Abdlhakim Arvs ve Tasavvuf Anlay

Nuran ETN*

Giri
Tasavvuf tarihinin son dnem mutasavvflarndan olan, Osmanlnn yk-
ln ve Cumhuriyetin kuruluunu tecrbe eden Abdlhakim Arvsnin
yaad yllar (1865-1943) her alanda olduu gibi tasavvuf adan da hz-
l deimelerin gzlemlendii bir srece tekabl etmektedir. Abdlhakim
Arvsnin hayat ve tasavvuf grlerini ihtiva eden bu yazmzda, mel-
lifimizi eserleri ile ve hayatna dair Hseyin Vassfa verdii bilgilerle ayr-
ca yakn evresindeki isimlerden biri olan Necip Fazl Ksakrekin onunla
ilgili edindii izlenimlerle tantmaya altk.
Nakbendiyye tarkatnn Hlidiyye koluna mensup olan Abdlhakim
Arvsnin biri Rbta-i erfe dieri er-Riyzt-Tasavvufiyye olmak ze-
re tasavvufa dir kaleme ald iki matb eseri bulunmaktadr. Bunlarn
dnda muhtelif vesilelerle gr ve dncelerini beyan ettii risle ve
mektuplar vardr. Sleyman Kuku Son Halkalar ve Seyyid Abdlhakm
Arvsnin Klliyt, Hseyin Hilmi Ik Tm lmihl Sedet-i Ebediyye adl
eserlerinde sz konusu bu risle ve mektuplara yer vermitir. Asl nsha-
lar elimizde olmad iin zikredilen eserlerden Abdlhakim Arvsnin
risle ve mektuplarna ulatk.
I. Dnya Savann olduu yllarda (1914-1918) Dou Anadolu
Blgesinin Ruslar tarafndan igl edilmesiyle Abdlhakim Arvs,
ilesi ile memleketi Van-Bakaleden g etmek zorunda kald. Musul,
Adana ve Eskiehir zerinden uzun sren yolculuklardan sonra 1919
ylnda stanbula geldi. Eyp semtinin Halie bakan ksmnda yer alan
Kgar Tekkesinde son postnin olarak mehat makamna geti.
1925 ylna kadar tarkat faaliyetlerini devam ettirdi. Bununla birlik-
te o, Medresetl-Mtehassisnde (Sleymaniye Medresesi) tasavvuf
mderrisi olarak grev stlendi.

* Yrd. Do. Dr., Amasya niversitesi lhiyat Fakltesi (nuran.cetin@amasya.edu.tr)

 Nuran ETN

I. Hayat
Abdlhakim Arvsnin dedeleri, 1258 ylnda Hlg, Badat istil ettii
iin Musula hicret etmiler, oradan anlurfa, Bitlis ve Msra gitmilerdir.
Ailenin byk olu Molla Muhammed Arvs Hakkriye giderek, burada
evlenmitir. Bir sre sonra ilesi ile Hakkriden Vana gelip, ehrin gney
kesiminde yksek dalar arasnda geidi zor bir mahalde bir ky kurmu-
tur.1 Arvas adn verdikleri bu kye iki katl cmi ve byk bir dergh
in ettirmilerdir. Kdir tarkatna mensup ve yllarca tedrs-i ulm ile
megl olan sz konusu ile, Arvs Seyyidleri adyla da tannm olup,
alt yz yldan beri varln devam ettirerek gnmze kadar gelmitir.2
Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy adl eserinde Abdlhakim Arvsye yer
vermek amacyla, biyografisini renmek zere kendisine baz sorular y-
neltmitir.3 Hseyin Vassf, ilk olarak ona isminin mn ve hikmetini sor-
mutur. Abdlhakim Arvsnin verdii cevaba gre, babas Seyyid Mustafa
Efendinin Hindistanl lim Abdlhakm Siylkutye byk bir muhabbeti
vard. Kendisi de Nak eyhi olan Seyyid Mustafa Efendi, zhir ve btn
ilimlerde nde olan bu ztn adn ocuuna vererek, onun gibi yetime-
sini arzu etmitir. Bununla birlikte olunun doduu gece Seyyid Th
Efendinin kk kardei Seyyid Abdlhakim Efendinin evlerinde misafir
oluu gibi nedenlerle Abdlhakim ismini vermeyi uygun grmtr.4
Abdlhakim Arvs, Mustafa Efendinin en byk ve en bilgili olu oldu-
u iin kendisine Seyyid denilmitir.5 Lakab ise Manzr-i nazar- prn-
kirmdr.6 Soyu anne tarafndan Abdlkdir Geylnye dayanmakta olup,7

1 Belirtilen ky, Vana bal Mks kazasndadr. Sleyman Kuku, Son Halkalar ve Seyyid
Abdlhakm Arvsnin Klliyt, stanbul: Damra Yay., [ts.], I, 178.
2 Kuku, age, I, 176-177; Abdullatif Uyan, Menkbelerle slm Mehurlar Ansiklopedisi, stanbul:
Berekt Yay., 1983, I, 37; Nihat Azamat,Abdlhakim Arvs, DA, stanbul, 1988, I, 211.
3 Necip Fazl, Son Devrin Din Mazlumlar, stanbul: Toker Yay., 1969, s. 258-271; Uyan, age, I,
36-51; Kuku, age, I, 174-206. Bu eserlerde Hseyin Vassfn Arvsye ynelttii sorular ve
cevaplar yer almaktadr. Daha genie verildii iin, Sleyman Kukunun Arvsnin Klliyt
adl eserini tercih ettik.
4 Kuku, age, I, 174-175.
5 Kuku, age, I, 175.
6 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy-y Ebrr erh-i Esmr- Esrr, Sleymaniye Ktp., Yazma Ba-
lar, no: 2306, II, 59.
7 Azamat,agm, DA, I, 211; brahim Baz, Seyyid Abdlhakim Arvs, Sahabeden Gnmze
Allah Dostlar, stanbul: ule Yay. 1996, s. 408.
130
 Abdlhakim Arvs ve Tasavvuf Anlay

eyh Ksm- Baddye bal Arvs ilesindendir.8 Abdlhakim Arvsnin

baba ve dedeleri ilim sahibi kiilerdir. Dedelerinden Seyyid Abdurrahman
yksek derecedeki ilm seviyesinden dolay lim-i Arvs adyla tannmtr.
Dedelerinden bir dieri Seyyid Cemleddin, ilim otoritesinden dolay lim-i
din lakabyla anlmtr.9 Bulunduu ortam itibriyle Abdlhakim Arvsnin
yetimesinde ile evresinin byk etkisinin olduu anlalmaktadr.
Abdlhakim Arvs 1281/1865 ylnda10 vaktiyle Hakkriye, gn-
mzde Vana bal Bakale kazasnda dodu.11 Babas Seyyid Mustafa
Efendinin dokuz olu, iki kz vard. En byk olu ise Abdlhakimdir.12
Seyyid Mustafa Efendi, Mevln Hlid el-Baddnin mrdi Seyyid
Th-i Hakkrnin halfesi idi. Abdlhakim Arvs, ilk dn tahsilini ise
babasndan ald. btid ve Rdiyeyi memleketi Vana bal Bakalede ta-
mamlad. Sonrasnda bata Irak olmak zere, Van civrnda bulunan ilm
seviyesi yksek, zamannn tannm limlerinden sarf, nahiv, lgat, man-
tk, beyn, meni, bed, kelm, fkh, hadis, fkh usl, tefsir, tasavvuf,
isbt- vcib, riyziyye, hendese, geometri, astronomi gibi dn ve fen ilim-
lerinde iczet ald. Seyyid Thnn medfn bulunduu Hakkrinin em-
dinli ilesine bal Nehr kasabasnda tahsiline devam ederken, Ramazan-
erifi geirmek iin ilesinin yanna memleketine geldii srada Abdlha-
kim Arvs, Hz. Peygamberi ryasnda grd. Bu ryasndan sonra ilim
tahsiline daha fazla ehemmiyet verdi.13
Bilindii zere Abdlhakim Arvsnin tahsil hayatnda en nemli ho-
cas Seyyid Fehim Efendidir. Rivyete gre Fehim Efendi, Hz. Peygamberi
ryasnda grm, kendisine Abdlhakimnin terbiyesinde kusur etme!
buyurmutur. Bundan dolay hocas, Abdlhakim Arvsnin mkemmel
bir ekilde yetimesi iin byk gayret gstermitir.14
Trke, Arapa ve Farsaya vkf olan Abdlhakim Arvs,15 1300/1882

