r

)>

Publicacin galega de mulleres

Galicia . Outono 1990
r
 Fd P
S Edita: FIGA
Coord inacin:
M.Xos Oueizn
Deseo:
Margarita LedoAnd!n
Produccin:
Marga Rodrguez Marcuo
Colaboradoras:
Mara Xos Oueizn Kathleen March
Rosa Franquet Calvet Aman da Alvarez
Eva Veiga Anxeles Penas
Ana Es psito Valle Amara Amor
Elena Zernova Kristina M. Passman
M a Camino Noia Campos M a Carmen Kruckenberg
Sabela Alvarez Nez Manuela Pena Santiago
Margarita Ledo Andin MarisaAndrade
Avelina Barreiro M. Carmen Panero
Concha Pino M. Pilar J. Alexandre
Isabel A. Lorenzo Mara XosAgra
Juana Gal lego Hiplita Lpez
Amelia Garca Luz Rei
Mari Pereira Teresa Barro
Begoa Caamao Isabel Maurz Barja
Cristina Lombao Carmen Rbade
Victoria Rodrguez Chus Pato
M. Antonia Moz Mella Ana Roman
Carmen Ares Luisa Castro
Ana Isabel Moz Ana Castietra
Elvira Hu el bes Villafr PuraVzquez
Carmen Blanco lsolda Santiago
Maria Xos Porte ira Margat Chamarra
Xulia Cabaleiro Carmen Carballude
Luz Pozo Garza

Fotos e llustracins:
Celina. Xexe

Portada:
Celina

Imprime:
A. Grficas Galicia. S.A.
C/. Segovia. 19 -VIGO
Dep. Legal: VG-241-1983

Carmen Rbade Carmen Blanco

 A sociedade actual est
dominada polos medios de
informacin. ~les son os
principais difusores de
ideoloxa. a primeira fonte de
cultura e de educacin. o
fundamental vector poltico e
a rede comercial mis
importante. Na nosa
sociedade, os media son o eixo
no que xira toda a vida social.
Teen unha influencia
decisiva. tanto directa como
indirecta. en toda a poboacin.
Nada existe 'fra deles.
Calquera feito ou
acontecemento. de no.n sar
nos medios de comnicacin.
coma se non acontecera.

FOTOXEXE

2
O PODER DOS MEDIOS DE COMUNICACIN
A sociedade actual est
dominada polos medios de
informacin. Eles son os principais
difusores de ideoloxa. a primeira
fonte de cultura e de educacin. o
fundamental vector polti co e a rede
comercial mis importante. Na nasa
sociedade. os media son o eixo no
que xira toda a vida social. Teen
unha influencia decisiva. tanto
directa como indirecta. en toda a
poboacin. Nada existe fra deles.
Calquera feito o u acontecemento.
de non sar nos medios de
comunicacin. coma se non
acontecera.
Os medios informan pero tamn
deforman a informacin . A
ideoloxa que transmiten obedece a
intereses do sistema dominante. No
referente a ns. as mulleres. os
medios transmiten os valores que
interesan ao sistema patriarcal e
tentan integrars mulleres neles.
En primeiro lugar. a penas
existimos como su xeitas da
informacin . Somos mis que nada
obxectos a manexar en funcin do
patriarcado e do consumismo. As
consguese a alienacin do xnero
feminino. Negan o coecemento
veraz da realidade e dan unha
imaxe deformada de ns mesmas.
Asimesmo impoen os modelos
aos que temas que adaptarnos en
cada etapa soc ial. Os co lon izadores
determinan o retrato das
colonizadas. por suposto. en
beneficio do sistema. Compaxinan
o modelo "nai" e "ama de casa".
que tantos millns lle aforra ao
capitalismo. co de executiva activa
e profesional efic iente para
Mara Xos Ou eizn
-Cmpre difundir a ideoloxa
explotamos mellar. dentro e fra da
feminista . premisa da vontade
casa . E ns. obedientes.
colectiva que alcance a liberacin
afanmonos at o esgotamento
das mulleres galegas.
para cumprir perfeccin todos os
roles.
De todos os medios de
informacin. o que ten meirande
impacto nas xentes a T.V.
Dobremente perigosa ao conxugar
a imaxe e constitur en si mesma un
espectculo. Sabemos e nos
doemos da utilizacin que se fai do
carpo das mulleres nese
espectculo que se introduce en
todos os fogares. tanto para divertir
e "regalar" a vista dos
espectadores. como para vender os
productos. xa sexa un ha lavadora.
un coche ou unha colonia
masculina. Sempre o carpo das
mulleres como reclamo . O mis
grave desta utilizacin que nos
converte en "obxectos" de
consumo.
Resumindo:
- A vida actual reslvese nos
medios.
- As mulleres non temas poder
de decisin nos mesmos.
- Non aparecemos como
suxeitas da informacin nin se fala
da nasa vida real.
- Somos. pala contra.
obxectivizadas para o pracer e para
o consumo.
- Polo tanto necesaria e
urxente a toma de conciencia das
mulleres sobre isto. e anda mis.
das que traballan nos medios de
comunicacin do naso pas.
3
A MULLER SUXEITO E OBX ECTO DA INFORMACIN RADIOTELEVIS IVA
Existe unha langa tradicin investigadora en Europa
e nos EE.UU. sobre o xnero e os mass-media. Esta
tradicin. iniciada na dcada dos sesenta nas
universidades anglosaxonas. non igual de prolixa en
Espaa debido s circunstancias histricas. pero tamn
ao esquecemento e rexeita mento da comunidade
cientfica por aqueles estud ios relacionados co sexismo.
Sen emba rgo xusto recoecer o esforzo dalgunhas
institucins pblicas. que teen potenciado
investigacins nesta direccin.
Os estudios centrronse nas anlises de contido e
leen constatado e evidenciado un ha exigua
representacin da muller nos distintos medios de
comunicacin. Unha vez detectada a realidade sesgada
que difunden os mass-media. queramos avanzar algns
elementos que nos deran as claves interpretativas deste
fenmeno de discriminacin. O equipo de investigacin
parta dunha hiptese: a incorporacin de periodistas
mulleres nas redaccins dos servicios informativos de
radio e televisin non provocou un cambio cua litativo
nas informacins destes med ios. Era importante o se
pregunta r sobre das concepcins e os roles das
profes iona is no proceso de confeccin das notic ias.
Tratbase de ir mis lonxe. de avanzar coma xa o
tian feto investigacins pioneiras (Tuchman. 1983)
nos EE.UU .. nas causas do desequilibrio informativo.
que tende a enfatizar uns contidos sobre outros e uns
tratamentos e estructuras sobre outras. pero ademais
descubrir o rol da periodista en todo este proceso. Para
acadar o noso obxectivo debamos estudiar a
organ izacin social do trabal lo nas redaccins dos
informativos e avaliar como incide esa organizacin na
confeccin da informacin e ca l a natureza da
mediacin profesional.
A investigacin "Muller suxeito e obxecto da
informacin radiotelevisiva" realizouse gracias
financiacin do Instituto da Muller e nela colabo raron
Mara Antonia Arias e Milagros Domnguez.
METODOLOX!A
A presente investigacin ten coma orixe un primeiro
estudio realizado en outubro de 1985. sobre as rotinas
Rosa Franq uet Calvet. Profesora Comunicacin Aud iovisua l F.CC. I. U niversidad Autnoma de Barce lona.
productivas en radio e telev isin . Naquel t rabal lo un
grupo de investigadores analizamos durante t res
xornadas os informativos de TVE. RN E. Cadea SER. TV3
co fin de estudiar a mediacin profesional da
informacin. a organizacin. as fontes. o formato. o
contido da informacin. a ideoloxa profesional. etc.
Agora o noso equipo segue os pasos daqueles
resultados e proponse reana lizar os datos de 1985. para
establecer as oportunas comparacins coa rea lidade de
1989 e considerar un ha va riab le a do sexo.
O noso obxecto establecer a natureza das
mediacins inherentes ao producto informativo no
actual contexto comunicativo e como esa mediacin
sesga a informacin e enfatiza determinados contidos.
tratamentos. persoas en detrimento doutros asuntos e
outros protagon istas.
CORPO DE ANLISE
A investigacin " A mu ller suxeito ... " ana lizou os
principais servicios de noticias de cobertura nacional
(TD1 de TVE . Diario das Das de RN E e Hora 14 da
SER) para comprobar cal o grao de protagon ismo da
mu ller nos mesmos. tanto como productora de
informacin. como suxeito da mesma. A prese ncia ou
ausencia do sexo feminino contmplase en tres mbitos.
No primeiro avalase o lugar que ocupa a mul ler na
estructura organizativa e xerrquica dos med ios e o
peso especfico que pose nese organ igrama. No
segundo interrgase sobre do papel que xoga a
period ista no proceso de produccin da informacin.
Un ha vez definidos estes parmetros podemos
comprobar os umbrais de presencia femin ina nas
noticias. lntersanos coecer as estructuras productivas
das not icias e as sas axentes. Cmo o profesionalismo
infle ou determina o prod ucto informativo
sumin istrado.
Seleccionamos como mostra catro das. 20. 21. 22 e
23 de xuo. para efectuar a nosa investigacin por
varias razns. En primeiro lugar tratbase de establecer
un ha comparacin entre os resultad os obtidos en
outubro de 1985 e os de 1989. Por esa razn
necesitabamos unha mostra similar para establecer as
relacins. Naquela ocasi n escolleuse a primeira
4
semana do mes de outubro. co f in de seguir todo o
proceso de produccin dos informativos mediante a
tcnica da observacin participante
A seleccin da mostra estivo condicionada aos
sucesivos cambios das empresas informativas
analizadas. RTVE saa da etapa da anterior Directora
Xeral Pilar M ir. os servicios de TVE e R N E cambiaron a
sa direccin. A SER estaba iniciando o proceso de
informatizacin da redaccin de informativos. polo que
en das ocasins houbo que aprazar a investigacin.
FASES DA INVESTIGACIN
Como afirmabamos no libro Fabricar Noticias
sabemos que a obxectiv idade informativa un ha
falacia. A mediacin da que portador todo productor
informativo ten distintas orixes e graos. Existen tres
niveis de mediacin distinta: o da propia estructura dos
servicios informativos. que se encargan da recoleccin
dos acontecementos noticiosos; o propio proceso de
produccin informativa e. f inalmente. as informacins
elaboradas que adquiren categora de "realidade
social".
Estes tres niveis de mediacin van determinar que s
unha pequena seleccin de acontecementos adquiran a
catego ra necesaria para converterse en noticias
difundidas nos informativos e mesmo moitas veces o
poder de decis in escapa das mans dos mesmos
profes ionais.
Se analizamos estes procesos de med iacin
poderemos comprender mellor a natureza da ausencia
da mu ll er como protagonista nas informac ins.
Os niveis de an li se sern os segu intes:
1.- A estructura o rgan izativa dos serv icios
informativos de cada med io.
2.- A observac in participante no proceso de
producc in da informacin.
3.- Estud io da presenc ia da muller nas noticias .
(mencins de no mes propios. imaxes e period istas).
4.- A reco lli da de datos med iante unha enqu isa
plant illa dos se rvic ios de noticias estud iados.
5
ORGAN IZACIN DOS SERV ICIOS INFORMATIVOS
Cada empresa analizada ten unha estructu ra
organizativa dos servicios informativos particular. que
intenta responder aos crite ri os bsicos do equipo
directivo que concibe a relacin mediadora entre os
xeradores dos fetos e a sa audiencia dunha
determinada mane ira. Sen embargo. en moitas
ocasins. os cambios produc idos como consecuencia
dun novo equipo directivo son puramente formais.
As maiores diferencias no organigrama establcense
entre aqueJes med ios de titularidade pblica (TVE e
RNE) cunha estructura orgn ica mis desenvolvida e os
de titularidade privada (SER) cunha organ izacin m is
reducida.
Ao comparar o medio radiofnico entre si vemos
que a estructura dos pastos directivos en RNE mis
"d ifusa" frente simplificacin da SER. onde impera un
criterio de rendabilidade econmica. A informatizacin
das redacc ins na SER favoreceu un cambio mis
radical na estructuracin dos seus servicios
informativos.
A presencia da muller nos niveis xerrquicos mis
elevados escasa nos tres servicios informativos. anque
se pode comprobar como algunhas periodistas
accederon a postas de responsab ilidade.
No caso de TVE atopamos unha subdirectora
adxunta aos servic ios informativos. que xunta aos
editores de cada telediario ten un peso orgnico
considerable. De fe ito. nas reunins do consello de
redacc in do T D1 . editor. editor adxunto e a
subd irectora establecen as prioridades. o minutado e a
orde de presentacin. Ademais de catro mulleres que
son xefe de rea (poltica. cultura. internacional e
laboral) fronte a tres ocupadas po r varns (deportes.
economa e nacional) anque esta ltima seccin ten
un peso especfico superior a todas as demais. (Cadro
n. 1).
RNE conta entre os postas directivos dunha
directora adxunta e dous coeditores. Sen embargo non
ten ningunha xefa de rea (Cadro n". 2) . Na SER a
ausenc ia da mul ler en sitios de responsabilidade total.
 xa que soamente son titulares das mulleres. unha na
seccin de documentacin e outra subxefa e
corresponsal diplomtica (Cadro n. 3).
Os redactores de informativos na meirande parte dos
casos tamn traballan para outras ed icins e non s
para o informativo da tarde. En TVE coa categora de
redactora hai 27 persoas. fronte s 26 de RNE e 8 da
cadea SER. Se valoramos estes nmeros con respecto
ao conxunto dos redacto res a re lac in interesante. A
merande presencia de mulleres detctase en TVE xa
que estas repres en tan o 41% fronte ao 30% en R N E e o
28% na SER .
As corresponsalas xe ran un volume de informacin
considerable. o/ a corresponsal ten un mellar estatus e o
seu nomeamento considrase que est ligado
confianza do equ ipo directivo. Estas premisas xustifican
ver cal a realidade nas distintas corresponsal las.
TVE ten doce corresponsalas en Europa e
Amrica e s nunha deJas a t itular unha muller.
RNE ten outras doce e ao fronte da de Bruxelas e
Roma hai sendas periodistas. A SER conta con 9 e
non ten ningunha titular muller. As corresponsalas
estn ocupadas na maiora dos casos por varns.
anque nos ltimos anos detctase unha
incorporacin de periodistas mulleres. Ao rematar
este traballo produclronse algns cambios e a
direccin da corresponsala de Nova Jorque lvaa
unha muller. Outra periodista incorprase de
Luxemburgo e outra en RNE de Washinton. Estes
datos parecen corroborar a nosa hiptese. as
mulleres periodistas aspiran a ser corresponsais das
grandes empresas informativas. anque a situac in
familiar sita muller en peores condicins para
acceder aos devanditos pastos. Non coecemos
ningunha corresponsal casada e con fillos . en
cambio corrente esta situacin familiar no caso dos
homes.
A ROTINARIA CONSTRUCCION DA REALIDAD E
A anlise da estructura organizativa demostrounos
como as mulleres ocupan escasos pastos de
6
responsabilidade. No estudio completo analizamos a
traxectoria que seguan as noticias. pero aqu por
limitacins de espacio s imos resear como algunhas
informacins se rexeitan nos distintos niveis da
estructura productiva e de quen depende esa decisin.
TELEDIARIO TD1
TVE Nmero de noticias exclud as os das
Lugar de 20/ 6/ 89 21 / 6/ 89 22/6/ 89 23 / 6/8 9
exclusin
Consellode 15 12 11 9
redaccin
Redaccin 1 2 1 2
Control - - 1 1
Como demostran as cifras un ha inmensa ma iora das
noticias exclense no propio consello de redaccin ;
este renese s 9.30 da ma e decide os temas que se
van incluir no TD 1. O informativo emtese s 3 da tarde
e entre a reunin do consello e a hora de emisin
soamente algunha vez se incluu determinada
informacin non prevista desde a primeira hora.
A falla de imaxes pode resultar un ha das constantes
que determina incluir ou non a informacin. tamn
incle a concepcin da estructura do propio
informativo .
Por un ha parte as noticias que se inclen no sumario
(como titulares) moi poucas veces cambian e case
ocorre o mesmo coas da secc in "Y adems". A
confeccin destes dous titu lares desde a metade da
ma e a sa edicin autnoma dificultan a sa
exclus in posterior. O criterio de destacar estas
informacins sobre as dema is xa !les garantiza un
estatus de pe rmanencia. O sumario inicial adoita
destacar informacins polticas. na seccin de "Y
adems" priorzanse os temas chamados "brandos" con
boas imaxes e de actualidade menos impactante. E
nestas reportaxes nas que acostuman aparecer m uJieres
coma protagonistas. ou nas imaxes de arquivo ou de
recurso.
 Noticias exclu das do TD1 segundo as seccins Os criterios de rexeitamento da lgunhas informacins
esgrimidos durante os das ana lizados foron a falta de
Lugar de exclusin 20/ 6/ 89 21 / 6/ 89 22/ 6/ 89 23/ 6/ 89
interese inform ativo. Tamn se decide no n inclu r na
1nternacional 2 3 2 4 rea de cultu ra a informacin do M inistro de Ed ucacin
Nacional 6 4 4 4 no Congreso porque non realizo u declaracins de
Culturai/Sociedade 5 3 5 1 relevancia. a ausencia de voces de afectados ou
Economa 1 2 - 2 expertos pode ser tamn unha das causas de non
Deportes 1 - - 1 inclusin no informativo.

