Historia da Filosofa Moderna Grao en Filosofa Curso 2017/18

TEMA 3. O RACIONALISMO DE PASCAL.

Nace en Clermont en 1623. Participa dende novo no cenculo cientfico do pai Mersenne, con
fsicos e matemticos como Gassendi. Al rixe a completa autonoma da investigacin cientfica
fundada sobre a experiencia con respecto fe e s especulacins metafsicas. Coece o Manual e os
Discursos de Epicteto (ollou a grandeza do home e non a corrupcin) e os Ensaios de Montaigne
(s ollou a miseria). En 1656 pasa das semanas en Port-Royal e comeza a escribir as Provinciais
en defensa dos xansenistas.
En moitas h da f non aparece, porque en ocasins s considerado como lector das
Escrituras. Tamn considerado antecesor do existencialismo francs, en canto hai unha vivencia
fundamental a travs da que se capta a existencia. profundamente relixioso e sempre busca o
absoluto. A sa relixiosidade trxica en canto que a existencia de Deus indemostrable, pois est
ausente da natureza, e se converte nunha mera aposta. Deus est ausente da natureza. A vida
relixiosa non algo cmodo. Morreu de vellez s 39 anos (1662).
Na sa vida podemos distinguir tres etapas: 1 na ciencia: triunfa no mundo da matemtica
moi moxo. Descartes envdialle a sa relevancia. 2 rompe coa ciencia e busca a verdade na vida e
na relacin cos seres humanos. 3 considera que esa relacin pura falsedade, hipocresa e
superficialidade: xansenismo, Port-Royal. educado polo seu pai, unha persoa moi culta que o
educou lentamente. A sa irm escribiu unha biografa que na sa maiora puidera ser fantstica. s
16 anos escribe un tratado sobre cnicas, s 19 constre unha mquina calculadora de madeira.

O libertinismo.
No sculo XVII libertino era librepensador: oposicin moral e s crenzas relixiosas
contemporneas. Distanciamento da escolstica, confianza na ciencia e na autonoma da razn e
poder crtico. Son predecesores da Ilustracin, pero a sa crtica clandestina e elitista, non pblica.
Realizan unha crtica histrica e terica da relixin revelada, considerando as crenzas do
cristianismo como supersticins.

O xansenismo.
moi importante sobre el a influencia do xansenismo, fundado por Saint-Cyran, confesor dun
pequeno convento de monxas de Port-Royal e encadeado por Richeliu durante 5 anos. A lectura de
Agustn de Hipona a travs de Jansenius lvao a unha reforma da cristiandade: o cristin non debe
participar na vida social e poltica. Loitan contra o laxismo dos xesuitas. Promoven o
fortalecemento da penitencia e unha restauracin dos Pais da Igrexa. Jansenio un telogo
Historia da Filosofa Moderna Grao en Filosofa Curso 2017/18

flamenco que estudia cos xesuitas e publica o seu Augustinus (1640), onde expn a doutrina
xenuina de San Agustn: ataca a Pelagio (o pecado orixinal non debilitou a capacidade humana para
facer o ben), fixa os lmites da razn e afirma que esta a nai de tdalas herexas. O xansenismo
caracterzase pola importancia da intimidade da fe e a rxida disciplina moral e penitencial.
Antoine Arnauld e Pierre Nicole publican A lxica ou arte de pensar (1662): a lxica non
unha ciencia, senn unha arte que ensina a pensar correctamente. un instrumento das outras
ciencias, polo que intil perder o tempo con exemplos artificiosos (como a escolstica). O homes
razonan dun xeito correcto, non se enganan deducindo conclusins das premisas, pero estas soen ser
falsas. A arte de razonar (deducir) debe seguir arte de pensar (establecer premisas vlidas). A
lingauxe non debe pechar o pensamento viciando as operacins lxicas. A funcin da lxica
aclarar o pensamento que est por debaixo das apariencias verbais. O paso da monarqua moderada
absoluta fai que apareza un poder real enfrentado s nobres, que simplemente decoran e critican o
poder absoluto do Papa e do Rei. En 1661 o clero obrigado a firmar un tratado anti-xansenista,
disolvendo as escolas. En 1709 o convento de Port-Royal derribado.