8 Uyan, age, I, 37.

9 Taha k, Seyyid Abdlhakim Arvs , Byk slm ve Tasavvuf nderleri, stanbul: Vefa
Yay., 1993, s. 342.
10 Vassf, Sefne, II, 59.
11 Kuku, age, I, 176.
12 Hseyin Hilmi Ik, Tam lmihl Sedet-i Ebediyye, stanbul: Ik Kitabevi, 1968, s. 905.
13 Kuku, age, I, 178-182.
14 k, age, s. 343; Necip Fazl Ksakrek, Babu Velilerden 33 Altn Sisile, stanbul 1993, s.
348.
15 Vassf, Sefne, II, 59-60.
131
 Nuran ETN

ylnda tahsilini tamamlamasnn ardndan memleketi Bakaleye geri

dnd. Kendisine kalan mirasla burada bir medrese yaptrd. Ayrca mev-
cut kitaplara ilavede bulunarak zengin bir ktphane oluturdu. lim tah-
sili iin gelen rencilerin yemek, giyim, barnma, yakt gibi masraflarn
kendisi karlamak sretiyle yirmi dokuz yl medresede muallimlik yapt.
Pek ok insann yetimesinde katkda bulundu. Mezun ettii rencileri
vilyet, ky ve kasabalara hatta ran snr boylarna ird iin gnderdi.
Yre halknn birtakm btl inanlara sapmamas iin byk gayret gs-
terdi.16 Zhir ilimlerdeki stn baarsnn yan sra btin ilimlerde de
muvaffak olan Abdlhakim Arvs, her iki alandaki almalarnda birinin
dierine mni olmadn, aksine bu iki farkl alann birbirine yardmc
olduunu ifade etmektedir.17
Abdlhakim Arvsnin dedeleri Kdiriyye ve itiyye tarkatna mnte-
sibdir. Fakat Arvs sllesinin nde gelenleri, Mevln Hlid-i Baddye
balanarak Hlid kola yneldiler. Abdlhakim Arvs de 1295/1878 y-
lnda Seyyid Fehim Efendiye balanarak Nakbendliin Hlidiyye kolu-
na intisb etti. Abdlhakim Arvs, 1300/1882 ylnda zhir ilimlerden
iczet almasndan sonra 1305/1887 ylnda mriidi Seyyid Fehim Efendi
tarafndan kendisine halfelik verildi.18 Nakbendiyye, Kbreviyye, Sh-
reverdiyye, Kdiriyye, itiyye tarkatlarndan hilfet alan Abdlhakim
Arvs, veysiyyl-mereb bir zt idi.19 Kendisi f mezhebinden olmak-
la birlikte Hanef mezhebine de riyet ederdi.20
Zhir ve btn ilimlerde gstermi olduu gayretler, bir sre sonra ke-
sintiye urad. nk I. Dnya Savann balarnda 1332/1913 ylnda
Ruslarn Dou blgelerini istil etmesi zerine bundan g alan Ermeni-
ler, Ruslarn yardmyla ayaklanarak Mslman halkn mallarn yamala-
maya baladlar. ar, medrese, mektep, cmi ve mescdileri yaktlar.21 Bu
esnada Abdlhakim Arvsnin kurduu ou el yazmalardan mteekkil
bin kadar esere sahip olan ktphane yakld ve in ettirdii medre-
se ykld. Bununla birlikte Abdlhakim Arvs, sava esnasnda talebe ve

16 Kuku, age, I, 178-179.

17 Kuku, age, I, 186.
18 Uyan, age, I, 41-42.
19 Vassf, Sefne, II, 59.
20 k, age, s. 341.
21 Kuku, age, I, 190.
132
 Abdlhakim Arvs ve Tasavvuf Anlay

yaknlarndan pek ounu kaybetti.22 Bu durum karsnda Abdlhakim

Arvsnin ile efrd ve yaknlar, civr kylere g etmek zorunda kal-
d. On gn sonra kasaba geri alnnca, evlerine geri dndler. 1332/1913
ylnda Rus ve Ermeni birlikleri tekrar Dou blgelerini igal etmeye ba-
lad. Bu durum karsnda hkmet, ald Tehcir Kanunu ile kasabann
boaltlmasn istedi. Bunun zerine Abdlhakim Arvs, yz elli kiilik
akraba, ile ve yaknlaryla daha emin bir yere g etmek iin memleke-
tinden ayrld. Badata yerlemek amacyla yola kan ile Revndize gel-
di, ay burada kald. Oradan Erbil yoluyla Musula ulat. Abdlhakim
Arvs bu zorlu yolculuk esnasnda da balarnda, orman kylerinde, yol
gzerghlarnda yaknlarndan pek ounu kaybetti. Badat civarnda id-
detli arpmalar srd iin, bir buuk yl Musulda kald.23 1334/1915
ylnda Musulda bulunduklar srada, Abdlhakim Arvs Sason kazasna
mft olarak tayin edildi. O gnn zor artlarnda memuriyette kalmak
yerine, aktif olarak savaa katlmay tercih ettii iin, ksa bir sre sonra
mftlk grevinden ayrld. Sava srasnda gsterdii stn hizmetler
nedeniyle mehat tarafndan ilm rtbe ve maa ile taltf edildi.24
Musulda ktlk, kuraklk ve sefaletin ortaya kmas zerine, Abdl-
hakim Arvs, yz elli kiilik ile fertlerinden sa kalan altm alt kiiyle
Adanaya kadar geldi. Bir buuk yl Adanada ikamet etti.25Adanada bu-
lunduu sre iinde kendisine devlet tarafndan madd yardmlar yapld.
Harbiye Nezreti Tahrrat Dairesi ifre Kaleminden Adanaya ekilen telg-
raf metninde ilgili ifadeler yer almaktadr.26

22 Uyan, age, I, 38-39.

23 Uyan, age, I, 43-45.
24 Sadk Albayrak, Yryenler ve Srnenler, stanbul: Medrese Yay., 1979, s. 160.
25 Uyan, age, I, 45.
26 Harbiye Nezreti Tahrrt Dairesi ifre Kaleminden Adana vilyetine ekilen telgraf metin-
lerinde, Abdlhakim ve Tevfik Beylere bin kuruun Osmanl Bankasna yatrld ifade
edilmitir. Harbiye Nezreti ifre Kalemi Adana Vilayetine Nmnza Bank- Osmn telgraf
poliesiyle mrsel 3000 kuru Seyyid Abdlhakim ve Tevfik Beylere mnsefeten ve Mart
34 muhassest olarak verilen senetlerin irsl buyrulmu. 19/6/1334 Harbiye Nezreti
nmna Kzm BOA. DH. FR. Dosya nr. 88, Belge nr. 180. Harbiye Nezreti Tahrrt Da-
iresi ifre Kalemi, Adana vilyetine kede olunacak ifre Nmnza bank- Osmn telgraf
poliesiyle mrsel 3000 kuru Seyyid Abdlhakim ve Tevfik Beylere Nisan 334 tahsst ola-
rak mnsefeten taksim ve tsyla senedlerinin irsl buyrulmas 25 Mays 1334, Harbiye
Nezreti nmna Kzm BOA. DH. FR. Dosya nr. 87, Belge nr. 293, Ayn birimden ekilen
bir dier telgraf metninde sadece Abdlhakim Arvsnin ahsna olmak zere 1500 kuruun
ad geen bankaya yatrld bildirilmitir. Harbiye Nezreti Tahrrt Dairesi ifre Kalemi,
133
 Nuran ETN