O nmero de noticias exclu d as da rea de nacional HORA CATOR CE H-14

elvase debido a que as propost as procedentes dos
centros rexiona is consignronse dentro do epgrafe SER Nmero de noticias excluidas os das
desta seccin a pesares de que algun has delas teen un
contido cultural ou econmico. pero ao real izar a Lugar de exclusin 20/ 6/ 89 21 / 6/ 89 22/ 6/ 89 23/ 6/ 89
coordinacin deste tipo de ofertas o xefe de seccin de
naciona l agrupronse al . A concrecin das Consello de redaccin 2 2 - 2
informacins de t ipo cultural ou social concbese como Redaccin - - - -
rech eo. ao ser noticias brandas han enca ixar polo med io Control 2 2 1 1
das noticias duras como suavizante e por outra parte
decidir a sa exclusin non representa ning n Noticias excluidas por seccins
problema.
Lugar de exclusin 20/ 6/ 89 21 / 6/ 89 22/ 6/ 89 23/ 6/ 89
O DIARIO DAS DAS D-2
1nternacional - - - 2
RNE Nmero de noticias excluidas os das Nacional 2 4 - 2
Culturai/Sociedade 2 - 1 2
Lugar de exclusin 20/6/ 89 21/6/89 22/ 6/ 89 23/ 6/89 Economa - - - -
Deportes
Consello de redaccin 9 10 6 9
Redaccin 2 - - - No caso da SER as exclusins argumentronse pola
Control - 3 - 1 falta de novidade (folga Renfe) . pouco noticiab le
(reunin bispos) . tema esgotado para as informacins
En RNE t amn a maior parte de noticias caen no de China antes d as condeas a morte. Tamn se
consello de redaccin. do que estaba previsto em itirase suprimiron informacins alega ndo a falta de contacto
practicamente todo. cos protagonistas ou deficiencias tcnicas na gravacin
dunha cinta .
RNE Noticias excludas por seccins Unha vez comprobados os lu gares donde se
desbotan as noticias parece interesante constata r que
Lugar de exclusin 20/6/ 89 21 / 6/89 22/ 6/89 23/ 6/ 89 en TVE e RN E a maiora das informacins queda f ra
no primeiro paso. o consello de redaccin. A oferta
Internacional 6 3 1 2
3 moito maior do que pode asum ir o tempo dos
Nacional 2 2 2
Culturai/Sociedade 7 3 6 informativos. A pugna. polo tanto, sitase no
3
Economa - - - - consello de redaccin e de a a importancia da
Deportes - - - - composicin deses consellos de redaccin q ue

7
tenden a eq uilibrar a presencia sesgada de mu ll eres
na informacin rad iotelevisiva.
A traversa da informacin que distri ben os mass
media. neste caso a radio e a televisin. o pblico
percibe (rec ibe) determinados escenarios. feitos e
personaxes cunha grande asidu idade. enfatizados e en
cambio outros pasan por alto. son excluidos e
ignorados. Esta representacin configura un mundo
"real" ande a muller a gran ausente.
A produccin da informacin xera unhas
"distorsins involuntarias". xa que o destinatario non
pode comprobar a exactitude da representacin da
realidade social que lle ofrecen os med ios. "A hiptese
por tanto plantexa o problema dunha continuidade a
nivel cognoscitivo, entre as distorsins que se orix inan
nas fases productivas da informacin e os criterios de
importa ncia. de organizacin dos coecementos. que
os destinatarios da devandita informacin absorben e
fan prop ios". (Wolf: 164) .
AqueJes tpicos aos que se lles presta maior
atencin por parte dos med ios de comunicacin van
ser. probablemente. os tpicos que os pblicos
identifican como as cuestins m is importantes do da.
ANLISE DE CONTIDO NO TD1 DE TVE
Ao comparar os resultados das porcentaxes de
mulleres entre as imaxes dos TD 1 de 1985 e 1989
vemos o seguinte:
- Existe un certo incremento na presencia de
mulleres. pero en todas as informacins analizadas en
ningunha delas aparecen s mu lleres. Sempre a f igura
do home ten algn grao de protagonismo. Este o caso
dunha informacin sobre as mulleres escritoras na que
se ben todas as declaracins son efectuadas por
mulleres quen confecciona a noticia un period ista.
N un dos dlas de 1985 non houbo presencia
feminina nas imaxes das noticias e a porcentaxe
mxima sitase no 21%. Po la contra en 1989 nun dos
dlas chgase a unha presencia masculina -femin ina do
75%. o que significa un avance fronte aos datos de
catro anos antes. De todas mane iras non esquezamos
8
que anda o% de presencia exclusivamente masculina
elevada. o 71%. 70% en dous dos das ( Cadro n'. 4) .
ALGN S DATOS DA ENOU ISA AOS / AS
REDACTOR ES/AS
Durante os das da investigacin pasouse un ha
enquisa aos period istas presentes nas redaccins. A
m ostra de 107 enquisas. das que 44 foron real izadas
por mulleres.
O perfil sociocu ltural d como grupo maioritario s
persoas comprendidas entre os 30 e 40 anos de idade.
Anque o 32% das mulleres ten menos de 30 anos.
O estado civil revela un ha situacin disti nta segundo
o sexo, mentres o 72% dos homes est casado.
soamente o 45% das mu ll eres o est e unicamente o
32% de mu ll eres teen fili as.
As mulleres eren que teen unha intervencin menor
na seleccin das noticias. en definitiva ao non estar nos
niveis altos da xerarqua saben que moitas veces o seu
trabal lo se limita a confeccionar aquel as informacins
decid idas no consel lo de redaccin ou na mesa de
redaccin (Cadro n'. 5).
Cando preguntamos acerca da utilizacin das fontes
na confeccin das sas noticias o resu ltado non revelou
grandes d iferencias. Ouiza is exista un ha ma ior
sensibilidade por parte das mulleres en acudir aos
propios afectados. Tamn as mulleres utilizan mis aos
partidos polticos coma fontes. pero este resu ltado debe
contem plarse cos datos das periodistas que traballan na
seccin de poltica. xa que en TVE a maiora eran
redactoras. A pouca diferencia de criterios explicase
pala interi orizacin profes ional do que ou non
noticia segundo os cnones "Clsicos" e que non se
pon en cuestin. ben porque se acepta que correcto
as ben porque a estructura organizativa dos medios
tampouco permite facelo doutra maneira (Cad ro n'. 6).
Os temas de maior interese para as period istas.
durante a semana do estud io. non varia con respecto
contestacin dos periodistas varns, ambos co nsideran
informacins relacionadas coa pol tica as de maior
interese co 14.8% e 13.7% respectivamente.
 pregunta de se sentira algn tipo de
discriminacin por razn de sexo no seu trabal lo actual
o 42% partidaria de accins positivas en favor das
mulleres.
CONSIDERACIONS FINAIS
Un nmero maior de mulleres traballan nos servicios
informativos na actualidade. Non obstante. anda existe
un ha forte segregacin vertical. O % de mulleres con
responsabilidade nfimo. Esta mesma segregacin
obsrvase nas categoras profesionais dentro dos
servicios informativos. isto o que acontece en TVE.
ande a muller non est presente en 39 categoras. A
incorporacin da muller a algns trabal los tcnicos
plantexar nada mis que a sa accesibilidade. Moitas
veces descoecen "expertas" que poderan responders
preguntas sobre a sa especialidade. As os poderes
pblicos deberan plantexarse seriamente un trabal lo
sistemtico para facilitar estas protagonistas aos medios
de comunicacin. As mesmo os medios deberan
estimular aos seus traballadores para ofrecer ao pblico
un tratamento da informacin non discriminatorio.
NOTAS:
1
Este artigo forma parte dun estudio maior. por falta de
espacio. aqu soamente puidemos recoller algns dos aspectos
estudiados.

un ha meta anda inalcalzada.

No proceso de produ cc in da informacin non se Referencias BIBLIOGRAFICAS :
detectaron maneiras de facer distintas en funcin do Tuchman . C. La produccin de la noticia. Barcelona. G.
sexo. A tcnica da observacin participante demostrou Gili. 1983.
que o proceso de confeccin dun servicio de noticias Villafae. Bustamante. Prado y otros. Fabricar noticias.
mo i rotinar io. A falta de tempo na elaboracin das Las rutinas productivas en radio v televisin. Barcelona.
informacins constite un gran inconveniente e polo Mitre. 1987.
tanto non se buscan maneiras alternativas. nin se Wolf. T. Teora de la comunicacin de masas.
cuestionan os criterios preestablecidos . Barcelona. Paids. 1986.
A existencia de mulleres nos rganos directivos
facilita a inclusin de certas noticias e posib ilita outros Trad. Marga Rodrguez Marcuo
tratamentos . anque ese pr incipio terico necesita
matizac ins. xa que en moitas ocasins a rotinizacin
do trabal lo. a fragmentacin das informacins. a propia
concepcin dos servicios informativos deixa pouca
marxe de manobra. Ademais algunhas mulleres
confesbannos un ha escasa sensibi lidade acerca da
ausencia da muller como protagonistas d irectas nas
not icias.
O estudio das fontes e da axenda dos medios
corrobora a hiptese de que a ma iora de noticias
emitidas xa se preveron con antelacin . Esa realidade
xoga en favo r dos organismos pblicos. que cunha
vontade non d iscrim inatoria deberan potenc iar como
interlocutores pblicos s mul leres. As as mesmas
redacto ras comentan que moitas veces acoden ao
experto que coecen ou teen mis aman. sen se

9
 CADR01

ORGANIGRAMA XERAL DOS INFORMATIVOS (TVE)

Xefe de Informativos H
(Director Adxuntol - - - - - - - -

1 Subdirector Produccin H

Subdirectora Adxunta dos

~ Servicios Informativos M

Documentacin ~ .

Previsins / /

Teletextos H

Programas H
Exteriores

/ 11 \ \ ~
Editores e Editores Adxuntos H ~

P".ootodoc" M/H

Buenos Das TD1 TD 2 TD3 N2 Fin de Semana

H H H H H H

Doport"

Internaci onal M
7 '"' ' ~
~ Xeferea ~

/ \ E
Soo;odd' Coito m M

, H
(Corresponsalas) conomla
Poltica Laboral
M M
1 .
1------+----- Adxuntos a Xefe de A rea
1
1------ - + - - - - - Redactores especializados - - - - - + - - - - - - - 1
1
L - - - - - - ' - - - - - - - - Redactores

M= MULLER
H = HOME

10
 CAD RO 2

ORGANIGRAMA XERAL DOS INFORMATIVOS (RNE)

Di rector de 1nformativos 1H l

1
Directora Adxunta IMl

Director EmisinsTerritoriais IHl

~ lnformativo14h.Editor Director (H)

1
Corresponsalas
Coeditores (H)
Pars (H)
Roma (M) ....__ _ _ _ _ _ _ _ _ Otros diarios
Londres (H)
Editores- Directores ( H)
Bon (H)
Moscu (H)
Bruxelas (H) . 1
Coed1tores (2M) (5 H )
Washington (H)
Centroamrica ( H)

Free Lance

Arxentina (H)
Suiza (H)
Chile(H)

Xefes de Area

Poltica Nacional 1nternacional Economla Sociedade Cultura Deporte

H H H H H H

M= MULLER
H= HOME

11
 CAD RO 3

ORGANIGRAMA XERAL DOS INFORMATIVOS DA SER

- - - - - Director de Informativos ( Hl --------

Subdireccin de especiais (H) Subdireccin de

continuidade (H)

Red actores xefes de continu idade

Mesa de Redaccin (a os que hai que engadir o redactor de
fin de semana) (H)
~
Seccjns Proaramas
Internacional (H) Matinal
Nacional (H) H.14 (H)
Economla-Lab. (H) H. 20 (H)
Cultura- Sociedade- Espectculos (H) H. 25 (H)
Documentacin (M)
Madrid (H)

M= MULLER
H= HOME

CAD RO 4
TD-1 Porcentaxes de presencia Mase.- Fem. en imaxes

...!'iQ1. ~ ...!'iQ1. ~
Mase. 12 92.30% Mase. 1O 71.42%
Mase.-Fem. 1 7.70% Mase.-Fem. 4 28.58%
1-10-85

...!'iQ1. ~ ...!'iQ1. ~
Mase. 8 88.88% Mase. 6 46.15%
Mase.-Fem. 1 11.12% Mase.-Fem. 7 53.85%
2-10-85 21-6-89

...!'iQ1. ~ ...!'iQ1. ~
Mase. 11 78.57% Mase. 7 70%
Mase.-Fem. 3 21.43% Mase.-Fem. 3 30%
3-10-85

...!'iQ1. ~ ...!'iQ1. ~
Mase. 13 100% Mase. 3 25%
Mase.-Fem. o 0% Mase.-Fem. 8 75%
4-10-85

12
 CAD RO 5

lntervn seleccin noticias

80 73%

60
m Homes
m Mulleres
40

20
3%
Oo/o

o
Si Non Non codificados

CAD RO 6

Fontes utilizadas en noticias

Corresponsais
Axencias
Orgs. gubername
Patronais /Empr
Partidos poli ti
Sindicatos
Asee. cidads Cl Mulleres
1m Homes
Expertos

