Eskiehir Osmangazi niversitesi

Mhendislik Mimarlk Fakltesi

naat Mhendislii Blm

MUKAVEMET I
SUNU DERS NOTLARI 2011
Hakan EROL H. Selim ENGEL Yunus ZELKRS
MUKAVEMET I
TEMEL LKELER

KEST ZORLAMALARI

GERLME

EKL DETRME VE MALZEME BAINTILARI

GERLME-EKL DETRME ANALZ

2
http://www2.ogu.edu.tr/~yunuso/mukavemeti.pdf
 OSMANGAZ NVERSTES
MHENDSLK MMARLIK FAKULTES
NAAT MHENDSL BLM
MUKAVEMET I DERS PLANI

DERS SAAT : Cuma I.retim 09:00-12:00 II.retim 14:00-17:00

SINIF : A 217
KREDS : 3+0
RETM YES : Dr. Yunus ZELKRS Oda No:311 Telefon: 3216 E-Mail: yunuso@ogu.edu.tr
GRME SAAT :
RETM YES : Dr. Selim ENGEL Oda No:403 Telefon: 3232 E-Mail: ssengel@ogu.edu.tr
GRME SAAT :
RETM YES : Dr. Hakan EROL Oda No:411 Telefon: 3228 E-Mail: herol@ogu.edu.tr
GRME SAAT :

DERSN AMACI :Mhendislik fakltesi rencilerine, yap ve makine elemanlarnda, etkisi altnda olduklar d ykler
sebebiyle oluan gerilme ve ekil deitirmelerin, bir matematik disiplin iinde , yap malzemesi derslerinde yaplan deney
sonular, mhendislik limitleri iinde kalmak kaydyla yaplan basitletirici kabuller ile statik derslerinde alnan genel denge
kavramlar kullanlarak hesaplanmas iin gerekli altyapnn hazrlanmasdr.

KONU BALIKLARI
1- Temel prensipler: Giri Analiz yntemleri, Kuvvet ye yk tipleri, Denge koullar, kuvvetler (Kesit tesirleri)nin
incelenmesi, Kuvvet Bileenleri Mesnet tipleri, Yk, kesme kuvveti ve moment ilikileri Kesit tesiri diyagramlar,
(integrasyon Yntemi, Kesitler yntemi)
2-Gerilme Kavram : Giri, Gerilme tahmini, Gerime bileenleri, Gerime tansr, Eksenel kuvvet, Ortalama kayma
gerilmesi, Basit yap elemanlarnda gerilme uygulamas, nce cidarl basn kaplar, Emniyet (Gvenlik) gerilmesi Emniyet
faktr 3
3-ekil deitirme, malzeme ilikileri : Giri, Birim ekil deitirme, Birim ekil deitirme bileenleri,ekil
deitirme tansr, Mhendislik malzemeleri Gerilme-birim ekil deitirme diyagramlar, Hooke Kanunu,
Poisson oran, Genelletirilmi Hooke Kanunu, ekil deitirme enerjisi.
4-Gerilme ve ekil deitirme analizi: Giri, Dzlem gerilme hali, Asal gerilmeler, En byk kayma gerilmesi Mohr gerilme
dairesi, Gerilmenin deiimi ve diferansiyel denge denklemleri, Dzlem ekil deitirme hali, ekil deitirmenin
llmesi, Gerilme-ekil deitirme ilikileri.

DEERLENDRME
I. Yaryl ii % Il. Yaryl ii % Bilgi Yoklamalar % Final % 50
(Snavlar kapal dzen olarak yaplacak, forml sayfas verilecektir)

TELAF SINAVI
Szl ve/veya yazl olarak yaplacaktr. (rencinin hangi snava katlmadna baklmakszn tm konular kapsanacaktr.)

DERS KTABI
Dr A.C, UURAL, Mechanics of Materials , Mc.Graw-HiIl 1991
Dr. Mustafa NAN Cisimlerin Mukavemeti, T Vakf Yayn,1990

YARDIMCI KAYNAKLAR
1- http://web.mst.edu/~mecmovie , http://web.mst.edu/~oci/frame1.html
2- Dr. Mehmet H. OMURTAG, Mukavemet Cilt I ve Cilt II Birsen yaynevi, 2007
3- Dr. Mehmet H. OMURTAG, Mukavemet zml Problemleri, Cilt I, Cilt II, Birsen yaynevi, 2006
4- Ferdinand P.BEER & E.Russel JOHNSTON, Mechanics of Materials, McGraw-Hill Book Comp.1981
5- R.C.HIBBELER ,Mechanics of Materials, Prentice Hall International, Inc.1997
6- Dr.N. KADIOLU, Dr.H. ENGN, Dr.M. BAKOLU ,Mukavemet Problemleri CiltI, Cilt II, Beta Basim Yaym Datm
A.~.1989
7- Dr.Uur ERSOY & Dr.Tanvir WASTl, Introductory Mechanics of Deformable Bodies. METU1984
8- Dr.HiImi DEMRAY, Mukavemet,alayan Kitabevi, 1997

4
TEMEL LKELER
GR

Mukavemet, yk etkisi altndaki cisimlerin gerilme ve ekil deitirme durumunun -i davrann- incelendii uygulamal
mekaniin bir daldr. Buradaki cisim kelimesiyle ubuklar, plak ve kabuklar, kolon ve miller ile bu elemanlarn
birletirilmesiyle oluan yap ve makineler kastedilmektedir. Cisimlerin dayanm veya ekil deitiren cisimler
mekanii olarak da adlandrlan malzeme mekaniinde ncelikle gerilme analizi ve cisimlerin mekanik zelikleri
incelenir.
Malzeme mekanii almalar, kuvvet etkisindeki cisimlerde denge kavramnn anlalmasyla balar. Statik dersinde
dengedeki kat cisimlerin d davran incelenirken mukavemette d yklerden oluacak i kuvvetler ve ekil
deitirme aratrlr. Burada ilk olarak statik denge denklemleri ve yk etkisindeki bir cisimde uygulanmas zerinde
durulacaktr. Daha sonra malzeme deformasyon yasalar ve geometrik uygunluk koullar ele alnacaktr.
Kat cisimlerin yk etkisindeki davranlarnn incelenmesi Galileo Galilei (1564-1642) ile balayp kuvvet etkisindeki
cisimlerin ekil deitireceini ilk defa ifade eden Robert Hooke (1635-1703) la devam eder. O zamandan bu yana
pek ok mhendis, bilim adam ve matematiki gerilme analizine katkda bulunarak bu gn kullandmz yeni
yntemlerin geliiminde nemli rol oynamtr.

AMA

Mukavemette temel ama, cisimlerin yk tama kapasitelerinin dayanm, rijitlik ve stabilite bakmlarndan
aratrlmasdr. Sz edilen kavramlarla bir cismin srasyla srekli ekil deitirme veya krlmaya kar direnci,
ekil deitirme direnci ve cismin denge konumunun kararll kastedilmektedir. Gerek yaplardaki karmak
gerilme durumunu deneysel olarak tespit edilen eksenel gerilmeye balayan krlma teorilerinin verecei gerilme
dzeyi, bazen dayanm iin bir l olarak kullanlr. Gme veya krlma en genel anlamyla yapnn herhangi bir
parasnn kendisinden beklenen ilevi yerine getirememesi olarak tanmlanacaktr.
5
rnein eleman eklindeki kalc deformasyon, denge konumundaki deiiklik ve yap elemannn kullanmna engel
olacak ekil deiimleri bizim iin ayr ayr birer gme biimidir.

Mukavemetin balca ura alanlar yle zetlenebilir.

1- Yk etkisindeki cisimlerde gerilme ve ekil deitirme durumunun aratrlmas
2- Yaplarn hasar grmeden ve/veya gmeden ve kendisinden beklenen ilevi kaybetmeden tayabilecei en
byk ykn hesap yada deneyle bulunmas
3- Belirli artlar altnda tanmlanm yklere kar en etkin ekilde direnebilecek malzemenin seimi ve
eleman eklinin belirlenmesi boyutlandrma-

Teknolojideki gelime, yap ve makinelerin daha karmak hale gelmesine yol amaktadr. Bu durumda mhendislerin
gerilme, ekil deitirme ve malzeme davran konularn iyi kavrayp bu konularda ustalamalar gerekmektedir. Bu
derste ekil deitiren cisimler mekaniinin temel kavram ve bilgilerinin verilmesi kadar uygulamadaki kullanl
hususu zerinde de durulacaktr. Konunun tam olarak anlalmas yannda pratik problemlerin zmnde kullanmn
grmek en iyi renme yntemidir.

ANALZ YNTEMLER
Yklerin ekil deitiren cisimler zerindeki etkisinin incelendii a) Mukavemet b) Elastisite teorisi olmak zere
yaygn olarak kullanlan iki farkl yaklam bulunmaktadr. Bu iki yaklam arasndaki temel fark, ekil deitirmelerin
tanmndan ve yaplan basitletirmelerden kaynaklanmaktadr. Mukavemette, mhendislik uygulamalaryla deneysel
almalarn sonularndan faydalanlarak baz basitletirici kabuller altnda problemin zm aranr. Elastisite
Teorisinde ise her adma matematik adan yaklalr. Dolaysyla ykleme ve problem eklinin basit olduu
durumlarda kesin sonuca ulalr. Elastisite Teorisinde kesin sonuca ulamada matematik glkler bulunur. Yap
elemanlarnn analizinde aada verilen hususlarn dnlmesi gerekir

6
 1- Statik denge: Yap elemannn btnnde veya elemandan alnan herhangi bir parada kuvvet denge
denklemleri salanmaldr.
2- ekil deitirmeler: Yap elemann oluturan malzemenin davran gerilme-birim ekil deitirme (- )
bantsna uygun olmaldr.
3- Geometri: Yap elemannda ekil deitirmeden sonra herhangi bir kopma krlma ve ktle kayb olmamal, yap
eleman btnln korumaldr.

Yukardaki ilkelerin uygulanmasyla bulunan gerilme ve birim ekil deitirmelerin elemann snr koullarna uygun
olmas gerekir. Bu durum, snr koullarnn salanmas olarak ifade edilir. Analizde her zaman yukardaki admlarn
verilen srayla uygulanmas gerekmeyebilir. Gerilme ve ekil deitirme analizinde, ekil deitirme enerjisi
kavramndan hareketle gelitirilen enerji yntemleri, denge yntemi yerine kullanlabilir. Her iki yntem ykleme ve
eleman eklinin dzenli olmas durumunda yeterli hassaslkta sonu verirken karmak problemlerin zmnde de
saysal yntemlerin uygulanabilecei temeli olutururlar.

KUVVET VE YKLERN SINIFLANDIRILMANSI

Cisme etkiyen btn kuvvetlerle mesnetlerde oluan reaksiyonlar d kuvvetler olarak dnlr. Bu kuvvetleri yzey
ve cisim kuvvetleri olarak snflandrmak mmkndr. Tekil tipteki yzey kuvveti sonlu bir alana yada tek bir noktaya
etkirken cisim kuvvetleri, ekim kuvveti veya manyetik kuvvetler gibi cismin her bir hacim elemanna etkide bulunur.
Dnyann cisimlere uygulad ekim kuvvetine arlk adn veriyoruz. kuvvetler ise cismin bnyesini oluturan
malzeme paralar arasndaki etkileim kuvvetleri olarak alglanr.
Cisme etkiyen ykler tekil veya yayl kuvvetlerle kuvvet iftleri olabilir. Eer kuvvetin etkidii alan elemann boyutlar
ile kyaslandnda kk kalyorsa kuvveti tekil kuvvet olarak kabul etmek mmkndr. Cisme yavaa etki eden
duraan yklere statik ykler, aniden etkiyen yklere de darbe yada arpma ykleri denir. Ykn cisme binlerce defa
etki edip kaldrlmas ise tekrarl ykleme olarak isimlendirilir. Aksi belirtilmedike cismin arl ihmal edilip,
yklemenin statik olduu kabul edilecektir. SI birim sisteminde kuvvet birimi newton (N), uygulamada ou zaman
kilonewton (kN) olarak kullanlr.
7
 Yklerin Snflandrlmas : Etkime Biimine Gre Yklerin Snflandrlmas:
1) Tekil yk
1) iddeti zamanla deien ykler
2) Yayl yk
(Dinamik ykler)
a) Eri boyunca yayl yk
2) iddeti zamanla deimeyen ykler b) Alana Yayl ykler
(Statik ykler) c) Hacme yayl ykler

Dzgn yayl yk gen yayl yk Parabolik yayl yk

L
x
y
R q x dx
1
q0 L q x q0 sin
y L
2 L L
R qL qdx y x
R q0 sin
0
qx 0 x
q q q0 dx
0 L
L 0

x x
x

L
L L

STATK DENGE KOULLARI

Yap ve makine elemanlarnn tasarmnda bu elemanlarda oluan i kuvvetlerin dalmnn bilinmesi gerekir. D ve i
kuvvetlerin belirlenmesinde statiin temel kavramlar ile denge koullar kullanlr. Daha sonra greceimiz bileke i
kuvvetin bileenlerinin kesit zorlarnn- oluturaca deformasyonlar mhendisler asndan zel bir anlama sahiptir.
Cisme etkiyen kuvvet sisteminin bilekesi sfrsa, cisim dengededir. Newtonun birinci yasasna gre paraca etkiyen
bileke kuvvet sfr ise parack ya hareketsiz kalr yada sabit hzl dzgn dorusal hareket yapar. Statik adndan da
anlalaca zere temelde cisim veya paracn hareketsiz olma durumunu inceler. boyutlu bir cismin dengesi
dnldnde, statike dengenin olabilmesi iin aadaki denklemlerin salanmas gerekir.
8
 F x 0 F y 0 F z 0 M x 0 M y 0 M z 0

Daha ak bir ifade ile cisme etkiyen kuvvetlerin herhangi bir dorultudaki toplam ile herhangi bir eksen etrafnda
oluturaca momentler toplam sfr olmaldr. Eer cisme etkiyen kuvvetler tek bir (x-y) dzlemin iinde ve dengede
ise yukardaki bantlardan nn otomatik olarak salanaca Fz=0, Mx=0, My=0 aikardr. Dolaysyla dzlem
problemlerde bamsz denge denklemi bulunmaktadr.

F x 0 F
y 0 M z 0 Dzlem Hal iin

Aka kuvvetlerin herhangi iki dorultudaki (x,y) toplam ile dzlem iindeki herhangi bir A noktasna veya z eksenine
gre bileke moment sfr olmaldr. Yukardaki denklemlerin yerine aadaki iki ayr denklem takm kullanlabilir.

Burada A ve B noktalarn birletiren doru x eksenine dik

F x 0 M A 0 M B 0 olmamaldr.

M 0 M 0 M 0 Burada da A, B ve C noktalar ayn doru zerinde

A B C
bulunmamaldr.

Alternatif denge denklemleri, kuvvet toplamnn moment toplam ile deitirilmesi yoluyla elde edilmitir. Moment
alnacak noktann dikkatlice seilmesi durumunda alternatif denklemler cebrik hesaplar nemli lde basitletirir.

9
vmeli hareket eden bir cisimde statik denge denklemleri yazlrken ilave olarak atalet kuvvetlerinin de dikkate alnmas
gerekir. Yap analizi bakmndan atalet kuvvetlerinin d yklere eklenerek, cismin zerindeki tm kuvvetlerin etkisi
altnda dengesinin incelenmesi DAlembert ilkesi olarak adlandrlr.
Mhendislik problemlerinin byk ounluu dengedeki yap ve makinelerle ilgilidir. Genellikle ykler adn vereceimiz
tanml ve belirli kuvvetler etkisinde reaksiyonlar adn vereceimiz ykleri dengeleyen bilinmeyen kuvvetlerin bulunmas
sz konusudur. Yalnzca denge denklemleri yardmyla btn kuvvetlerin belirlenebildii problemlere izostatik, denge
denklemlerinin btn kuvvetlerin belirlenmesine yetmedii problemlere de hiperstatik denir. Hiperstatiklik derecesi,
bilinmeyen bamsz kuvvet says ile yazlabilen denge denklemi says arasndaki farktr. Statikteki denge denklemleri
ile belirlenebilecek olan dndaki her bir reaksiyona hiperstatik bilinmeyen (Redundant) ad verilir. Herhangi bir
sistemdeki hiperstatik bilinmeyen says ile hiperstatiklik derecesi birbirine eittir.

KUVVETLER : KESM YNTEM

Cisme d kuvvetler etkidiinde, cisimde bir ekil deiimi ile Kesim

birlikte cismi oluturan paracklar arasnda bu paracklar bir Dzlemi
arada tutacak i kuvvetler ortaya kar. imdi mukavemetteki
ana konulardan biri olan i kuvvetleri kesim yntemi yardmyla
incelemeye balayabiliriz. Kesim ynteminin uygulanmasndaki
admlar yle sralanabilir.
1- Cismin, bal olduu dier cisimlerden ayrlarak mesnet
reaksiyonlar da dahil olmak zere etki eden btn kuvvetlerin D
gsterildii izimlere Serbest Cisim Diyagram (SCD) ad verilir. Kuvvetler
Uygulamada cismin yapaca ekil deitirmeler cismin kendi
boyutlar yannda ihmal edilebilecek kadar kk olacandan
Kuvvetler
SCD iziminde dikkate alnmazlar.
2- Bilinmeyen d kuvvetlerin belirlenmesi amacyla SCD
zerindeki kuvvet sistemi iin denge denklemleri yazlr.
10
 3- Cisim herhangi bir yerden hayali bir dzlemle kesilerek ikiye ayrlr. Paralardan biri gz nne alnarak 2.
admdaki ilemler tekrarlanr. Mademki cisim bir btn olarak dengededir, kesimle ortadan kaldrlan i kuvvetlerin
dikkate alnmas art ile o btnden ayrlan herhangi bir parann da dengede olmas gerekir. Bu noktada, d
kuvvetlerin i kuvvetlerle dengelenmekte olduunu, dier bir deyile d kuvvetlerin, eleman boyunca kesim dzlemine
bal olmak kaydyla- i kuvvetler eklinde yayl olarak devam ettiklerini syleyebiliriz.
En byk gerilmeyi oluturan i kuvvetlerin bulunduu yere elemann kritik kesiti ad verilir. Eleman zerinde yalnzca
tek bir kuvvet etki ediyorsa kritik kesitin yer ve dorultusuna gzlemle karar verilebilir.

KEST ZOR(LAMA)LARI

Yap elemanlarnn byk bir ounluu ubuklardan meydana gelir. Bir yap elemannn ubuk olarak isimlendirilebilmesi
iin uzunluunun, enkesit byk kenarnn 5 katndan daha fazla olmas gerekir. ubuklarn herhangi bir kesitine etkiyen
i kuvvetleri, enkesitin arlk merkezinde etkiyen bir kuvvetle bir kuvvet ifti vektr olarak gsterebiliriz.
kuvvetlerin bilekesi olan bu iki vektr, enkesite dik ve teet dorultulardaki bileenlerine ayrlabilir. N, S, Mb ve Me
ile gsterilen bu bileenlerden yalnzca birinin bulunmas haline, basit mukavemet halleri ad verilir.

F1 F3 M
M Eilme Me Burulma
F2 Momenti Momenti
s Mb
R N Eksenel
kuvvet
F5
F4
S R
Kesme Kuvveti
11
EKSENEL KUVVET -Akashi-Kaikyo Bridge from the air -

12
KESME KUVVET

13
14
KESME KUVVET

15
16
Her bir bileen bir mukavemet halini gsterir. Bir kesitte bu tesirlerden bir ka bir arada bulunursa bu duruma
bileik mukavemet hali denir. Kullanlacak olan sa-l koordinat takmnn x ekseni her zaman ubuk ekseni ile
aktrlacak, y ekseni yukar, z ekseni ise okuyucuya doru ynlendirilecektir.

Sa l
Eksen (+) eksen
Takm
x
ynleri

Kuvvet ifti vektrnn ynleri daima sa-el kural ile belirlenecek ve kuvvet vektrleriyle karmamas iin ularnda
ift ok gsterilecektir. Dik kesitte bulunan i kuvvetlere kesit zor(lama)lar ad verilir. Her bir kesit zoru ubukta
farkl bir ekil deitirme meydana getirir.
Rx eksenel kuvveti elemann boyunu uzatmaya yada ksaltmaya alr. Eer bu kuvvet kesim yzeyinden uzaklayorsa
eksenel ekme, kesim yzeyine doru ynlenmi ise eksenel basma kuvveti adn alr.
Ry, Rz kesme kuvvetleri komu malzeme paralarn keserek birbirinden ayrmaya alr. Genellikle S harfiyle
gsterilir.
Mx burulma momenti veya tork eleman kendi ekseni etrafnda dndrmeye alr ve genellikle T harfi ile gsterilir.
My, Mz eilme momentleri ise ubuu bkmeye alr

17
 Bileke kuvvetin Bileke kuvvet iftinin
eksenler eksenler
y dorultusundaki y dorultusundaki.
bileenleri bileenleri
My (Eilme Momenti)

Ry Sy (Kesme Kuvveti)
Mx
x x
Rx Nx (Normal Kuvvet)
Rz T, Mb (Burulma Momenti)
Sz (Kesme Kuvveti)
Mz (Eilme Momenti )
z
z
R Rx i Ry j Rz k M M xi M y j M zk
R Ni S y j S z k M Ti M y j M z k

Herhangi bir yap eleman kesit zorlarndan bir veya bir kana veya tamamna ayn anda maruz kalabilir. Tasarmda her
bir kesit zoru ayr olarak ele alnp zm yaplr. Daha sonra bulunan sonularn uygun ekilde birletirilmesiyle nihai
zme ulalr. Dolaysyla kesit zorlaryla kesit zorlar kullanlarak bulunan gerilme ve birim ekil deitirmelerin
hesaplanmasnda kesim yntemi ilk adm olarak karmza kmaktadr.
Uygulamada btn kuvvetler tek bir dzlem iinde etki ettiinden (x-y dzlemi) problem byk lde basitle-
mektedir. Dzlemsel problemlerde kesite etkiyen kesit zoru eksenel kuvvet N, kesme kuvveti Sy ve eilme momenti
Mz dir. Bir dzlemin normal vektrnn koordinat ekseni ile ayn ynl olmas durumunda bu dzleme pozitif dzlem aksi
halde negatif dzlem denir. Newtonun nc yasasna gre kesit zorlar kesimle ayrlan paralara eit ve zt ynl
olarak etkir. 18
 KEST TESRLER N POZTF YN KABULLER
Bir dzlem, o dzlemden darya doru ynelen birim vektrle tarif edilir. Normalleri, koordinat eksenlerinin pozitif
ynleri ile akan dzlemlere srasyla +i, +j, +k dzlemleri denir. Aada sol tarafta gsterilen ve normali +x ekseni
ynnde olan (+i) dzleme pozitif x dzlemi veya sa kesit de denmektedir. Eksenel kuvvet, kesme kuvveti ve eilme
momenti iin pozitif dzlemde koordinat eksenleri ynndeki, negatif dzlemde ise koordinat eksenlerine ters ynl
kuvvetler pozitif kabul edilecektir. Bu iaret kabul ubuklarn yk etkisi altndaki davranna adapte edilebilir.
rnein pozitif eksenel kuvvetler ubuk boyunu uzatr.
y y
+y/+j Sol kesit/
dzlemi My -x/-i Mz
dzlemi
Sz
Sy
N T x
x Mb N
+z/+k
dzlemi Sy
Sz
Sa kesit/ z My
Mz +x/+i
dzlemi
M M
z
M M

-
+
Dzlem ubukta + S S
S S
i kuvvetler

+ -
Dzlem ubukta
N N i kuvvetler N N
+ - 19
 MESNET TPLER VE GSTERM EKLLER

Ayn dzlemdeki yklerin etkisinde bulunan yap elemanlarnn mesnet tipleri aada gsterilmitir. Bu gsterim ekilleri
yap elemanlarnn SCD izilirken kullanlr.
Hareketli mafsal, yap elemannn bir dorultudaki yer deitirmesine ve dnmesine izin veren ancak belirli bir
dorultudaki yer deitirmeye engel olan mesnet tipidir.
Sabit mafsal, elemann dnmesine izin veren ancak herhangi bir dorultudaki yer deitirmesine engel olan bir mesnet
tipidir. Sabit ve hareketli mafsallara basit mesnetler denir.
Ankastre yada sabit mesnet, elemann yer deitirmesine ve dnmesine engel olan mesnet tipidir. Dolaysyla sabit
mesnetlerde hem momente hem de herhangi bir dorultudaki kuvvete kar konur. Bu kuvvet yzeye teet ve normal
dorultulardaki bileenlerine ayrlabilir.
Serbest cisim diyagramlarnda her bir mesnetteki reaksiyon kuvveti (R) ve moment (M) gsterilir. Elemandaki i
kuvvetlerin bulunmasna reaksiyonlarn belirlenmesinden sonra balanr.

