IES de Porto do Son
lambda
revista sobre matemticas recreativas e curiosidades
Cando a intuicin nos engana:
o paradoxo de Monty Hall
U nha das curiosidades matemticas
das que falaremos neste primeiro
nmero de Lambda o que se coece
como o paradoxo de Monty Hall, probabel-
mente un dos problemas de probabilidade
mis comentados e dos que mis se
discutiu na historia recente. Trtase dun
problema onde a solucin que nos parece
evidente ou de sentido comn resulta
ser a resposta errada e moi difcil non
arse ou escapar, de primeiras, da
intuicin. Os fsicos saben ben disto cando
abordan temas como a relatividade ou a
fsica cuntica.
Este problema foi proposto inicialmente
por Martin Gardner, un dos maiores
divulgadores das matemticas recreati-
vas, unha das reas que mis contribuu ao
achegamento das matemticas ao pblico
xeral e s que quere esta revista quere
facer, dentro das nosas posibilidades,
merecida xustiza. O problema inicial
coeceuse co nome dos tres prisionei-
ros, e Gardner publicouno na sa
columna da revista Scientic American. A
versin que abordaremos aqu cocese
como paradoxo de Monty Hall, xa que este
era o nome do presentador dun famoso
concurso de televisin (Lets Make a Deal)
da NBC nos anos 60. Unha das probas do
concurso tia de fondo o mesmo razona-
mento matemtico que o problema
proposto por Gardner:
Supoamos que ests nun concurso de
televisin e que chegas a unha proba na
que te sitan frente a tres portas pecha-
das. O presentador infrmate de que
detrs dunha delas hai un coche, e detrs
das outras das, das cabras e como
lxico, ti queres conseguir o coche.
Escolles unha das portas, e xusto despois
de facelo, o presentador, que sabe detrs
de que porta est o coche e detrs de cales
N1 - Novembro 2017
revista.lambda@gmail.com
estn as cabras, abre unha das que non
elixiches e ves, no fondo, unha cabra. O
presentador pregntache se queres
quedar coa porta que escolliches inicial-
mente ou se preres cambiar Que
faras? Pnsao un momento antes de
continuar lendo
1 2
? ?
A intuicin di que d igual cambiar de
porta ou non Que mis d o que xera o ves, no 2 e 3 caso o
presentador? Quedan das portas por
abrir, unha cunha cabra e outra cun coche,
mesma probabilidade Pois resulta que a 1/3 + 1/3 = 2/3, co que tes o dobre de
mellor decisin cambiar de porta
inmediatamente, pois as dbranse as
posibilidades de que abras a porta do
coche! Aqu a explicacin:
Partimos de 3 portas, das cunha cabra e
unha cun coche. Elixes unha ao azar, co
que as tres situacins posbeis son:
Escolliches a porta do coche. Nas
outras das portas hai cabras e o
presentador abre calquera das das.
Neste caso, a mellor opcin NON
CAMBIAR. Isto sucede con probabili-
dade 1/3.
Escolliches a porta da cabra 1, e o
presentador abre a porta da cabra 2.
Polo tanto, a porta que queda sen abrir
a do coche. Neste caso, a mellor
opcin CAMBIAR. Probabilidade 1/3.
Escolliches a porta da cabra 2, e o
presentador abre a porta da cabra 1.
Polo tanto, a porta que queda sen abrir
tamn a do coche. A mellor opcin
CAMBIAR. Probabilidade 1/3.
Com o
que compensa
CAMBIAR, e isto sucede con probabilidade
posibilidades de conseguir o coche se
cambias inmediatamente de porta.
Anda non ests convencido/a? Pensa
entn no caso en que en vez de 3 portas,
hai 1000. Ti escolles unha porta ao azar, e
xusto despois o presentador abre 998
portas e en todas hai cabras, e s deixa
unha porta sen abrir. Deberas manter a
porta inicial ou cambiar? Se elixiches a
porta do coche, o presentador deixar
unha cabra detrs da porta 999, pero isto
moi improbbel, porque elixiches unha
porta ao azar entre 1000. Sen embargo, se
escolliches unha porta cunha cabra, a
porta que queda sen abrir a do coche, e
isto ocorre en 999 de 1000 ocasins.
Queredes facer vs mesmos unha proba?
