenmi rehber malzeme zellikleri dikkate alnarak normal
hzlar ve minimum nominal aplara gre boyutlandrlr.
261
zellikle yksek basnl borularda ilk boyutlandrmada malzeme seenekleri ekonomik
apa gre deerlendirilmelidir. Boyutlandrmada yllk toplam maliyetler dikkate
alnmal, ilk yatrm maliyeti ve iletme maliyetleri birbiriyle kyaslanp belli bir proje
hizmet sresi iin optimize edilmelidir.
Dikey konumlu basnl boru hatlarndaki akm hz ham atksu ve zellikle su-kum
karmlarnda, birikim ve karmdaki bileenlerin ayrmn engellemek iin, 2
m/snden byk tutulmaldr.
Minimum nominal aplarda tkanmay nlemek iin Tablo 12.6 uyarnca DIN 19569-1e
gre atksu artma tesislerindeki tayc ortamlar belirtilmitir.
262
Aktif amur ve benzeri tesislerde hava borularnn iindeki hava hznn tasarm blower
performansyla 15 m/sde, ksa borularda (rn: Kompresrden hemen sonra) 25
m/sde snrlamaktadr.
Basn kayplarnn belirlenmesi metotlar suyun tanmnda olduu gibi atksu, amur
ve benzeri % 2 kat madde ieriine kadar olan atksularda da uygulanabilmektedir.
Yksek kat madde konsantrasyonlarnda hidrolik koullarda nemli farkllklar
olmaktadr. Basn kayplarn tanmlarken kullanlan parametreler ncelikli olarak
amurun cinsine ve kuru madde ieriine bal olarak deimektedir. Ayrca kat
maddelerin organik madde ierii artma prosesindeki tanma koullarn
etkilemektedir.
Bu yzden temel olarak yksek kat madde ieriine sahip amur Newton kuralna
uymaz. Kayma oran olarak adlandrlan ve kayma gerilmesine uygulanan bu oran,
kayma kuvvetlerine bal olarak iletilen amurdaki dinamik viskozite gibi sabit deildir.
Karmak koullar sebebiyle amurun uzun mesafelere tanm iyi analiz edilmeli,
bilhassa amur kalnlndaki art fazla ise tanmaldr. Buna ait akn viskometrik
belirlemesini yaparken orijinal amur ak erisinden yararlanlr. Bu eri kayma oran
ile kayma gerilmesi arasndaki oran vermektedir.
12.3. Kaynaklar
ATV-DVWK-M 275E (2001) Pipelines for the Field of the Technical Equipping of
Wastewater Treatment Plants.
BS EN 12449, (2012). Copper and copper alloys. Seamless, round tubes for general
purposes.
DIN 16569, (2008). Sewage treatment plants - Principles for the design of structures
and technical equipment.
DIN EN 10027-1, (2005). Designation systems for steels - Part 1: Steel names.
DIN EN ISO 1628, (2010). Plastics - Determination of the viscosity of polymers in dilute
solution using capillary viscometers.
DIN EN ISO 2440,(1999). Flexible and rigid cellular polymeric materials - Accelerated
ageing tests.
ISO 4200, (1991). Plain end steel tubes, welded and seamless -- General tables of
dimensions and masses per unit length
263
13. PROSES KONTROL VE OTOMASYON
Bu blm, edeer nfusu (EN) 50nin zerindeki yerleimler iin yaplm atksu
artma tesislerinin, kontrol ve otomasyon sistemlerine dair asgari artlar iermektedir.
Gerektiinde kontrol sistemi, atksu artma tesisinin toplama alanndaki kanalizasyon
sistemlerinin kontroln de kapsayacak ekilde tasarlanabilir. Sistemler hakknda
temel bilgiler verilmekle birlikte, sz konusu blm mevcut sistemlerin tamamn
kapsamamaktadr. Burada verilenlere ek olarak daha ayrntl bilgiler, ilgili kaynaklara
bavurularak elde edilebilir.
ncelikle proses kontrolnn amac, proses ile olan ilikisi, seilen kontrol yntemi ve
parametrelerin dier kontrol sistemleri ile etkileimi aklanmaldr.
264
Hava ve oksijen teminleri,
Kimyasal dozlama sistemleri (koaglan, organik karbon vb.).
265
13.4. Kontrol Sisteminin Yaplandrlmas
Proseste lm ekli, verilerin transferi, ilenmesi ile ilgili kontrol ilevi, proses
(birinci kademe artma, ikinci kademe artma, amur artm vb.) baznda
aklanmaldr. Kontrol edilecek koullar prosese uygun olarak seilmelidir;
gerektiinde modelleme ile seilen deerlerin uygunluu performans asndan
tahkik edilmelidir.
Hiyerarik bir bilgisayar a kurulumunda, bir veya birden fazla merkezi kontrol
istasyonu tarafndan hizmet verilen ve iletilen birden fazla akll alt sistem
dzenlenmelidir.
Kontrol ve otomasyonun tasarm iin uygun konfigrasyon oluturulmaldr.
Artma sisteminin byklne gre ana kontrol sistemine bal alt kontrol
sistemleri de kurulabilir.
Bu tr alarn tasarm, veri transfer hz, iletiim protokolleri ve alt istasyonlarn
ilevlerinin yerine getirilmesine dair koullarla uyumlu olmaldr.
A (web) salaycnn ilevsellii, gerek ariv verisi gerekse anlk (on-line) veri
salayabilmesiyle belirlenir.
Kontrol ve otomasyon sistemleri, internet yoluyla snrl eriime ak olmaldr.
Gerekli k suyu kalitesi, enerji temini gibi iletme artlarna ilve olarak, bakm iin
insan gc ve organizasyonu da gz nnde bulundurulmaldr. letme artlarnda
gerek duyulan veriler aadakileri ihtiva etmelidir:
266
Etiket numaralar yardmyla, birimlerin, enerji tketimlerinin ve lme
noktalarnn tanma ve kodlama sistemi,
Otomasyon birimleri veya bilgisayar a dahilindeki basit kayt veya karmak
kontrol sistemleri, standart ara yzleri veya internet yoluyla veri iletimine dair
artlar,
Uzman sistemler, yapay zeka veya uyarlayc modelleme sistemleri tarafndan
salanan operatr yardm,
Niha olarak stok koruma veya yedek para sipari sistemleriyle ilikili bakm ve
onarm protokolleri,
Enerji ynetimi, kanalizasyon sisteminin kontrol, ak kontrol ve yk
hesaplamas gibi tanmlayc ve planlayc grevler,
Srekli veya aralkl personel bulunduran kontrol odalar,
Operatr ve bakm personelinin vasflar ve eriilebilirlikleri,
Otomasyon sisteminin tedarikisi tarafndan operatr ve bakm personeline
verilen teknik eitim programlar,
Giri izni kontrollerinin sisteme balanma prosedrleri,
Sistem ynetimi, kontrol, sistem kontrol parametrelerinin kurulmas veya
deitirilmesi ve sistem altrma fonksiyonu bilgileri,
Hatal alma veya alarm durumunda, bilgi ilem ynetimine ilikin alarm
dzeni ve yaptrmlar.
Atksu artma tesislerinde havalandrma, basnl hava ile veya mekanik olarak
salanmaktadr. Kapasitesi 50 m3/gnn zerinde olan tm atksu artma
tesisleri, online (evrimii) oksijen kontrol bulundurmak zorundadr. Akm
karakteristiine bal olarak znm oksijen aktif amur havuzunun
belirlenen noktalarnda llerek, istenilen seviyenin havuz iinde salanmas
gerekmektedir.
Buna gre, saatte 10 defa veya daha fazla kartrma yaplan reaktrler tam
karml; saate 5 defa kartrma yaplan reaktrler, kaskat havuzlar, saatte 1
veya 1den az kartrma olan havuzlar ise piston akml reaktr olarak
adlandrlr. Reaktr konfigrasyonuna gre uygulanmas gereken oksijen
lmleri ekil 13.2de verilmektedir.
znm oksijen konsantrasyonu istenilen dearj kriterlerini tm zamanlar iin
salayacak ekilde gerek zamanl ayarlanmaldr. Havuz iindeki biyoktlenin
kelmemesi iin gerekli nlemlerin alnmas gerekmektedir.
267
ekil 13.2. Oksijen konsantrasyonlarnn uygun lm noktalar
salanmaldr.
268
13.7.1.2. Mekanik Havalandrma Sistemi Kontrol
13.7.2.1. lm Yntemleri
Atksu artma tesisi proses kontrolnde, deiken giri yklerinin artma verimini
olumsuz etkilememesi iin aadaki koullarn salanmas gerekmektedir. Biyolojik
azot ve fosfor gideriminin kontrol edilebilmesi iin aadaki online izleme cihazlar
kullanlmaldr:
269
Aktif amur sisteminde, lmlerin alnaca lm blgesi prosesi
karakterize edici nitelikte olmaldr; ksa devrenin olduu, karmn az
olduu blgeler seilmemelidir.
Srekli nitrifikasyon salanabilmesi iin aerobik artlardaki oksijen
seviyesinin llmesi ve gerek zamanl kontrol gerekir.
Denitrifikasyon prosesinin gerekletirildii blgede oksijen indirgeme
potansiyeli (ORP) veya nitrat lmleri yaplmaldr.
Anoksik toplam hacim orannn (VD/V) gerek zamanl proses kontrolnde
%50 deerini amamas salanmaldr.
Denitrifikasyon hacminde anaerobik artlarn olumamas iin, gerekli nitrat
geri devrinin aerobik havuzdan anoksik havuza yaplabilmesi gerekir. Bunun
iin aadaki iletme parametrelerinin en az birinin kontrol edilebilmesi
gerekir:
13.8. Kaynaklar
TS EN 12555-10 (2006). Atksu Artm Tesisleri - Blm 10: Gvenlik Kurallar, Trk
Standartlar Enstits, Ankara.
270
14. ATIKSU ARITMA TESSLERNDE KOKU KONTROL
Koku kanalizasyon sisteminde veya artma tesisinde mevcut olabilir veya oluabilir.
Atksu artma tesislerinden evreye salnan balca kokulu bileikler aada verilmitir:
Hidrojen slfr,
Amonyak,
Organik kkrt bileikleri,
Tiyoller (merkaptanlar gibi),
Aminler,
ndol ve skatol,
Uucu doymu ya asitleri,
Dier organik bileikler (VOC, oda scaklnda buhar basnc 1 mm H 2O ve daha
byk olan organikler).
271
Kanalizasyon toplama sistemine dearj edilen endstriyel atksularn tesise
ulamas,
Terfi merkezleri ve kum tutucular,
amur susuzlatrma veya amur younlatrma niteleri,
amur kurutma niteleri ve depolama alanlar,
amur artlandrma ve susuzlatrma niteleri,
amur yakma tesisleri (scaklk dk olduunda)
olarak sralanmaktadr
Atksu Artma tesislerinde oluan koku emisyonlar, kompleks yapdaki birok koku
kaynandan ortaya kmaktadr. Kokunun nedenlerinin aratrlmas iine
giriildiinde, kokunun meydana geldii veya yayld yerlerin belirlenmesi, koku
kaynann etkisinin deerlendirilmesi ve koku azaltma malzemelerinin ilevlerinin
tespit edilmesi iin koku miktar lmeleri yaplmaldr. Bu emisyonlarn
tanmlanabilmesi ve llebilmesi iin eitli lm teknikleri gelitirilmitir. Bu
teknikler arasnda olfaktometrik koku lm yntemi gibi duyusal ve GC/MS ve
elektronik burun yntemi gibi analitik koku lmleri bulunmaktadr. Aada bu
yntemler hakknda bilgi verilmitir.
272
Tablo 14.1. Atksu artma tesislerinin eitli nitelerinde karakteristik koku emisyonlar
Atksu Artma Tesisi niteleri
n amur amur
Kirletici Oksijenlendirilmi Terfi n keltim amur
keltim Susuzlatrma Kurutma
kanal suyu stasyonu k kanal kompostlatrma
havuzu tanker ykleme Yata
Koku (D/T) 273 589.821 163 82 382.473 33.245 424
Amonyak, ppbv 1 0-4 0 0 433 2.600 91
Hidrojen slfr,
14 39 19 7,2 6.100 ND 6,8
ppmv
Karbonil slfr,
19 ND 9,3 7,2 ND 110 8,6
ppbv
Metil merkaptan,
2,5 310 3,5 ND 52 78 7,0
ppbv
Etil merkaptan,
ND ND ND ND 7,4 ND ND
ppbv
Dimetil slfr,
47 10 1,4 4,7 ND 31 25
ppbv
Karbondislfr,
5,5 4 4,9 7,6 32 49 9
ppmv
Dimetildislfr,
ND ND ND ND ND 2.300 20
ppbv
273
14.2.1. Olfaktometrik Teknik
(a) (b)
ekil 14.1. Olfaktometrik yntemle koku lm. a)TO 8 Olfaktometre Cihaz ile 4
kiilik panel grupla koku lm, b) 8 kiilik panel ile koku lm iin
kullanlan olfaktometre cihaz (Odournet, 2012)
Koku lmlerinde kullanlan bir dier yntem ise alternatif bir yaklam olan
elektronik burun olarak adlandrlan Alglayc Dizisi Teknolojisi (Sensor Array
Technology) dir. Bu yntemde kokuyu karakterize etmek iin spesifik olmayan
alglayclardan (sensrlerden) olumu bir dizi kullanlr. Burada her alglayc koku
veren maddelerin bir ksmna kar duyarl, ancak verilen bir koku iin cevaplar
farkldr. Bir dizi iinde yer alan her bir alglaycnn cevaplar st ste getirildiinde
kokuya zel bir kalp oluturulur ve bu kalp (ablon) bir hatrlama sisteminde ilenir.
Bu sistem, burun rnek alnarak gelitirilmi ve insann koku alma sistemine
benzetilmitir.
Alglayc dizisinin rettii cevaplar kalp hatrlama sisteminde analiz edilir. Bu sistem
iki kademeli alr. Balangta bir renme devresi gerekir. Bilinen kokular iin
alglayc cevaplar bir bilgi bankasnda depolanr. Analiz kademesinde, bilinmeyen koku
iin retilen cevaplar bilgi bankasndaki bilgilerle mukayese edilerek kokunun
bileenleri tahmin edilmeye allr.
274
ekil 14.2. Olfaktometre ile koku lmnn ematik gsterimi (Uyar, 2007)
275
14.3.1. Tasarm Safhasnda Alnacak Tedbirler
Atksuyun doas gerei, bir atksu artma tesisinin tamamen kokusuz olmasn
salamak mmkn deildir. yi tasarlanm bir tesis ile olas kt koku yaylmn en aza
indirmek mmkndr. Koku retme olasl, atksu artma ilemlerinin tasarmnn
erken aamalarnda dikkate alnmaldr. Kokunun tesis iinde ve yakn evresinde olas
yaylm, etkisi ve tesis iinde artlma kolayl tasarmn btn safhalarnda dikkate
alnmaldr. Yeni yaplacak bir tesiste koku yaylm konusunda dikkate alnacak
standartlar konusunda yetkili kurum, kurulu ve kiilerle mutabakat salanmaldr.
Artma tesisi tasarm srasnda dikkate alnacak hususlar ise aada verilmitir:
276
keltim tanklarndaki bekleme sresinin en azda tutarak septik koullarn
oluumundan kanlmas,
Kanlamayan ok kokulu atksu giri akmlarnn olutuu yerlerde n
ilemlerle kokulu emisyonlarn en aza indirilmeye allmas
Kanal balantlar ve tesis savaklarnda trblansn azaltlmas, dml
savaklarn en azda tutulmas (kartrma amacyla kullanlmadka),
Kokulu geri dn akmlarnn aerobik ikincil artma ileminin olduu nitelere
verilmesi,
Bir ilemdeki kokulu havann dier bir ilemde, rnein aktif amur
havalandrmasnda veya termal yntemlerle amur kurutma sisteminde yakma
havas olarak kullanlmas.
277
Kanalizasyon sisteminde koku oluumunu nlemede pH ykseltici maddeler
(kostik, soda, kire st gibi) yardm ile pH 9 civarna ykseltme,
metabolizmay dzenleyen enzim ve benzeri maddeler (slfat indirgeyen
bakterilerin metabolizmalarna girerek slfr retmelerini engelleyen) de etkili
olmaktadr.
14.3.5. Maskeleme
Kokulu ilemler iin yalnzca byk bir bina gibi birincil kapama ekilleri
kullanlmamaldr. Bir ilemin bamsz olarak zerinin rtlmesi, ayn ilemin ak
alanda yerletirilmesiyle karlatrldnda i ortam hava kalitesi ynnden daha fazla
zen gerektirir.
278
Hava geiren kapama malzemelerinden veya kanlmaz aklklardan havann
kan asgarye indirmek iin negatif basn salanmas,
Zehirli, andrc veya patlayc ortamlarn olumasn nlemek iin kapal
alanlarn iinde belli bir hava kalitesinin muhafaza edilmesi,
lem havasnn veya kapal alann iindeki sv seviyesindeki deiimle yer
deitiren havann salanmas ve/veya toplanmas.
Az kirlenmi alanlardan ekilen hava, aerobik artmada (biyolojik filtreler, aktif amur
ilemi ve yakma) kullanlabilir. Tamamen zeri kapal artma tesislerinde, salk ve
gvenlik hususlarna yeterince zen gsterilmesi kaydyla, az kokulu alanlardan ekilen
hava, youn olarak kirlenmi alanlarn havalandrlmasnda kullanlabilir.
Havann koku deriimi kimyasal bileimine ilikin bilgi vermedii iin koku artma
teknolojilerindeki tasarm yntemleri, genelde dier alanlarda kullanlan ilgili
teknolojilerden daha az hassastr. Birok tasarm, tam lekli tesislerden elde edilen
deneyimlerin de dikkate alnd pilot lekte yaplan denemelere dayanr. Tesis
imaltlar, pilot lekli tesis veya iletilen benzer tesislerin performansna ilikin
ayrntlar salamaldr.
Atksu artma tesisi zerinin kapatlmas planlanan btn projeler, salk ve gvenlik
ilkeleri asndan deerlendirilmeli ve uygun bir kstl alan snflandrmasna sahip
olmaldr.
279
Kokulu havay artmak iin donanmlar, belirli debide, mmknse koku
konsantrasyonlar bilinen havay artmak ve niha koku etkisini kabul edilebilir bir
seviyeye drecek uygun kalitede artlm hava retmek zere tasarlanmaldr.
Donanm, ak debisi veya hzn, basnc lmeye ve analiz iin hava numunesi
toplamaya uygun yapda ve kolay ulalabilir ekilde tasarlanmaldr.
14.4.2.1. Adsorpsiyon
14.4.2.2. Absorpsiyon
Absorpsiyon bir gaz kirleticinin bir sv faza transferini ve sv fazda giderilmesini ieren
prosesleri kapsar. Atksu artma sistemlerinde kokulu gazlar iinde suda kolay
znenler olduu gibi suda znrl az olan organik ve inorganik gazlar yer
almaktadr. Bu zellik Henry sabiti ile tanmlanmtr. Absorplama sistemleri dolgulu
kolon veya dulama kolonlar eklinde seilebilir. Absorplama kolonlarnn tasarmnda
gaz debisine gre temas sresi, sv/gaz oranlar kokulu bileenler ve ykama svs
zelliklerine gre belirlenir. Ykama svsna alkali ve asidik kimyasallar eklenerek
absorplama verimi arttrlabilir. Dier taraftan ykama svsna kimyasal oksitleyiciler
(ozon, sodyum hipoklorit vb) katlarak uygun ORP deerlerinde kokulu bileenlerin
oksidasyonu da gerekletirilebilir.
Kimyasal Ykayclar
280
ekil 14.3. Kimyasal Ykayc Akm emas
Tablo 14.2. Kimyasal Ykayc Tasarm Kriterleri ( Metcalf & Eddy, 2003)
Madde Birim Deer
Dolgu derinlii metre 1.8-3
Atk gaz bekletme sresi saniye 1.3-2.0
Ykayc sv ak hz Kg H2O / kg hava akm 1.5-2.5
L/s per m3/ sn hava akm 2-3
Kostik kullanm Kg NaOH/ kg slfit 2-3
pH 11-12.5
Scaklk oC 15-40
Termal yntemler kokulu gazlarn ek yakt kullanlarak bir yakma sistemi iinde hava
oksijeni ve yksek scaklklarda oksidasyon yolu ile zararsz bileiklere
dntrlmesidir. Yakc (flare), direkt yakma ve katalitik yakma olmak zere farkl
uygulamalar mevcuttur.
281
Atksu artma sistemlerinden kaynaklanan kokulu emisyonlar iin termal yntemler
uygun yntem deildir. Ancak amur kurutma veya amur rtme nitelerinin kokulu
gazlar iin dnlebilir.
Biyofiltreler
282
ekil 14.4. Biyofiltrasyon.
stn ynleri:
Mahsurlar:
Biyoykayclar
Biyoykayclar, slak gaz ykama ilemlerini biyolojik ayrtrma ilemleri ile birletiren
sistemlerdir. Burada ykama suyu kokulu gaz bileenlerini okside edebilecek bakteri
poplasyonlarn barndrr. Bunun iin atk gaz ieriinin ykanabilir ve ykanan
bileenlerin de aerobik koullarda biyolojik olarak paralanabilir yapda olmas
gerekmektedir. (Malhautier vd., 2009). ekil 14.5 biyoykayclara rnek olarak
verilmitir.
283
Biyoykayclarn stn ynleri:
Biyoykayclarn mahzurlar:
Sv atk oluumu
Kolay ayrabilen UOK, alkoller ve ketonlarn artm iin uygun olmas
(Henry sabiti < 0,01 ve konsantrasyon 5 g / m3 )
Gaz-sv akm arasndaki dk temas alan
Damlatmal Filtreler
284
yaamasna olanak tanyacak ekilde iletilmektedir. Bu yzden scaklk 15 0-350 derece
arasnda deimektedir. Sistemlerin iyi ileyebilmesi iin filtre yzeyinin nem
muhtevasnn korunmas gerekmektedir. Bu yzden kuruyan blgelere nemli hava
verilerek havalandrma ve biyofiltreler iin gerekli nem muhtevas (%40- %60)
salanmaldr (Easter, 2005). Biyofiltrelerde dikkat edilmesi gereken bir dier kriter de
H2S konsantrasyonunun 15 ppm ve st olduu durumlarda asitleme riskidir.
Biyofiltrelerdeki sznt suyu ve dearj hatlar paslanmaz elik ya da yksek younluklu
polietilen malzemeden yaplmaldr. Sistemdeki dearj hatlar meteorolojik koullarn
tm etkilerini karlayacak ekilde (yamur, kar vb.) tasarlanmaldr.
Bio damlatmal filtre sistemlerinde filtre yzeyi ile atk gaz temas sresi 30-60 saniye
aralnda deimektedir. Temel iletim parametreleri biyofiltre ve biyo
ykayclardakine benzer ltlere dayanmaktadr. Bu sistemlerde malzeme seimi ok
nemlidir. Sistemde kullanlan malzemeler:
UOM (VOC) artma sistemlerinin rlatif karlatrlmas ekil 14.7de, koku giderim
teknolojisi kompozisyonlar ekil 14.8de verilmektedir.
285
Tablo 14.3. Biyofiltre tasarm faktrleri (Metcalf&Eddy )
Madde Birim Biyofiltre Biyodamlatmal
Filtre
Oksijen kons. Oksijen/okside gaz 100 100
Nem
Kompost filtre % 50-65 50-65
Sentetik malzeme % 55-65 55-65
Scaklk, optimum oC 15-35 15-35
pH Birimsiz 6-8 6-8
Atk gaz bekletme sresi Saniye 30-60 30-60
Porozite % 35-50 35-50
Filtre derinlii Metre 1-1.25 1-1.25
Giri kokulu atk gaz kons. g/m3 0.01-0.5 0.01-0.5
Yzeysel ykleme hz m /m2saat
3 10-100b 10-100b
Hacimsel ykleme hz m /m saat
3 3 10-100 10-100
Sv uygulama hz m3/m2gn 0.75-1.25
Artma Kapasitesi
H2S(kompost filtrelerde) g/m3 saat 80-130 80-130
Dier kokulu bileikler g/m3 saat 20-100 20-100
Geri basn (maks) mm su 50-100 50-100
b:Ykleme hzlar 500 m3/m2saat olarak, kokulu maddenin konsantrasyonuna bal olarak belirlenmitir.
286
Tablo 14.4. Dolgu malzemeli biyofiltrelerin tasarm ve iletilmesine etki eden faktrler
Faktrler Hedef Deer Etkileri
Hava/koku oran
Oksijen konsantrasyon Gaz akmndaki kokulu bileiklerin mikrobiyolojik oksidasyonu iin yeterli oksijen salanmaldr.
100/1 v/v
Toprak, %10-25 Nem muhtevasnn kontrol gaz akmnn kurutma etkisini nlemek iin gerekir. Bu ilem ya su spreyleri ile
Nem muhtevas Kompost, %20-50 dolgu malzemesi zerine ya da tayc gaz akmnda nem kontrol yoluyla yaplr. Kuru malzeme
Turba, %40 kanallanmaya ve biyofilm teekklnn engellenmesine yol amaktadr
Giri gaz akmnn scakl zellikle buharla nemlendirmek suretiyle ayarlanmaldr. Biyolojik paralanma
Scaklk Optimum, 37oC da ii rettii ve bylece scakln ykselmesine yol amaktadr. Biyofiltreler -2oCde bile canllklarn
srdrmektedirler.
Mikroorganizmalar ntr veya ntre yakn pHlarda yaarlar ama H2S paralandka slfrik asit
olumaktadr. Dolgu malzemelerinin tamponlama kapasiteleri uzun sre yeterli olmakta ise de yksek H2S
pH Ntr
ieren gaz akmlarnda daha ksa srede dolgu malzemelerinin yenilenmesi veya pH kontrol iin kire
ilavesi yaplmaldr.
Sre kullanlan dolgu malzemesi ve kokulu maddelere baldr. Kokulu hava akm iindeki koku veren
Deiken
Koku bekleme sresi maddeler belirlenmeli ve llmelidir. Bunlara bal olarak biyofiltre byklkleri ve bileenlerin
( minimum 30 sn)
paralanabilmesi iin ortalama bekletme sreleri belirlenmelidir.
Dolgu malzemesinin porozitesi deikendir, nem oran ve yerletirme ekli kokulu gazlarn biyofiltreden
Basn dmesi -
gemesi iin gerekli basnc belirler.
287
Tablo 14.5. Askda byyen koku kontrol sistemlerinin verimleri
Besi Maddesi Reaktr tipi Giderme Verimi Ykleme Oran Mikroorganizma Kaynaklar
H2S Aktif amur 99 <15 Kark Kltr Fukuyama vd., 1979
(CH3)2S Aktif amur 99 <9 Kark Kltr Fukuyama vd., 1979
Trimetilamin Aktif amur 99 168 Kark Kltr Fukuyama vd., 1980
Monoetilamin Aktif amur 99 192 Kark Kltr Fukuyama vd., 1980
N-btanol(n-BA) Aktif amur - 130 Kark Kltr Fukuyama vd., 1981
zoproponal
Aktif amur 99.5 94 Kark Kltr Fukuyama vd., 1981
(I-PA)
BTEX Aktif amur >99 15-17 BTEX/L gn Kark Kltr Bielefeldt vd, 1997
H2S Aktif amur 83 Kark Kltr Stillwell vd, 1994
H2S Aktif amur 96 7 Kark Kltr Fukuyama vd., 1986
H2S Aktif amur 95 15 Kark Kltr Fukuyama vd., 1986
0.20 L/L, Alb=30
Dimetil slfid Aktif amur 35 Kark Kltr Fukuyama vd., 1986
m3/m3/saat
0.059 L/L, Al = 30
Karbon dislfid Aktif amur 33.9 Kark Kltr Fukuyama vd., 1986
m3/m3/saat
Amonyum Aktif amur 96 Kark Kltr Kasakura ve Tatsukawa, 1995
H2S Aktif amur 99 Kark Kltr Kasakura ve Tatsukawa, 1995
Metilmerkaptan Aktif amur 99 Kark Kltr Kasakura ve Tatsukawa, 1995
Metil dislfid Aktif amur 98 Kark Kltr Kasakura ve Tatsukawa, 1995
Aktif amur Havuzu,
Kark Gaz 92.6-93.7 Kark Kltr Oppelt vd.,1999
Kimyasal madde retimi
H2S Biyo syrclar 99 2000 ppm Kark Kltr Nisimura ve Yoda, 1997
5.4-7.6 m mol H2S /
H2S (anoksik) Askdaki biyoktle T.denitrifikanlar Sublette vd., 1998
saat g biyoktle
15.1-20.9 m mol H2S /
H2S (aerobik ) Askdaki biyoktle T.denitrifikanlar Sublette vd., 1998
saat g biyoktle
H2S Askdaki biyoktle 100 2.9 g kuru hcre/gn Tiobasillus tioparus Kanagawa ve Mikami, 1989
Klorobium limikolo forma,
H2S Askdaki biyoktle 99.9 Cork vd., 1983
tioslfatofilum
288
Tablo 14.6. Lift istasyonu ve havalandrma tank uucu organik madde emisyon datalar
Lift istasyonu yzeyi hava konsantrasyonu Havalandrma tank yzey havas
Madde g/m3 Ortalama kons Standart sapma Rlatif std. sapma(%)
g/m3
Benzen 315 20 7.9 39,5
Kloroetan 912 81 40,4 49,9
Kloroform 596 84 19,4 23,0
Etilbenzen 1589 14 12,5 87,0
Hekzan 20059 3815 2917,9 76,5
Toluen 11106 121 167,5 138,3
Trimetilbenzen 4097 30 32,5 110,7
Vinilasetat 82308 45 40,7 89,4
Ksilen 4325 17 12,7 74,7
o-ksilen 9708 21 20 95,5
289
Tablo 14.9. Uucu organik asit ve koku artm iin membran biyoreaktr uygulamas
Yk EC letme Gaz HRT Ak
Kirletici (gm-3) Membran Kaynaklar
(gm-3h-1) (gm-3h-1) (gn) (sn) (mg m-2 h1)
Ksilol (0,1-0,6) HF silikon kauuk 1,8-8,1 1,8-7,9 n.ra 2,5-14 67-302 Baurie vd., (1986)
Btanol (0,1-0,5) 1,8-7,3 1,3-5,4 48-207 Weckuysen vd. ( 1993)
DCM (0,2-0,49) 2,4-11 1-4 37-151
Toluen (0,38) HF poliporus pp 2-31 33-1500 ~90 0,9-6,3 13-180 Ergas and McGrath ( 1997)
Toluen (0,7-3,4) HF poliporus pp 23-121 16-43 >20 0,9-1,8 15-35 Ergas vd. (1999)
Azot oksit (0,1) HF poliporus pp 1,3 0,1-0,9 105 1,9 3-8 Min vd. (2002)
DCM (0,65) Spiral silikon kauuk 14-35 12-28 11 n.ra 25-55 Freitas dos Santos vd. ( 1995)
Metan, svdaki TCE (264) Silikon kauuk borulama n.ab 12 ~120 n.ab 130 Clapp vd. (1999)
Dz kompozit silikon
Dimetil slfit (0,036-1,81) 5-270 5-200 79 8-24 De Bo (2003)
Polislfon kauuk
Toluen (0,75-1,5) HF poliporus polislfon, iki seri n.ra n.ra >140 16 ya da 32 80 Parvatiyar vd (1996)
Metanol (o,o1-2,6) Kompozit silikon 36 25 n.ra n.ra 420 Resier vd (1994)
Toluen (0,03-4,2) Kauuk 58 40 - - 670
Hekzan (0,03-2,4) 33 24 - - 400
Ksilol (0,1-0,6) Kompozit silikon 600 360 52 43-15 170 Attaway vd (2001)
BBTEX (7,7-15,4) Kauuk
BTEX (2,2-9,8) HF poliporus pp 118 105 20 8-16 312 Attaway vd (2002)
DCM (0,16) Dz poliporus pp 180 80 <1 1,6-9,6 320 Hartmans vd(1992)
Toluen (0,075) Dz kompozit 84 29 117 De Bo vd (2002)
Toluen (0,004-3,18) PVDF st silikon kauuk 32-470 30-395 339 2-24 790
Dz kompozit, PVDF st silikon
Toluen (0-0,97) 0-170 0-170 20 24 De Bo vd (2002)
kauuk
TCE (0,04) Dz kompozit, silikon kauuk 6 0-6 De Bo vd (2002)
Dimetil slfit (0,011-1,63) PVDF st 5-170 5-130 20-144 4-24
Toluen (0,5-0,75) HF poliporus pp 16-96 32-72 >8 1.8-7.2 6-60 Dolasa ve Ergas (2000)
TCE (0,04-0,2) 3-9 0-6 3.6-7.2 0-5 Dolasa ve Ergas (2000)
Btanol (0,6-2,3) HF poliporus polislfon 13-26 3,8-13 105 1.6 ve 2.9 13-326 Fitch ve England (2002)
TCE (0,13-0,21) HF poliporus pp 0,03-0,1 0,01-0,06 21 96-300 0.06-2 Pressmann vd. ( 2006 )
Benzen (0,1) HF poliporus pp 7-60 4,8-58 100 0.17-1.4 4.2-20.4 Ftich vd. (2003)
Benzen (0,1) Lateks kauuk hortum 7-28 25-18 40 0.55-1.4 670-2700 Fitch ve England (2002)
Siklohekzan ift tp silikon kauuk 395-2189 47-947 40 29-597 Robert vd. (2006)
DMS Termofilik membran 64 54 270 24 128 Munkhtsetseg vd. (2008)
Toluen Kompozit porlu PAN 0,72 0,6 165 2-24 Kumar vd. (2008)
Siklohekzan ift tp silikon kauuk 46,7 947 46,7 40 1764-35760 Robert vd. (2006)
290
Tablo 14.10. Be hedef koku artma teknolojisi iin dayankllk kriterleri puanlamas
Teknoloji BF BDF CS AK Hibrit
nerilen zm
Arza Muhtemel Nedeni p E p.E p E p.E p E p.E p E p.E p E p.E
Kaynak ya da resirklasyon
pompalarnn bozulmas. Pompalar stand-by
Kontroln bozulmas konumuna al/Su teminini ve
Su Temini Arzas 4 -3 -12 3 -3 -9 3 -4 -12 1 -1 -1 3 -1 -3
(valfler vb.) paralar yedekle/ak ve
Hava giri koullarnn seviye alarmlar
deimesi (scaklk, nem vb.)