A) Hareketli Mafsal B) Sabit Mafsal C) Ankastre Mesnet

y y

x x

Rx 0
y
Mz 0 y Mz 0 y
Mz
x x x
Rx
Rx Ry
Ry 20
Ry
H
A
R
E
K
E
T
L

M
A
F
S
A 21
L
S
A
B

T
M BKRETE BR ALI-VER MERKEZ, TEMMUZ 2004
A
F
S
A
L

22
Resim : in. mh. Ertan Gazi Konuk
TASARIMDA BALICA ADIMLAR

Tasarmn ana amac, yap elemanlarnn verilen ykleri gmeksizin tayabilecei ve kendisinden beklenilen
ilevleri yerine getirebilecei uygun malzeme, eleman ekil ve boyutlarnn belirlenmesidir. Bu aslnda bir
optimizasyon problemidir. Yukarda sz edilen amalara ulamadaki etkinlik kullanlan malzeme ve yapm
maliyetinin minimum yaplmasyla baarlr. Yk etkisindeki bir elemann tasarmnda aadaki hususlar
gz nne alnmaldr.
1. Elemann kendisinden beklenilen ilevleri hangi durum(lar)da kaybedecei belirlenmelidir.
2. Verilen yklemeden oluacak gerilme ve birim ekil deitirme durumu tespit edilmelidir.
3. Gerilme ve birim ekil deitirme gibi nemli byklklerin elemanda gme oluturmakszn alabilecei en
byk deerleri belirlenmelidir.
4. Gvenlik katsaylar seilmelidir.
Yukardaki ilem admlar, verilen problemin yapsna bal olarak uzayp ksalabilir. Pek ok etkinin dikkate
alnmas sz konusu olduunda ounlukla bir deneme-yanlma ilemiyle tasarm sonulandrlr. Bu derste
eleman malzemesi ile geometrik boyutlar nceden seilmi olduundan tasarm srasnda yalnzca dayanm
koulunun salanmas zerinde durulacaktr. Basit mukavemet hallerinin incelendii blmlerde
kartlacak formller, uygun eleman boyutlarnn seiminde kullanlacaktr.
Elemanlarn tasarmnda dikkate alnmas gereken dier hususlar da ykleme sonucu elemanda oluacak
deformasyonun hesaplanmas ve burkulmadr. Bu konulara daha sonraki blmlerde aklk getireceiz.

23
 Kullanlan Birim Sistemi Faktr Hece aret
Kuvvet F N, kN 1012 Terra T
Uzunluk L mm, m 109 Giga G
Zaman t sn 106 Mega M
Alan A mm2, m2 103 Kilo k
Hacim V mm3, m3 102 Hekto h
Atalet Momenti I mm4, m4 10 Deka da
Mukavemet Momenti W mm3, m3
Faktr Hece aret
Moment M Nm, kNm
10-1 Desi d
Gerilme , N/m2, N/mm2
10-2 Santi c
Elastisite Modl E GPa
10-3 Mili m
vme a m/sn2
10-6 Mikro
-enerji W,U Joule
10-9 Nano n
10-12 Piko p
Pascal
1 Pa N m 2 1 MPa 106 N m 2 10-15 Femto f
MPa MN m 2 N mm2 10 6 N m 2 MPa 10-18 Atto a

24
UBUK MUKAVEMETNN ESASLARI

Yaplar boyutlar bakmndan

1- ubuklar (tel, halat, kablo, direk, kiri, kemerler, Bir boyutlu tayc cisimler
2- Levha, plak ve kabuklar (Deme plaklar, kubbe ve tonozlar)
3- boyutlu yaplar (Arlk barajlar)
eklinde snfa ayrlabilir. Mukavemette yalnz ubuk eklindeki cisimler incelenecektir. ubuklar eksen ve dik
kesiti ile belirginleir. Eksen genel olarak bir uzay erisi olup, ubuun byk olan boyutunu temsil ederken dik
kesit ise kapal bir eri ile evrelenmi dzlem parasdr. Sabit kesitli, doru eksenli ubuklara prizmatik
ubuklar denir. ubua etkiyen d kuvvetler ou defa yayl olup dorultular genellikle ubuk ekseninden geer.
Eer d kuvvetlerin tesir izgileri ubuk ekseninden gemiyorsa bu kuvvetler ubuk eksenine kuvvet iftleri ile
birlikte tanr.

KEST ZORLARININ BULUNMASI

Kesit zorlarnn bulunmasnda aadaki yntemler kullanlabilir.

1- Kesim yntemi (STATK)
D kuvvetlerin etkisi altndaki sistemin mesnet tepkileri hesaplanr.
Eleman, sreksizlik gsterdii noktalardan blgelere ayrlr. Bu noktalar, tekil
yklerin uyguland noktalar, yayl yklerin balad ve bittii yerler ve ubuk
kesitinin deitii noktalardr.
Her bir blgedeki kesit zorlar yazlan denge denklemleri yardmyla hesaplanr.
2- ntegrasyon yntemi
Kesit zorlarna ait diferansiyel denge denklemleri, snr koullar dikkate alnarak
zlr.
25
YAYILI YKLER ETKSNDEK DORU EKSENL BR KRTE
KEST ZORLARININ DFERANSYEL DENGE DENKLEMLER

Genellikle ekseni boyunca etkiyen yayl ykleri eilme direnleri yardmyla mesnetlerine aktaran bir boyutlu (en
kesit boyutlar kk, uzunluu byk olan) yap elemanlarna kiri ad verilir. imdi d yklerle kesit zorlar
arasndaki bantlar elde etmek istiyoruz. Aada gsterilen basit kirie x ve y eksenleri dorultusunda qx ve
qy yayl ykleri etkisin. qx ve qy srasyla x ve y eksenleri dorultusunda etki eden yayl yklerin iddetindeki
deiimi x koordinatna bal olarak ifade eden fonksiyonlardr. Yayl ykler ve mesnet reaksiyonlar altnda
dengede olan kiriten dx kalnlkl kk bir para kartlsn. Btn dengede olan ubuktan alnan bu kk
parann da zerine etkiyen ykler ve kesit zorlar altnda dengede olmas gerekir. Alnan dx kalnlkl parann
sa yzndeki zorlamalarn sol yzdeki zorlamalardan dN, dS ve dM kadar farkl olduu kabul edilmitir.
Eksenler dorultusundaki denge denklemlerinden kirie ait aadaki diferansiyel denklem bulunur.
y
y q y x qydx

M S + dS
x
x
N o N + dN
1 2 qxdx
S M + dM
x dx
qx x dx

F x 0 N dN N qx dx 0 dN
q x
dS
q y
dM
S
F S dS S q y dx 0 dx dx dx
y 0
dx dS d dM d 2M d 2M
M z 0 M dM M q y dx
2
Sdx 0
dx dx dx
2 q y
dx dx 2
qy

26
Kiri diferansiyel denklemlerinin integrasyonu ile kesit zorlar fonksiyonlar belirlenebilir. ntegrasyon
sabitlerinin bulunmasnda kesit zorlarnn balang deerlerinden yararlanlr. ntegrasyon yntemi zellikle
yayl yk fonksiyonlarnn verildii hallerde kolaylk salar. nceki sayfada karttmz diferansiyel
denklemleri belirli iki nokta arasnda mesela 1 ve 2 noktalar arasnda integre edersek aada gsterilen
ifadeler elde edilir. Bu ifadelerin sa taraflarndaki integrallerin fiziki anlamlar srasyla negatif iaretle sz
konusu noktalarn arasndaki yayl yk fonksiyonlarnn altnda kalan alan ile yine negatif iaretle kesme kuvveti
diyagramnn altnda kalan alan olarak sylenebilir. Sz konusu denklemlerin sol taraflar ise srasyla her bir
kesit zorundaki deiimi vermektedir.
2
dN
qx N 2 N1 qx dx YFAKAx Yayl yk fonksiyonu altnda kalan alan
dx 1
2 Yayl yk fonksiyonu altnda kalan alan
dS
q y S 2 S1 q y dx YFAKAy
dx 1
2 Kesme kuvveti diyagram altnda kalan alan
dM
S M 2 M 1 S y dx KKDAKA y
dx 1
Py
KRE TEKL YK VE MOMENT ETKMES HAL S2
M1 M
Kesit zorlamalarna ait diferansiyel denge denklemleri N2 x
bulunurken gz nne alnan ubuk paras zerinde
herhangi bir tekil kuvvet yada kuvvet ifti etkimedii Px
N1 M2
dnlmtr. Eer tekil kuvvet ve kuvvet iftleri
varsa kuvvet zorlarnda sreksizlik olacaktr. S1
Herhangi bir kesitte x ve y eksenleri dorultusunda Px
ve Py tekil kuvvetleri ile bir M momenti etkisin. N 2 N1 Px
Tekilliin olduu yerden alnacak bir eleman zerinde S 2 S1 Py
denge denklemleri yazldnda yandaki bantlara
ulalr. M 2 M 1 27
RNEK 1
ekildeki konsol kiriin mesnet tepkilerini hesaplayp, Kesme kuvveti ve
10 kN moment fonksiyonlarn bularak diyagramlarn iziniz.
2m
6 kN 10
6 10 6 10 6 10
100

A C B 10 20 20
16
4m 6m
0 x4
Sy [kN] 6 F y 0
6 S y x 0 S y x 6kN
M
16 o
N

6 +
x S
M o 0
+
x 6 x M z x 0 M z x 6 x

100 [kNm]
4 x 10
M F y 0 S y x 16kN
N
24 _ o 100
4 S 10-x 16

M M z x 1610 x 100
_
Mz x
x
o 0

28
 RNEK 2 ekildeki kiriin mesnet tepkilerini hesaplayp, Kesme kuvveti ve moment
fonksiyonlarn bularak diyagramlarn iziniz.
y
qy=-q F 0 R 0
x
A
x RyB q
L
2
F 0 R R
B
A x y
A
y
B
y qL
Rx A
L
Ry A qyL
Ry B
A
z
L
M 0 R L qL 2 0
B
y
RyA q
L 2
d 2 M z x dM z x
Sy [kN] 2
q S y qx c1
dx dx
qy L x2
2 M z x q c1 x c2
+ 2
x
_ Snr artlar (Mesnet artlarndan)

M z x x L 0 c1 q
L
qy L M z x x 0 0 c2 0
2
2
x2
M z x q q x
L L
S x qx q
(-)
Mz
+ x 2 2 2
(+)
q y L2 Maksimum Moment ve Yeri
[kNm]
8

S x 0 M max
L L2
qx q 0 x L M max L q
2 2 x
2 8
29
 RNEK 3 ekildeki konsol kiriin mesnet tepkilerini hesaplayp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarn bularak diyagramlarn iziniz.
y
qy=-(2x-2)
6 kN 6kN/m 0 x 1blgesi
A B dS
x 0 S c1 x 0; S 6 c1 6; S 6kN
dx
dM
6 M 6 x c2 x 0; M 0 c2 0; M 6 x kNm
11 kN 4 kN
1m 3m
dx
Sy [kN] 1 x 4 blgesi
dS x 1
6 2 2 x S x 2 2 x c1
c1 4; S x 2 x 4
2
4 dx S 5
+
+ dM x
3
x 4 32
x x 2 x 4 M x 2 4 x c2
2
c2 ;
_ dx 3 M 0 3
Teet yatay x
3
32
5
M x2 4x
6 3 3
_ veya AB blgesi
Mz x
[kN]m + d 2M dM x3
qy 2 x 2 x 2 2 x c1 M x 2 c1 x c2
1,49 dx 2 dx 3
dM x 1
S S x 2 2 x c1; c1 4 S x2 2x 4
dx S 5
x3 x 1 32 x3 32
M x 2 4 x c2 ; c2 M x2 4x 30
3 M 6 3 3 3
RNEK 4 ekildeki basit kiriin mesnet tepkilerini hesaplayp, Kesme kuvveti ve moment
fonksiyonlarn bularak diyagramlarn iziniz. Nmerik uygulama L=7 m. q0=10 kN/m

x
q( x) q0 sin
y l
q0l x
S ( x) cos
A B l
x
10*7
R L R S ( x) cos x
7
x
l l
1 1 q0l
Fy 0 R q( x).dx q0 sin dx
20 20 l
q0l 2 x
dS x q0l x M ( x) sin
dx
q ( x) q0 sin
l
S

cos c1
l
2 l
q0l x
q0l 10*7 2
x 0; S

c1 0 S

cos
l
M ( x) sin x
2
7
dM q0l x q0l 2 x
S cos M sin c2
dx l 2 l
q0l 2 x
x 0; M 0 c2 0 M 2 sin
l 31
 x S M
x
q( x) q0 sin
0 -22,2817 0
l 0,5 -21,72305 11,04761
y 1 -20,07511 21,54125
1,5 -17,42051 30,95471
2 -13,89238 38,81597
2,5 -9,667615 44,73082
A B 3 -4,958076 48,40267
x 3,5 8,18E-05 49,6474
4 4,958236 48,40259
R L R 4,5 9,667762 44,73066
5 13,8925 38,81574
25 5,5 17,42061 30,95442
20 6 20,07518 21,54092
15 6,5 21,72309 11,04726
10
7 22,2817 -0,000365
5
Seri 1
0
Seri 2
-5 0 1 2 3 4 5 6 7 8

-10

-15
-20 10*7
-25 S ( x) cos x
60
7
50

40

10*7 2
M ( x)
30
Seri 1 sin x
20
2 7
10

0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 32
-10
 2 x
dev sorusunun zm y q( x) q0 sin
l
ekildeki kmal kiriin mesnet tepkilerini
hesaplayp, Kesme kuvveti ve moment
B
fonksiyonlarn bularak diyagramlarn iziniz.
A C
Nmerik uygulama L=7 m. q0=10 kN/m
x

L L/2
0 xl 20

2 x q0l
15
ql
S ( x) 0 cos 10
2 l 4 5

l x 1.5l 0 Seri 1

S
-5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Seri 2
ql 2 x q0l
S ( x) 0 cos
-10

2 l 2 -15
-20

0 xl -25
x
q0l 2 2 x q0l
M ( x) sin x
4 2 l 4 x
-50
l x 1.5l
-40
q0l 2 2 x q0l 3 q0l 2
M ( x) sin x -30
4 2 l 2 4
Moment

Seri 1
-20
Seri 2

-10
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
0
33
10
 RNEK 5 ekildeki kmal kiriin mesnet tepkilerini hesaplayp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarn bularak diyagramlarn iziniz.

y 0 x 10 blgesi
2,5
qy x x2
24 2,5kN/m dS y 2,5 2,5 2 x0 Sy x
x Sy x c1 c 0 19, 2
x dx 24 48 S y 0 1
A B
dM z 2,5 2 2,5 3 x0 x3
x Mz x c2 c 0
M z 0 2 M z x
10 m 14 m 8m dx 48 144 57,6
11,43 kN 38,57 kN
10 x 24 blgesi
Sy [kN] dS y x 10
18,57 2,5 2,5 2
x Sy x c3 c 11, 43
5,208 S y 6, 22 3 x2
Sy x
dx 24 48
11, 43
+ + 19, 2
x
-
- dM z 2,5 2 2,5 3
6,22 x 11, 43 M z x 11, 43 x c4
dx 48 144
20
80 x 10
c 114,3 x3
Mz [kNm] M z 17,36 4 M z x 11,43x 114,3
17,36 57,6
24 x 32 blgesi
- 1,42 -
x dS y x 24
2,5 S y 2,5 x c5 c 80 S y x 2,5x 80
10 x 24 dx S y 20 5
S y 0 x 14,81 m
M z 14,81 1, 41 dM z x 24 M z x 1,25x 2 80 x 1280
2,5 x 80 M z 1,25 x 2 80 x c6 c6 1280
dx M z 80
34
ki ya da daha fazla ubuun (kiri elemannn) ularndan rijit ekilde
birletirilmesiyle oluturulan tayc sistemlere ereve denir. ereveyi y
oluturan elemanlar eitli dorultularda uzanrlar. Tek katl tek aklkl C
erevelere portik ad verilmektedir. Sanayi yaplarnda ska karlalan x
portiklerin akl 26-30 metre civarndadr. Yan tarafta bir sanayi y
yapsnn tayc sistemi ematik olarak gsterilmitir. ereve
x

elemanlarna ait kesit zorlar, elemanlara ait eksen takmlar kullanlarak D

belirlenir. Genelde elemanlara erevenin iinden baklarak elemann sol

y
B
ucuna koordinat takmnn merkezi yaptrlr. x ekseni eleman ekseni ile
x

aktrlr. y ekseni (bak ynnde) yukar doru, z ekseni de kat x

dzlemine dik dorultuda ve okuyucuya ynelecek biimde gsterilir. imdi y
A E
yatayla as yapan bir elemann herhangi bir kesitindeki Kesme kuvveti
(S) ile Normal kuvvet (N) yi kolayca hesaplamak zere iki bant karalm.

N
Yatayla herhangi bir as yapan ubukta gz nne alnan kesitin
S solunda kalan paradaki (yapdaki) Yatay ve Dey dorultudaki
bileke kuvvetler Y ve D olarak belirlendiinde sz konusu
Pozitif S ve N kesitteki kesme kuvveti S ve normal kuvvet N; y ve x dorultula-
kesit tesirleri rnda yazlacak toplam kuvvet sfr denklemlerinden hesaplanabilir.

Y
F
Pozitif Y ve D
kuvveti 0 S Y *sin D cos 0
y

D F x 0 N Y *cos D *sin 0
x
y S Y *sin D cos
N Y *cos D *sin
35
 RNEK 6 80 kN ekildeki erevenin mesnet tepkilerini hesaplayp, Kesme kuvveti
ve moment fonksiyonlarn bularak diyagramlarn iziniz.
B C
D Mesnet tepkilerini M A
0 C y 82,5 kN
40 kN/m

z
82,5 kN 3m hesaplamak iin
36,8
yapnn tamamnda
denge denklemleri
F x 0 Ax 120 kN
A
yazlrsa,
120 kN
4m 2m 2m
M C
z 0 Ay 2,5 kN
2,5 kN

nceki sayfada kartlan iki banty kullanarak yklemede veya elemanlarn S Y *sin D cos
dorultusunda deime olan kritik noktalardaki zorlamalar hesaplayalm. N Y *cos D *sin

A noktasnn Sa B noktasnn Solu

S
N
SBL 2,5 0,8 2 kN
S S A 120 0,6 2,5 0,8 70 kN
N B
Y=0 N BL 2,5 0,6 1,5 kN
M =0 N A 120 0,8 2,5 0,6 97,5 kN M =170
Y=-120 kN D=-2,5 kN M BL 120 3 120 1,5 2,5 4 170 kNm
MA 0
D=-2,5 kN

B noktasnn Sa D noktasnn sa

S=2,5 kN S=82,5
S 2,5 1 2,5 kN
R
B
SDR 82,5 kN
Y=0 kN N=0 N
N BR 2,5 0 0 1 0
B Y=0
D
M=170
M=165 N DR 82,5 0 0 1 0
D=-2,5 kN M 170 kNm
R
B
D=-82,5 36
M DR 120 3 120 1.5 2,5 6 165 kNm
 80 kN
Bundan nceki problemlerdeki (tekil veya yayl) ykler ya
elemann sol ucuna yaptrdmz x, y eksenleri dorultusundaki B C
bileenleri cinsinden verilmekteydi ya da sz konusu eksenler D

40 kN/m
dorultusundaki bileenlerine kolayca ayrlabilmekteydi. Bu 82,5 kN 3m
36,8
problemdeki 40 kN/m lik deyde dzgn yayl ykn AB y x
elemannn A ucuna yaptrlan x ve y eksenleri dorultusundaki A
iki bileene ayrlmas (dier bir ifade ile qx , qy yk fonksiyon- 120 kN
larnn belirlenmesi) gerekir. 4m 2m 2m
2,5 kN

kN
kN 72 2
72 kN
+
96
40 kN/m

120 kN B B B
Sy [kN]
y y x -
kN x
96 70
A A A
qy=-72/5 qx=96/5
=-14.4 kN/m =19.2 kN/m 170
170.14
AB eleman 0 x 5 m
dN dN
qx 19.2 N 19.2 x c1 x 0; N 97.5 c1 97.5 +
dx dx
N 19.2 x 97.5 kN Mz [kNm]
dS dS
q y 14.4 S 14.4 x c2 x 0; S 70 c2 70 1,5
dx dx
S 14.4 x 70 kN
97,5
dM dM
S 14.4 x 70 M 7.2 x 2 70 x c3 x 0; M 0 c3 0 +
Nx [kN]
dx dx
M 7.2 x 2 70 x kNm 37
BC elemannn ortasna etkiyen 80 kN lk bir tekil kuvvet bulunmaktadr. y 80 kN
Dolaysyla D noktasndan nceki ve sonraki kesit zoru fonksiyonlar
C
birbirinden farkldr. ncelikle koordinat takmn elemann sol ucu olan B
x
B noktasna yaptrarak, x koordinatnn 0 ile 2 m. arasnda deitii D