>>
 lambda
>>
Por parellas, collede 3 cartas, e selecciona-
de unha delas para que sexa a equivalente
ao coche. O xogador 1, que ve as cartas,
dille ao xogador 2 que escolla unha delas
O teorema das catro cores
O teorema das catro cores enunciouse
por primeira vez, como como
conxetura, en 1852, pero houbo que
esperar at o ano 1996 para que fose
admitido como vlido pola prctica
totalidade da comunidade matemtica,
convertndose as nun teorema. Ademais,
o enunciado mis sinxelo do teorema
ben asequbel, e vn a dicir que:
Calquera mapa xeogrco pode ser
coloreado con catro cores diferentes, de
forma que non haxa rexins adxacentes
coa mesma cor
Unha restricin do problema que as
diferentes rexins dun mapa non poden
tocarse nun s punto, dicir, que para
considerarense das rexins adxacentes,
deben compartir fronteira, como se pode
ver nas guras desta pxina.
Podera pensarse que un mapa formado
por moitas rexins extraas e colindando
de forma irregular podera necesitar un
nmero maior que catro, mais non certo.
No fondo, trtase dun problema encadra-
do nunha rea das matemticas que se
chama topoloxa, que se caracteriza, para
este caso concreto, por non importar a
forma das rexins do mapa, senn pola
maneira na que estn dispostas unhas a
revista sobre matemticas recreativas e curiosidades
azar (obviamente, o xogador 2 non as est
vendo). Unha vez sinale a carta escollida, o
xogador 1 retira unha das cartas que que
equivalen s cabras, e pregntalle ao
respecto das outras. Ademais, a teora de
grafos, que abordaremos noutros nme-
ros desta revista, tamn est presente.
A historia deste teorema comezou cunha
observacin de Francis Guthrie, un
avogado e botnico que se deu conta de
que poda colorear un mapa dos cantns
de Inglaterra s con catro cores, e
conxeturou que isto debera ocorrer para
calquera outro mapa xeogrco. O irmn
de Guthrie propxolle o problema ao seu
profesor de matemticas, Augustus De
Morgan, coecido, entre outras polas sas
contribucins lxica formal (leis de De
Morgan).
Desde entn, numerosos matemticos de
todo o mundo tentaron demostrar que
catro cores eran sucientes, ben pola va
dos contrxemplos (atopar un mapa no
que fosen necesarias cinco ou mis cores)
ou tentando demostrar que a conxetura
era certa. A polmica que se xerou en
torno a esta conxetura foi tal que houbo
numerosos contrxemplos fallidos, dicir,
mapas que teoricamente necesitaban
cinco cores, mais que si que se podan
colorear s con catro. Non foi at 1976
cando Kenneth Appel e Wolfang Haken
publicaron unha demostracin: o teorema
era correcto e catro cores eran abondas
para colorear calquer mapa Mais debido
demostracin proposta, a polmica,
lonxe de apagarse, incrementouse.
xogador 2 se quere manter a carta inicial
ou mudala. Se o facedes repetidas veces,
veredes que moito mis probbel acertar
co coche se cambias de carta.
Que tia de particular a demostracin de
Appel e Haken? Pois que empregaron un
programa de ordenador para completar
unha parte importante da demostracin,
algo que chocaba coas demostracins que
at entn se asuman como vlidas na
comunidade cientca. Appel e Haken
elaboraron unha lista con 1936 mapas que
deberan formar parte dos posbeis
contrxemplos da conxetura, de tal
maneira que se reduca o problema inicial
a casos mis simples, e entn o problema
reducase a demostrar que todos eses
mapas eran equivalentes. Para a demos-
tracin do teorema, entn, ademais das
500 pxinas en papel que abarcaba, haba
que realizar o tedioso traballo de examinar
todos eses mapas, para o que se empregou
un programa de ordenador (recordemos,
ano 1976, podedes buscar en Internet
como eran os ordenadores daquela e o
difcil que era programalos). Cando o
programa conrmou que en todas as
disposicins dos mapas se cumpra o
teorema, publicaron a demostracin.
Cal foi o problema, entn? Que o algoritmo
programado no ordenador non era
vericbel a man, co que moitos matemti-
cos argumentaban que non era rigoroso
arse dun ordenador. Que pasaba se o
programa de ordenador contia erros?