Afectados
Outras
Non codificados

o 20 40 60 80 100

13
FOTOX~Xt

14
A MULLER E A TELEVISIN
O lugar da muller nos med ios de
comunicacin non se considerou.
ata hai relativamente pouco tempo.
pois este non un tema de
investigacin serio por parte das
institucins acadmicas. nin polos
propios medios de comunicacin.
Existen. sen embargo, abondosos e
interesantes estudios doutros
temas relacionados con estes
medios. como a violencia na
televisin ou o tratamento das
noticias. e os resultados destas
investigacins orixinaron. a mido.
amplos debates.
No que respecta s "estudios
sobre a muller" a maior parte destes
eran obras de feministas. que polo
xeral traballaban voluntariamente.
Por outra banda . en
comparacin co nmero
relativamente alto de estudios
sobre a mull er nos medios de
comunicacin. realizronse moi
poucas investigacins sistemticas
sobre a natureza e o alcance da sa
participa cin neses medios. Era
este un contexto de preocupacin
soc ial e de comp rom iso no que
inevitablemente a an lise crtica se
centraba. case de forma exclusiva.
no contido. pero as anlises
convenciona is do contido teen
pouca forza se o que se pretende
propoer cambios realmente
importantes. ademais ado itan
reve lar outras cuestins d ignas de
investigacin por que este o
contido. ou mis xenericamente.
que se di en televis in e po r que?
Deixando a un lado a relac in
mis bsica no cont ido dun
programa que a que xorde entre o
Eva V eiga
seu propsito e o tema. o caso que
nos ocupa. a relacin muller
televisin. lvanos directamente a
fixa-la nosa atencin no contexto
de organizac in da produccin:
comparacin da plantilla dos
medios de comunicacin e
relacin entre o resultado e os que
o producen. e anda hai mis: a
esencia do dinamismo o cambio.
e un ha cuestin de tantas facetas.
coma o impacto da televisin. esixe
un enfoque que contemple tanto os
cambios que acontecen dentro do
medio mesmo -por parte dos que
desean o seu contido- como os
que acontecen nos espectadores.
As pois. os medios de
comunicacin. emisores
fundamentais de noticias e
entretemento son. sen dbida . un
elemento significativo na rede de
influen cias que conforman a
opinin. as actitudes. e as
percepcins do pblico en xera l.
Na actualidade. a televisin a
principal fonte de informaci n para
a maior parte dos adultos e os
nenos son os seus espectadores
mis asduos.
O principal atractivo deste
medio reside na sa propiedade de
reve lar un panorama que non
ternos acceso inmediato.
transmitir impresins sobre
prioridades e orienta-la atencin
select ivamente cara a cuest ins e
problemas determinados. A
televisin indcanos qu persoas e
qu temas son importantes. a
mensaxe non mo i alentadora para
as mulleres.
Os profesionais dos medios
15
poen en dbida sistematicamente
o poder que se atribe s sas
institucins e productos. e.
certamente. non hai ningunha
proba cientfica da existencia de
vnculos entre o contido dos
medios e as pautas de
comportamento social. Aditase
argumentar tamn que os medios
non son senn o "espello" da
sociedade. e isto. en gran medida.
certo. Sen embargo. o control e as
decisins que se adoptan nos
propios medios sobre a necesidade
de trata-las cuestins de forma
equilibrada. por exemplo. o u sobre
a emisin dunha informacin
determinada. etc .. fan supoer que
o impacto da televisin sobre o seu
pblico importante.
Non se trata de algo directo. nin
propagandstico. pero debido sa
omnipresencia e comodidade na
que se contempla. a televisin
capaz de crear un entorno
simblico. que se non se
co ntrarresta de forma co nsc iente
define a nosa realidade e chega a
confundi rse con ela.
No que se refire muller. os
medios de comunicacin presentan
unha estructura de poder na que o
seu papel secunda rio. esta
estructura reprodcese nas propias
organizacins dos medios.
Se atendemos nmero de
persoas contratadas nas distintas
organizacins televisivas de
Europa . o proceso dos media adoita
ser cons iderablemente mimtico . o
nmero de contratos a mulleres
apenas excede o 30%. chama a
atencin a escasa. e s veces nula,
presencia da muller nos cadros
directivos. o que supn que a
capacidade das mulleres pa ra influir
na polftica de televisin ou pa ra
introducir cambios in significante.
de subliar tamn o escaso
nmero de mulleres espec ialistas
en reas tcn icas; neste sentido.
indubidable que hai moi poucas
mulleres que sol iciten certos tipos
de traballo co nsiderados "non
tradicionais". Este dato fai supoer
a vixencia de determinados
prexulzos educac ionais. cu ltu rais
ou doutro tipo. polos que a muller
segue sen acceder de forma
importante formac in en materias
tcnicas. pero se isto reflecte un
estado da cuestin da sociedade en
xera l. hai que d ici r tamn que os
mesmos prexuzos subxacentes e
obviamente non contrastables
obxectivamente. son utilizados
hora de contratar no sentido de
conside rar home mis capac itado
pa ra estes pastos de traba l lo.
Pala contra. en depa rtamentos
como maquillaxe. telefonistas.
relac ins pb li cas. adm inistrac in e
produccin. o nmero de mulleres
chega a ser moito mis elevado c
de homes.
Sen embargo. tanto en
administracin como en
produ cc in. os cargos de
responsabil idade son ocupados
case na sa totalidade por homes.
preciso destacar que nestes
departamentos exceptuando
produccin. as posibilidades de
promocin e ascenso son moi
poucas.
16
Non sucede as na rea de
inform at ivos and e a muller est
practicamente eq uiparada home.
qu izais porque se t rate dun grup o.
dende o punto de vista profesional
e de formacin. mis homoxneo e sistematicame nte. de forma tcita
cunha estructura menos esttica.
Esta profesionalizacin das
mulleres que traballan nos serv icios
informativos repercute. asemade.
no concepto que se ten das
presentadoras que cump ren o
cometido de transm itirn o-las
noticias. Non adoita co nsid eralas
como simpl es ca ras. senn como
portadoras cunha mensaxe que ha
de se r cribl e.
Ags o caso anterio r. a muller
presentado ra acostuma apa rece r
maioritariamente nos programas de
entretemento. En gran parte destes
espac ios o seu papel . por dicilo
dalgunha maneira. decorativo.
frecuente ve r como programas de
gran audiencia utilizan azafatas ou
presentadoras se n mis obxecto
que ofrecer un ha cara ou un carpo
fermoso que apenas d i nada. senn
so rrir. dici-la hora ou canto gaou non todo o pblico telev isivo
ta l ou cal concu rsante. O qu e leva a
voz cantante un home.
Existen outros prog rama s que
mixturan o entretemento con ce rto
tipo de informacin . entrev istas.
etc .. nos que a muller pode
apa recer como nica conducto ra. e
anda que o seu papel non sexa
aq u cons id erado como de simpl e
"busto parlante" . escasas veces
responsable do contido; a
direccin. polo xe ral. ostntaa un
home.
O caso. mis ben .raro. de que
presentadora e directora co incidan
. sen dbida. o resultado dun
trabal lo ampl amente demostrado
do que se ll e es ixe
ou exp l cita. dar boa canta. e cal
a razn de base para que isto
suceda as? os responsab les argen
que o pblico demanda e est
afeito a uns determinados tipos de
formas e conductas telev isivas. e
estou segura que neste sentido a
televisin es pell o da sociedade.
lsto sbeno ben os estud iosos da
imaxe e da publicidade. Son
coec id as para os que exercemos a
profes in de presentar. as sas
recomendac ins: apa rentar boa
presencia. sen excederse porque o
pbli co feminino rexe ita
psicoloxicamente as belezas
exces ivas; non parecer tonta pero
tampouco demasiado lista. porque
isto ltimo susceptible de se r
interpretado coma autosufic iencia
ou pretenciosidade intelectual.
Son tpicos e afo rtu namente
responde a este esquema sen
dbida absu rd o. pero. para un ha
parte imp ortante dos
teleespectadores asidu os.
A te lev isin o eixo de
referenc ias mis familiar e co n mis
pode r de pers uacin. de maneira
que o abuso de falsos estereotipos
sob re o papel da mull er neste caso.
poden chega r a sere n aceptados
coma reais e vl id os. De feto mo i
usual que cando un ha presentadora
va i pala ra e algun se ll e acerca,
con toda a boa intencin. lle diga:
"Que guapa estaba o outro da". o u
"que traxe levabas". o cont id o
queda en segundo plano ou non se
menciona. a mido. resulta
frustrante.
Esa valoracin esttica por riba
de cal quera outra. faise tamn
patente en certas declaracins.
mis raras pero sintomticas.
segundo as que. por exemplo. o
desexo mis inmediato da
gaadora dun concurso de mises
o cine ou ser presentadora de
televisin. Est no seu dereito. pero
estase implcitamente ou
evidentemente referindo lugar
comn de muller presentadora
igual a beleza.
A apariencia fsica mellor se
agradab le. pero o papel dunha
comunicadora ha de ser moito
mis. ofrecer unha mensaxe cun
mnimo de dignidade. e iso que se
chama telexenia ou capacidade
comunicativa. sae de dentro. dunha
formac in que nunca remata e da
profesional idade que esta con leva.
consguese as a credibilidade que
a mido parece exclusiva home.
Hai dous aspectos mis d ignos
de anl ise e que teen que ve r coa
presencia da muller na televisin:
por un lado. a muller na publicidade
e por outro. a sa presencia como
representacin colectiva nas
pantallas .
Sob re o primeiro tema ha i
numerosos e interesantes estudios
con conc lusins por todos
coecidas anda que sexa de forma
superficial: a muller
habitualmente utilizada como
reclamo con fonda carga sexual.
ou simpl emente consumidora. O
seu papel adoita ser pas ivo e
mesmo o home con voz en OFF
quen se encarga de facer crible o
producto que se pretende vender.
ademais tal a agresividade e
descaro con que a publicidade
utiliza negativamente a imaxe da
muller que non fai falta un ha fonda
reflexin para decatarse. A pena
que. polo xeral. conseguen o seu
propsito: vender.
No que se refire outro
aspecto que antes apuntabamos. o
da presencia da muller nas
pantallas. como representacin
colectiva . a sa aparicin
acostuma ser en dous bloques ben
diferenciados; na sa maiora en
relacin a labores domsticos ou
en relacin home. e de forma
menos numerosa con cargos de
responsabilidade. polticos.
culturais . etc.
Nos dous casos a telev isin
funciona en gran medida como
espello da sociedade. xa que a
sa presencia na pantalla ou non.
non responde mis que sa
presencia real na sociedade. pois
mesmo no que se refire a ca rgos
de responsabilidade requerida
prioritariamente a muller con
respecto home polo que.
desafortunadamente. de novidoso
pode supoer pa ra o pblico.
Non irnos entrar aqu no eterno
debate de se a telev isin ten que ir
por d i ante da sociedade que se
dirixe. ou simplemente ha de ser un
17
reflexo o "mis real posible" da
mesma. o que s est claro que.
alomenos. en ningn caso o seu
papel ha de se-lo de falsea-la
realidade. ben sexa de forma
intencionada ou involuntariamente.
por iso sempre conveniente e
saudable unha revis in dos hbitos
e unha constru ctiva autocrtica que
lle permita estar altura das
circunstancias e non caer na
inercia.
Out ro aspecto sal ientable. que
ten que ver co papel da muller
dentro da propia organ izacin dos
medios e coa sa capacidade de
evolucin. a conciencia de grupo
que apenas existe.
Consecuentemente e debido tamn
alto grao de competitividade que
rexe nestes medios e nmero
inferior de mulleres que traballan . a
solidariedade non abonda
precisamente. Non ocorre as cos
homes que tacitamente estn mis
unidos.
Ouizis unha das causas desta
falta de accin conxunta sexa a
crenza de que a desigualdade de
oportunidades. por razn do sexo.
un problema superado.
Evidentemente isto non verdade.
ags certos casos. as mulleres polo
xeral teen menos peso especfico;
a modo de ancdota ilustrativa.
moi comn observar como cando
un ha muller fai patente a sa
protesta por un motivo
estrictamente profesional . a sa
actitude adoita ser considerada
como histrica. mentres que un
home tera razn.
 Unha vez mis. son datos non
contrastab les dende un punto de
vista cientfico. pero cal qu era non
pechado evidencia. pode
decatarse desa situacin.
Conclund o. os desequilibrios.
vis ibl es da bando. que existen nos
medios de comun icaci n co n
respecto igualdade de
opo rtuni dades entre homes e
mulleres non supoen unha
nov idade para ningun. pero tamn
certo que a sa so lu cin non
unha cuestin de lempo.
Para rematar. unha breve
referencia s ini ciativas que a nivel
europeo levaron a cabo as mull eres
para contra rresta- lo que consideran
aspectos nega ti vos da influencia
dos med ios de co muni cac in.
As estratex ias ce ntrronse en
tres grandes enfoq ues. O primeiro
consistiu no desenvolvemento de
medios autnomos contro lados por
elas mesmas coa f in alid ade de crea r
unha espec ie de contracultura. A
ma ior parte destas iniciativas
funcionan prim ordi alm ente como
fonte de informacin e apo io para
as prop ias mulleres; tratan de
ofrecer un ha alternativa "oferta
tipo" dos medios de comuni cac in
de masas e non preten den un
enfrentamento directo co n estes.
O segundo enfoque o
adoptado por determin ados grupos
que. anda senda independentes
dos medios de masas. relacinanse
intencionadamente con eles; por
exemplo. conceden premios a
produccins "boas" ou "malas". ou
exercen presins para acadar que
18
cambien os criterios. as rutinas e os sociedade que queren ca pta - la
procedementos segu idos polos atencin. conseguir un pblico e
med ios de co muni cac in . obter ingresos.
Un ltimo plantexamento o Non sera de recibo. sen
das mull eres que pretenden embargo. deducir que non se
contestar e desafiars prcticas dos produc iu ningunha evolucin nin
medios dende dentro. creando por acontecementos positivos neste
exemp lo na propia organizacin un tema. O feto de que nos ltimos
grupo de accin e de presin. ou un anos varias televisins de
grupo de f ixac in de polticas ou de distintos pases de Europa
co ntrol . A nivel directivo. ex isten divu lga ran declaracins. ou
grupos deste tipo en Bl xica. establecesen comits para a
Dinamarca. Alemania. Irlanda . igualdade indica que se
Pa ses Ba ixos. Portug al. Espaa e reco ece a existencia do
Reino Unido. problema . pero tamn ce rto que
Moitas mull eres amsanse para moitos este problema
escpticas sobre as probabilidades un ha especie de acontecemento
de x ito deste terceiro enfoque. que se debate o u se aborda
aduc ind o qu e a estructura e o ailladam ente. m is ca un proceso
funcionamento dos medios de a langa prazo que esixa que se
comunicacin non permiten tomen med idas especiais. un
ca mbios fundamentais e que os fondo cambio de actitudes e a
intereses das mull eres se rn dedi cac in de recursos hum anos
reinterpretados e absorbidos polos e econmicos. ..
intereses dos propios medios.
A tarefa indiscutiblemente
difci l e delicada. pero desestima-la
idea significa admit- la derrota;
supn ademais subestima-la
sensib ilid ade dos medios de
co municacin e a op ini n pbl ica.
e o grao en que esta opin in
evolucionou nos ltimos tempos
no qu e se refire s actitudes ante a
posicin das mull ere s na
sociedade. Anda que resulta difcil
afirm ar que. en conx unto. os
medios de co muni cac in sexan un
elemento imp ortante para cambi-la
sociedade. igualmente difcil
negar qu e deben estar mis o u
menos tanto da evoluc in desa
 MULLER E INFORMACIN NA TVG
Tratar de analiza-la presencia
actual da muller na CRTVG
unha tarefa difcil. e a mido
confusa. se unicamente se
manexan os datos do censo de
persoal existentes. Con frecuencia
este tipo de censos non reflexan a
realidade do cadro de persoal e
por riba non aparecen nel datos
sobre a sa situacin laboral nin
sobre as funcins reais que
desenvolven. Por iso. e porque o
meu entorno laboral habitual.
prefern restrinxi-lo mbito deste
artigo unicamente s traballadoras
da redaccin de informativos da
Televisin autonmica. exclundo
a aquelas que traballan espalladas
palas diferentes delegacins.
Non obstante. e a modo de
introduccin. quixera dar algunha
informacin global sobre a
presencia da muller nas tres
empresas dos medios de
comunicacin pbl icos (Radio.
Televisin. e Compaa de
radiotelevisin). Os datos son o
resultado dunha enquisa real izada
poi a secretara da muller de CC.OO.
e como era de esperar non reflexan
unha presencia moi diferente da
maiora dos sectores laborais do
no so pas.
CRTVG -38% de mulleres.
TVG - 30% de mulleres.
RTG - 37% de mulleres.
Total - 32% de mulleres.
Se contemplamos estes datos
desde o punto de vista dunha
persoa optimista. sem pre podemos
pensa r que en ningunha das tres
. empresas a parti cipacin da muller
Ana Espsito Vall e
baixa do 30%. porcentaxe que
aproximadamente representamos
nas estadsticas de poboacin
activa. O optimismo evidentemente
dilese se lembramos que
representamos mis do 50% do
conxunto da poboacin. E o
optimismo finalmente desaparece
se anal izmo-lo labor que real izan
estas traballadoras.
As por exemplo. entre as 39
categoras laborais existentes na
TVG. hai algunhas exclusivamente
femininas. como o caso das
maquilladoras ou das telefonistas.
Noutras categoras como a de
locutores ou administrativos. se
ben a presencia da muller non
exclusiva si maioritaria.
Pala contra . nos postas de
trabal lo de carcter mis tcn ico a
presencia de traballadoras case
accidental ou mesmo nula. As.
entre os iluminadores non hai
ningunha muller; s hai unha
tcnica de son e tamn un ha soa
operadora de cmara. Neste ltimo
caso adema is. a traballadora non
reporte ira grfica (o u habera
quizais que dicir. non a deixan ser
reporteira grfica) senn que
real iza funcins de cma ra de plat.
Noutras catego ras como pode
se-la de real izacin. a presencia de
mulleres tamn mo i reducida.
Centrndonos no organ igrama
dos Servicios 1nformativos
podemos ver que nos pastos de alta
direccin. como son o de Xefe de
1nformativos e o de Redactor Xefe.
non hai ningunha muller. Non a hai
agora nin a houbo con ningn dos
eq uipos directivos que pasaron
poi a TVG desde a sa creacin hai
cinco anos. Desde sempre os
postas de confianza poltica como
son estes foron adxudicados a
homes.
Descendendo na escala do
organ igrama atopmonos co
conxunto de trabal ladores da
redaccin de informativos. Neste
conxunto a pa rtic ipacin da muller
dun 40%. un ha porcentaxe
bastante superior da maiora dos
medios de comunicacin de masas
pblicos ou privados. tanto deste
pas coma do resto do Estado.
Neste punto cabe suliar ademais
un aspecto cu rioso; de
prescindirmos dos traballadores da
seccin de deportes esta
porcentaxe eleva rase 49%. pois o
tp ico da informacin deportiva
como coto privado do home
cmprese rigorosamente na
redaccin da TVG. Entre catorce
redactores deportivos s unha
muller.
Na redaccin da TVG. coma en
tdalas redacc ins. hai redactores
de "a p" e redactores con algn
t ipo de cargo. Entre os redactores
de "a p" a mu ll er representa o 39%
do total. A sa presencia descende
33% se talamos dos diferentes
ca rgos de responsabi lidade
ex istentes dentro deste carpo de
redaccin dos Servicios
1nformativos.
A presencia de traballadoras
nos postas de responsabilidade da
redaccin resulta totalmente dispar
segundo nos refiramos s
info rmativos diarios ou s
prog ramas informativos non
19
diarios. De feito dos catro
telexornais existentes (medioda.
tarde. noite e fin de semana) tres
deles estn dirixidos por mulleres.
Con todo. ningn dos programas
informativos semanais
("Enfoques". "Europa",
"Parlamento", "O Agro" e "Viv ir
aqu") ten fronte un ha redactora.
Na TVG hai adema is catro
seccins: Galicia. que se ocupa da
informacin po ltica e sucesos;
Economa. que cobre a informacin
laboral e financieira do pas;
Nacional/ 1n ternacional.
informacin do Estado e do
estranxe iro; e Cultura. Pode resultar
curioso. pero as seccins que teen
na xefatura un ha muller
(Nacional/ Internacional e Cultura)
non son precisamente as secc ins
que xern a informacin coa que se
abre hab itualmente un telexornal.
N un estudio publicado polo
Instituto da Mullerflase da
existencia dentro da
Administracin Central de
Ministerios "masculinos" e
Ministerios "femininos". Na
publicacin referida consid rase
Ministeri o "feminino" aquel no que
mis dun 20% dos altos ca rgos son
mulleres. e son Ministerios
"masc ulinos" aqueles ande esta
porcentaxe de participacin
menor.
Se establecsemos un
paralelismo entre as xefatural de
seccin ocupadas por mulleres na
TVG e os Ministerios "fem ininos"
veriamos que os contidos
informativos dos que se ocupan as
20
primeiras coinciden plenamente coa
informacin que xeran os seg undos.
Ministerios "femininos"
Educacin e Ciencia
Adm ini stra cin Territ ori al
Asuntos Exte ri ores
Presidencia do Goberno
Cultura
Secc ins infQrmativas "fem inin as"
Cultu ra
Nacional/ 1nternaciona l
Ministerios "mascul in os"
Agricu ltura
Eco nom a e Facenda
1nterior
Traba l lo
Obras Pbl icas
San idade e Consumo
Xusticia
Transportes e Comunicacins
1ndustria
Seccins informativas "mascul inas"
Gal icia
Economa
Por se esta compa rac in a
algun lle pode resultar un tanto
anodina por tratrense de dous
mundos un tanto diferentes. anda
se pode facer outra.
Non hai dbida de que dentro da
informacin coti existen novas de
forte actualidade ou actual idade
dura que conforman un primeiro
nivel informativo. e outras novas
que pertencen a un nivel
informativo secundario. As novas
do prime ira grupo forman parte do
que se pode chama-la "axenda
pblica". son o foco de debate do
da e polo tanto os medios de
com uni cacin concentran nelas os
se us esfo rzos e res rvan ll es os
mellares espac ios.
Pois ben. este tipo de
informacins son as que cobren
xeralmente na TVG as seccins de
Galicia e de Economa. as seccins
"mascul in as" . Pdese dicir polo
tanto que as secc ins dirixidas por
mulleres son aquelas que
desenvolven as informac ins que
confo rm an o seg und o nivel
inform ativo.
Como conclus in hai que
destacar pois que se ben a
presencia de mulleres nos se rvicios
informativos da TVG polo menos
numericamente non despreciable.
anda haber que deixar pasa - lo
tempo para ver como ocupan as
reas de informacin que hoxe por
hoxe. gstenos ou non. seguen a
se- las de mis peso dentro dos
informativos. ~
A MULLER NA TELEVISIN LENINGRADENSE
Evidentemente unha das
conquistas mis grandiosas da
Grande Revolucin Socialista de
Outubro de 1917 foi a resolucin
cardinal do problema feminino.
Por primeira vez na historia da
humanidade a muller obtivo os
mesmos dereitos que o home e
puido realizar as sas capac id ades
en todos os dominios da vida
social.
Poltica e arte. industria e
educacin. 1iteratura e aviacin
- nestas e moitas outras esferas a
muller sovitica anunciouse
resoltamente.
Actualmente. no perodo da
reestructurac in (perestroika) da
sociedade na URSS. vai medrando
notablemente a act ividade poltica
e social da muller. que xa non quere
e non pode limitarse s vida
persoal e trata de facelo todo para o
desenvolvemento dos procesos
positivos que se realizan no noso
pals.
A televisin leningradense pode
ser chamada con toda razn o reino
das mulleres. Coma regra . non
ocupan os postos dirixe ntes. pero a
maiora aplastante dos redactores
dos programas son mulleres
- sexan programas polticos.
musicais ou xuvenis.
E a esfera da 1iteratura e a arte
pertncelles por completo . Pero
entre os d irectores dos programas
sen dbida ningunha seguen
prevalecendo os homes. Os
cama rgrafos todos son va rns.
pero polo xe ral as mulleres soen
predom inar no co rpo do persoal
tcnico.
El ena Zern ova . Catedrti ca de Lin g uas Romni cas na U niversidade de Lening rado
Hai programas enteiros que
preparan practicamente s as
seoras. Por exemplo: "Na casa das
Tatianas". Chmase as porque a
directora de msica. a pintora. a
administradora (o camargrafo.
desgraciadamente un home)-
todas teen o mesmo nome
- Tatiana- un dos mis
romnticos en Rusia. Os seus
programas dedicados arte.
historia da relixin e cultura rusas
destcanse polo estilo refinado e
pintoresco. poi a profu ndidade da
interpretacin. por un brillante
comentario. as como polo encanto
ruso de verdade das comentadoras.
Tatiana Bogdanova. fundadora
deste programa. foi a primeira na
televisin sovitica que propu xo e
organ izou o 6 de Xaneiro de 1990 a
proxeccin da Misa de Nada!
dunha das catedrais ortodoxas de
Leningrado . sendo benzoada polo
propio arcebispo. Est lonxe de ser
fermosa esta Tatiana . e non se
asemella de xeito algn s estrelas
da televisin, pero gracias sa
intelixencia. o seu don de palabra e
ao seu tacto gaou o cario dos
leningradenses.
Totalmente distinta anterior
Bela Curcova. unha das persoas
fundadoras e directiva do programa
"A qu inta roda". moi coecida en
toda a Unin Sovitica gracias aos
seus materiais que revelan a
verdade brutal do pasado recente
do noso pas e a corrupcin actual.
Segura de si mesma. intolerable e
s veces rxida. a seora Be la sabe
atraer e apaixoar aos espectadores
mediante distintos tipos de
revelacins do abuso de
21
 autoridade. sen despreciar o seg urid ade que elas nunca
sensac iona li smo e por veces os perm iti rn aos homes que ll es
datos non co mprob ados. Parece quiten as pos icins
que person ifi ca. se n qu erelo ela conq ui stadas .. .&
mesma. o tip o de poder autoritario
contra o que est loitando nos seus
programas.
Trad. Marga Rguez. Ma rcuo
Un ce rto com isario da poca da
gue rra civ il morreu com bate ndo
non pala aboli cin da prop iedade
pri vada. se nn polo se u
renacemento . Xu nto cos seus
part idarios nace unha contri buc in
imp ortante formacin da
opos ic in respecto autorid ade
ofi cial.
A bela Natalia Anto nova. unha
das co mentado ras do prog rama
semanal "Teleco rreo" coa sa
apari enc ia das estrelas do c ine fai
esquece r por algn tempo os
info rtuni os da re alid ade. A sa
suave voz. os se us moda is
ins inuantes e a sa v ivac id ade
con qui staron os co raz ns non s
dos homes se non ta mn de m o itas
mulleres .
Svetlana So roq uin a. unha dos
auto res e comen tado res do
programa "600 segundos",
g rac iosa. enxen iosa e s veces
intenc ionada mente spe ra e
bru sca. fixo unha aportacin
aprec iable de xe ito que este
programa acado u o ttu lo domis
popu lar de Len ingrado.
Ent n. quen ha poer en
db ida que a televisin
leningradense tea gaado a sa
sana en todo o pas grac ias s
mu ll eres. ao seu entusiasmo e
ta lento? E pdese d icir con toda