40 kN/m
BD ksmnda geerli olan kesit zorlar fonksiyonlarn belirleyelim. Kesit 36,8
82,5 kN 3m
zorlarnn x=0 daki balang deerlerini daha nce kartlan S ve N
bantlar ile belirlemitik. imdi ayn deerleri kesim yntemi ile A
hesaplayalm. BC elemannda qx , qy yk fonksiyonlarnn her ikisi de 120 kN 4m 2m 2m
sfrdr. 2,5 kN
S
B M
1,5
N Fx 0 N 0 Sfr
40 kN/m

36,8 3m F 0 S 2.5 kN
y
97,5
+
A M 0 M 120*1.5 2.5* 4 120*3 0 Nx [kN]
82,5
120 kN M 170 kNm
4m +
2,5 kN 2,5
2
+
BC eleman 0 x 2 m BC eleman 2 x 4 m
+
dN dN
qx 0 N c1 dN
qx
dN
0 N c1
dx dx dx dx Sy [kN]
x 0; N 0 c1 0 N 0 kN x 4; N 0 c1 0 N 0 kN -

dS dS dS dS 70
q y 0 S c2 q y 0 S c2
dx dx dx dx 170.14
170 165
x 0; S 2.5 c2 2.5 S 2.5 kN x 4; S 82.5 c2 82.5 S 82.5 kN +

+
dM dM dM dM
S 2.5 M 2.5 x c3 S 82.5 M 82.5 x c3
dx dx dx dx Mz [kNm]
x 0; M 170 c3 170 x 4; M 0 c3 330 M 82.5 x 330 kNm 38
M 2.5 x 170 kNm
 rnek 7 ekildeki erevenin mesnet tepkilerini hesaplayp, Kesme kuvveti ve moment
y
150 kN 153 kN fonksiyonlarn bularak diyagramlarn iziniz.
10kN/m Sy B=-9
2,567
AB eleman
B 30 kN kN M = -390 kNm
dS y
q y 0 S y c1 78 kN S y 78 kN
x
N =-61,03 kN
5m C dx

8 kN/m
x

y
dM M 78x
y

A 78 M 78 x c2
x

78 kN4 m 6m dx
78 kN
D 78,8 kN
dN
qx 0 N c3 N 78,8 kN
dx
78,8 kN
15 m BC eleman
71,2 kN dS y
10 S y 10 x c1 S y 10 x 92,567 kN
-
dx
-
61,03 dM
10 x 92,567 M 5 x 2 92,567 x c2 M 5x 2 92,567 x 390
78,8 N [kN] dx
71,2 -
dN N 61,03 kN
qx 0 N c3
dx
- 60,43 N =-71,2 kN
+ CD eleman
78 + 92,567
S=-48 kN

48
- dS y
M = -144 kNm 8 S y 8 x c1 S y 8x 48 kN
S [kN] dx
8 kN/m

390 38 dM
48 8 x M 4 x 2 48 x c2 M 4 x 2 48x 144
48 kN

- +
-
dx
390
dN N 71,2 kN
144 - qx 0 N c3
144 dx
M [kNm] -

39
71,2 kN
rnek 8 A ve B noktalarndan mesnetli bir kmal kiriin kesme kuvveti diyagram
ekilde gsterilmitir. Ykleme durumunu belirleyip eilme momenti diyagra-
Sy [kN] mn iziniz.
20 kN
Kesme kuvveti diyagramndaki her zplama, o noktada bir tekil kuvvetin
+ bulunmas anlamna gelir. Dolays ile A mesnet reaksiyonunun 10 kN, B
A B C x deki mesnet reaksiyonunun da 24 kN olduunu dnebiliriz. Ayrca kma
-
-
ucunda 4 kN lk bir tekil kuvvet etkimektedir. A-B arasnda kesme kuvveti
2o Parabol 4 kN
Adaki teet diyagramnn 20 olmas bu noktalar arasnda 10 bir yayl yk fonksiyonunu
yatay deil
10 kN akla getirmektedir. Yine kesme kuvveti diyagramnn A noktasndaki
3m 1m teetinin yatay olmamas bu noktadaki yayl yk iddetinin sfrdan farkl
olduunu, teet eiminin A dan B ye gittike artmas yayl yk iddetinin
de bymekte olduunu gsterir. B ve C noktalar arasnda kesme kuvveti
4 kN diyagramnn sabit olmas (eim sfr) bu noktalar arasnda yayl
yklemenin olmadna iaret etmektedir. imdi szn ettiimiz ykleme
durumunu sembolik olarak yandaki ekil zerinde gsterelim.
A B C
10 kN 24 kN
Trapez yayl yk, biri q1 iddetinde dzgn yayl dieri q2 iddetinde
gen yayl iki ayr yklemeye ayrlp kiriin tamam iin yazlacak iki
q2 4 kN denge denkleminden q1 ve q2 yk iddetleri kolayca hesaplanabilir.
q1

M 0 1,5 q 2 3 q 1,5 16 24 3 0
A B
A 2 1 q1 2,67 kN / m
q2 14,67 kN / m
F 0 1,5 q 3 q 4 34 0
10 kN 24 kN
y 2 1
22 kN
14,67 ?
M
4 kN
A 0 4 4 24 3 22 2 8 1,5 0
8 kN 2.67
?

10 kN 24 kN F y 0 22 8 10 24 4 0 40
 A ve B noktalar arasndaki yayl yk fonksiyonu belirlendikten sonra
y 14.67
kN/m
4 kN integrasyon yntemi ile kesme kuvveti ve eilme momenti fonksiyonlar
hesaplanp diyagramlar izilir.
B
A 14.67
x 2.67 kN/m
C
q y ( x) 2.67 x
0 x 3 blgesi 3

dS y 4,89 2
2, 67 4,89 x S y 2, 67 x x c1
Sy [kN] 20 kN dx 2
x 0 S y 10 c1 10
+
A B C x
- - S y 2, 445x2 2,67 x 10
2o Parabol 4 kN
Adaki teet
10 kN yatay deil dM z 2, 445 3 2, 67 2
2, 445 x 2 2, 67 x 10 M z x x 10 x c2
3m 1m dx 3 2
x 0 M z 0 c2 0

Mz [kNm]
4 kNm
M z 0,815x3 1,335x 2 10 x

-
x Maksimum momentin yeri, Kesme kuvvetinin SIFIR olduu yerdir.
+
x1 1,55 m
9,26 kNm S y 0 2, 445 x 2 2, 67 x 10 0
x2 -2,641m X
M z x 1,55 0,815 1,55 1,335 1,55 10 1,55 9,26 kNm
3 2

41
 alma Sorular

ekildeki erevenin mesnet tepkilerini hesaplayp, Kesme A ve B noktalarndan mesnetli bir kmal kiriin kesme
kuvveti ve moment fonksiyonlarn integrasyon yntemiyle kuvveti diyagram ekilde gsterilmitir. Ykleme
bularak diyagramlarn iziniz. durumunu belirleyip eilme momenti diyagramn iziniz.

y
80 kN
A B C
B x
y
40 kN/m

3m 1m
x

3m
36,8
x 4m
y
A
C Sy [kN] 12 kN
Bdeki teet
yatay deil

4m 3m +
A B C x
-
-
2o Parabol 3 kN

18 kN
3m 1m

42
 GERLME
Mhendislerin yk etkisi altndaki bir elemann davrann tanmlamakta kulland iki kavram;
Gerilme ve Birim ekil Deitirme
dir. Gerilme ve bileenlerini tanmlamakta kesim metodunu kullanp, eksenel kuvvetten oluan normal gerilme ile
ortalama kayma gerilmesinin bulunuu zerine duracaz. Sonra, rendiklerimizin eitli problemlerde nasl kullanld
aklanacak eksenel ykl ubuklarn n boyutlandrlmas ve emniyet gerilmesi incelenecektir.
TANIM : GERLME

Neden normal ayakkab ile kara gmlen, bata ka adm atabilen biri hedik
giydiinde yeni yam kar zerinde bile batmadan rahata yryebilmektedir?
Nedeni birim alana gelen arln ikinci durumda azalmas olarak sylenebilir.
Kuvvet etkisinde dengede olan bir elemann iindeki herhangi bir noktadaki i
kuvvetin iddetine yani birim alana den i kuvvete gerilme adn veriyoruz.
Gerilme birimi Pascaldr Uygulamada daha ok MegaPascal (MPa) kullanlr.

N Pascal

m2 Pa Hedik
Gerilme ( ; )
Fy Fx N

MegaPascal
mm 2 MPa
A
O yandaki ekilde dengede olan bir cisimden kesilerek alnan bir parann
kesim dzlemi zerinde alnan herhangi bir o noktas ve bu nokta
Fz civarndaki A alan ile bu alana etkiyen F i kuvveti gsterilmitir. O
noktasna yaptrlan koordinat takmnn x ekseni kesim dzlemine dik
Fx olan dorultu ile aktrlmtr. 43
 F i kuvvetinin eksenler dorultusundaki bileenleri srasyla Fx , Fy , Fz olarak bilinsin. Bu gerilme
bileenlerini A alanna blerek A sfra giderken limiti alnrsa her bir eksen dorultusundaki gerilme bileeni
tanmlanm olur. Yzeye dik dorultudaki gerilmeye normal gerilme ad verilip (sigma) harfi ile gsterilirken,
kesim yzeyi iindeki gerilmelere de kayma gerilmesi denir ve (tau) harfi ile gsterilir. Her gerilme bileenine
eklenen iki indisden birincisi kesim dzleminin normalinin dorultusunu, ikinci indis ise gerilme bileeninin kendi
dorultusunu belirtir. rnein xz normali x ekseni olan dzlemde z ekseni dorultusundaki kayma gerilmesidir.

F dF
Fy Fx xx x lim x x
A 0
A dA
Fy
dFy
A xy lim
O A 0
A dA
Fz F dF
xz lim z z
Fx
A 0
A dA

Gerilme;
P3
a) i kuvvetin (F) noktadan noktaya deimesine bal olarak deiir.
b) Fnin etkidii noktadan geen dzlemin dorultusuna da bal olarak deiir.
P
Bir noktadaki gerilmenin tam olarak tanmlanmas iin o noktadan geen btn
dzlemlerdeki (says sonsuz) gerilmelerin verilmesi gerekir. rnein yandaki
ekilde gsterilen ve o noktasnn bulunduu yerden kartlan drt yzlnn
yzndeki i kuvvetler verilmi ise drdnc yzdeki i kuvveti ya da gerilme P2
durumunu yalnzca denge denklemleri yardm ile bulmak mmkndr.

P f P1 , P2 , P3 P1
44
 Gerilmenin Bileenleri
Bir noktadan geen sonsuz saydaki dzlemin her birindeki gerilmenin dier bir deyile GERLME HALnin
belirtilmesi iin o noktadan geen dik dzlemdeki gerilme bileenlerinin verilmesi yeterli olur.
Dzlemler o noktadan geen eksenlere dik olarak seilirse sonsuz kk boyutlu bir kbik eleman elde ederiz.
Gerilmelerin elemann yzlerine yayl ve O ve O noktasndaki gerilmelerin edeer olduklarn dnyoruz.
Gerilmeler her dzlemin merkezinde bir vektrle gsterilmitir. Bir noktada dik dzlemdeki toplam 9 gerilme
bileeni ile verilen gerilme hali gsterimine GERLME TANSR denir.

x xy xz Gerilme tansrnn her bir satrnda yalnzca belirli bir

dzlemdeki gerilme bileenleri sralanrken her bir
T yx y yz sutunda ise belirli bir koordinat ekseni dorultusundaki
zx zy z gerilmeler gsterilmektedir.
Skaler byklklerin tarif edilmesinde bir rakam ve
birimin verilmesi yeterli olurken vektrel byklklerin
y anlalmasnda bir rakam ve birim yeterli olmamaktadr.
rnein bir yer deitirmenin 5 m olduu sylemek
yz cismin son konumu hakknda hibir bilgi vermez.
yx Yaplmas gereken ey cismin balang konumuna bir
zy eksen takm yaptrmak ve yer deitirmenin 3 m., 4
O z xy m., 0 m. gibi bu eksenler dorultusundaki bileenini
x xz zx
dy
vermektir. Verilen bu parametre ile cismin son
konumu tam olarak tarif edilmi olur. Bir noktadaki
x gerilme hali ile daha sonra greceimiz bir noktadaki
zx xz birim ekil deitirme hali hep tansrel byklkler
y
z zy olup dokuz bileeni verilmeden tam olarak anlalamayan
xy O byklklerdir.
yx yz
dz
.
x dx
z y 45
 Kayma gerilmesinin zelliklerinin bulunmas iin denge denklemlerini yazalm.

F x 0; F 0;y F 0 z Otomatik olarak salanr

Mz 0 dzdxdy dzdydx 0
yx xy

xy yx DK DZLEMLERDEK KAYMA GERLMELER ETTR.

M x 0 yz zy M y 0 xz zx

bulunur. aret kabul, dzlemin normali ile gerilmenin ynnn her ikisinin de pozitif veya negatif olmas durumunda
gerilme POZTF kabul edilir. imdi gerilme halinin xy dzlemi zerindeki izdmn alalm (+z ynnden
bakldnda).

x , y , xy 0 z , xz , yz 0 y y
xy xy
x x x x x
x 0 0
x x 0 0 0 xy 0 x xy 0
T 0 0 0 T 0 y 0 T yx 0 0 T yx y 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

y y
Tek eksenli, (bir boyutlu)
Gerilme Hali ki eksenli Gerilme Hali Tam Kayma Hali
Dzlem Gerilme Hali
(Yalnzca normal gerilme varsa) (ki tane normal (Yalnzca Kayma
gerilme varsa) gerilme varsa)
46
Ekseni Dorultusunda Kuvvetlerle Ykl Doru Eksenli ubukta Eksenel Normal Kuvvetler

Bu durumda eksenel normal kuvvet ve uzama veya ksalma sz konusudur.

RNEK 1 ekilde grlen ykler etkisindeki alminyum ubuun eksenel kuvvet diyagramn iziniz.

3P P 4P 2P Yk Diyagram
A B C D
L/4 L/2 L/4

AB aras; 3P
A
N(x)

BC aras; 3P P N(x) Serbest Cisim Diyagramlar

A B

CD aras; N(x) 2P
D

2P
P
+
x
Eksenel Kuvvet Diyagram
-
-
2P

3P
47
ubuk boyuna ekseni dorultusunda birka eksenel kuvvetle ykl ise eksenel normal kuvvetler kesitten kesite deiir. Bu
amala ncelikle eksenel normal kuvvet diyagram izilmelidir. Bunun iin;.
ncelikle reaksiyonlar hesaplanr.
Yklemede deime olan her bir blgede (ykte sreksizlik olan her bir blgede) ayr bir kesim yaplarak o blgedeki eksenel
normal kuvvet, denge denklemi yazlarak hesaplanr.
Eksenel kuvvet diyagram izilir.
Diyagramn kapanmas hesaplamalarn doruluunu kontrol etmek iin kullanlabilir.

NORMAL GERLME

Cismin herhangi bir kesitindeki gerilme, sabit iddete veya dzgn yayl ise buna basit gerilme ad verilir.Yk tayan
elemanlarn ounun dnlen bir kesitindeki i kuvvetler ya eksenel kuvvettir ya da kesme kuvvetidir. rnein kablolar,
kafes kiri elemanlar, eksenel ykl ubuklarda eksenel normal kuvvet, iki ubuu birletiren cvata, pim ve perinlerde ise
kesme kuvveti sz konusu olduundan normal gerilme ile kayma gerilmesini hesaplamakta dorudan gerilmenin tanmn ve
denge denklemlerini kullanmak mmkndr.
Gerek gerilme yayln bulmak iin ekil deitirmeleri dikkate almak gereklidir.

Eksenel kuvvetle ykl prizmatik bir ubuk dnelim.

I I-I kesitinden kesip ayrrsak;

ubuk ekseni ile 90olik
P P a yapan I-I kesitini I
h
dnelim. Kesim P
yzeyindeki gerilme
I
P ekilde dzgn yayl
olarak gsterilmitir. I
b A bh
Bu enkesitteki niform gerilmenin deeridir. Bunun iin;

F yatay 0 P A

P enkesitin arlk merkezinden uygulanmal
ubuk doru eksenli, yapld malzeme homojen olmal
Kesim dzlemi ubuk ularndan uzak olmal
P le verilen kriterin salanmas gerekir.
Eksenel ekme
gerilmesi
1. kriter salanmaz ise moment oluur gerilme enkesite 48
A dzgn yaylmaz.
ATAL U RNE

49
Resim: Dr. Ahmet Necati YELGN Resim: Dr.Eref NLOLU
ATAL ULU BRLEMLER

atal ulardan pime kuvvetin aktarlmas yarm silindirik bir yzey zerinden dier bir deyile temas yzeyi aracl ile
gereklemektedir. Eer bir kuvvet yarm silindirik bir yzey zerinden bir elemandan baka bir elemana aktarlyorsa sz
konusu yzeyde oluan gerilmelere ezilme gerilmesi ad verilir. (Makine mhendisliinde ise bu gerilmeye yatak gerilmesi
denilmektedir.) Gerekte dzgn yayl olmayan ezilme gerilmeleri kuvvetin pim ap x levha kalnlndan oluan yarm silindirik
yzeyin iz dm alanna blnmesiyle hesaplanr.

d
P atal u
P/2 t
b c
C A=d*t
b c

Pim P
b t
A
Temas yzeyi ve P/2 A=d*t
P ezilme gerilmeleri atal ulardaki kuvvetin pime aktarlmas

50
 P
EZLME GERLMES

t1

t t t P
2td
B b c b c
b c Pim
C d S S
b c b c b c
P P
t1d t1d
A atal ulardaki ezilme gerilmesi B ubuundaki ezilme gerilmesi
b
P P
l l
2td t1d
P
51
 ORTALAMA KAYMA GERLMES

Kayma gerilmeleri, uygulanan kuvvetlerin cismin

P bir parasnn komu paralara nazaran kesme
b c eiliminde olmas halinde ortaya kar. atal
ulu birleimdeki pim, eksenine dik
d dorultudaki kesme kuvvetinin etkisiyle b-b ve
t1 c-c kesitlerinden ayrlmaya kar koymaktadr.
b c Pim Pimin btn dengede olduuna gre ayrlma
yzeylerinin her birinde P/2 kesme kuvvetleri
olumaktadr. Kayma gerilmelerinin uygulanan
t t P/2 P/2 kuvvete paralel dzlemlerde olumas halinde
direkt kesme hali denir.

B
b c b c
C C Normal gerilmenin tersine kayma gerilmeleri
c dzgn yaylmazlar, pimin aktard kuvvetin,
b c b kesilen pim alanna blnmesiyle bulunan deer
ortalama kayma gerilmesini verir.
P
P/2 P/2
A b c P P
b ort
C Akesilen d2
2
b c 4
P
P 52
 PERNL ve
CVATALI
BRLEM

KR EK KOLON EK
ALI-VER MERKEZ BKRE PROCTER-GAMBLE GEBZE

53
Resim : in.mh. Ertan Gazi Konuk Resim : in.Yk mh. Bora Karakurt
 Resim : in.Yk mh. Bora Karakurt

54
Resim : in.Yk mh. Bora Karakurt Resim : in.Yk mh. Bora Karakurt
elik yap elemanlarnn birletirilmesinde perin, bulon (cvata) veya kaynak kullanlr. Perin, kre takkesi bir ba ve
hafif konik gvdeden oluan bir birletirme elemandr. Kzl renk alncaya kadar stlan perin elemanlara alan
delikten geirilir. Dier utan kan konik ksm dvlerek kre takkesi biimi verilir. Konik olan perin gvdesi
dvlme srasnda silindire dnerek delii tam olarak kapatr. Eski yaplarda kullanlan perin, kaynak
teknolojisindeki ilerleme sebebiyle gnmzde kullanlmamaktadr. Perin yada kaynakla birletirilen yap elemanlarn,
elemanlara zarar vermeden skmek mmkn olmadndan bu birleim aralar kalc yaplarda kullanlr. Bir yapnn
ileride sklerek baka bir yere tanmas sz konusu ise bulon (cvata) denilen birleim arac kullanlr. Cvata altgen
bir ba ve zerine di alm silindirik bir gvdeden oluur. Elemanlara alan delikten geirilen cvatann dili ucuna
somun ad verilen bir para anahtar yardmyla sklr. Hafif eik yzeylere taklan cvatalarda somun taklmadan nce
ykn yaylmasn salamak amacyla pul denilen halka eklindeki metal paralar kullanlr. elik yaplardaki titreimler
sebebiyle zamanla somunlarn gevemesi sz konusudur. Somunlarn gevemesine engel olmak iin ya rondela ad
verilen yaylar ya da ift somun sklmas yoluna gidilir.

Direkt kesme haline rnekler:

1- Perinli veya bulonlu civatal- birleim

Kayma gerilmesi hesab

P

S
P P
b
P1
ort

P A

m d
2

4
B P

t P1 = bir perinin tad kuvvet

d m = balantdaki eleman says -1 55
Perin/cvata gvdesinde veya levhada delik kenarnda oluan ezilme gerilmesi

P1 Burada; P1 bir perin/civataya den kuvveti,

ezilme
Resimler: Connections Teaching Toolkit
Perry S. Green, Ph.D. & Thomas Sputo,
Ph.D., P.E. & Patrick Veltri
d perin / cvata apn, tmin birleim
tmin d blgesine gelen yada giden levha kalnlklar
toplamndan kk olann gstermektedir.