As Provinciais:
Oponse doutrina xesuita segundo a cal os cristins posen a gracia dabondo para conseguir a
salvacin sen intervencin da gracia divina. Afirma que as nosas accins dbense libre arbitrio e
son nosas, pero tamn de Deus, porque a sa gracia permite o libre arbitrio. Deus fainos querer o
que poderiamos non querer.

1. Razn cientfica e fe relixiosa:

Critica o principio de autoridade na investigacin. Pero na teoloxa acptaa como a nica que
podemos seguir. Os principios da fe est por enriba da natureza e da razn e da mente huaman, que
non pode chegar a eles se non conducida mediante algunha forza omnipotente e sobrenatural. Nas
materias que pertencen mbito dos nosos sentidos a razn a nica que pode servir. Onde domina
a razn hai avance. As verdades teolxicas son eternas, dones de Deus e comprobables nos textos
sagrados; as racionais son graduais, froito da actividade humana e resultado do inxenio humano, as
probas racionais e os experimentos.
Non aceptar novas verdades da razn sera irrazonable, porque detera o progreso. Prohibir as
novidades cientficas colocara a razn humana altura do instinto animal, eliminando a sa
principal diferencia, que consiste en que os efectos do razonamento progresan e os do instinto non.
O home progresa cara o infinito. Tdolos homes avanzan en conxunto, de forma que o progreso do
coecemento o progreso da humanidade.
Historia da Filosofa Moderna Grao en Filosofa Curso 2017/18

O ideal do saber cientfico exposto en Sobre o espritu xeomtrico e sobre a arte de

persuadir: non se pode empregar ningn termo do que non se explique o sgdo. con claridade; e non
se pode enunciar unha proposicin que non fora demostrada. Pascal afirma que os ser humano teen
unha impotencia natural e inmutable para tratar calquera ciencia de forma completa, pero podemos
empregar que anda inferior, non menos certo: o mtodo da xeometra. S supn cousas claras e
constantes para a luz natural, e por elo perfectamente verdadeiro. Para compensar a incapacidade
de definilo todo, a natureza nos concedeu unha intelixencia mis clara. A xeometra chega s
primeiras verdades e pide que sexan aceptadas en funcin da sa claridade.
A arte de persuadir consta de tres partes esenciais: 1) definir mediante definicin, claras, os
termos dos cales nos imos servir; 2) propor principiox ou axiomas evidentes; 3) substituir
mentalmente os termos definidos polas definicins. Estas tres partes esenciais son explicitadas
mediante un conxunto de regras:
- regras necesarias para as definicins. Non admitir un termo sen definicin. Empregar nas
definicins s termos previamente coecidos.
- regras necesarias para os axiomas. Enunciar s cousas evidentes nos axiomas.
- regras necesarias para as demostracins. Probar s axiomas evidentes ou proposicins xa
demostradas.

2. Espritu de xeometra e expritu de finura:

- espritu de xeometra: refrese s principios palpables e sera necesario que a mente estivera
completamente falseada para razonar erroneamente. unha mentalidade intuitiva na que os
principios pertencen uso comn e estn vista de todos.
- espritu de finura: ademais dos obxectos da xeometra, descubre as cousas do sentimento,
nas que o coecemento non se ensina, senn que se experimenta. Tdolos principios que se refiren
realidade do home se senten, non se ollan e necesario un esforzo infinito para dalos a entender. As
premisas certas dos xemetras son toscas e non logran captar as facetas mis ricas da realidade e da
vida. O espritu de finura ten un notable valor normativo e un ideal regulador. A ciencia das
cousas externas non me consolor da ignorancia da moral, no tempo de afliccin; pero a ciencia das
costumes consolarame sempre da ignorancia das cousas exteriores.