22
NORMA E ESTANDARIZACIN. ANLISE DA TELEV ISIN GALEGA
Partimos da hiptese de que a
variedade lingstica da televisin
non suficientemente
comunicativa para a maiora dos
galegos talantes. E coa expresin
"non suficientemente
comunicativa" queremos afirmar.
antes de analiza-los compoentes
deste fenmeno. que para a
comunidade li ngstica galega a
lingua usada neste medio de
comunicacin resulta en xeral al lea:
retarda a decodificacin . pois o
telespectador ten que acudir con
frecuencia seu propio cdigo
lingstico sando do cmodo nivel
da decodificacin mecnica ou
inconsciente; e. no campo afectivo.
as desviacins. non s da norma
senn tamn do sistema. tan
patentes na lingua usada na
televisin galega. dificultan o
achegamento necesario entre
em isor e receptor. Esta prctica
lingstica da televisin en galego
distrae a atenc in tanto para a
comprensin da mensaxe como
para a aceptacin afectiva dunha
lingua que d ificil mente se recoece
como propia.
Partimos da idea de que:
1. - Os galego -falantes senten o
ga lego da te lev isin como un ha
va ri edade d ife rente e mis va lorada
c var iedade co loqu ial. que eles
utili zan.
2. - Que. a pesar de ser va lorada
m is positivamente. non parecen
recept ivos a ap render este modelo
de lingua que lles ofrece a
te levis in.
3.- Que se nd a ga lego -fa lan tes
prefiren as pelculas en lingua
M a Camino N oia Campos
castel que na versin galega da
televisin autonmica.
ANLISE DA LINGUA DA TVG.
Polo que respecta uso da
lingua na Televisin de Galicia
podemos d istinguir tres tipos de
programas: 1) os telexorna is e
prog ramas cultura is gravados
prev iamente sa emis in. que
estn sometidos a un certo control
normativo por parte dun equipo de
licenciados en filoloxa galega,
preocupados polo respeto norma
oficial; 2) as pelculas dobradas.
onde. cada vez mis. actan
correctores lingsticos sobre os
guins escritos. que os dobradores
se limitan a ler. sen reproducir. en
moitas ocasins. os matices
prop ios da oral idade tan ausentes
na comunicac in escrita. e 3) os
programas en directo (concursos.
variedades e musicais) onde toda a
responsabilidade lingstica recae
sob re os presentadores e a
competencia lingstica do
entrevistado .
En xeral. a lingua galega nos
tres tipos de prog ramas citados
adoece de pouca flex ibili dade na
utilizacin dos recursos do cd igo
de oralid ade. xa que algns
locuto res e dobradores estn
demasiado sometidos texto
escrito. Na fala coloqu ial as
unidades linea res (fonemas e
pa labras) estn fusionadas.
emitndose en un idades complexas
que veen determinadas polo ritmo
e pola entoac in ; mentres que na
escrita estas unidades aparecen
illadas. ser un proceso mis
analtico que esixe mis
elaboracin e reflexin c
produccin da comunicac in oral.
utiliza- los princip ios da escrita na
fala. prdese comun icacin e. por
veces. informacin. Na lingua
emitida nas dezaoito horas de
programacin que gravamos.
rexistramos varios elementos que
distancian este t ip o de fa la dos
elementos ca racte ri zado res do
cdigo oral do galego.
Non se respeta o t imbre das
vocais de grao med io (e. o).
pert inente no sistema fonolxico
galego para diferencia-lo
significado dalgunhas palabras.
segundo o timbre sexa aberto ou
pechado . Pero mesmo nos casos en
que o timbre non sexa pertinente.
este se rve como ca racter izador da
lingua galega.
Omtense as asim il ac ins de
consoantes e a contracc in de
vocais. caracterstica da fala galega.
Das gravacins recollimos
algunhas frases que nos
exemplifican o que queremos dicir.
moi frecuente or nos dilogos
dos f ilms [sn-to-o]. [/-vo-o].
[leva-ra-a]. [d-xo-o]. [-mo-a].
marcando a pronuncia de cada un
dos morfemas ter concie ncia de
que unha palabra composta de
verbo e pronome. En cambio. na
lin gua co loquial o fonema que
representa pronome queda
fundido co verbo [snto. lvo.
levra. dxo. mo]. Noutro tipo de
frases mis complexas emit idas
polos locutores da televisin ou
nos gu ins das pe l cu las tampouco
se soen face-las contracc ins
23
 propias da fala: Despois o Papa,
sair para o aeroporto con rumbo a
Asturias, pronunciado con cada un
dos fonemas. produce estraeza
nun galego-falante que dira:
[despoilo papa sair proeroporto
rumbasturias].
O ene velar. que se produce
queda - lo ene en posicin implos iva
diante dalgns fonemas apa rece en
poucas ocasins, soamente nos
casos en que os locutores son
galego falantes; e frases como
[tivun anta/lo ou ern home bo]
son pronunciadas na TVG con ene
alveolar [tivo unan tollo, era unome
bo].
Con todo, na lingua dos
locutores dos telexornais e nos
programas cultura is onde mis se
percibe a vontade de correcc in e
maiores esforzos por respeta-la
entoacin e o timbre propios do
galego.
Na dobraxe das pelculas
salientmo- lo excesivo
a pegamento s textos escritos.
aspecto que o responsable da
distancia comun icativa que
producen certas pelculas. As
desviacins mis caractersticas
son as segu intes:
Utilzase. polo sometemento
traduccin literal. o pronome
persoal suxeito diante do verbo.
innecesario e inusual en galego.
causando estraeza no onte: Ela
chmase He/len. A pregunta
Como est a ta nai?, respndese.
Ela est ben.
No compoente lxico hai polo
menos das fontes de estraeza.
24
A primeira o abuso dun
certo nmero de pal abras que.
sendo infrecuentes na fala.
aparecen reiterativamente nas
pelculas e con total exclus ividade
fronte s seus sinnimos que si
pertencen acervo popular.
Achar. ficar. escomenzar, lembrar
e semellar foron as nicas formas
que recollimos repetidamente na
lingu a das pelculas tempo que
non se puideron rexistrar "atopar
e encontrar". "queda r e
permanecer". "empezar e
comezar". " recordar" ou "parecer".
As mesmo trocar aparece con
mis frecuencia que "camb iar" e
trcase todo. mesmo os vestidos
cando se sustite ou muda un
por outro na propia vestimenta.
A segu nda o enrarecemento
lingstico nas pelculas dobradas
galego e a dependencia do
guin orixinal o u as esixencias
tcnicas da mesma dobraxe. Por
esta razn. con frecuencia.
reslvese con monoslabos ou
con orac ins unimembres o que
no galego coloquial debera ir
matizado. Parece que non hai
"espacio flmico" para a cortesa
ou para o dativo tico tan
caracterstico da lingua galega.
As a rotundidad e e dureza nas
respostas coas expresins
sntoo ou levarao ... que
comentabamos antes non se fai
na lingua coloqu ial galega.
acompaando sempre estas
expresins con adverb ios ou
frases lexicalizadas do tipo sfnto
ben ou sntocho ben: levarao.
non te preocupes.
Na lingua espontnea dos
presentadores dos programas en
directo atopamos algunhas destas
caractersticas indicadas. pero
ademais. serenen xeral.
castelanfalantes habituais e non ter
un ha intensa aprendizaxe do
galego. moitos dos presentadores
destes prog ramas estn sometidos
a das forzas o postas: s
estructu ras e lxico do casteln e
analoxa de certas formas galegas.
Recollimos moitos casos de
frases co pronome tono colocado
erroneamente. con dous usos
diferentes:
a) A colocacin dos pronomes
seguindo a regra do casteln . Un
programa musical de vern comeza
coa frase A Televisin de Ga/icia
!les presenta A. V.; e Te miran
moito? Eu vos preguntaba antes...
Se se vai practicando o tria/, se
sen te? son preguntas que facan
os presentadores e presentadoras
dun programa de variedades que se
emit u todo o vern. Oeste apartado
podamos ofrecer centos de
exemplos recollidos nas gravacins
pero coi damos que abonda se
dicimos que este erro algo
habitual na fa la da maiora dos
presentadores.
b) A co locacin posposta
verbo dos pronomes tonos. en
frases en que debera ir anteposto.
por ultracorreccin:
E que pensan que han nos de
correr a paus. Cando o globo de
Betanzos elvese no ceo... Cantas
chicas dixronte que non?
 Con frecuencia omten o artigo
diante dos posesivos en frases do
tipo meu nome Rosa.
Castelanismos lxicos e
morfolxicos: rato usado para
indicar un pequeno espacio de
tempo. Eres por "es". Naturaleza.
fijo, fechas. persona ... Uso
frecuente de formas de futuro e
futuro de pretrito do casteln:
podrn. mantendra, cabra.
podras... as como o uso reiterado
da negacin castel no e a
conxuncin copulativa y. Formas
compostas como: haber tomado.
Formacin de falsas construccins
mesturando formas castels e
galegas: Non so perdan eh!
Por hipercorreccins de tipo
analxico aparecen as formas:
radicai. tdolo/tdala. nivei,
convinte, veron. zoa en lugar de
"radica l. todo o/a. nivel .
conveniente. viran. zona".
Recollimos tamn a frase ande se
explca-lo xeito de investir en
Galicia. asimilacin analxica das
formas rematadas en - r ou -s
diante dos artigos. E o uso
errneo da perfrase galega "vir
de + infinitivo": A semana pasada
veen de inagurar un centro.
demasiado reiterativo o uso
de comodns ou palabras
expletivas. baleiras de significado.
que indican a carencia de
espontaneidade lingstica: Nun
mesmo programa recollimos varias
veces a expresin !mas ver!.
Bueno! Btase man da
expresin coloquial Que !le iba
dicir?
I OTO XEXE

25
 Finalmente. a entoacin que
aparece nos programas en directo.
anda que vara considerablemente
duns presentadores a outros.
segundo sexa a sa orixe rural ou
urbana. segue en xeral o modelo
de entoacin castel. e tal como
indicamos para os programas
gravados fanse pausas nas
unidades lineares.
desnaturalizando a entoacin
propia do galego: El un xove
mozo de A Corua!
En resume . estes son algns dos
rasgos que caracterizan a lingua da
televisin como un subcdigo
artificial da variedade normativa. E.
por te - lo medio televisivo gran
prestixio social. a lingua usada no
seu mb ito partic ipa deste valor. e
chega a considerarse como a
variedade lingstica dunha clase
socialmente prestixiada. Por iso
existe o perigo de que este
subcdigo usado na televisin
chegue a ser considerado na
conciencia lingstica dunha
poboacin non escolarizada a
variedade mis correcta da lingua
galega.
A cons ideracin de rasgos
correctos ou incorrectos na lingua
est en relac in d irecta coa
valoracin da clase social que use
eses rasgos. Son aval iacins
baseadas en xuicios sociais sobre o
estatus dos talantes mis que en
xuicios lingsticos obxectivos
acerca da correccin das formas
respecto sistema da lingua. tal
como recollimos nas conversas con
galego talantes.
FOTO XEXE