Halepin dmesi zerine Adanann da igale urayabilecei ihtima-

liyle sa kalan 20 kiilik ile fertleri, buradan Eskiehire gitti. Yorucu
yolculuun ardndan 1337/1919 ylnda stanbula ulat.27 Abdlhakim
Arvs ve ilesi Evkaf Nzr Hayri Efendinin uygun grmesi ile ksa bir
sre Eypteki Yazl Medresede ikmet etti.28 Abdlhakim Arvs bu zo-
runlu g hricinde ilim tahsili, vaaz, sohbet, hac ve hicret gibi muhtelif
nedenlerle Van, Dou Byezid, Elekird, Musul, Msr, skenderiye, Rbat,
Tanta, smailiye, Svey, Cidde, am, Halep, Beyrut, Lbnan, Humus, Er-
zurum, Trabzon, Tiflis, Batum vb. civar ehirlere seyahatlerde bulundu.
Gittii yerlerde lim ve meyh ile gren Abdlhakim Arvs, vaaz ve
iradlarna buralarda devam etti.29 1315/1897 ve 1325/1907 senelerinde
ise iki kere hacca gitti.30
Kgar Tekkesi eyhi Baheddin Efendi, vefat ettii iin buradaki ma-
kam boalnca, vekleten Eyp Htnye Dergh eyhi Sdeddin Ceyln
Efendi, ksa bir sre mehatta bulundu.31 Ardndan Abdlhakim Arvs,
Kgar Dergh eyhliine asaleten tayin edildi. Derghtaki eyhlik gre-
vinin yan sra Kgar Cmiindeki immlk ve hatiplik grevi yz kuru
maa ile kendisine verildi.32 Abdlhakim Arvs, ilesiyle tekkenin selmlk
ksmna yerleti. Tekkenin harem dairesinde ise Baheddin Efendinin
yal annesi kalyordu. Onun da vefat akabinde Abdlhakim Arvsnin
kalabalk ilesi burada ikmet etmeye balad.33

Adana vilyetine kede olunacak ifredir. Bakaleli Seyyid Abdlhakim Efendinin Eyll 34
senesi muhassest olarak nmnza Bank- Osmn telgraf poliesiyle mrsel 1500 kuruun
mm ileyhe itasyla alnacak senedin irsli muhasebt 5285 27 Eyll 34 Harbiye Nzr,
Ahmed zzet BOA. DH. FR. Dosya nr. 92, Belge nr. 294; Harbiye Nezreti Tahrrt Dairesi
ifre Kalemi, Adana vilyetine kede olunacak ifredir, nmnza Bank- Osmn telgraf po-
liesiyle mrsel 1500 kuruun Seyyid Abdlhakim Efendiye Temmuz 1334 muhassest ola-
rak itasyla alnacak senedin irsli, 25 Austos 1334 Harbiye Nzr nmna smail Hakk,
BOA. DH. FR. Dosya nr. 90, Belge nr. 218. Telgraf metinlerindeki bilgilere dayanarak zor sa-
va koullarnda dahi devletin eyhleri ve ilim adamlarn unutmadn onlar madd adan
desteklediini syleyebiliriz. Her ne kadar son dnemlerde tekkeler bozulmaya uramsa da
Abdlhakim Arvs gibi ok iyi yetimi eyhlere olan ilgi devam etmitir.
27 Kuku, age, I, 193; Vassf, Sefne, II, 60.
28 Kuku, age, I, 193.
29 k, age, s. 349; Uyan, age, I, 46- 47.
30 Vassf, Sefne, II, 60.
31 Kadir Msrolu, Kurtulu Savanda Sarkl Mcahidler, stanbul: Sebil Yay., 1967, s. 293.
32 Vassf, Sefne, II, 60; Kuku, age, s. 195.
33 Kuku, age, I, 195.
134
 Abdlhakim Arvs ve Tasavvuf Anlay

Abdlhakim Arvs, Hseyin Vassafa geliri ile ilgili olarak, memuriye-

tinin olmadn mderrislik ve eyhlik maayla, tekkeye verilen aylk on
be kilo pirin, yirmi kilo fasulye, be yz kuru et bedelini hem fakirlere
dattn hem de bununla ilesinin geimini saladn ifade etmitir.34
1925 ylna kadar grevine devam eden Abdlhakim Arvs, tekkeler kapa-
tldktan sonra tarkatla ilgili faaliyetlerini brakarak, evinde sohbetlerine
devam etti.35
Kgar Tekkesindeki grevinin yan sra Abdlhakim Arvs, o gn-
k niversite statsnde olan Sleymaniye Medresesine (Medresetl-
Mtehssisn) tasavvuf mderrisi olarak grevlendirildi.36 Bununla birlikte
o, Vefa Lisesinde bir sre retmen olarak grev yapt.37 Tevhid-i Tedrist
Kanunu ve tekkelerin kapatlmas ile ilgili kanun gereince mderrislik
ve eyhlik grevi sona eren Abdlhakim Arvs, sonrasnda Beyolu Aa
Cmii, Byezid, Fatih ve Eyp Sultan gibi stanbulun muhtelif camilerin-
de vaaz ve ird faaliyetlerinde bulundu.38
Hem lim hem de mutasavvf ynyle nde olan Abdlhakim Arvsye
son Osmanl padiah Sultan Vahdeddin, deer vermi kendisine Buhri-i erf
ve rahle hediye etmitir. Ayrca birlikte Hrka-i Saadeti ziyaret etmilerdir.39
Abdlhakim Arvs, Menemen hdisesinde ilgisi olduu gerekesiyle
tutuklanarak Menemene gnderildi. Ancak bu olay ile herhangi bir irti-
batnn olmad anlalnca, 1930 ylnda beratna karar verildi.40 Abdl-
hakim Arvsnin mahkemede syledii u szler hayli ilgintir: Ben eyh
deilim ve o yce mertebeye lyk olmaktan uzam; yok eer eyhlik, dev-
rimizde grdklerimin hli ise ona da tenezzl etmekten mnezzehim.41
Bu szleriyle o, bir taraftan kendisi asndan mtevazln en gzel rne-
ini sergilerken dier taraftan da devrindeki hak yoldan sapan eyhlerin

34 Vassf, Sefne, II, 60.

35 Necip Fazl, Babu Velilerden 33 Altn Sisile, s. 362.
36 8 Zilkade 1337/1918 ve 5 Austos 1335/1916 trihli Drl-Hilfetil-Aliyye, Sleymniye
Medresesinde mnhal olan hads-i erf dersi mderrisliine Debreli Fik Efendi, tasavvuf
dersi mderrisliine Hakkri ulemsndan Abdulhakim Efendi tayin olunmutur. Bk.
Cerde-i lmiyye, say: 48, 1337, s. 1484. Vassf, Sefne, II, 60.
37 Hseyin Hilmi Ik, Eshb- Kirm, stanbul 1988, s. 291.
38 Uyan, age, I, 51.
39 k, age, s. 348.
40 Azamat, agm, DA, I, 211.
41 Necip Fazl Ksakrek, O ve Ben, stanbul: Byk Dou Yay., 2002, s. 208.
135
 Nuran ETN

iler acs hlini dile getirmitir. Kendisinin onlarla ayn lde deerlen-
dirilmemesini istemitir. Mahkemede berat etmesinin ardndan stanbula
gelen Abdlhakim Arvs, sohbetlerine tekrar kald yerden devam etti.
Abdlhakim Arvs, 18.09.1943 tarihinde alnan karar gerei zmire
gnderildi ve bir sre burada kald. Daha sonra Ankaraya gitmesine izin
verildi. Hac Bayram Cmii civarnda bulunan yakn Seyyid Frk Ikn
evinde on sekiz gn hasta yatt. Ayn yl 27.11.1943 tarihinde Ankarada
vefat etti.42 Abdlhakim Arvs, daha salnda iken Balarbanda
eyhlislm rif Hikmet Efendinin kabrinin yanna mezarn hazrlatt.
Vefatndan sonra o gnk artlar gerei cenazenin stanbula nakledilme-
sine izin verilmedii iin, Ankaradaki Balum mezarlna defnedilmesi
uygun grld.43 Balum kynde eski ilkokula yakn, etraf demir par-
maklkl, zerinde Arapa harflerle Abdlhakim Arvsnin ad ve vefat ta-
rihi yazl olan kabir ona aittir.
Kanun knca k soyadn alan44 Abdlhakim Arvsnin olu
ve iki kz vard. Kz efa hanm hicret yolunda Musulda vefat etti.
Olu Ahmed Enver Meden, 1918 ylnda hicret esnasnda 18 yanda
Eskiehirde dr- bekya irtihl etti ve oraya defnedildi. kinci olu Ahmed
Neyyir Mekk, bir sre skdar ve Kadky ilelerinde mftlk grevinde
bulundu. 1967 ylnda vefat eden Ahmed Neyyir Mekk, Edirnekapdaki
kabristana defnedildi. Sonraki yllarda Edirnekap civarnda yaplan ev-
re yol gzergh dzenlemeleri nedeniyle Ahmed Neyyir Mekknin def-
ni, Ankara, Balum kazasnda babas Abdlhakim Arvsnin kabri yanna
nakledildi. nc olu Ahmed Mnir Efendi 1979 ylnda zmirde vefat
etti. Kabri, Ankarada babasnn yanndadr. Kz Mide Hanm, eski Van
mebusu merhum Seyyid brahim Efendinin ei idi.45
Abdlhakim Arvs, kendisinden sonra yerine eyh olabilecek kiiyi be-