Elektrik Kayna
G kesintisi 2 -2 -4 2 -3 -6 2 -3 -6 2 -1 -2 2 -1 -2 Yedekleme/Alarmlar
Kesintisi
Pompalar stand-by
Pompa ya da kontrol
Kimyasal Dozlama konumuna al/ paralar
noktalarnn arzas 1 -1 -1 1 -1 -1 2 -4 -8 1 -1 -1 1 -1 -1
Arzas yedekle/ak ve seviye
Kimyasal tanklarnn bo olmas
alarmlar
Fan arzas.
Kirli Hava Kayna Boaltm kanallarnn Fanlar stand-by konumuna
2 -2 -4 2 -2 -4 2 -1 -2 2 -1 -2 2 -1 -2
Kesintisi tkanmas. al/ ak ve seviye alarmlar
retimin durmas
Deiken ya da kesikli retim.
Giri Kaynaklardan gelen kirli
Gnlk ya da mevsimlik
Konsantrasyonlarndaki 4 -2 -8 4 -2 -8 4 -2 -8 4 -1 -4 4 -1 -4 havay birletir/srekli
deiim.
Deikenlik kirletici tespiti alarmlar
retimin durmas.
Deiken ya da kesikli retim.
Kaynaklardan gelen kirli
Giri Scaklndaki Gnlk ya da mevsimlik
3 -2 -6 3 -1 -3 3 -1 -3 3 -1 -3 3 -1 -3 havay birletir/srekli
Deikenlik deiim.
scaklk alarmlar
retimin durmas.
Performans Gc (R) -35 -31 -39 -13 -15
Olaslk (p): 1: Muhtemel deil, 2. Dk, 3. Orta, 4. Muhtemel, 5. Sklkla (olaca kesin) Etki (E): 1. nemsiz, 2. Marjinal, 3. Orta, 4. Kritik 5. Felaket
F: Biyofiltre BDF:Biyo Damlatmal Filtre KY :Kimyasal Ykayc AK: Aktif Karbon
291
ekil 14.8. Koku Giderim Teknolojisi Kompozisyonlar
Atksu artma tesislerinin iletilmesi srasnda tesise yakn evrelerdeki yerleim yerlerinde
koku rahatszlna ve koku ikayetlerine neden olduu bilinmektedir. Kokuya Sebep Olan
Emisyonlarn Kontrol Ynetmelii (OB, 2010), koku ikayetleri iin ikayete konu olan
tesis evresinde koku rahatszlnn llmesi ve koku modellemesi yardmyla muhtemel
etkilenen alanlarn belirlenmesini ve koku rahatszlnn giderilmesi iin gerekli
tedbirlerin tesis ilgililerince alnmasn ngrmektedir.
292
belirlenmesinde yardmc olabilir. Artma tesisi ierisinde ve yaknnda hidrojen slfr
konsantrasyonlarnn bir haritasnn hazrlanmas ok faydal olabilir. Koku yayma hzlarn
lme teknikleri iin Blm 14.8e bavurulmaldr.
Koku konsantrasyonu, standart artlarda bir metre kp gaz ierisindeki Avrupa Koku
Biriminin saysal deeridir. Koku deriiminin sembol coddir ve birimi ouE/m 3tr (EN
13725). Koku deriiminin deeri, tespit eiine ulamas iin gereken deriim faktrdr.
Tespit eiinde, karmn koku deriimi tarif gerei 1 ouE/m 3tr. rnein tespit eiine
ulamas iin numunenin 300 faktr seyreltildii durumda numunenin koku deriimi
cod=300 ouE/m3tr.
Koku verici maddenin ak hz (qod), koku verici maddelerin belirli bir alandan birim
zamanda geen koku verici maddelerin miktar olarak tanmlanr. Bu hz koku
konsantrasyonunun (cod) k hz (v) ile k alannn (A) veya koku konsantrasyonu
(cod) ile ilgili ak debisinin (V) arpmdr. Birimi ouE/h, ouE/min veya ouE/sdir.
Koku yaymalarna ramen, havalandrlmam atksu veya amur yzeyleri gibi yayl
kaynaklarn belirli bir atk hava ak yoktur. Bu gibi durumlarda EN 13725te belirtilen zel
numune alma ilemlerinin uygulanmas gerekmektedir.
Koku verici madde ak hz, bir kaynan etkisinin modelinin oluturulmasnda, ktle ak
hzlarna benzer bir ekilde kullanlabilir. Btn koku kaynaklar, hava aknn
bulunmad yerlerde bile bir koku verici madde ak hzna sahiptir.
293
ekil 14.9. Atksu artma tesislerinde yer alan niteler ve bu nitelerin koku
emisyonlarndaki paylar (Gostelow, 2001).
ekil 14.10. Artma tesisi kapasitesine gre koku birimi cinsinden emisyonlar (Gostelow,
2001).
Herhangi bir koku yayan svnn tespit edilmesi ve bunun potansiyel miktarnn tayini iin iki
yntem referans olarak verilebilir. Bu yntemler deiik svlarn zellikleri hakknda
nemli ipular verir ve atksu ve amur artm esnasnda koku yaymalar ynnden
davranlarn tayinine yardm edebilir.
294
Sv numunenin koku potansiyeli, sv numune ile dengeye getirilen havann koku deriimi
olarak tarif edilir ve birimi koku deriimiyle ayn birimdir, ouE/m3.
Koku yayma kapasitesi bir svdan yaylan btn kokular olarak tarif edilir ve svdaki
kokularn hafif bir koku kalncaya kadar alnp, alnan koku birimlerinin toplanmasyla
hesaplanr, birimi ouE/m3tr.
Bacalar, havalandrma delikleri veya kapal blmlerden hava tahliye klar gibi ak
hzlarnn belirlenebildii yerlerde, koku yayma hz, ak hz ve koku deriiminin ayr ayr
llmesiyle hesaplanabilir.
Bu tr ayrtrmalarn mmkn olmad durumlarda, koku yayma hzn tespit etmek iin
dolayl yntemler kullanlabilir. Bu yntemler aada verilmitir:
Bir tankn iindeki su yzeyinden oluan koku yayma hz, yzer bir baca veya Lindvall
kutusu kullanlarak llebilir. Alt ak olan yzer kutunun bir ucuna doru, belirli akm
hznda hava flemek iin bir fan kullanlr. Tipik olarak 0,5 m/s ile 1 m/s arasnda bir hzla
suyun yzeyi boyunca hareket eden hava, kutunun ierisine girerek dier uta toplanr.
Toplanan bu havadan, olfaktometri yoluyla koku deriiminin tayini iin numune alnr. Koku
deriimi ile ak debisinin arpm, yzer bacadan veya Lindvall kutusundan koku yayma
hzn verir. Daha sonra, kutudan kan koku yayma hznn tankn yzey alan ile
arpmnn, Lindval kutusunun kaplad alana blnmesi ile tank yzeyinden kaynaklanan
koku yayma hz hesaplanr (ekil 14.11).
Avantajlar: Greceli olarak ucuz ve kolay bir lmedir. Bu teknik, kirli zeminlerden veya
yn halde depolanm amur topaklarndan kaynaklanan yaylmalar hesaplamak iin de
kullanlabilir.
Dezavantajlar: Yzer kutu tanktaki akm ekillerine giriim yapar. Bunun koku yaylmn
etkiledii bilinmektedir. Bu tr hesaplamalarda elde edilen deerlerin ktrme
tanklarndaki koku yayma hzlarna eit olduu dnlse bile bu tanklarda savaklardan
ve ak kanallarndan kaynaklanan koku yaylmlarnn baskn olduu bilinmektedir.
295
ekil 14.11. Durgun Yzeylerden koku emisyonunu lmeye yarayan sistem (Odournet,
2012)
Dezavantajlar: Dolayl bir lme olmas nedeniyle, her saha iin ayr bir kalibrasyon
gerekebilir.
d) Modelleme
Model sonularna gre koku rahatszlnn nne geilebilmesi iin kaynakta ne oranda
azaltma yaplmas gerektii anlalabilir ve buna ynelik kontrol nlemleri belirlenebilir.
Koku kaynanda alnacak tedbirlerle koku emisyonundaki azalmaya bal olarak model yeni
durumda evrede koku rahatszlna rastlanlabilecek yerlerin belirlenmesinde yararldr.
297
ekil 14.12. Bir atksu artma tesisi evresinde koku emisyonlarnn yaylm
(Env. Expert, 2012)
298
ekil 14.13. g/s bana H2S emisyonlarna karlk en kt durumda koku kaynandan
uzakla gre yer seviyesinde oluacak H2S konsantrasyonlar
14.9. Kaynaklar
Easter, C.,Quigley, C., Burrowes, P., Witherspoon, J., Aggar, D., (2005) Odor and air
emissions control using biotechnology for both collection and wastewater treatment
system; Chemical Engineering Journal 113,p 93-104
Gostelow P., Parsons S.A. & Stuetz R.M. ,2001, Odour Measurements for Sewage Treatment
Works, Water Research, Vol: 35, No: 3.
299
Malhautier, L., Lalanne, F., Fanlo J-L., (2009). Bioscrubbing as a treatment for a complex
mixture of volatile organic compounds: influence of the absorption column characteristics
on performance. Canadian Journal of Civil Engineering, 36, 19261934.
Metcalf & Eddy (2003). Wastewater Engineering, Disposal and Reuse, Mc Graw Hill
Publishing.
Mudliar, S., Giri, B., Padoley, K., Satpute, D., Dixit, R., Bhatt, P., Pandey, R., Juwarkar, (2010)
Bioreactors for treatment of VOCs and Odors
Schlegelmilch, M., Streese, J., Stegmann, R., 2005b. Odour Management and Treatment
Technologies: An Overview. Waste Management 25.
Shareefdeen, Z., Singh, A., 2005. Biotechnology for Odor and Air Pollution Control.
Springer, Berlin, Heidelberg, New York.
TSE EN 12255-9 Nisan 2006, Atksu Artma Tesisleri Koku Kontrol ve Havalandrma
300
15. ATIKSU ARITMA SSTEMLERNDE GVENLK KURALLARI
Boru hatlar,
Kuyular, kontrol bacalar, sznt sular toplama kuyular,
Havuzlar (kapal veya gml),
Seviye drme yaplar,
Vana yaplar,
Giri ve k yaplar,
Gml veya kapal zgara tesisleri,
Pompa istasyonlar (kuru veya slak hazneli kuyular)
amur silolar ve kapal amur younlatrclar,
rtme tanklar,
Gaz tutucular (gaz lerler)
Tam kapal tesisler
15.1.2. Tehlikeler
301
15.1.3. nsan Gvenlii Uyar Sistemleri
nsanlar iin salk riski olmadndan emin olmak amacyla kapal alanlara girilmeden nce
buralardaki hava ortamnn izlenmesini salayacak bir dzenleme yaplmaldr.
Sabit veya tanabilir izleme cihazlar kullanlabilir. Tanabilir cihazlarla izleme ilemi
gvenli yerlerden yaplabilir olmaldr.
Sabit izleme cihaz, acil durum sistemlerini hareket geirmek iin de kullanlabilir
(havalandrmann altrlmas gibi). Bu tr aralarn harekete geirilmesi uygun iaretlerle
belirtilmelidir.
letme artlarna uygun olarak alma yerleri ve bakm noktalarna gvenli bir ekilde
gidi ve gelii salamak iin aralar ve yayalar iin ulam yollar tesis edilmelidir. Yollarda
insanlarn stnden geerken taklaca engeller bulunmamal ve yollar slak veya buzlu
olduunda bile zerlerinde gvenli yrnebilecek ekilde ina edilmelidir.
Ulam yollar ve geitler, iletme esnasnda riskleri nleyecek ekilde tesis edilmelidir.
302
Tat yollar, kaplardan, gei yollarndan, geitlerden veya merdiven klar gibi
yerlerden en az 1,0 m uzaklkta olmal. Kr noktal klarda, ynlendirme
korkuluklar veya aynalar gibi nlemlerle koruma salanmal,
Yeterli sayda ulam yolu bulunmal ve bunlarn konumlar ile boyutlar, aralar ve
yayalarn gvenli bir ekilde kullanmasna msait olmal (aralar iin yeterli
manevra alanlar gibi),
Motorlu veya rayl aralar iin ulam yollar, yolun d kenar ile aralarn kenarlar
arasnda, ulam yolunun her iki yannda en az 0,5 mlik bir emniyet mesafesi kalacak
kadar geni braklmal,
Ulam yollarndaki aydnlatma cihazlar herhangi bir kazaya yol amayacak ekilde
tasarlanp yerletirilmeli ve genel aydnlatma iddeti en az 5 lks olmal,
Hz snrlamalar dikkate alnmal,
Geitler en az 2,0 m ykseklikte ve 0,6 m genilikte olmal,
Geitler yk tanmas iin kullanlacaklarsa, en az 1,2 m geniliinde olmal,
Ykseklik farknn 0,2 mden fazla olduu yerlerde basamaklar veya rampalardan
faydalanlmal,
Rampalarn eimi 1:10dan daha yksek olmamal ve basamaksz ina edilmelidir.
naat kaynakl sebeplerle basamak veya rampa inas mmkn deilse, sabit
merdivenler, demir basamaklar, merdivenler veya baka ulam imknlar
salanmaldr.
Sabit merdivenler, bakm bacas basamaklar ve merdivenler, kaymayacak ekilde
tasarlanmal ve yeterli basamak geniliine sahip olmaldr. Suyun, yan veya gresin
bulunabilecei yerlerde kaymay nleyecek ilve tedbirler alnmaldr.
Bu merdivenle duvar arasnda en az 150 mm mesafe olmaldr.
3 mden fazla ve yksekten dme tehlikesinin olan yerlerde, dmeyi engelleyici
sabit donanm yerletirilmelidir (kaymaya kar tutunmak iin trabzan ve emniyet
kemerleri gibi).
Kapal alanlarda, yaral insanlarn kurtarlmasn engelleyecei iin gvenlik
kafeslerine msaade edilmemelidir.
Trmanma ve gvenli bir ekilde kmak iin giri noktalarnn stnde, uygun giri
destekleri tekil edilmelidir.
Bu artlarn yeterince salanmas iin aadaki hususlar dikkate alnr:
o Kontrol bacas kapak erevelerine kol tertibatlar taklr, buna kapak
erevelerinin en az 1,1 m zerine kadar uzayabilen, yukar doru kan sabit
tutunma ubuklar taklabilir.
o Mevcut baca basamaklar elle tutulacak ekilde olmaldr,
o Tek kiilik makaralar/vinler kullanlabilir.
10 mden fazla uzunluu olan basamaklarda veya sabit merdivenlerde, yarallarn
kurtarlmasn ve aralar ile malzemelerin tanmasn engellemeyecek ekilde, en
303
fazla 6 m aralklarla dinlenme platformlar yaplmaldr.
Kuyulardaki sabit merdivenlerin yatay akl dik merdivenler iin 0,65 mden ve
eimli merdivenlerde 1,1 mden az olmamaldr.
Dik inilere veya dier tehlikeli alanlara yakn alma yerlerine ve ulam yollarna,
buralara dmeyi veya girii nleyici sabit parmaklklar veya korkuluklar
konulmaldr. Bunlarn kullanlmasnn zorunlu tutulmad dey d ykseklii
iin ulusal mevzuata baklmaldr.
Ak kanallara veya zeminlere dme tehlikesinin bulunmad yerlerde, gergin
zincirler, ipler veya alar kullanlabilir.
Dmeye kar uygun koruma, en az 1,1 m yksekliindeki sabit korkuluklar veya
duvarla evrilerek salanr.
Dme tehlikesi bulunan yerlere alanlarn dmesini nlemek iin koruyucu
korkuluklar yaplmaldr.
Dey ubuklu koruyucu korkuluklarda ubuk aralklar 0,18 myi gememelidir.
Koruyucu korkuluklarda yatay ubuk bulunmas halinde eteklikle yatay ubuk
arasndaki, trabzanla yatay ubuk arasndaki veya varsa iki yatay ubuk arasndaki
mesafe 0,5 myi gememelidir.
Ayak ucu tahtas olmamas durumunda, zeminle, diz yksekliindeki trabzan
arasndaki mesafe 0,3 myi gememelidir.
Eteklik, alma yerlerinde ve ulam yollarnda koruyucu korkuluklarn yapsndan
bamsz olarak en az 0,1 m yksekliinde ina edilmelidir.
Koruyucu korkuluklar, st kenarlarndan 1000 N/mlik yatay bir kuvvete kar
dayanabilecek ekilde ina edilmeli ve sabitlenmelidir. Merdivenler, platformlar veya
en fazla 5000 N/m; dey trafik ykne sahip yry yollar zerine konulacak
koruyucu korkuluklar iin 500 N/mlik; aralar, tal rayl yollar, sadece kontrol ve
bakm amacyla kullanlan yollar ve blgelerde yaplacak korkuluklar iinse 300
N/mlik bir tasarm yk yeterlidir.
Belirtilen deerler, koruyucu korkuluklarn statik hesaplar iin gerekli tasarm yk
deerleridir.
1:1e kadar olan eimlerde, uygun aalar, allar ve itlerle dme nlenebilir.
304
Sklebilir emniyet korkuluklar (gerekirse), menteeli, kayar veya delie giren
tipte olmaldr.
Sklebilir emniyet korkuluklar, rnein merdivenlere ulalan noktalarda veya
kurulum ulama deliklerinde gerekli olabilir.
Kapaklar gvenli ekilde tutulabilir olmal, istenmeyen yer deitirmelere kar
tedbir alnm olmal ve alma artlar ile hava koullarndan kaynaklanan etkilere
kar dayankl olmaldr.
inde bamsz blmleri olan tanklarn her bir blm acil durum k ile
donatlmaldr.
alma artlarndaki su seviyesinin 1,0 m aasna kadar inen merdivenler ve
bakm bacalar, acil durum klar olarak kullanlabilirler.
1:2 eimli duvarlara sahip ak tanklar, dar trmanarak kmaya yardmc
olacak dier donanmlarla (ip gibi) donatlm olmaldr.
alma yerleri ile alma ve bakm platformlar iin aadaki artlar geerlidir:
305
Bu artlarn yeterince salanmas iin aada belirtilen hususlarn yerine getirilmesi
gerekir:
15.9. Havalandrma
Atksu artma tesislerindeki kapal alanlar, patlayc bir ortamn olumasn nleyecek
ekilde yaplp donatlmaldr. Patlayc bir ortamn oluumunu nlemek mmkn deilse,
patlayc ortamn tutuma ihtimali, havalandrma veya acil durum prosedrlerini
balatmak iin sabit gaz alarm cihazlarnn kurulumu gibi, ilve koruyucu tedbirlerle
nlenmelidir.
306
kaynaklarn kapatlmas gibi).
Bu kapsamda aadaki hususlarda dikkate alnmaldr:
dr. Baz imknlar bir ara iinde veya uygun bir yerde salanabilir.
Yksek riske sahip btn alanlarn girilerine, grnr ekilde uyarlar belirten iaretler
yerletirilmelidir. Bu riskler:
elektrik tehlikeleri,
yksek grlt seviyeleri,
otomatik altrlan hareketli cihazlar,
tehlikeli gazlarn varl ve muhtemel patlama tehlikesi,
oksijen eksiklii,
tehlikeli kimyasal maddeler
dir. Bir ykmll veya art belirten iaretler, uygun alanlarn girilerine
yerletirilmelidir. Bu iaretler unlardr:
Sigara iilmez.
Emniyet gzlklerinizi taknz.
307
Baret kullannz.
Kulak koruyucularn kullannz.
Ka maskesi veya tam solunum cihaz kullannz.
alma izni gerekir.
308
verilmemelidir.
Katlarn birikmesi mekanik cihazlarla nleniyorsa veya temizleme ve bakm
ileri emniyetli bir ekilde dardan etkin bir ekilde gerekletiriliyorsa, herhangi
bir girie gerek yoktur.
Patlama tehlikesinin olabilecei yerlerde bulunan pompalar ve elektrikli
cihazlar, dolu kuyularda kurulsa bile kvlcm korumal ekilde tasarlanmaldr.
Bu gereklilik patlama korumal dalg motorlu-pompalar kullanlmas veya pompa
motorlarnn tm pompa ilemi sresince daldrlm halde olmasyla yeterince
salanm olur.
Pompalar, kolay ve emniyetli olarak bakm yaplacak ekilde tasarlanmal ve tesis
edilmelidir. Her pompa, istasyondaki dier pompalar alr durumda iken hidrolik
olarak ayrlabilir olmaldr.
Burgulu pompa kullanlmas durumunda ilveten u hususlar dikkate alnmaldr:
o Burgu emniyetli bir ekilde temizlenebilir olmas,
o Giri stndeki durma yerlerinin, en yksek su seviyesinin zerinde olmas.
309
rtme tanklar ve dk basnl gaz depolarnda izin verilen en yksek basncn
almas veya msaade edilen en dk iletme basncnn altna dmesini nlemek
iin, sz konusu birimler donmaya kar korunmal olarak ina edilmelidir.
Basn emniyet cihazlar, dk basn durumunda, sistemi otomatik olarak
yeniden balatacak veya izlemeye alarm verecek ekilde tasarlanmaldr.
Biri zemin seviyesinin stnde ve dieri tepede en az iki giri noktas olmaldr.
rtme tankna giri noktalarndan birinin ap en az 0,8 m olmaldr.
Kkrt giderme tesisleri, belirtilen gaz emniyet tehizatyla uyum salamaldr. Buna ilave
olarak, aadaki dzenlemeler yaplmaldr:
310
rtme tank gaz borusuna hava ve hava borusuna rtme gaz girmemeli,
Tehlikeli, patlayc bir ortam olumadan nce hava temini kesilmeli,
Kkrt giderme tankndaki gazn scakl 60 Cyi gememelidir.
Gaz motor odalarnda yeterince doal ve cebr havalandrma salanmaldr. Gaz motor
odalar ve gaz makinelerinin hava alma borular, iletme srasnda veya arza durumunda
gazn giremeyecei ekilde ina edilmelidir.
Gaz motoru durduunda, makine odasna gaz kamamal, bu art otomatik gaz
kapama vanasnn tesisi ile salanabilmeli (gerekenden fazla olann kontrol ile),
Dirsekli kol mahfazal havalandrma borular ak havaya ynlendirmeli veya egzoz
gazlar kapal sisteme yeniden verilmeli,
Gaz motor odalarna alan havalandrma delikleri, dirsekli kol mahfazal borularn
yanna veya gaz motor hava emme giriine veya egzoz borular yaknlarna
yerletirilmemeli,
Gaz motorlarnn hava emme borular, dardan ieriye doru almaldr.
Gaz yakclar, gazlar, alevler veya scak paralarn insanlara risk oluturmayacak
ekilde yapm ve montaj salanmaldr.
Gaz yakclar, otomatik ateleme cihazlar, alev tutucular ve alev izleme cihaz ile
tehiz edilmelidir.
311
15.13.10. Kimyasal ve Tehlikeli Maddeler Depolama ve Hazrlama Tesisleri
15.14. Kaynaklar
DIN EN 12255-10 (2001) Wastewater Treatment Plants Part 10: Safety Principles
312
16. KK ARITMA SSTEMLER
Atksu toplama sistemine dahil edilmeleri mmkn olamayan, birbirinden uzak mnferit
evler, kyler ve mezralarda yerinde artma sistemleri uygulanr (OB, 2010). Krsal blge
tanmna da giren bu yerler:
Septik tank k sular, zemin yapsna bal olarak, genellikle szdrma yataklarna verilir.
Septik tankta gzlenen KO giderim verimi genelde %45 civarlarnda veya daha altnda olup
bakiye KO szdrma yataklarnda giderilir.
313
ekil 16.1. Zemin gruplarna gre atksu artma ve uzaklatrma sistemleri (OB, 2010)
Normal zeminlerde, septik tank sonras szdrma ukuru ve szdrma yataklar ile ilgili akm
emalar, ekil 16.2de verilmitir. Geirimli, alvyonlu zeminlerde septik tank knn
haval (aerobik) biyolojik artma veya kesikli kum filtresi ile artm ve nihai uzaklatrmas,
ekil 16.3de verilmitir.
314
ekil 16.2. Normal zeminlerde septik tank sonras szdrma ukuru ve szdrma yataklar
(OB, 2010)
ekil 16.3. Alvyonlu zeminlerde septik tank knn haval artma veya kesikli kum
filtresi ile artlmas ve nihai uzaklatrmas (OB, 2010)
315
ekil 16.4. Septik amurlarn transfer istasyonu (Crites ve Tchobanoglous, 1998)
Genellikle uzun havalandrmal aktif amur sistemi prensibine gre retilirler. retici
firmaya bal olarak deiik yaplarda imal edilmektedir. Septik tank k, havalandrma
blmesine verilir (ekil 16.5.a). Gerektiinde yzeyde bymeyi salamak zere, dolgu
malzemesi kullanlabilir (ekil 16.5.b). Havalandrma blmesi yksek amur yalarnda
altrlr. (ekil 16.5.c). Blm 6.3te verilen dner biyolodiskler de, septik tank kn
artmak zere kullanlabilirler.
316
a)
b) c)
ekil 16.5. Yerinde artma olarak kullanlabilecek paket artma sistemleri
ki veya blmeli daire planl tanklar: Tabanda biriken amurun kolay tahliyesine imkan
vermek zere yer seiminde dikkat edilmelidir.
Tank ekli,
Tankn yapsal btnl,
317
Szdrmaz olmas,
Tankn boyutu,
Tank ii ekipmanlar,
Dzenli kontrol.
Septik tanklar yerinde inaa edilecei gibi prefabrik yap eleman olarak monolitik tarzda
dkldkten sonra da montaj yaplabilir. Yapnn salaml ve szdrmazl asndan
prefabrik septik tanklarn kullanlmas tavsiye edilir. Szdrmazlk bu tanklarn verimli ve
salkl olarak iletilebilmesi iin olduka nemli olup, standart szdrmazlk testlerinin
belirli aralklarla yaplmas gerekir.
Szdrma Yataklar: Szdrma yataklarnn altnda atksuyun zemin ile temas ettii birka
santimetre iinde youn biyofilm tabakas oluumu gzlenir. Suya doygun olmayan bu
blgede fiziksel, kimyasal ve biyolojik artma gerekleerek atksu yeralt suyuna ular.
Vadoz blgede su negatif basn altndadr ve kapiler/adsorpsiyon kuvvetleri altnda yeralt
suyuna doru hareket eder (ekil 16.6).
ekil 16.6. Yzey alt atksu szdrma sistemi tasarm ve performans snrlar
Yerinde artma sistemleri genellikle dk kapasitelerinden dolay tek nite halinde inaa
edilir. Artma tipleri, zemin yapsna bal olarak normal, geirimli ve geirimsiz haller iin
farkllklar gstermektedir.
a) b)
c) )
d)
ekil 16.7. Normal zeminlerde szdrma yataklarnn be deiik tasarm (OB, 2010)
Geirimli, alvyonlu zeminlerde 5 tip zel szdrma yata kullanlmaktadr. ekil 16.8ada,
s kum yataklarndan basn altnda szdrma, ekil 16.8bde, dolgu kum yataklarndan
szdrma, ekil 16.8cde, kum yataklarndan szdrma ve zerindeki bitkilerin szdrlan su
ile beslenmesi, sonra buharlama ile atmosfere salnmas ve ekil 16.8dde, iki kademeli
septik tanktan geen suyun yapay sulak alanlarda artmnn ematik ekli gsterilmitir
(OB, 2010).
319
a)
b)
c)
d)
ekil 16.8. Alvyonlu zeminlerde nihai uzaklatrma alternatifleri (OB, 2010)
Uygulanabilecek nihai dearj alternatifleri, su szdrmayan bekletme tank (ekil 16.9a), iki
kademeli septik tank sonras buharlatrma (ekil 16.9b), iki kademeli septik tank sonras
yapay sulak alanlar ve arazide artma (ekil 16.9c), atksularn toplandktan sonra septik
tank knn vakumlu membran biyoreaktr ile artm (ekil 16.9d) olabilir. Geirimsiz
zeminler iin nerilen bu nihai uzaklatrma sistemleri, normal ve alvyonlu zeminler iin
de kullanlabilir (OB, 2010).
320
a)
b)
c)
d)
ekil 16.9. Geirimsiz zeminlerde nihai uzaklatrma alternatifleri (OB, 2010)
Septik amur transfer istasyonlar ise artlma yntemine bal olarak 4 farkl tipte
tasarlanabilir:
321
16.1.4. Yerinde artma sistemlerinin boyutlandrma kriterleri
Srekli faaliyette olmayan yerler iin yeri kullanan kii saysna gre alnabilecek edeer
nfus hesab Tablo 16.1de verilmitir.
Tablo 16.1. Srekli faaliyette olmayan yerler iin edeer nfus hesab
Faaliyet Alan Edeer Nfus Hesab
Konaklama Tesisleri 1 kullanc = 1-3 kii (konfora bal)
Kamp ve adr Alanlar 2 kullanc = 1 kii
Mutfaksz: 3 kullanclk yer = 1kii
Tek vardiyal mutfakl 1 kullanc = 1kii
Lokantalar:
3 vardiya mutfakl = vardiya bana 1 kii
Lokaller 10 kullanclk yer = 1 kii
Dernekler 5 kullanc = 1 kii
Spor Alanlar 30 kullanc = 1 kii
Brolar, ofisler : 3 kullanc = 1 kii
Kii ba gnlk atksu retimi 150 lt olarak alnabilir ve saatlik atksu retimi ise gnlk
deerin 1/10udur.
Evsel atksularda kii bana tesise gelmesi beklenen maksimum ykler aada verilmitir:
BO5 = 60 g /kii.gn
COD = 120 g /kii.gn
TKN = 11 g /kii.gn
Fosfor = 1,8 g /kii.gn
Tek ve ok blmeli dairesel keltim tanklar: Tanklar kii bana 300 L kullanm hacmi
olacak ekilde ve en az 2000 Llik bir toplam hacimde tasarlanrlar.
ok blmeli dairesel keltim tanklar: Tanklar kii bana 1500 L kullanm hacmine ve en
az 6000 Ltlik toplam hacme sahip olmaldrlar. ok blmeli septik tanklar en az
blmeden olumaldrlar.
Tesisin bykl belirlenirken 6 kii olan blgelerde 1500 L/ kii, 10 kiiye kadar
blgelerde 750 L/ kii ve 10 kiinin st olan blgelerde 500 L/kii olacak ekilde tasarm
yaplmaldr.
322
Daha fazla septik amur birikimi iin tank ykseklii h arttrlmaldr. Ancak septik
amurun vidanjrler ile ekilecei dnlerek tank fazla derin yaplmamaldr. Burada
dikkat edilmesi gereken husus vidanjrn maksimum emme yksekliidir.
Tank ekli dikdrtgen olup genellikle i hacmi ikiye ayran bir duvar yer almaktadr (ekil
16.10). kiye blnm tanklarda atksu giriinin olduu byk hacim toplam hacmin 2/3
kadardr. Havuz hacminin ikiye blnmesi ilemi iki trl yaplabilir. Geleneksel kullanm
ekil 16.10ada verilen enine blme olup havuzu boyuna blmek daha avantajldr. Boyuna
blmek (ekil 16.10b) ak sresini artrd iin artma verimini de artrmas beklenir.
k filtresi
k ak yn
giri ak yn k
boyuna perde
giri
blm perdesi
plan plan
giri k giri
ak yn
ak yn k
filtresi
Ak yn
tank enkesiti tank enkesiti
(a) (b)
Septik tank kapasitesi gnlk atksu debisine bal olarak Tablo16.3de verilen deerlere
gre hesaplanabilir.