26
VALORACIN
SOC IOLI NGSTICA
Galicia vive un proceso de
normalizacin lingstica. Se
tomamos a terminoloxa de
Ferguson (1968) coas tres
categoras graphization.
standardization e modernization
non difcil recoecer que a
planificacin 1ingstica do galego
xa ten conseguido a graphization
e vai camio de acada-las outras
das fases do proceso . Hai xa
unha norma lingstica. ortogrfica
e morfolxica. que se est
implantando a travs do ensino
fundamentalmente e polos medios
de comunicacin oral (ademais da
norma morfolxica os bos
locutores d ifunden a asim ilacin e
as contracc ins do artigo. a
d iferencia do ene velar e o ene
alveolar e outros rasgos propios
da lingua galega). Nunha
situacin normal. non confl ictiva.
estes medios seran o intrumento
mis eficaz da no rm alizac in
lingstica do galego en Galicia .
Pero dada a produccin lingstica
anma la da te lev isin galega
antes descrita. estes medios
convrtense mis ben nun
elemento reta rd ado r da
no rm alizac in . E isto afecta
fondamente comun id ade
lingstica ga lega.
Os galego-fa lantes sen estud ios
normativizadores non aceptan
como propia -and a sen d iscut- la
sa cal idad e- a lingua rxid a e
art if ic ial dalgns programas
te lev isivos. e prod cese un
importante afastamento afectivo
entre emisor e receptor.
Como en moitos procesos de
normativizacin ou de reforma
ortog rfica. produciuse tamn en
Galicia un brote de elementos
contrarios propia norma. escravos
uns dun pseudopurismo
etim olxico e outros nostlxicos da
situac in anterior. Todos eles
aproveitan estas deficiencias
lingsticas dos med ios orais de
comun icacin para facer extens iva
a sa crtica a todo o proceso de
normalizacin. sobre todo.
sistema ortogrfico oficial e a sa
obrigatoriedade nos programas de
ensino.
Os protagonistas da poltica
autonm ica. presentes con
frecuencia nos medios telev isivos.
non coidan con rigor a lin gua do
seu discurso pblico. amparados
posiblemente na constante
mediocridade lingstica presente
no medio.
Tomamos de Calvet (1986 e
1987) os conceptos de funcin
simblica e funcin prctica da
planificacin ling st ica. Dse a
prime ira cando non ex iste vo ntade
ou posibil idades de leva r prctica
a proposta planifi cado ra; pero
cando ademais da planificacin
lingstica hai vontade de levala
ad ian te e non fallan os medios
necesarios. estase talando da
funcin prctica.
O abandono da poltica
lin gstica lexislada no Ttu lo IV da
Lei 3/1983 de 1 5 de xu o de
Norm alizacin lingst ica. que fai
referencia "uso do galego nos
medios de comunicac in" na
Comun idade Autnoma de Gal icia.
reduce a funcin desta
planificacin lingstica a mero
simbolismo.
Crti cas menos es ixentes poden
gaba- lo labor que a televisin de
Galicia est prestando
normalizacin lingstica do
galego. Tamn ns recoecemos
tdolos valores positivos do medio
e para que estes sexan ben
proveitosos ternos que
denuncia -las eivas que empecen a
vitalidade normalizadora deste
medio de comunicacin. o
mesmo Calvet (1987) quen nos
brinda dous conce ptos novos para
segui-la anl ise. O conxunto de
formas sobre as que a poltica
lin gstica tenta de interv ir
reprtese longo dun continuo
delimitado por dous polos opostos:
a funcin vhiculaire dun lado e a
func in grgaire doutro. Pola
primeira permtese a comunicacin
entre individuos ou grupos sociais
que non teen a mesma primeira
lin gua en comn. Pola segunda
potnciase a comun icac in dentro
do pequeno grup o. da minora
tn ica. da comunidade lingstica
en vas de normalizacin.
Ce rtamente a lingua galega da
telev isin cumpre mis ou menos
coa sa funcin vehicular-porque
entender. entndese-. pero
apenas realiza a funcin gregaria ou
congrega dora que tanto prec isa a
comunidade lingstica galega. E
toda polti ca lingstica deber
27
enfrentarse a estas funcins e s
conflictos que xurdan
eventualmente (Calvet 1986: 21 ).
Na poltica lingstica do
Goberno Galego descoecemos se
se pretendeu consegu-las das
funcins indicadas por Calvet. pero
o certo que a lin gua galega non
constte un smbolo de identidade
nacional mis que para unha
pequena porcin da poboac in.
concienzada co problema nacional.
A maioria da xente clse conta de
que a implantacin da lin gua non
un asunto primordial para o
Goberno do Pas (nin deste nin dos
anteriores) . N in para os propios
gobernantes a lingua serve de
referente de unidade e prestix io
nacional. pola contra son os
primeiros en incumpl-las leis
aprobadas polo Parlamento. E.
como consecuencia disto. a
funcin prctica estase levando a
cabo con pouco entus iasmo por
parte das institucins. mentres a
lingua espaola contin a
exercendo de lingua A e a xente
segue observando como a
promocin individual pasa an da
polo espaol (a maiora dos postas
do funcionariado da Xunta estn
ocupados por casteln talantes).
O coecemento do ga lego
soamente se contempla como un
factor de promocin nas leis e
decretos. pero en poucas ocasins
se leva prctica. O poder poltico
non soubo ou non pretendeu
convencer poboacin do
beneficio que seria para a
constitucin dun pas con
28
identidade de tal o cumprimento JOSEPH. John Earl (1987). Elo-
das leis sob re o uso da lingua. & quence and Power. The Rise of
Language Standards and Stan-
dard Languages. Pinter. Lon-
don .
NOTA: TRUDGILL. Peter (1983). On dia-
Este traballo parte da comunica- lect. Social and Geographical
cin presentada no XIX Congreso Inter- Perspectives. New York Univer-
nacional de Lingstica e Filoloxa Rom-
sity Press. 2"- edicin 1984.
nica. celebrado na Universidade de
Santiago do 4 6 9 de setembro de 1989.
BIBLIOGRAF[A:
CA LVET. Jean-Louis (1986).
"Typologie des politiques lin-
guistiques". en Etats de langue.
coordon par Max-Peter Grue-
nais. Ed. Fayard. Pars 1986. pp.
15-47.
- (1987). La guerre des langues.
Ed. Pavot. Pars.
FASOLD. Ralph (1984). Thesocio-
linguistics of Societv. Blackwell .
segunda edicin. Oxford 1987.
FERGUSON. Charles (1968). "Lan-
guage development". in Fis-
hman. J.A. et al. (eds.). Langua-
ge Problems of Deve/oping
Nations. Wiley. New York. pp.
27-35.
HAARMANN. Harold (1986). Lan-
guage in ethnicitv. A Wiew of
Basic Ecological Relations.
Mouton de Gruyter. Berlin.
HAUGEN. Einar (1966) "Lingsti-
ca y planificacin idi omtica". en
Antologa de estudios de etno-
lingfstica v sociolingstica.
Garvin e Lastra de Surez (eds.).
Universidad Nacional autnoma
de Mxico. 1974. Publicado ori-
xinariamente co titulo "Lingu is-
tics and Language Planning" en
Sociolinguistics. Bright. W. (edi-
tor). Mauton. A Haya 1966.
RAPA ZAS . RAPACES E TELEVISIN
INTRODUCCION
A televisin, esa caixa
omnipresente. un importante
fenmeno social das sociedades
modernas que ocupa moitas horas
"deses loucos baixios" - as
chamou Edgar Neville a eses
ana nos e ananas que acoden coas
mochilas s escolas. nenos. nenas
(e adolescentes) constiten o
pblico mis asiduo e fiel da
pequena pantalla e isto algo ben
corroborado por estudios
estadsticos dos que prescindirei
neste traballo. E que un neno e
unha nena de hoxe encntranse xa
nacer cun moble talador e
emitidor de imaxes. Seguindo o
estudio de Evelina Tarroni Os nenas
e a televisin comprobamos como
o beb amosar interese moi axia
sobre todo polas siglas musicais
que recoecer aproximadamente
cumpri-lo ano. Fixarase tamn moi
axia nas imaxes das persoas e
pasar do ano comezar a fixarse nos
obxectos. A iso dos dous anos e
medio - o u tres- empeza a
recoecer a presentadores e
presentadoras dos diferentes
programas e a chamalos polo seu
nome. Tamn a esta idade
recoecer polas siglas mus icais os
diferentes prog ramas (en particular
as de publicidade). E en xeral
amosar unha capacidade precoz
para capta-lo signo grfico (letras e
nmeros).
Se ademais pensamos que as
dimensins da persoa aludidas
fundamentalmente pola televisin
son a psicoloxa. o coecemento e
o social en canto se retire s
S abe la l va rez N ez
relacins co mundo exterior
doado chegarmos conclusin de
que a televisin. no aspecto social.
desempea un papel moi
importante: axudar rapaza ou
rapaz a conecta los e a inserta los no
mundo. Ela pois boa iniciadora
das relacins entre este e o mundo
exterior e como tal iniciadora non
debera escatimar nin falsear
ningunha das dimensins de tal
realidade xa que un medio de
consumicin social tan potente
como a televisin. emitidora de
mensaxes reforzadas por medio da
imaxe. afectar comportamento
destas nenas e nenos a travs de
significados. crenzas e valores que
esta transmite. por isto que entre
pais. mestres e educadores circula
unha hostilidade cara televisin e
todos se preguntan polos efectos e
influencias que a televisin pode
traer sobre os nenos. Outros
tchana de ser unha actividade
pasiva e de baixo nivel intelectual
que priva s rapaces doutras
actividades mis activas como por
exemplo a lectura e outros xogos de
carcter imaxinativo e creativo.
Sen entrarmos na valoracin
destas afirmacins si queremos
dicir que o mundo da televisin
algo moi complexo e que necesita
de estudios serios - hora de ser
valorada e criticada- desde a
psicoloxa. a teora poltica e social.
a semitica e a crtica literaria. S
despois disto se poder fa lar con
rigor dos seus efectos e influencias
e de se unha actividade positiva
ou negativa para as rapazas e
rapaces. Por outra parte. un medio
de consumicin social tan
poderoso coma este. necesitara da
contribucin cientfica de
psiclogos. pedagogos.
socilogos. crticos .... pois a
televisin en si non mala nin boa
xa que non depende de si mesma
senn do modo en que esta sexa
utilizada . certo que sen a
televisin os nenos ocuparanse de
moitas outras cousas pero iso non
altera o feito de que hoxe en da os
nenos pasan moitas horas diante
do televisor.
Habera que ter tamn en conta
outras cuestins coma por exemplo
que os cdigos infants son
diferentes dos cdigos dos adultos
e que polo tanto eles non farn as
mesmas lecturas dun programa ca
unha persoa adulta. As por
exemplo non debe estrarmonos
que os menores de seis anos
-etapa na que non diferencian
entre fantasa e realidade- veren
os Debuxos Animados. estes non
lles causen confusin entre
fantasa-realidade. como
poderiamos pensa-los adultos.
senn que os Debuxos Animados
axudan neno a diferenciar entre a
fantasa e a realidade.
Tampouco debe estrarmonos
que antes dos dez anos comecen a
am osar un ha preferencia cada vez
mis grande polos programas para
adultos: longametraxes de das ou
tres horas. series - por exemplo
Oa//as-videocl ips ou concursos se
ben seguen vendo e degustando
dos seus propios programas. Polo
tanto tamn hai que ter en conta
que a televisin para rapazas e
29
rapaces non s a programacin
feita para estes senn que incle
aqueloutros programas que os
rapaces acaban vendo anda que
vaian dirixidos s adultos. Edito
sexa de paso a programacin
infantil e xuven il sempre (ou case
sempre) realizada por adultos.
Con/idos ideolxicos da
programacin infantil e xuvenil.
Os contidos que a televisin
transmite valndose da luz mis
sonido van ser ana lizados neste
trabal lo desde a perspectiva que d
a critica literaria feminista pois a
programacin infantil e xuven il .
adema is de drmonos certa
informacin coma ca lqu era outro
programa. transmite continuamente
mensaxes moralistas e sexistas
anda que haxa algn caso salvable
que opte pala imaxinacin e
creatividade sen esas doses de
moralina. lsto doado de
entendrmos se pensamos que a
televisin un ha excelente correa
transmisora da ideoloxa patriarcal
na que se enmarca a nasa
sociedade.
Fixndonos primeiro na
representacin dos sexos nos
programas televisivos para rapazas
e rapaces. doada de contab iliza r.
comprobaremos coma un ha
proporcin bastante tpica a de
presentar nas series dirixidas a
rapaces catro ou cinco personaxes
masculinas e un ha personaxe
feminina. lsto ten un marcado
contido ideolxico pois ofrece
un ha visin deformada e aposta
30
real idade ande a proporcin dun
claro 1 :1. co ag ravante ademais de
que isto contribe a marca r e
reforza -lo apego de rapaces e
rapazas s seus papeis sexuais po is
eles e elas aprenden moi axia a
d iferenciar a que xnero pertencen.
Perante isto comprobamos como a
visin do mundo das rapazas est
sistematicamente e drasticamente
tan deformada que masculina en
mis dun 80% segundo se
desprende do estud io de Bob
Hodge e Dav id Tripp: Os nenas e a
televisin. Este desequilibrio na
representacin dos sexos leva
consigo a preponderancia das
personaxes masculinas sempre
presentes e sempre modelos
ofrecen do pois s rapace~ varias
posibil idades de identificacin
mentres que s rapazas lles vn a
ofrecer un ha
ocultacin- privacin- deformacin
do mundo fem inino.
A televisin non s un ha
droga elctrica como tema W inn
senn un ha especie de narctico
que engoiola s pequenos e
pequenas expectadoras
axudndolles a identificarse coas
personaxes que al se propoen .
un has personaxes definidas cuns
rasgos e comporta mentas que
reforzan e potencian a diferencia e
a discriminacin entre os sexos. As
mulleres ou ben practicamente non
existen. como acabamos de ver. o u
no caso de desempearen algn
papel son papeis secundarios e
pasivos moi axe itados e un ha
ideoloxa patriarcal e sexista. As
por exemplo na serie Os Teleecos.
dos seis personaxes cinco son
homes e un ha un ha muller. Peggy.
A personaxe feminina vanidosa.
caprichosa. violenta e m o itas veces
ridcula. Un has veces choriquea.
como ben propio das mulleres e
outras amasa un salvaxismo fsico
que fai temer pala sa vida seu
reticente namorado. Gustavo.
Os estereotipos da feminidade
non encaixan cos seus grandes
ombros nin tampouco esa violencia
salvaxe. caracterstica negativa
prop ia das personaxes masculinas.
Se ben el a non esa flor pasiva e
indefensa a que os homes teen
que protexer. tal como frecuente
nesoutras series xaponesas de
debuxos an imados. proporciona
un ha ampla gama de estereotipos
negativos para as mulleres:
violencia, charos. estupidez.
capricho .. .
Noutras series as mulleres son
unhas aparentes protagonistas que
ofrecen un ha imaxe da muller
totalmente negativa e que atende
divis in social dos roles mascu lino
e feminino. El a existe s como
obxecto e aparece nun plano
exclusivamente para servir.
cump ri ndo papeis de nai. esposa.
noiva. fi lia. irm ... ou aqueloutras
funcins que son a prolongacin
da func in na i. tales como
coidadoras. Daquela son
personaxes que responden a estas
caractersticas: indefensas. pouco
hbiles. medosas. tm idas. sum isas.
resignadas coa sa sorte.
dependentes ... Estes son os papeis
asignados continuamente s
personaxes femininas das series
xaponesas: Heidi, A flor das se te
cores. Candy, Candy... Estas
personaxes van ser ademais
salvadas por unha personaxe
masculina (un prncipe. como
acorre en A flor das sete cores o u
un conde como acorre en Candy,
Candy) . dicir que elas non foron
mis ca un pretexto para que as
personaxes masculinas puideran
luc - las sas cualidades de
valentes. activas. arriscadas.
salvadoras e protectoras das
aparentes protagonistas e
convertndose as personaxes
masculinas xa que lago nos
verdadeiros protagonistas. Neste
tipo de series soe aparecer tamn
ese narcisismo e rival idade entre as
mulleres propio dos cantos de
fadas : A flor das se te cores. Candy,
Candy .. . En A flor das sete cores a
personaxe "protagonista"
perseguida por unha perversa
personaxe feminina . Os
estereotipos da mala e da boa
veen a representar esa imaxe dual
da muller creada pola cultura
patriarcal na que a muller se
conve rte nun dos polos apostas do
trm ino binario do mal e do ben.
Porque para a cultu ra patriarcal a
muller ou nai ou prostituta. ou
santa ou demo. ou frx ida ou
ninfmana. ou feminino-pasiva
ou unha muller-macho
"marimacho", ou unha especie de
fa da o u de bruxa (o u meiga) xa que
os modelos que a televisin
transmite non son mis c
exp res in xene ralizada que sob re o
FOTOXEXE