42 Ik, age, s. 165-166; Necip Fazl, O ve Ben, s. 215-216.

43 Abdlhakim Arvsnin vefat akabinde yaknlar cenazenin nereye defnedileceine karar ve-
remezler. Tam bu srada kim olduu, nereden geldii anlalamayan yal bir adam eve gelir,
u cmleleri syleyip oradan kaybolur: Ankara civarnda Balum isimli bir ky vardr. Oraya
gtrnz, kendilerine en uygun yer orasdr. Kimlii tespit edilemeyen bu mehul kiinin
ifadeleri dorultusunda Abdlhakim Arvs, Ankaradaki Balum mezarlna defnedilmitir.
Bk. Necip Fazl, age, s. 217.
44 Necip Fazl, age, s. 136.
45 Uyan, age, I, 35; k, age, s. 350-351.
136
 Abdlhakim Arvs ve Tasavvuf Anlay

lirledi ve Muhammed Sddk Efendiye hilfet verdi.46 Ayn zamanda Van

Mfts olan bu kii, Ermeniler tarafndan I. Dnya Sava srasnda ehid
edildi. Mezkr ahs dnda baz kimselere hatm-i hacegn yaptrma izni
vermitir; fakat hilfet vermemitir. Dolaysyla kendisinden sonra tarkat
silsilesi inkrza uramtr.47
Siyasete veya herhangi bir frkaya dhil olmayan, sadece ird hiz-
metiyle megl olan Abdlhakim Arvs,48 her hlinin istikmet zere
olmas, mtevaz bir kiilie sahip olmas, zhir ve btn ilimlerde ta-
savvufun ince noktalarnda derin vukfiyeti sebebiyle Necip Fazl Ksa-
krek ve Hseyin Hilmi Ik gibi tannm ahsiyetler zerinde byk
tesiri olmutur.
Cumhuriyet dneminin nemli ilim, fikir ve sanat adamlarndan biri
olan Necip Fazl Ksakrekin kendisiyle tanmas,49 ondan etkilenmesi,
sohbetlerinde bulunmas Abdlhakim Arvsnin geni kitleler tarafn-
dan tannmasna vesile olmutur. Dnemin slm oluumlar iinde yer
alan Byk Dou diye adlandrlan hareket, Necip Fazl Ksakrekin
Abdlhakim Arvsden ald feyiz ile daha da glenmitir. Abdlhakim
Arvs dier taraftan Hseyin Hilmi Ik yetitirerek, Trkiyedeki slm
cereyanlara bir baka ynden katkda bulunmutur. Fakat Abdlhakim
Arvs, bu ahslar yetitirmi olmasna ramen, Necip Fazl Ksakreke
de Hseyin Hilmi Ika da hilfet vermemitir. Bu kiiler mridlerinden
alm olduklar feyizle slm yolda merhaleler kat etmiler ve muhtelif
alanlarda hizmette bulunmulardr.50

1. Silsilesi
Abdlhakim Arvsnin tarkat silsilesi mridi Seyyid Fehim, Seyyid
Muhammed Slih ve Seyyid Th vastasyla Nakbendiyye tarkatnn
Hlidiyye kolunun kurucusu olan Mevln Hlid-i Baddye ular.51

46 Vassf, Sefne, II, 60.

47 Uyan, age, I, 50-51; Necip Fazl, O ve Ben, s. 211.
48 Arvs, Hseyin Vassfa kendisi hakknda bilgi verirken u ifadeleri dile getirir: () Siyset
bilmem. Frkalara nisbette bulunmadm. rddan baka bir hizmetle mkellef deilim. Vassf,
Sefne, II, 60.
49 Necip Fazl Ksakrek, Abdlhakim Arvs ile ilgili ilk grmesini O ve Ben adl eserinde dile
getirmitir. Bk. Necip Fazl, age, s. 91-97.
50 Ahmet Gner, Tarkatlar, stanbul 1986, s. 182-183.
51 Vassf, Sefne, II, 60.
137
 Nuran ETN

Abdlhakim Arvs, Zhir ve btn ilimlerinde vasfedilmez sfatlara sahip

stdm eyh Seyyid Fehim iczet verdi. O da eyhi Seyyid Thdan hilfet-i
mutlaka ile ereflendi. diyerek Nakbendiyye tarkatnn Hlid koluna ait
silsilesini yle vermitir:52 1. Hz. Peygamber, 2. Hz. Eb Bekir Sddk, 3.
Selmn- Fris, 4. Ksm b. Muhammed b. Eb Bekir Sddk, 5. mm- Cafer
Sdk, 6. Sultan Byezid Bistm, 7. eyh Eb Hasan Harakn, 8. Eb Ali
Farmed, 9. Mevln Hce Ysuf Hemedn, 10. Hce Abdlhlik Gucdvn,
11. Hce rif-i Riveger, 12. eyh Muhammed Encir-i Fagnev, 13. Hce Ali
Rmiten, 14. Hce Muhammed Bb Semms, 15. Seyyid Emr Kll, 16. Hz.
h- Nakbend Muhammed Baheddn Buhr, 17. Hce Aleddin Attr, 18.
Mevln Yakb erh, 19. Hce Ubeydullah Ahrr, 20. Hce Muhammed Zhid,
21. Hce Mevln Derv Muhammed, 22. Mevln eyh Hceg-i Emkeneg,
23. Mevln Hce Muhammed Bk Billh, 24. eyh mm- Rabbn Ahmed
Frk Sirhind, 25. eyh Muhammed Masm, 26. eyh Seyfddin, 27. Seyyid
Nr Muhammed Bedevn, 28. Mazhar Cn- Cnn emsddn, 29. Abdullah
Dehlev, 30. eyh Mevln Hlid Badd, 31. eyh Seyyid Th-i Hakkr, 32.
eyh Seyyid Fehim Efendi, 33. eyh Seyyid Abdlhakim Arvs.

2. Nesebi
Abdlhakim Arvsnin Hz. Aliye dayanan soyu u isimlerden mteekkildir:53
mm- Ali, mm- Hseyin, mm- Zeynelabidn, Muhammed Bkr,
mm- Cfer-i Sdk, Ms Kzm, Seyyid mm Ali Rz, Seyyid Ms,
Seyyid Ali Cevd, Seyyid Muhammed, Seyyid Ali, Seyyid Hasan, Seyyid Ab-
dullah, Seyyid Mehd, Seyyid Murd, Seyyid smail, Seyyid Ahmed, Seyyid
Mad, Seyyid Nizr, Seyyid Abdlazz, Seyyid Mansr, Seyyid Eb Abdullah,
Ebul-al Seyyid Hasan Thir, Seyyid Ksm, Seyyid Abdullah, Seyyid Haydr,
Seyyid Cemleddin [Abdlkadir Geylnnin daysdr], Seyyid Abdlcebbr,
Seyyid Hac Ksm Badd, Seyyid Abdlvehhb, Seyyid Abdlaziz, Seyyid
zzeddin, Seyyid Ksm, Seyyid Muhammed, Seyyid Kemleddin, Seyyid
Cemleddin, Seyyid brahim, Seyyid Muhammed ehbeddin, Seyyid Mu-
hammed Vel, Seyyid Abdullah, Seyyid Abdurrahman, Seyyid Muhammed,
Seyyid Muhyiddin, Seyyid Mustafa, Seyyid Abdlhakim.