323
6 m3lk bir septik tankn boyutlar w= 1.4 m, L= 2.4 m ve h= 1.8 m alnabilir. L/W
boyutlandrma da kullanlan en nemli orandr. Ancak prefabrik tanklarda retim yerinden
montaj yerine tamada kolaylk olmas asndan, bu oran dikkate alnmayabilir. 4 m 3lk
tanklarda L/W oran 1,5 iken 6 m 3lik reaktrde bu oran 2dir. Daha byk tanklarda L/W
oran- 3 ve zerinde seilir.
Szdrma Yataklar (EPA/625, 2002): Szdrma yataklarnn altndaki asgari 60 cmlik suya
doygun olmayan zemin yaps genellikle biyolojik artma iin uygundur. Ancak 60 ve 120
cm aralnda olmas tavsiye edilir.
Zemin szdrma hzna bal olarak gerekli alan ihtiyac belirlenir. Szdrma yataklarnn
boyutlandrlmas hane halk saysna ve zemin zelliklerine bal olarak deimektedir.
Geleneksel olarak zemin zellii szma hzna gre deerlendirilmektedir. Kabul edilebilir
szma debisi her bir cm iin 23 sn ile 24 dk arasnda deimektedir. 1,2 ve 24 dk/cm
szdrma alan olarak srasyla 70 ve 340 m 2/oda saysna ihtiya duyulur. Ancak szdrma
yatana verilecek atksu ykn belirlemek iin zemin tipi, yaps, rengi ve arazinin
topografik yaps da dikkate alnmaldr.
Szdrma yatana gelen atksuyun karakteri ncesinde yer alan septik tankn artma
verimine baldr. Zeminin infiltrasyon zelliini olumsuz etkileyen yalar ve kelebilen
katlarn olmas halinde szdrma yataklar verimli alamaz. Bu nedenle septik tankta bu
maddelerin etkili bir ekilde giderildiinden emin olunmaldr. stenmeyen materyallerin
giderimi iin iki gzl septik tank tasarm tavsiye edilir.
Alan ihtiyac yaklak odal bir ev iin szma hznn dakikada 1,2 cm olmas halinde 400
m2lik bir alana ihtiya olacaktr. Szma hz daha dk olan ve 1 cm mesafe saat
mertebesinde kat edilen zeminlerde ise alan ihtiyac 1000 m 2nin zerinde olacaktr.
Delikli borular arazinin ok eimli olmas halinde (>%20) arlk merkezi yatayda olacak
ekilde yerletirilmeli ve boruya metre bana 1 cm eim verilmelidir. Borunun yksek
eimli olarak dnmesi halinde zemine szdrlacak su, boru sonunda birikir.
324
Tablo 16.4. Szdrma alannn belirlenmesi iin nerilen hidrolik ve organik ykler
Hidrolik yk, Organik yk,
Zemin yaps
L/m2.gn kg BO/1000 m2.gn
Zemin dokusu
BO = 150 BO = 30 BO = 150 BO = 30
ekli Bnyesi
mg/L mg/L mg/L mg/L
Kaba kum, kum,
tnl kaba kum, Taneli yap Yapsz 32.6 65.2 4.9 2.0
tnl kum
nce kum, ok ince
kum, tnl ince
Taneli yap Yapsz 16.3 40.7 2.4 1.2
kum, tnl ok ince
kum
ri Yapsz 8.1 24.4 1.2 0.7
Zayf 8.1 20.4 1.2 0.6
Yass
Kaba kumlu tn, Orta, kuvvetli
kumlu tn Prizmatik, Zayf 16.3 28.5 2.4 0.9
blok ekilli
Orta, kuvvetli 24.4 40.7 3.7 1.2
granler
ri Yapsz 8.1 20.4 1.2 0.6
Yass Zayf, orta, kuvvetli
nce kumlu tn, ok
Prizmatik, Zayf 8.1 24.4 1.2 0.7
ince kumlu tn
blok ekilli
Orta, kuvvetli 16.3 32.6 2.4 1.0
granler
ri Yapsz 8.1 20.4 1.2 0.6
Yass Zayf, orta, kuvvetli
Tn Prizmatik, Zayf 16.3 24.4 2.4 0.7
blok ekilli
Orta, kuvvetli 24.4 32.6 3.7 1.0
granler
ri Yapsz 8.1 0.0 0.2
Yass Zayf, orta, kuvvetli
Siltli tn Prizmatik, Zayf 16.3 24.4 2.4 0.7
blok ekilli
Orta, kuvvetli 24.4 32.6 3.7 1.0
granler
ri Yapsz
Yass Zayf, orta, kuvvetli
Kumlu killi tn, killi
Prizmatik, Zayf 8.1 12.2 1.2 0.4
tn, siltli killi tn
blok ekilli
Orta, kuvvetli 16.3 24.4 2.4 0.7
granler
ri Yapsz
Yass Zayf, orta, kuvvetli
Kumlu kil, kil, siltli
Prizmatik, Zayf
kil
blok ekilli
Orta, kuvvetli 8.1 12.2 1.2 0.4
granler
Dier bir tr tasarm Tablo 16.5 yardmyla yaplabilir. Burada standart 60 cm geniliinde,
zeminin szma debisi ve septik tank k suyu debisine bal olarak szdrma yata ya da
kanal uzunluu belirlenir.
325
Tablo 16.5. Szdrma yata veya kanal uzunluunun (m) belirlenmesi
Szma Hz, Hidrolik yk, Septik tank k debisi, L/gn
dk/cm L/m2.gn 984 1136 1476 1703 1968 2271 2461 2839 2953 3407
0,4-2,0 48.9 32 38 49 56 65 75 81 94 98 112
2,4-2,8 40.7 39 45 59 68 78 90 98 113 117 135
3,1-3,9 36.7 44 50 65 75 87 100 108 125 130 150
4,3-5,9 32.6 49 56 73 84 98 113 122 141 146 169
6,3-7,9 28.5 56 64 84 96 112 129 139 161 167 193
8,3-11,8 24.4 65 75 98 113 130 150 163 188 195 225
12,2-17,7 20.4 78 90 117 135 156 180 195 225 234 270
18,1-23,6 18.3 87 100 130 150 173 200 217 250 260 300
Aktif amur sistemleri (amur stabilizasyonu ile birlikte): malat ucuz fakat
iletme maliyeti yksektir. Havalandrma tanklarnda hidrolik bekletme sreleri
uzun olduu iin yksek dengeleme kapasitesine sahiptirler.
Biyofiltreler: Bu tr sistemlerde biyofilmin zarar grmesi halinde sistem kendini
ksa srelerde yenileyebilmektedir. Son keltim tanknda kelme problemi hemen
hemen hi gzlenmez. Ancak n keltim tanknda oluacak amurun artlmas ile
ilgili zm retilmesi gerekir.
326
Biyodiskler: zellikleri biyofiltrelere benzerdir. Mekanik imalatlar olduka
dayankl tasarmlardr. D hava koullarndan olumsuz etkilenir, bu yzden zerleri
genellikle kapatlr.
Paket artma sistemleri: Dier alternatif sistemlere gre imalat ucuzdur. Ancak
bireysel ihtiyalar iin tasarlandklarndan, iletim asndan esnek deillerdir.
Farkl proseslerin birletirilmesi ile oluturulan sistemler: Uygulamas
kantlanm prosesler ile karlatrlrken, bu sistemlerin, iletme gvenlii,
kullanm alan, artma verimi ve amur ynetimi asndan deerlendirilmeleri
gerekir. Bu sistemlerin en nemli kst birleik sistem ve amur artma iin
zmlerinin olmaydr. ATV Guide H254de bu tr sistemlerin deerlendirilmesi
iin dikkate alnan hususlar verilmektedir.
Lagn sisteminin stn ynlerinden faydalanmak iin kullanlr (rn: birleik kanal
sisteminde uygulanabilmesi) ancak byk alan ihtiyac vardr.
Yksek debi ve kirlilik ykn dengeleme kapasitesi vardr.
Nitrifikasyon ihtiyac olan yerlerde uygulanabilir.
Entegre amur artma ve depolama yapmak mmkndr.
Mevcut lagn sistemi veya damlatmal filtre/biyodisk sisteminin geniletilmesi
durumunda uygulanabilir.
Mevsimsel farkllklarn ok belirgin olduu yerlerde uygulanr.
Genellikle nfus edeeri 1000 ila 3000 kii arasnda olan yerleim yerleri iin uygun olup
daha kk veya yksek kapasitelerde de pratik zmler ile uygulanma ihtimali vardr.
Genellikle krsal yerleimler iin uygulanr.
keltim lagn,
Damlatmal filtre veya biyodisk,
Kaba partikllerin giderimi iin keltim tank,
keltim lagndr.
327
Tablo 16.6. Atksu toplama sistemi bulunan yerler iin artma sistemleri (ATV - A 200E, 1997)
Prosesler
Deerlendirme Ara kademede Mekanik- Mekanik-Biyolojik Yeni
Yapay Sulak Anaerobik Aerobik
Kriterleri Lagn (Biyolojik Biyolojik (Ak (Kompakt Tesis, teknoloji
Alanlar Lagn Lagn
filtre/disk) Tesis) Paket Artma) (Paket Tesis)
Ksmi biliniyor,
zemin yapsndaki
Yeni
mekanizmalar
Artma gelimelere
biliniyor ancak yi biliniyor yi biliniyor yi biliniyor yi biliniyor yi biliniyor
Prosesi her zaman
bitkilerin artma
ak
verimine etkisi
hala bilinmiyor.
Ekipman ok az, yok Deiken olarak
ok az, yok aras Orta Orta Genellikle yksek ok yksek
gereksinimi aras yksek
Birinci kademe
Tm gerekli Sistem tipine
artma gerekli, Havalandrma
Lagnler ve dier detaylar iin Sistem tipine bal bal inaat
Yapsal atksuyun alana ve
Yoktur biyolojik nitelerin kantlanm inaat ve dar ve dar
gereksinimler eit beslenmesi ve kartrmann
uyumu gerekir zmler hacimler gerekli hacimler
alandan ak uyumu gerekir
bulunabilir gerekli
gerekir
Her zaman
Zemin yapsn lagn kontrol Dar alanlarda
Her zaman Her bir proses Her bir proses Dar alanlarda
Reaktr kontrol etmek edilebilir, baz kontrol
lagn kontrol birbirinden bamsz birbirinden bamsz kontrol edilmesi
hacmi zordur, tkanma durumlarda edilmesi
edilebilir kontrol edilebilir kontrol edilebilir zordur
riski vardr alg geliimi zordur
gzlenir
Farkl kirletici Genellikle dk,
Yksek, orta aras,
yklerini Yksek, ok yksek biyolojik filtre ve Genellikle ok
Yksek ok ok yksek ok yksek biyolojik filtre ve
tamponlama aras disklerin daha dk
disklerin daha dk
kapasitesi dk
328
Tablo 16.7. Alternatif artma sistemlerinin karlatrlmas (ATV - A 200E, 1997) (-tablonun devam)
Artma Performans
Ara kademede Mekanik- Mekanik-Biyolojik
Deerlendirme Yapay Sulak Anaerobik Aerobik Yeni teknoloji
Lagn (Biyolojik Biyolojik (Ak (Kompakt Tesis,
Kriterleri Alanlar Lagn Lagn (Paket Tesis)
filtre/disk) Tesis) Paket Artma)
Minimum
-Organik Minimum dearj Minimum dearj Minimum dearj Minimum dearj Minimum dearj
dearj kriterini Bilinmiyor
maddeler kriterini salar kriterini salar kriterini salar kriterini salar kriterini salar
salar
-Besi
ok deiken Orta Orta Orta Az Az Bilinmiyor
maddeleri
Balangtaki
Birka hafta veya
altrma Birka hafta Yok Yok Birka hafta Birka hafta Birka hafta
daha fazla
dnemi
Gnlk bakm ve Gnlk bakm ve
lemede
Bitki bakm Gnlk bakm ve kontrol, iletme kontrol, iletme
kontrol ve ok az Az Az
gerekli kontrol problemlerinde problemlerinde
bakm
uzman gereksinimi uzman gereksinimi
Tkanma Yerel artlar ve
letme Yksek, ok Yksek, ok Sisteme bal olarak Sisteme bal olarak
tehlikesi, kn ok yksek tasarma bal
emniyeti yksek aras yksek aras ok deikendir ok deikendir
iletmede risk farkllk gsterir
Sisteme bal olarak Sisteme bal olarak
Geici depolama amur temizleme amur temizleme
Tasarma gre 1 Tasarma gre 1 Tasarma gre 1
Az sklkta imkanna bal ska yaplr, geici ska yaplr,
yldan fazla sre yldan fazla sre yldan fazla sre
Atklar amur olarak amur depolama imkanna genellikle amur
aralklarnda aralklarnda aralklarnda
temizlenir uzaklatrma bal olarak amur uzaklatrma ve
amur temizlenir amur temizlenir amur temizlenir
skl seilir uzaklatrma skl bertaraf yeterince
seilir dnlmemitir
Yksek elektrik Yksek elektrik
letme
Az ok az maliyeti, maliyeti, Yksek Yksek Sisteme gre deiir
maliyeti
toplamda orta toplamda orta
Orta yksek
naat maliyeti Orta Orta Orta yksek aras Yksek Orta yksek aras Sisteme gre deiir
aras
Alan ihtiyac ok yksek ok yksek Yksek Orta yksek aras Az ok az ok az
329
Tablo 16.8. Alternatif artma sistemlerinin karlatrlmas (ATV - A 200E, 1997) (-tablonun devam)
Artma Performans
Ara kademede Mekanik- Mekanik-Biyolojik
Deerlendirme Yapay Sulak Anaerobik Aerobik Yeni teknoloji
Lagn (Biyolojik Biyolojik (Ak (Kompakt Tesis,
Kriterleri Alanlar Lagn Lagn (Kompakt Tesis)
filtre/disk) Tesis) Paket Artma)
evre evre
evre dzenlemesi
dzenlemesi ok dzenlemesi ok Genellikle, koku ve
mmkn,
kolay, iletme kolay, iletme evre dzenlemesi ve Kapal yaplarda grlt problemleri
evresel havalandrma evre dzenlemesi
problemleri ile problemleri ile grlt kontrol kurulabilmesi ustalk yaplarn tamamen
etkiler sisteminden dolay mmkndr
birlikte koku birlikte koku gerekir gerektiren bir itir kapatlmas ile
grlt kontrol
oluumu oluumu zlr
gerekir
gzlenir gzlenir
Denenmi mevcut
Nfusu <3000 kii olan
Birok retici firmann sistemlerden
kk yerleim
sunduu spesifik vazgemeyi ve risk
yerlerinde, ykl
Nfusu <1000 Her trl zel sistemlerin seiminde, almaya deecek
Birleik kanal Nfusu >1000 kii alan lagnn
kii olan yerlerde koullarda avantaj, yeni sistemin hangi
Uygulama sistemi ve nfusu ve dnemsel ihtiya iyiletirmesinde
biyolojik uygulanabilme, ayrk dezavantajlar ve zelliine ihtiya
alanlar <1000 kii olan olan krsal kapasite artnda veya
proseslere kanal sisteminde maliyetleri duyulduunun
krsal alanlarda alanlarda damlatmal filtrenin,
alternatif tercih edilir. karlatrlmal, ayrk belirlenmesi
biyodiklerin
kanal sisteminde gerekli, ayrk kanal
iyiletirilmesinde ve
tercih edilir. sisteminde tercih
kapasite artnda
edilir.
330
amur geri devri
Giri Izgara
keltim lagn-I
keltim-kaba
partikller iin
keltim lagn-II
Sulak alanlar, yln uzun bir dneminde su seviyesinin zemin ve bitki rtsnn yer
ald zemin yzeyi ile ayn veya yakn olduu ekosistemlerdir. Yapay sulak alanlar,
doal sulak alan bitkilerinin kum ve akl ieren zeminde yetitirildii sistemlerdir (ekil
16.12). Sz konusu zemin yapsnda fiziksel, kimyasal ve biyolojik artma prosesleri;
dolgu malzemesi, sulak alan bitkileri, mikroorganizmalar, hava boluu ve atksuyun
birlikte etkileimi ile gereklemektedir. Artma, aslnda zeminin bnyesinde bulunan
mikroorganizmalar sayesinde olmakla birlikte, bitki kkleri de zemindeki boluk
yapsnn korunmasn salamaktadr (ATV A 262E, 1998; WEF, 2010).
Edeer nfusu 1000 kiiye kadar olan yerler iin uygun bir sistemdir. Suya batm
olarak iletilen, biyolojik artma sonras olgunlatrma ve ya sularnn artlmas iin
kullanlacak yataklarn tasarmnda, burada verilen boyutlandrma kriterleri uygun
deildir.
331
ekil 16.12. Yapay sulak alanlar
a) yatay kl yapay sulak alan b) dikey akl yapay sulak alan
Nfus edeeri 500 ila 5000 kii arasnda olan yerleim yerleri iin uygulanabilir olan bu
sistemin, 5000 kiinin zerindeki yerleim yerlerine de uygulanmas mmkn olmakla
beraber alt limit 500 kii ile snrlandrlmtr. Bunun nedeni yamur sularnn nfus
edeeri 500 kii altnda olan tesislere verilememesidir.
332
Yapay sulak alanlar (ATV A 262E, 1998; WEF, 2010):
Koku problemine yol amas sebebiyle yerleim yerlerinden makul mesafede olmaldr.
Bitki yataklarna yaplacak yzeyden besleme dolaysyla, en yakn binalara 15-20 m
mesafede olmaldr. Yapay sulak alanlara sadece yetkili kiiler girebilmelidir. zellikle
taknlardan etkilenmeyecek ve ime suyu kaynaklarna zarar vermeyecek alanlar
seilmelidir.
Yapay sulak alanlar yeterli bir izleme ve bakm gerektirmektedir. Bu tesisi iletecek
idarenin, sistemin fonksiyonel kontroln ve bakmn yapmas, bitkiler ile de
ilgilenmesi gerekir.
Uzun havalandrmal aktif amur sistemi gibi altrlan bu tesisler, genellikle tek
niteden olumaktadr.
Lagn sistemi keltimli yaplmakta olup damlatmal filtre veya biyodisk iin Blm
6.3te verilen sistemler tercih edilmektedir. nite saylar artma birimine bal olarak
birden fazla yaplabilmektedir.
Yatay akl
Dey akl
Nfus edeerine bal olmakla birlikte nite says genellikle birden fazla tutulmaktadr.
333
16.2.4. Merkezi artma sistemlerinin boyutlandrma kriterleri
Konu ile ilgili sembol listesi Tablo 16.8de verilmi olup boyutlandrma iin verilen
deerler kullanlabilir. Aktif amur sistemi iin tasarm kriterleri Tablo 16.9da, son
keltim tanknn boyutlandrlmasnda kullanlan kriterler ise Tablo 16.10da
verilmitir.
334
Aktif amur sistemleri (nfus edeeri 500-5000 iin):
amur younlatrma sonras st duru fazn artma tesisine geri verilmesi halinde
tasarma esas atksu zellikleri aadaki gibi kabul edilebilir:
BO5 (%85lik deer) = 60 g/kii.gn
COD = 120 g/kii.gn
Askda Kat Madde (DS0) = 70 g/kii.gn
TKN = 11 g/kii.gn
TP = 2,5 g/kii.gn
335
amur Oluumu: Organik kirleticilerin biyolojik artm srecinde kii bana amur
retimi kaynak baznda:
Fosfor giderimi iin kimyasal ktrme uygulanmas halinde, eklenen kimyasal madde
miktarna bal olarak ilave amur oluumu hesaplanmaldr. Bu durum sadece amurun
miktarn artrmakta amurun organik madde ieriinde herhangi bir deiiklik
yapmamaktadr.
Tipik evsel atksu artm halinde oluan fazla amur 1 kg/giderilen BO5 olarak alnabilir.
Yksek amur yandan dolay amur aerobik olarak stabildir (kararl) ve amonyum
azotu da yln byk bir ksmnda nitrifikasyona urar. Uygun iletme koullarnda ksmi
denitrifikasyon grmek de mmkndr. Denitrifikasyonun olabilmesi iin amur ya,
tDSin 25 gn de tutulmas gerekir.
nceki tecrbeler nda amur hacim indisine bal olarak Tablo 16.12.de verilen
kuru madde ierii ve hacimsel ykler kullanlabilir.
Tablo 16.12. amur hacim indisine bal olarak kuru madde ierii ve hacimsel yk
deerleri
SVI BDS,BO5 DSAT BV,BO5
Atksu karakteri
ml/g kg/kg.gn kg/m3 kg/m3.gn
Dk organik yk 75-100 0,05 5 0,25
Yksek organik yk 100-150 0,05 4 0,20
Yksek ve deiken organik yk 150-200 0,05 3 0,15
Standart artlarda ve temiz suda oksijen transfer kapasitesi, atksu iin oksijen transfer
kapasitesinden 1/ faktr kadar daha yksek olmaldr. Oksijen transferi dzeltme
faktr havalandrma tipine gre 0,5-0,9 aralndadr.
Yzey havalandrc kullanlmas halinde oksijen kazanm OCN = 1,0 1,6 arasnda
olmaldr.
nce kabarckl difzrl havalandrc kullanlmas halinde zgl oksijen tketimi ise:
Geri devir hattnn ak kanal olmas halinde fO2 = 8 -10 mg/m3.m difzr derinlii
Geri devir hattnn ayrk olmas halinde fO2 = 12 -15 mg/m3.m difzr derinliidir.
336
Son keltim havuzu: Havalandrma havuzundaki askda kat madde konsantrasyonu ve
amur hacim indisi son keltim havuzu tasarmnda en nemli iki kriterdir.
Havalandrma havuzunun kk seilmesi halinde havuzdaki askda kat madde
konsantrasyonu artarak son keltim tanknn daha byk tutulmasna yol aacaktr. Bu
yzden bu sistemler iin nerilen deerler kullanlmaldr. Son keltim tanklarnn
tasarm kuru veya yal hava debilerinden bamszdr. Debi ve amur
younlatrcdan dnen akm tasarmda dikkate alnmas gereken en nemli iki
unsurdur.
Ekonomik ve teknik nedenlerle konik tabanl keltim tanklar ap 10-12 mden daha
fazla olamaz. Daha byk aplar iin taban syrcl dairesel tanklar kullanlr. Bu
tanklarn merkezinde yer alan besleme kulesinin ap toplam tank apnn 1/5i ila
1/6s arasnda olmaldr. amur geri devir hattnda pompalarn geri devir orann,
RV, %100 yapacak kapasitede ve oran ayarlanabilir. Kuru hava debisi, Qd, de amur
hacim indeksi 120 mg/L ise RV %150 olabilir.
Normal artlardaki fazla amur oluumu ile beklenmedik artlar dikkate alnarak
depolama iin gerekli sre seilip hacim belirlenmelidir. amur uzaklatrmas
yaplacaksa bekletme sresi 1 ay, tarmsal kullanm dnlrse uygun ekim
dnemini beklemek zere 6 ay olmaldr.
Kk artma tesislerinde oluan amurun yakn blgedeki byk lekli atksu artma
tesisine gnderilmesi dnlebilir. Bu durumda amuru tamadan nce susuzlatrma
yaplp yaplmayacana maliyet analizi yaplarak karar verilir.
ATV-DVWK Standard A 198Edeki genel kurallar ile uyumlu sembol listesi Tablo
16.13de verilmitir.
337
Tablo 16.13. Sembol listesi
Sembol Birimi Aklamas
A+PE m2/kii Nfus ve nfus edeeri bana yzey alan
AR m2 /m3 Spesifik yzey alan
BA g/(m2.gn) BO5 yzey yk
BR kg/(m3.gn) BO5 hacimsel yk
Damlatmal filtrede kuru hava debisi ve geri devir pompa suyu
cm g/m3
karmnn ortalama konsantrasyonu
I+PE kii Toplam nfus ve nfus edeeri
qA m/sa Yzey besleme
Qd l/s, m3/sa Kuru hava debisi
RR - Geri devir debisinin Qdye oran
tR gn Hidrolik bekletme sresi
VI+PE m3/l Nfus ve nfus edeeri bana hacim
BO5 yk 60 g/kii.gn
Evsel ve kentsel atksu miktar 150 L/kii.gn
Birinci keltim Lagn: Klasik keltim lagn iin VI+PE 0.5 m3/kii, anaerobik lagn
deeri olan VI+PE 2 m2/kii kriteri de esas alnabilir. Artma verim yaz ve k aylarnda
farkllk gsterecei iin keltim lagnnde artma verimi normal n keltim tank
performansna e kabul edilir. Bu nedenle n keltim lagn k BO 5 yk 40
g/kii.gn alnr. Bir sonraki kademede yer alan damlatmal filtre veya biyodiskin
mekanik ekipmanlar olmas nedeni ile, tesisin bandaki zgarann da zellikle yal
dnemlerde olumsuz etkilenmemesi iin mekanik temizlenebilir tipte seilmesi tavsiye
edilmektedir.
Dolgu malzemesi AR 200 m2/m3 olan sistemde tkanmalar gzlenebilir. Filtre yatann
ykseklii 3 ila 4,5 m arasnda seilmelidir. Damlatmal filtre besleme pompasnn geri
devir debi oran RV = 1 ve/veya damlatmal filtre giriindeki BO 5 karm
konsantrasyonu cm 120 mg/L olacak ekilde tasarlanmaldr. Yzey ykleri iletme
tecrbelerine dayanarak aadaki gibi seilebilir:
338
filtrelerde ise qA(1+RV) (m/sa) deeri BR kg/(m3 gn) deerinin 2~4 kat arasnda
olmaldr. Souk blgelerde filtre yatanda s yaltm yaplmas ve zerinin kapatlmas
tavsiye edilmektedir.
Biyodisk: Gerekli yzey alannn hesabnda Tablo 16.15de verilen BO5 yzey yk
deeri kullanlabilir.
En az iki biyodisk seri bal olacak ekilde seilmelidir. Geri devir beslemesi de dikkate
alnmaldr. Geri devir de, damlatmal filtrede olduu gibi yaklak debi oran RV=1
ve/veya disk giriindeki BO5 karm konsantrasyonu cm120 mg/L olmaldr. Bakm ve
izleme iin biyodiskin her yanna kolaylkla ulalabilmelidir. Souk havadan korumak
iin reaktrn zeri kapanabilir olmaldr.
Kaba partikllerin giderimi iin keltim tank: keltim tank yzey ykl kuru hava
debisi Qd iin qA 1,5 m/sa olmaldr. Kuma filtreler kullanlmas halinde yzey yk
kuru hava debisi Qd iin qA 8 m/sa olmaldr. Yal havalarda bu deerde en
fazla %50 orannda artrm yaplabilir.
kinci keltim Lagn: Hacim hesab bekletme sresine gre seilerek yaplr. Kuru
hava debisinde minimum bekletme sresi tR = 1 gn olmaldr. Daha iyi ve karal k
suyu kalitesi etmek iin tR 2 gnn zerinde seilmesi tavsiye edilir. Yksek bekletme
sreleri alg oluumu sorununu artrabilir. Sisteme fazla debi gelmesi ve bu debinin ikinci
keltim lagnne ynlendirilmesi halinde gerekli yzey yk en az 3 m 2/kii
seilmelidir. ok byk tek bir lagn hacmi yerine kk hacimli birok lagnn seri
bal tasarm tavsiye edilmektedir. Bu dzende son lagn, olgunlatrma lagn gibi, s
yaplmaldr.
BO5 yk 40 g/kii.gn
Evsel atksu miktar 100 L/kii.gn
Kentsel atksu miktar 150 L/kii.gn
Srekli olmayan (kesikli) beslemeler artma performansn artraca gibi zemin yata
geirgenliinin de uzun dnemde iyiletirilmesi salanr.
339
Bitki yatann tabaka kalnl:
Yatay akl bitki yataklarnda tabaka kalnl, enkesitteki gerekli hidrolik geirgenliin,
bitki kk derinlii ve k iletme artlar dikkate alnarak deitirilebilir.
Yatak yzeyi:
Bitki yatann evresine yaplacak set (sedde) dolgu iin gerekli alan yukarda verilen
deerlere dahil deildir.
Yukarda verilen boyutlandrma kriterinden bamsz olarak bitki yataklarna kuru hava
debisinde yaplacak yzeysel besleme hz:
340
Yatay akl yataklarda giri yaps tm en kesite atksuyun eit olarak datlabilmesine
imkan verecek ekilde dzenlenmelidir. Giri yapsnda gllenme olmamaldr. Toplama
(k) yaps ise atksuyun tm yatay boyunca ksa devre akm ile toplanmasna imkan
vermelidir.
Her iki tip yatakta da, su seviyesinin bitki yatak yzeyinin 10 cm altna inmesi ve 10 cm
zerine kmasn salayacak k yaps tasarlanmaldr.
Giri ve k borular ile birlikte aftlarn, mekanik ekipman veya yksek basnla
alan temizleme ekipmanlar ile temizlenmesi mmkn olmaldr.
Kam ekimi grup veya tekil kksap eklinde veya fideler ile yaplabilir.
Grup kksap eklinde m2ye 2 grup ekilebilir. Ekim tercihen bahar dneminde olmakla
birlikte, yln herhangi bir zamannda da yaplabilir.
Tekil kksap m2ye 4-6 adet ekilebilir. Her bir kksap ekiminde bir veya iki adet 10-60
cm uzunluundaki alar kullanlr. Mays ay sonu ile Haziran ayna kadar olan dnem en
uygun ekim zamandr.
Fideler m2ye 3-5 adet ekilebilir. Seralarda kk kaplarda yetitirilen fideler de Mays
ay sonu ile Haziran ayna kadar olan dnemde ekilir. Kksap ekline gre fidelerden
daha yksek verim alnr.
Ekim, zeminin skmasn nlemek iin zeminin zerine geici olarak yerletirilecek
destek malzemesi zerinden yaplmaldr. letme esnasnda da yataktaki topran
skmamas iin, yataa dzenli bir giri k sistemi oluturulmaldr.
Yeni ekilen yataklarn iyi sulanmas gerekir. Ancak bitkiler srekli olarak su altnda
kalmamaldr. Yabanc bitkilerin geliimi gzlenirse bitkilerin filizlenmesindeki art ile
orantl biimde aralkl olarak yatak su altnda braklabilir.
Bitkilerin birinci byme dneminde besi maddesi temini olduka nemlidir. Evsel
atksu ile beslemek besi maddesi gereksinimini fazlas ile karlayacaktr.
Merkezi artma sistemleri proses tasarm ve yapsal tasarm ile ilgili bilgiler Ek 2.14 ve
Ek 3.14de verilmitir.
16.3. Kaynaklar
ATV-A 122E (1991) German Rules and Standards, Principles for Dimensioning,
Construction and Operation of Small Sewage Treatment Plants with Aerobic Biological
341
Purification Stage for Connection Values between 50 and 500 Total Number of
Inhabitants and Population Equivalents.
ATV-A 200E (1997). German Rules and Standards, Principles for the Disposal of
Wastewater in Rurally Structured Areas.
ATV-A 257E (1989). German Rules and Standards, Principles for the Dimensioning of
Wastewater Lagoons and In-line Biological Filters or Biological Contactors.
ATV-A 262E (1998). German Rules and Standards, Principles for the Dimensioning,
Construction and Operation of Plant Beds for Communal Wastewater with Capacities up
to 1000 Total Number of Inhabitants and Population Equivalents.
DIN EN 476 (2011). General Requirements for Components used in Drains and Sewers;
DIN EN 12255-9 (2002). Wastewater Treatment Plants Part 9: Odour Control and
Ventilation
DIN EN 12255-10 (2001). Waste Water Treatment Plants Part 10 Safety Principles
DIN EN 1333 (2006). Flanges and Their Joints - Pipework Components - Definition and
Selection of Pipes
DIN 4261-1 (2010). Small Sewage Treatment Plants Part 1: Plants for Wastewater
Pretreatment
DIN 19569-7 (2008). Sewage Treatment Plants Principles for The Design of Structures
and Technical Equipment Part 7: Station for the Transfer of Faecal Sewage
342
EK 1 GENEL TANIM VE TERMLER
1. Genel
amur: Deiik tiplerdeki atksulardan, doal veya yapay ilemlerle ayrlan su ve kat
paracklarn bir karmdr.
Alc ortam (su): Su veya artlan atksuyun dearj edildii herhangi bir su ortamdr.
Dearj standard: Artlan atksuyun alc ortama dearjnda dearj edilen suyun
fiziksel, biyolojik ve kimyasal zelliklerine getirilen snrlamadr.
Anlk numune: Belirli bir noktadan anlk olarak alnan mnferit numunedir.
Kompozit numune: Tespiti dnlen herhangi bir zellikle ilgili deerlerin elde
edilebildii, anlk ya da srekli olarak elde edilmi, iki veya daha fazla numunenin veya
alt numunenin uygun oranlarda kartrlmasyla elde edilen numunedir.
Paket artma sistemi: Prefabrik olarak imal edilen atksu artma sistemidir.