Zayflam kesitteki ekme gerilmesi : Yrtlma gerilmesi

P
yrtlma
A
d
tmin b k d
Burada; P zayflam kesite etkiyen ekme kuvvetini,
P/2
P b levha geniliini
t k zayflam kesitte bulunan perin saysn,
P/2 tmin birleim blgesine gelen yada giden levha 56
kalnlklar toplamndan kk olann gstermektedir.
2- Bir plak zerinde delik almas (zmbalama gerilmesi)

Delme
Ucu

t Plak

RS

P
ort
2 r t
Japonya da bulunan bu kpr zmbalama etkisi yznden
57
kullanlamaz halde
rnek 2 d
ekilde 40 kNluk dey kuvveti tayan kafes sistem
t=10 mm grlmektedir. Btn pimler 20 mm apa sahiptir. atal
ulardaki kalnlk 10ar mm, balant levhasnn kalnl 15
mmdir. Elemanlardaki normal gerilmeleri C mafsalndaki
t1=15 mm Fc kayma ve ezilme gerilmelerini hesaplaynz.

t=10 mm
y
B dm noktasnn dengesinden ubuk
kuvvetleri kolayca hesaplanabilir.
C
50 kN

30 kN B 30 103 Basma
A = 0.002 m2
AB 7.5 106 Pa 7.5MPa
0.004
2m
40 kN 50 103
BC 25 106 Pa 25MPa ekme
0.002
A = 0.004 m2
A B
x 50 103
C 2
79.6 106 Pa 79.6MPa
1.5 m 2 d
4
P = 40 kN

50 103 Mesnet levhasnda

ezilme 166.7 106 Pa 166.7 MPa
0.015 0.020

50 103 atal uta

ezilme 125 106 Pa 125MPa 58
2 0.010 0.020
 rnek 3 Kesici u FBy

Civata keskisine 200 Nluk P kuvveti uygulanmtr. A FBx

a) Civataya ve A, B, C noktasndaki pime gelen kuvvetleri hesaplaynz. B
b) AD parasnn alan 2x10-4 m2dir. Bu elemandaki gerilmeyi belirleyiniz.
FA
P = 200 N Bir yap yada makine Q
ierisinde yalnzca iki pimle
balanan bir eleman
B bulunuyorsa ve bu elemann F yat 0 FBx 0
A zerine hi bir d kuvvet 4
C
etkimiyorsa bu elemann M B 0 100Q 75FA FA Q
3
grevi pimleri birletiren
25 mm dorultuda kuvvet aktar-
D maktr. Kesme kuvveti ve F d 0 FA Q FBy
moment olumaz. (iki kuv-
vet etkisinde dengede olan 4 Q
25 75 mm 12 480 mm cisim konusunu hatrlaynz) FBy Q Q
3 3

FBy 8000 N Q 24 kN
sap FBy
480 mm P = 200 N
M C 0 200 480 FBy 12

FBx=0 F y 0 FCy 200 FBy FCy 200 8000 8.2 kN

F
25 mm
FCx x 0 FCx 0 FA Q FBy 8 24 32 kN
12

FCy
32 103 NOT : Kesici u ve sapta eilme
AD 160 MPa
2 104 ve kesme etkisi vardr. 59
NCE CDARLI
BASIN KAPLARI

500 Gallon, 1000 psi Pres. Vessel

60
NCE CDARLI BASIN KAPLARI

Uygulamada rastladmz otomobil lastikleri, boru, tank ve LPG tpleri gibi basn kaplar temelde eksenel kuvvet
tayan aralardr. Basn kaplarnn et kalnl/ i yarap, 1/10 dan kk ise bu tip basn kaplarn ince cidarl
olarak snflandrmaktayz. nce cidarl basn kaplarnda normal gerilme kalnlk boyunca sabit kalrken kaln cidarl
basn kaplarnda deimektedir. nce cidarl basn kaplarnda ayrca i ve d yarap ayrm yaplmaz (Bu iki
deer birbirine ok yakndr).
Burada, ince cidarl silindirik ve kresel basn kaplarn ele alacaz. Basn kabnn cidarlar zar gibi membran-
davrandndan eilme momenti olumayacaktr. Kap eksenel simetrik yaps ile tad maddeden kaynaklanan
basn etkisi ile serbeste ekil deitirirken yalnzca membran gerilmeleri ad verilen dzgn yayl normal
gerilmeler oluur. Bu kabul, kabn rahata ekil deitiremedii u blgeleri ile mesnetleri dnda olduka
isabetlidir. Silindirik kaplarn ularndaki kapak ksmlarnda kesme kuvvetleriyle eilme momentleri ortaya kar.
Kesme kuvveti ile Eilme momentinden kaynaklanan bu gerilmelere sreksizlik gerilmeleri ad verilir. Sreksizlik
gerilmelerini azaltmak iin kapaklara uygun bir erilik verilir. Bu blmde verilen bantlar, sv veya gazdan oluan
p i basnc halinde kullanlabilir. Vakum kaplar ile denizaltlar gibi d basn altnda kalan aralarn incelenmesinde
pnin iaretinin negatif alnmas yeterlidir. D basn halinde hesaplanacak gerilmelerin kap cidarlarnda burkulma
oluturan kritik gerilmelerden kk olmaldr.

SLNDRK BASIN KAPLARI

ekilde gsterilen i yarap r, et kalnl t, manometre basnc p olan silindirik hava tank veya boyleri
dnelim. Manometre basnc; iteki basncn, d basnc ne kadar atn vermektedir. Kap cidar zerinde
gsterilen kk bir yzey elemanna etki eden, c ve a gerilmelerini belirlemek istiyoruz. c gerilme bileenine,
evresel gerilme, teetsel gerilme veya halka gerilmesi; a gerilme bileenine ise eksenel veya boyuna gerilme
adlar verilir. evresel gerilmeyi hesaplamak zere L boyundaki yarm silindirik bir eleman iindeki akkanla
birlikte ayralm. Akkann kendi arl ile basn kabnn kendi arlnn ihmal edilebilecek kadar kk
olduunu dnyoruz. Eksenel dorultudaki basn ile gerilmeleri basitlik nedeni ile ekil b de gsterilmedi.
ekildeki kap cidarlarnda tanan eksenel kuvvet , c (2tL), ayn dzlemdeki akkan basncndan oluan kuvvet ise
p(2rL) dir. 61
 t
t 2r t
L
c
c r
a
p
L
(a)

(b)

p
a
(c)

Dey dorultudaki toplam kuvvetin sfr olmas gerektiinden;

pr
c 2tL p2rL c
t
PEACHOID

Eksenel gerilme, silindirik basn kabndan alnan ve ekil cde gsterilen serbest cisim diyagram kullanlarak
hesaplanabilir. Bu diyagramdaki cidarn tad eksenel kuvvet a (2rt) ; tanan akkann oluturaca eksenel
kuvvet p(r2) dr. Eksenel kuvvetlerin eitliinde,

a 2rt pr 2
pr
a
2t

bulunur. Elde edilen gerilme bantlarndan, c=2a olduu grlmektedir. 62

KRESEL BASIN KAPLARI

Kresel basn kaplarndaki gerilmeler, silindirik kaplarn incelenmesinde uygulanan ilemlere benzer ekilde
bulunabilir. Kresel kaptan alnan kk bir elemana etkiyen gerilmeler simetri nedeniyle birbirine eittir. Kresel
kap tam ortasndan ayrldnda;

Yazlacak denge denklemi 2rt p,r 2

evresel gerilme iin
p
r
pr
2r
2t
t

sonucunu verir. Bu sonu, krenin apn ieren btn kesimlerde ayn kalr. Radyal dorultudaki gerilme kabn i
yznde p; d yznde sfr olacak ekilde deiir. nce cidarl kaplarda bu gerilme c ve a gerilmelerinden ok
kk olduundan genellikle ihmal edilir. nce cidarl basn kaplarndaki gerilme, iki eksenli gerilme hali olarak
dnlebilir.
rnek 4 Ularnda yarm kre eklinde kapaklar bulunan silindirik tank 1.38 MPalk basnl hava ile doldurulmutur.
Tankn yarap 250 mm, et kalnl 8 mm olduuna gre silindirik ve kresel ksmlarda oluacak gerilmeleri
hesaplaynz.
Kresel kapaklardaki gerilme ile silindirik ksmdaki boyuna gerilme ayndr.
pr 1.38 250 silindirik ksmdaki evresel gerilme pr 1.38 250
a 21.56MPa c 43.13MPa
2t 28 t 8

en byk radyal gerilme tankn i yznde r 1.38MPa dr.

63
 EMNYET GERLMES: GVENLK KATSAYISI

Yaplarn tasarm ve analizinde karlalan evresel etkiler, kullanm ykleri, malzeme zellikleri gibi eitli
belirsizliklere kar uygun bir gvenlik katsays seilmesi nemlidir. Belirsizlik douran alanlarn banda gerilme
ve ekil deitirme kabulleri gelmektedir. Yapnn imalatnda ve kullanm srasnda oluacak gerilmeler kesin
olarak bilinmediinden gvenlik katsaysna bazen cehalet katsays ad verilir. Baz durumlarda malzeme,
zerindeki yk sabit olduu halde ekil deitirmeye devam eder. Zamanla oluan bu ekil deiimine snme ad
verilir. Dier taraftan ekil deitirmenin sabit olduu hallerde gerilmedeki azalmaya ise geveme denir. Kurun,
lastik ve baz plastiklerde snme normal scaklklarda meydana gelmektedir. Pek ok metalde snme olayna
ergime scaklnn yzde 35-50si dzeyindeki scaklklarda grlmektedir. Herhangi bir malzemenin snme hz
yalnzca scakla deil ayn zamanda gerilme dzeyi ile yk gemiine de baldr. Snme kaynakl deformasyonlar
azaltmak amacyla gerilmelerin kk tutulmas faydaldr.
Gvenlik katsays, yap elemanna uygulanacak ykn, o elamann tayabilecei en byk yk amamasn garanti
eder. Gvenlik katsays, yap elemannn (gmeksizin) tayabilecei en byk ykn kullanm ykne orandr.

En Byk Gerilme maks

Gvenlik Katsays = fs
Kullanm Gerilmesi em

En byk gerilme, ya akma gerilmesidir yada ekme (basn) mukavemetidir. Gvenlik katsaysnn olduka kk
olmas, emniyet gerilmesinin olduka byk olmasn, bu durumda da yapnn kullanm srasnda problem kabilecei
gsterir. Dier taraftan olduka dk emniyet gerilmesi ve olduka yksek gvenlik katsays ile yap ar ve fazla
maliyetli olur.
Gvenlik katsays, genellikle 1.5 veya stnde seilir. Seim de tecrbe ve mhendislik nsezisi nemlidir. Gvenlik
katsaylar pek ok lkede standart ve ynetmeliklerle belirlenmektedir.

64
 rnek 5 ap 1.5 m, et kalnl 3 mm olan elik silindirik tankn enbyk = 240 MPa, fs = 2 olduuna gre
tayabilecei p basncn hesaplaynz.

evresel ve Eksenel gerilmeler, emniyet gerilmesini amamaldr.

maks 240 pr 120 3

em 120MPa; c em p 0.48MPa
fs 2 t 750
pr em t
a em p2 0.96MPa
2t r
Bulunur. Manometre 0.48 MPa amamaldr.

ekme ve Ksa Basma ubuklarnn Tasarm

Eksenel ykl prizmatik ubuklarn mukavemet ynnden boyutlandrlmasnda

1.Mmkn gme modunun belirlenmesi: ounlukla gmede normal gerilmenin temel bir byklk olduu kabul edilir.
2.Yk ile gerilme arasndaki bantnn yazlmas: P

A
3.En Byk ekme mukavemetinin belirlenmesi: Malzemenin - diyagramndaki en byk ordinat maks
4.Gvenlik katsaysnn seilmesi: Enmiyet gerilmesinin hesaplanmasnda gvenlik katsays fs kullanlr.

maks P
em Gerekli enkesit alan A
fs em

Olur. Yukarda sz edilen ilemler ekme ve ksa basn ubuklarnn boyutlandrlmasnda kullanlr. Narin basn
ubuklarnn boyutlandrlmas daha sonra incelenecektir. Eer ubuk en kesitinde ani bir deiim varsa yukardaki
ilemler 2. admdaki gerilmenin hesabnda gerilme ylmas katsays kullanlarak tekrarlanr.
65
 rnek 6 ekilde gsterilen kare kesitli rnek 7
2m 2m
alminyum AB ubuu ile dairesel 50 kN 20 kN
kesitli elik AC ubuunun enkesit C ve E dmlerinde 50 RAx
RAy a
b
alanlarn hesaplaynz. Alminyum ve ve 20 kNluk ykleri
C E
elik ubuklar iin en byk gerilme- tayan kafesin AC, AD, A

ler srasyla 275 ve 480 MPa ve CD ve CE ubuklarnn

gvenlik katsays 2.5dir. alanlarn hesaplaynz. 2m
A a
Emniyet gerilmesi
b
ekmede 140, basmada RBx B
100 MPadr.
D

P = 60 kN 1 7.2
3m 3
1 ubuk kuvvetlerini, kesim yntemini kullanarak (statik
bilgilerinizden yararlanarak) kolayca bulabilirsiniz.
2 7.8
B C
70 kN 70 kN 50 kN
FB 90 kN
90 kN
Fc 20 kN 20 kN
A C
3m 4.2 m A 45

50 kN
99 kN
99 kN
3
M B 0 FC * 7.8 4.2 60 3 FC 111.4 kN D

1 50 kN 20 kN
M C 0 FB * 2 4.2 60 7.2 FB 145.5 kN 90
70
20 20

A C E
? 1 7.2
x 0 145.5 2 111.4 7.8 0
F 99 -50

28
2m

8.
-2
275 480
al 110 MPa e 192 MPa 90 B -90
2.5 2.5 D 20 103
AAC ACE 142.9 mm2
140
145.5 103
AAB 1322.7 mm2 a 36.4 mm
110
99 103 50 103
111.4 10 3 AAD 707.1 mm2 ACD 500 mm2 66
AAC 580.2 mm2 d 27.18 mm 140 100
192
 rnek 8 rnek 9

ekilde gsterilen ubua uygulanabilecek en ekilde gsterilen sistem dengededir. a) Normal gerilmenin 140
byk P kuvvetini; ekme gerilmesinin 100 MPa deerini amamas koulu ile CD ubuunun apn, b) Bdeki
MPa, basma gerilmesinin 140 MPa amamas 8 mm apl pimdeki kayma gerilmesini, c) B mesnedindeki yatak
kouluyla hesaplaynz. gerilmesini, d) B mesnedine balanan ubuktaki yatak gerilmesini
hesaplaynz. D
C
P
B C
A D E
P 6P 4P P 2P
225 mm2 400 mm2 150 mm
900 mm2 10 mm
5 kN
N 200 mm 6 mm
6 mm
60o
P B
+ C D E B B
A
A -
- P 8 mm
2P
5P
M B 0 150P 5 sin 60 200 P 5.774 kN
P
AB 100 P 22.5 kN 5.774 103
225 a) CD 140 d 7.25 mm
d 2
5P
BC 140 P 25.2 kN 4
900 B 4.332 8.2742 9.34 kN
b) By 5 sin 60 4.33 kN
P 9340
CD 140 P 56 kN Bx 5.774 5 cos 60 8.274 kN 92.95 MPa
400 82
2
2P 9340 4
DE
400
140 P 28 kN c) yatak
12 8
97.3 MPa

9340
d) yatak 116.75 MPa
Pem min 22.5; 25.2; 56; 28 22.5 kN 10 8
67
rnek 10 ekilde grlen iki plak drt adet 20 mm apl perinle birletirilmitir. em = 100 MPa, em = 80 MPa,
emezilme = 140 MPa olduuna gre bu birleimin tayabilecei en byk P kuvvetini hesaplaynz.
15 mm a b c
ok sayda birleim elemannn bulunduu sorularda her perin
10 mm
P yada civatann eit kuvvet tad kabul edilir. Aadaki ekilde
st levhadaki P kuvvetinin a kesitini anca P/4 kadar azalarak
P 3P/4 deerine dt, b kesitinden sonra 2*P/4 kadar daha
azalarak P/4 deerine indii, c kesitinden sonra st levhada hi
kuvvet kalmad ematik olarak gsterilmitir. Alttaki levhada
balangta sfr olan kuvvet a, b ve c kesitlerinden sonra arta
arta en sonunda P deerine ykselmektedir.

120 mm
P

100 mm
P 15 mm
10 mm
80 mm P
P 3P/4 P/4 0
Bir perinin kesilmeye ve ezilmeye gre tayabilecei kuvvet
0 P/4 3P/4 P P
P1
80 P1 25.132 kN P 4* P1 100.53 kN
202 Alt levhada Yrtlmaya gre tahkik;
4
P
P
ez 1 140 P1 28 kN P 4* P1 112 kN alt levha 100 P 100 kN
20 10
c c
120 20 10
3P / 4
st levhada Yrtlmaya gre tahkik; alt levha 100 P 107 kN
P
b b
120 2* 20 10
st levha 100 P 90 kN
a a
80 20 15 aalt alevha
P/4
100 P 400 kN
3P / 4
120 20 10
st levha 100 P 120 kN
b b
100 2* 20 15 Yrtlma bakmndan kritik olan kesit ya birinci ya da ikinci kesittir.

Pem min 90; 100.53kN ....... 90 kN

P/4
st levha 100 P 480 kN 68
c c
100 20 15
rnek 11 ekilde gsterilen pim balantl erevede a) 150 mm2 enkesit alanna sahip CE ubuundaki normal
gerilmeyi, b) D noktasnda ift tesirli olarak alan 10 mm apl pimdeki kayma gerilmesini hesaplaynz.

A Pim balantl erevelerde ilk adm mesnet reaksiyonlarnn

hesaplanmasdr. Daha sonra ereve elemanlar teker teker ele
2m alnp her bir elemanda adet denge denklemi yazlmas yoluyla
C istenen kuvvetler kolayca bulunur.

6m
M B 0 10 cos 30 8 8 A 0 A 8.66 kN

B D E F x 0 Bx 3.66 kN F y 0 By 8.66 kN

CE ubuu, iki ucu mafsall olduundan yalnz

eksenel kuvvet tar.
2m 6m
30o
10 kN M ACD
D 0 CE cos 45 6 8 8.66 0
A
8.66 kN
CE 16.33 kN
16330
C 11.55 kN CE 108.9 MPa
150
Dx 2.89 kN
11.55 kN ACD ubuunun dengesi
Dy 11.55 kN
CE = 16.33 kN

D D 2.892 11.552 11.906 kN

2.89 kN

11906
D 75.8 MPA
10 2
2
11.55 kN 4 69
rnek 12 150 mm apl makara, 25 mm apl rnek 14
mile 5*5*25 mm boyutlara sahip bir
kama ile balanmtr. Kamadaki 0.8 m yarapl kresel bir basn kab; iki yarm kre
kayma gerilmesini hesaplaynz. parann eit aralklarla yerletirilen 40 adet cvata
yardmyla birletirilmesinden olumaktadr. basn 600
5 kN 5*5*25 mm kPa olarak verildiine gre cvata ap d ile basn kabnn
boyutlu et kalnl tyi hesaplaynz. Cvata ve kresel kabn emniyet
kama gerilmeleri srasyla 100 ve 50 MPa olarak bilinmektedir.
150 mm
t
25 mm
3 kN

M 0 0 5 3 75 Fkama12.5 Fkama 12 kN 0.8 m

12000
96 MPa d
5 25

rnek 13

Bir barajn trbinlerine su ileten cebri boru 120 mlik su pr 0.6 800
yk altndadr. Boru ap 900mmdir. Boru malzemesinin en c 50 em
byk gerilmesi 100 MPa, gvenlik katsays 1.6dr. Borunun 2t 2t
en kk et kalnl t ne olmaldr? (gsu= 9.81 kN/m3) t 4.8 mm

p g h 120 9.81 1177 kN / m2 Bir civataya 50 2 800 4.8

30160 N
den kuvvet 40
p 1.177 MPa
30160
1.177 450 maks 100 100 d 19.6 mm
c tmin 8.47 mm d2
t fs 1.6 70
4
 alma Sorular

ekilde gsterilen birleim, levhalarn alt ve st yzlerine ekilde gsterilen ABC rijit eleman CD yksek mukavemetli
yerletirilen 5 mm kalnlkl ba levhalar ve 4 adet 19 mm teli ve A noktasndan uygulanan P kuvveti ile dengededir.
apndaki perinle yaplmtr. em = 120 MPa, em =70 MPa, Telin tayabilecei en byk ekme gerilmesi = 350 MPa
emezilme = 240 MPa olarak bilindiine gre birleimin ve gvenlik katsays 3,3; B noktasndaki pimin tayabilecei
emniyetle tayabilecei P kuvvetini bulunuz. en byk kayma gerilmesi = 300 MPa ve gvenlik
katsaysnn 3,0 olduu bilindiine gre telin ve pimin en
kk ap ne olmaldr?

120 mm

ekilde gsterilen elemanl

kafes sisteme E noktasndan P
kuvveti etkimektedir. C ve D
noktasndan mafsalla
birletirilen, eksenel yk tayan
CD eleman 30x50 mm
dikdrtgen kesitlidir. E
noktasndan uygulanan P
kuvvetinin iddeti 210 kN
olduunda CD ubuunda oluan
normal gerilmeyi hesaplaynz.

71
 BRM EKL DETRME VE MALZEME (BNYE) BAINTILARI

Bir nceki blmde bir yap yada makine elemanndaki gerilmeler incelendi. imdi gerilme kadar nemli bir konu
olan ekil deitirme konusunu ele alacaz. ekil deitirme veya deformasyon analizi, birim ekil
deitirmelerin tanmlar ile balar. Birim ekil deitirmeler deformasyonun iddetinin llmesinde kullanlr.

leriki blmlerde malzemelerin nemli karakteristik zellikleri tanmlanacaktr. Mhendislikte kullanlan

malzemelerin eksenel ekme deneyi yardmyla belirlenen mekanik zellikleri zerinde durulacaktr. Tek eksenli,
ok eksenli ve kesme kuvvetleri etkisinde gerilme ve birim ekil deitirme arasndaki bantlar ele alnp ekil
deitirme enerjisi kavram ile tekrarl yklemelerin oluturaca krlma olayna giri yaplacaktr.

D kuvvetlerin etkisi altnda bulunan bir cismin her noktas yer deitirir. Herhangi bir noktann yer
deitirmesi; ekil deitirmeden yada rijit cisim hareketlerinden (telenme ve dnme) veya bu iki etkinin
bileiminden meydana gelir. Cisim iindeki noktalarn birbirlerine gre olan konumlarnda bir deime varsa
cisim ekil deitirmitir denir. Herhangi iki nokta arasndaki uzaklk yada herhangi nokta arasndaki a
deimiyorsa yer deitirmenin sebebi rijit cisim hareketleri olabilir. Bu blmde yk etkisindeki mhendislik
yaplarnda, ekil deitirme ile ortaya kan kk yer deitirmeler incelenecektir.

ekil deitirme sonucu cismin hacminde yada biiminde deime olabilir. Bir yap elemanndaki gerek gerilme
yaylnn belirlenmesinde bu yap elemanndaki ekil deitirmenin dikkate alnmas gerekir. D ykler ve
scaklk tesiri etkisindeki hiperstatik yaplarn analizinde ekil deiimi kullanlarak hiperstatik kuvvetlerin
hesaplanmas iin gereken ilave denklemler salanr.

Toplam eksenel ekil deitirme d ile gsterilecektir. Cisim ierisindeki herhangi bir noktada x, y ve z
eksenleri ynndeki yer deitirme bileenleri u, v ve w ile tanmlanacaktr. Birim ekil deitirmeleri 1in
yannda kk, arpmlaryla karelerini ihmal edilebilecek kadar kk kabul etmekteyiz.
72
BRM EKL DETRME TANIMLARI

Normal birim ekil deitirme prizmatik bir ubuk zerinde tanmlanacaktr.