52 Kuku, age, I, 187-188.

53 Kuku, age, I, 188-189.
138
 Abdlhakim Arvs ve Tasavvuf Anlay

3. Eserleri
Arapa ve Farsaya vkf olan Abdlhakim
Arvsnin tespit edilebilen eser, risle ve
mektuplar unlardr:

a. Rbta-i erfe
Adndan da anlalaca zere eserde rbtann
tanm, mhiyeti, uygulanmas, edepleri, art-
lar, usl ve keyfiyeti gibi konular yannda
erat, din, zikir, sem gibi muhtelif husslar
ele alnmtr. 1342/1923 ylnda baslan eser,54
1974 ylnda Necip Fazl tarafndan ayn isimle
gnmz Trkesine evrilerek yaynlanmtr.
Ayrca Abdlhakim Arvsnin risle ve eser-
lerini derleyen Sleyman Kuku, Son Halkalar ve Seyyid Abdlhakim Arvsnin
Klliyt adl eserin ikinci cildine (s. 559-611) gnmz harflerine aktararak
eklemitir.

b. er-Riyzut-Tasavvufiyye
Abdlhakim Arvs tasavvufa dair konular
ana hatlaryla inceledii bu eserini, Sley-
maniye Medresesinde tasavvuf dersi mder-
risi iken ders kitab olarak kaleme almtr.
Eserde tasavvufun tanm, balangc, gayesi
ve mevzuu gibi konularla birlikte vahdet-i
vcd, zikir, istikmet, rz, murkabe, zhd,
halvet-uzlet, cem-fark fen-bek, heybet-ns,
kabz-bast gibi baz tasavvuf kavramlarn
izahna yer vermitir. lk olarak 1341/1922
baslan bu eseri,55 Necip Fazl Tasavvuf Bahe-
leri adyla sadeletirerek neretmitir.56 Sley-
man Kuku, Son Halkalar ve Seyyid Abdlhakim

54 Es-Seyyid Abdlhakim, Rbta-i erfe; Mbtediler iin Tarkat- Aliyye-i Nakbendiyyenin

dbna Mbeyyin Bir Mektb Sreti, stanbul: Necm-i stikbl Matbaas, 1342.
55 Es-Seyyid Abdlhakim, er-Riyzut-Tasavvufiyye, stanbul: Mekteb-i Harbiyye Matbaas,
1341.
56 Tasavvuf Baheleri, sad. Necip Fzl Ksakrek, stanbul: Byk Dou Yay., 1991.
139
 Nuran ETN

Arvsnin Klliyt adl eserin ikinci cildine (s. 613-720) gnmz harflerine
aktarlm hlini eklemitir.

c. Mevldn-Neb
Osmanlca varaktan mteekkil bu rislede, Hz. Peygamberin dnyaya
gelii ve onun doduu geceye hrmeten okunan Mevlid-i erfin hkm
gibi konular anlatlmaktadr. Sleyman Kuku, Son Halkalar ve Seyyid Ab-
dlhakim Arvsnin Klliyt adl eserin ikinci cildine (s. 76-80) gnmz
harflerine aktararak eklemitir. Ayrca Necip Fazl tarafndan sadeletiri-
len Rbta-i erifenin ek ksmnda Mevld bal ile bu risleye yer ve-
rilmitir.57

d. Nefy ve sbt Zikrinin Mufassalen db

Zikrin tanm, mhiyeti ve dbnn ele alnd bu risle, Abdlhakim
Arvsye soru soran bir kiiye cevap mhiyetinde yazlmtr. Necip Fazl
tarafndan sadeletirilen Rbta- erfenin ek ksmnda bu rislenin yeni
harflere aktarlan ekli yer almaktadr.58

e. Eshb- Kirm
Ashb- kirmn trifi, fazleti, rnek ahsiyeti ve onlarla ilgili vrid olan
yet ve hads-i eriflerden bahseden Osmanlca bu risleyi Abdlhakim
Arvsnin muhiblerinden Sleyman Kuku, Son Halkalar ve Seyyid Abdl-
hakim Arvsnin Klliyt adl eserin ikinci cildine (s. 498-557) gnmz
harflerine aktarlm hlini eklemitir.

f. Ecdd- Neb
Hz. Peygamberin ve dier peygamberlerin anne, baba, dedelerinden bah-
sedilen on varaklk bu risleyi Sleyman Kuku, Son Halkalar ve Seyyid Ab-
dlhakim Arvsnin Klliyt adl eserin ikinci cildine (s. 64-75) gnmz
harflerine aktarlm hlini eklemitir.

g. Sefer-i hiret
lm ve lme hazrlk, vefat srasnda yaplmas gerekenler, gasl (l-
y ykamak), tekfin (kefenlemek), cenaze namaz, taziye gibi konularn

57 Rbta-i erfe, sad. Necip Fzl Ksakrek, 10. Bask, stanbul: Byk Dou Yay., 2000, s. 196-200.
58 Rbta-i erfe, sad. Necip Fazl, s. 159-164.
140
 Abdlhakim Arvs ve Tasavvuf Anlay

ele alnd bu risleyi Sleyman Kuku, Son Halkalar ve Seyyid Abdlhakim

Arvsnin Klliyt adl eserin ikinci cildine (s. 480-496) gnmz harfle-
rine aktarlm hlini eklemitir. Ayrca Hseyin Hilmi Ik, Tam lmihl
Sadet-i Ebediyye adl eserinde bu risleye yer vermitir.

. Kekl
Bu eser, Sefne-i Evliy adl eserine almak iin Hseyin Vassafn Abdlha-
kim Arvsye ynelttii yirmi sorunun cevabn iermektedir. Abdl-
hakim Arvsnin mahlas, lakab, doum tarihi, ilesi, tahsili, tarkata
intisb, eyhleri, silsilesi, hicreti, seyahatleri, stanbula gelii, Kgar
Derghndaki eyhlii gibi konularn yer ald bu eser, otobiyografi tar-
znda kaleme alnmtr. Sleyman Kuku, Son Halkalar ve Seyyid Abdlha-
kim Arvsnin Klliyt adl eserin birinci cildine (s. 174-206) gnmz
harflerine aktarlm hlini eklemitir.

h. slm Hukkunun ncelikleri

Cezaevleri umm mdr Baha Arkann Abdlhakim Arvsye ynelt-
tii slm hukuku ile ilgili cez, had, habs, tazr, tekdr, cezlarn infz
ve nevii gibi sorduu dokuz soruya cevap mhiyetinde kaleme alnmtr.
Sz konusu risleyi Sleyman Kuku, Son Halkalar ve Seyyid Abdlhakim
Arvsnin Klliyt adl eserin birinci cildine (s. 371-389) gnmz harfle-
rine aktarlm hlini eklemitir. Ayrca Necip Fazl, sadeletirdii Rabta-i
erfede bu risleye yer vermitir.59

. Tesbih Kullanmann Meruiyyeti ve Mebde-i Zuhru

Mezkr eserin nerede olduu tam olarak bilinmemektedir. Fakat byle bir
eserin varln Abdlhakim Arvsnin Hseyin Vassafa belirttii ifade-
lerden anlyoruz.60

i. Ekber-i Kebir
Byk gnah ve kfre sebep olan konularn ilendii bu risleyi Sleyman
Kuku, Son Halkalar ve Seyyid Abdlhakim Arvsnin Klliyt adl eserin birin-
ci cildine (s. 582-596) gnmz harflerine aktarlm hlini eklemitir. Ayrca

59 Rbta-i erfe, sad. Necip Fzl, s. 129-142.

60 Kuku, age, I, 198.
141
 Nuran ETN

Necip Fazl tarafndan sadeletirilen Rabta-i erfede zetlenerek verilmitir.61

j. Namaz Rislesi
Namazn farzlar, snnetleri, mstehablar, mekrhlar, mfsidleri, db,
erkn, kemli, nemi, fazileti, mkfat gibi hususlardan bahseden bu
risleyi Sleyman Kuku, Son Halkalar ve Seyyid Abdlhakim Arvsnin
Klliyt adl eserin ikinci cildine (s. 325-373) gnmz harflerine aktarl-
m hlini eklemitir.

k. Tarkat- Aliyye-i Nakbendiyyenin dbn

Mbeyyin Bir Mektup Sreti
Rbta ve zikrin eitlerine yer verilen bu risle,
Abdlhakim Arvsnin Rbta-i erfe isimli ese-
rinin ikinci basksnn n ksmna alnmtr.62