Birleik sistem: Atksu ve yzey sularn ayn boru(lar)da birlikte tamak iin
tasarlanm kanalizasyon sistemidir.
Ayrk kanalizasyon sistemi: Biri atksuyu, dieri yzey sularn tamak zere, iki ayr
boru grubundan oluan kanalizasyon sistemidir.
343
3. Atksu Miktar ve Kalitesi
Debi: Belirli bir kesit alanndan birim zamanda geen akkan hacmidir. Debi, m 3/gn,
m3/h veya m3/s birimleri ile ifade edilebilir.
Maksimum debi: Belirli bir kesit alanndan birim zamanda geen en yksek akkan
hacmidir.
Maksimum tasarm debisi: Bir atksu artma tesisinin artabilecei en yksek atksu
debisidir.
Kuru hava artlar: Kanalizasyon sisteminin yer ald blgede yamur suyu miktarnn
veya eriyen kar miktarnn ihmal edilebilecei zaman araldr. Mesel, 1 mm/gnn
zerinde herhangi bir yan olmad veya karn erimedii birbirini takip eden be
gnlk bir sredir.
Kurak hava debisi: Atksu artma tesisinde, yamur suyu veya karn erimesinden
kaynaklanan suyun girmedii atksu debisidir.
Ortalama debi: Belirli bir zaman aralnda elde edilen debilerin ortalamasdr.
Ortalama debi, m3/s, m3/saat veya L/s birimleri ile ifade edilebilir.
Kirlilik yk: Bir atksu veya amurdaki kat madde ktlesinin zamana orandr. Kirlilik
yk, kg/saat veya kg/gn birimleri ile ifade edilebilir.
Biyokimyasal oksijen ihtiyac (BO): Belirli artlar altnda (20Cde t gn veya azot
oluumu ile veya azot oluumu engellenmeksizin), sudaki organik ve/veya inorganik
maddelerin biyolojik oksidasyonu sonucu sarf edilen znm oksijenin
konsantrasyonudur. Biyokimyasal oksijen ihtiyac, mg/L veya g/m 3 birimleri ile ifade
edilebilir.
Kimyasal oksijen ihtiyac (KO): Belirli artlar altnda su numunesi dikromat ile
muamele edildiinde, sarf edilen dikromat miktarna e deer oksijenin
konsantrasyonudur. Kimyasal oksijen ihtiyac, mg/L veya g/m 3 birimleri ile ifade
edilebilir.
Toplam organik karbon (TOK): Suda znm veya askdaki organik maddelerde
mevcut organik karbonun konsantrasyonudur. Toplam organik karbon, mg/L veya g/m 3
birimleri ile ifade edilebilir.
Askda kat madde (AKM): Szme veya santrifjleme yoluyla tayin edilen ve belirli
artlar altnda kurutularak ktlesi tespit edilen bir sv ierisindeki askdaki kat
344
maddelerin konsantrasyonudur. Askdaki kat maddeler, mg/L veya g/m3 birimleri ile
ifade edilebilir.
Toplam azot (TA): Kjeldahl (amonyak ve organik azot toplam), nitrit ve nitrat
azotlarnn konsantrasyonlar toplamdr. Toplam azot, mg/L birimi ile ifade edilir.
znm fosfor: Belirli artlar altnda szme ileminden sonra llen organik ve
inorganik fosforun toplamnn konsantrasyonudur. znm fosfor, mg/L veya g/m 3
birimleri ile ifade edilebilir.
lk artma: Atksudan, byk kat paralar, kum, akl veya yzen kat maddelerin
uzaklatrlmasnn gerekletirildii artma kademesidir (Izgara, kum tutucu, debi
dengeleme ve debi lm birimlerini ierir.).
Birincil artma: Ham atksudan veya ilk artmadan sonra atksudan askdaki kat
maddelerin uzaklatrlmasnn gerekletirildii artma kademesidir (ilk artmaya ilave
olarak n ktrme birimi ilave edilir.).
kincil artma: Atksuyun aktif amur veya e deer sonular veren dier ilemlerle
artld biyolojik artma kademesidir.
ncl artma: Birincil ve ikincil artmadan daha fazla giderim salayan ilve artma
kademesidir (ikincil artmada giderilemeyen askda ve organik maddelerin daha ileri
seviyede giderilmesi iin mikroelek veya filtrasyon nitesi ilave edilir.).
leri artma: Biyolojik artma ile giderilemeyen askda ve organik maddelerin suyun
geri kazanlmas maksadyla daha ileri seviyede giderilmesidir.
345
Besi maddesi: Azot, fosfor, kkrt ve eser elementler gibi organizmalarn beslenmesi
iin gerekli olan inorganik maddelerdir.
Piston akl sistem: Kesit alannda tam bir karmann meydana geldii, buna karn
ak ynnde herhangi bir difzyon veya dispersiyonun meydana gelmedii teorik ak
sistemidir.
Bekletme sresi (Alkoyma sresi): Geri devrettirilen akkanlar hari, bir akkann
hacminin debisine blnmesiyle hesaplanan ve belirli bir birim veya sistemde akkann
tutulduu teorik sredir.
Hacimsel yk: Bir atksu artma tesisinde, atksuyun kirlilik yknn atksuyun
artld yerin hacmine orandr.
kelme hz: Kat maddelerin, belirli atlar altnda tayin edilen ve kelme erisi ile
gsterilen, ortalama kme hzdr. kelme hz, m/saat veya cm/sn birimleri ile ifade
edilebilir.
Savak yk: Birim srede savan birim boyundan geen akkandr. Savak tama hz,
m3/m.st birimi ile ifade edilir.
Izgara: Bir atksu akntsndaki iri paracklar ve maddeleri, elle veya mekanik olarak
alan trmk eklindeki ubuklar veya hareketli bantlar zerinde veya dnen diskler
346
veya genletirilmi metal levhadan yaplm ya da kafes eklindeki tamburlar zerinde
tutan tertibattr.
Kum tutucu: akl, kum veya benzeri mineral malzemeleri atksudan ayrmada
kullanlan yapdr.
Ya tutucu: Gres, ya ve dier yzen maddeleri atksudan ayrmada kullanlan yap veya
mekanik ekipmandr.
Birincil ktrme tank: Ham veya kaba artmadan geirilmi atksudaki ktrlen
kat maddelerin byk ounluunun ktrlerek ayrld ktrme tankdr.
Sabit film reaktr: Biyolojik artmann ok byk bir blmnn destek ortam
zerinde yer alan biyolojik film tarafndan gerekletirildii reaktrdr.
Damlatmal filtre: Atksuyun, destek ortam yata boyunca szld sabit film
reaktrdr. Bu tr filtrelerde, havalandrma doal olarak gerekleebilir veya yapay
olarak gerekletirilebilir.
Akkan yatak reaktr: Paracklardan oluan yatan, svnn, gazn veya svnn ve
gazn birlikte yukarya doru ak sebebiyle serbeste asl kald sabit film
reaktrdr.
Aktif amur: Aerobik veya havasz artlar altnda, askdaki bakteriler veya dier
mikroorganizmalarn bymesiyle oluan biyolojik ktledir.
Geri devir amur oran: Geri devredilen aktif amur debisinin, atksu artma sistemine
giren atksu debisine orandr.
Fazla (atk) aktif amur: Bir aktif amurla artma sisteminden uzaklatrlan amurdur.
347
amur ya: Aerobik blgelerde oluan toplam amuru sabit bir hzla tanklardan dar
gndermek iin gereken ve hesaplanarak bulunan sredir. amur ya, artlm k
suyundaki kat maddeler dikkate alnarak hesaplanr. amur ya, gn birimi ile ifade
edilir.
Uzun sreli havalandrma: amur yann yksek olduu aktif amurla artma
ilemidir.
Oksijen tketim hz: Birim hacim sv bana birim zamanda tketilen oksijen
miktardr. Oksijen tketim hz, mg/(L.h) veya mg/(L.min) birimleri ile ifade edilebilir.
Durultucu (kinci ktrme tank): Aktif amurun, artma tesisini terk eden akntdan
veya biyolojik filtreden ayrld ktrme tankdr.
amur hacimsel yzey yk: Bir ktrme tanknn yatay kesit alanndan birim
zamanda geen amur hacmidir. amurun hacimsel yzey yk, yzey ykleme hz ve
ken amur hacminin arpmndan hesaplanr. amur hacimsel yzey yk, m 3/(m2.h)
birimi ile ifade edilir.
amur hacim indeksi (SVI): Belirli artlar altnda, belirli bir srede (genellikle 30
dakikada) ken aktif amurun kmeden sonra 1 gramnn kaplad mililitre cinsinden
hacimdir. amur hacim endeksi veya kartrldktan sonraki amur hacim endeksi,
mL/g birimi ile ifade edilir.
ktrme lagn (havuzu): Atksudan kat maddelerin ayrlmas iin kullanlan atksu
lagndr.
Doal lagn: Atksuyun yapay olarak havalandrmadan biyolojik olarak artld bir seri
atksu havuzundan oluan artma sistemidir.
348
Toprakta artma (topraa verme): Atksuyun toprak altna szmas sonucunda
artlmas veya genellikle nihai olarak bertaraf etmek amacyla atksuyun toprak
yzeyine yaylmasdr.
9. amurun artlmas
amur bertaraf etme: evresel herhangi bir yarar olmakszn, amurun veya
yaklmasyla elde edilen kllerin topraa verilmesidir.
Ham amur: zerinde herhangi bir ilem yaplmam kararl olmayan amurdur.
Birincil amur: Birincil artma sonucu elde edilen ve geri devrettirilen amurla
kartrlmam amurdur.
kincil (biyolojik) amur: kincil artma veya biyolojik artma sonucu elde edilen
amurdur.
Biyogaz: Havasz rme ilemi srasnda meydana gelen ve esas olarak metan (CH4) ve
karbondioksitten (CO2) oluan gaz karmdr.
amur younlatrma: Yerekimi kuvveti gibi bir kuvvet yardmyla amur zerindeki
svnn uzaklatrlmasyla amurdaki kat madde konsantrasyonunun artrlmas
ilemidir.
349
amur kurutma yata: amur suyunun giderilmesi ve daha sonra suyun topraa
verilmesi veya buharlatrlmas yoluyla amurun kurutulmasnda kullanlan yapdr.
Filtre keki: Bir szme ileminde amur suyunun giderilmesi srasnda filtre zerinde
kalan kat veya yar kat kalntlardr.
Niha amur artlandrma: amuru herhangi bir ekilde kullanmak veya bertaraf
etmek amacyla gerekletirilen fiziksel, kimyasal, termal veya dier amur artma
ilemleridir.
Kuru kat madde muhtevas: amurdaki kat maddelerin toplam miktarnn amurun
ktlesine orandr.
Kaynaklar
350
EK 2 ATIKSU ARITMA TESSLERNN TASARIMI
2.1.1. Tasarma Esas Verileri Elde Etmek zere Gerekli Hazrlk almalar
alma alanndaki atksu debileri, meteorolojik veriler (yal ve kurak gnler), atksu
scakl ve artlan atksuyla ilgili temel kirletici konsantrasyonlar vb. mevcut verilerin
ncelikle derlenmesi salanmaldr. Bu tr veriler yardmyla kanalizasyon sisteminden
dearj edilen atksu debisi ve atksu artma tesisine gelmesi beklenen kirlilik yk
hesaplanabilir. Ancak atksu kanalizasyon ebekesi ve artma tesisinin gerektii ekilde
doru iletilip iletilmedii tahkik edilerek elde edilen verilerin gerek durumu ne
lde temsil ettii gsterilmelidir. Bu yzden balangtaki durumun doru
tanmlanmas en nemli nceliktir.
Ampirik yntemlerle hesaplanan deerler, snrl sayda bile olsa, lm sonular ile
kyaslanp dzeltilerek kullanlmaldr. Atksu debileri olabildiince lm verilerine
dayal olarak belirlenmelidir.
a) Debi lm
Gnlk debi ile birlikte gn ii akm salnmlar da otomatik debi ler kaytlar ile 5
dakika veya 1 saatlik ortalama lmler halinde elde edilmelidir. 1 ve 2 saatlik ortalama
351
debiler artma tesislerine gelen atksu akmnn gn iindeki salnmlarnn ortaya
konmas bakmndan anlamldr.
Gnlk kirlilik yk, herhangi bir kirleticinin (rnein CKO) 24 saatlik kompozit
numunede llm deeri ile ayn gnn atksu debisi Q d (m3/gn)nin arpmdr.
Gnlk kirlilik yklerinin hesabnda tekil /anlk numunelerde llm kirletici
konsantrasyonlar esas alnmamaldr.
Tekil/anlk numuneler genelde amur akmlar iin kullanlr. Gn iinde alnm birka
tekil numuneden elde edilecek lmlerin ortalamas alnarak amur
younlatrma/susuzlatrma birimlerinden gelen geri dn akmlarnn kirlilik ykleri
karakterize edilebilir.
Atksu artma tesisi ile ilgili lm ve numune alma noktalar tesisin akm emas
zerinde aka iaretlenmelidir.
Debiler
Prensip olarak atksu artma tesisi veya kanalizasyon ebekesinde aadaki debilerin
llerek belirlenmesi gerekir:
- Yllk ortalama kurak dnem debisi, QDW,d,am (m3/gn) veya QDW,am (L/s)
- Maksimum aylk ortalama infiltrasyon (szma) debisi, Q inf,Mm,max (L/s) ve yllk
ortalama szma debisi, Qinf,am (L/s)
- Gece lmleri ile belirlenmi ortalama szma debisi, Q inf,am (L/s), mevcut ise yllk
ortalama atksu debisi, QWW,am (L/s)
- Maksimum 1 veya 2 saatlik debiler, Qh,max veya q2h,max (L/s)
- Maksimum veya minimum ortalama saatlik kurak dnem debileri (1 veya 2
saatlik), QDW,h,max veya QDW,2h,max ve QDW,h,min veya QDW,2h,min (L/s)
352
Ayrk sistem kanalizasyon sistemleri sonundaki artma tesislerinin hidrolik tasarmnda
aadaki debileri esas alnr:
Burada QWW, gnlk kurak dnem akmlar QDW,d (m3/gn) serisinden hesaplanan
%85lik akm deeridir.
Atksu artma tesisi tasarm kapasitesi, artma tesisi giriindeki kurak dnem BO 5 (veya
KO) konsantrasyonu deerleri serisindeki %85lik deer ile kurak dnem debisinin
arpm sonucu bulunacak kirlilik yk ( Bd,BO in, kg/gn) ile ifade edilir.
Tasarm kapasitesi, artma tesisi iindeki baz birimlerden tesis bana verilen geri
dn akmlarnn kirlilik yklerini iermez.
lk keltim havuzlar knda llm BO5 (veya KO) deerleri ile allmas
gerektiinde, mevcut tesis ii geri dn akmlarnn etkisi dldkten sonraki kurak
dnem BO5 (veya KO) konsantrasyonlar serisinin %85lik deeri de ikinci kademe
(biyolojik) artma birimlerinin tasarm kapasitesi hesab iin kullanlabilir. %85lik
deer kurak dnemi temsilen derlenmi asgari 30 BO 5 (veya KO) lmn ieren 24
saatlik kompozit numunelerden elde edilmi veri serisinden hesaplanmaldr.
Bileik sistem takn kontrol yaplarnn tasarm kapasitesi, artma tesisi giriindeki
kurak dnem KO konsantrasyon deeri (CKO ln,aM) ile ifade edilir.
353
Tasarm kapasitesi hesab iin, ortalamalar, 600 mg/Lnin altnda kalan kurak dnem
KO konsantrasyon deeri lmlerini ieren numunelerden elde edilmi veri serisi
kullanlmaldr.
ne kmaktadr.
Bu sebeple, oluturulacak veri serisi, yllk bir sre zerine eit aralklarla datlm
en az 40 gnlk ykleri iermelidir. lgili yk hesaplar, kk atksu artma tesisleri
iin, ampirik formller kullanlarak yaplmaktadr.
Atksu artma tesisleri tasarmnda, gerekli oksijen miktar hesab iin ngrlen pik
faktr, gnlk maksimum 2 saatlik TKN yknn (B 2h,TKN,max,InB, kg/sa) gnlk ortalama
TKN ykne (Bh,TKN,dM,InB, kg/sa) orandr.
Tasarma esas oluturan amur hacim indeksi deeri, yllk bir sre ierisinde alnan
2 haftalk veri serisi zerinden ya da son iki yla ait %85lik deer esas alnarak
hesaplanmaldr.
354
Biyofiltrasyon (damlatmal filtre vb.) gibi baz belli bal biyolojik prosesler ksa sreli
bekletme sreleri esas alnarak tasarlanr. Gnlk maksimum 2 saatlik KO
(B2h,KO,max,InB, kg/sa) ve TKN B2h,TKN,max,InB, kg/sa) ykleri bu deerlere verilebilecek olan
rneklerdendir.
amur artma birimlerinin boyutlandrlmas iin gnlk amur hacmi, Q SI,d (m3/gn),
kat madde konsantrasyonu, DRSl (kg/m3) ve organik kat madde yzdesi, oDRSl (%)
verilerine ihtiya duyulmaktadr. amur yk ortalamasnn ise birka haftalk kuru ve
slak hava deerleri zerinden hesaplanmas nerilmektedir.
Genel Bilgiler
Su Tketim Verileri
Tketilen ime/kullanma ve proses sular ile sanayice kuyulardan temin edilen toplam
su miktar, yaklak olarak oluan atksu miktarna denk gelmektedir. Fakat bir ktle
dengesi oluturulduunda, tketilen tm suyun atksuya dnmedii net bir ekilde
grlr. Baz artlm atksular tarmda kullanlabilmektedir ve bu ynl bir kullanm
suyu atksu (dearj edilen su) olmaktan karr.
Ya ve szma debilerinin dahil edildii, yllk su tketim verilerine dayal bir hesap
yaklam, yllk kurak dnem debisi serilerinin kullanld bir tasarm debisi
hesabndan daha emniyetli neticeler verebilmektedir. Bu noktada dikkat edilmesi
gereken nemli bir husus, havzada, kanalizasyona (AATye) bal nfus ile su hizmeti
alan nfusun rtmesidir. Bu iki hizmet alannn farkl olmas durumunda, tketilen su
355
miktar hesabnda, kanalizasyona bal nfusa, haricen su hizmeti alan nfus da dahil
edilmelidir.
Olas seriyi belirlemek iin son 5 (iyi ihtimalle 10) yla ait, sanayilerin kuyulardan
temin ettii suyun da dahil edildii, su temini miktarlar
Sanayice kuyulardan temin edilen suyu da ieren, gnlk su tketiminin
mevsimsel deiimi
Kanalizasyon debisi hesab bir (az miktarda szma debisi ile) ya da daha iyi ihtimalle
3~5 yllk (yksek miktarda szma debisi ile) veri serilerine dayandrlmaldr. Sadece
bir yla ait ya deerleri gibi genel durumu yanstmaktan uzak veriler hatal sonulara
yol aabilir.
Kurak dneme ait en az 21 gnlk debi verisi; sz konusu dnem (21 gn) verilerinden
%20 farkllk gsteren deerler de dahil edilerek bir veri serisi oluturulur.
Maksimum ve minimum kurak dnem pik ya da saatlik debileri (Q DW,max, QDW,min (L/s) -
QDW,h,max, QDW,h,min (L/s, m3/sa))
356
Yllk Ortalama Kurak Dnem Debisinin Belirlenmesi
Kirlilik yklerinin belirlenmesinde kullanlan yllk ortalama kurak dnem debisi, Q DW,aM
(L/s), gnlk kurak dnem debilerinin, Q DW,d,aM (m3/gn), aritmetik ortalamas alnarak
hesaplanr.
Q DW,d,aM (m 3 /gn)
Q DW,aM (L/s)
86,4
Yllk ortalama atksu debisinin (Qww,aM, L/s) hesab iki farkl ynteme dayal olarak
yaplmaktadr;
Gece lmlerine dayal hesaplanan yllk ortalama szma debisi (Q Inf,aM), yllk kurak
dnem debisinden karlarak yllk ortalama atksu debisi elde edilir:
Yllk ortalama atksu debisi (Qww,aM, L/s), su tketimine dayal olarak hesaplanr. Su
tketim deerleri mevsimsel deiiklikler gsteriyorsa, anlk kurak dnem debilerine
dayal hesaplama yaplr.
WWW,d,aM
P. A C,Ind .q Ind (L/s)
86400
Burada,
P= Nfusu, N
AC,End= Endstriyel alan, ha
QEnd= Birim endstriyel alanda oluan atksu miktarn, L/s.ha
ifade etmektedir.
357
Szma Debisinin Belirlenmesi
Szma debisi (QInf,aM, L/s) hesab gece yaplan lmlerin analizine ya da atksu debisi ile
kurak dnem debisi arasndaki farka dayal olarak hesaplanabilmektedir. Gece
lmlerine dayal yaplan hesaplamalarda iki husus ne kmaktadr:
Szma debisi lmleri, Cumartesiyi Pazara balayan gecenin son drtte birlik
dilimi iinde (su tketiminin minimum olduu zaman dilimi) yapldnda en
gereki neticeleri vermektedir.
Gece lmleri ile belirlenen szma debisi hesaplamalarnda, her yla ait en az 6
ayn deerlendirildii 3 yllk bir veri setine ihtiya duyulmaktadr.
Ksa aralklarla (5 dk, 1 sa vb.) alnan kurak dnem debilerinden oluturulan seriler
kullanlmaktadr.
Anlk szma debisi deerleri kullanld takdirde, sz konusu szma debisinin yeterli
sayda veri analizi ile tayin edilmi olmas gerekmektedir.
Birleik sistem debisi, atksu debisinin iki katna szma debisi ilave edilerek hesaplanr.
Buradaki atksu debisi (QWW), kurak dnem debisinin (QDW,d, m3/gn) %85lik deerine
kar gelmektedir.
358
Yukardaki denklemdeki 6 sabiti yerine, hesaplamalarda atksu akm f WW,QWC
kullanlacaktr (ekil Ek-2.1-1). Grafikten sabit deer okunarak karlan birleik atksu
akm QCW forml aadaki gibidir:
ekil Ek-2.1-1. Yllk ortalama atksu akmna gre atksu artma tesisine gelen optimum
birleik atksu akm hesaplamalar iin fWW,QWC faktrnn aral
Yllk atksu ak olan l/s birimli Q WW, blgede ikamet edenlere zg atksu debisi olan
I(L/gn) birimli WWW,dye dayandrlarak tahmin edilebilecei gibi, alana zg ticari
ve/veya endstriyel atksu dearj orann ifade eden I(s.ha) birimli q Endye gre de
hesaplanabilir:
(l/s)
Su tketimine ilikin herhangi bir veri mevcut deil ise, blgede ikamet edenlere zg
birim atksu debisi W WW,d=100-150 I(N.d) olarak kabul edilebilir. Alana zg
endstriyel/ticari atksu dearj miktar ise, dk miktarda atksu reten firmalar iin
alan says baz alnarak, gerektiinde bu deere turist (hareketli nfus) says da dahil
edilerek, hesaplanr. Burada dikkat edilmesi gereken husus, ayn yrede ikamet eden
alanlarn hem firma grevlisi hem de yre sakini olarak iki defa saylma hatasna
dlmemesidir. Youn su kullanlan tesisler de (rnein yiyecek ileme tesisleri)
yerleim alannda mevut ise, su tketim verileri ve/veya atksu debi deerleri dikkate
alnmaldr. Toplam debi, szma debisi de ayrca dikkate alnmaldr.
lm verisi mevcut deil ise, atksu akm xQmaks (debi faktr) yardmyla ekil Ek-2.1-
2 kullanlarak hesaplanabilir. Alt izgi QWW,maks veya QWW,h,maksa, st izgi ise QWW,2h,maksa
tekabl eder. Kuru hava artlarnda gnlk pik deer aadaki gibi olmaktadr:
(l/s)
359
ekil Ek-2.1-2. Yerleim alannn byklne (ikamet edenlerin saysna) bal olarak
xQmaks (debi faktr)
Daha detayl bilgi ile boyutlandrma iin kullanlabilecek uygulama rnekleri, ATV-
DVWK Standartlarnda yer almaktadr.
%85lik deerin dahi tahmin edilmesine imkan vermeyen veri eksiklii ve ilave yeni veri
temininin g/pahal olduu durumlarda, kirlilik yklerinin tahmini iin aadaki
yaklamlar uygulanabilir:
Benzer ehir metodu (nfus veya yap bakmndan) kullanlarak, elde mevcut benzer
kirlilik yk deerlerinin yreye adapte edilmesi,
Yrede ikamet eden kii saysna bal olarak kii bana den kirlilik ykleri ile birleik
ticari ve/veya endstriyel alanlarn retime zg deerleri yardmyla tahkik.
Burada en kullanl metot, kii bana den yk hesabyla kirlilik yknn kontrol
olup nerilen birim yk deerleri Tablo Ek-2.1-1de de zetlenmitir.
Tablo Ek-2.1-1. Kii bana kirlilik ykleri g(N.d), %85in altnda kalan gnler iin
Birincil keltim QDW,2h,maks bekletme sresi
Parametre Ham atksu
sonras ile
BO5 60 45 40
KO 120 90 80
AKM 70 35 25
TKN 11 10 10
P 1,8 1,6 1,6
BO5, KO, AKM, azot, fosfor ve gerekirse dier parametreler iin, boyutlandrmaya zg
deerlerin ayr ayr tahkiki byk nem tar (rn: EN KO,120 = 25.000 , ENBO5,60 =
15,000 ). Ticari/endstriyel blgelerde kanalizasyon sisteminin boyutlandrmas
aamasnda, alana zg atksu akm debisi ounlukla qEnd = 0,5 l/(s.ha) olarak alnr.
Bu, kanalizasyon ve drenaj sistemlerinin boyutlandrmas iin saatlik pik deerleri
temsil eder.
360
Burada nemli olan, bu deerlerin yllk atksu akmnn tahkikine elverili olmay ve
uygun ekilde azaltlmalar gerekliliidir. Ayrca, ticari alanlar iin nfus edeerlerinin
tahmini atksu akm zerinden hesaplanmas ve buradan yk tahkikine geilmesi
yaplamaz. Yol gstermesi asndan, blgede alan tahmini kii saysnn kullanlarak
bir minimum deere ulalabilir.
Tahmin Verisi
Mevcut durumda, zgl su tketimi genel olarak sabit kalmakta olup, genelde ileriki
yllarda azalmaktadr.
mar planlarnda ounlukla, yeni kurulacak iskn ve ticari alanlar iin nceden tahsis
veya tanmlamalar yaplm bulunmaktadr. Bu noktada imar plan doygunluk deeri
nem kazanr. Ticari alanlar iin de, su tketimleri dk ve yksek olan tesisler
ayrtrlarak, atksu hesab her birinin zelinde yaplmaldr. Yeni kurulacak endstriyel
tesisler iin nceden kaytl veri mevcut deil ise, atksu artma tesislerinin
boyutlandrlmasnda temel bir kural olarak orta derecede tipik su tketimi esas
alnarak hesap yaplr.
361
ekil Ek-2.2-1. Su ihtiyac ve atksu debilerinin gnlk deiimi (Qasim, 1999)
Atksu artma tesisi tasarmnda gz nnde tutulmas gerekli debi trleri aadaki
gibidir (Qasim, 1999):
Gnlk ortalama debi: Ortalama debi yllk atks akm verilerine dayal olarak
hesaplanr. Kurak hava artlarndaki 24 saatlik ortalama debiye kar gelir. Bu debi,
artma tesisi kapasitesini, debi deiimlerini ve organik yk hesaplamak; biyokat
(amur) retimini ve kimyasal madde ihtiyacn belirlemek ile terfi ve birim artma
maliyetlerini bulmak zere kullanlr.
Maksimum kurak hava debisi: Bu debi gnlk kurak hava akmlar grafiinin maksimum
(pik) noktasna kar gelir (ekil Ek-2.2-2). Gn iinde ksa bir sre gzlenen bu debi
362
kanalizasyon ebekesindeki keltilerin sprlerek ykanmasn salar. Artma
tesislerinin baz birimleri mutlaka bu debiye gre tahkik edilmelidir.
Pik yal hava debisi: Bu debi iddetli yalar esnasnda veya sonrasnda oluur. Pik,
yal hava debisi genellikle 2 yl tekerrrl ve 24 saat sreli bir ya dolaysyla artma
tesisi giriinde kaydedilen maksimum 2 saatlik debi olarak ifade edilir. Atksu
kanalizasyon sisteminde, pik debi/ortalama debi oran 3,5 civarnda alnr. Saatlik pik
debi (veya en yksek 2 saatlik debi) atksu ana toplayclar, artma tesisindeki boru ve
kanallar, terfi merkezleri, debi lme sistemleri, zgara ve kum tutucular, keltim ve
dezenfeksiyon birimleri ve giri/k yaplarnn hidrolik tasarmnda esas alnr:
Minimum saatlik debi: Tipik gnlk kurak hava akmlar grafiinin en dk akmna
kar gelir (ekil Ek-2.2-2) Minimum saatlik debi ortalama debinin %30~%70i
aralnda deiir. Minimum saatlik debi, debimetreler, kimyasal madde dozlama
ekipmanlar ve pompa seiminde kritik nem tar.
Uzun sreli ekstrem akmlar: Yln belli dnemlerinde toplumun zel gnleri ve
faaliyetleri (fuarlar, turizm mevsimi, festivaller, dini/milli bayramlar, ramazan ay, tatil
dnemleri vb.) sonucu olarak, birka gn sreyle oluan ekstrem maksimum veya
minimum akmlardr. Uzun sreli ekstrem akmlar dk veya yksek deerler olarak
gzlenebilir. Artma tesislerinin havuz ekipmanlarn ekstrem organik ve hidrolik
oklara kar direncini test etmek zere sz konusu veriler dikkatle deerlendirilmelidir.
Maksimum ve minimum 5 gn sreli debiler ortalama debinin sras ile ~2,5 ve ~0,40
katdr. Maksimum ve minimum 10 gnlk debilerin ortalama debiye oranlar da sras
ile 1,7 ve 0,2dir (Metcalf&Eddy, 2003).
Elde uzun sreli ve gvenilir atksu akm kaytlarnn mevcut olmad durumlara
yukarda tanmlanan debilerin hesabnda, mhendislere aadaki yaklamlar
uygulanmaktadr:
Kurak hava artlarnda ekstrem atksu akmlarnn ortalama debiye oran olarak ifade
edile pik faktrleri iin nfusa bal olarak gelitirilen ekil Ek-2.2-2 deki grafik veya
aadaki ampirik eitlikler kullanlabilir (Qasim, 1999):
363
m= 1 + (14/ 4 N1/2)
m = 5 / N0,167
Burada;
orann gstermektedir.
ekil Ek-2.2-2. Kurak hava artlarnda ekstrem atksu akmlarnn ortalama debiye
oran (Qasim, 1999)
364
EK 2.3. NCEK TECRBELERE GRE DEB HESABI N DER BR YAKLAIM
Atksu akmlar ile ilgili yeterli sayda gvenilir verinin mevcut olmad durumlarda
nceki tecrbelere dayal tahmin ve hesap yntemi uygulanr. Bu maksatla atksu akm
balca;
Evsel atksu
Endstriyel ve ticari/kurumsal atksu
Sznt suyu
bileenlerine ayrlarak her bir bileene zg hesap ve tahminler yaplr (Henze vd.,
2002).
Evsel atksu akm hesab ekil Ek-2.3-1de belirtildii zere yaplr. Hesapta nfus ve
Tablo Ek-2.3-1de zetlenen kii bana yllk atksu retimi (qy,atksu) esas alnr. Kii
bana yllk ortalama evsel atksu oluumu verilerinden hareketle gnlk ve saatlik
ortalama, minimum ve maksimum debiler hesaplanr (Henze vd., 2002).
365
Tablo Ek-2.3-1. Kii bana yllk ortalama evsel atksu retimi (Henze vd., 2002)
lke Yl m3/N.yl (szma hari) m3/N.yl (szma dahil)
Arnavutluk 1977 60
Cezayir 1977 40
Avustralya 1981 90
Avusturya 1969 50
Belika 1969 30
Brezilya 1975 90
Danimarka 1982 55
Msr 1977 55
Finlandiya 1973 210
Fransa 1975 75
Fransa 1976 35
Yunanistan 1975 60
talya 1970 85
talya 1972 80
Norve 1978 55
sve 1969 100
sve 1976 95
spanya 1969 90
spanya 1977 50
svire 1970 85
svire 1976 75
svire 1978 85
Suriye 1977 35
Hollanda 1970 35
Hollanda 1976 50
Tunus 1977 30
Trkiye 1977 50
ngiltere 1969 60
ngiltere 1976 70
ABD 1977 140
Bat Almanya 1970 40
Bat Almanya 1976 55
366
Tablo Ek-2.3-2. Ticari/kurumsal faaliyetler iin zgl atksu debileri (Henze vd., 2002)
Tr Hacim (m3/yl) birim bana
Okul 8-10 kii
yerleri 15-20 alan
Kamp alanlar 25-30 gnlk kii
Kulbeler 40-60 ev
50-60 daimi sakin
Askeri tesisler
15-20 alan
Hastaneler 150-200 yatak
Bakmevleri ve sanatoryumlar 100-150 yatak
Oteller ve konukevleri 60-100 yatak
Restoranlar 100-150 alan
Hamam ve havuzlar 50-60 ziyareti
En basit fakat hataya ak tahmin yntemi ise szma suyu debisinin atksu debisinin belli
bir yzdesi (%50~100) olarak alnmasdr.