31
 masculino e o feminino ten a
soc iedade.
De estarmos na era e na
civilizacin da imaxe sera moi
importante que a televisin
reflexase polo menos esa relat iva
autonoma. esa certa
independencia que as mulleres van
acadando hora de estarmos no
mundo. certo que hai algunha
serie que o tenta. e parte destas
series estn escritas por mulleres.
Todas e lodos nos lembramos da
serie de Pip Langstrums que
apun taba pala autonoma das
mulle res e pala sa independencia
presentado protagonista como
unha personaxe activa. intelixente.
arriscada. segura de si. sensible e
cunha desbordante imaxinaci6n e
fantasa. Outra serie enma rcada
nesta mesma lia Cando Lotte se
fixo invisible. Lotte a nena
protagonista que ten o poder de se
facer invisible con s tocarse o
embigo. Por medio deste poder
axuda 6 irmn e s amigos. facendo
causas s6 permitidas 6 sexo
masculino. As. irmn e am igos
gaarn un partido de ftbo l
gracias a esta excelente xogadora
invisible. Far de pantasma de
maga ... A serie ademais de
valora-las cualidades e os rasgos
femininos desborda soos. fantasa
e imaxinaci6n. Ouizais Lotte sexa a
alegora do trabal lo feminino
realizado no escuro silencio e
nunca recoecido nin pola historia
nin pola ciencia.
As personaxes das series
televisivas para rapaces e rapazas
32
responden s modelos culturais da mundo da televisin sobre o rapaz
nasa sociedade e de a que non ou rapaza algo posta de
abunden " Lottes" ou "Pipis manifesto continuamente por
Langstrum s" e si abunden desde pedagogos e educadores. As as
"Marcos" a "Supermans" e redaccins e a literatura que nenas.
"Batmans". dic ir desde o simpl e nenas e adolescentes escriben
nena que seguro de si. valente e basanse cont in uamente en
arris cado se bota a and a- lo mundo argumentos das se ri es te levis ivas e
ata dar coa sa nai ata ese especie moitas das sas conversas
de super-homes ou de homes basanse nos programas que ven a
galcticos que salvan terra e coto.
unive rso de non se sabe qu e A televis in -como a
estraos maleficios e asi te rra. literatura- debera de fomenta -lo
ga lax ias e unive rso x iran seg und o a xogo. a fantasa. a im ax in ac in e os
roda que eles movan. Estes soos poi a importancia que o xogo
super-he roes soe n acompaarse ten na v ida soc ial dos humanos. xa
dunhas personaxes secundarias sexa en solitario ou en grupo. pero
femininas que. ou ben son secretas o seu discurso deberla cumpr ir
na moradas ou fieis e entregadas tamn a funcin de rachar con ese
noivas subo rdin adas loxicamente sex ismo e androcentrismo da
espera e mercede do seu sociedade patriarcal que nos tocou
na morado.
...
viv ir .
Todos estes modelos ofrecidos
pala televisin toman v id a en
im axes visuais e verbais que van
penetrando de forma inconsc iente
na conciencia do rapaz ou da
rapaza axudndolles a inte ri or izar
un has im axes e uns modelos de
comportamento que a ideoloxa
patriarcal procura transmitir a
nenas a travs do seu apa rato
cultural-educacional: literatura.
escala. telev isin ... e se ademais
temas en canta que a telev isin -
igual c literatura- forma parte da
vida da nena ou nena desde que
este moi cat ivio. esta. como a
.
escala ou a literatura. cumprir un
excelente papel hora de
conforma-lo seu eu e a sa
personalidade pois a influ enc ia do
4
PRENSA PARA MULLERES OU O DISCURSO DO PRIVA DO*
Feminario do Departamento de
Periodismo da Facultade de
Ciencias da 1nformacin da
Universidade Autnoma de
Barcelona composto polas
seguintes persoas (por orde
alfabtica): Mar de Fontcuberta.
Charo de Mateo. Juana Gallego.
Amparo Moreno. Amparo Tun e
Teresa Velzquez (profesoras) e
Anna Amors. Esther Crespo e
Rosa Rodrguez (colaboradoras) .
Ponencia presentada ao 11 Encontro
de Historia da Prensa organizado
pola Universidade do Pas Basco.
Leioa. marzo 1988.
"Investigacin realizada con axuda do
In stituto da Muller do Mini steri o de Cultura .
O tema da muller e os medios de
comunicacin de masas mereceu
especial atencin por parte do
movemento feminista. tanto desde
unha perspectiva de intervencin
poltica como de reflexin terica .
Sen embargo nos t:lltimos anos. e
coincidindo co debate en torno ao
"feminismo da igualdade" e ao
"feminismo da d iferencia".
produciuse a revisin dalgns dos
plantexamentos seguidos ata agora
que aparecen como pre-xuizos que
condic ionan as investigacins.
Nesta lia. algunhas estudiosas
empezaron a considerar as
publicacins dirixidas s mulleres
como un discurso referido ao
espacio privado
(BUSSY-GENEVO IS. 1984 e
1986). proposta que garda relacin
Femin ari D epartament PeriodismeCC ./ .1.
co recente interese que. desde
distintas disciplinas como a
Historia e a Socioloxa.
tradicionalmente centradas na sa
meirande parte na vida pblica.
prstase ao estudio da vida privada.
Neste marco de renovacin
terica e conceptual inscrbese o
noso trabal/o no que nos
propoemos examinar as
publicacins dirixidas s mulleres
como textos diversos dun discurso
sobre a vida privada . e as. tamn
cuestionar a actual concepcin que
identifica " prensa de informacin
xeral" con aquelas publicacins
minoritarias e que restrinxen a sa
atencin vida pblica
predominantemente de carcter
poltico-econmico. Oeste modo
podermonos aproximar prensa e
outros medios de comunicacin de
masas. coas sas diversas
modalidades. como fontes que nos
permitan detectar rastros das
transformacins histricas do
privado/do pblico.
Como tan ben nos ten axudado
a ver Daniel/e Bussy - Genevois. os
problemas metodolxicos que
xorden ao abordar a prensa
feminina conducen a "recoecer a
necesidade dunha revisin da
tipo/oxa usual ". e teen que ver
con: "a totalidade da historia da
prensa". En primeiro lugar porque
"obviamente a primeira avantaxe
para unha historia global da prensa
afirmar a existencia de revistas
esquecidas. ignoradas ou sen
mencionar en certas historias da
prensa ou en estudios dedicados s
editoriais". anque "o catalogar as
33
revistas femininas ten outro
interese que o engadir ttulos a
un ha historia da prensa xa langa:
pode completar ou modificar a
aliada que botamos prensa
espaola ". (BUSSY-GENEVOIS.
1 986: 100 - 101). Ademais porque
"-prensa feminina e familiar pode
ser un ha fonte para o estudio da
vida coti. con tal que a
consideremos como un ha
aportacin (. ..) eco das
mentalidades e modificadora de/as.
aparece como un bo indicador das
tendencias e dos ritmos da vida
coti durante a /1 Repblica "
(BUSSY-GENEVOIS.1984: 278)
A nosa investigacin proponse.
dunha banda . unha renovacin
conceptual que parte de considerar
a prensa e outros medios de
comunicacin de masas dirixidos
s mulleres en relacin co proceso
histrico de ampliacin do mbito
pblico -en gran parte debido
incorporacin nel das mulleres e
consecuente transformacin do
mbito privado. e viceversa- .
Doutra banda elaborar unha
metodoloxa que nos permita
considerar o espacio informativo
como unha representacin
simblica - podera dicirse
cartogrfica- do espacio no que se
desenvolve a vida social do
colectivo.
1. - Modificacins histricas da vida
social: clasificacin dos conceptos
"privado " e "pblico ".
A hiptese da que partimos
que os medios de comunicacin de
masas dirixidos s mulleres
constren un discurso sobre "a vida
privada". a diferencia dos
chamados "med ios de informacin
xeral" que se centra n.
f undamenta lmente. na "vida
pblica". Oeste plantexamento
dervase outra hiptese. seg undo a
que a an lise interdisciplinar da
representacin informativa do
privado (se se prefire. a
publicilacin do privado) constit e
unha fonle de primeira orde para o
estudio das transformacins
histricas da vida social.
Consideramos que os
conceptos "privado" e "pblico"
definen realidades histri cas.
dicir. que se fo ron modificando
historicamente xa que non se
retiren a realidades inmutables.
Propoemonos descubrir.
mediante o estud io da prensa para
mulleres. como "o privado" e "o
pblico" fronse modificando ao
long o do scu lo XX. O noso
plantexamento co incide coque
expn Antoine Prost no Vol. 5 da
Historie de la vie prive (di rixida
por Ph. AR IES y G. DUBY). que
trata "De la Premiere Guerre
a
Mondiale nos jours ". Xa na
introduccin tala da modificacin
da fronteira entre o privado e o
pblico ao longo do sculo XX. e a
esta cuestin adcase a primeira
parte do vol u me titulada
FRONTIRES ET ESPACE DU
PRIVE. Estes puntos de partida
parcennos fundamenta is porque.
se ben o tema da vida privada
adquiriu cada vez maior relevancia.
con frecu encia as investigacins
34
neste campo aparecen viciadas por
unha amb igidade conceptua l
derivada de privi lex iar o co ncepto
de "o pblico" tal como aparece
configurada na actualidade e que
conduce. ao noso entender. a unha
visin ah istrica.
As. algns estudios que se
teen ocupado da vida privada a
identifica n como un reducto de
liberdade e autorrealizacin
persoal. que parece qu eda r marxe
dunhas normas colectivas que
operaran s no espacio pblico.
Lonxe destas op inins.
consideramos que o sistema
norm ativo opera en ambos
espacios e. adema is. de forma
articulada. lsto sign ifica que as
transformacins histricas q ue se
levan operado na vida pblica
contem pornea gardan relacin
coas (e quizis se derivan das) que
se teen producido na vida privada.
e viceversa.
Un exemp lo tmolo no artigo
Vers una sociologa de la privacitat
do profesor Llu is Flaquer. da
Universidade de Barcelona. en
donde afirma que "a privacidade
necesita para existir e
desenvolverse unha relativa
ausencia do control social. que
pode presentarse baixo a fo rma de
presin socia l da comu nidade local
("chimorreo") ou baixo o aspecto
do total itarismo estatal o u
institucional. Por outra parte. un
certo grao de privacidade unha
condici n necesaria para o
florecemento da liberdade". E
engade: "a existencia dunha esf era
privada como rea de liberdade est
en func in da progresiva
corporativ izacin do espacio
pblico". (FLAQUER. 1982: 129).
Neste sentido. a lectura de La
Poltica de A ri stteles rea lizada por
Amparo Moreno (1988) permite
clarificar estes problemas. Moreno
advirte que o sistema de d iv isins
sociais. que afectan ao sexo.
idade e hexemona patrimonial
(raza/clase) aparece "materializado
na aprop iacin patrimonial e na
ordenacin do espacio social. O
espacio social que ocupa o
colectivo humano chase dividido
en dous grandes mbit os: uns
constiten os patrimonios privados
de cada varn; outros os escenarios
das actuacins colectivas do
conxunto de va rns. patrimonio
pblico (. .) . Aristteles defende.
fronte a Platn. que cada varn
posa privadamente mulleres e
homes e bens diversos que ll es
permitan vivirben e reprod uc irse
(. .. ) en La Poltica. a apropiacin
privatizada doutras e doutros.
mull eres e homes. por parte dos
varns adultos gregos apa rece
configurada a partir da divisin do
espacio social en espacios privados
e pblicos. Os espacios privados
son aqueles que permiten a cada
varn non s vivir se non vivir ben: o
espacio pbl ico que podemos
identifica r como o centro
hexemnico propiamente dito.
aparece como se dun escena ri o da
representacin simbli ca do poder
se t rata ra". (MORENO. 1988: .
199-201).
 Este texto clarifcanos que o
privado garda relacin cun sistema
de apropiacin privada, coa
"administracin patrimonial" dos
recursos, humanos e naturais. Un
sistema que implica unha
xerarquizacin de relacins sociais
arte! ladas coa orde imperante no
espacio pblico-poltico.
A estructura bsica
privada/pblica experimentou
transformacins histricas que hai
que acla rar. pero sen esquecer esta
relacin entre" o privado" e a
posesin patrimonial de bens
humanos e materiais. "O privado" ,
tamn, o espacio da cod ificacin
das relacins afectivas primarias, e,
en definitiva, da simbolizacin dos
sentimentos e aspi racins de
acordo coa orde
patrimonial/pblica.
Tal e como advirte Mar de
Fontcuberta "desde o punto de
vista da muller a esfera privada un
lugar amb ivalente no que, por un ha
parte, recluuse muller durante
scul as para imped irl le un rol social
pblico relevante, dicir, un lugar
de non-liberdade; o concepto de
liberdade ao que se refiren as tres
concepcins mencionadas por
Flaquer (xu rdica-romana, xurdica
ang losaxona e fenomenolxica)
ten mo ito que ver co necesario
repouso do guerreiro", do home
inmerso (e alienado) no seu
espacio pblico. Neste sentido, ese
espacio privado sera o lugar o nde
o home- pblico repo era as sas
forzas. o seu equ ilib rio, necesarios
para seg uir como home pbl ico.
Pero esas forzas reponas
outorgando mu ller un papel
especfico. marcado po/a divisin
social do trabal/o nese fogar que
pasa a ter un sentido dobre e,
moitas veces paradxico:
a) o lugar onda se manifestan
con mis contundencia as relacins
entre o "home guerreiro" e a
"muller sumisa".
b) vez un espacio reservado
mul ler donde esta pode exercer
un tipo de poderes que a sa propia
situacin lle levou a desenvolver:
dom inio do home pola seduccin
ou a chantaxe sentimental, poder
sobre os fillos. matriarcado, etc."
(FONTCUBERTA 1988: 3).
En fin, Michelle Perrot
coautora xunto a Philippe A ri es e
Georges Duby de L'Histoire de la
vie prive, define "o privado" como
"algo secreto e ntimo que os
grupos sociais e os individuos
trataron e t ratan de gardar para si
mesmos" (entrevista no diario EL
PAIS do da 25 - 5-87). Esta
historiadora considera tamn que
todos os sistemas total itarios soan
con reducirs persoas esfera do
privado para ocuparse as dos
asuntos pblicos sen control
social .
Seguramente, a considerac in
"do privado" como "o secreto" ha
de entenderse no sentido de que
queda fra non de ca lquera mirada,
sen n da mirada pblica, isto , no
sent ido de que constite o espacio
da v ida soc ial que. desde o espacio
pbl ico, considerado propio da
xurisd iccin daquelas persoas s
35
que se !les recoece a prerrogativa
de controlalo.
De a a nova consideracin que
"o privado" merece no sistema
xurdico contemporneo, en
especial no Dereito da Informacin.
A partir do momento en que a vida
privada apa receu nos como suxeito
informativo, desenvolveuse toda
unha normativa xu rdi ca para
protexela de posibles abusos dos
profesionais da mirada pblica.
N este sentido, a lei fa la de dereito
vida privada e intimidade como
lm ite ao dereito da inform acin e.
anque na prctica xu r d ica ambos
dereitos son idnticos, os propios
xuristas explican que non son
conceptos sinnimos. Segundo M.
Urabayen "a intimidade pode ter
das pertenzas: unha, a esfera
nt ima e persoal do ind iv idu o en
canto persoa illada. Outra en canto
esta primeira clul a da sociedade
que a familia, que tamn ten
dereito aos seus segredos e vida
privada onde non pode entrar
ningun ( .... ).O ntimo oponse ao
pblico, ao proclamado por todos;
relacinase coa soidade, con
reserva; refrese a un ha persoa nas
sas relacins consigo mesma ou
con alg unhas outras que, moi
prximas a el - muller, fillos, pais,
algns amigos - arrodean o na sa
v id a coti" (U RABA YEN . 1977:
120).
Cabe conclur, pois. a
necesidade ineludible de repensar o
noso pasado mis recente luz
duns medios de comunicacin de
masas que se ocupan, en grande
medida. da publicitacin do
privado, e que foron presentando
ante a luz pblica progresivamente.
parcelas de espacio que antes
correspondan s a un mbito mis
persoal. Hai que considerar a
hiptese de que acaso as
transformacins sociais tean
afectado en primeiro lugar ao
privado e. en consecuencia. tean
sido posteriormente recoecidas e
sancionadas no espacio pblico.
Desde esa perspectiva a
publicidade comercial aparece
como un ha fonte importante de
datos para coecer as
transformacins que os espacios
privados experimentaron ao longo
deste sculo. ata se configurar
como ncleos bsicos da
sociedade de consumo.
2.- Obxecto de anlise da
investigacin.
Como xa se indicou
anteriormente o obxecto da nasa
investigacin foi o de examinar as
transformacins operadas nos
espacios privados/pblicos ao
longo do sculo XX en Espaa. a
traversa das publicacins dirixidas
s mulleres. Consideramos que
acaso as transformacins sociais
afectan en primeiro lugar ao
privado e. como consecuencia. son
recoecidas e sancionadas
posteriormente no espacio pblico.
As acorre. por exemplo. coas
transformacins operadas no
sistema patrimonial que teran
conducido ampliacin do
sufraxio. ata o recoecemento do
36
dereito de voto s mulleres. e non
inversa.
O campo concreto de anlise
que temas escoll ido foi o grupo
HYMSA e. mis concreto. o de
das das sas publicacins: EL
HOGAR Y LA MODA e
LECTURAS. Hoxe HYMSA o
primeiro grupo editorial espaol
ad icado muller e ao fogar. Ten no
mercado seis publicacins
peridicas (LABORES DEL
HOGAR. COMER Y BEBER.
A LGO. MODA HOY. PATRONES e
LECTURAS) que acadan unha
tirada mensual global que
sobrepasa os dous millns de
exempla res. Empregan a 270
t raballadores e o seu volume de
negocios. entre vendas e
publicacins sobrepasa os 3.000
millns de pesetas anua is. Trtase
dunha empresa familiar catalana.
que ten a sa orixe polo 1909. data
na que apareceu EL HOGAR Y LA
MODA que foi a revista mis
veterana do xnero e que se
publicou. coa nica interrupcin
dun perodo na guerra civil. ata
outubro de 1987.
Anque LECTURAS nace u en
xuo de 1921 como suplemento
litera ri o de EL HOGAR Y LA
MODA ao longo da sa historia
sufriu sucesivas transformacins
ata chegar a ocupar un espacio
importante na denominada "prensa
do corazn". cunha audiencia
semanal estimada en 1 987 de
1.746.200 lectores. A pesar de que
os seus editores prefiren a
denominacin de "prensa familiar"
de "prensa do corazn"
indubidable que. desde sempre. foi
unha revista adicada
fundamentalmente muller. desde
o contido da sa superficie de
redaccin ata a publicidade. As
etapas da vida de LECTURAS
correspndense cos cambios
dunha d in mica social na que os
conceptos do privado e do pblico
sufriron grandes transformacins. o
que. inevitablemente. redundou na
sa representacin informativa.
A nosa investigacin fai
especial fincap na anlise da
publicidade. tanto no seu aspecto
cuantitativo coma cualitativo. por
ser unha fonte importante de datos
para coecer as transformacins
que o espac io privado
experim entou ao longo deste
sculo: de lugar de acumulacin
patrimonial e reproduccin
xeracional. a lugar de consumo.
3.- Mtodos para a investigacin
das publicacins.
Un dos obxectivos bsicos do
naso trabal lo era o de poer a
punto un ha metodoloxa que fora
vl ida para ca lqu era publicacin.
en ca lquera contexto histri co. para
analiza r as transformacins
operadas nos espacios
privado/pblico. A anl ise
centrouse en dous campos:
a) o da publicidade e
b) o do contido da superficie
redaccional non publicitaria.
Para o primeiro tivemos en
canta ante todo a metodoloxa
desenvolvida por Celso ALM U 1A
para a prensa de Valladolid no
sculo XIX . Anque. iso si .
elaboramos un has fichas nas que
puideramos inclur a cantidade de
publicidade e as modalidades
bsicas que esta adopta en cada
nmero. No segundo reformulamos
a anlise hemerogrfica diacrnica
automatizada proposta por A.
Moreno en 1979 que adecuamos
ao estudio da articulacin entre "o
privado" e "o pblico".

4.- Metodoloxa empregada na

anlise da pub/icidade.
Para a posta a punto dunha
metodoloxa apta para a anlise da
publicidade analizronse todos os
nmeros da revista LECTURAS
desde a sa aparicin. en xuo de
1921 ata 1950. data que supuxo
grandes cambios no seu contido. A
anlise fxose a partir de tres
modelos de fichas. Na ficha nmero
1 recllense os datos
administrativos. recollidos por
anos. da revista e consta dos
seguintes apartados: Nome. ano de
publicacin. subttulo. empresa
editora. socios accionistas. editora.
periodic idade. se tivo ou non
suspens ins. ed icins extras.
lingua. direccin da
administracin - redaccin-
suscripc in. precio nmeros
publ icados ao ano. caractersticas
da portada.
A ficha nmero 2 recolle as
pxinas anua is de publicidade e as
po rcentaxes respecto superficie
tota l. Nela antanse: o ano. as
px inas adicadas publicidade dos
FOTO XEX E