Birim boydaki uzunluk deiimi: Uzama oran

L

A B P yk uygulandktan sonra
ubuk boyundaki toplam uzama
x x e
L
A B P ubuk balang boyu
u u+u

e > 0 UZAMA
BRMSZ
e < 0 KISALMA
Kayma ekil deitirmesi, balangta dik olan iki doru arasndaki ann ekil deitirme sonras diklikten sapt
deerin tanjantna denir. A kk olduundan tanjant yerine radyan cinsinden kendisi yazlabilir.

g > 0 DK AI KLR
g BRMSZ
2 g < 0 DK AI BYR

Elastik blgede ekil deitirmeler 0.002 veya 2000 deerlerini pek amaz.

Uzunluk ve adaki deiimler uniform ise dikdrtgen iine aldmz iki forml yeterli hassasiyette sonu verir.
Uniform olmayan bir ekil deitirme sz konusu ise bir noktadaki birim ekil deitirmelerin tanmlanmas gerekir.
73
rnek 1 gen ABC pla, ABC eklini alacak biimde niform ekil deitirme yapmtr.
a) OC ekseni dorultusundaki normal ekil deitirmeyi,
b) AC kenar boyunca normal ekil deitirmeyi,
c) AC ve BC kenarlar arasndaki kayma ekil deiimini, hesaplaynz.

b
A
0.001 b b 0.001 b
1
2 b
2 2 2
e OC 0.001 1000 e AC 502
b 2 b
b

b
O b C C AC B 2 tan 1 89.943
o
Dik adaki deiim = 90 -89.943 = 0.057o
1.001 b
b

Radyan cinsinden g 0.057 995
B 0.001b 180 ACB as azald iin kayma ekil
deiimi pozitiftir.

RNEK 2 RNEK 3

Kresel bir balonun 200 mm olan i bo bir silindir i basn etkisinde 200 mm olan i ap 0.5 mm, 400 mm
ap, iirildikten sonra 201 mm olan d ap 0.3 mm artmtr. a) evresel dorultudaki en byk uzama
olmutur. Ortalama evresel uzama oran b) Radyal dorultudaki ortalama uzama orann hesaplaynz.
orann hesaplaynz.

evredeki uzama oran 200.5 200 0.5

evre= D, D0 : ilk ap e ci 0.0025
200 200

D D0 D D0 1 400.3 400 0.3

ec 5 103 D evredeki uzama oran e cdi 0.00075
D0 D0 200 400 400

t 99.9 100
Radyal dorultudaki uzama oran er 0.001
t 100
74
 RNEK 4 ekilde grlen dikdrtgen levha, yklemeden sonra bir paralel kenara dnmtr. Levhann AB ve CD
kenarlar 0.005 mm uzayp 0.0012 radyan saat dn ynnde dnerken AD ve BC kenarlar ise 0.002
mm ksalarak 0.0004 radyan saat dn ynne ters ynde dnmtr. a=40mm, b=20mm olduuna gre
dzlem birim ekil deitirme bileenlerini hesaplaynz.
y
0.002
B C
y ex 0.00005
40
B C
b=20 mm 0.005
ey 0.25 103

005
0.0012 20

20.
A x
D
a=40 mm
A
39.998 mm
x g xy 0.0012 0.0004 0.0016
0.0004 D

RNEK 5 ekilde grlen ince dikdrtgen plak iki eksenli ekme gerilmeleri etkisinde e x 6104 e y 4104
uzama oranlarn yapmaktadr. AC kegenindeki boy deiimini hesaplaynz.
0.061
y y
C
B C C AC kegeninin ekil deitirdikten
B sonraki ilk uzunluu;
.6
253 .734
152.0612 203.1222
152 mm
253 253.734mm
A x D x
A
D
203 mm 0.122

AC kegenindeki boy deiimi;

AD kenarndaki toplam ekil deitirme= AD e x 0.122mm
AC 0.1343mm
AB kenarndaki toplam ekil deitirme= AB e y 0.061mm

AC kegeninin ilk uzunluu= 1522 2032 253.6mm 75

 ekil Deiiminin Bileenleri Bir dzlem elemann dorusal ekil deitirmeleri

y u
niform ekil deitirme yoksa birim u dx u
x dx u dx u dx
ekil deitirme cismin iinde noktadan x u
ex
u
noktaya deiir. Daha nce yazdmz
v dx x
v dy
bantlarn x uzunluundaki bir AB y
doru paras ile ilgili olmas gerekir.
Eksenel kuvvet altnda doru dy v
parasnn ular u ve u + u yer dy v dy v dy
y v
deitirmelerini yaparak A ve B
v
x ey
dy y
noktalarna gelir. Yani doru parasnn
dx
boyunda u kadarlk bir uzama
gerekleir. Tanm gerei normal ekil
deitirme Bir dzlem elemann asal (kayma) ekil deiimi
y u
u du dy
e x lim y u v
x 0 x dx u C dy dx
y x
B
g xy
B v u
dr. Burada limitin anlam dnlrse C dy v y dy v dx u x dx u

x, sfra giderken yalnzca A D
dy v u v
noktasnda x dorultusundaki uzama dx dy dx
x y u v
x
A
oran ifade edilmektedir. v
1 e y dy 1 e x dx y x
D
x
Dzlem veya iki eksenli ekil deitirme A
durumunda ykleme ncesi ve sonras dx
cisim iindeki her nokta yine ayn
dzlem iinde kalrlar. Bu durumda birim rnein unun y ekseni dorultusundaki deiimi (hz) u , udaki
kalnlkl dx ve dy boyutlu bir eleman y
dorusal ve asal ekil deitirme u u
art ise dy dr. Burada sonsuz kk elemann balangta
yapabilecektir. y y
76
dey olan kenarnn eimi olur.
 u v C
u ve v, x ve ynin fonksiyonu olduklarndan ksmi trev y
dy
y
dy
v
dx
x
B
gsterimi (notasyonu) kullanlmaktadr. Benzer ekilde y

yatay kenar da v as yapacak ekilde ykselir. B C u

x y
dy

u
Rijit telenme dx
v u u v x
ey ex g xy D
y x y x dy v
dx
u A x
D
v
Bir noktadaki dzlem ekil deitirme halini
x
anlatabilmek iin yukarda tanmlanan birim dx
ekil deitirme bileeninin verilmesi gerekir.
nceki sayfada sperpozisyon kural kullanlarak
elde edilen bir noktadaki dorusal ve asal Dzlem elemann dorusal ekil deitirmeleri
dzlem ekil deitirme bileenlerini tek bir ekil
zerinde tekrar gsterelim.
Yer deitirme fonksiyonlarndaki deiimi u v
aadaki biimde yazmak mmkndr. dx dx dx u dy y dy dy
x v
ex ey
dx x dy y
u u
du dx dy
x y
v v Dzlem elemann Asal ekil deitirmeleri
dv dx dy
x y
u v u v
dy dy
Bu ifadelerdeki her terim, fiziksel anlamndan y x
dx
y x
dx
u v
hareketle yandaki ekil zerinde iaretlenmitir. g xy
v u 1 e y dy 1 e x dx y x
dy y dy dx x dx
77
UYGUNLUK DENKLEMLER

Bir noktadaki dzlem ekil deitirme hali rnein xy dzlemi iin, x ve y eksenleri dorultusundaki uzama oranlar ile
xy dzlemindeki kayma as yardmyla tanmlanmaktadr.
Bir noktadaki boyutlu ekil deitirme halinin tanmlanmasnda x, y ve z eksenleri dorultusundaki uzama oranlar ile
xy, yz ve xz dzlemlerindeki kayma alarnn verilmesi yeterlidir.
Kenarlar dx, dy ve dz olan boyutlu bir prizmatik elemann yapaca ekil deitirmeyi tanmlamakta aadaki alt
adet ekil deitirme bileenleri kullanlr. Bu ekil deitirme bileenleri tpk gerilme haline benzer bir simetrik
tansr oluturur.

u v w ex g xy g xz
ex , ey , ez
x y z
e g yx e y g yz
u v v w u w g zx
g xy ,
y x
g yz
z y
, g xz
z x g zy e z

Eer bir noktadaki ekil deitirme halini anlatan 6 bamsz ekil deitirme bileeni biliniyorsa, prizmann
boyutlarndaki ve eklindeki deiimi tam olarak belirleyebiliriz.
6 adet birim ekil deitirme bileeni, eksenler dorultusundaki adet yerdeitirme fonksiyonlarna trevlerle
baldr. Demek ki bu byklkler birbirlerinden bamsz olamazlar. ex, ey, ez, gxy, gyz ve gxznin salamas gereken 6
adet ifadeye UYGUNLUK denklemleri denir. ki boyutlu problemlerde yalnzca 1 adet uygunluk denklemi vardr.
Uygunluk denklemleri ekil deitirmenin srekli ve tek deerli olduunu ve ekil deitirme srasnda cismin iinde
ktle kayb (boluk) olmayacan ifade ederler.

2e x e y g xy
2 2

2 Dzlem Hali iin Uygunluk denklemi

y 2 x x y 78
rnek 6 RNEK 7

0.4x0.4 mlik kare ABCD plann yklemeden sonraki ekilde gsterilen bisiklet fren lastii V kesme kuvveti
hali ekil zerinde kesikli izgilerle gsterilmitir. A etkisiyle deforme olup ABCD eklini almtr. Kayma
kesinde, dzlem ekil deitirme bileenlerinin asnn;
ortalama deerlerini hesaplaynz. a) herhangi bir noktada, b) Yksekliin ortasnda c)
Orijinde ald deerleri hesaplaynz.
y
y
400 mm 0.15 mm h=0.5 mm
B V
B B C C
0.25 mm C
2
400 mm y
b=200 mm x h
b
0.1 mm A D
A x x
D
a
0.3 mm 0.7 mm 2
y
u h , v0
b
uD u A vB v A u B u A vD v A
ex ey g xy u v 2h
x y y x g xy 2 y
y x b
0.7 0.3 0.25 2 0.5
ex 1000 ey 625 a) g xy y 0.025 103 y
400 400 200 2

0 0.3 0.1 0 2 0.5

g xy 500 b) g xy 100 0.0025
400 400 200 2
Negatif iaret ann arttn gsterir. c) g xy 0 79
RNEK 8
RNEK 9
ekilde grlen ince gen plak, uniform ekil
deitirme yaparak ABC biimini almtr. ex ve ey ekilde gsterilen ubukta oluacak en byk ex
uzama oranlar ile AC ve BC kenarlar arasndaki kayma uzama orann; elemann uzunluu
asn hesaplaynz dorultusundaki yerdeitirme fonksiyonunu

y
a)
u x 2 L 103
x
1.2mm
A
1m 1m
B
1.2mm
b)
u L 10 3 sin
2L
A B
olmas durumlar ii ayr ayr hesaplaynz.

C 1m

1.5mm
x x
C

1.2 1.5
ex 0.0012 ey 0.0015
1000 1000
du 2 x
a) ex 103 0.002
1001.2 dx L maks
xL
2 2 tan 1 90.15
o

998.5
du x
ex L 103 cos
dx 2 L 2 L maks
g xy 90 90.15
b)
0.0027radyan

180

2
10 0.00157
3

80
Mhendislikte Kullanlan Malzemeler

Eksenel ykl ubuk problemini tekrar ele alalm. Yazlabilecek iki denklemde;
P
Gerilme-D yk x
A
u
Birim ekil deitirme - yerdeitirme ex
x
. x , e x , u
Olmak zere bilinmeyen vardr. Gerekli olan bir ilave denklem - ilikisi malzeme kaynakldr. Sonuta eleman
zerindeki yklerden oluan yerdeitirmeler ve malzemelerin mekanik zellikleri birletirilebilir.

Bnye Bantlarnn Deneysel Olarak Belirlenmesi

Malzemenin yk altndaki davrann tanmlamakta gerilme ve birim ekil deitirme kavramlarnn kullanlaca daha
nce GERLME konusu anlatlrken sylenmiti. Bu blmn banda uzama oran ve kayma as ad verilen iki birim
ekil deitirme kavram akland. Malzemenin yk altndaki davrann belirlemek amacyla eksenel ekme ve kesme
deneyi gibi basit deneyler yaplr. Eksenel ekme deneyinde genellikle silindirik numuneler kullanlr. Numuneye
uygulanan ekme kuvveti yava yava arttrlarak numunenin boyundaki uzamalar llr. Dey eksende uygulanan
ekme kuvveti yatay eksende numune boyundaki uzamay gsteren kuvvet-deplasman diyagramndan yalnzca o
numune hakknda bilgi alnabilir. Malzeme davrann betimleyen sabitlerin bulunmasnda birim alana gelen kuvvet ile
birim boydaki deiimi ifade eden - diyagram tercih edilir.

ki ve eksenli gerilme halinde, bnye bantlarnn deneysel olarak belirlenmesi pratik bakmdan mmkn deildir.
Hem yaplmas gereken deney says ok fazladr, hem de deneylerin yaplmasnda teknik zorluk sz konusudur. Bu
sebeple tek eksenli ekme ve kesme deneyi sonular ok eksenli gerilme etkisindeki malzeme davrann ifade
etmek zere genelletirilir. Yk altndaki malzemede oluan gerilmeleri, birim ekil deitirmelere balayan bnye
yada malzeme bantlarna genelletirilmi Hooke yasalar ad verilir. imdi mhendislikte kullanlan eitli metaller,
plastikler, ahap, seramikler cam ve beton gibi malzemelerin nemli zelliklerini tanmlayacaz. 81
 ELASTK MALZEME
Elastisite : Yklerin kaldrlmas ile ilk ekillerine geri dnme zeliidir. Yklemenin byklne bal bir zelliktir.
Plastisite : lk ekle dn olmayan malzemelere has bir zelliktir.
Sneklik : Krlmadan nce byk ekil deitirme yapabilme zellii. rnek: elik, eitli alamlar, naylon
Gevreklik : Krlmadan nce ok az deformasyon yapma zelliidir. rnek: Dkme demir, beton

Ykleme Gerilme Scaklk

SNEK GEVREK
Hz ekli

KOMPOZT MALZEME ki veya daha fazla sayda malzemeden oluan bnyeye denir (elik lifli cam, polimerler)
Matris ad verilen balayc iinde yksek dayanml malzemenin katlmasndan oluur. Homojen malzemelere gre
daha yksek dayanm/z arla sahiptir. Mukavemet dersinde HOMOJEN ZOTROP malzemeler ele alnacaktr.

zotrop malzemenin yk altndaki davran ynden bamszdr. rnein izotrop malzemeden yaplm bir kbe
uygulanan yk, hangi dorultuda etkirse etkisin ayn ekil deiimi llecektir. Ahap ise anizotrop bir malzemedir.
Kuvvet etkisindeki davran yne baldr. Ahabn byme dorultusunda etkiyen yk tama zellii iyi iken enine
dorultuda etkiyen ykleri tama zellii dktr.

Sneklik nemli bir malzeme zellii olduu kadar yapsal davran asndan da aranan bir zelliktir. Deprem gibi ok
byk zorlamalar geldiinde her elemann tayabildii kadar kuvveti tamas fazlasn ise komulara aktarabilmesi
(yklerin yeniden dalm) ancak yap elemanlarnn krlmadan byk ekil deitirme yapabilmesi ile dier bir deyile
snek davranla mmkndr. Snek davranda byk deformasyonlar sz konusu olduundan zorlanmay haber
verme zellii bulunmaktadr.
Gevreklik ise snekliin tersi bir zellik olarak deformasyon yapma kabiliyetinin olmamas demektir. Gevrek
davranta malzeme yada yap aniden gerek byk mal ve can kaybna sebep olur. Gevrek davranta haber vericilik
yoktur.

82
 GERLME-BRM EKL DETRME DYAGRAMI

- diyagramlar malzeme zelliklerinin belirlenmesinde kullanlr. Diyagramlar eksenel ekme deneyi yaplarak
izilir. Genellikle dairesel kesitli bir numune deney aletine takllr ve oda scaklnda yava yava arttrlan
eksenel ekme kuvveti uygulanr. Numunedeki uzamalar lmek iin Ekstansometre ad verilen bir alet kullanlr.

Solda verilen diyagram, yap elii

Gerilme MPa
lek M
Gerilme MPa

lek N iin - diyagramdr.

lek M OABCDE diyagramnn ilk ksm
lek M
lek deitirilerek yeniden
izilmitir.
OABCF gerek gerilme-gerek
uzama oran diyagram
Diyagramlar: Uural, 1991

Birim ekil Deitirme e Uzama Oran e

Gerek gerilme- gerek uzama oran diyagram malzeme konusundaki aratrmalarla plastik davrann
incelenmesinde kullanlr.
DYAGRAMIN
OA KISMI : Elastik blge, A noktasna kadar - dorusal A noktasndan sonra malzemede gerilme artmakszn
uzama grlr. Genellikle A ve B akma noktas ayn alnr.

Orant snr pL a Akma snr

83
AE KISMI :Plastik blge, CD arasnda uzamalar gerilmenin
artmasyla mmkn, buna pekleme ad verilir. C noktasndan
sonra ulalan D noktas ekmedayanm ad verilir.
E = Krlma dayanm, Krlmada paralar ubuk eksenine 45o
a yapan yzeyler oluturur.
Klasik diyagramlar, gerek gerilme gerek ekil deitirme
diyagramlarndaki almann sebebi uzamalarn tek bir kesitte Boyun verme
birikmesidir. Buna boyun verme denir.

Standart Sneklik lleri:

Lkrlm L0
Uzama Yzdesi = 100 %25 (Yap eliinde)
L0

A0 Akrlm
Alan Azalma Yzdesi = 100 %50 (Yap eliinde)
A0

Alminyum, magnezyum ve bakrda belirgin bir akma noktas grlmez. Akma gerilmesini bulmak zere 0.002lik
uzama oranna kar gelen noktadan balang teetine paralel izilir.
Plastik blgedeki numuneden yk kaldrlrsa balang teetine paralel olarak yk boaltma erisi (dorusu)
grlr.
BG//OA, B noktasndaki uzama malzemede kalc olur. Yeniden yklendiinde GB ve orijinal diyagram zerindeki
eri boyunca ilerlenir.
Snek malzemelerin eksenel ekme ve eksenel basn altndaki davranlar ayndr. Gevrek malzemelerin
ounda eksenel basn dayanmlar, ekme dayanmlarndan fazladr.
Malzeme zellikleri direkt kesme ve burulma deneyleriyle de bulunabilir. Bu deneylerde - diyagramlar izilir.
Akma gerilmesi ve dayanm snr ekme deneylerinde bulunann yars mertebesinde elde edilir.
84
HOOKE YASASI VE POISSON ORANI

Yap malzemelerinin ounda - diyagramlar dorusal elastik bir blge ile balar.

E e fadesi HOOKE yasas olarak bilinir.

E : Elastisite modl (Young Mudl) Birimi gerilme birimi ile ayn [Pa, MPa] Balang teetinin eimidir. elik iin
200-210 GPa dr.
: boyutsuz byklk
Orant limiti stndeki noktalardaki diyagram eimine teet modl Et ad verilir.

Eim = Et
Yine orant limiti stnde E oranna Sekant modl ad verilir. Bu
e
s

deer malzemenin ekme ve basntaki rijitliinin ls olarak kullanlr.

Elastisite zellii kesme kuvveti tayan bir eleman zerinde benzer ekilde
0 pL Eim = Es llebilir. g diyagramnn dorusal elastik olduu ksmdan

G g
Eim = E
Kayma gerilmesi Kayma ekil
e deitirme iin Hooke Yasas denir.
Kayma Modl [Pa, MPa]
ekme gerilmeleri uygulandnda elemann boyu uzarken elemann en kesit alan azalr (enine dorultuda bzlme olur).
Elastik blgede;
Enine Uzama Oran
n=- n : Poisson Oran : 0.3 elik iin
Boyuna (eksenel) Uzama Oran
0.5 kauuk genellikle 0.25-0.35
0.1 beton arasnda deiir.

85
rnek 10 RNEK 11

ekilde grlen elik dikdrgen blok iki ucundan uygulanan ekilde grlen elemann zerine yklemden nce 10x10
ekme kuvveti etkisindedir. mm2 lik ABCD karesi izilmitir. Yklemeden sonra kare,
P = 46706 Nluk ekme kuvveti uygulandnda x = 0.07112 ekenar drtgen eklini aldna gre Elastisite modl ile
mm art, z = 0.005334 mm azalma llmtr. E ve ny Poisson orann hesaplaynz.
hesaplaynz.
B
y 85 MPa A C 14.15mm 85 MPa
D

12.7 mm
P P 14.11mm
x

z 25.4 mm Yklenmeden nce kegen uzunluu;

101.6 mm

AC BD 102 102 14.14mm

46706
x 144.79MPa
25.4 12.7 85
E e E 40.6 * 103 MPa
e 14.11 14.14
x 144.79 0.07112
ex 7 104 14.14
L E 101.6
E 206841MPa 14.15 14.14
e enine 0.000707
e enine 1
z 0.005334
14.14 n
ez 2.1104 e boyuna 3
25.4 25.4 14.11 14.14
e boyuna -0.00212
14.14
ez 2.1104
n 0.3
ex 7 104 86
HACM DEM : dx.dy.dz hacimli bir kp eleman zerine yalnzca x gerilmesi uygulayalm.
y
x
e y e z ne x n
dx E
dz Kbn son hacmi V 1 e x dx 1 e y dy 1 e z dz
eydy

x V 1 e x e y e z 2ve3. mertebe terimler dx dy dz

x
dy ihmaledilir
x
V V0 V
ezdz

exdx V
z
Birim Hacim Deiimi e
V0
V V0
e e x e y e z x n x n x
V0 E E E

x
1 2n 1 2n x
ekme Gerilmesi Hacmi Arttrr.
e
E E Basma Gerilmesi Hacmi Azaltr.