Kurak ve scak iklimli yerleimlerde szma negatif deerler de alabilir (kama). Kama
(eksfiltrasyon) kanal ebekesi yapm kalitesine bal olarak toplam atksu debisinin
%50si seviyelerine ulaabilir.
367
Tablo Ek-2.3-3. Endstriler iin zgl debiler ve kirlilik ykleri, 1kg BO7=0,85 kg BO5 (Henze vd., 2002)
Endstri/retim Su Tketimi Birim Atksu retimi Birim Kirlilik Yk k Suyu Kirlilik Yk
St ve St rnleri
St retimi 0,7-2,0 m3/ton 0,7-1,7 m3/ton 0,4-1,8 kg BO7/ton 500-1500 g BO7/m3
Peynir retimi 0,7-3,0 m3/ton 0,7-2,0 m3/ton 0,7-2,0 kg BO7/ton 1000-2000 g BO7/m3
Kark retim 0,7-2,5 m3/ton 0,7-2,0 m3/ton 0,7-2,0 kg BO7/t on 1000-2000 g BO7/m3
Hayvan Kesimi Yan rnleri leme ve Benzeri Tesisler
500-2000 g BO7/m3
Hayvan Kesimi: 3-8 m3/ton retim 7-16 kg BO7/ton retim
10-20 gTP/m3
Hayvan Kesimi ve Yan rn leme: 3-12 m3/ton retim 10-25 kg BO7/ton retim 500-2000 g BO7/m3
Yan rn leme: 1-15 m3/ton retim 6-15 kg BO7/ton retim 500-1000 g BO7/m3
ecek Sanayii
Bira ve Alkolsz ecekler 3-7 m3/m3* 3-7 m3/m3* 4-15 kg BO7/ton retim 1000-3000 g BO7/m3
Konserve malat Sanayii
Patates (kuru soyma) 2-4 m3/ton 3-6 kg BO7/ton 1000-2000 g BO7/m3
Patates (slak soyma) 4-8 m3/ton 5-15 kg BO7/ton 2000-3000 g BO7/m3
Pancar kk 5-10 m3/ton 20-40 kg BO7/ton 3000-5000 g BO7/m3
Havu 5-10 m3/ton 5-15 kg BO7/ton 800-1500 g BO7/m3
Bezelye 15-30 m3/ton 15-30 kg BO7/ton 1000-2000 g BO7/m3
Kark retim 20-30 m3/ton konserve
Balk 8-15 m3/ton 4-8 m3/ton 10-50 kg BO7/t on 5000-10000 g BO7/m3
Tekstil Endstrisi
Kark retim: 100-250 m3/ton 100-250 m3/ton 100-1000 g BO7/m3
Pamuk: 100-250 m3/ton 50-100 kg BO7/ton 200-600 g BO7/m3
Yn: 50-100 m3/ton 70-120 kg BO7/ton 500-1500 g BO7/m3
Sentetik elyaf: 150-250 m3/ton 15-30 kg BO7/ton 100-300 g BO7/m3
Deri Endstrisi
30-100 kg BO7/ton 1000-2000 g BO7/m3
Kark retim: 20-70 m3/ton 20-70 m3/ton
1-4 kg Cr/ton 30-70 g Cr/m3
Post retimi: 20-40 m3/ton 20-40 m3/ton 0-100 kg S2-/ton 0-100 g S2-/m3
Krk retimi: 60-80 m3/ton 60-80 m3/ton 10-20 kg TN/ton 200-400 g TN/m3
20-40 kg BO7/ton 300-800 g BO7/m3
amarhane 20-60 m3/ton 20-60 m3/ton
10-20 kg TP/ton 10-50 g TP/m3
20-200 l/m2 20-200 l/m2 3-30 g hm/m2 150 g hm/m3
Galvenizleme <1m3/h* 2-20 g CN/m2 100 g CN/m3
max. 10 m3/h 1-10 g hm/m3
0,1-0,5 g CN/m3
368
Tablo Ek-2.3-3. Endstriler iin zgl debiler ve kirlilik ykleri, 1kg BO7=0,85 kg BO5 (Henze vd., 2002) (Tablo 2.3 n devam)
Endstri/retim Su Tketimi Birim Atksu retimi Birim Kirlilik Yk k Suyu Kirlilik Yk
Elektrik Devreleri Sanayii 0,5-1,5 m3/m2 0,5-1,5 m3/m2 100-200 g Cu/m2 100-200 g Cu/m2
0-5 g Sn/m2 0-5 g Sn/m2
0-5 g Pb/m2 0-5 g Pb/m2
Fotoraflk 0,5-1,5 m3/m2 0,5-1,5 m3/m2 200-400 g BO7/m2 400-700 g BO7/m3
50-100 g EDTA/m3
Matbaa/Ozalit 30-40 m3/gn 30-40 m3/gn 7 kg Zn/gn 170-230 g Zn/m3
0,04 kg Ag/gn 1,0-1,3 g Ag/m3
0,03 kg Cr/gn 0,8-1,0 g Cr/m3
0,01 kg Cd/gn 0,2-0,3 g Cd/m3
Oto Tamir/Ykama
otomobil: 400 l (db) 400 l (db)
otomobil: 200 l (yb) 200 l (yb)
kamyon: 1200 l (yb) 1200 l (yb)
369
2.3.1. Evsel/Kentsel Atksu Artma Tesislerinde Geri Dn ve Harici Atksu
Akmlar
Atksu artma tesislerinde artlan atksular sadece tesisin hizmet verdii atksu
havzasndan toplanan atksular deildir. Tesis ii geri dn akmlar ve baz harici atk
akmlarnn da atksu arta tesislerinde evsel atksularla birlikte artm gerekir. Bu tr
akmlarn balcalar;
Septik tank muhtevalar genelde vidanjrle tanr. Kat atk depolama tesisi sznt sular
ise vidanjrle tanr veya pompa ile kanal ebekesine ya da artma tesisine baslr. Sz
konusu geri dn akmlar ve havza d atksular atksu artma tesislerinin kirlilik
yknn nemli oranda (zellikle N, P ykleri) artmasna yol aabilir. Septik tank
muhtevas ve kat atk sznt suyu ile ilgili tipik kirlilik seviyeleri Tablo Ek 2.3-4de
verilmitir. Tablo Ek 2.3-5 tipik amur younlatrc ve rtc st suyu bileimlerini
zetlemektedir (Henze vd., 2002).
Tablo Ek-2.3-4. Kat atk sznt suyu ve septik tank muhtevasnn tipik bileimleri
(Henze vd., 2002)
Sznt suyu Septik tank
Bileen Birim
Yksek Dk Yksek Dk
Toplam BO 12000 300 30000 2000 gr/m3
znm BO 11900 290 1000 100 gr/m3
Toplam KO 16000 1200 9000 6000 gr/m3
znm KO 15800 1150 2000 200 gr/m3
Toplam azot 500 100 1500 200 gr N/m3
Amonyum azotu 475 95 150 50 gr N/ m3
Toplam fosfor 10 1 300 40 gr P/m3
Orto-fosfat 10 1 20 5 gr P/m3
Askda kat madde 500 20 100000 7000 gr/m3
Uucu askda kat madde 300 15 60000 4000 gr/m3
2 saat sonraki kelti ~0 ~0 900 100 ml/L
Klorid 2500 200 300 50 gr/m3
Sulfit 10 1 20 1 gr/m3
pH 7,2 6,5 8,5 6 -
Alkalinite 40 15 40 10 ed/m3
Kurun 300 20 30 10 mg/m3
Demir 600 50 200 20 gr/m3
Kadmiyum 10 1 4 1 mg/m3
Civa 1 0,1 2 1 mg/m3
Krom 600 50 40 10 mg/m3
Fekal koliform 200 5 108 106 No/100 mL
370
Tablo Ek-2.3-5. Tipik st su bileimleri (Henze vd., 2002)
Younlatrc st faz rtc st faz
Bileen Birim
Yksek Dk Yksek Dk
Toplam BO 1000 300 4000 300 gr/m3
znm BO 900 100 1000 100 gr/m3
Toplam KO 2500 700 9000 700 gr/m3
znm KO 1500 650 2000 200 gr/m3
Toplam azot 300 50 800 120 gr N/m3
Amonyum azotu 60 30 500 100 gr N/ m3
Toplam fosfor 25 5 300 15 gr P/m3
Orto-fosfat 10 4 20 5 gr P/m3
Askda kat madde 1000 100 10000 500 gr/m3
Uucu askda kat madde 650 65 6000 250 gr/m3
2 saat sonraki kelti 200 10 100 5 ml/L
pH 7,5 6,0 8,0 6 -
Hidrojen slfr 5 0,2 20 2 gr S/m3
Alkalinite 7 2 40 3 ed/m3
Mekanik susuzlatrma sznt ve bant filtre ykama suyu tipik zellikleri de Tablo Ek
2.3-6da verilmitir. Artma tesisi iinden gelen geri dn akmlar ve havza dndan
getirilen harici atksular tesisin kirlilik ykn nemli derecede arttrabilir (Tablo Ek 2.3-
7).
Tablo Ek-2.3-6. amur susuzlatrma sznt ve bant filtre ykama suyu tipik zellikleri
(Henze vd., 2002)
amur susuzlatrma Ykama suyu
Bileen Birim
Yksek Dk Yksek Dk
Toplam BO 1500 300 400 50 gr/m3
znm BO 1000 250 30 10 gr/m3
Toplam KO 4000 800 1500 300 gr/m3
znm KO 3000 600 200 40 gr/m3
Toplam azot 500 100 100 25 gr N/m3
Amonyum azotu 450 95 10 1 gr N/ m3
Toplam fosfor 20 5 50 5 gr P/m3
Orto-fosfat 5 1 5 1 gr P/m3
Askda kat madde 1000 100 1500 300 gr/m3
Uucu askda kat madde 600 60 900 150 gr/m3
pH 7,5 6,0 8,0 6,5 -
Alkalinite 10 - 10 2 ed/m3
Toplam demir 600 50 50 5 gr/m3
Slfit 20 0,2 0,1 0,01 gr S/m3
Tablo Ek-2.3-7. Dahili ve harici akmlarn atksu artma tesisi kirlilik ykne katklar -
tipik deerler iin (Henze vd., 2002)
Ykler Ham atksu akmndaki % Ham atksu BO ykndeki %
Sznt suyu 0,1-5 1-40
Septik amur 0,1-5 1-60
Younlatrc st faz 1-2 5-10
rtc st faz 0,5-2 5-15
amur susuzlatrma 0,2-0,5 1-2
Ykama suyu 5-10 10-20
371
Alternatif ve ekolojik yerleimlerin gelitirilmesi atksu akmnn atksuyun oluturduu
yere gre farkl alt bileenlere ayrlmasna imkan verir. Tuvalet, mutfak ve banyo/du gibi
farkl kaynaklar itibari ile tipik atksu akm alt bileenleri ve kirletici ierikleri Tablo Ek-
2.3-8de zetlenmitir.
Tablo Ek-2.3-8. Evsel atksu akmnn kaynak baznda alt bileenleri ve tipik kirlilik
ykleri (Henze vd., 2002)
Tuvalet Banyo &
Bileen Birim Mutfak Toplam
Toplam drar ykama
Su m3/yl 19 11 18 18 55
BO kg/yl 9,1 1,8 11 1,8 21,9
KO kg/yl 27,5 5,5 16 3,7 47,2
N kg/yl 4,4 4,0 0,3 0,4 5,1
N kg/yl 0,7 0,5 0,07 0,1 0,87
P kg/yl 1,3 0,9 0,15 0,15 1,6
Evsel atksularn bileiminin yllar boyu ayn kalmas beklenemez. Atksu bileimi bina ii
shhi tesisat ve donanmn durumu, kiilerin alkanlklar ve hayat standardna bal
olarak zamanla deiir. Tuvalet sularnn dier sulardan ayrm, gri ve siyah su olarak
isimlendirilen iki ayr atksu akmna yol aar. Sz konusu gri ve siyah su akmlarnn tipik
zellikleri Tablo Ek-2.3-9da verilmitir.
Dk deerler yksek su kullanm veya yaayanlardan bir ksmnn gnn bir ksmnda
yer deitirmesinden kaynaklanabilir. Su kullanmnn az veya mutfaktan gelen ar
kirlilik yksek kirlilik konsantrasyonlarnn ana sebebidir.
372
EK 2.4. IZGARA VE ELEKLER
Burada;
hl : Izgaray geiteki yk kayb (m)
V : Izgara ubuklar arasndaki hz (m/sn)
v : Izgara yaklam kanalndaki hz (m/sn)
g : 9.81 m/sn2
W : Akma dik dorultuda maks. ubuk genilii veya ubuk kalnl (m)
b : ubuklar arasndaki min. temiz aklk (m)
v2
hv : Yaklam hz ykseklii= (m/sn)
2g
: Izgarann yatayla as (derece)
Q : Izgaradan geen debi (m3/sn)
A : Etkin (batm ak) alan (m2)
C : Dearj katsays (Temiz zgaralar iin 0,6)
: ubuk biim katsays (Temiz zgaralar iin Tablo Ek-2.4-1de verilmitir.)
373
Tablo Ek-2.4-1. ubuk biim katsays (yk kayb faktr)
ubuk tipi
nce dikdrtgen 2.42
Dikdrtgen aka bakan ucu yarm daire 1.83
Daire 1.79
Giri ve k ucu yarm daire olan dikdrtgen 1.67
Gzya damlas eklinde 0.76
10 10 10 10 10 10
r=5 r=5 r=5 r=5 r=2,5
15
10
30
a b c d e f
g
20
35
5 5 r=1,5
r=5
= 2,42 1,83 1,67 1,035 0,92 0,76 1,79
Elle temizlenen zgaralarda syrlan plerin dklp topland yerin delikli bir plaka
eklinde olmas faydaldr. Burada sular deliklerden tekrar kanala szlmekte ve pler
nispeten daha kuru hale gelmektedir. Bu delikli levhann paslanmaz elikten yaplmas
tercih edilmelidir.
B = W . n + e . (n+1) (2.4)
374
Izgaralarda tutulan evsel plerde kuru madde oran (TKM) ~%20dir. Bu TKMnin %
13 mineral (inert) maddeler, % 87si organik ve uucu maddelerden oluur. Bu plerin
takribi sl deeri 5000 kcal/kg kuru maddedir.
375
EK 2.5. POMPA STASYONLARI
Pompa istasyonunun boyutlarn belirlemek iin ilk olarak tesise gelen gnlk atksu
miktar belirlenmelidir. Bu konuda Blm 3de detayl bilgi verilmitir.
Bir pompa istasyonunun boyutlandrlmasnda tesise gelen atksu kanalnn akar kotu,
pompalarn ak ve kapal olma konumlar, terfi kotu, manometrik terfi ykseklii nem
tamaktadr. Emme haznesi su kotu ile pompa basma ykseklii arasndaki kot farkna
toplam statik (geometrik) ykseklik ad verilmektedir (ekil Ek-2.5-1).
Terfi ykseklii, ana iletim (basma) hattnn uzunluu, ap, srekli ve yersel yk kayplar
ve statik terfi kotuna gre oluan kot farklar dikkate alnarak bulunur.
376
2.5.1.3. Basma (Terfi) Hatt ap ve Debisi
Ayrca, 500 mden uzun boru hatlarnda, pompa arzalar sonucu oluabilecek ar basn
dalgalanmalarn (su darbesi) nlemek iin ok yksek hzlardan kanlmaldr.
Mano metrik terfi ykseklii, bir referans dzlemine gre suyun pompa ile kazand
yksekliktir veya birim arlktaki svnn pompa girii ile k arasnda kazand
enerjidir. Bir pompann svy ykseltebilecei basma ykseklii olan ykseklik mss
(metre su stunu) olarak llr. Pompann manometrik terfi ykseklii (H m), statik
(geometrik) ykseklik (Hgeo) ile emme ve basma hattndaki yk kayplarnn (srekli (Hs)
ve yersel (Hy)) toplamdr (ekil Ek-2.5-2).
Dirsek k kayb
kayb
Pompa Vana
manometrik kayb
Ykseklik = Hm 4
Enerji izgisi
P4
Piyezometre izgisi
Giri yk Vana
P1 1 kayb
2 Pompa 3
ekil Ek-2.5-2. Pompann manometrik ykseklii (Topack ve Koyuncu, 2006)
377
Hm=Hgeo + Hs+ Hy (2.5)
elde edilir.
eklini alr. Bu formlde, Q yerine deer verilirse (k deeri sabit deerlerden hesaplanan
bir katsaydr) Hm deeri belirlenir. Q deerleri ile hesaplanan Hm deerleri bir grafik
zerinde gsterilirse, sistem (boru) karakteristik erisi ad verilen ve ekil Ek-2.5-3de
gsterilen grafik elde edilir.
Sabit devirde alan bir santrifj pompann rettii yk (h p) ile debi (Q) arasndaki
mnasebet pompa karakteristik erisi veya ksaca pompa erisi olarak
adlandrlmaktadr. ekil Ek-2.5-4de pompa erisi ile isale hatt karakteristik erisi
birlikte gsterilmitir. Pompa erisi ile boru karakteristik erisinin (sistem erisi) kesim
noktas iletme noktasdr. Bu nokta her zaman en verimli iletme artlarnda olmayabilir.
Bundan dolay, pompa gc ve veriminin incelenmesi gerekmektedir. Bir pompa iin yk-
debi, verim-debi ve g-debi erileri mevcuttur. Bu eriler, pompa karakteristik erileri
olarak adlandrlmaktadr (ekil Ek-2.5-5). Sz konusu eriler, pompa reticileri
tarafndan pompa deneylerinden elde edilmekte, pompa ile birlikte piyasaya srlmekte
veya istek halinde hazrlanabilmektedir. Pompa ykseklii erisinin ekli pompa seimi
asndan nemlidir. Santrifj pompalarda, motor hz (N) ve pompann ark (D)
deitirilerek pompa zellikleri de (Debi, manometrik ykseklik ve g)
deitirilebilmektedir. Aada bu ilikiler verilmitir:
Q x N.D3 (2.11)
Hm x N2.D4 (2.12)
Pw x N3.D5 (2.13)
378
2.5.1.6. Pompa Saysnn Belirlenmesi
Pompalar paralel veya seri balanarak, birlikte altrlr. Pompalarn paralel balanmas
(ekil Ek-2.5-6.a) ile debi art, seri balanmas (ekil Ek-2.5-6.b) ile ise basma ykseklii
art salanr.
Bir pompann terfi debisi ve ykseklii, boru hatt (sistem) karakteristik erisi ile pompa
karakteristik erisinin kesiimi ile elde edilir (ekil Ek-2.5-7). Birden fazla pompa
gerekmesi halinde iletme noktas ise ekil Ek-2.5-8deki gibi paralel bal pompalarn
karakteristik erisinin boru hatt (sistem) karakteristik erisi ile kesitirilerek elde edilir.
Pompalarn paralel balanmas halinde baslan toplam debi, pompalarn ayr ayr debileri
toplamndan daha dk olur.
Statik
yk
Debi (Q) (m3/s) Debi (Q) (m3/s)
ekil Ek-2.5-3. Tipik boru karakteristik erisi ekil Ek-2.5-4. Tipik pompa erisi
379
ekil Ek-2.5-5. Sistem karakteristik erisi (Topack ve Koyuncu, 2006)
Paralel balama
380
Seri balama
ekil Ek-2.5-6. Pompalarn paralel ve seri balanmas (Topack ve Koyuncu, 2006)
381
ekil Ek-2.5-8. Pompalarn paralel balanmas halinde mterek ve tekil alma
noktalarnn elde edilmesi
Gerekli aktif emme haznesi hacmi (V), pompalarn balama ve durma seviyeleri
arasndaki aktif hacimdir. Emme haznesinin faydal hacmi, ierisindeki sabit devirli
pompann alr ve kapal durumlarna gre aadaki gibi hesaplanmaktadr (Muslu,
1989).
V= Q/(4i) (2.14)
V : Hacim (m3)
Q : Ortalama pompa debisi (L/s)
i : alt says (Bir saatteki stop (durma) veya start (balama) says) (frekans)
(1/saat)
Saat bana en fazla 15 dng yaplmaldr. Dng salt says, mekanik dayankllk ve
elektrik motorlar gibi elektrik tehizatlarna baldr. Uzun terfi hatlarna atksu basan ve
ok sayda paralel pompa ieren pompa istasyonlarnda, her bir pompa devreye
girdiinde, devrede olan pompalarn debileri birlikte deimekte ve eitlenmektedir
(ekil Ek-2.5-9).
382
ekil Ek-2.5-9. Pompalarn devreye girme durumuna gre debideki deiim
Vt=Qt/(4i) (2.15)
ile hesaplanmaktadr. ekil Ek-5.2.9da verilen her bir pompann devreye girmesi
durumuna gre emme haznesi hacmi srasyla bir, iki, ve drt pompa devrede iken;
eklinde olmaktadr. V0, emme haznesinin altndaki l hacim olarak kabul edilirse,
toplam emme haznesi hacmi,
Vt= V0 + V1 + V2 + V3 + V4 (2.17)
383
QIN Q1 Q2 Q3 Q4 alma tarz - I
alma tarz - II
seviye4
V4 h4
balama
P4 balama
alma tarz - III
P4
7-15 cm
?H
7-15 cm 7-15 cm
?H
seviye3 durma balama balama
P4 P3 P4
V3 h3 balama
7-15 cm
?H
P3
?H
balama
P3
balama
seviye2 durma P2 durma
7-15 cm
P3
?H
P4 balama
7-15 cm
V2 h2 balama P2
?H
Vtot Htot
P2
balama durma
P1 P3 balama
durma P1
1=min 30 cm
seviye1
P2
V1 h1
1=min 30 cm
balama
h 1
P1 durma
P2
h
durma durma
h
seviye0
P1 P1 durma
V0 h0 P1-P4
0
0
h
h
ekil Ek-2.5-10. Pompalarn balama ve durma noktalarna gre emme haznesi hacmi
2.5.1.8. Kavitasyon
Kavitasyon davrann lmek iin NPSH (net pozitif emme basnc) deeri bulunur.
Tesisin NPSH deeri (NPSHP)pompann deeri (NPSHR) ile karlatrlr. Her durum iin
(NPSHP)>(NPSHR) olmaldr. NPSHR deeri pompa reticisi tarafndan verilir. Oran,
kavitasyonu nleme asndan aadaki gibi olmaldr:
(NPSH P )
1,3 (2.18)
(NPSH R )
Daha detayl bilgi iin DIN 24260 Blm 1 Rotodinamik pompalar ve rotodinamik pompa
sistemlerine bavurulmaldr.
384
EK 2.6. KUM VE YA TUTUCULAR
Kum ve ya tutucu nitelerin tasarm ile ilgili temel bilgiler aada verilmitir.
m3
Q
A(m 2 )
s
(2.19)
m
V
s
Derinlik (h) ve genilik (b) oran seimi yaplr. Bu orana bal olarak;
hesab ile ykseklik ve genilik hesaplanr. Parabolik en kesit halinde en kesit alan;
2
A(m 2 ) xhxb (2.21)
3
m3
Q
Ayzey (m 2 )
st
(2.22)
m
S
st
nce Ayzey hesaplanr. Daha sonra ise;
Seilecek olan deerler seilir. Wkum/hsf oran, Wkanal genilii, Wya/Wkum oran, as,
kum toplama blgesi as, Qkum deerleri seilir .
385
Kum toplama blgesi genilii hesab;
eklindedir. Eitlikte Wkanal, Wya/Wkum oran daha nceden seilmektedir. Wya yerine,
Wya/Wkum oranna bal olarak hesaplanan Wkum ifadesi yazlr ve sonuta, Wkum deeri
hesaplanr.
ifadesinden hesaplanr.
Wkum
hsf
Wkum (2.26)
hsf
ifadesinden hesaplanr.
0,6
W2 (2.29)
tan
386
ifadeleri ile htaban ve hst deerleri hesaplanr.
m Q pik / n
GSL (2.33)
saat Wya xL
hesab ile yaplr. Bu deer 25 m/saat deerinin altnda olmaldr.
h xW 0,3xW1
Aenkesit (m 2 ) (hsf xWkanal ) taban 3 (2.34)
2 2
A xL
t (dak ) enkesit (2.35)
Q/n
ile hesaplanr. (5.35) ifadesinden hesaplanan bu deer ortalama debi iin 20 dakikann
altnda olmaldr.
ile hesaplanr. Hesaplanan bu hava debisi iin bir blower (hava kr) seimi yaplr.
Yatay hz kontrol;
Q /n
Vyatayha (m / s) pik (2.39)
Aenkesit
hst
hst hbel
htaban
0.3
w3
w1 0.6
w2 w2
ekil Ek-2.6-1. Havalandrmal kum tutucu (ya tutma birimi dahil) en kesiti ve
boyutlandrma kriterleri (ATV, 1998)
Bekletme sresi seilir. Bu sreye bal olarak kum tutucu hacmi belirlenir.
m3
V (m ) t ( s ) xQ
3
(2.40)
s
Derinlik (h) ve ap oran (D) oran seimi yaplr (Genellikle, h/D=1/2). Ayrca, taban
eimi de belirlenmelidir (Genellikle, 1:1 alnr.). Buradan ap ve derinlik belirlenir.
388
EK 2.7. DEB LME BRMLER
Kanallar sv akn, kritik altndan sper kritik akm artlarna geirmek zere
tasarlanmtr. Parshall kanal durumunda ise bu gei boaz ksmnda daralma ve d
ile salanr. Bu dm akmn kanal boaznda kritik bir derinlikten gemesine neden
olur. Kritik derinlikte enerji minimuma iner. Kritik derinlik ak hzna baldr ve hzn
kesin yerinin tespit zorluu nedeniyle bu derinliin lm fiziksel olarak ok zordur.
Dier taraftan boaz ncesi derinlik ktle korunumu nedeniyle kritik derinlik ile
ilikilidir. Bu nedenle ak hz boaz ncesi derinliin lm ile hesaplanr.
Bu halde boaz ksmnda hidrolik srama gzle net olarak fark edilir. Yani boaz sonras
su seviyesi, boaz ncesi su seviyesinden belirgin derecede fark edilecek kadar dk
seviyededir.
389
Serbest akl Parshall kanalnda debi aadaki bant ile hesaplanr:
Q = C hn (2.41)
Burada;
olarak verilmektedir.
Bu halde boaz ksmnda hidrolik srama gzle fark edilemeyecek, yani boaz sonras su
seviyesinin, sramann fark edilemeyecei kadar yksek olduu ak artlar hakimdir.
Batm akl Parshall kanalnda debi aadaki bant ile hesaplanr:
Q = C h n - Qe (2.42)
Burada;
390
4 , 57 3,14H / h
h
Qe = 0,07 b0,815 H / h (2.43)
1,8 0,8
0,305 H / h 2,46
Burada;
Qe = CsQ3 (2.44)
Cs = (0.3281) b (2.45)
Burada;
Batm Parshall kanal iin C ve n sabitleri ekil Ek-2.7-2.deki grafikten, Q3, ise H/hnin ve
hnin fonksiyonu olarak ekil Ek-2.7-3deki grafikten bulunabilir.
ekil Ek-2.7-3. Genilii 3,05 mden byk batm Parshall kanal iin Q 3 sabiti (ztrk ve
di., 2006)
391
2.7.1.2. Savaklar
Dikdrtgen Savak
Dikdrtgen savaklarda temel prensip, debinin su derinliiyle (h, ekil Ek-2.7-4de savak
yk) dorudan ilikili olmasdr. Dikdrtgen savaklar, bastrlm, ksmen daraltlm
veya tamamen daraltlm olabilirler. Bastrlm dikdrtgen savaklarda daralma
yoktur, bu savaklarda (b) = (B)dir. Dier bir deyile entik yoktur, savak dmdzdr.
Tamamen daraltlm savaklarda, (B-b) > 4hmax (hmax savakta beklenen en yksek su
seviyesidir). Ksmen daraltlm savakta ise 0 < (B-b) < 4hmaxdr. Savaklarda daraltma, su
aknn savaa doru sktrlmas amacyla yaplr.
ISO (1980), ASTM (1993) ve USBR (1997) bastrlm, ksmen daraltlm veya tamamen
daraltlm dikdrtgen savaklar iin Kindsvater-Carter denklemini (2.46)
nermektedirler:
2
Q = Ce 2 g (b + K b )(h + K h ) 3 / 2 (2.46)
3
Burada;
Q : Debi, m3/sn
Ce : Dearj katsays, boyutsuz
g : Yerekimi ivmesi, m/sn2
b : entik genilii, m
h : Su seviyesi, metre
Kb ve Kh: Viskozite ve yzey geriliminin etkisi, m
(b+Kb) toplam etkin genilik, (h+Kh) toplam ise etkin savak yk olarak adlandrlr. g
= 9,8066 m/sn2, Kh = 0,001 mdir. Ce, b/B ve h/Pnin fonksiyonu; Kb, b/Bnin
fonksiyonudur. ekil Ek-2.7-5de ISO (15) ve LMNO (9)un eitli b/B deerlerinde h/P ye
kar Ce grafii verilmitir. Nmerik zmler iin eitli b/B oranlarnda K b deerleri ise
ekil Ek-2.7-6da verilmitir.
392
P, savak ncesi kretten itibaren llmeli ve P 0,1 m. olmaldr (0,1-10.000m).
entik genilii b 0,15 m, ve savak genilii B 0,15 m (0,15-10.000) olmaldr,
0 < b/B 1 ve 0 < h/P 2,5 olmaldr,
b < B (daraltlm savaklarda) ise (B-b) 0,2 m olmaldr.
393
ekil Ek-2.7-5. Dikdrtgen savaklarda debi katsays (ztrk ve di., 2006)
gen savaklarda temel prensip, dearjn genin tabanndan itibaren su ykseklii ile
orantl olmasdr. Bu mesafe su seviyesi (h) olarak adlandrlr (ekil Ek-2.7-4.). gen
savaklarda dearjdaki kk deiimler derinlikte byk deiimlere neden olduundan
dikdrtgen savaklara kyasla daha hassas savak yk lmlerine olanak tanr.
ISO (1980), ASTM (1993) ve USBR (1997) gen savaklar iin Kindsvater-Carter
denklemini nermektedirler:
Q : Debi, m3/sn
C : Dearj katsays, boyutsuz
394
: gen savak as, derece
h : Savak yk, m
k : Su seviyesi dzeltme faktr, m
C ve knn aya kar izilmi grafii ekil Ek-2.7-7.deki grafikte verilmitir. Otomatik
hesaplamalar iin gelitirilmi olan C ve k denklemleri 2.44 ve 2.45de verilmitir:
Manyetik akmlerler, ekil Ek-2.7-8.de grld gibi bir manyetik bobin seti ile bir
elektrot balantsndan meydana gelmektedir.
395
ekil Ek-2.7-8. Manyetik akmler (Topack ve Koyuncu, 2006)
396
EK 2.8. N KELTM
Dikdrtgen planl havuzlarda uzunluk ve genilik oranna bal olarak ve DIN 19552deki
genilik deerleri de dikkate alnarak, genilik ve uzunluk (L ve b) belirlenir.
En bata seilen bekletme sresi deerine gre havuz hacmi ve buradan havuzdaki kenar
su derinlii belirlenir.
Deiik havuz saylar iin bekletme sresi, yzey yk ve savak yk deerleri kontrol
edilir.
397
EK 2.9 AKTF AMUR SSTEMLER
Aktif amur prosesi tasarmnda izlenmesi gereken yntem aada zetlenmi ve akm
emas ekil Ek-2.9-1de verilmitir (ATV-131E, 2000).
SI = fsi CT (2.52)
XF = B XSS (2.53)
ifadesinden elde edilebilir. Atksuda kolay (RBKO) ve yava ayrabilen organik madde
(SBKO) ise:
RBKO = ST - SI (2.55)
398
SBKO = (CT - ST) - XI (2.56)
olarak hesaplanabilir.
Tablo Ek-2.9-1. Trkiye iin nerilen KO bileen yzdeleri (Orhon ve okgr, 1997)
KO BLEEN Toplam KOnin %si
nert znm KO, SI 3-10
nert Partikler KO, XI 5-15
Kolay Ayran Organik Madde, RBKO 5-8
Yava Ayran Organik Madde, SBKO 60-85
Proses Seimi: Proses seiminde dikkat edilmesi gereken temel hususlar aada
verilmektedir:
Atksu iinde ayran organik madde miktarnn BO5 parametresi ile ifadesi yeterli
deildir. Dolays ile organik madde gerektiren biyolojik azot ve fosfor giderimi
proseslerinin veriminin belirlenmesinde BO5 parametresi yetersiz kalmaktadr. Ktle
dengelerinde ve proses hesaplarnda organik madde miktarnn tamamn yanstan KO
parametresinin kullanlmas gerekir.