37
medios de comunicacin da propia
empresa (en tantos por cento); a
porcentaxe de pxinas de
publicidade xeral e a porcentaxe de
pxinas de publicidade total.
A ficha nmero 3 individual e
aplicada a cada nmero de revista
LECTURAS. Contn: o ano. o
nmero de data; o n(Jmero de
pxinas e formato; nmero de
columnas e formato; as pxinas
adicadas publicidade dos medios
de comunicacin da propia
empresa e da publicidade xeral e a
porcentaxe total de publicidade; as
pxinas especialmente (en tipo de
papel distinto. ou de color distinta.
etc.) e as firmas publicitarias que se
anuncian por vez primeira.
5'.- Resume dos resultados globais
da anlise publicitaria de
LECTURAS entre 1921 e 1950.
Nos primeiros nmeros de
LECTURAS (acorre igual con EL
HOGAR Y LA MODA) a
publicidade comercial ocupa un
lugar concreto: a parte inferior da
portada e as tres ltimas pxinas do
exemplar. Nos comezos atopamos
unha publicidade na que
predomina o texto escrito sobre a
imaxe. para anunciar. sobre todo
alimentos e productos para a sade:
augas contra a diarrea. contra a
anemia. pldoras saudables. tnicos
dixestivos. bicarbonatos. etc.
Entrados os anos 20 amplanse
as pxinas de publicidade; o
esquema de distribucin igual
para todos os medios de
comunicacin da propia empresa:
38
as pxinas 2. 3 e 4 convrtense en
espacios publicitarios. pero
ademais. os anunc ios disprsanse
por toda a revista e. coma sempre.
as ltimas catro pxinas do
exemplar son tamn publicitarias.
espectacula r o aumento de
anuncios ad icados beleza;
depilatorios. productos para manter
o peito firme, augas para tinxir o
pelo, antiengurras. etc. Por outra
parte. e por prime ira vez. publcanse
anuncios de productos mis
ntimos: as compresas KOTEX.
A princip ios dos anos 30 vanse
producindo camb ios cualitativos
nas revistas en xeral: psase a un
formato m is g rande. introdcese a
color na co ntraportada e en pxinas
centrais adicadas moda.
Esteticamente a publicidade est
moito mis elaborada. Todos os
anuncios relacionados coa beleza
teen mis ou menos o mesmo
esquema: utilizan un debuxo para
representar a un ha muller na
intimidade do seu fogar; o
escena ri o o toucador da alcoba.
Os anuncios relacionados coa
alimentacin tamn utilizan o fogar
coma escenario. ben sexa a coc i a
ou o comedor. e os personaxes que
aparecen en escenas familiares son:
muller/neno. marido/pai.
Pero ao mesmo tempo nestes
anos 30 dse entrada a outras
imaxes publicitarias mis
relevantes e con aire mis liberal.
Destaca a maior frecuencia no
debuxo publicitario e a fotografa
nese campo. Ademais dos
mencionados anuncios sobre a
sade e a beleza aparecen outros
que representan a mulleres en
atavo deportivo xogando ao ten is.
mulleres en baador. mulleres no
despacho. mulleres en roupa
interior. ao volante dun coche. etc.
O papel da muller cambia
aparentemente: se ata agora a
representacin sempre tia lugar
no espacio privado do fogar. o
toucador e a cocia. agora aparece
a escena pbl ica. mesmo para nos
anunciar productos sen dbida tan
ntimos como a roupa interior. No
ano 19 31 anncianse por primeira
vez en LECTURAS frigorficos. que
mediante o pago de 12 pesetas
mensuais poderan adquirirse ao
cabo de 21 meses. A publicidade
indcanos, pois. que ampla a sa
atencin a cada vez mis espacios
do fogar e ao mesmo tempo
advrtenos que eses espacios se
estn modificando.
En consecuencia. advertimos
que esta modificacin do umbral
que delim ita o privado e o pbl ico
nos ta la da co incidencia entre a
progresiva publicitacin do
domstico e o acceso das mulleres
aos escena rios pblicos. nun
contexto histrico no que. por
exemplo. recoecese o dereito de
voto fem inin o. A publicidade
adopta unha postura amb ivalente:
por un lado manifesta un
prog resivo interese polo ntimo. e
basase nel para elaborar o seu
discurso mis moderno; polo outro
tematiza as necesidades que
detecta na sociedade (a muller fra
do fogar. no trabal/o) e ofrece
solucins (os electrodomsticos
que facilitan as tarefas domsticas).
6. - Metodoloxa empregada na
anlise do contido das
publicacins.
Como xa indicamos. para a
anlise do contido das publicacins
reformulamos a anlise
hemerogrfica diacrnica
automatizada. proposta por Amparo
Moreno no 1 Encontro de Historia
da Prensa (MORENO SARD.
1982 e 1986).
Ter en canta a dobre vertente
privada/pblica da vida social na
sa representacin informativa
esixiu tomar en consideracin
novos elementos de anlise das
publicacins sobre os que xa
traballaran tamn Mar de
Fontcuberta (1985). Teresa
Velzquez (1987) e Amparo
Moreno (1988). Es tes elementos
son: os escenarios da vida social
que mostran as publicacins
(privados. pblicos. ntimos e
corporais); os personaxes da noticia
(englobados en tres categoras
principais: arquetipos. smbolos e
mitos. que a sa vez engloban as
subcategoras de descoriecidos.
famosos. populares. pblicos.
modelos publicitarios e personaxes
de prestixio profesional);
actividades que os personaxes
realizan (pblicas. privadas e
ntimas) e o tempo en que se
realizan estas actividades (tempo
vital e tempo burocrtico).
O estudio das publicacins foi
realizado por Anna Amars e Esther
Crespo e a busca de bibliografla
que relacionase o privado e o
pblico desde unha perspectiva
interdisciplinaria (que abrangue
desde o Dereito ata as Ciencias da
Comunicacin. a Historia e a
Arquitectura) realizouna Rosa
Rodrguez.
Polo momento temas realizadas
un ha serie de probas
metodolxicas con exemplares de
EL HOGAR Y LA MODA
selecccionados entre os exemplares
publicados en 1920. 1930 e nos
anos 1970 e 1980. Como xa se
expuxo enteriormente. o obxecto
desta anlise foi poer a punto
un ha metodoloxa que fora vlida
para calquera publicacin e en
calquera contexto histrico.
Outra das vas de anlise que
exploramos o estudio detallado
das portadas. A portada un
elemento de alta dignificacin.
unha sntese da oferta que realiza o
editor e coa que trata de exercer
un ha seduccin inmediata. De a a
importancia do seu estudio e de
que teamos elaborado unha ficha
especfica (equivalente ficha de
contido anterior) na que se recollen
os elementos mis significativos
das primeiras pxinas e que
permitir. unha vez suministrados
os datos ao ordenador. realizar un
estudio especfico da evolucin
deste material.
7.- Primeiros resultados globais da
anlise de contido.
Hai que advertir que. na medida
en que a investigacin est en
39
marcha non pode falarse en ningn
caso de conclusins definitivas. nin
tan sequera de conclusin. Estamos
ante un campo aberto no que anda
poden plantexarse novas
aportacins e suxerencias. Sen
embargo e a ttulo de indicios.
poden avanzarse algns resultados
globais dunha primeira anlise dos
datos obtidos.
EL HOGAR Y LA MODA nace
como un ha revista dirixida familia
espaola anque a prime ira
destinataria do discurso sexa a ama
de casa e nai. A situacin mantense
ata os anos 30 en que. coincidindo
cunha serie de cambios
espectaculares sociais e histricos.
aparece nas sas pxinas a imaxe
da cidad (muller mis moderna.
que obviamente casa e nai de
familia pero que decide a sa vida
cunha maior liberdade. lsto
desprndese por exemplo das
seccins adicadas "Mujer y
matrimonio". "Mujer y sociedad" . e
da seccin "Cartas a una
ciudadana" de Mara Luz Morales).
Mis adiante EL HOGAR Y LA
MODA ser un ha revista dirixida
parella anque o destinatario
principal sexa a muller da parella
(moderna. profesional. que vive
con intensidade a vida pblica. ao
tempo que a familia se converte na
familia nuclear) . O espacio pblico
invade o territorio do privado. non
s porque se produce o fenmeno
de publicacin do privado. senn
porque este espacio comeza a
desaparecer. lsto faise evidente. por
un ha parte. ao analizar as
entrevistas e reportaxes dedicadas
muller nos anos oitenta nos que
parece non ter vida privada e por
o u Lra. no feito de que cando se fa i
mencin a temas persoais
desaparece o seg redo e a parella
dedcase a expl icar as sas
relacins ntimas.
lmp li cac ins da relacin entre o
privado e o pblico. poden
advertirse de maneira moi clara. nos
cambios dos escena rios interiores
que exh ibe a revi sta. A ttulo de
exemplo. se nos primeiros anos da
sa publicacin os escenarios que
aparecen con mis frecuencia son
os sa lns. a coc ia (na lgunas
ocasins) e a alco ba. nos anos
oitenta o bao o lugar preferido
da publicidade dos productos de
beleza e. nalgu nas ocasins. da
moda. Os cuartos de bao son
amplos. moi ben deco rados:
convrte nse nun dos mellares
lugares da casa. paralelamente a
ma ior va loracin que se produce
dos espacios ntimos. Por outra
parte a cocia deixa de ser o lugar
privado da mul ler dentro do
espac io domst ico e brese ao
resto da casa e dos seus ocupantes.
En moitas ocasins estn unidas ao
saln e xeral mente aparecen como
un motivo decorativo . .A
40
8.- Bibliografa citada. Metodologa de la Historia de La
Prensa Espaola . s. XXI. Madrid.
1 - A LMUI A FERNNDEZ. C. -( 1986) . " Realidad histrica v rea-
(1976). La prensa vallisoletana lidad informativa". La reproduc-
durante el siglo XIX (1808- cin de la realidad social a travs
1894). 2 va ls. Diputacin pro- de la prensa. En TUON DE
vincia l de Va ll adolid. LARA. M. (dir). La prensa en los
2.- AR IE S. Ph. e DUBY. G. (dir) siglos XIX y XX. Servicio Editorial
(1987). Histoire de la vi e prive. Universidad del Pas Vasco.
Vol. 5 De la Premire Guerre -( 1988) . La otra "po ltica " de Aris-
Mondiale a nos jou rs. Seuil. tteles. Cultura de masas v divul-
Pars. gacin del Arquetipo Viril. Barce-
3. - BUSSY -G ENEVOIS. D. (1984). lona. Icar ia.
Probl emas de aprehensin de la 6.- URABAYEN. M. (1977) Vida
vida cotidiana de las mujeres es- privada e informacin. Pamplo-
paolas a t ravs de la prensa fe- na .
minina y familiar (1931 -1936).
7.- VE LZOUEZ. T. (1987). Pre-
en VV.AA. La mujer en la Historia
sentacin v representacin en lo
de Espaa (siglos XVI-XX).
cotidiano. Estudis Semitics n.
Actas de las Segundas Jornadas
13-14. UAB. Bellaterra . p. 165-
de Investigacin lnterdiciplina-
187.
ri a. Seminario de Estudios de la
Mujer. Universid ad Autnoma
de Madrid.
- (1986). Aproximacin metodol- Trad. Ma rga Rodrguez Ma rcuo
gica a la prensa "pa ra mujeres"
en Espaa (1931-1936) . en
TUON DE LARA. M. (dir). La
prensa de los siglos XIX y XX.
Metodologa. ideologa e infor-
mac in. Aspectos econm icos y
tec nolgicos. Actas del 1 En -
cuentro de Hi storia de la Prensa.
Servicio editorial Un iversidad del
Pas Vasco. Bilbao.
4.- FONTCUBERTA. M. de (1988).
Representacin informativa v
vida privada. Analisi n. 12 (en
prensa). revi sta do Departamen -
to de Periodismo da Universida-
de Autnoma de Barcelona .
5.- MORENO SARD. A. (1 982).
Problemas metodolgicos de la
Historia de La Prensa: aplicacio-
nes de la informtica al anlisis
de las publicaciones. en VV.AA..
MULLERES NAS HISTORIAS DA FOTO
No devalo histrico iso de tirar
fotos. a decisin de poerse a tirar
fotos a muller-suxeito colect ivo.
insrese ben no espacio
persoal-privado ou ben no pblico.
como opcin alterna. No prime iro
caso atopamos como dominante o
gusto por reproducir o mbito
domstico -a casa. a familia. as
causas de a coto ...- e a foto
servir de soporte para que
contine sedimentndose o
incontestbel marco do modo de
producc in domstico. No
segundo. porn. localzanse ben a
necesidade econmica -as
retratistas comerc iais-. a cientfica
- rexistrar o exterior para que sirva
de material de anlise para o avanzo
do coecemento emprico- o u a
expres iva. a muller pensndose
como eleme nto de intervencin.
Separndonos. nesta ocas in .
da prctica fotogrf ica por razns
cientficas. a aparicin da muller no
un iverso recn estreado da foto
tempe rn. No 185 2 Miss Wigley.
de Fl eet Street (a ra lond in ense da
prensa) . convida ao pbl ico.
posbel cliente la. que vea
inspeccionar os retratos. collidos
polo medio da luz. retratos que
comb in an. seg undo M iss Wigley.
"ma rabill oso gusto. del icadas co res
e que. asemade. podern env iarse
nunha ca rta. son portabais". Es a
boa razn publicst ica
co nvid ndo nos a visitar un estudio
fotogrfico. Na outra banda do
obxectivo. demostrando que se
pode trabal lar marxe da referencia
co mercial ou domstica. Julie
Margaret Cameron. da lil a de
Wight. crea os primei ros
M argar ita Ledo A ndin
documentos fotogrficos co
Primeiro nmero de
ma rchamo de Autora.
L/ FE. A foto de
A Cameron. exe rcendo a Margaret Bourke- White.
liberdade de se expresa r co pano de
fondo mitolxico que a con m ove e
que se sita moi prximo ao mundo
artrico. coller o real fotografibel
para citalo e acotalo a travs dunha
proposta esttica. dunha intencin
simbl ica. da potica do risco
persoal.
Vimos. po is. de puntar as tres
posibilidades tipolxicas da
prctica da foto e con el as a tres
actitudes da muller di ante do feito
fotogrfico: unha actitude
reproductora. t raslada para a foto o
mb ito familiar porque "a familia.
un ha vez fotografada. asume un ha
particula r realidade. f ixada no
tempo po lo seu retrato. retrato
slido contra un prtico ou unha
balaustrada de pedra". dinos Val
Williams en Women Photographers
(Virago. London 86); un ha act itud e
documentalista. a cons ideracin da
foto como e ido aoque se traslada a
rea li dade. como demostracin.
como proba no proceso histrico. e
neste mb ito entrar tanto a foto de
cienc ia. o rexistro . como a
magnfica foto documental que se
ase nta nas prime iras dcadas do
sculo XX: unha actitude de
intervencin. de compromiso co
real-externo ou persoal- na que
a foto fa ise citacin. escolla.
interpretac in do tempo e do
territorio co ncreto. espac io no que
entrar a id eo loxa - a concepc in
do mundo- e o desexo de
hexemona que nos abr igar
acc in para transforma r o "estado
41
Tina Modotti. de da cuestin". Esta posicin
Hollvwood cristal iza. pa ra ns. no movemento
Revolucin sufrax ista. na razn poltica da
Mexicana. De Mosc muller defendendo para s a
s Brigadas "Declaracin dos Dereitos do
lnternacionais. Home e do Cidad n".
Pero que asemade as
f otg rafas do movemento
sufrax ista trou xeron para o campo
da muller a decisin de constru r a
imaxe que se quere com unica r. a
capacidade para enfrenta r a foto
como un fe ito complexo, non
soamente tcn ico senn
comun icativo. que servir para
fa cer circu lar informacin. para
fi xar smbolos. para facer pasar
estereotipos ou para combatilos. E
as sufrax istas decidiron rachar coa
imaxe que o Poder Varn daba
del as e poer a anda r a imaxe que
e las propias desexaban aportar
escena pblica de primei ros do
scu lo: imaxe de modernidade. de
intelixencia e mesmo de beleza .
En La Histoire de la Vie Prive
( Perrot. A ri es. Duby) dsenos que
os sistemas total itarios soan con
reducirs persoas ao privado para
se ocupa r. as. os tales sistemas.
dos asuntos pblicos sen control
social . As. no tema que nos ocupa ,
interesar observar como va i
abandonando a muller o espacio
privado da foto e como va i
xurdindo. en interrelacin coa sa
condici n de f otg rafa e de xeito
inexcusbel. a cond icin
poltico-educativa. determinante
tanto da pericia tcn ica como da
orixe burguesa da fotografa. xunto
co desexo de modelar o seu propio
42
discurso e chegar a esa imaxe que
pretende de s.
Primei ro iso de tirar fotos foi
un estndar de Modernidade
-coma o deporte ou ir aos
espect culos-. prctica novedosa
que cond uce experimentalidade
no seo das vangardas ou ao
realismo. dcada dos trinta e dos
corenta coa guerra europea como
f in de c iclo. e niso de tira r fotos os
nomes de muller son excepciona is:
Tina Modotti -de Hollywood ao
movemento revolucionario
mexicano e s bri gadas na guerra
espaola-; Do rothy Lange
-traba ll ando para a reforma
Roosvelt- ; Edith Tudor.
fotoxornal ista. que fa r para o
Christian Science Monitor. no
1938. as fotos de nenas bascas
refuxiados e que autora de
foto-montaxes; Margaret Monk.
socia lista. da axenc ia Picture Post.
fundada en Londres por fuxidos da
Aleman ia nazi; Margaret
Bou rke-Wh ite que vn pa ra
Europa como corresponsal de Ll FE.
para Europa en guerra; Gerda Taro.
que marre na guerra civi l. Despois
deJas. vencidas as sas posicins.
veen os cincuenta. vn a
foto-glamo ur da muller doce de
maz que escoa dende os circuitos
pro- ianqui s da industria cultura l a
col lns. E a muller revltase para
pasar do g lamou r parodia.
provocacin. a luir outravolta nese
real que repele - 0 ia ne Arbus- e
de ande extrae o seu material de
contestacin e o rexu rdir feminista
nos sesenta-setenta.
 Agora. un ha vez mis. a muller Unha accin miliciana na Guerra Civil
vai a guerra e a guerra chmase fotografada por Gerde Taro. que Capa
Vietnam - Christine Spengler. fotografou por ltima vez.
Marie Lau re De Decker ...- Lbano
ou Nicaragua; agora. unha vez
mis. a muller non pide permiso
para desfacerse da imaxe de marca
que selle apn e entra ca seu tacn
afiado na rea da creacin
meditica e publicitaria para
enfrentar os seus clixs. como fai
a Kruger: "o vaso confort o
silencio naso"; agora. unha vez
mis. a historia da muller fotgrafa
ofrcenos un proceso
multiplicador no que certas
constantes -o mbito domstico.
a experimentalidade. o paso da
excentricidade para a stira. o
papel do entorno e a
fotoxorna lismo- condensan. para
ns a diferencia no obxectivo de
cada seu disparo. .A