1
Sktrlamaz cisimlerde e 0 1 2n 0 n
2
Lineer elastik blgede n < 0.5
Plastik blgede n = 0.5 (hacim sabit kalr)
87
 x RNEK 13
RNEK 12
ap 52 mm, boyu 102 mm olan bir ubuun eksenel
ekilde grlen dkme 120 mm ekme kuvveti altnda hacminin 125 mm3 artt
demirden yaplm gzlenmitir. Eksenel kuvveti (P) hesaplaynz E=70
silindir, eksenel GPa, Poisson Oran=0.3
dorultuda 40 MPa,
radyal dorultuda 10
y
MPalk basma gerilmeleri 200 mm z
etkisindedir. E = 100 GPa,
n = 0.25 alarak silindirin
boyu ve apndaki
deiimleri ve hacimdeki P x 52 mm P
deiimi hesaplaynz. y

z
x 40MPa y z 10MPa 102 mm

ex
1
40 0.25 10 10 0.35 103
100 10 3
V V0
e e x e y e z x n x n x
ey ez
1
10 0.25 10 40 0.025 103 V0 E E E
100 103
x 1 2n V
3
L 0.35 10 200 0.07mm eV0 1 2n V0 x 0
E E
d 0.025 103 120 0.003mm (1 2 0.3) P
125 A 102
70000 A
e e x e y e z 0.35 103 2 0.025 103 0.30 103 P 214461 N
V e V0 0.30 103 602 200 679mm3 Hacim azalmas

88
GENELLETRLM HOOKE YASALARI

Tek eksenli, - e bants iki ve eksenli gerilme hali iin geniletilebilir. Deney srasnda, normal gerilmelerin kayma
birim ekil deitirmesi oluturmad veya kayma gerilmelerinin de normal birim ekil deitirmesine yol amadn
grmekteyiz. Malzemenin lineer elastik, ekil deitirmelerin kk olduklarn kabul edildiinden sperpozisyon ilkesinden
faydalanarak iki ve eksenli gerilme durumu iin Hooke yasalar formle edilebilir.
y x y
E

y
n xy
E
x
x
Tam kayma etkisindeki eleman
ki eksenli gerilme etkisindeki
eleman x
y ex

Birim kalnlkl elemann iki eksenli gerilme etkisinde olduunu dnelim. x gerilmesinden x ekseni dorultusunda x/E kadar
uzama oluur. y gerilmesi ise x ekseni dorultusunda ny/E kadar ksalmaya neden olur. x ve y gerilmelerinin etkisi altnda
x ve y dorultusundaki uzama oranlarn;

x y y x xy
ex n ey n g xy
E E E E G
xy
Tam kayma dnldnde ise elastik gerilme ekil deitirme bants g xy olmakta idi . xy gerilmesi yalnzca g xy
G
kayma birim ekil deitirmesi oluturmaktadr. Yukardaki ifadeleri gerilmeler cinsinden yazarsak;

Ee x n y x Ee y y n Ee x n y
x
E
e x ne y y
E
ne x e y xy Gg xy
1 n 2 1 n 2
Ee y y n x Ee y nEe x y 1 n 2

bulunur. Bu ifadelere iki boyutlu gerilme halinin HOOKE YASALARI denir.

89
Benzer ekilde boyutlu gerilme halinin Genelletirilmi Hooke Yasalarn yle yazabiliriz.

ex
1
E

x n y z g xy
xy
G
y

e y y n x z
1
E
g yz
yz
G
yz yx
ez
1

z n x y g xz
xz zy O z xy
E G x xz zx
dy

Bu ifadeleri gerilmeler cinsinden yazarsak;

x
zx xz
En
x e e e 2Ge x xy Gg xy z zy
1 n 1 2n x y z xy O
yx yz
En
y e e e 2Ge y yz Gg yz
dz
1 n 1 2n x y z dx
y
En
z e e e 2Ge z xz Gg xz
1 n 1 2n x y z
Daha nce dorusal ve asal ekil deitirmeleri incelediimiz elemann diyagonalindeki boy deiimi normal birim ekil
deitirme ex ve ey ile kayma birim ekil deiimi gxyden oluacan grerek kayma modl Gnin E ve n ile ilgili olmas
gerektii sonucuna varrz. Bu durum ileri blmlerde tekrar ele alnacaktr.

E Sonu olarak izotrop malzemelerin iki bamsz elastik sabitinin olacan bu sabitlerin de eksenel
G
21 n ekme deneyi ile E ve eklinde bulunduunu, Kayma modl Gnin E ve cinsinden ifade
edilebileceini syleyebiliriz. 90
rnek 14 Bir noktadaki ekil deitirme bileenleri ex = 900, ey = -100 ve gxy = 600 olarak biliniyor. Bu ekil deitirme
durumunu oluturacak dzlem gerilme halini belirleyiniz. E=200 GPa Poisson oran=0.3

2 x
e ne y
E 200000
x (900 0.3 (100)) 106 191.2 MPa
1 n 1 0.32

y
E
1 n 2 e y ne x
200000
1 0.32
(100 0.3 900) 106 37.4 MPa

E 200000
xy Gg xy g xy 600 106 46.15 MPa
2(1 ) 2(1 0.3)

RNEK 15 ekilde grlen blok btn yzeylerinden etkiyen p = 150 MPalk niform basn etkisindedir. E = 200 GPa,
n = 0.3 alarak hacimdeki ve her bir kenarndaki boy deiimini hesaplaynz.
y

x y z p ex
1
p n 2 p 1 2n p
P
E E

40 mm
ey
1
p n 2 p 1 2n p
P E E
x
30 mm ez
1
p n 2 p 1 2n p
E E
P
1 2n
z
100 mm ex ey ez e p
E
1 2 0.3 V
e 150 0.3 103 e x e y e z 3e V 3 0.3 103100 40 30 108mm3
200 10 3
V0
91
x 0.3 103 100 0.03mm y 0.3 103 30 0.009mm z 0.3 103 40 0.012mm
RNEK 16
20X20 mm. Lik kare plan ekilde gsterilen dzlem
gerilme hali etkisinde AC kegeninin eimindeki
deiimi hesaplaynz. E=70 GPa, Poisson Oran=0.3
RNEK 17 Uzunluu L, kalnl t ve genilii b olan levha iki
rijit duvarn arasna ekilde gsterildii gibi
yerletirilmitir. P eksenel basn kuvveti tayan
levhadaki gerilme ve birim ekil deitirme
bileenlerini belirleyiniz.

y
y=80 MPa y y

D C
P
x z b
20 mm P
x=160
x
MPa t
L
x
A B
y
P
z 0 ey 0 x g xy g yz g xz 0
20 mm b t

ex
1

x n y 19.43 10 4 ex
1
E

x n y ey 0
1
E

y n x y n x ex
1n 2
x
E E
1
E

e y y n x 4.57 10 4 ez
n
E
x y n
1 n
ex x
P
bt
y n
P
b t
AB (1 e x ) 20 20.03886
1 n 2 P n 1 n P
BC (1 e y ) 20 20.00914 ex ez
E b t E b t
tan 1 ( 20
20.03886) 44.957
.00914
x

E ez n
A deg 44.957 45 0.043
e x 1 n 2 e x 1 n
Egim deg tan 44.957 tan 45
Efektif elastisite modl Efektif poisson oran
0.0015 radyan 92
Bu deerler geni kiri ve plaklarda kullanlmaktadr.
 EKL DETRME ENERJS

D yklerin cismin ekil deiimi srasnda yaptklar i ekil deitirme enerjisi olarak cismin iinde depolanr. Enerji
kaybnn olmad, tam elastik cisimlerde ykn kaldrlmas ile (ekil deiimini yok ederek) geri alnabilir. Bu blmde
verilecek ekil deitirme enerjisi kavram statik ve dinamik yklerle ilgili eitli problemlerin zmnde kullanlacaktr.
ekil deitirme enerjisnin en byk faydas elemandaki krlmann belirlenmesi ile darbeli yklemenin malzeme zerindeki
etkisinin incelenmesinde ortaya kmaktadr.
Tek eksenli gerilme halinde ekil deitirme enerjisini belirlemek zere yava yava artan x gerilmesine maruz bir eleman
dnelim. Elemann x yzlerinde xdydz kuvveti etkir. x ekseni dorultusunda exdx kadar bir uzama oluur. Lineer elastik
malzemeler iin Hooke yasas
y
x x E e x

x dz
x U*0 Orant snr
x
Non-Lineer Elastik
dy
u0 Lineer Elastik
z dx
ex
1
ekil deitirme srasnda elemann yzlerine etkiyen ortalama kuvvet x dy dz olur. Bu kuvvetin yapt i, yani ekil
2
deitirme enerjisi dU, 1
x dy dz e x dx olur.
2
1 1
dU x e x dy dz dx xe x dV
2 2
dU
SI birim sisteminde i ve enerji birimi Joule (J)dr. (N.m) Birim hacimdeki ekil deitirme enerjisi enerji younluu adn
dV
alr ve U0 ile gsterilir.

1 2 Ee x2 Bu alan ekilde mavi olarak gsterilmitir. e diyagramnn zerindeki alana

U0 x e x x
2 2E 2 93
Komplemanter enerji younluu ad verillip U * ile gsterilir.
0
 imdi xy kayma gerilmesi tayan bir eleman dnelim. st yze etkiyen xydxdz kuvveti gxydy yerdeitirmesini olutursun.
Gerilmeler sfrdan balayp yava yava artarak son deerine ulatndan ortalama kuvvet
1
xy dx dz Olur. Tam kayma halinde enerji younluu;
2
1 xy dx dz g xy dy 1 xy Gg xy
2 2
dU
U0 xy g xy
dV 2 dx dy dz 2 2G 2
xy2
Bulunan bu ifadenin g diyagramnn altndaki alana eit olduu sylenebilir. U dV
2G

Kayma gerilmesinden oluan ekil deitirme enerjisi

yukardaki ifadenin hacim zerinden entegrali alnarak elde
edilir. Bu ifade burulma etkisindeki millerle, kesme kuvveti
etkisindeki kiri problemlerinde kullanlabilir.

En genel gerilme durumunda ekil deitirme enerjisi aadaki

biimlerde yazlabilir.

U0
1
xe x ye y ze z xyg xy xzg xz yzg yz
2

Uo
1 2
2E

x y2 z2 2n x y x z y z
1 2
2G

xy xz2 yz2

Asal eksen takm kullanldnda Uo

1 2
2E

1 22 32 2n 1 2 2 3 1 3
94
SI birim sisteminde enerji younluu birimi J/m3 dr veya (pascal). ekil deitirme enerjisi ifadesinde sxin karesi
geldiinden bu her zaman pozitif bir byklktr.

Krlma
Gme
a
Rezilyans Tokluk
Modl Modl

e e

diyagramnda akma noktasnn altnda diyagramnn altndaki btn alan Tokluk

kalan alan veya akma gerilmesine ulaan bir Modl adn alr ve malzemenin krlmakszn
malzemedeki ekil deitirme enerjisi yutabilecei enerji miktarn gsterir.
younluu Rezilyans Modl adn alr.
Rezilyans modl malzemenin kalc ekil
deiimi yapmadan yutabilecei enerjinin
lsn verir. rnein yumuak elik;

2

220 10
6 2
121 kJ
2E 2 200 10 9
m3

Tek eksenli normal gerilme durumunda ekil deitirme enerjisi , enerji younluu ifadesinin hacim zerinde
entegre edilmesi yolu ile;

x2
U dV Bulunur. Bulunan bu ifade eksenel ykleme ve kirilerin eilmesi
2E problemlerinde kullanlabilir.
95
ZEL DURUM:
ki ucundan N eksenel kuvveti etki eden prizmatik RNEK 19
ubua depolanan ekil deitirme enerjisinin
hesab
ekilde gsterilen konik ubuk P kuvveti etkisi altnda
y
dv=A.dx dengededir. ubukta depolanan de ni hesaplaynz.
N N
x
dx L
P
r x
r 5r
x2 N2 N 2L
P
U dV Adx U Amin L
2E 2 EA2 2 EA

4 4
RNEK 18 u x 1 du dx
L L
10 mm apl 3 metre uzunluundaki ubukta depolanan
ekil deitirme enerjisi 70 J dr. P kuvvetinin 2 2
4 4
deerini hesaplaynz. E=200 GPa Ax r r x 1 Amin x 1
x
2 2

L L
x2 P2 P 2 dx P 2 L du
U dV
2 E Ax 8EAmin u 2
A x P Ax dx
2E 2 EAx2
L
P2 L
U
10 EAmin
P2 L P 2 *3
U 70
2 EA 2* 200109 *7.854105
P 27075 N 96
 RNEK 20

ekilde gsterilen iki ubuklu kafes sistemde B d-

mndeki dey yer deitirmeyi i-enerji yntemiyle
-ENERJ YNTEM LE DEPLASMAN hesaplaynz. E=70 GPa
HESABI
C

Eer bir kafes kirie sadece bir tek kuvvet etki

ediyorsa kuvvetin etki ettii noktadaki yer

A=
deitirmeyi i-Enerji yntemi ile hesaplayabiliriz.

0.
L=

00
2m
D kuvvetin yapt i (W), kafes sistemde

2
2.

m
5

2
depolanan toplam ekil deitirme enerjisine (U)

m
eit olmaldr. D Kuvvet sfrdan balayp yava A A=0.004 m2
yava artarak son deerine ulat iin yaplan ii B
ortalama kuvvet x yer deitirme olarak yazmak L=1.5 m
mmkndr. P =40 kN

FCB=50 kN

1 n
Ni2 Li F 0 FBC 50 kN
W U Pd
y
B
FAB=30 kN
2 i 1 2 EAi F x 0 FAB 30 kN
40 kN

300002 1.5 500002 2.5

U 24.732 J
2 0.004 70 109 2 0.002 70 109
1 1
W P B 24.732 40000 B 24.732
2 2
B 1.24 103 m 97
 Tekrarl Ykleme Ve Yorulma RNEK 21

ekilde grlen bloa P = 17800 Nluk eksenel

Yap elemanlarnn gme gerilmesinden olduka kk kuvvet etkimektedir. Bloun y ve z eksenleri
gerilme dzeylerine binlerce defa yklenmesi halinde dorultusunda ekil deiimi engellendiinde
krlmasna yorulma ad verilir. Yorulma atlann genellikle eksenel dorultudaki uzama oran ne olur?
gerilmenin younlat blgelerdeki i yap kusur- (E = 69 GPa, n 1 3 )
larndan/atlaklarndan balad, yzey kalitesi, kimyasal y
yap ve i yap kusurlaryla ilgili olduu sylenebilir.
Yorulma mr veya dayankllk genellikle krlma oluturan
gerilme tekrar says ile llr. Deneysel olarak malzeme P=17800N 19
mm
iki gerilme snr arasnda srekli deien gerilme durumuna x

krlncaya kadar devam edilir. Yorulma deneyi sonular 9.53 mm P=17800N

aadaki gibi yar logaritmik bir diyagram zerinde 101.6 mm

iaretlenir. z
17800
x 98.3MPa
19 9.53
1
e y y 98.3 z 0
1
E 3
e z z 98.3 y 0
1 1
Gerilme , MPa

E 3
elik

Srekli Dayanm
y z
1
y z 196.6 0
Alminyum 3
Snr
2
y z 196.6 y z 98.3MPa
3 3

98.3 y z
1 1
ex
Yorulma mr N, Devir Says. Uural, 1991 69000 3
1
98.3 98.3 950 106
1
ex
98
69000 3
 RNEK 22

ekilde grlen dikdrtgenler prizmas eklindeki beton blok Px = 100 kN, Py = 150 kN ve Pz = 50 kN luk
kuvvetlerin etkisi altndadr. a) Bloun boyutlarndaki deimeleri b) Bloun yalnzca y yznden etkiyip nceki
yklemenin sebep olduu yer deitirmeyi (y ekseni dorultusunda) oluturacak P kuvvetini hesaplaynz. (E = 24
GPa, n 0.2 )
Py
100 103
a) x 20MPa
100 50

100 mm 150 103 50 103

y 15MPa z 2.5MPa
Px Px 200 50 100 200
mm
1
20 0.2 15 2.5 0.6875 103
50

200 mm ex
24000
Pz Py

ey
1
15 0.2 20 2.5 0.4375 103
24000

ez
1
2.5 0.2 15 20 0.1875 103
24000

x e x 200 0.1375mm y e y 100 0.04375mm z e z 50 0.009375mm

y
b)
e y 0.4375 103 y 10.5MPa Py y A 10.5*200*50 105000 N 105kN
E
99
RNEK 23 Ular kapal olan ve p i basnc etkisinde bulunan bir silindirin yarapndaki ve L boyundaki
deimenin

r
pr 2
2 n c r 2 n , L
prL
1 2n a L 1 2n
2 Et 2E 2 Et E
Formlleriyle hesaplanabileceini gsteriniz. r yarap; t et kalnln gstermektedir.

pr pr
pr ec n
t r Et 2 Et

pr evre 2r '2r e c 2r
2t
2r e c 2r

L r re c
pr 2
2 n c r 2 n
2 Et 2E

eL
pr
n
pr L e L L
prL
1 2n a L 1 2n
2 Et Et 2 Et E

RNEK 24 50.8 mm apl pirin ubuk (E = 103 GPa, n 0.30), bronz bir borunun iine geirilmitir. Pirin
ubua 178 kNluk eksenel basn kuvveti uygulandnda ubuk yzeyi gerilmesiz olarak bronz
boruyla temas etmektedir. Bronz borunun i apn hesaplaynz.

pirin
178000 87.82
50.82
87.82MPa e enine 0.3 255.8 106
103000
4
i
dbronz 50.8 e enine 50.8 50.813mm 100
RNEK 25 50 mm apl 1200 mm. boyundaki alminyum ubuk P = 200 kNluk eksenel kuvvet etkisindedir.
(E = 70 GPa, n 0.30 ) Yk etkisi altnda apnn alabilecei en kk deer ve hacminin ulaaca
en kk deer ne olur?

apn minimum olmas iin uygulanmas gereken eksenel kuvvet ekme kuvveti olmaldr. Buna
gre;

200000 101.86
101.86MPa e boyuna 0.001455
252 70000

e enine n e boyuna 0.3 0.001455 0.4365 103

d min 50 0.4365 103 50 49.978mm

Hacmin en kk deeri olmas iin uygulanmas gereken eksenel kuvvet basma kuvveti olmaldr. Buna
gre;

101.86MPa e boyuna 0.001455 e enine 0.4365 103

e e x e y e z e boyuna 2e enine 582 106

V 582 106 252 1200 1370.73mm3

Vmin 252 1200 1370.73 2353629mm3

101
GERLME VE BRM EKL DETRME ANALZ

Daha nceki blmlerde ele aldmz gerilme ve birim ekil deitirmeleri tanmlamakta eleman eksenine dik dorultuda
alnan kesitleri kullandk. Bu blmde ise eik bir dzlem zerinde bulunan bir noktadaki gerilme ve birim ekil deitirme hali
incelenecektir. Gerilme ve birim ekil deitirme bileenleri her zaman yk etkisindeki elemanda gz nne alnan noktann
konumuna baldr. Dolays ile gerilmenin noktadan noktaya deiimi de ele alnacaktr.
Bu blmde dzlem gerilme ve dzlem ekil deitirme durumlar zerinde durulacaktr. Burada karlacak formller ile
tantlacak grafik teknik eitli yklere maruz elemann bir noktasndaki gerilme ve birim ekil deitirme dnmnn
analizinde byk kolaylk salar. zellikle grafik tekniin bir noktadaki gerilme deiiminin anlalmas bakmndan ayr bir
nemi vardr. lerideki blmlerde lineer elastik malzemelerde E, G ve n arasndaki bantnn bulunmasnda dnm yasalar
kullanlmtr.

DZLEM GERLME

y P3
Gerilmeler koordinat eksenlerinin herhangi birinden
bamsz ise (burada z ekseni) iki boyutlu gerilme
hali sz konusu olur. rnein; eksenel ykl bir
y
P2 ubuun eik bir kesitinde oluan gerilmeler,
xy burulma etkisindeki bir mil, eksenine dik dorultuda
xy yklenmi bir kiri. Bu gerilme hali birden fazla yk
etkisindeki elemann herhangi bir noktasndan
X X geen btn dzlemlerde de oluur.
P4
TANIMLAR: ki boyutlu problemler dzlem gerilme
ve dzlem ekil deitirme olmak zere iki snfa
P1 x ayrlabilir. Bu durum, kalnl boyunca dzgn
y
yayl ykler etkisindeki ince levhalarda karmza
kar. Levha ince olduundan iki boyutlu gerilme
bileenlerinin kalnlk boyunca deimedii, ve
z P1 P5 dier gerilme bileenlerinin de sfr olduu kabul
edilebilir.
102
Dzlem gerilme haline bir dier rnek, yap ve makine elemanlarnn serbest yzeyleri verilebilir. Dzlem gerilme halinde,

z xz yz 0 ; x , y , xy 0
olur. Bu gerilmelerin genelletirilmi Hooke yasalarnda yazlmasyla,
n
ex
1
x n y ey
1
y n x ez x y g xy
xy
G
, g xz g yz 0
E E E

bulunur. ilk iki denklemden y zlp ez de yerine yazlrsa, n

x
ez e ey
1 n
x

Bu ifade dzlem d asal birim ekil deiimi e znin dzlem ii e x ve e y birim ekil deiimi cinsinden ifadesidir.
Dzlem ekil deitirme halinde xz ve yz benzer ekilde sfr alnabilir. Ancak z sfr deildir ve deeri x ve y
cinsinden hesaplanabilir. x, y ve xy sfrdan farkl deerler alabilir.
Amacmz cismin iindeki bir noktadan alnan sonsuz kk eleman zerindeki x, y ve xy gerilme bileenlerinin dnm
denklemlerini kartmaktr. Aadaki ekilde bir gerilme eleman gsterilmitir.
imdi elemann x ekseni ile as yapacak
y ekilde dnmesi durumunda x ve y dnm
y y eksen takmndaki -ya da dier bir ifade ile
y' y x dzlemindeki- gerilme bileenlerini
x y
xy bulmak istiyoruz. z dorultusundaki gerilme
y' x sfr olmasa bile u anda ilgi alanmz
x' dndadr. Gerilme elemann boyutlu
x'
grn unutulmadan problemi
x x basitletirmek zere elemann dzlemsel
gsteriliini vermek adettendir.
x ekilden de fark edilebilecei gibi elemann
x x paralel yzlerindeki gerilme bileenlerinin
O O iddetleri deimemektedir.
y 103
y
 y y
EK DZLEMLERDEK GERLMELER
xy
y'
imdi, gsterilen birim kalnlkl (sayfa dzlemine x'
dik dorultudaki kalnlk) elemann ekildeki x,y
x x
eksen takmn, x referans ekseninden balayp y
saat dnne ters ynde as kadar
x
dndrerek x ve y dnm eksen takmn O
oluturalm. Amacmz x eik dzlemindeki x ve y' A
y A A x'

xy gerilmelerini bulmaktr. x ekseninin x y
dorultusunu gsteren as, saat dn ynne
x
ters olduundan pozitiftir. x eksenine dik olan AB xACos
kenarna etkiyen gerilmeler, yandaki kama
zerinde pozitif ynde gsterilmitir. AB kenarnn
bulunduu yzeyin alan A ise 0A ve 0B xyACos x
B
kenarlarnn bulunduu yzeylerin alanlar O
xyASin
srasyla, A0A=Acos ve A0B=Asin olur. x ve y
dorultularndaki kuvvetlerin dengesinden, yASin