Karakterizasyon ile ilgili herhangi bir verinin olmamas durumunda biyolojik azot ve
fosfor giderimi iin uygun proses seimine ynelik KO bileenlerinin belirlenmesi tavsiye
edilmektedir.
399
leri biyolojik fosfor giderimi (BFG) uygulanacak durumlarda kolay ayran organik
madde (uucu ya asidi, fermente olabilen organik madde) potansiyeli az olan atksularn
artlmas iin artma konfigrasyonun seiminde bu hususa dikkat edilmesi
gerekmektedir (Henze v.d., 2008).
ATV-131E (2000) tasarm ynteminde aktif amur iin tasarlanan ve kolay ayrabilen
organik madde miktar az olan atksular iin A2O prosesi yetersiz kalabilmektedir. Bu
durumda ileri biyolojik fosfor giderimi prosesinin ve biyolojik azot prosesinin atksu
karakterizasyonuna gre uygun seilmesi gerekir (Insel ve di., 2012).
Ktle Dengesi: Proses tasarm iin ktle dengesi yaplmaldr (AKM, KO, toplam azot ve
toplam fosfor). Azot giderimi iin tasarlanan tm tesislerde azot dengesi kurulmaldr.
Ortalama atksu karakterizasyonuna gre tasarlanan aktif amur sistemlerinde giri
atksu karakterizasyon salnmnn (gnlk, mevsimsel vb.) verime etkisi irdelenmeli ve
bunun iin gerekli nlemler alnmaldr. Bu deiimin tesisteki tm atksu ve amur
artma nitelerinde de dikkate alnmas gerekmektedir (Metcalf & Eddy, 2003).
Emniyet Faktr (SF): Giri yknn gnlk deiimi dikkate alarak emniyet faktr
seilmelidir. Emniyet faktr nitrifikasyon prosesi iin aerobik amur yann
hesaplanmasnda kullanlmaldr. Emniyet faktr aerobik amur stabilizasyonu
sistemlerinde kullanlmaz.
Aktif amur prosesi tasarmnda ncelikle minimum proses scaklnn (T min) seilmesi
gerekir. Buna gre nitrifikasyon iin gerekli aerobik amur ya:
400
tss,aer = SF 3.4 1.103 (15-Tmin) (2.58)
Anoksik hacim oran (VD/VAT), denitrifiye edilecek azot miktarna bal seilmektedir.
Dolays ile denitrifiye edilecek azot miktar (SNO3,D), aktif amur zerindeki azot ktle
dengesinden yola klarak hesaplanabilir:
Formlde XOrgN,BM biyoktlenin oalmada kulland azot nutrient ihtiyac olarak dikkate
alnmakta olup havalandrma havuzu giri atksu BOsinin ortalama %3-2.5a
aralndadr. Yukarda (2.59) nolu denklemde istenilen k (dearj) standardna gre
ktaki nitrat konsantrasyonu kabul yaplmaktadr. kta inert organik azot, S org,EST
konsantrasyonu 1-2 mg N/L seviyesinde, amonyum azotu ise 0-1 mg N/L mertebesinde
kabul edilmektedir.
Sistemin toplam amur ya ise (2.61) no'lu denklemden elde edilmektedir. Hesaplanan
toplam amur ya (2.65) nolu denklemde tekrar kullanlarak (2.60) ilemlerine
iterasyon uygulanmaldr.
tSS , aer
tSS , dim
V (2.61)
1 D
VAT
Not: Hesaplanan anoksik hacim, denitrifikasyon iin gerekli olan toplam hacmi
yanstmaktadr. Bardenpho, kademeli besleme vb. birden fazla anoksik hacme sahip aktif
amur sistemleri iin anoksik hacim blmlendirilerek (paralanarak) kullanlabilir.
401
amur Hacim ndeksi (SVI) Seimi: amur hacim indisi proses ve atksu bileimine ve
reaktr karm zelliklerine uygun olarak seilecektir.
amur hacim indeksi doru tahmini boyutlandrma iin nemlidir. Biyolojik proses
modifikasyonu olmakszn sadece ikincil keltim tanknn bytlmesi gerektiinde,
boyutlandrmaya esas amur hacim indisi iin kritik mevsimlerdeki iletme kaytlar esas
alnmal veya zamann en az %85 inde gzlenen deer kullanlmaldr. SVI deneyinde
yarm saat bekleme sresinden sonra amur hacmi 250 mL/Lyi geerse amur svs,
tesis k suyuyla seyreltilerek deney sonunda 100 ve 250 mL/L arasnda bir amur
hacmi salanmaldr. Seyreltme oranlar hesaba katlarak seyrelmi amur hacmi (SH)
elde edilir. Elde mevcut tesislerde retilmi veri olmamas durumunda, kritik iletme
artlar hesaba katlarak yaplacak boyutlandrmada Tablo Ek-2.9-2deki deerlerin
kullanlmas tavsiye edilmektedir.
Tablo Ek-2.9-2. amur hacim indeksi iin nerilen deerler (ATV-131E, 2000)
SVI (mL/g)
Proses
Endstriyel atksu girii
Uygun Uygun olmayan
Nitrifikasyonsuz 100-150 120-180
Nitrifikasyonlu 100-150 120-180
(ve
amur 75-120 100-150
denitrifikasyon)
stabilizasyonu
Younlatrma Sresi (tTh): Son havuzu younlatrma sresi seilen prosese, son
keltim havuzu tabanndaki aktif amur konsantrasyonu ve SVI parametresine gre
seilmelidir.
kincil keltim tanklarnn boyutlandrlmasnda younlama sresi t Thn zel bir nemi
olmasndan dolay bu konuda, atksu artmann derecesine bal olarak, Tablo Ek-2.9-
3deki deerlerin alnabilecei nerilmektedir (ATV-131E, 2000).
Tablo Ek-2.9-3. Atksu artma derecesine bal olarak tavsiye edilen younlatrma
sreleri
Atksu Artma Tipi Younlatrma sresi tTH (saat)
Nitrifikasyonsuz aktif amur 1,5 2,0
Nitrifikasyonlu aktif amur 1,0 1,5
Denitrifikasyonlu aktif amur 2,0 (2,5)
Geri Devir Akm amur Konsantrasyonu (SSRS) ve amur Geri Devir Oran (SSAT):
amur geri devri ve sistemdeki aktif amur konsantrasyonu seimi, havalandrma havuzu
ve son keltim havuzlarnn boyutlarn etkilemektedir. Havalandrma havuzu AKM
konsantrasyonunun arttrlmas reaktr hacmini azaltacak, ancak son keltim havuzu
yzey alan ve derinliini artracaktr.
Dip (taban) amurunda ulalmas gereken AKM konsantrasyonu (SS BS), amur hacim
indeksi (SVI) ve younlatrma sresine (tTh) bal olarak aadaki ifadeyle
hesaplanabilir.
402
1000 3 (2.62)
SS BS * tTH
H
Son keltim Havuzu Yzey Alan (A ST): Yzey alan, ngrlen yzey yk (qA) ve
amur (kat madde) ykne (qSV) gre belirlenecektir. Aktif amur konsantrasyonu seilip
aktif amur reaktr ile birlikte son keltim havuzu da boyutlandrlacaktr. Son
keltim havuzu boyutlandrlmasnda yzey yk qA, amur yk qSV ve seyrelmi amur
hacmi (DSV) kullanlarak hesaplanabilmektedir (ATV-131E, 2000):
qSV qSV
qA [m/saat] (2.63)
DSV SS EAT H
Gerekli ikincil keltim tanklarnn toplam yzey alan aadaki gibi bulunur:
QWW , h
AST [m2] (2.64)
qA
Genellikle sadece yatay akl ikincil keltim tanklarnda giriteki debi datm yaps iin
ilave alan gerekmektedir. Datm yaps uzunluu yaklak olarak tankn yan duvarnn
derinliine eittir.
olarak adlandrlmaktadr.
Fazla Aktif amur retimi (SP d): Fosfor giderimi ve d karbon dozlamas yaplmas
durumlarnda oluacak ek amur miktar da dikkate alnarak havalandrma havuzunda
tutulan amur (MSS,AT) ve havuz sisteminin hacminin hesabnda ilemlere dahil
edilecektir.
403
Artlan atksu debisi bana biyolojik artmada oluan aktif biyoktle miktar:
YH ,Obs
X KO , BM (2.65)
(1 b.Ft .tSS )( RBKO SBKO )
sel solunum sonucu oluan inert partikler rnler, X P ise aadaki denklem
kullanlarak elde edilebilir:
formlnden hesaplanmaktadr.
X
SPd Qd WAS ,KO X F (2.68)
0,8 1,45
Ek biyolojik fosfor giderimi iin biyolojik olarak giderilen fosforun gram bana 3 gr AKM
hesaba katlabilir. Ezamanl (birlikte) ktrmeden ileri gelen kat madde, kullanlan
kimyasal madde tr ve dozuna baldr. 1 kg demir bana 2,5 kg ve 1 kg alminyum
bana 4 kg amur oluumu (kat madde) esas alnabilir. Fosfor gideriminden oluan
amur miktar;
ktrme iin kire kullanlacaksa kg kalsiyum hidroksit (Ca(OH2)) bana 1,35 kg AKM
amur oluur.
404
Havalandrma havuzunda uygun AKM konsantrasyonu seilerek
nitrifikasyon/denitrifikasyon havuzu iin gerekli toplam hacim aadaki formlle
hesaplanabilir:
Nitrat Geri Devri (sel Geri Devir): Denitrifikasyon prosesi iin aerobik havuzdan
anoksik havuza geri devretmesi gereken nitrat debisi hesaplanacaktr. Ayrca kesikli
denitrifikasyon eklinde havalandrlan aktif amurda evrim sresine karar verilecektir
(evrim sresi: aktif amur havuzuna uygulanan aerobik ve anoksik sre toplamna
eittir; Bir evrimin hidrolik bekletme sresi ierisinde tekrarlanma skl nitrat geri
devri ile doru orantldr). Nitrat geri devrinde havalandrma havuzundan anoksik
havuza girecek oksijenin minimize edilmesi gerekir.
Aerobik artlarda retilen nitratn, anoksik ortama tanmas iin isel geri devir
gerekmektedir. sel geri devir oran (RC) denitrifikasyon verimine (D) gre aadaki
ekilde hesaplanmaktadr:
1
D 1 (2.71)
1 RC
x
D 1 (2.72)
1 RS
Formldeki 'x deeri son reaktre beslenen atksu debisi orann gstermektedir.
S NO3,EST
tT t R (2.73)
CN
Anaerobik Selektr (Bio-P) Havuzu: Ar biyolojik fosfor giderimi prosesi iin anaerobik
selektr tank anoksik hacimden nce yerletirilecektir. Anaerobik havuza amur geri
devri veya isel geri devir srasnda nitrat yknn minimum seviyede olmasna zen
gsterilmelidir.
405
Oksijen htiyac: Havalandrma havuzunun oksijen ihtiyac belirlenerek uygun donanm
ve oksijen kontrol sistemi seilmelidir. Aktif amur sisteminin oksijen ihtiyac aadaki
ifadeler kullanlarak hesaplanmaktadr. Nitrifikasyon iin gerekli gnlk oksijen ihtiyac;
Saatlik maksimum oksijen ihtiyac (2.77), (2.78) ve (2.79) nolu denklemler kullanlarak
aadaki ekilde hesaplanmaktadr.
Alkalinite, SALK, EAT = 1,5 mmol/L deerinin altna dmemelidir, aksi halde alkalinite
ilavesi yaplmaldr.
407
2.9.2. Biyolojik Proses (Organik Karbon, Azot Giderimi) Hesabi Admlar (ATV-
A131E KO Bazl Ynteme Gre )
409
fC Karbon iin pik faktr -
fN Azot iin pik faktr -
qA Yzeysel ykleme hz m/sa
qSV amur hacim ykleme hz m/sa
DSV Seyreltilmi amur hacim indeksi L/m3
Son ktrme havuzu giriinde AKM
SSEAT kg/m3
konsantrasyonu
AST Son ktrme havuzu alan m2
Qwwh Saatlik yal hava debisi m3/sa
h1 Temiz su blgesi m
h2 Ayrma blgesi/ geri devir blgesi m
h3 Youn ak ve amur depolama blgesi m
h4 Younlatrma ve amur ayrma blgesi m
htot Toplam havuz derinlii m
olarak kabul edilir. Bu oran sisteme giren KO bana ne kadar nitratn denitrifiye
edileceini gsteren bir orandr. Buna gre Tablo Ek-2.9-6dan gerekli VD/VAT (anoksik
hacim/toplam hacim) oran seilir.
410
Tablo Ek-2.9-6. 10 oC -12 oC kuru hava scakl iin denitrifikasyon hacim orannn
belirlenmesinde kullanlacak deerler (giri kg BO 5 bana denitrifiye edilecek kg nitrat
azotu), (ATV-A131E)
SNO3,D/CBO,IAT
nde denitrifikasyonu Ezamanl ve kesikli
VD/VAT
yapan sistemler ve benzer denitrifikasyon yapan
prosesler sistemler
0.2 0.11 0.06
0.3 0.13 0.09
0.4 0.14 0.12
0.5 0.15 0.15
Hesaplanan SNO3, D/ CBO, IAT deerine gre VD/VAT oran tablodan seilir.
Gvenlik faktr (SF) seiminde; maksimum byme hznda deiimlere yol aabilecek
atksudaki substratlar, ksa dnemli scaklk deiimleri ve pHdaki deiimler, ortalama
k amonyum konsantrasyonu ve giriteki nitrojen ykndeki deiimlerin k
amonyak konsantrasyonu zerine etkileri gibi faktrler dikkate alnr. Daha nceki
deneyimlere dayanarak KO yknn 12000 kg/gn olduu durumlarda gvenlik
faktrnn 1,45 alnmas tavsiye edilir. Bylece ortalama k amonyum konsantrasyonu,
maksimum byme hzn negatif olarak etkileyen bir faktr bulunmadka 1,0 mg/L
civarnda tutulabilir. KO yknn 2400 kg/gnden kk olmas durumunda SF deeri
1.8 alnr.
411
Adm: Biyolojik fosfor giderimi
Bu sonuca gre (sadece biyolojik fosfor giderimi halinde) fosfor iin dearj standard
deeri salanamaz ise, artma tesisinde fosfor giderimi iin ilave kimyasal artma
uygulanmas gerekmektedir. Fosfor gideriminin gerekli olmad ve artlm suyun
sulama amal kullanlacak olmas durumunda kimyasal fosfor giderimi yaplmasna
gerek olmayabilir. Fakat zellikle hassas alanlara dearj yapan artma tesislerinde
biyolojik fosfor gideriminin yetmedii durumlar iin kimyasal fosfor giderimi yaplmas
gereklidir. Bu durumda oluacak kimyasal amur son ilemlerde (amur susuzlatrma ve
rtme) dikkate alnmaldr.
412
1
X COD, BM CCOD,deg,IAT Y
1 b t SS FT
FT = 1.072(T-15)
b: 15 oCde mikroorganizmalar iin lm katsays (gn-1)
Y: Mikroorganizma dnm oran (g KO/ g KObiyolojik ayrabilir)
FT: Scaklk dzeltme faktr
T: Scaklk, 0C
XCOD,inert,BM 0.2 X COD, BM tSS b FT
XinorgSS,IAT = B. XSS,IAT
B: AKMnin inert ksm: B deeri 0.2 ila 0.3 (%70 ila %80 organik) arasnda alnabilir. Eer
bu deer iin hibir alma mevcut deilse ham atksu iin B = 0.3 ve birincil ktrme
tankndan k iin B = 0.2 alnmas tavsiye edilmektedir.
XSS, IAT: Artma tesisi giriinde partikler KO konsantrasyonu, mg/L
Biyolojik fosfor giderimi iin biyolojik giderilen fosforun miligram bana 3 mg AKM
hesaba katlabilir. Kimyasal fosfor gideriminde ise; kimyasal olarak demir bileikleri
kullanlmas durumunda mg giderilen fosfor bana 6.8 mg AKM ve kimyasal olarak
alminyum bileikleri kullanlmas durumunda mg giderilen fosfor bana 5.3 mg AKM
olumaktadr.
Adm: Biyolojik reaktr iinde gerekli olan AKM ktlesi (MSS, AT):
413
Adm: Son ktrme havuzu dip amurunda AKM konsantrasyonu (SS BS):
1000 3
SS BS tTh
SVI
SVI: amur hacim indeksi, L/kg
tTh: Son ktrme havuzunda amur younlatrma sresi, saat
Tablo Ek-2.9-8. Atksu artma derecesine bal olarak tavsiye edilen younlatrma sresi
Atksu Artma Tipi Younlatrma sresi tTH (saat)
Nitrifikasyonsuz aktif amur tesisleri 1.5 2.0
Nitrifikasyonlu aktif amur tesisleri 1.0 1.5
Denitrifikasyonlu aktif amur tesisleri 2.0 (2.5)
ktrme havuzlarnn tabanndan amur ekilirken oluan ksa devre akmlar sebebiyle
havuz tabanndaki AKM konsantrasyonu geri devir amuru ierisinde seyrelir. ktrme
havuzlarnda amur toplama yntemine gre SSRS hesab aadaki gibi yaplmaktadr.
RS = QRS/Q
QRS: Geri devir amur debisi
414
sel geri devir oran:
S NH 4, N
RC 1
S NO3, EST
RC IR RS
RS SS RS
SS AT
1 RS
SPd
V AT
SS AT
415
OUd, N: Nitrifikasyon sonucu tketilen oksijen miktar, kg O2/gn
SNO3, D: Denitrifiye edilecek nitrat konsantrasyonu, mg/L
SNO3, IAT: Giri nitrat konsantrasyonu, mg/L
SNO3, EST: k nitrat konsantrasyonu, mg/L
f C (OU d ,C OU d , D ) f N OU d , N
OU h
24
Yzeysel ykleme hz
q SV q SV
qA
DSV SS EAT SVI
0.5 q A (1 RS )
h2
1 DSV / 1000
SS EAT q A (1 RS ) tTh
h4
SS BS
417
EK 2.10. LAGNLER
VI+PE 0,5 m3/kii olacak ekilde seim yaplr. Bu seime bal olarak lagn hacmi
bulunur.
(2.79)
(2.80)
Derinlik (h) 1,5 m olacak ekilde seilir. Lagn yzey alan bulunur.
(2.81)
AI+PE 5 m2/kii olacak ekilde seim yaplr. Bu seime bal olarak lagn yzey alan
bulunur.
(2.82)
(2.83)
(2.84)
418
Uzunluk: genilik 3: 1 olacak ekilde seim yaplarak yzey boyutlar belirlenir.
BA = BR.h (2.85)
Lagn hacmi;
(2.86)
(2.87)
Yzey alan yaklak kare olacak ekilde kenar boyutlar belirlenir.
(2.88)
(2.89)
BO giderim katsays, k (T), k (20C) = 0,015 alnarak lagndeki atksu scakl (T)na
gre belirlenir.
419
(2.90)
= 1,035 alnr.
(2.91)
Oksijen gereksinimi;
(2.92)
(2.93)
(2.94)
420
EK 2.11. BYOFLM SSTEMLER
Gerekli filtre hacmi, (VTF), hedef artma seviyesine bal olarak belirlenir.
Damlatmal filtre hacmi hesabnda artma seviyesine bal olarak, karbonlu madde
gideriminde hacimsel BO5 yk ve nitrifikasyon olmas halinde ise hacimsel TKN yk
kg/(m3.gn) kullanlmaldr.
[m3] (2.95)
Nitrifikasyon iin:
[m3] (2.96)
olmak zere,
[m3] (2.97)
bulunur.
[mg/l] (2.98)
eitliinden bulunur.
(2.99)
ifadesinden bulunur.
421
Maksimum giri kuru hava debisi ve geri devir orann kullanarak maksimum filtre
hidrolik yk,
[m3/sa] (2.100)
[m2] (2.101)
[m/sa] (2.102)
Yzey yk 0,4 ila 0,8 m/sa arasnda olmaldr. Plastik dolgulu sistemde st limit
korunmaldr. Bu limit deerler salanmyor ise hesaplar yeni ykseklik ve yeni geri devir
oran deerleri seilerek tekrarlanmaldr.
Ykama (srkleme) hzn da salamak koulu ile datc kol says belirlenmeli.
Gerekli teorik yzey, ARC seilecek kaskat saysna gre aada verilen denklem ile
bulunabilir.
[m2] (2.103)
[m2] (2.104)
olur.
Gerekli toplam teorik yzey reaktre gelen BO5 yk ve TKN yknden hesaplanaca
gibi izin verilen yzey yk, BA,BOD ve BA,TKNden de hesaplanabilir.
422
ARC = ARC,C + ARC,N [m2] (2.105)
retici firmann belirledii standart biyodisk yzey alan seilir. Buna gre birbirine
paralel ka nitenin gerektii hesaplanr.
[m3]
(6.15)
Tek Kademeli Damlatmal Filtre ve Dner Biyodiskler iin Son keltim Tank
Tasarm
Tek kademeli damlatmal filtre ve Dner biyodiskler iin gerekli son keltim tank
tasarmnda hidrolik kriterler olan yzey yk hz (qA) ve bekletme sresi (tSST)
kullanlacaktr.
Son keltim tanknn yzey yk, tm geri devir debileri de alnarak dikkate alarak
keltim tankna gelen maksimum saatlik debi (Q SST) nin son keltim tanknn yzey
alana (ASST) blnmesi ile bulunur. Bu nedenle yzey yk:
(2.106)
olmal ve,
(6.17)
Damlatmal filtre ve Dner biyodiskler iin uygulanacak son keltim tanknn yzey
yk, keltim AKM k SSe<20 mg/L olmas iin 0,8 m/sati amamaldr. Gerekli tank
yzey alan:
[m2] (2.107)
423
[sa] (2.108)
bu deer 2,5 saten az olmamaldr.
[m3] (2.109)
Son keltim tank giri akmna fosfor ktrmek zere kimyasal veya polimer eklemesi
yaplyorsa ve minimum havuz derinlii h SST2,5 m (dairesel kesitli tanklarda yar apn
2/3ndeki derinlik) ise yzey yk 1 m/sa deerine ykseltilebilir.
Ara keltim tank veya ksa bekletme sreli durumlarda (pik debiler iin) yzey yk
1,5-2 m/sa seilebilir. Son keltim tanknda kelebilirlik iin artlar uygun deil ise
(QWW debisinde n keltim tanknn tSST<0,75 sa, atksu debisinin 2,2QDWden byk
olmas, QDWde kk geri devir oranlar olmas durumunda) tankn yzey yk %20
orannda azaltlmaldr.
424
EK 2.12. FOSFOR GDERM N ARITMA TESS TASARIMI
Toplam fosfor,
znm fosfor ile askda fosfor
trlerine bal olarak iki ekilde gerekletirilebilir. Bu iki yntemden; toplam fosfora
dayal olarak yaplan tasarm daha kolay olmakla beraber, emniyeti dktr.
Hzl sonu veren ancak tam manasyla gvenilir bir yntem olmayan bu tr tasarmda,
tesis k suyunda ayr ayr hesaplanan znm ve askda fosfor miktarlar esas alnr.
Tablo Ek-2.12-2 ve Tablo Ek-2.12-3de ise, ift ortaml (plastik ve kum tabakal) temas
yzeyli filtrelerde, alminyum ve demir tuzlar ile fosfor giderimi iin giri ve k suyu
toplam fosfor deerleri ile mol oranlar verilmitir.
425
Literatrde, k suyundaki toplam fosforun mol oranlaryla (MO) ifade edildii ok
sayda rnekle karlalr. ekil Ek-2.12-1.de, fosfor gideriminin mol oranlaryla
gsterildii e zamanl kelme erileri verilmektedir.
Tablo Ek-2.12-2. Temas filtrasyonu ile ktrmede, Fe+++, Fe++ ve Al+++ ile fosfor giderimi
Mol oran k Giri k Molar giderim
ktrc suyunda Top. P PO4-P Top. P PO4-P mol P/mol
Me/znm P gP/m3 g P/m3 g P/m3 g P/m3 Me
Fe+++ 0,8 0,54 0,25 0,31 0,25 0,46
Fe+++ 1,1 0,4 0,16 0,24 0,16 0,40
Fe+++ 1,1 1,73 0,65 0,90 0,65 0,42
Fe++ 1,2 3,87 1,55 1,71 1,55 0,44
Fe++ 1,2 1,09 0,33 0,50 0,33 0,47
Fe++ 5,5 1,37 0,22 0,44 0,22 0,13
Al+++ 0,3 - 1,23 - 1,23 0,79
Al+++ 1,1 - 0,83 - 0,83 0,47
Al+++ 1,4 - 0,34 - 0,34 0,50
Al+++ 6,9 - 0,05 - 0,05 0,11
Al+++ 7,7 0,19 0,05 0,19 0,05 0,11
Tablo Ek-2.12-3. Demir slfat ile ezamanl ktrmeyi takiben temas filtrasyonu
kndaki AKM ve fosfor deerleri
AKM (g SS/m3) Askda P (g P/m3)
E Zamanl ktrme k
10 3 0,44 0,18
(temas yzeyli filtrasyon girii)
Temas yzeyli filtrasyon k 6 3 0,21 0,09
426
ekil Ek-2.12-1. Ezamanl ktrme iin giri akmna ilave edilen metal tuzu miktar ve
metal/fosfor mol oran arasndaki iliki (ABD ve Danimarkadan tesis rnekleri) (Henze
vd., 2002)
Toplam Fosfor (Cp) ierii; znm Fosfor (Sp) ve Askda (partikler) Fosforun (Xp)
toplam olarak ifade edilir (Henze vd., 2002):
Cp = Sp + Xp (2.110)
Kimyasal ktrme sonras znm fosfor (Sp) miktar iin yaplan teorik hesaplamalar
net deildir. Sz konusu hesaplamalar iin kullanlan, alternatif ampirik ifadeler
mevcuttur.
Fosfor konsantrasyonlar genellikle, ktrme ileminde kullanlan metal tuzu miktar ile
kelen fosfor miktarnn bir fonksiyonu olan mol oran birimiyle ifade edilir. Bu oran,
kelme ilemi srasndaki kalsiyum miktar, pH ve alkalinite deiikliklerini yanstc
zellik tamamaktadr.
427
Aadaki grafiklerde, farkl kimyasallarla giderim iin, znm fosfor ile srasyla
kullanlan metal tuzu dozaj, deien kalsiyum miktar, pH ve alkalinite ilikisi
gsterilmektedir (ekil Ek-2.12-2. ve 2.12-3. ve 2.12-4.).
ekil Ek-2.12-2. Metal dozlama (Me / P) ile ezamanl ktrme prosesi knda
ortalama znm fosfat konsantrasyonu, Sp (pH ve kalsiyum deiimleri dikkate
alnmamtr; bunlar bir sonraki ekilde gsterilmitir. Oksijen doygunluu ise tipik
olarak % 25dir. Danimarka rnekleri) (Henze vd., 2002)
428
ekil Ek-2.12-3. Demir slfat ve Fe (ll) ile ezamanl ktrme.
Deien Fe/P-mol oranlarnda, pH ve kalsiyumun bir fonksiyonu olarak
znm fosfat deerleri, 1,0/1,5/2,0 (Henze vd., 2002)
429
ekil Ek-2.12-4.ktrme sonras Al (lll) kullanm.
znm fosfatn pH ve alkalinite ile deiimi.
Kalsiyum aktivitesi = 40 g/m3. A: AI/P= 1 MR. B: AI/P=2 MR.
Not: Y eksenlerindeki lekler farkldr. (Henze vd., 2002)
430
letme tecrbelerine dayal olarak, farkl kimyasal fosfor giderim yntemlerine ynelik
hazrlanm k suyu askda kat madde miktarlar ve ierdikleri fosfor oranlar, Tablo
Ek-2.12-5. kullanlarak, tesis kndaki askda fosfor (Xp) miktarn ngrmek
mmkndr (Henze vd., 2002).
431
EK 2.13. FLTRASYON
Q debisinde ve Qt kombine atksu giri debisine sahip bir filtre iin tasarma esas mevcut
artlardaki atksu karakterizasyon deerleri kullanlmak art ile filtrasyon prosesinin
tasarm bu blmde gsterilen hesaplama teknii kullanlarak yaplabilir.
KO = 60 mg/L
BO = 10 mg/L
NH4-N = 5 mg/L at T> 12oC
Ptop = 0,5 mg/L
Ntop = 18 mg/L
Bir filtrasyon sistemi, k suyu kalitesi esas alnarak zellikle fosfor ierii ile ilgili
gereksinimlere ulamak iin planlanr. Fosfor giderimi iin aktif amur sistemlerinde e
zamanl ktrme ile kombine edilmi biyolojik n giderim nerilir ve floklasyon
filtrasyonu uygulanr.
kincil keltim havuzu knda 1 mg/L fosfor ierii olduu kabul edilir.
Aa ak vastas ile filtrasyon yapan bir filtre nitesinin ykleme hzlar aadaki gibi
seilmitir.
Filtre oran;
Kuru hava: Vf= 7,5 m/sa
Atksu girii ile kartrlm: Vf= 15 m/sa
Afilt. = Q/Vf
Filtre nitelerinin saysnn seimi ile ilgili olarak aadaki kabuller hesaba katlmtr.
olmaldr. Nihai yapnn planlanmas iin filtre materyali seimi ile ilgili olarak balang
ykama hz 80 m/sa olmas arttr (Tablo Ek-8.1.1 ve 8.1.2.ye baknz).
432
nite says:
nite says seildikten sonra her bir nite iin gerekli alan (Ai) ile arplarak tekrardan
gerekli filtre yzey alan kriterini salad kontrol edilir.
Su Ykseklii
Koaglan Dozaj
Dozlanacak kimyasal olarak Demir klorit slfat (FeClSO 4) ngrlmtr. Mol oran 2
seilmitir. rnein 1 mg/L fosfor ierii olan atksuya 3-4 mg/L Fe+3 olacak ekilde
kimyasal dozlamas yaplmaldr. Koaglan filtre giriine dozlanr. Koaglan ile atksuyun
iyi kartndan emin olmak iin besleme pompasndan, filtre boru hattna besleme
yaplabilir.
Tasarm
Q debisi iin 4 mg/L Fe olacak ekilde (184 g/L Fe+3 olacak ekilde seyreltilmi FeClSO4
zeltisinden)
433
Koaglan eklentisinden kaynaklanan katlar;
Filtre k suyunda kalan KM miktar 5 g/m3 olarak kabul edilirse, filtrede tutulan
miktar;
Geri ykama program olarak Tablo Ek-8.1.3e gre seilen bir ykama program kullanlr.
Toplam ykama program, gei ve beklemeler dahil olmak zere 21 dakika srmektedir.
Filtre edilmi su, yine filtreleri ykamak iin kullanlr. Tablo 8.5e gre bir filtre nitesinin
ykanmas esnasndaki filtre sznt suyu ihtiyac;
(d T) * 2 = Va
b/5 dk = e
(e T) * 5 dk = Vb
Eer gerekli ise rezervuar hacmi pompa haznesi girii tarafnda belirlenir.
434
amur Rezervuar
Ayn zamanda amur geri besleme pompalar ile ilgili olarak toplam amur miktarnn
fazlas su ykseklii 2 m olacak ekilde bir rezervuar yaplmas gerekir.
Vrez= 2. Ai + V
Bu tip tasarmda depo bir sonraki filtre ykama zamanna kadar boaltlmaldr (Atksu
Artma Tesislerinin Fazla Yklenmesi).
60 dk/sa/21 dk * Vrez
435
EK 2.14. YERNDE ARITMA SSTEMLERNN PROSES TASARIMI
Kii bana oluan atksu miktar kii says ile arplarak gnlk debi bulunur. Bu debiye
gre bal Tablo 16.3den uygun septik tank hacmi seilir. Uygun deer tabloda mevcut
deil ise, enterpolasyon yaplarak istenilen tasarm deerine ulalabilir.
BO deerine bal olarak hidrolik yk (LV) Tablo 16.4ten seilir ve aadaki formlden
gerekli szdrma alan bulunur.
veya
(2.112)
kg/(m3.gn) (2.113)
(2.114)
(2.115)
(2.116)
436
Havalandrma yukarda verilen deeri salad srece aralkl olarak ta yaplabilir.
(2.117)
(2.118)
(2.119)
(2.120)
VI+PE 0,5 m3/kii olacak ekilde seim yaplr. Bu seime bal olarak lagn hacmi
bulunur.
(2.121)
(2.122)
Derinlik (h) 1,5 m olacak ekilde seilir. Lagn yzey alan bulunur.
(2.123)
437
Uzunluk:genilik 3:1 olacak ekilde seim yaplarak boyutlar belirlenir.
Damlatmal filtre:
[m3] (2.124)
[mg/L] (2.125)
Dner datcda istenilen CBO,InB,RF 120 mg/L deerini ve/veya devir oran RRDW =1i
salamak iin kontroller yaplmaldr.