Dier Eserleri
Abdlhakim Arvsnin muhiblerinden Sley-
man Kuku, Son Halkalar ve Seyyid Abdlhakim
Arvsnin Klliyt adl eserinde Abdlhakim
Arvsnin mektbtna yer vermitir. lgi-
li ksmlar ise yledir: Bir rynn tabiri (I,
390-395); Rh rislesi (I, 396-415); Rbta
ve zikir hakknda mektb (I, 418-427); Akln
tefsiri (I, 445-448); Helal ve haramn tarifi (I, 448-449); mn (I, 449-450)
Kaz ve kader (I, 450-451); erat, tarkat, hakkat (I, 456-457); Sem (I,
502-504); Kurn- azimnn tilveti (I, 504-509); erat, din, Kurn (I,
511-513); Cin rislesi (I, 530-535) Esml-hsn (II, 11-24); Abdlhakim
Arvsnin Ahmed Rid Efendiye zikir mevzndaki mektbu (II, 25-28).
Abdlhakim Arvsnin sevenlerinden Hseyin Hilmi Ik, Tam lmihl
Sedet-i Ebediyye63 adl eserinde Abdlhakim Arvsnin mektbtna yer
vermitir. lgili ksmlar ise unlardr:
Abdlhakim Arvsnin Medresetl-Mtehassisnde tasavvuf dersi
muallimi iken niversite rencisine yazd mektb (s. 73-76); Adlet,

61 Rbta-i erfe, sad. Necip Fzl, s. 104-124.

62 Arvs, Rbta-i erfe, stanbul 1342, s. 1-10.
63 Ik, Sedet-i Ebediyye, 1998.
142
 Abdlhakim Arvs ve Tasavvuf Anlay

akln tefsri, hell ve harm, mn, kaz ve kader ile ilgili risle (s. 402-
412); Tefsr kitblar ve hads-i erfler ile ilgili mektb (s. 413-421); Ab-
dlhakim Arvsnin yemek duas (s. 651); Cin hakknda bir mektb (s.
735-742); Rhlarn hazr olmas hakknda mektb (s. 743-744); Mucize,
kermet, firset ve sihr hakknda yazlm mektb (s. 747-748); Zikir ve
rbta konularnn ele alnd bir mektb (s. 921-923).

II. Abdlhakim Arvsnin Tasavvuf Anlay

slm ilimlerde derin vukf sahibi olan Ab-
dlhakim Arvs, muhtelif konularda gr-
ler beyan etmitir. Bu grlerden bir ksm-
n eserlerinde, bir ksmn konuyla ilgili soru
soran kiilere cevap mhiyetinde dile getir-
dii mektuplarda belirtmitir. Abdlhakim
Arvsnin tasavvuf gr ve dncelerinde
mm- Rabbnnin etkisinde kald anla-
lmaktadr. nk o, mm- Rabbnnin
Mektbt adl eserini en mkemmel ve ky-
metli bir tasavvuf kitab olarak kabul eder.64

I. Tasavvuf
Abdlhakim Arvsye gre tasavvuf; ilm,
zevk ve vicdn bir huss olduundan dolay
Hattat Halim zyazc tarafndan istinsah
nna lyk bir ekilde insanlarn anlayaca edilen Abdlhakim Arvasnin Rh isimli
bir dille ifadesi mmkn deildir.65 Konuyla eserinin birinci sayfas.
ilgili olarak Abdlhakim Arvs, u rnee yer
vermektedir: Nasl ki yemein lezzeti atal ve bakla aranp bulunamyor-
sa, ona gre tasavvuf da aklla tam olarak kavranamaz.66 Bu mnda sf
kelimesinin meneini gnln btn yabanc unsurlardan arndrlarak ilh
zikirle donatlmas ve bylece kalbin safsn kazanmas olarak aklamak-
tadr.67 Ksaca ona gre tasavvuf, sfnin beer sfatlardan kp melek s-
fatlara brnmesi ve bylece en yce ilhi ahlka sahip olmasdr.68

64 Ik, age, s. 462.

65 Arvs, er-Riyzut-Tasavvufiyye, s. 8.
66 Necip Fazl, O ve Ben, s. 93.
67 Arvs, age, s. 15.
68 Arvs, age, s. 16.
143
 Nuran ETN

Tasavvufun knhne vkf olmayan kiiler, tasavvufun sonradan orta-

ya ktn belirtseler de Abdlhakim Arvs, tasavvufun Hz. Peygambere
dayandn kabul etmektedir. Ona gre tasavvufun balangc, nbvvet
ve rislet ile ayndr.69 Bilindii zere her ilim dalnn ulamak istedii bir
gaye ve hedefi vardr. Ona gre tasavvuf ilminin gayesi kt ahlktan,
madd ve mnev dk vasflardan arnarak, stn vasflarla donanmak-
tr. Nihayetinde en stn Peygamberin ahlkn kazanarak ilh ahlk ile
sfatlanmak, bylece er amelleri kolaylkla ve rahatlkla f etmektir.70
Tabi ki tm bu ifade edilenler, ncelikle nefse ve onun isteklerine kar-
muhalefetle gerekleir. nk ona gre nefsn isteklere meyletmek
rabbn dostluk ve huzra engel olmaktadr.71 Abdlhakim Arvs tasav-
vufun konusunu ise kef, mhde, vecd ve vicdan yoluyla insanda mey-
dana gelen ilh tecelller ile Allahn isim ve fiilleri olarak aklar. Ona gre
Hz. Peygamber, kendisinin vrisleri olan hakki limlere iki tr ilim miras
brakmtr. Bunlardan biri zhir dieri btn ilmidir. Zhir ilmini sahbe
Hz. Peygamberden almtr. Sonraki yllarda tbiiler ve mctehidler bu
ilmi aratrp en derin ekilde renmilerdir. Bu ilmin erevesi ise Kitap,
snnet, tefsir ve dier ilimlerle izilmitir. Mesel tp, maden, nebatt,
hayvant, hendese vb. zhir ilimleridir. Btn ilmi ise mn leminde elde
edilen bir ilimdir. Bu ilim, gayb leminden mahlktn en bilgini olan pey-
gamberlerin yksek rhlarna ilh bir ltuf olarak sunulmutur. Abdlha-
kim Arvsye gre bir ilmin mevz ne kadar st konumda ise bahsedilen
ilim de o kadar yksek mertebededir. Dolaysyla btn limlerinin nasibi
ve mevz olan Allahn Ztndan bahseden tasavvuf ilmi, zhir limlerinin
mevz olan akl ve nakl ilimlerden daha stndr.72

II. Zikir
Abdlhakim Arvsye gre, hatrlamak kalple ilgili olduu iin, zikir ancak
kalb olanla gerekleir. Sadece dil ile zikrin hakkatine eriilemez. nk
Kalpler, ancak Allah zikretmekle tatmin olur.73 yetine gre hakki zikir
kalpte gerekleir.74 Byle olmakla birlikte sz, i ve davranlarnda di-

69 Arvs, er-Riyzut-Tasavvufiyye, s. 19.

70 Arvs, age, s. 20, 23.
71 Arvs, age, s. 28.
72 Arvs, age, s. 24, 26.
73 er-Rad 13/28.
74 Arvs, Rbta-i erfe, s. 49.
144
 Abdlhakim Arvs ve Tasavvuf Anlay

nin llerine uyan kimse zkirdir. Abdlhakim Arvs, zellikle zikrin

devaml olmas gerektiini vurgular.
Abdlhakim Arvs zikri ksma ayrr: Birincisi sadece kalp ile yap-
lan, ikincisi sadece dil ile yaplan, ncs her ikisiyle yani kalbin ve dilin
birlikte katlmasyla yaplan zikir. Ona gre kalp ve dil ile ayn anda ger-
ekleen zikir daha makbuldr. Bu ekilde yaplan zikir, adet nr stne
nrdur.75 Muhakkak ki siz sara veya mevcd olmayana dua etmiyorsunuz.76
mealindeki hadisten yola karak Abdlhakim Arvs, gizli zikrin (zikr-i
haf) ak zikirden (zikr-i cehr) daha efdl olduunu belirtir. nk gizli
zikre kibir ve riy gibi birtakm olgular karmamaktadr.77 Rabbinizi nef-
sinizde zikrediniz78 yeti ile ve haf zikrin Hz. Peygamberin Sevr maara-
snda Hz. Ebubekire tlim buyurmas ile baladn ifade ederek, bunun
Kurn ve snnetle sbit olduunu syler.79 Zikrin tanm ve db ile ilgili
mstakil bir risle kaleme alan Abdlhakim Arvsye gre zikir ve zikrin
tesiri yle derindir ki kimse onun derinliine ulaabilmi deildir. Ayn
zamanda zikir, kiinin sonuna varamayaca nihayetsiz bir kint gibidir.
Ona gre zikir yle dalgal bir derydr ki, btn lemler onun bir dal-
gasndan bile haberdr deildir. Zikir adet shilsiz bir buz deryasdr ve
kaplamad bir yer brakmamtr.80