Fx 0 : x A x A cos cos xy A cos sin y A sin sin xy A sin cos 0

Fy 0 : xy A x A cos sin xy A cos cos y A sin cos xy A sin sin 0

Denklemleri basitletirip yeniden dzenlersek,

x x cos 2 y sin 2 2 xy sin cos xy xy cos 2 sin 2 x y sin cos

y gerilmesi x teriminde yerine +/2 yazlarak hesaplanabilir. y x sin 2 y cos 2 2 xy sin cos
104
Yukarda karlan denklemlerde 2 cos 2 1 cos 2 2 sin 2 1 cos 2 2 sin cos sin 2
trigonometrik bantlarn kullanarak 2 cinsinden yazabiliriz. Bu durumda gerilme dnm denklemleri,

x
1
x y 1 x y cos 2 xy sin 2
2 2

xy
1
x y sin 2 xy cos 2
2

y
'
1
x y 1 x y cos 2 xy sin 2
2 2

biiminde yazlabilir. En son elde edilen bantlar bir noktadaki gerilme halinin yani dik iki dzlemdeki gerilme
bileeninin bilindii durumda, as ile tanmlanan btn mmkn AB yzeylerindeki gerilmelerin
hesaplanmasnda kullanlabilir. Gerilme, birim ekil deitirme ve atalet momenti gibi byklkler ikinci
mertebeden tansrler olup yukardaki bantlarla dntrlrler. Daha sonra greceimiz MOHR dairesi,
tansrel byklklerin dnmnde kullanlan grafik bir gsterim tarzdr. Son elde edilen ilk iki bant taraf
tarafa toplanrsa;

x y x y Sabit

ifadesi bulunur. Dolaysyla iki dik dzlemdeki normal gerilmelerin toplam asndan bamsz olup
deimezmi. Bu durum eksenli gerilme halinde de geerlidir. Aadaki problemde asna bal olarak
gerilmelerin deiimi incelenecektir.
105
rnek 1 ekilde bir makine paras zerindeki bir noktadaki gerilme hali gsterilmitir. a-a ve b-b dorultularna paralel
dzlemlerdeki normal ve kayma gerilmelerini hesaplayp ynlenmi bir eleman zerinde gsteriniz.

y x dorultusu eik dzleme dik olarak seilmektedir. Burada,

5 MPa
x, y takmndaki gerilme halini x , y takmna dntrmek
b istiyoruz. Gerilmeler ve dnleri kendi iaretleri ile
a
kullanmaya dikkat edilmelidir.

a) 45o x 10 MPa y 5 MPa xy 6 MPa

10 MPa 60o 10 MPa
45o x
1
10 5 1 10 5cos 90 6sin 90 3.5 MPa
b x 2 2
xy 10 5sin 90 6 cos 90 7.5 MPa
6 MPa 1
5 MPa 2
y 10 5 10 5 cos 90 6sin 90 8.5 MPa
a 1 1
2 2

b) 30 90 120o x 10 MPa y 5 MPa xy 6 MPa

x
1
10 5 1 10 5cos 240 6sin 240 3.95 MPa
2 2
10 5sin 240 6 cos 240 9.5 MPa
1
xy
2
y
1
10 5 1 10 5cos 240 6sin 240 1.05 MPa 106
2 2
ASAL GERLMELER: EN BYK KAYMA GERLMES

Bir noktadaki gerilmelerin iddetlerinin o noktadan geen dzleme bal olduunu daha nce belirtmitik. En byk
gerilmeler ile bu gerilmelerin etkidii dzlemlerin yapdaki gme ile ilgili olmas sebebiyle bizim iin ayr bir nemi vardr.
Enbyk x gerilmesini hesaplamak zere ya gre trevini alarak sfra eitleyelim.
d x
x y sin 2 2 xy cos 2 0 xy
2
tan2 p
d 2 1 x y
2

Kutu ierisinde gsterilen bantdan bulunacak as en byk ve en kk normal gerilmenin etkidii dzlemi gsterdiinden
yerine p ile yazlmtr. tan2 = tan(2+) olduundan birbirinden 180o farkl 2p alar yukardaki banty salarlar.
Dolaysyla p ve bundan 90o farkl iki dzlem, normal gerilmenin en byk ve en kk olduu iki dik dzlemi gsterir. imdi
normal gerilmenin maksimum ve minimum olduu dzlemlerdeki kayma gerilmelerini hesaplayalm.

2 xy
tan2 p sin 2 p
xy
cos 2 p
x y

y
2 2
xy x y r 2r

x 2
x y xy x y
r xy xy 0
xy
2p 2 r 2r

x y Kayma gerilmesinin sfr olduu dzlemlerdeki en byk ve en kk normal

gerilmelere ASAL gerilmeler ad verilir.
2

x y 1 x y x y xy xy x y
2
1
x maks x y
1
1, 2 xy 2
min 2 2 2r r 2 2

Saysal olarak byk olan normal gerilmeyi 1 ile gsterip en byk asal gerilme adn verelim.
107
maks min 1 2 x y
 1 ve 2 asal gerilmelerinin dorultularn veya etkidii dzlemleri gsteren p alarn p ve p ile gstereceiz.
x'
y Yukarda izlediimize benzer ilemler yaparak
y' en byk kayma gerilmesiyle etkidii dzlemleri
2
2
y aratralm.
1
1 d xy
x' 0 bantsndan,
p d
d xy
1 p
1
x

2
x y cos 2 2 xy sin 2 0
x d 2
O 2 y' 2
x y
tan2 s
2 xy

bulunur. Burada s en byk kayma gerilmesinin etkidii dzlemi gstermektedir. ereve iindeki banty birbiriyle 90o lik
a yapan iki ayr dorultu da salar. Bu dorultular s ve s ile gsterelim. Asal dorultular ile en byk kayma gerilmesi
dorultusunun kyaslanmasyla aralarnda 45olik a bulunduu anlalr.
En byk kayma gerilmesinin deerini hesaplayalm.

tan2
y
cos2 s
xy y
sin 2 s x
x

2 xy 2r
2 2 s
xy
y
r

x 2 x y

x y
r
x y
maks 2 xy xy
2s 2 r
2 r


xy x y
2

xy 2
x y
2

2
maks xy 2 x y
2
min
x y
2
2 maks 1082

xy 2 min 2
xy

2
Fiziksel olarak cebrik iaret anlamsz olduundan en byk kayma gerilmesindeki iarete dikkat etmeden maksimum kayma
gerilmesi ad verilir. Eer x ve y asal gerilmeler olursa 0 olacandan
xy

1 2
maks
2
bulunur.
y'
y

' y' 2 '

maks ' x'
' ' 1
s
ak
m
maks ' x'
a
Kaym ni
y' s
ge
Ke x 45o
'
x '
s ' p
' 1
' x
x' ' 2
Asal gerilmelerin etkidii dzlemlerde kayma gerilmesi bulunmamasna karn maksimum kayma gerilmesinin etkidii
dzlemlerde normal gerilme bulunur. Bu gerilmenin hesaplanmas iin x bantsnda 2s yazlmas yeterlidir.

x y
x y x y xy y
x xy 2 x' x
2 2 r r 2


x y toplam sfr olmadka maksimum kayma gerilmesinin bulunduu dzlemlerde normal gerilme de olur.
Gerilme etkisindeki bir elemanda en byk kayma gerilmelerini gsteren oklarn bulutuu keleri birletiren diyagonale
KAYMA KEGEN denir. Bu diyagonal maksimum asal gerilme dorultusundadr. Ayrca en byk asal gerilme, en byk
kayma gerilmesinin ynnn belirlenmesinde de kullanlabilir. 109
 eksen dorultusundaki 1 , 2ve 3 gerilmelerinin ayn noktaya etkidiini dnelim Aadaki ekilde gerilmelerin
1 2 3
olarak sralandn kabul edelim. Gerilmelerin etkidii noktadan alnan elemann farkl ynden grn eklin yan
tarafnda verilmitir.
2 2 1 3

3 2 1
1
1 1 3 3 2 2

3
2 1 3
2
Bu durumda en byk kayma gerilmesinin,

1 3
maks
2
ifadesiyle hesaplanaca ve en byk ve en kk asal
gerilmenin etkidii dzlemleri ikiye ayran dorultularda olaca
anlalmaktadr
m a ks 1

3 110
rnek 2 ekilde bir dzlem gerilme hali gsterilmitir. a) Asal gerilmeleri hesaplaynz. b) Maksimum kayma
gerilmesini ve ilgili normal gerilmeyi bularak a ve b klarnda bulduunuz gerilmeleri ynlenmi bir eleman
zerinde gsteriniz
y
72 72
2
2 MPa
1, 2 10.09MPa
5 4.5 5.59 12 1.09MPa
2 1 2 5 p 31.7o
p tan 1 p 121.7o
5 MPa 2 2 2 72
Hangi dzlemin hangi asal gerilmenin dorultusunu gsterdiini bulmak iin
7 MPa 7 MPa dnm denkleminde = 31.7o yazalm.
x 31.7 10.09MPa bulunur. Sonu olarak,
o 1 10.09MPa p 31.7 o
x
5 MPa
2 1.09MPa p 121.7 o
2 MPa

72
2
1 2
maks 5 5.59MPa
2
ayrca bants da ayn sonucu vermektedir.
2 2
72 maks 5.59MPa s 13.3o
eb n etkidii dzlem,
1
s tan 1 13.3o
76.7o xy 13.3 5.59 MPa
maks 5.59MPa s 76.7 o
o
2 2*5
x y 72
Sz konusu dzlemlerdeki normal gerilme, 4.5MPa
2 2
maks n dorultusunu bulmakta kayma diyagonali kullanlabilir.

Bu noktadaki gerilme hali matris formunda,

= 0o = 31.7o = -13.3o

7 5 10.09 0 4.5 5.59

5 2 MPa 0 verilebilir.
1.09 5.59 4.5 MPa
MPa

111
 DZLEM GERLME HAL N MOHR DARES

Gerilme dnm denklemlerine grafik bir yorum getirmek mmkndr. Bu ksmda, bir noktadaki
gerilme halinin anlalmasn byk lde kolaylatran ve dzlemlerin deimesiyle gerilmelerdeki
dnmlerin hzla yaplmasn salayan grafik bir teknik zerinde durulacaktr. Bu amala

x , xy fadelerini tekrar yazalm.

x y x y
cos 2 xy sin 2
2 2
x y
sin 2 xy cos 2
2
Denklemlerin kareleri alnp toplanrsa,

x y x y
( )2 2 ( ) 2 xy
2

2 2

x y
r ( ) 2 xy
2
bulunan bu bant, - eksen takmnda yarapl ember denklemi olur.
2

emberin merkezi x y de dir.

2

112
 MOHR DARESNN ZLMES y y
Mohr dairesinin iziminde ncelikle yatay ve
dey kartezyen eksen takm, gerilme lekleri xy
y' referans noktas :
ayn olacak ekilde izilir. + i dzlemindeki x'
gerilme hali referans alnr. Bu dzlemdeki normal x( x ; xy )
gerilme ile kayma gerilmesi koordinat deerleri x x
y ( y ; xy )
olarak alnp - dzleminde bir nokta (x)
iaretlenir. Benzer ekilde + j dzlemindeki x
O
gerilme hali yardmyla ikinci bir nokta (y) belir-
lenir. Bu iki noktay birletiren dorunun yatay y
ekseni kestii nokta, dairenin merkezi olup C harfi
ile gsterilir. C merkezli Cx yada Cy yarapl daire x y
; xy D
izilir. Gerilme eleman ile Mohr dairesi zerindeki ; eb

y
2
dn ynlerinin ayn olabilmesi iin ekseninin y
pozitif ynn aa alyoruz.
Mohr dairesi, btn tansrel byklklere
uygulanabilmektedir. lekli olarak izim yapl-
dnda sonularn grafik olarak okunmas
mmkndr. ounlukla kaba bir izim yaplarak y'
uzunluk ve a deerleri trigonometri yardm ile
hesaplanr. Bu teknikle ok eksenli gerilme F

2 1
durumlarnn pek ou ele alnabilir. C
2
Mohr dairesindeki 1 ve 2 noktalar asal
gerilmeleri; D ve E noktalar da en kk ve en
2 2p1 x' ;
x' x' y '

byk kayma gerilmelerinin etkidii dzlemleri 2s 1

gstermektedir. Mohr dairesinden, en byk

; xy
kayma gerilmelerin etkidii dzlemlerin asal
gerilmelerin bulunduu dzlemlerle 450 lik a x x
yapt da grlmektedir. Dairenin merkezi C, eb

E
nin etkidii dzlemlerdeki normal gerilme n
salamaktadr. 1 113
Mohr Dairesinin Yorumu

Mohr dairesindeki dn yn ile asnn dn yn ayndr.

Daire zerindeki 2 lk a dn gerilme elemannn kadarlk dnne kar gelir.
x y
2
Dairenin yarap CX CF 2 FX 2 CX xy
2

2
olup maksimum kayma gerilmesi maks n iddetine eittir. x ve y dzlemlerindeki gerilmeler daire zerinde A ve B noktalaryla
temsil edilir. AB den farkl her bir ap, orijinal eksen takmna gre kadar bir ayla dnlen x ve y dzlemlerindeki
x gerilme

halini gsterir. Daire zerindeki A noktasnn koordinatlar gerilme dnm denklemlerini vermektedir.

CX ile C1 arasndaki a 2 1p olsun. Mohr dairesinden

x y xy CX sin 2 1p 2
x CX cos 2 1p 2
2
veya a farklarnn trigonometrik eitliklerini yazarak,

x y xy CX sin 2 1p cos 2 cos 2 1p sin 2

x CX cos 2 1p cos 2 sin 2 1p sin 2
2
CX cos 2 1p CF , CX sin 2 1p FX ifadeleri yerine yazlrsa,

x y x y
x CF cos 2 FX sin 2 xy CF sin 2 FX cos 2 CF , FX xy
2 2

gerilme dnm denklemleri elde edilir. Bylece daire zerinde 2 asyla belirlenen x noktasnn, gerilme elemannda
asyla dnlerek bulunan x dzlemindeki gerilme bileenlerini gsterdii anlalmaktadr.
114
Burada sk karlalan gerilme durumlarna ait Mohr daireleri gsterilmitir. Deiik ykleme durumlarndaki malzeme
davrann, gsterilen gerilme durumlarndan elde etmek mmkndr. Aada grlen eit ekme ve basma halinde
z olup ayrca ez de sfr olmaktadr. Dolaysyla hem dzlem gerilme hem de dzlem ekil deitirme hali sz konusudur.
Bu haldeki elemann 45o dndrlmesiyle tam kayma hali bulunmaktadr. eksenli ekme halinde Mohr dairesi izilirken
elemann her bir yzndeki durumun ayr ayr izimi yaplmaktadr.

E ekme ve Basma; Tam kayma

2 =- 1 Yanal Basma Ve ekme Eksenli ekme

2 =- 1 2

1 1

1
2 1

45 3
3 =- 1

maks


O O
maks = 1 maks
O

115

 y
rnek 3 nceki problem Mohr dairesi yardmyla zlecektir.
2 MPa
72
Dairenin merkezi, ekseni zerinde, C 4.5MPa dadr. 5 MPa
2
Referans noktas koordinatlar x(7, 5) dir.
7 MPa 7 MPa
Asal gerilmeler, 72
2
1 10.09 MPa
1,2 OC C1 4.5 5 1.09 MPa
2
x
2 2 5 MPa
2 MPa
Asal gerilme dzlemleri,
y
5 D
2 p tan 1 63.4o 2 p 63.4 180 243.4o (2, -5)
72

2
Dolaysyla p 31.7o 1 10.09 MPa

p 121.7o 2 1.09 MPa

b) En byk kayma gerilmesi 2 O C 1
D ve E noktasyla tanmlandndan 2 p
72
2

eb 5 5.59MPa
2 2 s
2
X (7, 5)
Bu gerilmelerin etkidii dzlemler, E

s 76.7o 90o 166.7o Veya -13.30
116
s 31.7 45 76.7
o o o
Ynlenmi eleman zerinde gerilme halinin gsterilmesi:
y
D
Asal gerilmelerin gsteriminde, Mohr dairesindeki x referans
(2, -5)
noktasndan balanarak en ksa yoldan 1 noktasna gidilir. xC1
as birinci asal dorultunun x referans ekseni ile yapt ann
iki katn gsterir. Bu ann yars x ekseninden balanp Mohr
dairesi zerinde gsterilen ynde alnarak birinci asal eksen
izilir. Bu asal eksene 90 derece eklenerek ikinci asal eksen
belirlenir. Asal eksenlerin zerine sembolik bir birim boyutlu kare
eleman yerletirilir. Asal dorultulardaki gerilmeler elemann 2 O C 1
yzlerinde vektrlerle gsterilir. 63,4
En byk kayma gerilmelerinin gsterimi iin, Mohr dairesindeki
x referans noktasndan balanarak en ksa yoldan E noktasna 26,6
gidilir. xCE as en byk pozitif kayma gerilmesinin etkidii
dzlemin normalinin x referans ekseni ile yapt ann iki X (7, 5)
katdr. Bu ann yars x ekseninden balanp Mohr dairesi E
zerinde gsterilen ynde alnarak birinci eksen izilir. Bu
eksene 90 derece eklenerek ikinci eksen belirlenir. Eksenlerin
En byk kayma Gerilmelerinin ynlenmi
zerine sembolik bir birim boyutlu kare eleman yerletirilir. Kare
eleman zerinde gsterimi
elemann yzlerinde sras ile E ve D noktalarndaki gerilme hali
vektrlerle temsil edilir. d
M
Pa
1.09 MPa
M Pa
i 10.09 MPa 5.59
Asal M D
Gerilmelerin 2 Pa
1 b 76,7
ynlenmi E
eleman zerinde x
gsterimi ,
,
10.09 MPa x
117
1.09 MPa M e
Pa
 ekilde ahap bir yap eleman zerindeki gerilme hali verilmitir. Ahabn byme dorultusundaki liflerine
rnek 4 paralel dzlemlerdeki normal ve kayma gerilmesi nedir ?

y 2.07 MPa

x'

4.83 MPa 4.83 MPa

30o
15 (-4.83;0) x
C
y (2.07;0)

x
210o
2.07 MPa y'

4.83 2..07
Merkez C 1.38MPa E
2
x'

4.83 2.07
2
Yarap r 0 3.45MPa MPa

2

2 1.725 MPa
X MPa

x 1.38 3.45 cos 30 1.61MPa
Y
xy 3.45 sin 30 1.725MPa
MPa x
y 1.38 3.45 cos 30 4.37 MPa
y'
MPa

15 90 105o ember zerinde saate ters ynde 2 210o dnlecek. 118
 GERLMENN CSM NDEK DEM

Daha nce yk etkisindeki bir cisimde gerilmenin noktadan noktaya deitiinden sz etmitik. Gerilmedeki bu deiim elastisite
teorisinde diferansiyel denge denklemleri ile verilir. ki boyutlu halde, birim kalnlkl dx, dy kenar uzunluklarna sahip bir elemana
etkiyen gerilmeler aadaki ekilde gsterilmitir.
y

y y dy O dan O noktasna hareket edildiinde gerilmedeki art, rnein x gerilmesi iin Taylor
y serisi almyla,
yx x
yx dy dx
y x
x

O xy xy dx
x biiminde ifade edilebilir. Burada x in x ve y ile deitii dnldnden ksmi
trev kullanlmtr. Dier gerilme bileenlerinin de ayn ekilde deitii dnlerek
x dy x x dx
x yandaki ekil zerinde gsterilmitir. Grlen elemanda M o 0
bantsnn salanmas koulundan,
xy O dx x dx x
dy
yx xy
yx y
dxdy dxdy yx dy dxdy xy dx dxdy 0
y 2 x 2 y x
y
dx ve dy nin bulunduu l arpmlar ihmal edilerek, yx yx daha nce bulunan sonuca ulalr.
x dorultusundaki kuvvetlerin dengesi iin,
x yx

x dx dy dy
yx dy dx yx dx 0
x y
x

ve benzer bir denklemin Fy 0 iin yazlp sadeletirilmesi sonucu
elde edilir. Yanda ereve ierisindeki bantlarn her malzeme iin salanmas gerekir.
x xy y xy Bu denklemler, normal gerilmedeki deiimin ancak kayma gerilmelerindeki deimeyle
0 0
x y y x mmkn olduunu gstermektedir. Ayrca bu bantlarda x , y , xy gibi
bilinmeyen gerilme bulunduundan gerilme analizindeki problemlerin iten hiperstatik
olduunu da anlyoruz. Mukavemet derslerinde yaplan ekil deitirme hipotezleri ve
sonlu bir eleman parasnn dengesinin dnlmesiyle hiperstatiklik ortadan
119
kalkmaktadr.
 boyutlu gerilme halinde ise yukarda aklanan hususlarn genelletirilmesinden faydalanabiliriz. lk blmde sz edilen
tam analiz matematik adan burada balamaktadr.

ki boyutlu elatisite probleminde x, y, xy, ex, ey, gxy, u ve v den oluan sekiz byklk aratrlr.Bu sekiz bileenin eleman
iinde geerli olan sekiz denkleme ek olarak nceki konularda verilen snr koullarn salamas gerekir. Elastisite teorisinin
zm metotlarndan burada sz edilmeyecektir.
Elastisitenin temel denklemlerinin buraya alnmasndaki ama kat mekaniindeki nemli problemlerin temelindeki basit
yaklamlar rencilere tantmaktr. Ayrca bundan sonraki blmlerde kuvvet_deformasyon bantlarnn kritik deerlerinin
hesabnda bu formulasyon kullanlacaktr. Elastisite teorisi ve Mukavemetteki yaklamlarn her biri ayr ayr nemli olup
birbirlerine katkda bulunurlar.

DZLEM BRM EKL DETRME

ki boyutlu veya dzlem birim ekil deitirme durumunda, ykn etkimesinden nce ve sonra her noktann ayn dzlem (x,y)
iinde kald varsaylr. Bylece ez = gxz = gyz = 0 olup, ex, ey ve gxy sfrdan farkl deerler alacaktr.Bu birim ekil
deitirmelere bal olan x, y ve xy gerilme bileenleri sfrdan farkldr. Geneletirilmi Hooke yasalarndan;

z n x y xz yz 0
bulunur. Daha nce bir noktadaki gerilme halinin iki dik dzlemdeki gerilme bileenleri ile verilmesi gerektii gsterilmiti.
Benzer bir durum birim ekil deitirme hali iin de sz konusudur.