3. Pascal contra Descartes: crtica da idea dunha mathesis universalis, do cogito e do

mecanicismo.
Xa s 13 anos realiza unha forte crtica do Discurso do mtodo. a contrafigura de Descartes.
Enfrntase concepcin dunha mathesis universalis: prefere a multiplicidade de mtodos e a
Historia da Filosofa Moderna Grao en Filosofa Curso 2017/18

rexionalizacin dos saberes. mis emprico que Descartes. s 16 anos escribe un Tratado das
cnicas.
En Experiencias novas tocantes vaco (escrita s 24) mantn unha polmica co Pai Nol,
ex-profesor de Descartes en La Fleche, que axudado por este: se un tubo estivera vaco, non
podera ser atravesado pola luz (corpuscular). Pascal di que isto ltimo non est tan claro, atndose
experiencia do tubo baromtrico de Hg. Descartes est afectado polo horror vacui.
Non tan optimista como Descartes en canto coecemento: hai uns lmites infranqueables
que son os dous infinitos (macro e microcosmos). Defende o escepticismo en canto que a
comprensin da vida moral, social e relixiosa do ser humano est fra do alcance da razn. No
mundo da natureza a multiplicidade complexa de experiencias impide unha verdade absoluta. Os
principios sobre os que se apoia o coecemento son indemostrables.
Frente a unha razn innata con ideas claras e distintas, fala da razn como poder de razonar,
establecer verdades mediante probas. A razn acta en tres planos: cientfico, mundano e relixioso.
A xeometra o esforzo mis alto do espritu, pero non til porque non se adapta vida social.
Perde fe no ser humano e na ciencia de forma que todo se vai derrumbando. Despreza o mundo
social e seprase do mundo. En Port-royal escribe as Provinciais (panfletos) contra o optimismo dos
xesuitas e a sa lasitude moral.

4. A concepcin do home nos Pensamentos:

Os Pensamentos (1669) son unha obra sistemtica contra Descartes, o sistema e a orde.
Recolle unha serie de pensamentos aillados, s veces contradictorios. Fala da grandeza e da miseria
do home. Emprega unha expresin barroca. Fala da miseria e da grandeza do home. O home non ten
esencia (Ortega, existencialistas, Unamuno), senn h: a sa meta a felicidade absoluta, pero ten
que ser noutra vida (aposta por Deus).
O home o obxecto sobre o que debe reflexionar a f e a reflexin filosfica concle en que o
pensamento a grandeza do home. O pensamento fai home distinto de tdolos demais seres
creados. O home non mis que unha cana, a mis feble da natureza; pero unha cana pensante.
Anda que o universo o destrozara, o home sera anda mis notable que o que o mata, porque sabe
que morre e sabe a superioridade do universo sobre el. Se esquecemos a razn cientfica, entn a
miseria humana aparecer en toda a sa evidencia.
Pretendemos embelecer o noso imaxinario ser esquecendo o verdadeiro, porque non estamos
contentos con el. Frente a Descartes ten unha concepcin do home mis moderna: o home desexo
e imaxinacin. A vanidade est radicada no corazn do home. Spinoza, Hume, nacemento da
psicoanlise (Lacan). O eu non unha substancia, unha ilusin de unidade, pluralidade,
Historia da Filosofa Moderna Grao en Filosofa Curso 2017/18

necesidade de movemento, non unha cousa pensante. O home fundamentalmente existencia. A