(2.126)
Maksimum giri kuru hava debisi ve geri devir orann kullanarak maksimum filtre
hidrolik yknn belirlenmesi
[m3/sa] (2.127)
[m2] (2.128)
[m/sa] (2.129)
Biyodisk:
Gerekli teorik yzey, ARC seilecek kaskat saysna re aada verilen denklem ile
bulunabilir.
[m2] (2.130)
438
Gerekli toplam teorik yzey reaktre gelen gnlk BO 5 yknden hesaplanaca gibi izin
verilen yzey yk, BA,BOden de hesaplanabilir.
retici firmann belirledii standart biyodisk yzey alan seilir. Buna gre birbirine
paralel ka nitenin gerektii hesaplanr.
[m3] (2.131)
Son keltim tanknn yzey yk hz, tm geri devir debilerini dikkate alarak keltim
tankna gelen maksimum saatlik debinin (Q SST) keltim tanknn yzey alanna (ASST)
blnmesiyle bulunur. Yzey yk:
(2.132)
olmal,
(2.133)
[m2] (2.134)
[sa] (2.135)
bu deer 2,5 saden az olmamaldr.
439
Gerekli tank hacmi:
[m3] (2.136)
AI+PE 5 m2/kii olacak ekilde seim yaplr. Bu seime bal olarak bitki yatann
gerekli yzey alan bulunur.
(2.137)
Uzunluk: Genilik 3:1 olacak ekilde seim yaplarak yzey boyutlar belirlenir. Yatan
kabul edilebilir minimum genilii (W) aadaki forml ile hesaplanabilir:
0,5
1 Q. Abitkiyata
W (2.138)
y m.k s
Kaynaklar
Arceivala, S. J., evre Kirlilii Kontrolnde Atksu Artm, Atlm Offset, (eviren: V.
Balman), 2002.
ASTM (1993). American Society for Testing and Materials (ASTM (1993). ASTM D5242.
Standard test method for open channel flow measurement of water with thin plate
weirs.1993.
440
ATV-DVWK-A 134 E (2000). Planning and Construction of Wastewater Pumping Stations.
OB (2010). Atksu Artma Tesisleri Teknik Usuller Teblii, TC evre ve Orman Bakanl
(T.C. evre ve ehircilik Bakanl), Resmi Gazete Tarih: 20.03.2010, Say: 27527.
DIN 19569-7 (2008). Sewage Treatment Plants Principles for The Design of Structures
and Technical Equipment Part 7: Station for the Transfer of Faecal Sewage
DIN 4261-1 (2010). Small Sewage Treatment Plants Part 1: Plants for Wastewater
Pretreatment
DIN EN 12255-10 (2001). Waste Water Treatment Plants Part 10 Safety Principles
DIN EN 12255-9 (2002). Wastewater Treatment Plants Part 9: Odour Control and
Ventilation
DIN EN 1333 (2006). Flanges and Their Joints - Pipework Components - Definition and
Selection of Pipes
DIN EN 476 (2011). General Requirements for Components used in Drains and Sewers;
Henze, M., Harremoes, P., Jansen, J. C., Arvin, E., (2002). Wastewater Treatment: Biological
and Chemical Prosesses. Springer-Verlag Publishing.
Metcalf & Eddy (2003). Wastewater Engineering, Disposal and Reuse, Mc Graw Hill
Publishing.
441
Muslu, Y., (1989). Terfi Merkezleri ve sale Hatlar, Cilt I, T Matbaas.
Qasim, S.R., (1999). Wastewater Treatment Plants; Planning, Design and Operation,
Technomic Publishing Co. Inc.
442
EK 3 ATIKSU ARITMA TESSLERNN YAPISAL TASARIMI VE MEKANK EKPMAN
SEMNE YNELK NORMLAR
Bir atksu artma tesisinin tasarm esnasnda, aadaki genel artlarn dikkate alnmas
gerekmektedir (DIN 12255-1).
443
Enerjide uzun sreli kesinti olduunda, acil durum g niteleri veya arza
srasnda yeterli enerjiyi karlayabilecek e deer bir tesisat olmaldr (rnein
mevcut tanabilir bir g kaynana kolaylkla balant salayabilen dzenek gibi).
444
Betonun basn dayanm 35 N/m2den az olmamaldr. Duvar tepesindeki donaty
kaplayan betonun ortu kalnlg, buz ozucu tuza maruz kalnan durumlarda
normalden en az 1 cm daha fazla olmaldr.
Tekerleklerdeki en yuksek basn, lastik tekerlerde 2,5 MN/m2 ve poliuretan
tekerlerde 5,0 MN/m2 olacak ekilde snrlandrlmaldr.
Tekerlekler poliuretan oldugunda, beton yollar elik plakalarla veya uygun diger
bir malzeme ile korunmu olmaldr.
3.1.3.5. Eriim
Kapal odalarda, nemli ortam artlarnn ve kirli havann bulunma olasl ile patlama
riskleri, Blm15 (DIN 12255-10 ve TS EN 12255-10)e gre dikkate alnmaldr. Yeterli
445
havalandrma (DIN 12255-9 ve TS EN 122255-9a uygun olarak) salanmaldr.
Gerektiinde, donmaya kar koruma salanmaldr.
Butun donanmn her turlu bakm, onarm ve yer deitirme ilerine imkn verecek
ekilde bir kaldrma arac tedarik edilmeli veya gerekli duzenlemeler yaplmaldr.
446
3.1.4. Donanm le lgili Genel artlar
Fiziksel yukler (Trafik yukleri, ruzgar yukleri, kar yukleri, iletme yukleri ve
hareketli yukler gibi)
Sv yukleri (Tasarm yuku, en fazla yuk, alarm yuku gibi)
Tama gucu (Surekli yuke dayanma kapasitesi, en fazla yuke dayanma kapasitesi
gibi)
Kullanm faktoru, KA
EN 60034-1e gre iletme modu
EN 60529a gore mahfazalarla (IP kodu) saglanm koruma derecesi: Su
seviyesinin uzerine yerletirilmi ancak su jeti knn olabilecegi yere yakn bir
yerde konumlanm butun dililer ve miller su puskurmesine kar EN 60529 IP 54
snfna gore, dogrudan su jetleri ile temizlenecek butun dililer ve miller EN
60529 IP 55 snfna gre, suyun iinde daldrlm halde bulunan butun dililer ve
miller EN 60529 IP 67 snfna gre korunmaldr.
Hizmet omru snflar: Tasarm hizmet omru, hizmet omru snflarna ayrlr (Tablo Ek-
3.1-1).
Atksu artma tesislerinin donanmnn sorunsuz almasn salamak iin (rnein dner
rulmanlar, kayar rulmanlar, dililer, zincirler, halatlar ve kasnak kaylar, kavrama ve
fren balatalar gibi) deiken yuklere maruz kalan paralarn hizmet mrleri iin farkl
artlar belirtilmitir. Hizmet omru snf seiminde, gerek yuk dikkate alnmaldr. Bu
yukun tasarm yukunden farkllk gsterebilecei unutulmamaldr.
Gerekli tasarm hizmet omru, DIN EN 12255in dier bolumlerine ilave edilmi gerekli
hizmet omru snfndan elde edilebilir. Bu hizmet omru snflarnn derecelendirilmesini
de ieren ayrntl bilgiler Tablo Ek-3.1-2de verilmitir. Donanmn tipine bal olarak,
etkin yukleme anma yukunden daha az olabilir. Dolaysyla, sadece bu sebepten dolay
etkin hizmet omru tasarm hizmet omrunden daha uzun olabilir.
447
Bu parametreler, motorlarn ve dier elektrikli bileenlerin almas uzerindeki etkilere
ilikindir. Bu parametreler, ilgili birimin bileenlerinin karlamas gereken artlara
uyulmas iin seilmitir. Bu durum, ilgili dier artlar geersiz klmamaktadr.
rnek: Syrclarn tahrik mekanizmalar, anma yukunde (butun temel yukler etkin
olduundaki tekerlein dnme direncine karlk gelen) nadiren yuklenirler. Bu sebeple,
byle bir donanmn etkin hizmet omru Tablo Ek-3.1-2de verilen 20000 saat deerinin
bir kat olarak kabul edilebilir. Ancak bir syrc anma yukune yakn bir deerde surekli
altrlrsa, buna karlk gelen daha yuksek bir hizmet omru snf uzerinde mutabakata
varlabilir.
Fazla yuklemeye maruz kalan zgaralar gibi, altrldklar ortalama yukleri anma
yuklerine yakn seviyede olan, dier donanmn tasarm hizmet omru deerlendirilirken
bunlarn nispeten daha ksa olan altrlma sureleri dikkate alnmaldr. Bu donanm
surekli altrlma esnasnda yuklenmise, buna karlk gelen daha yuksek bir hizmet
omru snf kararlatrlmaldr.
Not: Belirli donanm ile ilgili olarak ilve bilgiler, DIN 12255-3, DIN 12255-8, DIN 12255-
13, DIN 12255-14 ve DIN 12255-16 standartlarnda belirtilmitir. lgili dier mevzuat ve
standartlar (rnein vinler iin) dikkate alnmaldr.
448
3.1.4.2. Genel Tasarm artlar
Yurume yollarnn yuk tama kapasitesi, tasarm trafik yukunden bamsz olarak, en az
3,5 kN/m2 olmaldr. Ayrca, bir yurume yolunun en buyuk egimi 10 mmyi veya akln
1/200unu amamaldr.
Kablo makaralar iin kullanlan yayl motorlar sadece kullanm saysnn ylda 1000 adedi
ve yol uzunluunun 30 myi gemedii durumlarda kullanlabilir.
449
Atksu, amur veya urutucu gaz tayan boru hatlar iin, boru konumlanmas,
profil ve ak hz, kelme (gaz veya hava borularnda younlama ile birikme) ve
gaz birikmesini nleyecek ekilde olmaldr,
Bunun mumkun olmadg yerlerde, okeltinin, yogunlamann ve gaz birikmesinin
uzaklatrlmas iin uygun vastalar salanmaldr,
Boru hatlarnn yan kollar muhtemel engeller oluturacak ekilde yaplmamaldr,
Aksi belirtilmedike, dirseklerin yarap anma apnn en az u kat olmaldr,
Aksi bildirilmedike, plastik borular en az PN 6 beyan basncna sahip olmaldr,
Paslanmaz elik boru hatlarnn et kalnl en az ISO 4200de verilen A aralnda
olmaldr,
Aksi kararlatrlmadka dier paslanmaz elik boru hatlarnn et kalnl en az
ISO 4200de verilen D aralnda olmaldr,
Borular kolaylkla tannabilir olmal veya tannabilmeyi kolaylatrmak asndan
iaretlenmelidir,
Boru hatlar gerektiinde su ve gaz szdrmaz olmal ve szdrmazlk kontrolleri
yaplmaldr.
e) fleyiciler, kompresrler
g) Elektrik donanm
450
h) Malzemeler ve bunlarn korozyondan korunmas
) Kaynakl imalat
451
i) Syrclar
Ykler ve boyutlandrma:
Kopruler uzerindeki trafik yuku 1,5 kN/m2 olarak kabul edilmelidir. Daha yuksek
trafik yukleri uzerinde de mutabakat saglanabilir,
Trafik yukunun haricinde kendi agrlgnn ve ana yuklerin birleik etkisi altnda en
buyuk sehim aklgn 500de 1i kadar olmaldr,
Mesnet yaps, iletme yukleri de dahil temel yuklerin syrc performansn
azaltacak veya kalc ekil bozukluuna yol aacak herhangi bir eilmeye sebep
olmamaldr,
Fren motorlar veya benzer ileve sahip cihazlar, kaldrma dililerinin tahrik birimi
olarak kullanlmaldr,
Betondan yaplm tekerlek yollar uzerinde alan syrclarn tekerleklerinin eni
ve ap, izin verilebilir boyut tolerans, Tablo Ek-3.1-3de belirtildii gibi olmaldr.
452
Dikdrtgen tanklar iin kprl syrclarnn tasarm artlar
Kopru syrclar, yanal klavuz makaralar, raflar, zincirler gibi kopruye pozitif yon veren
cihazlarla birlikte taklmaldr,
Tekerleklerin donuu izlenmelidir,
Fren motorlar veya benzer ilevli dier cihazlar dikdrtgen tanklarda syrclarn
hareket ettirilmesi iin kullanlmaldr.
453
3.1.4.4. Gvenlik
Guvenlik artlarna ilikin ilve bilgi iin Blm 15 (DIN EN 12255-10)a baklmaldr.
3.1.4.5. Dokmantasyon
3.1.5. Testler
Atksu artma tesisinin ilevine ve performansna dair deney ilemleri ve genel veriler,
Blm 3de (DIN EN 12255-11)de belirtilmitir.
454
3.1.5.2. Beton Yaplarn Szdrmazlk Deneyi
Sv ieren beton yaplarn szdrmazlk deneyi, yaplarn sv veya su ile doldurulup tekrar
geri boaltlmadan nce gzle incelenip, ulusal ynetmeliklere gre szntnn olulmesi
suretiyle yaplmaldr.
Byle bir deney, uygun bir sv kullanlarak ve basn uygulanarak yaplr. Uygunsa ve yap
veya donanm basn altnda iletiliyorsa, bir vakum deneyi gerekletirilebilir. Basn ve
vakum deneyleri iin ulusal mevzuata ve standartlara uyulmaldr.
Atksu artma tesislerinin statik projelerinde dikkat edilmesi gereken ana hususlar
aada zetlenmektedir:
455
3.1.6.2. Mimari Projeler
Herbir yap iin ayr ayr olmak zere tasarmdaki fonksiyonel projeler dorultusunda,
yaplara ait statik hesaplar sonucu tespit edilecek kesit kalnlklarn ieren, lekli plan-
kesit grn ve gerekli detaylar ieren mimari projeler hazrlanmaldr.
456
EK 3.2. IZGARA VE ELEKLER
Dik ubuklu ve eimli ubuk zgaralar iin dikkat edilmesi gereken baz yapsal tasarm
bilgileri aada belirtilmitir.
Eimli ubuk zgaralar iin temel boyutlar ve saysal deerleri ekil Ek-3.2-1de
verilmitir (DIN 19554).
Dik ubuk zgaralar iin temel boyutlar ve saysal deerleri ekil Ek-3.2-2de verilmitir
(DIN 19554).
457
1 : Korkuluk z1 : Taban eimi
2 : En yakn duvar b : Blme genilii
3 : Dikey simetri dzlemi l : Serbest zgara uzunluu
y1 : En byk zgara ereve genilii e : Aklk genilii(zgara aral)
y2 : Blmeler aras mesafe t : Blme derinlii
y3 : Yanal girintiler a : Atma ykseklii (dme ykseklii)
y4 : Izgarann en yakn duvara olan mesafesi wmax : Su derinlii
x : Blme akl
(Yapdaki dier akllar retici tarafndan verilen deerlerden salanacaktr. y 1, y2, y3, y4,z1 retici
talimatlarna gre olacaktr.)
458
1 : Izgara yolu d snrlar a,t,wmax,z1,b,e,l,y1,y2,y3,y4 iin ekil 5.7ye baknz.
2 : En yakn duvar : Izgaralarn eim as
3 : Dikey simetri dzlemi z2 : Girinti derinlii
x1,x2,x3 blme akl x4 : Yarm girinti genilii
(Dme iin emniyetler ve tayclar gibi zgara temizleyiciler de gsterilmemitir. x1, x2, x3, x4, y1,y2,y3,y4, z1, z2,
retici talimatlarna gre olacaktr.)
(y4 gei iin ve servis evresine ykselme iin zgara tarafnda gereken genilie ykseltilmelidir.)
459
3.2.3. zin Verilen naat Toleranslar
Izgaralar zerinde yeterli hava pay braklmaldr. Izgara alan pik yklemelerdeki
doluluk oranlarn karlayabilmelidir.
Izgara ubuklarndaki taban eimi, hidrolik ihtiyac karlayabilmelidir.
y4, gei ve servis evresine ykselme iin zgara tarafnda gerekli genilikte
olmaldr.
Yapdaki dier girinti ve boluklar retici firma verilerine gre alnmaldr.
Yanal girintiler (y3) zgara yapsna ve retici firma bilgilerine gre hesaplanabilir.
En byk zgara erevesi genilii y1 ve en yakn duvara olan mesafe y4 uygun bir
ekilde seilir.
Kentsel atksu artma tesislerindeki e 0,015 m ubuk aralkl zgaralar iin nde
kaba zgara tavsiye edilmektedir.
Serbest zgara ubuu uzunluu (l)nin en st snr 1,2 mdir.
Trmk, zgara ubuunu tabandan itibaren temizlemelidir.
Trmk derinlii retici tarafndan verilir. Bunlar eimli ubuk zgaralarda en az 0,2
m olmaktadr. Yksek debilerde en az 0,25 m ve dik ubuklu zgaralarda 0,12 m
olabilir.
Blme Genilii
Blme genilii b, ak kanal ve evirme kanal, yerel artlar ve hidrolik ihtiyalara gre
belirlenmelidir.
Dme ykseklii
460
3.2.6. lm ve Kontrol Teknolojisi
Her mekanik temizlemeli zgara, tkanma derecesi ve zamana bal olarak altrlmaldr.
Paralel alan birden fazla sistemler genel olarak daha faydal olabilir.
naat prensiplerini ieren uygun normlar (zellikle DIN EN 12255-1 ve DIN EN 12255-3)
esas alnr.
461
EK 3.3. POMPA STASYONLARI
ekil Ek-3.3-1. Pompa istasyonu debiye bal deien standart boyutlar (Qasim, 1999)
462
a) Pompa istasyonu kesiti
463
Aada deiik pompa istasyonlar iin rnek plan ve kesitler verilmitir (ekil Ek-3.3-3-
11).
464
ekil Ek-3.3-5. Pompa istasyonu plan ve kesit (rnek-3)
465
ekil Ek-3.3-7. Pompa istasyonu plan ve kesit (rnek-5)
466
ekil Ek-3.3-9. Pompa istasyonu plan ve kesit (rnek-7) (ATV-DVWK-A 134E)
467
ekil Ek-3.3-10. Pompa istasyonu plan ve kesit (rnek-8) (ATV-DVWK-A 134E)
468
ekil Ek-3.3-11. Pompa istasyonu plan ve kesit (rnek-9) (ATV-DVWK-A 134E)
469
durumu (hzl, deiken, vb. gibi), civardaki yaplar, trafik yk altnda tama gc,
toprak ve yeralt suyunun kirlilik durumu ve kirlenmi alanlardr.
Beton, DIN 1045e uygun olarak su geirmez ve DIN 1164n 1. blmne gre de
kimyasallara dayankl olmaldr.
Yklemeler DIN 1055e uygun olmaldr.
atlaklarn geniliini snrlandrmak ve boyunu ayn tutmak iin planlama
yaplmaldr.
Emme haznesinin en yksek su seviyesi olarak zemin yzeyi alnmaldr.
Atksudaki zararl maddelerin verecei hasar DIN 4030a gre deerlendirilip
tedbir alnmaldr.
Atksu bileiminde meydana gelebilecek deiiklikleri gvenli snrlar ierisinde
tutabilmek iin beton kaplamalar, su-imento oran, beton yaps vb. parametreler
de DIN 1045 esas alnmaldr.
Yapnn kalitesi, kullanlan malzemenin kalitesiyle orantldr.
Zararl madde konsantrasyonu yksek, su veya toprak ya da hidrojen slfr
korozyonunun gerekleme riskinin olduu durumlarda, koruyucu boya
kaplamas, kaplama veya su geirmez klflar ile nlem alnmas gerekebilir.
Takn riskine kar, girilere ve sonradan monte edilecek sistemler iin braklm
boluklara zel nem verilmelidir.
Emme haznesi ierisindeki borular da, hava girii, gazlarn syrlmas, kat madde
birikimi ve hazne ierisindeki seviye deiimlerine kar gereken nlem
alnmaldr.
Emme haznesi l nokta brakmayacak ve birikmelerden kanlacak ekilde
tasarlanmaldr.
Beton dzgnce dklp st de slfre dayankl apla kaplanp dzeltilmelidir.
Duruma gre aside dayankl kaplama veya seramik tabaka uygulamas da
yaplabilir.
Kapal giri hazneleri dzgn bir biimde havalandrlmaldr.
Makine odasnn boyutlar, iinde bulunan makinelere, makineler aras braklacak
boluklara ve merdiven boluklarna baldr. Yer mmkn olduunca kaymaz
yaplmaldr.
lave katlarn girileri iin su taknlarna kar nlem alnmaldr.
Enerji tesisi iin gerekli yer braklmaldr.
Emme haznesinin ve havalandrma sisteminin olduu yerler dardan ulalabilir
olmal ve kaplar sadece dar almaldr.
Pompa odasndan girie izin verilmemelidir.
Byk pompa istasyonlarnda vin sistemi gerekir. Vin hatt ya da zincirler en
byk balantya gre boyutlandrlmaldr.
Btn odalar en az bakm ve temizlie ihtiya duyulacak ekilde
tehizatlandrlmaldr.
Yer seviyesinde olmayan pompa odalarnda merdiven olmas gerekmektedir.
Dik ve dnemeli merdivenlerden kanlmaldr.
Merdivenler, ii sal ve i gvenlii uzmanlarnn tavsiyeleri dorultusunda
tasarlanmaldr.
Dkme demir basamaklar ve merdivenler sadece zel durumlarda kullanlmaldr.
470
5 mden daha yksekte bir dzenek kurulacaksa dmeye kar gvenlik nlemleri
alnmaldr.
Giri noktalarnda bulunan merdivenlere taklp kartlabilen ubuklar
yaplmaldr.
Emme haznesine inilen dikine merdiven, kalc olarak yaplmamaldr.
Bu seyyar merdiven katlanabilir veya karlabilir olmaldr.
Btn odalar donmaya kar korumal olmaldr.
Tehizattan ve elektrik tesisatndan yaylacak s da s hesaplamalarna dahil
edilmelidir. Baz zel durumlarda soutma gerekebilir.
Kap ve pencereler hrszla ve hasara kar mmkn olduka dayankl olmaldr.
Odann aydnlatma ve havalandrmas baka bir ekilde de salanabilecekse
pencere konmasa da olabilir.
Gerekli direnci salamak iin topraklama hatt temelleri bina altlarna
kurulmaldr. Ancak gerekirse hat yzeye de denebilir.
Yldrmdan korunma iin paratoner sistemi yaplmaldr.
Yldrmdan korunma sistemiyle topraklama sistemi ara levhalar vastasyla
birbirine balanabilir. Yldrm dmesinin neden olabilecei zarar nlemek iin
DIN IEC 61024-1-2, VDE 0185 Blm 102 standartlar incelenip uygulanmaldr.
Pompa istasyonuna gelen yollar yerel standartlara uygun olmaldr. D cepheyle
yakn evre uyumlu olmaldr.
Yeraltndaki tm sabit boru hatlar birbirlerine esnek bir biimde balanmaldr.
Borularn kurtazlar (muflar) duvar ve atlara uygun biimde balanmaldr.
Byk ve ipliksi maddeler ieren artlmam atksuyun tanmas iin zel olarak
yaplm arklar kullanlr.
Giri ve k borusunda yeterince byk temizleme aklklar olan kuru hazneli
atksu pompalar, pompadaki iindeki tkanklklar elle temizlemeye imkn
tanmaldr.
Kk pompalarda temizleme aklklarnn boyutlar pompann nominal
geniliine yakn olmaldr.
Byk pompalarda aklklarn boyutlar 180 ve 200 mm olmaldr.
arkn her iki tarafnda da vana olan btn arklara dikkat edilmelidir.
aft alannda pompann kapanmas iin salmastra veya eksenel yzey contas
kullanlmaldr. Salmastra yoksa, aft koruyucu kaplamann anmaya dayankl ve
fazla skmeye ihtiya olmadan deitirilebilmesine dikkat edilmelidir.
Dalg pompalar ve eksenel yzey contas kullanlan pompalar da, zel olarak
yaplm eksenel yzey contalar, contalardaki basn halkalarnn atksuyla
temasn nler.
Eksenel yzey contalarn yalamak ve olas su giriini engellemek zere conta ya
sistemi kurulmaldr.
471
Pompalar yerletirilirken dikey ve yatay pompalar arasnda ayrm yaplmaldr.
Yatay yerleimde pompaya yer kazandracak - daha iyi bir tasarm mmkndr.
Motora v-kay balanmaldr. Bu gerilimi ayarlanabilir hle getirir.
Elektrik motoru kuruda olan dikey milli pompalar taknlara kar daha gvenlidir.
Pompa ile motor arasndaki balant, gerektiinde ayarlanabilmesi, titreim ve
darbe aldnda sistemin bundan etkilenmemesi iin her zaman iin elastik
olmaldr.
Dalg pompa kullanmnda belli hususlara dikkat edilmesi gerekir. Emme
hazneleri patlama tehlikesi olan yerlerdir. Motorun, patlamaya kar korumal
olmas gerekir. Temizlik noktalar ve ksa balantlar istisnadr. Her slak hazneli
pompa, giri haznesini boaltmadan ve skp takmadan kurulup kaldrlabilir.
Bunun iin gerekli montaj paralar zellikle korozyona maruz kalabilir. Bunlar
paslanmaz elikten (Malzeme No 1.4571) yaplm olmaldr.
Kuru hazneli pompalarn dzgn almas iin emme (giri) boru hatt her zaman
pompaya doru eimli olarak denmelidir. Emme boru hatt ap en az pompann
emme aznn ap kadar olmal, bu deer de 100 mmden az olmamaldr.
Bir ek valf (geri tepme klapesi) ve ardndan, ak ynnde ve pompann basnl
tarafnda, srgl vana olmaldr.
Benzer ekilde, kuru hazneli pompalarn emme borusuna da ncelikle srgl
vana konmaldr.
Pompa odasnn takna uramas veya pompalarn arzalanmas durumuna karn,
basnl boru hattna acil tahliye hatt braklmaldr. Sel ve dona kar acil balant
hatt, en az DN 100 apl olarak ve ksa, dikey olarak yukarya doru, kolay
eriilebilir balant paras, srgl vanas ve kr flan ile birlikte yaplmaldr.
Korozyon nedeniyle, pompa istasyonunda boru malzemesi olarak kaln cidarl elik
kullanlmaldr. duvara korozyona kar koruma yaplabilir. Tadilat sadece zor
koullar altnda mmkn olan slak hazneli pompa kurulumunda, Malzeme No
1.4571 nerilir.
Srgl vanalar ile emme borusu ve pompa istasyonu emme haznesi birbirinden
ayrlmaldr.
Pompa istasyonlarnda temiz su ile ykama sistemi mevcut olmaldr. Buna ek
olarak, makine dairesi ve emme haznesinde, temizlik amal su zellikle gerekir.
Temiz su balants iin DIN 1988 dikkate alnmaldr. Kuru hazneli pompa
istasyonu odasn temizlemek iin de su temin edilmelidir.
Korozyon tehlikesi nedeniyle DIN 19533 uyarnca emme haznesinde ykama boru
hatt PE sert plastikten veya paslanmaz elik Malzeme No 1.4571, PN 10
yaplmaldr.
Szan sularn dearj ve/veya ykama suyu ve su pompalarnn boaltm iin
makine odasnn en derin noktasna bir dalg pompa tesis edilmelidir
Pompa istasyonu emme haznesi etkili bir havalandrma sistemi ile donatlm
olmaldr.
Makinelerin kurulumu ve kaldrlmas iin vin sistemleri gerekir. st yaps
olmayan daha kk terfi istasyonlarnda hareketli vinlerin kullanlabilir olup
olmad incelenmeli, kullanlamyorsa dner vin salanmaldr.
472
Elektriksel kurulumlarn nem, toz ve kirlerden korunmas salanmaldr. Bu
tesisler, sadece belirli sayda eitimli ve yetkili teknikerler iin eriilebilir
olmaldr. Elektrik para odalar srekli kilitli kalmaldr. Tm elektriksel kumanda
odalar, sadece ieriden alabilen bir acil durum kilidiyle donatlmaldr.
Yaplarn ya, asit, yksek basn ve yangndan korunmas iin gerekli tedbirler
alnmaldr. Zemin demesi elektrik kaa ve iletim voltajna kar gvenli
olacak ekilde yaltlmaldr. Deme statik yk tutmayacak ekilde yaplmaldr.
Btn ekipman ve tesisatlar, ilgili ynetmeliklere uygun olmaldr. Tm tesisin
topraklamas, ana g devresine bal olmayan cihazlar dahil, planlanan
topraklama alannda tamamlanmaldr. Gerekli ise ek topraklamalar da
yaplmaldr. Btn iletken bileenlerin e gerilim balantlar yldrm korumal
olarak gerekletirilmelidir. styaplar iin yldrm korumas gerekir.
Pompa istasyonu ile birlikte, emme haznesi, giri aft ve vantilatr odas patlama
tehlikesi olan yerlerdir. Buradaki iletme ekipmanlar ve tesis patlamaya sebep
vermeyecek ekilde (kvlcm korumal olarak) kurulmal ve iletilmelidir.
Pompa istasyonunda alan personeli, 3-fazl elektrik kazalarndan korumak iin
ilgili korunma nlemleri alnmaldr.
Basnl boru hatt, sistemdeki i ve d basnlara dayankl olmaldr. Ayrca ani
debi deiiklikleri sonucu ortaya kabilecek dinamik basnlara kar da emniyetli
olmaldr.
Prensip olarak boru hatt, pompa istasyonuyla dearj noktas arasnda mmkn
olan en ksa balanty temsil etmelidir.
Boru hatt yn deiikliklerinden kaynaklanan yersel hidrolik kayplar
minimumda tutabilmek iin hattn dikey pozisyonunun olabildiince sabit olmas
gerekmektedir.
Atksu ierisindeki rm maddeler H2S oluumuna yol aar ve bu da boru
hattnn i duvar yzeylerine zarar verir. Bunun iin gerekli nlemler alnmaldr.
Basnl boru ebekeleri eitli gerilmelere (Tama ve depolama, montaj, d
kuvvetler, i kuvvetler, scaklk deiimleri, anma, korozyon vb.) maruz kalr.
D scaklk farklarna bal gerilmeleri nlemek bakmndan boru hatt minimum
rtyle (hendek dolgusu) ve/veya izolasyon ile korunmaldr.
Ana boru hattnda, atksudaki inorganik maddeler art gsterdiinde basn
etkisiyle anma meydana gelir. Beklenen olumsuz etkiler yn deiim ve kesit
daralmas noktalarnda olmaktadr. Bunu iin boru et kalnlklarnn artrlmas bir
zmdr.
Korozyona duyarl boru malzemelerine iten ve dtan yaltm yaplmaldr. Bu
sebepten, elik borular dtan polietilen ceket ya da btm iten, btml epoksi,
epoksi veya imento (beton) ile kaplanr. Dkme demirden (pik) yaplan basnl
borular dtan galvaniz, bitml boyalar ya da epoksi reine kaplamas ile ieriden
ise imento ile kaplanr.
Atksuda slfit korozyonu riski olmas halinde glendirilmi beton ve lifli
imentodan yaplm boru veya ou durumlarda bitm epoksi reine bazl
kaplamalar kullanlr.
473
3.3.1.3. letmeye Almada Dikkat Edilecek Hususlar
474
EK 3.4. KUM VE YA TUTUCULAR
Emme tertibatl dikdrtgen kum tutuculara ait standart boyutlar ekil Ek-3.4-1de
verilmitir (DIN 19551-3).
Syrc tertibatl dikdrtgen kum tutuculara ait temel boyutlar ekil Ek-3.4-2de
verilmitir (DIN 19551-3).
475
a)Havalandrmasz kum tutucular b) Havalandrmal kum tutucular
(Havuz kesiti, emme pompas, geri akm oluu, syrc kprs, yrme iskelesi, havalandrma cihaz, yzer
madde syrc, yavalatc levha formlar ve emme kanal says rnek olarak verilmitir.)
476
(Havuz kesiti, akm, vakum cihaz, syrc kprs, yrme iskelesi, kum toplama kanal, havalandrma
cihaz, yavalatc levha, yzer madde syrc formlar birer rnek olarak verilmitir.)
477
3.4.2. Genel Beklentiler
Aada kum tutucular ile ilgili olarak genel beklentiler ve uyulmas gereken yapsal
tasarm kriterleri verilmitir:
478
Spiral akl ve su derinlii 1,35 myi geen havalandrmal kum tutucu
nitelerinde, kanal boyunca ak yonunde, uygun bir korkuluk bulunmaldr
(MWA, 1998).
Dnen cihazlarn etrafna, su seviyesi hizasnda emniyet halatlar veya ubuklar
taklmaldr. Yatay akl havalandrmal kum tutucusu haznelerin de, ak ynnde
acil durum klar tesis edilmelidir. Bu acil durum klar kum silolarnn
yaknna yerletirilmemeli ve sabit tutunma yerleriyle ulaabilecek ekilde
olmaldr (MWA, 1998).
Kendi kendini kurtarma iin uygun tutunma yaplarna rnek olarak, tutunma
borular, dayanma ubuklar veya iyice gerilmi kablolar verilebilir (MWA, 1998).