III. Rbta
Abdlhakim Arvs, tasavvufta dikkat eken konulardan biri olan rbtann
zerinde nemle durmu, bu mevzda Rbta-i erfe adl eserini kaleme
almtr. Ona gre rbta, her tarkatta bulunan ncelikli artlardan biri-
dir. Fakat bunu kabul etmeyenler, ya rbtann ne olduunu bilmeyen ya
da tarkatn mn ve mefhmunu tam olarak anlayamayan kimselerdir.81
Ksaca rbta, kmil bir eyhe kalpten balanp, huzr ve gybnda o ztn
sretini haylinde muhfaza etmekten ibrettir. Bylece mrd, kmil ey-
hin sretini zihninde muhfaza ederek onun hlleri ve sfatlaryla istidd
nispetinde daha ileri makmlara ular. Bu balamda kendisine rbta edi-

75 Arvs, er-Riyzut-Tasavvufiyye, s. 78-79.

76 Mslim, Zikir, 1955, IV, 2076-2077 (hadis no: 44, 45).
77 Arvs, Rbta-i erfe, s. 55.
78 el-rf 5/205.
79 Arvs, age, s. 4
80 Arvs, age, s. 159.
81 Arvs, age, s. 9.
145
 Nuran ETN

len eyhin de kemle ermi olmas arttr.82

Rbtann edeplerini, artlarn, nasl ve ne kadar sre yaplacan izah
eden Abdlhakim Arvs, rbtay ksma ayrmtr:
1. Mrd, kmil sfatlara sahip eyhin sretini karsnda tasavvur edip,
hayal yoluyla iki ka arasna bakarak sretteki rhniyetine ynelir. Bu
bakla birlikte cezbe ile kendinden geme hli balayncaya kadar rbtay
srdrr. Kendinden geme hli zuhr ederse, rbtay brakp yeni hl
zere kalr.
2. Slikin kendisini mridin kyafetinde grmesidir. Slik, cezbe ile
kendinden geinceye kadar bu hli muhfaza eder. Rbtann bu eidinde
slik, eyhin sreti ile mtelebbis olduundan buna Rbta-i telebbsiy-
ye denir.
3. Slikin, mridinin sretini karsnda grerek ona kalbinin tam
ortasnda yer vermesi, kalbini geni bir dehliz gibi farzederek mridinin
o dehlizde yryor, kendisine doru geliyor eklinde dnmesidir. Slik
iin en faydal olan rbta budur.83
Abdlhakim Arvsye gre, kmil insan Allahn halfesi olmak bakmn-
dan Hakkn aynasdr. eyhin rhaniyetine basret gzyle bakan slik, o
rhaniyette Hakk grr.84 Abdlhakim Arvs sadece hayatta iken deil,
vefatndan sonra da eyhe rbta edilebileceini syler. Ona gre eyhin
kabrini ziyaret eden slik feyiz almaya, mevt da feyiz vermeye kbiliyetli
ise bir eser zuhr eder.85 Abdlhakim Arvsye gre mrd, rbta hlinde
yapt zikir ve ibdetinden daha fazla zevk alr. Bu yolda daha abuk iler-
ler. Allaha yaknln en yksek derecelerine ular.86 Slik, vstasz bir
ekilde Haktan feyiz alma kbiliyetine ulancaya kadar rbtaya devam
eder. Vstasz feyiz alma durumu zuhr edince rbtay terk eder. Bu-
nunla birlikte her ne kadar vstasz feyiz alma hli gereklese de slik
bal olduu eyhin sevgisini dim kalbinde muhfaza eder. nk byle
bir sevgi kiiyi ns makmna yaklatrr.87 Abdlhakim Arvs, pek ok
kimsenin bidat olarak kabul ettii rbtay en ince noktalarna kadar izh

82 Arvs, age, s. 9-10.

83 Arvs, Rbta-i erfe, s. 18-19.
84 Arvs, age, s. 20.
85 Arvs, age, s. 21.
86 Arvs, age, s. 7.
87 Arvs, age, s. 23.
146
 Abdlhakim Arvs ve Tasavvuf Anlay

etmitir. Kuran, hads ve baz slm limlerinin eserlerinden deliller gs-

tererek rbtann yabanc bir unsur olmadn anlatmtr. Ey mn eden-
ler! Allaha kar takv sahibi olun. Ona ulatracak vesle arayn.88 Ey imn
edenler! Allahtan korkun ve sdklarla beraber olun89 gibi muhtelif yetleri
bu konuda delil kabul etmitir.

IV. Vahdet-i Vcd

Abdlhakim Arvsye gre vcd yani Hak, her hayrn ve kemlin badr.
Adem yani yokluk dier bir ifadeyle msiv lemi ise tm er ve noksan
olanlarn kaynadr. Ona gre, mmkne vcd isnd etmek, hayr ve
kemli onda grmek Allaha ortak komak olur.90
Abdlhakim Arvs, tasavvufun en ince meselelerinden biri olan vahdet-i
vcd konusunun bir akl ve uur ii deil, zevk ve vicdan ii olduunu sy-
ler.91 O, bu konuda mm- Rabbnnin sistemletirdii vahdet-i uhd an-
layn kabul eder. Vahdet-i uhd ise slikin, her eyi, Allahn tecellleri
olarak kabul etmesi ondan bakasn grmemesi hlidir.92 Abdlhakim
Arvs, bu girift meselenin mm- Rabbn tarafndan zmlendiini
ve anlalr hle getirildiini ifde eder.93 bnl-Arabnin sistemletirdii
vahdet-i vcd ile mm- Rabbnnin kabul ettii vahdet-i uhd anlay
arasndaki belirgin farklara deinen Abdlhakim Arvs, mm- Rabbnyi
okumadan bu meselenin tam olarak anlalamayacan ifade eder.94

V. Tevhd
Abdlhakim Arvs, tevhdi aklarken Shreverdnin Avrifl-Marif adl
eserinden alntlar yapar. Tevhd-i imn, Tevhd-i ilm ve Tevhd-i
hl olmak zere tevhdin mertebesini yle izh eder:
a. Tevhd-i imn: Zhir ilminden hsl olan bu tevhd, yet ve hadslerin
gsterdii dorultuda Allah dil ile ikrr kalp ile tasdik etmektir. Peygam-
berlerin getirdiklerini kabul etmektir. Dolaysyla Abdlhakim Arvsye
gre, tasavvuf ehli olsun veya olmasn btn mminlerde imnn zarri

88 el-Mide 5/35.
89 et-Tevbe 9/119.
90 Arvs, er-Riyzut-Tasavvufiyye, s. 150.
91 Arvs, age, s. 20.
92 Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul: Marifet Yay, 1999, s. 553.
93 Arvs, age, s. 154.
94 Arvs, age, s. 152-159; Necip Fazl, O ve Ben, s. 187.
147
 Nuran ETN