nica realidade psquica a suma plural de cualidades non reducible a algo espiritual. O nico que
me fai crer que son un eu a consideracin dos demais sobre min. O desexo de admiracin a
pulsin fundamental do eu. Temos un eu para os outros: o eu unha imaxe que intentamos impoer
s outros. Os ser humano disfrazan as sas cualidades: o eu pura comedia, disfraz, burla. Pascal
odia eu.
Hai unha miseria ontolxica humana: o home unha nada respecto infinito e un todo
respecto nada. Atpase infinitamente alonxado dos extremos: a fin e o principio das cousas estn
ocultos ante el. Non sabemos con certeza nen ignoramos absolutamente. un ser intermedio: nen
anxo nen animal. Ser finito que aspira a un infinito inacadable. Hai unha tensin entre o que e
que aspira, vivindo en perpetuo drama. Non pode deixar de desexar a felicidade, verdade e xustiza,
pero non capaz de acadalas. Esta situacin transfrmase nunha evidencia fundamental: o
aburrimento. A desgracia dos homes non poder soportar o absoluto reposo: sentira o vaco,
impotencia, a sa nada. Para liberarse da sa propia realidade refxiase no rudo, xogo e
distraccin. Non podendo remediar a morte, miseria... os ser humano decidiron pensar nelas. O
home unha cana pensante. O home miserable pero o sabe. Epicteto ensalza a grandeza e
Montaigne a miseria.
O home na natureza unha nada enfrentada infinito. A orixe e final da natureza estn
sempre ocultas. Aparece en Pascal a concepcin dos 2 infinitos (influencia da ptica e do clculo
integral) e do preformacionismo de encaixe. Descubre o mundo co Coprnico e decide buscar o
centro no seu interior porque non atopa a sa posicin no cosmos. Nun 2 intre da sa vida Pascal
non atopa nada buscando en si mesmo e recurre aposta por Deus.

5. O divertimento:
O ser humano, como non pode curar a morte, a miseria, a ignorancia decide non pensar nelas
para ser feliz. A diversin unha fuga ante a visin lcida e responsable da miseria humana.
aturdimento. Sempre estamos atareados por medo a permanecer con ns mesmos, a mirarnos a ns
mesmos. Temos medo nosa miseria. Tratamos de divertirnos, distraernos, apartar a nosa mirada do
que somos de veras e do que constite a nosa autntica profundidade. E facemos isto porque non
soportamos a nosa miseria e a nosa infelicidade.
Ningun quere estar s porque a razn consiste na infelicidade natural da nosa condicin, da
que nada nos pode consolar cando a consideramos seriamente. Os homes buscan precisamente o
ruido e o alboroto, de forma que o placer da soedade unha cousa incomprensible. A diversin
unha fuxida de ns mesmos, unha fuxida da nosa miseria. Trtase da maior das nosas miserias,
Historia da Filosofa Moderna Grao en Filosofa Curso 2017/18

porque nos prohibe contemplarnos a ns mesmos, que o nico camino que podera salvarnos do
abismo da nosa miseria.
O home honesto caracterzase pola moderacin na sa linguaxe e comportamento, procurando
manterse no medio mediante o equilibrio. A honestidade non mediocridade, senn o mis difcil e
virtuoso. Sair do medio sair da humanidade. A honestidade permite unhas relacins sociais
autnticas, non cuns eus que pretenden ser admirados. O home honesto non intenta asombrar.