Tratbase dunha demostracin cen por
cen certa, como o deben ser todas as
demostracins matemticas? De feito,
>>
IES de Porto do Son
>>
atopouse, anos despois, un erro na
demostracin, que os propios investigado-
res corrixiron. As e todo, se vos xades,
existe un debate de fondo, de mbito
losco, que subxace a este teorema. Que
en si unha demostracin? Pode estar un
teorema probado se non se pode ler
(comprobar) a sa demostracin? As
correntes dos lsofos escpticos e dos
non escpticos argumentan de forma
diferente.
Para o tema que nos ocupa, o caso que co
devir dos anos probouse o programa de
Appel e Haken en mquinas con arquitec-
A banda de Mbius
A ugust Ferdinand Mbius foi un
matemtico alemn que naceu a
nais do sculo XVIII que coecido pola
invencin, en 1858, da chamada banda de
Mbius, un obxecto matemtico cunhas
propiedades realmente extraordinarias, e
que tamn foi descuberto de forma
independente por Johann Benedict Listing.
A banda de Mbius unha supercie
cunha soa cara e un s bordo (matemati-
camente falando, dise que una supercie
non orientbel, e que tamn unha
supercie regrada). Fxate na gura 1.
Fig. 1
Como se constre unha banda de Mbius?
Corta unha tira de papel, de forma
rectangular, como na gura 2.
A C
Fig. 2
B D
Se unes A con C e B con D, obts un anel:
unha supercie con das caras e dous
bordos. Sen embargo, se xiras un dos
extremos 180, e despois fas coincidir A
con D e B con C, obts unha banda de
Mbius. Este obxecto ten unhas impresio-
nantes propiedades:
turas diferentes, de distintos fabricantes, e
todas dronlle validez demostracin.
Mis recentemente, a principios dos 2000,
producronse avanzos no uso de progra-
mas informticos para comprobar probas
matemticas, e estas volveron darlle a
razn aos autores Mais, isto non equivale
a conar, de novo, nese programa
informtico que probou o programa
orixinal?
O caso que a tecnoloxa, desde 1976,
avanzou enormemente, e con ela tamn a
lxica computacional dos programas e o
estudo da complexidade dos algoritmos. A
1) Cantas caras ten a banda?
Sorprenderate comprobar
que s ten unha! Para iso, s
tes que deslizar o teu dedo pola banda e
comprobar que despois de recorrela
enteira volves ao punto inicial. Tamn
podes probar a debuxar unha lia central
ao longo de toda a banda, como se amosa
na gura 3, e vers que volves ao principio.
Fig. 3
2) Cantos bordos ten a banda? Comprbao
recorrendo cun dedo o bordo. Unha vez
mis, vers que s ten un.
3) Corta cunhas tesoiras a lia intermedia
que debuxaches no paso 1. Que se obtn?
Cantas caras se observan no obxecto que
obtiveches?
4) Agora, confecciona outra banda de
Mbius e crtaa seguindo unha lia que se
N1 - Novembro 2017
da de hoxe existen numerosas demostra-
cins para as que se empregan os ordena-
dores, e que estn universalmente
aceptadas, entre elas, outra demostracin
do propio teorema das catro cores, do ano
2005.
Se queredes saber mis sobre este
problema, recomendmosvos o libro
Four Colors Suce: How the Map
Problem Was Solved, de Robin
Wilson, do ano 2002.
atope a un terzo de distancia do bordo,
como na gura 4. Pensas que obters o
mesmo obxecto que antes?
Fig. 4
Asegurmosche que o resultado dos
experimentos 3 e 4 son sorprendentes.
A banda de Mbius est presente en
moitas disciplinas mis al das matemti-
cas, como por exemplo a arte, a enxeera
ou a arquitectura. O smbolo da reciclaxe
ten a sa inspiracin neste obxecto
matemtico, moitos artistas como Escher
basearon as sa obra nel, e ten aplicacins
prcticas como as cintas transportadoras,
ou mesmo cintas magnticas para a
gravacin de sons.
 lambda revista sobre matemticas recreativas e curiosidades

Divertimentos matemticos
A continuacin, propmoste varios divertimentos matemticos, a maiora deles tirados das obras
divulgativas de Martin Gardner, ao que xa xemos referencia no primeiro artigo deste nmero.

Podes trazar catro lias rectas,
sen levantar a punta do lapis
do papel, que pasen polos 9
puntos da ilustracin?
O seor Pardo, o seor Verde
e o seor Negro estaban
almorzando xuntos. Un deles
levaba unha gravata parda,
outro unha gravata verde e
outro unha gravata negra.