DZLEM EKL DETRME HALNN DNM

Birim kalnlkl, dx, dy kenar uzunluklarn sahip A ve D keleri dorusal ekil deitirme yapan bir eleman dnelim. A
noktasnn x ve y eksenleri dorultusundaki yer deitirmeleri u ve v olsun. C noktasnn yerdeitirmeleri srasyla u+du ve
v+dvdir. Yerdeitirmedeki deiim;

u u v v
du dx dy dv dx dy
x y x y
120
olarak ifade edilir. Aadaki ekilde sz konusu elemann AC kegenindeki uzama gsterilmitir.
 y C Deformasyondan sonra ABCD eklini alan elemanda AC ile AC
B x' arasndaki kk a , C noktasnn x ve y eksenleri dorultusunda
yaptklar yerdeitirmeler de srasyla CF ve FC ile gsterilmitir.
dv Aadaki tretmelerde Cos = 1, Sin = tan = alnacaktr.
E
B
x, y koordinat takm ekildeki gibi seilirse bu eksen takmna gre birim
du F
C ekil deitirme bileenleri ex, ey ve gxy olur.
y' dy ds EC ' cos EC ' du cos dv sin
Yazlabilir. Normal birim ekil deitirme tanm gerei; e x ' EC ' ds dir.
Burada ds, AC kegeninnin balang uzunluudur. Son iki
x dx
A dx D bant birletirilir, yerine cos , dy yerine sin yazlrsa,
ds ds

EC ' du cos dv sin u u cos v v sin

e x ' dx dy dx dy
ds ds ds x y ds x y ds

e x ' e x cos 2 e y sin 2 g xy sin cos elde edilir. Bu ifade ift a cinsinden;

ex ey ex e y g xy
e x' cos 2 sin 2
2 2 2
Olur. y dorultusundaki uzama oran iin yerine +/2 yazarsak;
ex ey ex ey g xy
e y' cos 2 sin 2
2 2 2
Bulunur. Kayma as gxy nn bulunmas iin ilk olarak x dorultusundaki dnme nn hesaplanmas gerekir. Yeniden ekle
dnerek; , CE CE dv cos du sin EC ' sin yazlabilir. A ve birim ekil deitirme kk
tan
olduundan ds olur.
EC ' sin e x ' ds sin e x ' ds 0
CE v v cos u u sin
dx dy dx dy 121
ds x y ds x y ds
 v u
e y sin cos e x sin cos cos 2 sin 2
x y
v u
e x e y sin cos cos 2 sin 2
x y
Elde edilr. y dorultusunun dnmesi iin yerine +/2 yazlarak;
v u
e x e y sin cos sin 2 cos 2

2 x y
g x ' y ' kayma as ve dnmeleri arasndaki farka eittir.
2

g x ' y ' 2e x e y sin cos g xy cos 2 sin 2

ift a cnsinden;
g x ' y ' e x e y sin 2 g xy cos 2

Haline dnr. Yukarda ereve ierisinde verilen bantlar birim ekil deitirme bileenlerinin dnm denklemleridir.
ASAL EKL DETRMELER: MAKSMUM KAYMA BRM EKL DEM
Gerilme dnm denklemleri ile birim ekil deitirme bileenlerinin dnm denklemleri kyaslandnda byk bir
benzerlik grlmektedir. Eer gerilme dnm denklemlerinde yerine e, xy yerine de gxy/2 yazlrsa ekil deitirme
dnm denklemleri bulunmaktadr.

ex ey ex e y g xy
x y 1 x y cos 2 xy sin 2
Gerilme denklmeleri

1
x e x' cos 2 sin 2

ekil deitirme
2 2 2 2 2

denklmeleri
y
1
x y 1 x y cos 2 xy sin 2 e y'
ex ey

ex ey
cos 2
g xy
sin 2
2 2 2 2 2

xy
1
x y sin 2 xy cos 2 1
g x ' y ' e x e y sin 2 g xy122
1 1
cos 2
2 2 2 2
 Asal birim ekil deitirmeler veya uzama oranlar ile dorultular;

ex ey e x e y g xy
2 2
g xy
e1, 2 tan 2 p
2 2 2 ex ey

Asal dzlemlerde kayma alar yok olur. Maksimum kayma ekil deiimi olan dzlemler, asal dzlemlerle 45olik a yapar ve
u ifadeyle verilir:

e x e y g xy
2 2

g eb 2
ek 2 2

En byk kayma birim ekil deiiminin olutuu dzlemlerdeki uzama oranlar e '
1
e x e y 1 e1 e 2dir.

2 2
boyutlu analizdeki gerek maksimum kayma ekil deiimi, e1 ve e cebrik olarak en byk ve en kk asal ekil
deitirme olmak kaydyla;

g eb gerek e1 e 3

bantsndan hesaplanr. Eer x, y ve z asal gerilme dorultular olursa xy xz yz 0 olup ayrca g xy g xz g yz 0

olur. Bu durumda x, y ve z eksenleri ayrca asal ekil deitirme eksenleridir. Dolaysyla izotrop malzemelerde asal gerilme ve
asal ekil deitirme eksenleri akrlar. Bu durumun uygulamadaki anlam, verilen bir gerilme durumuna ait asal eksenleri
bulmada ister gerilme; ister ekil deitirme bantlarnn kullanlabilecei olmasdr.

123
 DZLEM EKL DETRME HAL N MOHR DARES

Dzlem ekil deitirme halindeki Mohr dairesi, dzlem gerilme halinde izilen Mohr dairesine benzer olarak izilir. Yatay
eksende uzama oranlar (e), dey eksende kayma alarnn yars (g/2) alnmaldr. Eksenlerin pozitif ynleri saa ve aa
dorudur. Kayma birim ekil deiimindeki iaret kabulleri daha nce kayma gerilmesi iin yaplan iaret kabulne uygun
olmaldr. Kayma birim ekil deiimi pozitif ise x noktas e ekseninin g/2 kadar altna, y noktas ise e ekseninin (g/2) kadar
stnde iaretlenmelidir. x, y, 1, 2, D ve E noktalaryla ilgili byklkler Mohr dairesi kullanlarak kolayca hesaplanabilir.

e x e y geb
y ;
D
2 2
e y ; g xy 2 y
x'
y'

y'

x
O
e
2 F 1

e2 C
2
x' e x ' ; g x ' y ' 2
referans noktas :
2p1
x(e x ; g xy / 2)
y (e y ; g xy / 2) 2s1

x e x ; g xy 2
g E

e1
2
124
 rnek 5 Bir noktadaki ekil deitirme bileenleri ex = 900, ey = -100 ve gxy = 600 olarak biliniyor. Mohr dairesini
kullanarak asal ekil deitirmeleri ve maksimum kayma ekil deiimini belirleyip ynlenmi elemanlar
zerinde gsteriniz.
D

ex ey
Dairenin Merkezi = 400
2
y
900 100 600
2 2
(-100; -300)
Dairenin Yarap = r 583
2 2 1 e
2 O C 2pI
e1 OC R 400 583 983
2s x
(900; 300)
e 2 OC R 400 583 183

pI 15.5o , e1 983
2 tan
I 1 600
31o g
900 100
p
2
105.5 , e 2 183
II
p
o E

900 100 600

2 2

g eb 2 1166 Mohr dairesinden en byk kayma birim ekil deiiminin

2 2 asal eksenlerle 45o lik a yapt grlmektedir. gebn
veya olduu dzlemdeki uzama oranlar, OC = e = 400x10-6dr.
Mohr dairesinde maksimum pozitif kayma as e ekseninin
e1 e 2 983 183 1166 alt tarafnda E noktas ile temsil edilmektedir.

sII pI 45o 15.5 45 60.5o

125
Ynlenmi eleman zerinde ekil deiiminin D
gsterilmesi:
Asal ekil deitirmelerin eleman zerinde gste-
riminde Mohr dairesindeki x referans noktasndan y
balanarak en ksa yoldan 1 noktasna gidilir. xC1
as birinci asal dorultunun x referans ekseni ile (-100; -300) 121
yapt ann iki katn gsterir. Bu ann yars x 1 e
ekseninden balanp Mohr dairesi zerinde gsterilen 2 O C 31
ynde alnarak birinci asal eksen izilir. Bu asal
eksene 90 derece eklenerek ikinci asal eksen 59 x
(900; 300)
belirlenir. Asal eksenlerin zerine sembolik bir birim
boyutlu kare eleman yerletirilir. Asal dorultulardaki
ekil deitirmeler uzama ya da ksalma kesikli g
izgilerle birim eleman zerinde iaretlenir. 2 E
En byk asal ekil deitirmelerin gsterimi iin
Mohr dairesindeki x referans noktasndan balanarak
983
en ksa yoldan E noktasna gidilir. xCE as en byk d
i
pozitif a bozulmasnn olutuu birinci dzlemin 183
400
normalinin x referans ekseni ile yapt ann iki
2
katdr. Bu ann yars x ekseninden balanp Mohr
dairesi zerinde gsterilen ynde alnarak birinci 1
D
eksen izilir. Bu eksene 90 derece eklenerek ikinci b
eksen de gsterilir. Eksenlerin zerine sembolik bir 105,5 60,5 E
birim boyutlu kare eleman yerletirilir. Kare elemann 15,5 x
x 29,5
her iki eksen dorultusunda yapt birim boy deiimi
birbirine eit olup deeri, Mohr dairesinin merkezinin geb=+1166
absisidir. Kayma asnn doru olarak izilebilmesi 400
hususunda e ve d dzlemlerinde etkiyen sembolik Asal ekil e
kayma gerilmelerinin dnlmesi deformasyon deitirmeler ve
halinin iziminde byk kolaylk salar. dorultular En byk kayma ekil deitirmelerinin
126
ynlenmi bir eleman zerinde gsterimi
Bu rnekteki elemann dzlem gerilme etkisi altnda olduu dnlr ise n = 0.3 iin nc dorultudaki asal uzama oran

n
e z e3
1 n
e x ey
0.3
1 0.3
900 100 343
olarak hesaplanabilir. Gerek en byk kayma as; g eb gerek e1 e 3 983 343 1326
Bu durumda dzlem ii maksimum kayma asnn her zaman en byk kayma asn gstermediini syleyebiliriz.

rnek 6 nceki rnekte verilen ekil deitirme halinde; (a) Asal gerilmelerle dorultularn, (b) En byk kayma gerilmesi
ve dorultularn hesaplaynz. E = 200 GPa, n = 0.3

nceki rnekten e1 = 983, e2 = -183, geb = 1166

200 103 200 103
1
E
e1 ne2 983 0.3 183 204MPa 2 183 0.3 983 24.6MPa
1 n 2 1 0.32 1 0.32

E 200 103 1 2 204 24.6

eb g eb 1166 106 89.7 MPa ' 114.3MPa
21 n 21 0.3 2 2
d
1 2 204 24.6
eb 89.7 MPa 114.3 MPa
2 2
24.6 MPa
2 D
89.7 MPa
60,5
Asal 2 x
204 MPa 29,5
1 E
Gerilmeler
1 114.3 MPa
ve
204 MPa 15,5 e
dorultular x
En byk kayma gerilmeleri ve dorultular
127
24.6 MPa
BRM EKL DEMNN LLMES

Dzlem ekil deitirme yapan bir elemann serbest yzeyindeki uzama orannn llmesi amacyla optik, elektriksel ve
mekanik sistemler gelitirilmitir. Yaygn olarak kullanlan ve doru sonu veren yntemde elektriksel esasl strain gage
lerler kullanlr. Bu ksmda serbest yzeye yaptrlan strain gageler ve zel dzenlenmi ekilleri zerinde durulacaktr.

Yzeyin d normalini z dorultusu olarak alrsak z = xz = yz = 0 olur. Sz konusu gerilme durumunda dzlem d elastik
deformasyonlar nleyecek her hangi bir kst olmadndan dzlem ii ex, ey, gxy ekil deitirme bileenlerine ilaveten dzleme
dik dorultuda normal birim ekil deitirme de oluur. Genelletirilmi Hooke yasalarnda gxy = gyz = 0 olduu iin ez
ayn zamanda asal ekil deitirmedir. Dzlem d asal uzama oran, gerek maksimum kayma birim ekil deiiminin
belirlenmesi asndan nemlidir. Dzlem ekil deitirme hali iin karlan bantlarda ez asal ekil deiimi ex ve ey cinsinden
bulunmakta idi. Dolaysyla bir nceki ksmda yaplan tretmeler burada da geerlidir.
Strain gageler iki tabaka kat ya da plastik arasna yerletirilen yaprak biimli ok ince kalnlkl levha/kk apl telden
oluur. Genellikle 0.03 mm apl tel yada 0.003 mm kalnlkl yaprak levha kullanlr. ler pullar d yzeyden lm yaplacak
yzeye yaptrlrlar. Yk etkisi altnda sz konusu yzeyde ekil deiimi olduunda tel zgara yzeyle birlikte uzar yada
ksalr. Bu boy deiimi lerin elektriksel direncinde deiime yol aar. lerin ularna balanan bir akm kprs elektrik
direncindeki deiimi uzunluk deiimine dntrr. Bu amala kullanlan akm kprsne Wheatstone kprs ad verilir.

Strain Gage

Rozet 128
Metal Yaprak
 ROZETLER: Referans ekseni x ile a, b, c as yapan uzama ler bir nceki sayfadaki ekilde gsterilmitir. a,
b, c dorultularndaki uzama oranlar;

e a e x cos 2 a e y sin 2 a g xy sin a cos a

e b e x cos 2 b e y sin 2 b g xy sin b cos b

e c e x cos 2 c e y sin 2 c g xy sin c cos c

Yazlabilir. Burada a, b, c dorultularndaki ea, eb ve ec uzama oranlar bilinmekte ex, ey, gxy aranmaktadr. Uzama
lerlerin bu tarda dzenlenmi haline ROZET ad verilir. Rozetler ounlukla 45o ve 60o lik alarla dzenlenen
uzama lerden oluur.

rnek 7 45olik rozetle yaplan lm sununda eleman zerindeki bir noktada a = 0o, b = 45o ve c = 90o iin ea =
900, eb = 700, ec = -100 deerleri okunmutur. ex, ey ve gxy deerlerini hesaplaynz.

ex ey ex ey g xy
ea ex, ec e y , eb cos 90 sin 90
2 2 2

700
1
e x e y g xy 1 900 100 g xy g xy 600 hesaplanabilir.
2 2

ekil deitirme Hali : e x 900

e y 100
g xy 600 129
rnek 8 Bir yapnn serbest yzeyin zerine bir noktada 60olik rozetle yaplan lm sunun a = 0o, b = 60o ve c = 120o
iin ea = 70, eb = 850, ec = 250 deerleri okunmutur.
a) Dzlem ii asal uzama oranlar ile maksimum kayma asn
b) Poisson oran n = 0.3 alarak gerek maksimum kayma asn
c) a kkndaki sonular ynlenmi birer eleman zerinde gsteriniz.
e x e a 70
ex ey e x e y 1 g xy 3
ea ex eb
2 2 2 2 2
g xy
eb ec
2
3 600 g xy 693
e y 710
ex ey e x e y 1 g xy
3
ec e x 70
2 2 2 2 2

Asal ekil deitirmeler ve dorultular En byk kayma ekil deitirmeleri

70 710 693
2 2

70 710 70 710 693

e1 862 g eb 943
2 2
2
e1, 2 2 2
2 2 2 e 83
2 ex ey 70 710
e ' 390
2 2
693 p 23.6 e 2
I o

2 p tan 1
II En byk kayma asnn olutuu dzlemler
70 710 p 66.4 e1
o

70 710 s 21.36 g maks

I o
2 s tan 1

693 sII 111.4o g maks
130
 1196 Asal ekil deitirmeler ve dorultular
e'=390
Sz konusu noktada dik 82 b (1)
eksen takmndaki ekil D 862
deitirme bileenleri
82 1
e x 70 y (710;-346.5)
i (2) 2
e y 710 66,4

g xy 693 x
3 2 C 1
O e
(-334;0) (862;0)
referans noktas
2s =42.8
x(70 ; 346.5)
y (710; 346.5) 2pI=132.8
x
(70; 346.5)
E En byk kayma ekil deitirmelerinin
ynlenmi bir eleman zerinde gsterimi
g
2 390
e

b) Dzlem d asal uzama oran; d geb=-943

21,4
x
e z e3
0.3
70 710 334 68,6
E
1 0.3
D
E D
390 e
Gerek en byk kayma as;
21,4
390
g eb gerek e1 e 3 862 334 1196 geb = 943 390
x
d
131
GENELLETRLM HOOKE YASALARI

ex
1
E

x n y z ey
1
E

y n x z ez
1
E

z n x y
xy yz xz
g xy g yz g xz
G G G

Bu ifadeleri gerilmeler cinsinden yazlrsa;

En En En
x e e e 2Ge x y e e e 2Ge y z e e e 2Ge z
1 n 1 2n x y z 1 n 1 2n x y z 1 n 1 2n x y z

xy Gg xy yz Gg yz xz Gg xz

K BOYUTLU HALDE
GENELLETRLM HOOKE 1 1 xy
e x x n y ey y n x g xy
E
YASALARI
E G

x
E
e x ne y y
E
ne x e y xy Gg xy
1 n 2 1 n 2
132
 E, n ve G Arasndaki Bant

Elastisite modl E, kayma modl G ve Poisson oran n arasndaki banty kartmak iin tam kayma etkisindeki bir
elemana ait mohr dairesini dnelim. Bu durumda 1 = eb, 2 = -eb olup Asal dzlemlerle kayma dzlemleri arasndaki 45olik
a bulunmaktadr.

2 =- eb

45
eb e
O e O e
1 1 = eb

eb geb/2e
g
2

Genelletirilmi Hooke yasalarndan birinci bant e1

1
1 n 2 eb 1 n
E E
g eb eb
fadesini verir. Ayrca tam kayma halindeki Mohr dairesinden e1 , Hooke yasasndan da g eb olduu dnlrse
2 G

eb
1 n eb yazlabilir. Buradan G
21 n
E 2G
bulunur. x, y eksen takmnn baka keyfi dorultularda seilmesi halinde de ereve ierisindeki bantnn geerli olduunu
syleyebiliriz. Dolaysyla elastik izotrop malzemelerde iki ve boyutlu gerilme-birim ekil deitirme bantlarnn iki
bamsz malzeme sabitiyle yazlmas mmkndr.

133
rnek 9 60X80 mm boyutlarndaki dikdrtgen elik plak ekilde gsterilen gerilmelerin etkisindedir. E=210
GPa, n=0.33 olduuna gre; a) AC ve BD diyagonalindeki boy deiimlerini hesaplaynz.

y 150 MPa
1
100 MPa ex 300 0.33 150 1664.106
3
B C 210*10
1
60 mm 300 MPa ey 150 0.33 300 1186.106
3
210*10
100 100
A 80 mm D
x g xy 3
3
1267.106
210*10 78.95.10
2(1 0.33)

60
DAC tan 1 37
80

1664 (1186) 1664 1186 1267

e AC cos(2*37) sin(2*37) 1241
2 2 2
AC e AC . AC 100*1241 0.124 mm. uzama
e BD e143 23.31*106 ,
BD 100* 23.31*106 2.33*103 mm.

134
 elik bir elemann dzlem gerilme etkisindeki serbest yzeyi zerinde 60 lik rozetle llen uzama
rnek 10 oranlar a =400 , b =500 , c =-700 dur. E=200 GPa, n =0.30 olarak bilindiine gre; a) Asal uzama
oranlar ile dorultularn b) asal gerilmeler, en byk kayma gerilmeleri ile ilgili normal gerilmeler ve
dorultularn belirleyip ynlenmi birer eleman zerinde gsteriniz.

400 e y 400 e y g xy e a =e x =400

400 266.67 400 266.67 1386
2 2
500 (0.5) (0.866) e1,2
e y =-266.67
2 2 2 2 2 2
400 e y 400 e y g xy
700
2

2
(0.5)
2
(0.866) g xy =1386
tan 2 P
1386 P 32.15 e1 836
400 266.67 P 122.15 e 2 702

g 400 266.67 1386

2 2

eb 769
99.2 MPa
2 ek 2 2 137.45 MPa
y'
x'
400 266.67 S 12.85 g maks 1538
tan 2 S
1386 S 77.15 g min 1538
32,2
x
200*103
1 836 0.3 702 137.45 MPa P 32.15
1 0.32 y'

200*103 M
2 702 0.3*836 99.20 MPa P 122.15 Pa
1 0.32 3 MP
a
118.
210*103 S 12.85 M
eb G.g eb 1538.106 118.3 MPa Pa
ek ek 2(1 0.30) S 77.15 77.15
x
2 137.45 99.2
1 19.1 MPa
2 2 M
Pa
x' 135
ROZET
problemi Enbyk Kayma
ekil Deitirmeleri ve
etkidii Dzlemler
ekil Deitirme
Durumu g enbyk , g enkk , s'
e x , e y , g xy Asal ekil
Deitirmeler
e1 , e 2 , p'

Bnye Bantlar e

Asal Gerilmeler
Enbyk Kayma
1 , 2 , p' Gerilmeleri ve
Gerilme Durumu etkidii Dzlemler
x , y , xy enbyk , enkk , '
s
136
rnek Problemler Dzlem gerilme haline maruz bir levhann P noktasnda
aralarnda bilinmeyen bir as bulunan iki dzlemdeki
gerilmeler ekilde gsterilmitir.
y ekilde bir noktadaki dzlem
y gerilme hali ile bu gerilme haline a- P noktasndaki asal gerilmeler ile dzlemlerini bulunuz.
ait mohr emberi yalnzca asal Ynlenmi bir eleman zerinde gsteriniz.
xy
gerilmeleri ile gsterilmitir. b- Gerilme durumuna ait Mohr emberini izerek A ve B
B
y=2x olduu bilindiine gre A dzlemlerini tasvir eden noktalar ember zerinde
x ve B dzlemlerindeki gerilmeleri
A gsteriniz.
hesaplayp mohr emberi
x zerinde gsteriniz.
Pa Pa
M M
38 14 B

50 MPa
10 MPa
P
A

ekilde gsterilen eik dzlemdeki normal gerilme 28 MPa,

kayma gerilmesi 10 MPadr. +y dzlemindeki normal gerilme
MPa MPa sfr olarak bilindiine gre +x dzlemindeki normal gerilme
ile kayma gerilmesini hesaplayp ynlenmi bir eleman
zerinde gsteriniz.

137
 ekilde gsterilen alminyum dikdrtgen levha x ekseni
dorultusunda 7.5 mm uzama, kalnlk dorultusunda 0.1 mm
uzama yapmtr. x ve y gerilmelerini hesaplaynz.
E = 70 GPa, n =1/3 y

x
2m

x
z

0m
3m 0.2

elik bir elemann dzlem gerilme etkisindeki serbest yzeyi

zerinde 30 lik rozetle llen uzama oranlar a = 250 ,
b = 350 , c = -200 dur. E = 200 GPa, = 0.30 olarak
bilindiine gre; a) Dik dorultulardaki uzama oranlarn
belirleyiniz. b) SADECE MOHR EMBERN KULLANARAK asal
uzama oranlar ile dorultularn bulunuz. c) Asal gerilmeler ve
dorultularn belirleyip ynlenmi bir eleman zerinde
gsteriniz. d)En byk kayma gerilmeleri ile ilgili normal
gerilmeleri ve gerilmelerin etki ettii dzlemlerin dorultularn
belirleyip ynlenmi birer eleman zerinde gsteriniz.

c
b
138
a