11. A impotencia da razn para fundamentar os valores e demostrar a existencia de Deus:

A salvacin non froito da ciencia nen da f. O cristianismo autntico consiste na sumisin e
recto uso da razn. A razn impotente ante as verdades ticas e relixiosas: O paso supremo que
debe dar recoecer que hai infinidade de cousas que a superan. Se non o acepta moi feble. A
verdadeira filosofa non darlle importancia filosofar. A fe algo diferente da demostracin: esta
humana, pero aquela un don de Deus. Existen leis naturais pero a razn corrompida fai que non
posuamos un criterio humano seguro para coecer e xulgar que a xustiza. E se hai unha xustiza,
sabemos que porque Deus nola revelou.
Considera que non interior do ser humano hai un conflicto entre razn, paixn e corazn
(sntese de razn e paixn). A razn non mis ca o poder de establecer verdades coa axuda de
probas, esixindo universalidade. A paixn o amor a si mesmo, o egosmo. O corazn fai unha
sntese: sentimento que trascenden o individual egosmo e acada o universal. Hai sentimentos que
posen universalidade: ata a modernidade s era racional e universal a razn. Hume xa distingue
paixn serena e violenta: a razn escrava das paixns (racionais). A etoloxa dalle a razn a Hume,
Spinoza e Pascal, en canto que confirma a existencia de sentimentos simpatizantes. O corazn e non
a razn sente Deus. O corazn ten razns que a razn non coece. A nosa razn est corrompida e a
vontade perversa: nada humano nos contenta. O noso nico obxectivo Deus.
Non hai ningunha contraposicin entre a fe cristi e a natureza humana. a fe ensina que hai un
Deus do que os homes son capaces, e unha corrupcin da natureza a que os volta indignos del. A
fe en Cristo unha fe no home. Deus demstrase a travs da divinidade de Xesucristo. En el e por el
coecemos a Deus. Sen isto e sen a Escritura non se pode probar a Deus dun xeito absoluto. Pero
por e en Xesucristo se proba a Deus e se ensina a moral e a doutrina. Non son as probas dos
filsofos as que demostran a existencia de Deus.
Non coecemos nen a existencia nen a natureza de Deus, porque carece de extensin e de
lmite. Oponse desmo e critica a Descartes por convertir a Deus nun enxeeiro que descansa
despois de crear o mundo. Descartes intil e inseguro: Inseguro: porque a sa filosofa, autntica
novela da natureza, semellante historia de don Quixote, non se basea en feitos senn nalgns
Historia da Filosofa Moderna Grao en Filosofa Curso 2017/18

principios inventados por el e, polo tanto, sospeitosos. Intil: porque en lugar de conducirnos
nico necesario, prdese en especulacins vanas (J. Chevalier).
O Deus cristin un Deus de amor e consolacin, que enche a alma e o corazn de quen o
pose, fai sentir a infinita misericordia e a propia miseria, enchndonos de alegra, humildade, etc.
O coecemento da existencia de Deus un don seu. O verdadeiro Deus dse a coecer a travs de
Xesucristo. As verdades de fe non se xustifican coa razn. Sen embargo, a razn ilumina a natureza
humana freando divertimento. Ademais, a razn valora en que medida a fe cristi d conta da
miseria humana, disipando as contradiccins que ameazan home e dndolle sentido sa
existencia.
Deus existe ou non existe. Segundo a razn non nos podemos decidir. Sen embargo, a nosa
benaventuranza nos di o seguinte: se apostamos por Deus e gaamos, o gaamos todo: unha
eternidade de vida e benaventuranza; se apostamos e perdemos, non perdemos nada. O razonable
escoller a Deus. Pascal repite que a fe un don de Deus, pero a razn pode amosar alo menos que
esta fe que supera razn non algo contrario natureza humana, senn unha fe que vn
encontro da miseria humana, a explica e a soluciona. A gracia necesaria, porque a cada e a nosa
natureza corrompida nos fixeron indignos de Deus. Deus o que se revela, pero un Deus
absconditus, oculto.
Pascal criticado pola ortodoxia por abrazar o xansenismo e pola Ilustracin. Considera que
non posible o verdadeiro amor e amistade, senn sentimentos relativos. O ser humano aspira
absoluto, e como non o atopa, aposta por Deus. Considera que est fra da natureza: non hai
ningunha proba que remita a Deus. Deus reducido a mera aposta. Os ser humano estn apostando
continuamente: facemos cousas sobre a inseguridade. Estamos ante a relixiosidade dun crente non
crente. Se Deus est ausente o verdadeiro sera un non crente. Mesnard fala dun cristianismo
existencial, fe como non-fe, risco absoluto. No seu ltimo periodo mantense non paradoxo,
angustia, contradiccin.