- Dstesvos conta de que
anda que as nosas gravatas
son de cores iguais s dos
nosos nomes, ningn de ns
leva a gravata que lle corres-
pondera ao seu nome?, dixo
o home da gravata verde.
- Tes razn!, dixo o seor
Pardo.
De que cor era a gravata de
cada un?
Dadas as dimensins (en
centmetros) que mostra o
debuxo, con que rapidez podes
calcular a lonxitude da
diagonal do rectngulo que vai
da esquina A esquina B?
Cada libro dos que se ven no
debuxo ten 5 centmetros de
grosor. Esa medida incle as
tapas, que teen un grosor de
de centmetro. Se un insecto
que come papeis comeza pola
primeira pxina do libro 1 e
brese camio at a ltima
pxina do libro 4, que distancia
ter recorrido?

Da da ciencia en galego: Domingo Fontn

D esde o ano 2010, todos os meses de
novembro vnse celebrando o Da da
ciencia en galego, como resposta ao ataque
lingua galega que supuxo a aprobacin
nese ano do decreto do plurilingismo, que
prohibe expresamente, durante a ESO,
impartir na nosa lingua as materias de
Matemticas, Tecnoloxa e Fsica e Qumica.
Neste ano 2017 o da est dedicado s viaxes
cientcas, nomeadamente de Darwin no
Beagle e do matemtico galego, Domingo
Fontn, para elaborar a Carta Xeomtrica
de Galiza. Desde esta revista queremos
contribur tamn difusin da biografa e
das investigacins de diversos matemti-
cos, co que inauguramos esta seccin coa
historia dun cientco galego desgrazada-
mente pouco coecido, Domingo Fontn.
Nacido en Portas no 1788, foi o artce da
chamada Carta Xeomtrica de Galiza, un
mapa cientco do pas elaborado con suma
precisin e que se adiantou en mis dun
sculo ao resto do Estado espaol, e que
ademais serviu de base para o trazado de
moitas estradas que artellaron posterior-
mente o pas.
A sa formacin acadmica inicial dbese a
seu to, prroco en Noia, que o instruu en
diversas disciplinas, como a losofa, a
lingua francesa ou as matemticas. Cursou
Filosofa na Universidade de Santiago, e tivo
numerosos desencontros coas autoridades
debido s sas ideas polticas, en concreto
despois da chegada de Fernando VII ao
poder. Foi discpulo de Jos Rodrguez
Gonzlez, o matemtico do Berms, e del
recibiu o encargo de levantar a Carta
Xeomtrica de Galiza mediante a triangula-
cin xeodsica, un mtodo utilizado para
elaborar, daquela, o mapa de Francia. No 1834, recn comezada a primeira Guerra
Carlista, foi convocado ante a rexente Mara
As, Domingo Fontn emprendeu en 1816 a Cristina, para presentarlle a sa Carta
aventura de elaborar o mapa de Galiza, algo Xeomtrica, que aprobou unha partida
que realizou practicamente en solitario, s econmica para a sa impresin, realizada
con achegas da USC e dalgns compaei- cinco anos despois en Pars. Anda se
ros. As medicins preliminares do mapa conservan exemplares desta primeira tiraxe
realizounas en Sigrs, parroquia do concello na Real Academia Galega ou no Pazo de
de Cambre, desde un pombal no pazo de Trasalba, sede da Fundacin Otero
Sobrecarreira, propiedade do seu amigo Pedrayo.
Antonio Loriga, onde triangulou os acciden-
tes xeogrcos que rodeaban o lugar. Mis Despois de participar activamente na
adiante, o seu traballo continuouno desde a poltica da poca, a sa ltima aventura foi a
torre Berenguela da Catedral de Santiago, fbrica de papel moeda que herdou do seu
moi perto da sa casa na ra do Vilar. Desde to, situada en Lousame, e da que anda se
este punto estableceu o lugar do resto de conservan as runas. Faleceu en 1866 en
estacins xeodsicas, percorrendo Galiza Cuntis.
enteira, a cabalo ou a p, chegando a Domingo Fontn unha desas personaxes
triangular os accidentes xeogrcos de mis que todos os galegos deberamos coecer,
de 10.000 vilas e aldeas. non s polo seu traballo a prol da ciencia,
senn tamn polo seu compromiso co pas.