olmas hasebiyle bu mertebe ortaktr. Ancak dier mertebelerde sfiler

hussi bir yere sahiptir.
b. Tevhd-i ilm: Btn ilminden kazanlan bu tevhde, ilmel-yakn de-
nir. Tasavvuf yolunun balangcnda bulunan slike gre Allahtan baka
hakk mutlak varlk yoktur. Onun ztndan baka dier ztlar, sfatlar ve
fiiller yok hkmndedir. O, her bir zt, Mutlak Ztn varlk nrunun pa-
rltsndan meydana gelmi kabul eder. Her bir sfat da Mutlak Sfatn
nrundan bir lt olarak dnr. Ona gre tevhidin bu mertebesi, tasav-
vuf ve slk ehlinin tevhid mertebelerinin ilkidir.
c. Tevhd-i hl: Abdlhakim Arvsye gre bu mertebede tevhd ehli
slik, Hakkn cemlinin mhedesine yle dalmtr ki artk Mutlak Birin
zt ve sfatlarndan bakas onun gznde grnmez olur. Bu hl iindeki
slik, bir damla misli, tevhid denizinin iddetle arpan dalgalar arasna
der ve cem denizinde det boulur. Tevhid-i ilmnin menei murkabe
olduu gibi, tevhd-i hlnin menei de mhede nrudur. Bunlarn dnda
insanlarn ulaamayaca bir tevhid mertebesi daha vardr ki o da tevhid-i
ilhdir. Allah, ezelde kendi kendine vahdniyet vasfyla sfatlanmtr. Her
ey yok olucudur. Ancak onun vechi deil95 yetinde ism-i fil sgasnda iret
edildii zere, eynn tm varl, Onun varlnda yok olmaktadr. Tevhid-i
ilhi, btn noksanlk vasflardan uzaktr ve arnmtr. Mahlktn tevhidi
ise, kendi varlklarnn noksanl sebebiyle eksiktir.96
Tevhdin bu mertebesini akladktan sonra fiillerin tevhdi konusu-
na deinen Abdlhakim Arvsye gre Hak yolunda olan slik, ncelikle
hakkatleri bilmelidir. Hakkatler de ilhi ve kevn olmak zere iki ksm-
dan mteekkildir. lhi hakkatler Allahn isimlerinde tecell ederken,
kevn hakkatler ise eynn isimlerinde tecell eder. nsan, hayvan, melek
ve cin gibi isimlerin sahipleri, vhidiyet mertebesindeki (bu mertebeye
taayyn-i evvel, lem-i cebert, hakkat-i Muhammediyye denir) de-
receden inip de her biri kendi mertebesinde taayyn edince ve varlk hlini
alnca baka baka olur. Bunun iindir ki hakkat tek, taayynler ise oktur
denilmitir. Birok benzerlikler arasnda grnen, aslnda tek bir hakkattir.
Bu okluk ztta deil taayynlerdedir. Her ismin sretinde grnen birbiri-
ne benzeyen tecelller ise hakkatte birdir. Hak vcdunun iki mertebesin-
den birincisi zt mertebesidir ki onda sfat tasavvur olmaz. Bu mertebeye

95 er-Rahman 55/26.
96 Arvs, er- Riyzut-Tasavvufiyye, s. 132-140.
148
 Abdlhakim Arvs ve Tasavvuf Anlay

Zt, Ahdiyet, Lhut lemi ve Taayynsz lem gibi isimler veril-

mektedir. Bu makam sadece zevk vstasyla hissedilmektedir. Herhangi bir
ekilde trifi mmkn deildir. kinci mertebe ise zt ile beraber sfatlarn
olduu mertebedir. Buna Hazreti Vhidiyyet denir. Bu mertebenin zhir
ve btn olmak zere iki yn vardr. Btn ynne Hazreti Ulhiyyet,
zhir ynne ise Hazreti Rubbiyyet denilir. Abdlhakim Arvsye gre
vcd mertebelerinin zuhru , be, yedi veya daha oktur. Yani vcd
mertebeleri saysz ve sonsuzdur. Mertebeleri bilmek, vcddaki vahdeti
zevk yoluyla hissetmeye baldr. Gnein gnein kendisinden ayr bir
varlk olmad gibi bu mertebeler de Bir ve Mutlak varlktan ayr birer
varlk deildir. Hakka tlib olan kii yle bir noktaya gelir ki her grdn
Hakkn fiili bilir. Hakk mhede eder. te bu mertebeye tevhd-i efal di-
er bir ifdeyle fiillerin birlii denilir.97 Artk hangi tarafa dnerseniz dnn,
Allahn Vechi (Zt) ite oradadr.98 yeti bu duruma iaret etmektedir.

Sonu
Abdlhakim Arvs telif ettii eserleri, dnce ve fikirleri ile Kgar
Tekkesinde icr ettii eyhlik grevi ile yetitirdii talebeleri ile eitli
blgelerdeki ilm-din ird faaliyetleri ile toplumun muhtelif kesimleri
zerinde etkili olmu nemli bir ahsiyettir. Abdlhakim Arvs, bir ta-
raftan slm tasavvuf kltr ve geleneini muhafaza ederken, bir taraf-
tan da Cumhuriyet devrinde ne kan hzl deimeleri tecrbe etmitir.
Tasavvuf dncenin hizmet sahalar olan tekkelerin kapand bir or-
tamda eserleri ve hizmetleriyle aktif bir eyh profili izmitir. Nitekim o,
tekkeler kapatldktan sonra bile evinde verdii sohbetleriyle, stanbulun
muhtelif cmilerinde icr ettii vaaz ve ird faaliyetleri ile tasavvuf d-
nceyi etkin klmaya gayret etmitir.
Kk yatan itibaren dzenli bir din ve tasavvuf eitim alan, zhir ve
btn ilimlerinde derin vukfiyyetiyle Abdlhakim Arvs, tasavvuf haya-
tnda Nakbendliin yannda Kdir, et, Kbrev ve Shreverd gibi bir-
den ok tarkattan hilfet alm olmas bakmndan dikkat ekicidir. O ayn
zamanda kltr, sanat, edebiyat, tefekkr ve aksiyon adam olan Necip Fazl
Ksakrek ve Hseyin Hilmi Ik gibi mehur kiilerin tasavvufu yakndan
tanmalarna vesile olmutur.

97 Arvs, er-Riyzut-Tasavvufiyye, s. 142-150.

98 el-Bakara 2/115.
149
 Nuran ETN

Tasavvuf kltrn zmsendii evrede yetien, hem tasavvufun ince

meselelerine hem de dier slm ilimlere vkf olan Abdlhakim Arvs,
tarkat db ve erknna dir telif ettii eser ve rislelerinin yannda,
kendisine soru soran kiilere verdii cevap mhiyetindeki mektuplar bu-
lunmaktadr. Abdlhakim Arvs, mutasavvf kiilii ile birlikte Kuran ve
snnet dorultusunda bir hayat yaamtr. nan ve fikir dnyasnda ise
mm- Rabbnnin sistemli hle getirdii vahdet-i uhd grn sa-
vunmutur.

Kaynaka
Albayrak, Sadk, Yryenler ve Srnenler, stanbul: Medrese Yay., 1979.
Arvs, Abdlhakim, Rbta-i erfe, stanbul: Necm-i stikbal Matbaas, 1342.
_____, Rbta-i erfe, sad. Necip Fzl Ksakrek, stanbul: Byk Dou Yay., 2000.
_____, er-Riyzut-Tasavvufiyye, stanbul: Mekteb-i Harbiye Matbaas, 1341.
Azamat, Nihat, Abdlhakim Arvs, DA, I, 211-212.
Baz, brahim, Seyyid Abdlhakim Arvs, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, stanbul: ule
Yay. 1996.
BOA. DH. FR. Dosya nr. 87, Belge nr. 293; Dosya nr. 88, Belge nr. 180; Dosya nr. 90, Belge
nr. 218; Dosya nr. 92, Belge nr. 294.
Cebeciolu, Ethem, 20. Yzyl Trkiye Evliy Menkb Allah Dostlar, Ankara: Alperen Yay., 2002.
Cerde-i lmiyye Mecmuas, say: 48, 1337, s. 1484.
Gner, Ahmet, Tarkatlar, stanbul 1986.
Ik, Hseyin Hilmi, Tam lmihl Sedet-i Ebediyye, stanbul: Ik Kitabevi, 1968.
_____, Eshb- Kirm, stanbul 1988.
Ksakrek, Necip Fazl, O ve Ben, stanbul: Byk Dou Yay., 2002.
_____, Babu Velilerden 33 Altn Sisile, stanbul: Byk Dou Yay., 1993.
_____, Son Devrin Din Mazlumlar, stanbul: Toker Yay., 1969.
Kuku, Sleyman, Son Halkalar ve Seyyid Abdlhakm Arvsnin Klliyt, I-II, stanbul: Damra
Yay., [ts.]
Msrolu, Kadir, Kurtulu Savanda Sarkl Mcahidler, stanbul: Sebil Yay., 1967.
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul: Marifet Yay, 1999.
Uyan, Abdullatif, Menkbelerle slm Mehurlar Ansiklopedisi, I, stanbul: Berekt Yay., 1983.
k, Taha, Seyyid Abdlhakim Arvs, Byk slm ve Tasavvuf nderleri, stanbul: Vefa
Yay., 1993.
Vassf, Hseyin, Sefne-i Evliy-y Ebrr erh-i Esmr- Esrr, Sleymaniye Ktp., Yazma Balar,
no: 2306.

150