Vidal konveyrlerde, yumuak elik tercih edilmelidir. Kum pompa ile alnyor ise
emme borusu ksa ve dik olmaldr. T ve ksa al dnler mmkn olduunca
engellenmelidir. Belli noktalarda flanl balantlar tercih edilmelidir. Bu ekilde,
tkanma annda sistem bu yerlerden sklerek temizlik ilemi yaplabilir (MWA,
1998).
Kum tutucularn yapsal ve hidrolik tasarm iin standart boyutlar gelitirilmitir.
Bunun detaylar, aada verilmitir (DIN 19551-3).
Gvenlik Teknolojisi
Kanallar ve havuz iin gerekli korkuluklar ile giri ve k cihazlar, gvenlik ekipmanlar
montaj kurallarna gre dzenlenmelidir.
Dzenleme iin gvenlik teknolojisi kurallar, DIN EN 12255-10a gre atksu artma
tesislerine zg olanlar ve yetkili kaza sigortas kurumunun ilgili kaza nleme
ynetmelikleri geerlidir.
zolasyon, ykama ve depolama sistemlerinden dnen akmlar tesise kum tutucudan nce
beslenmelidir.
kelen kum su karmnn alnmasnda basnl hava ile kaldrma kullanldnda yeterli
dolma derinlii salanmaldr.
Daha derin bir huni iin, rnein syrcl kum tutucularda, ykama suyu veya ykama
havas da gz nnde bulundurulmaldr.
Asl kum dearj devam ederken, hareketli kum toplama aparatndaki syrclar, pompalar
ve vakumun durmas nlenmelidir.
479
Malzemeler
480
EK 3.5. DEB LM BRMLER
Kk Parshall savaklar, orta veya uzun kanat duvar gerektirdiinden Q < 50 L/s iin
dier yntemler daha uygun olabilmektedir.
481
Tablo Ek-3.5-2. Parshall sava boyutlar (Parshall, 1950)
w A 2/3 A B C D E F G K N R M P X Y Serbest Dm
min max
cm cm cm cm cm cm cm cm cm cm cm cm cm cm cm cm 1/sn 1/sn
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
7,6 46,7 31,1 45,7 17,8 25,9 61,0 15,2 30,5 2,5 5,7 40,6 30,5 76,8 2,5 3,8 0,85 53,8
15,2 77,3 41,4 61,0 39,4 39,7 61,0 30,5 61,0 7,6 11,4 40,6 30,5 90,2 5,0 7,6 1,42 110
22,9 87,9 58,7 86,4 38,1 57,5 76,2 30,5 76,2 7,6 11,4 40,6 30,5 108 5,0 7,6 2,55 252
30,5 137 91,4 134 61,0 84,5 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 50,8 38,1 149 5,0 7,6 3,12 456
45,7 145 96,5 142 76,2 103 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 50,8 38,1 168 5,0 7,6 4,95 750
61,0 152 102 150 91,4 121 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 50,8 38,1 185 5,0 7,6 4,9 1008
91,4 168 112 164 122 157 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 50,8 38,1 222 5,0 7,6 17,3 1427
122 183 122 179 152 194 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 50,8 45,7 271 5,0 7,6 36,8 1923
152 198 132 194 183 230 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 61,0 45,7 308 5,0 7,6 45,3 2424
183 213 142 209 213 267 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 61,0 45,7 344 5,0 7,6 73,6 2931
213 229 152 224 244 303 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 61,0 45,7 381 5,0 7,6 85,6 3438
244 244 163 239 274 340 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 61,0 45,7 417 5,0 7,6 106 3950
482
EK 3.6. N KELTM HAVUZLARI
DIN EN 12555-1 e gre inaat ileri ile ilgili aadaki temel hususlar dikkate
alnmaldr.
Dairesel planl ve pompa ile amur syrcl (emili) keltim havuzlar ile ilgili
temel boyutlar ve ngrlen standart deerler ekil Ek-3.6-2de verilmitir (DIN
19552).
Dikdrtgen planl ve pompa ile amur emme tertibatl havuzlara ait temel boyutlar
ve standart boyutlar ekil Ek-3.6-4de gsterilmitir. (DIN 19551-1).
483
3.6.5. Bant Syrcl Dikdrtgen keltim Havuzlar
Dikdrtgen planl bantl amur syrc havuzlara ait temel boyutlar ekil Ek-3.6-5de
verilmitir (DIN 19551-1).
Dairesel Planl ve amur syrcl keltim Havuzu boyutlar iin ngrlen standart deerlerin
havuz apna gre deiimi (m)
d1 cmin d2 e min f k1 maks l n w
15 2;3 0,5 ;1
0,25
15<d120 0,2 1 -
3;4 0,4 1
20<d128
0,3 0,6
28<d132 6
0,8 2 ve her
32<d135 0,3 1,5 7 1,5;2
0,4 1 kademede
35<d140 8
4;6 1,2 0,2 artan
40<d145 1,4 9
45<d150 0,5 0,4 1,6 2 10 2
50<d160 12
ekil Ek-3.6-1. Dairesel planl ve amur syrcl keltim havuzlar ile ilgili temel
boyutlar (DIN 19552)
484
(Silindirik giri yaps, ,platform ve ilgili yap elemanlar gsterilmitir. Giri bacas, vakumlu (emili)
tahliye yaps ve yzen maddelerin uzaklatrlmas ekil zerinde gsterilmemitir.)
* 1den 5e kadar ve 7 iin dairesel planl amur syrcl tip ile ayn boyutlar kullanlacaktr.
* d : Orta yap ap
2
* c, d , d , f, n ve w iin dairesel planl amur syrcl ile ayn boyutlar kullanlacaktr.
1 3
Dairesel planl ve pompa ile amur emme tertibatl keltim havuzlar ile ilgili boyutlar (m olarak)
d1 emin d2 f k1max n w
15<d120 0,25 2,5
0,4; 0,6; 1 1 2 ve her
20<d130 0,3
3 0,8; 1; 1,2; aamada 0,2
30<d140 0,4 1,5 1,5
1,4; 1,6 artan
40<d160 0,5 4 2 2
ekil Ek-3.6-2. Dairesel planl pompa ile amur emme tertibatl keltim
havuzlarna ait temel boyutlar (DIN 19552)
485
A-A Kesiti (Hareketli kprler, kpk syrma tertibat, tahliye niteleri, giri ve
k Yaplar gsterilmektedir.)
Kesit B-B
486
1: Taban Tahliye Plakas a: amur ukuru uzunluu
2: Kpk Kanal b1: keltim havuzu genilii
3: Yzen Madde Tahliye nitesi b2: keltim havuzu taban genilii
4: Platform (aklk genilii: 0,6 m, Yk: 1,5 b3: amur ukuru blgesinin genilii
kN/m2)
Dikdrtgen planl ve hareketli kprye bal amur syrcl keltim havuzlar iin ngrlen
standart boyutlar ve havuz geniliine bal olarak deiimleri b1
b1 b2 b3 b4 c1 c2 e f
4 3,3 1,6 0,45
5 4,3 2,1 0,7
6 5,3 2,6 0,95
0,25 0,7 3
7 6,3 3,1 1,2 0,4
8 7,3 3,6 1,45 0,6
10 9,3 2,6 1,45 0,8
12 11,3 3,6 1,45 1
14 13,3 3,1 1,2 0,3 0,9 3 1,2
16 15,3 3,6 1,45
Dikdrtgen planl ve hareketli kprye bal amur syrcl keltim havuzlar iin ngrlen
standart boyutlar ve havuz derinliine bal olarak deiimleri
t a kmin pmin
2,4 2,45 1,1 0,8
2,6 2,6 0,95 0,85
2,8 2,75 0,8 0,9
3 2,9 0,7 0,95
3,2 3,05 0,55 1
3,4 3,2 0,4 1,05
3,6 3,35 0,25 1,1
3,8 3,5 0,15 1,15
4 3,65 0 1,2
Her aamada 0,2 art ile retici verilerine gre
retici verilerine gre lt a (b1 = 14 m ve b2 = 16 m deerleri iin)
ekil Ek-3.6-3-Devam. Dikdrtgen planl ve hareketli kprye bal amur
syrcl keltim havuzlar ile ilgili temel boyutlar (DIN 19551-1)
487
(Tahliye Kprs, Platform, Emme mekanizmas, kpk kanallar, Giri ve k
yaplar ekildeki rnekte gsterilmektedir.)
(Tahliye yaplar ve emme yaps mekanizmas retici tarafndan koullara uygun olarak seilme
esnekliine sahiptir.)
488
ekil Ek-3.6-4. Dikdrtgen planl pompa ile amur emme tertibatl havuzlara ait
temel boyutlar (DIN 19551-1)
Dikdrtgen planl pompa ile amur emme tertibatl havuzlara ait temel boyutlar ve havuz geniliine
bal olarak deiimi b1
b1 b2 b3max c1min c2min t
4 3,3
5 4,3
6 5,3 0,25 0,7 2,4 ve her
7 6,3 1 aamada 0,2
8 7,3 artarak
10 9,3
0,3 0,9
12 11,3
Seilebilir deer havuz genilii b1, havuz derinlii t ve su derinlii w
ekil Ek-3.6-4-Devam. Dikdrtgen planl pompa ile amur emme tertibatl
havuzlara ait temel boyutlar (DIN 19551-1)
489
3.6.6. n keltim Havuzlarnda Giri ve k Yaplar
490
d) Geiger giri tipi e) Clifford giri tipi
491
3.6.6.2. n keltim k Yaplar
ekil Ek-3.6-9da tipik bir dikdrtgen planl keltim havuzu k sava boyutlar
verilmitir (DIN 19551-1).
492
1: Dalg perde ile savak yaps aras
2: k kutusu
d1: Havuz ap
c: Havuz duvar genilii
k1: k kanal genilii
k2: k kutusundaki genilik
ekil Ek-3.6-8. Dairesel keltim havuzu k yaps boyutlar (DIN 19552)
ekil Ek-3.6-10da tipik bir keltim havuzu kpk toplama sistemi boyutlar
verilmitir (DIN 19551-1).
493
a) Savak b) Savak ve dalg perde
boyutlar ve bilgileri a eklindeki gibidir
494
Savaklarn ve dalg perdelerin toplam uzunluu tasarmlarda aka belirtilmelidir.
7 m toplam uzunluunda A tipi gen bir savan tasarm, DIN 19558A7, 45 m
uzunluunda gen bir savan ve T dalg perdenin tasarm ise DIN 19558-B
45Tye gre yaplmaktadr. Tablo Ek-3.6-1de savak ve dalg perdelerin malzeme
seimleri ile alakal bilgiler sralanmtr.
Tablo Ek-3.6-1. Savak veya dalg perde malzeme seimi (DIN 19558)
No. sim Malzeme Not
Yerinde yerletirilmeli ve
1 apa ubuu monte edilmeli (tavsiye
edilen duvar kalnl 4mm)
Szlemeye veya reticinin
2 Diler
seimine gre
3 Szdrmazlk band
na tarz reticinin seimine
4 Dirsek kelepe
baldr
Yiv numaras M10, Pos Nr1
5 T kafal cvata
elik yerleri A2a veya A4a ve 4 e uygun
6 Altgen somun Yiv numaras M10
7 artma duvar
Szlemeye veya reticinin
na tarz reticinin seimine
8 konsol seimine gre
baldr
DIN EN ISO 4017ye gre
9 Altgen cvata
elik yerleri A2a veya A4a M10
10 Altgen somun Yiv numaras M10
aDIN EN ISO 3506-1 den DIN EN ISO 3506-3e gre
Bir savaktan geen QEnin hesaplanmas (=0,59 savak katsays ile) denklem (3.1)
ve (3.2) ile yaplabilmektedir.
Tip A iin;
5
8
QE 2g h 2 (3.1)
15
Tip B iin:
3
2 4
QE 2 g b h h 2 (3.2)
3 5
Geerlilik aral;
495
b: Taban genilii
gen savaklarda savak yk ile birim boy debisi ilikisi, ekil Ek-3.6-13de verilmi
A ve B tipindeki savaklar iin cm cinsinden h savak yk belirlenmitir (Tip B,
b=5cmlik bir taban geniliine sahiptir).
1: A Tipi Di
2: B Tipi Di
h: Su yk
Q1: Birim boy debisi (m3/sa.m)
ekil Ek-3.6-13. gen savaklarda savak yk ile birim boy debisi grafii (DIN
19558)
496
EK 3.7. SON KELTM HAVUZU GR VE IKI YAPILARI
Son keltim havuzlar iin ekil Ek-3.7-1de verilen besleme (giri) ve savak (k)
yaplar esas alnabilir.
ekil Ek-3.7-1. Son keltim havuzu besleme ve savak sistemleri (MOP, 2005)
497
Pik debilerde amurlarn savaklardan kamasn engelleyici nlemler
alnmaldr.
Son keltim havuzu giri borusundaki maksimum hz 0,9 m/sn olmaldr.
Dairesel son keltim havuzu girii ekil Ek-3.7-2de gsterildii gibi tekil
edilebilir.
ekil Ek-3.7-2. Dairesel keltim havuzu giri yaps tipleri (MOP, 2005)
498
3.7.1.2. Savak Sistemi
499
ekil Ek-3.7-4. keltim havuzlar k sava toplama yaplar (MOP, 2005)
500
ekil Ek-3.7-5. Dairesel keltim havuzu syrc palet konfigrasyonlar (MOP,
2005)
Dikdrtgen kesitli son keltim havuzlarnda emme tipi amur toplama dzeneinin
kesiti ekil Ek-3.7-6da gsterilmektedir.
501
EK 3.8. AKTF AMUR SSTEMLER YAPISAL TASARIMI VE GENEL
BEKLENTLER
Aktif amur sistemlerinin yapsal tasarm ile ilgili bilgiler ve genel beklentiler
aada verilmitir.
3.8.1. Genel
502
Mikserlerle difzr gruplar arasnda yeterli mesafe braklmas gereklidir.
Aada difzrlerle mikserler arasnda braklmas nerilen mesafeler
verilmektedir (ekil Ek-3.8-1). Ancak, seilecek mikser tipinin yerleimi ve
iletilmesi bilgileri reticiden temin edilmelidir.
Ekipman seiminde, artlacak atksuyun zellikleri ve istenen AKM
konsantrasyonu dikkate alnmaldr.
503
3.8.5. sel Geri Devir
504
3.8.8. Basnl Havalandrma ile Oksijen Transferi (ATV-265E, Mueller ve di.,
2002)
505
Havuzun dolu/bo bulunmas durumu iin statik hesaplar gerekletirilmeli
en olumsuz durum iin duvar kalnlklar seilmelidir (rn: su seviyesinin 6
m seviyesine kmas duvar kalnln tabanda 50 cmye kartabilmektedir).
Su derinliinin aksi belirtilmedike maksimum 6 metre mertebesinde
alnmas nerilmektedir. Daha yksek derinlikler iin
havalandrma/kartrma ile ilgili koullarn detayl tahkik edilmesi
gereklidir.
zellikle nitrifikasyon prosesinin olumsuz etkilenmemesi iin derin havuz
seimlerinde alkalinite kontrolnn yaplmas gereklidir.
Biyolojik azot giderimi (nitrifikasyon/denitrifikasyon) gerekletirilecek
dikdrtgensel oksidasyon havuzlarnn Boy/En (L/W) orannn 5 ile 10
arasnda seilmesi nerilmektedir.
Havuzun taban alan seilen difzrlerin yerleimine ve borulamasna imkan
tanmaldr.
Havalandrma havuzlarnn kademeleri ve boyutlandrlmas, tesisin
iletilmesini dier havuzlarn bakm durumunda engellemeyecek ekilde
planlanmaldr.
506
EK 3.9. LAGNLER
507
3.9.1.3. Havalandrmal Lagnler
508
3.9.1.5. Taban Szdrmazl
509
Bakm aralarnn lagne ulaabilmesi iin kenar seddelerinin st genilii
minimum 2,4 m olmas gerekir (ATV-M 201 E).
Kenar seddeleri, lagn taraf ve dnda eimi 1: 3 (dey: yatay)den daha
fazla olamaz.
Lagn tarafnda olacak eim 1: 4ten daha yatay olamaz. Lagn dnda ise
yamur suyunun lagne giremeyecei eimde olmaldr.
Kil en ok kullanlan kenar sedde malzemesidir. Bu tabakann atlamalardan
korunmas iin tedbirler alnmaldr (Health Research, 2004).
510
EK 3.10. BYOFLM SSTEMLER
Giri akm, dner datc kolu, asi, kapak, giri yaps, servis alan gibi iletim
elemanlar ekilde gsterilmitir (ekil Ek-3.10-1).
511
Kapak (retici tarafndan montajla ek asi d1 = Damlatmal filtre ap
yaplabilir) Datm gvdesi, Basn d2 = Giri yaps ap
asi ykseklii p d3 = Orta aft yaps ap
Datm gvdesi, Basn ykseklii p Plaka d4 = Dner Disk ap
Plaka Savak d5 = Kapak akl ap
Savak Savak tabliyesi e = k yaps akl
Savak tabliyesi Giri yaps balants
Giri yaps balants Balayc blge (flan)
Balayc blge (flan) Gei blgesi
Gei blgesi Dolgu malzemesi (DIN
Kapak 19557)
(retici tarafndan montajla ek Datm Kolu
yaplabilir)
512
Artlm atksuyun filtreden engellenmeden akna imkan salayan bir drenaj
sistemine sahip olmaldr (ekil Ek-3.10-2). Bu sistem ayn zamanda havalandrma
iin destek ortamnn tabanna havann serbeste ulamn salamaldr.
Havalandrmay artrmak iin dolgu malzemesi ierisine ilave dey borular
yerletirilebilir. Yksek hzl filtreler iin, kokulardan kaynaklanan evresel etkiler,
bir fan kullanlarak tm havuzun kapatlmasyla ve gazlarn bir koku artma
birimine ynlendirilmesiyle azaltlabilir.
Drenaj Kanallar
ekil Ek-3.10-2. Damlatmal filtre drenaj sistemi (Metcalf & Eddy, 2003)
Drenaj sistemi tm taban alann kaplamakla birlikte kanallarn toplam alan filtre
yzey alannn en az %15ine sahip olmaldr. Kanal eimleri en az %1 olmal ve en
dk 0,6 m/sn kriterini salamaldr. Havalandrmann yaplabilmesi iin drenaj
kanallarnn en kesit alan %50yi pik debilerde bile gememelidir.
Damlatmal filtre zerinde oluabilecek haerelerin kontrol iin ara ara filtre
yzeyinin su ile kaplanacak ekilde iletilmesi gerekebilir. Bu nedenle vana srgl
kapak veya benzeri yaplarn bu ilem iin dnlmesi gerekir.
Damlatmal filtreye yaplacak farkl geri devir oranlar iin en az iki devir
pompasnn tekil edilmesi gerekir.
na ve Malzeme Seimi
513
Ekipmanlar ile ilgili gerekli teknik zellikler ise;
Gvenlik Kontrol
514
letme ve Bakm
Dikdrtgen planl tanklarda derinliin uzunlua oran 1:15 ila 1:25 arasnda
olmaldr. Tank genilii en fazla 7 m olmas nerilir. Savak yk (qwo) 15
m3/m.saten kk olmaldr.
515
ekil Ek-3.10-3. Dner Biyodisk (Metcalf & Eddy, 2003)
Havuz Taban ile dner disk arasnda, kat madde birikimini nlemek amac ile, 10
ila 23 cm arasnda mesafe braklmaldr.
Tam altrma ykndeki aft eilmesi, aft uzunluunun 1/300'nden daha fazla
olmamaldr.
516
EK 3.11. YOUNLATIRMA
Yerekimi ile alan younlatrc iin yapsal tasarm ve DIN normu ekil Ek-3.11-
1de verilmitir.
d1 d2 p w k1 n
5,6 2
retici
7, 8, 9, 10 2,4 2,8 ve 0,4
verilerine 0,5 0,5
12, 14, 16, 18, 20 2,8 artarak
gre
22, 24, 26, 28, 30 3,2
Not: ller metre cinsindendir.
ekil Ek-3.11-1. Dairesel planl yerekimli younlatrcnn DIN 19552de verilen boyutlar
517
EK 3.12. HAVASIZ AMUR RTME
ok byk tek bir rtc yerine, birden fazla sayda daha kk kapasiteli
rtc yapm iletme emniyeti bakmndan ok daha uygundur. Kk
rtcler elik veya prefabrik beton elemanlarla ina edilebilirler.
amur rtme tesislerinde genellikle gaz depolama tankna ihtiya duyulur. Gaz
tank, 400 m3lk hacme kadar elikten ve kuru tank olarak ina edilir (ekil Ek-
3.12-4). Gaz tank hacmi genellikle bir gnlk gaz depolayacak kapasitede seilir.
518
ekil Ek-3.12-2. Baarbachtal AAT amur rtc s yaltm detay
519
3.12.2. naat ve Montajla lgili Hususlar
amur rtme tanklarnda, ham amur girii, rm amur dearj, acil durum
takan, gaz tahliye vanalar, kpk tahliye k ve amur sirklasyon sistemi gibi
giri/k elemanlar bulunmaldr.
Yer seviyesinde 800 mm apl bir giri delii unutulmamaldr. Bu tr bir giri
delii boru ve ekipman montajn ve ihtiya halinde tankn boaltlmasn fevkalade
kolaylatrr.
Baarbachtalda kurulu 3000 m3lk amur rtme tesisinin ematik resmi ekil Ek-
3.12-5de grlmektedir. Pratikteki ou rtc benzer tiptedir. Dey kartrma
borusu zerindeki helisel kartrcnn kapasitesi, tank muhtevasn 24 saatte 6-9
kez sirkle edilecek tarzda belirlenir. amur borular ap en az 150 mm,
sirklasyon hattndaki amur ak hz ise 1-1,5 m/sn olmaldr.
ekil Ek-3.12-6da, Hemer atksu artma tesisindeki 3000 m 3 hacimli amur rtme
sisteminin ematik resmi grlmektedir. Dz tabanl bir tanktan oluan bu
rtcde, kartrma dahili bir syrc ile salanmaktadr.
Kk hacimli (V=600 m3) elik rtme tanklarna bir rnek olarak ekil Ek-3.12-
7deki Ruthan rtme tesisi verilmitir. Bu tesiste, rtc 15 mm et kalnlnda
ST37 elik malzemeden imal edilmitir. Tank ierisinde sadece minimum amur
seviyesi zerindeki ksma anti korozif boya uygulanmaktadr.
520
ekil Ek-3.12-6. Hemer amur rtme sistemi (V=3000 m3)
521
EK 3.13. MEKANK AMUR SUSUZLATIRMA YNTEMLER
Dekantr/Santrifj Sistemler
Belt Filtreler
Filtre Presler
522
3.13.2. Belt Presler
Filtre presler, etkili bir kat-sv ayrma yntemi olarak farkl uygulamalarda
kullanlabilen bir susuzlatrma yntemidir. Filtre presler kat madde muhtevas
yksek karmlar iki filtre malzemesi arasnda sktrarak, kat ksm kek haline
getirmekte ve svdan ayrmaktadr. Bu yntem, ekonomik olmas ve kullanm
kolayl nedeniyle tercih edilen bir sistemdir. Filtre preslere ait kapasite ve tasarm
verileri Tablo Ek- 3.13.3de verilmitir.
523
EK 3.14. YERNDE ARITMA SSTEMLERNN YAPISAL TASARIMI
Szdrmazlk testleri DIN EN 12566-1 (2000) veya DIN 12566-4 (2008)de verilen
kriterlere gre yaplmaldr. Testler, su seviyesi tank giri borusunun 5 cm stne
gelecek ekilde yaplmaldr. evirme kanal (by-pass) her an devreye girebilecek
ekilde olmaldr. Havalandrma sisteminin ve tank st rtsnn belirlenmesinde
DIN 12566-1 (2000) ve DIN 12566-4 (2008)de verilen kriterler esas alnmaldr.
DIN EN 476 (2011)daki nlemler uyarnca personel girii gerekliyse, tesislerde tank
st rts ekil Ek-3.14-1de de gsterildii gibi 300 mmyi amamaldr. Byk
kapak yaplarnda ise ekil Ek-3.14-2de gsterilen yap seilmelidir. Blmeler
arasnda dorudan bir gei yoksa, tank st seviyesi ile ayrm duvar arasnda ki
mesafe 500 mmden byk olmaldr.
ekil Ek-3.14-1. gzl dairesel keltim tank rnei (1: Giri yaps; 2: k
yaps; t: su derinlii, V: kullanlan tank hacmi)
524
ekil Ek-3.14-2. ki gzl dairesel keltim tank rnei
(1: Giri yaps; 2: k yaps; t: su derinlii, V: kullanlan tank hacmi)
Tek blmeli tank uygulamalarnda tank hacmi iki eit hacme blnerek
kullanlmaktadr. Atksu ilk blmeye en az 100 mmlik bir dm(hava pay) ile
gelmelidir. Giri boru yaps 50 mm den 100 mm ye kadar i duvardan yksek
olmaldr. Kurulu tesislerde giri ve k boru aplar srasyla DN 100 ve DN 150
olarak seilmektedir.
525
3.14.2. Septik Tanklar (DIN 12566-1)
100 mm 6 m3
150 mm > 6 m3
Giri ve k yaplarnn T eklinde boru tipli (ekil Ek-3.14-3) veya kpk tutucu
levhal (ekil Ek-3.14-4) olmas mmkndr.
526
duvarlardaki en kk aklk, tkankl nlemeye yeterli llerde olmaldr.
Fermantasyon gazlarnn birikimini nlemek iin, boru giri ksmnn ve septik
tankn yeterince havalandrlmas salanmaldr.
Burada;
527
Dolgu malzemesi yk hesaplanrken, zemin koullarnn etkisi, dolgu malzemeleri
ve septik tank ekil faktrnn deeri dikkate alnmaldr:
a) Yaya ykleri
b) Ara ykleri
Dey yklere maruz kalan septik tanklar, planlanan nihai kullanm yklerine gre
zel olarak tasarlanmaldr.
Septik tankn yapsal davran, DIN 12566-1 Ek Dde tariflenen deney metotlar
kullanlarak, krlma dayanm / en byk ykteki deformasyon ilikisi yoluyla
tayin edilmelidir.
Hidrolik kapasite, septik tank tarafndan tutulan kebilir ve yzen kat trleri ile
septik tankn hacmi dikkate alnarak tayin edilir. Hidrolik kapasite tayini DIN
12566-1 Ek Bde verilmitir.
528
uzaklatrlmas ve rutin bakm numunesi alnmas amacyla, giri ve k alanlarna
ulam salamak iin gerekli tedbirler alnmaldr.
Kanal taban ise 15 cm ykanm akl veya krma ta ile doldurulduktan sonra
genellikle 10 cm apnda delikli boru yerletirilir. Boru zeri ve yanlar da akl ile
doldurulur. akl zerine zemin tabakasnn kanala geiini engellemek iin
geotekstil gibi sentetik bir tabaka, yerletirilir.
529
Szdrma yataklarnn inasnda ve iletiminde dikkat edilmesi gereken hususlar
aada sralanmtr:
Septik amur toplama haznesi havuz tam dolu olduu zamanda hidrostatik basnc
kaldrabilir nitelikte olmaldr. Buna ek olarak kar ya gibi sert meteorolojik
koullardan kaynaklanan statik yklere de dikkat edilmeli ve zellikle tankn bo
olarak tutulduu zamanlarda rzgar etkileri gz nnde bulundurulmaldr.
Haznenin kendi arl yannda depolanan amur ve dier maddelerden oluan
ykler de hidrostatik basnta dikkat edilmesi gereken unsurlardr. Haznenin
doldurulmas ve boaltlmas srasnda yapsal hasarlar gzlenebilir. Byk
alanlarda ar iletme ykleri olumaktadr. Bu gibi durumlarda septik amur
toplama yaplarnn zerleri kapatlarak koruma salanmaldr.
Pompa yaplar ve septik amur toplama hazneleri, betonarme, elik veya sentetik
malzemeden yaplm olmaldr. Bu yaplar sv aknn her aamada kontrol
edilebildii yaplar olmaldr. Septik amurla ilgili kullanlan tm malzemeler
korozyona ve anmaya kar korunmaldr.
Kapak yaps,
Kokulu gazlarn artm,
Koku azaltm,
Havalandrma ilemleri
530
Her tank yeterli hacme sahip olmal, gerektiinde tamamen boaltlabilmeli ve
boaltlan tank rahatlkla ulalabilir olmaldr. Septik amur toplama yaps, l
blgelerin oluumuna en aza indirecek ekilde, farkl hidrolik yklere cevap
verebilmeli ve konsantrasyon dengelemesi yaplabilmelidir.
Tesis niteleri donmaya kar korunmaldr. Tesis birimleri ayrca yldrma kar
korunmal ve paratoneri olmaldr. Tesiste lm yaplan noktalardaki sensrler,
istenildiinde iletmeye alnp istenilmediinde devre dna alnabilir olmaldr.
Yklemeler: Septik amur boru iletim hatlar herhangi bir tkanma olmayacak
ekilde tasarlanmal ve gerekli iletim hz (v1,0 m/s ) salanmaldr. Boru iletim
hatlarnda ve amur tutma haznelerinde kmelere dikkat edilmeli ve gerekli
durumlarda kompensatrler kullanlmaldr. Karm noktalarnda amurun viskoz
zelliinden kaynakl olarak, kat madde konsantrasyonuna dikkat edilmelidir.
Boru iletim hatlar ve donanmlar: Boru hatlar uygulama amacna ynelik olarak
tasarlanmal, zellikle anmaya kar yeterli et kalnlna sahip olmaldr. Bu
kalnlkla ilgili bir aklama yaplmam ise, et kalnlklar kurum tarafndan
belirlenmelidir. elik boru hatlar en az ISO 4200 Sra D deki kriterler lsndeki
531
et kalnlna sahip olmaldr. Paslanmaz elik dndaki malzemelerde ise et kalnl
ISO 4200 Sra Adaki kriterleri salamaldr.
Teknik ekipmanlarn septik amur toplaycs ile balant yerleri yeterli derecede
esnek olmal ve haznenin oturmasna kar dengeleyici olmaldr.
Dairesel kesitli son keltim tank iin tank ap ve hacmi ekil Ek-3.14-5den
alnabilir.
532
Aktif amur sistemleri (nfus edeeri 500-5000 iin):
hf = n . rSS
hc 1/3 hf
hc 2.0 m
hc 3.0 m
hi 1.2 hc
htot 4.0 m
taban syrcl olmas halinde hmin 3.5 m
533
ekil Ek-3.14-7. Taban syrcl dairesel tank
szdrmazlk salanmaldr.
534
(3.4)
olmaldr.
d10, d60 = malzemenin arlka sras ile %10u ve %60nn altnda kald dane
apn gstermektedir.
(3.5)
Kaynaklar
Arceivala, S. J., evre Kirlilii Kontrolnde Atksu Artm, Atlm Offset, (eviren: V.
Balman), 2002.
ATV-A 262E (1998). German Rules and Standards, Principles for the Dimensioning,
Construction and Operation of Plant Beds for Communal Wastewater with
Capacities up to 1000 Total Number of Inhabitants and Population Equivalents.
DIN 19551-3 (2002). Sewage Treatment Plants Part 3: Rectangular Grit Chamber
with Suction Type Grit Collector; Main Dimensions.
DIN 19552 (2002) Wastewater treatment plants - Circular tanks Settlement tanks
with sludge scraper, suction type sludge remover and thickener; Types, main
dimensions, equipment.
DIN 19553 (2002). Wastewater Treatment Plants Trickling Filter with Rotary
Distributor Main Dimensions And Equipment, Deutsche Norm.
535
DIN 19554 Wastewater Treatment Plants - Screening Plant with Straight Bar
Screens as Current and Counter Current Screen - Main Dimensions, Equipment.
DIN 19557 (2004). Wastewater Treatment Plants Mineral Filter Media And Plastic
Media For Percolating Filters Requirements, Testing, Delivery, Placing, Deutsche
Norm.
DIN 4261-1 (2010). Small Sewage Treatment Plants Part 1: Plants for Wastewater
Pretreatment
DIN EN 12255-10 (2001). Waste Water Treatment Plants Part 10 Safety Principles
DIN EN 12255-9 (2002). Wastewater Treatment Plants Part 9: Odour Control and
Ventilation
DIN EN 1333 (2006). Flanges and Their Joints - Pipework Components - Definition
and Selection of Pipes
DIN EN 476 (2011). General Requirements for Components used in Drains and
Sewers;
Health Research, Inc. (2004). Recommended Standards for Wastewater facilities,
NY.
Metcalf & Eddy. (2003). Wastewater Engineering, Disposal and Reuse, Mc Graw Hill
Publishing.
Parshall, R.L. (1950) Measuring Water in Irrigation Channels with Parshall Flumes
and Small Weirs, U.S. Soil Conservation Service, Circular 843.
536
Qasim, S.R., (1999). Wastewater Treatment Plants; Planning, Design and Operation,
Technomic Publishing Co. Inc.
537