43
FOTO VERDADE
poca de foto-verdade. de
foto-bis do texto. imaxe
descriptiva. densa en informacins.
que culm in a a influencia da
filosofa das lu ces. do positivismo
liberal burgus. Todo mostrbel.
poca dos fotgrafos-viaxeiros
que inaugurara John Thomsom na
China. Foto que non s a de
retrato ou repertorio patrimonial.
como no XIX.
Foto que agasalla ao cidadn co
abraiante ou co descoecido,
facendo pasar o territorio real para
o territorio visivo. Foto que se
publicita atravs de lbumes de
selos. como fixo Ksado. atravs de
libros. atravs por fin da prensa
grfica.
poca na que as ciencias
humanas. as ciencias sociais
conseguen fura r por entre as
disciplinas tradicionais e xa todos
seremos marxistas weber ianos.
poca na que un ha antroploga
de nome Ruth M atilda Anderson
M argarita Ledo A ndin
44
deixa a cidade de San Luis.
Missouri, e vn para a Galiza co seu
pai no 1924 e percorre Galiza como
a Xeracin Ns.
Visin optim ista do noso pas.
Visin en pormenor como manda o
naturalismo mentres a placa
sensbel imp n a necesidade de
planear porque cada disparo leva
tempo e porque pode que sexa
irrepet bel. Anda non posbel a
instantn ea. ags para o
militantismo fotogrfico. para os
pioneiros. e no rexisto simple do
real quedan pegadas da
intrahistoria que Lady Anderson
localiza en actitudes. en acenos. no
cotin da roupa como signo. nos
oficios. nas ausenc ias dos homes.
nas mulle res querendo se r
fotografadas. no munic ipal
atav iado de ento rchados que non
se atreve coas leiteiras. todas a
unha. que rin para a cmara na Ra
Nova santiaguesa.
Visin non racista de Lady
Anderson que se reflexar no
respeto lingua orixinaria dentro
do texto ingls. imaxe profunda de
mulleres atraendo as redes para a
praia. na arte do cerco. mentres a
brava. sentada. va inas conduc indo
con voz nidia: " H ala. mulleres. hala
por e-n-r-i-b-a! Agora. hala!".
Misin progresista que bate co
contraste como expresin de
diferencia. que tenta apaar a
complexidade de motivos para
certas accins como o tempo de
pose da xorobada para ficar nas
sales de prata para semp re. ela. a
tolleita que ergue a testa. terma do
seu ollar cla ro. tensa os labres con
seriedade compracida de foto de
casamento da poca. como
recordatorio. E a fotgrafo de
Missouri sente que as e quere
que saibamos os dados de contexto
para nos xustificar na complacencia
desta imaxe de aleixada que te mira.
muller sen dependencias. s de
Deus. "Toparmola descalza na
procesin. cntanos Lady
Anderson. e voltamos topa la a ollar
aos cabezudos. aos xigantns. O
pano negro. o vestido gris".
Fotos sen trampa. foto de
complicidades entre a cultura do
suxeito. do actor. e mis o fotgrafo
e mis o degrau de
desenvolvim ento tcn ico .
Foto que ten que ser estanta e
querid a. Foto-exibicin na que che
chega a facer grac ia esa seorita
acompaada. que todo o quere
saber. desde a cal idade do pano
que vistes at a aparallaxe para a
produccin do lio. Ou Lady
Anderson esforzndose por te reter.
mentres vas para o muo. porqu e a
atoa a ta imaxe pr imitiva. cor
escura e brillo de aceite na pel. e
d iche se ce rto que as campesias.
ac, ado itan facer ve rsos. e ti fas
por non te botar a rir. E cando di se
ti tes fe to ve rsos algunha vez.
segues sen te escachar a rir por
educac in e vaste ind o despo is de
lle desexa r que quede con Deus.
Foto verdade. que se
interrelaciona no texto e na toma
con cadanseu mbito de vida.
poca de heroes como Miss
Ruth. esta irlandesa que veu de
Missouri . .&
A MULLER NO XORNALISMO DEPORTIVO
A incorporacin da muller s
tarefas da informacin deportiva.
estase producindo. especialmente
dende a pasada dcada dun xeito
notorio e irreversible.
Correspndese co auxe do
xornalismo deportivo nos ltimos
anos. que se pode cal ificar de
espectacular sen reservas de mis.
Factores de diversa ndole.
especialmente econmicos e
cultura is. atpanse no cerne desta
"euforia" informativa en torno
heteroxneo mundo do deporte.
circunstancia que non pasa
desapercibida s mulleres que
estn a desenvolve-lo seu labor
profesional nos medios de
comunicacin social.
A cobertura destes mltiples
acontecementos deportivos
basase fundamentalmente.
alomenos nos medios audiovisuais.
nas retransmisins que achegan en
directo estes eventos cada vez
mis numeroso pblico interesado.
Estas narracins constiten un
tradicional couto pechado de voces
e rostros mascul inos. no que as
mulleres. sen prsa pero sen pausa
estn a tomar posicins. As dos primeiros medios en
mesmo. non un fe to cot in promocionar mulleres a postas de
atoparmos crn icas. artigos ou
comentarios as in ados por mulleres.
tanto nas seccins deportivas da
prensa diaria e semanarios. coma
na prensa espec ializada. mais
paulatinamente va nse facendo sit io
sinaturas de mul lere s que
pretenden acadar un lugar na
prensa escrita.
Xunto s anteriores
desigualdades cuantitativas ex isten
M ara Xess Fern ndez
outras discriminacins cualitativas. informadores. favorezan a total
anda vixentes e que obstacul izan a equiparacin da muller. lonxe de
plena integracin da muller no arbitrariedad es e desigualdades
xornalismo deportivo. Por un ha que lle impidan unha escolla en
banda existe a tendencia a 1 iberdade.
" feminizar" este tipo de
informacin. pretendendo que as
mulleres fa len exclusivamente de
deportes practicados por mulleres.
Por outra. a existencia de
determinados deportes nos que a
presencia masculina
prcticamente exclusiva. contribe
afastamento das xornalistas do
tratamento e seguimento
dalgunhas modalidades deportivas .
A case ningun lle estraara ollar
ou escoitar unha retransmisin de
atletismo ou natacin realizada por
unha muller. por poer un exemplo.
Pero anda resulta cacofnico para
moitos ouv ir un go l cantado por
unha muller.
Finalmente o xornalismo
deportivo non unha excepcin
resto das profesins en relacin coa
teimuda e repetida relegacin da
muller a postas de "cocia". De
precursora pdese calificar
televisin en senso contrario. ser
coordenac in e direccin de
espac ios deportivos.
En conclusin. o panorama
descrito est lonxe de ser ptimo.
pero se ra inxusto deixar de
recoecer e sal ienta-los
importantes avances acadados nos
ltimos anos. Se cad ra as
pecul iaridades desta profes in na
que lectores. ouv intes e
telev identes. elixen e sit an os seus
45
A DISCRIMINACIN. TAMN NOS XORNAIS
Nos xornais galegos traballan na
actualidade 322 mulleres. que represen-
tan o 29 .1% da plantilla total destes me-
dios de comunicacin. Como norma
xeral. a meirande parte das mulleres
ocupan postas non especializados e a
sa antigidade nas empresas raramen-
te supera os cinco anos .
No xorna li smo galego, igual
que est a acorrer no do resto do
estado . rexlstrase nos ltimos anos
unha masiva incorporacin das
mulleres mundo laboral. Sen
embargo algns dos medios
escritos de mis tradicin no Pas
Galego amasan un ha clara
reticencia incorporacin das
mulleres s pastos de
responsabilidade. Na actual idad e
nicamente o "Dia ri o 16 de
Galicia" ten un ha redactora xefa.
mentres que noutros xornais como
poidan ser " La Voz de Galicia". " El
Correo Gallego" ou "Atlnt ico
Diario " os postas mis altos que
ocupan as mulleres son as xefatu ras
de seccin.
Esta anlise da situacin da
muller na prensa escrita ga lega
fxose en base a datos fac ilitados
polas propias empresas. En tdo los
casos aseg rase que non ex isten
diferencias salarais en razn do
sexo. pero o que resulta evidente
que as mulleres teen moitos mis
atrancos hora de acceder s
postas de maior responsabilidade e
prestixio . Mesmo tendo en conta
que hoxe son bastantes mulleres as
que ocupan xefaturas de seccin
resulta bastante difcil que se trate
das parcelas que tradicionalmente
A velina B arreiro
46
se cons id eran de m is importan cia
no eido informativo. Por regra xeral
son os homes os que acadan a
responsabilidade nas seccins de
poltica. informacin municipal ou
economa. Pola contra. as mulleres
ocpanse maioritariamente doutro
t ipo de informacins co mo son as
cultura is, educac in e san idade.
que son cons ideradas menos
t ra scende ntais polas emp resas . lsto
supn que as xorna li stas galegas
teen poucas posibilidades de
acadar un maior prestixio
profesional. o que provoca que as
oportun id ades de mellorar a sa
situac in laboral sexan tamn moi
escasas.
A pesares do aumento reflexado
nos ltimos anos en canto
in co rpora cin de persoal feminino
s xornais. a diferencia. tanto
cuant itativa como cual itativa, entre
mulleres traballadoras e homes
segue a se r moi grande. Dos datos
facilitados polos nove xorna is que
saen diariamente r a no Pas
Galego, desprndese que a plantilla
total das emp resas de 1 .104
persoas. das que 322 son mulleres,
o que supn un ha porcentaxe do
29,1%.
A med ia de perce pcin s
econm icas mis baixa nas
mulleres. Pero. segundo as
empresas. isto non obedece a un ha
discrim in ac in sa larial en func in
do sexo. senn feto de que as
t raballadoras ocupan postas de
menor relevancia e a sa
antig idade no xornal acostuma a
ser moito mis baixa. As emp resas
non ofrecen sen emba rgo .
ningunha exp lica cin destes dous
factores .
Todos coinciden en salienta r
que nos ltimos anos se est a
producir un cambio no panorama
laboral dos xornais galegos. lsto
ntase fundamentalmente na rea
de redacc in. xa que cada ano a
oferta de emprego conta con mis
asp irantes mu ll eres . Son cseque
sempre xoves que rem atan a
carrei ra de Ciencias da
1nformacin. e despois de ter
realizado prcticas en diversos
medios durante os verns.
pretenden accede r seu primeiro
posto de traballo.
marxe dos datos facilitados
polas emp re sas. as mulleres que
traballan nos xorna is ga legos
co in c iden en indicar que a sa
situa cin laboral bastante
deficitaria. Ama is dos problemas
xeral izados na profesin. refe rid os
inseguridade no posto de traballo,
baixos sala ri os exornada laboral
moi por rib a da que se recolle na
lexislac in. as traballadoras da
prensa esc rita teen que
enfrentarse problema da
d ificultade pa ra acceder a un ha
catego ra laboral mis alta ou a un
posto de maior responsab ilidad e.
En def initiva. a mull er na prensa
ga lega est moito mis asoballada
que os seus compae iros de igua l
catego r a.
AS MULLER ES EN CADA
XO RNAL
O " D iario de Pontevedra" o
xo rnal galego qu e conta con menos
mulleres na sa plantilla. O nmero
total de trabal/adoras nesta empresa
de 33. do que unicamente 4 son
mulleres. Unha delas ocpase das
tarefas de administracin. e as tres
restantes son teclistas. Para este
xornal traballan tamn sete
repartidoras que non estn
includas na plantilla. xa que a sa
vinculacin laboral coa empresa
de meras colaboradoras.
No "Correo Gallego" a plantilla
total sitase en 1 35 persoas e
cseque un 50% son mulleres.
concretamente un 48 .1%. se ben a
meirande parte delas adicanse
reparto do xo rnal. En
administracin traballan un total de
5 mulleres e no departamente de
publicidade unha. No
departamento de totocomposicin
traballan 8 mulleres e. por ltimo.
en redaccin as mulleres son 17.
Fontes desta empresa aseguran que
non existen diferenciais salariais
dentro do mesmo nivel laboral.
pero o certo que as nminas das
mulleres son mis baixas que as
dos varns debido a sa escasa
especialidade no posto de trabal lo.
No "Progreso" de Lugo a
plantilla total de 95 persoas.
Delas 18 son mulleres. Das estn
en redaccin. unha en
administrac in. 3 en talleres e 12 en
reparto. A antigid ade media neste
caso de 3 ou 4 anos. e as
diferencias sa lariais non ex isten.
pero a situacin das mulleres moi
simi lar dos outros xornais .
A plantilla total no " Ideal
Gallego" de 99 persoas. das que
24 son mulleres. 11 figuran na
plantilla como tcnicas e
administrativas. das estn
includas en tarefas de limpeza. e
por ltimo as 11 restantes
desenvolven o seu traballo nas
seccins de dobrado e reparto.
O salario medio por
traballador-home supera as
143.000 pesetas. mentres que no
caso das mulleres a remuneracin
media sitase en torno s 1 30.000
pesetas. Segundo a empresa isto
d bese tamn escasa
cualificacin laboral das mulleres e
a pouca antigidade na empresa.
" La Voz de Galicia " o xornal
galego coa plantilla mis elevada.
Conta na actualidade con 381
traballadores dos que 1 01 son
mulleres repartidas do seguinte
xe ito: 29 en redaccin . 17 en
tarefas de administracin. 3 en
talleres e as 52 restantes asignadas
secc in de peche. A antigidade
media das mulleres neste xo rnal a
mis alta con respecto resto dos
xo rnais galegos. xa que se cifra en
torno s 14 anos.
A media de idade das
traballadoras do xornal corus
de 42 anos. Nestes momentos
ex isten das xefas de seccin.
Polo que respecta xornal
ourensn "La Regin ". este conta
cunha plantilla total de 111 persoas
das que n icamente 1 O son
mulleres.
Por categoras laborais. as
mulleres que traballan neste xornal
ocupan os postas de redactoras
(5). arquivo (1 ). operadora de
FOTOCELINA
47
informacin (1 ). adm inistracin
(1) e xefa de secc in ( 1 ). O salar io
medio destas traba ll adoras sitase
en torno s 97.000 pesetas.
"Atlntico Diario" de Vigo te n
na sa plantil la 35 persoas. Este
nmero tan ba ixo de traballado res
dbese fe to de que soamente se
realizan na cidade olv ica os
trabal los de redaccin.
administrac in e public idade. xa
que as tarefas de impres in lvanse
a cabo nos talleres do xorna l
ourensn "La Reg in".
As mul leres que pe rtencen
plantilla deste xorna l reprtense nas
d iferentes secc ins do seguinte
xeito: 5 en redacc in, 3 perforistas
e tecl istas. 2 axudantes de
redaccin, 1 en documentacin. 1
no departamento de administrac in
como aux ili ar e outra no
departamento comerc ial.
No "Fa ro de Vigo" a plantill a
actual de 185 persoas. Oeste
nmero total 66 so n mulle res. que
se reparten de acordo coa segu inte
distribuc in: 13 en redaccin. 13
en administrac in. 2 en serv icios
auxiliares e limpeza. 6 na secc in
de peche e 32 en reparto .
Finalmente no "Dia ri o 16 de
Galicia". o ltimo xorna l apa rec ido
na comunidade ga lega, son 30 os
traballadores, dos que 19 son
mulleres. Tamn neste caso a
seccin de impresin non se in cle
na lista. pois ex iste un acordo con
outra emp resa que conta co seu
propio persoal.
Neste xornal vigus as mu ll eres
distribense do seguinte xeito:
48
nove en redaccin. un ha en tarefas de adm inistrac in.
adm inistracin e das en public idade. reparto ou limpeza e a
public idade. Este diario o n ico sa relacin co mund o da
que conta cunha redacto ra xefa. informacin cas ual. Polo tanto
que xa ocupaba este cargo cando o podemos co nclur que a presencia
xo rn al se denominaba "D iario de fem inina na informacin escrita
Galicia" . seg ue a ser red ucid a e que pese
Por porcentaxes, o "Co rreo ca rcte r "p rogres ista e
Gallego" o xorna l que conta cun democrtico" do que alardean
maior nmero de traballadoras. que mo itos dos xorna is galegos. a
supoen exactamente o 48. 1% da mul ler enco ntra anda d if icultades
planti ll a. A continuac in sitanse para acceder s postos de
"Atlnt ico Di ari o" e "D iario 16 de responsabilidade e prestix io. _.
Gal icia". ambos de recente
creac in e nos que a presencia
laboral fem inin a do 40%. O "Faro
de Vigo". xo rn al decano da prensa
espaola. conta cun 35,6% de
mulleres na sa plantilla. das que a
me irande parte corresponden
seccin de reparto e teen un ha
antig id ade mo i elevada. pero con
percepcins sala r ais moi ba ixas .
" La Voz de Ga li cia" ten un
26.5% de mulleres na sa plantilla.
Segue o " Id ea l Gallego" cun
24.2%. a continu ac in " El
Prog reso" cun 18.9%. " La Regin"
cun 16.2% e por ltimo " El Diario
de Ponteved ra" ondea
partic ipacin feminina sup n
unicamente o 12. 1%.
Por outro lado encontrmonos
co feto de qu e das 322 mulleres
que traballan na prensa esc rita
galega unicamente 83 figuran na
secc in de redaccin. o que supn
que s o 25.7% destas trabal lado ras
se ad ica n as ta refas info rm at ivas.
As restantes 239. dic ir. as tres
cuartas partes do persoal fem inino
dos xorna is estn as ignadas a
MULL ER E XORNALISTA. UNHA REALIDADE SEN CLICHS
Na propia experiencia persoal.
acumulada e madurada polos anos.
ser muller nun medio de
comunicacin foi un problema a
superar. pero non mis grande que
o de calquera outra que se enfrente
a un traballo no que os homes son.
ademais de maioritarios. froito dun
proceso cultural. favorables uns a
se reeducar e adaptarse a un ha
realidade compartida. e perdidos
para sempre aqueles outros que.
satisfeitos do resultado do falso rol
que adoptaron. seguen a cultivar a
sa "masculinidade". Por eso. o
peor non que te discriminen.
senn que te protexan e
subestimen. convencidos do seu
control ou confundidos pola nasa
presencia activa en tdolas ardes.
A profesionalidade non se mide
polos parmetros do sexo. anda
que nun xornal. ser home ou muller
pode. e non necesariamente.
restarlle ou sumarlle graos cando se
plantexa en termos de valores
absolutos. tanto pola adicacin que
require como polo vagar que esixe.
de balde e sen tempo. Pero non
existen fronteiras nin mdulos para
medir a capacidade nin a entrega.
cuestin de responsabi li dade e de
plantexarse o u non de face r
compat ibl e a profesin coa vida
familiar. o que non deixa de ser
un ha opcin responsable. Sempre
as. en cal quera arde da vida. pero
neste caso fa ise mis notorio polo
tempo sen medida. porque as se is
horas de xornada labora l poden ser
oito ou dez. das a pleno
rendimento e catro de espera
infru ctuosa ou todo un da vaite a
Concha Pino
saber con qu tema o u liorta
inesperada.
Algo que semella tan nimio
fundamental. Porque nun xornal
hai horarios. pero poden supoer o
alonxamento da ra. da
informacin directa. do contacto co
mis fermoso que ten esta
profesin: vivila de cerca. Por eso
supn certas renuncias ser
xornalista se se ten un ha familia
esforzos que non teen
contrapartidas. mis al das
pequenas satisfacc ins persoais.
De calquera xe ito. son limitacins
que non afectan fundamental nin
mis al das circunstancias
persoais.
Fra diso. a situacin non
peor nin mellar c dun home. Como
tampouco cuestin de sexo. polo
menos aparentemente. chegar a
formar parte da pliade de mandos
e pastos de responsabil idade. se
diso se tratase. Esa pode ser outra
opcin. a que se chega se se pode.
pero que en calquera caso non est
vedada para a muller. O problema.
cando ex iste. a nivel de
lexislacin laboral. de decisins
polticas que eviten -e non nesta
profesin senon en todas- que
sexamos menos 1ibres para poder
arriscar se decidimos ser nais.
cando non existe discriminacin
salar ial nin profesional. polo menos
formalmente.
A loita individual. Ten que se r
a muller. no caso dos medios de
comun icac in e en moitos outros
donde se teen conque rid os os
dereitos bsicos como
FOTOCELINA
49
 traba ll adoras, a que faga prevalece r desnortadas como a de supoelas
a sa vala como profes ional. Non cmpl ices fci les. inxenuas
llevan fa ltar atrancos. Demostrar profes iona is ou sens ibl eiras
que pode facelo ben tamn llo van incapaces. Grandsimo erro o de
es ixir s homes. pero perdase nos quen cae niso. and a que
menos cando nos sae ma l ou evidente que ex isten prototipos
simp lemente peor. Corremos o para todo, tamn nesta profesin.
ri sco de que se nos situe en pero por mbolos dous sexos.
secc ins "brandas" sen moitos O que penseque a muller
v isos de remonta las. ou que a priori predomina sobre da profes ional
se penseque non seremos capaces est nun erro ou . como fcil
de da -la talla para certo t ipo de supoer. ten razn. porque unha e
informacins. out ra son indisoc iables e non
Cabe pensa r at que ponto non preciso poerse altura dun home.
nos de ixamos ir nesa corrente pretender selo, para ser unha
cmoda. Porque se podera mesma coa consecuencia do sexo.
cons iderar o "valo r" que demostran do ca rcte r. das circunstancias e
certos homes para poder esta r at do espri to profesional que se
frente daquelas parcelas propoa ou sexa capaz de
supostamente " importantes" e. desenvolver. Sucede a mido que
pola contra. a intelixencia de ce rtas o home est por riba do
mulleres para desbotar cometidos profes iona l. O caso saber en qu
que. sendo realistas . non ll e medida e con qu fins. O demais
interesan a pesar do "bri ll o" que se son tpicos que ns e s ns
lles confi re, mis al da realidade. A
van idade chganos a todos. Esa
ternos que desterrar .

debilidade fai sucumb ir va lor e
inte li xenc ia. confundndose as
mu ll eres na mesma gue rra que os
homes cando se plantexan
situac ins, de igualdade ou de
competenc ias desleais. nas que o
que interesa escalar.
Imp orta que a nivel individual
cada muller. dentro de calquera
medio de comunicac in. faga vale r
a sa profesionalidade. S as se
consegu ir que. frente a frente de
quen sexa. se vexa nela a unha
xo rnalista. E frecuente sufrir
comenta ri os que. a pri or i. situan s
xorna li stas en posic ins tan

50
MULLERES XORNALISTAS : UN TRNSITO ARREDOR DO CUARTO PODER

A tpica - o u non tan tpica .

segundo se mire- d iscusin sobre
as potencialidades dos sex os ten
cada vez menos consistencia. anda
que non /le falten partidarios que
acten como francotiradores de
cando en vez.
Pero a realidade encrgase de
demostrar a coto que a teora dos
sexos como susten tadores
exclusivos de determinados roles
sociais xa non se ten en p, porque
a case ningun /le interesa xa
defi ni -las tarefas como causa de
homes ou de mulleres.
O certo que cada da hai mis
mulleres capaces e dispostas
-condicins non sempre
converxentes. exactamente como
acorre cos homes- para asumir
competencias nos mis diversos
eidos sociais. E de fe to , cada vez
son mis as mulleres que estn a
ocupar postas de responsabilidade.
anda que sexa necesario recoecer
que esas responsabilidades non se
localizan habitualmente nas reas ~tn. n h .. ur~ un .1 CP!.t
lla
de influencia. Poderase dicir que a
u ''' 111n tk !.1Ca a HI.Hh..,J
muller cada vez manda mis, pero a
' 'l Cil J . tic ljuc ~ t lCUrr.t lo que
sa capacidade de decisin e de
influencia social segue a estar moi de ese pai: est .asegurada.
lln. tllHJ
limitada. A muller manda. pero non r ' ~: al I.HJo dt: la evacuacin del personal_ de
decide; outros. xeralmente homes. cn,h ..qad ..t .,, c plantc:Jn otroll problemas ante los .
deciden o que el a ten que mandar tn: l.t wrnund sd llllt:r n ,i c. tonal no puede quedar in-
ou ordenar . Xa que logo. a
influencia da muller na sociedade
u f ~rcn 1 r 'l 11 mcdJ d.!s de socorro a la poblacin
segue a ser moi cativa e, sobre mo el sb.t le llllH: nt o dd hol>pltal de S.an Juan.;
todo . mo i restrinxida. A muller
acta. maiormente. como
()
1 1
rr ) . ao l debe at:t uar con celeridad en
te p Hlt' l'<, r Olr a p.irlt: hace falta potenciar una
inte rm ed iari a do poder de decisin.
lC.:C 011 tnt~:rnac t o n .ll lo lllfi \ tlirct' IJ Pi> 'lblt: rur..~
Por outra banda . e ags rrc 1 t!1;.H lr,<>r .tr lllt l tk h u~ ttltd .:J t l . 1 , ~
excepc ins moi contadas - pero
FOTO CE LI NA

Isabel A . Lorenzo

51
que paga a pena contalas-. a
maiora das mulleres que acadan
postas de responsabilidade. dicir
as mul leres-xefas. esq uecen
deseguida a sa cond icin de
muller e mimetizan. por
comodidade ou porque non teen
outro referente e tampouco a
van tade de crea lo. os
comportamentos dos que estn no
seu mesmo nivel profesional. os
homes -xefes. Con esta actitude. a
mul ler. consc iente ou
inconscientemente. desprndese
dunha parte esencia l de si mesma e
renuncia a exe rce - las sas propias
e singu lares potenc ial idades. E se
ese renunciamento mis ou
menos perceptible en case tdalas
reas ande a muller desenvolve a
sa actividade profesiona l. nos
medios de comunicacin ande se
revela dun xe ito bastante explcito.
Son mo i poucas as mulleres
xorna lista s que alcanzan empregos
de responsabilidade nos medios de
comunicac in. pero. amais. esas
poucas non exercen esa
responsabilidade cunha concienc ia
definida de muller. Hai excepcins.
certamente. pero na xene ralidade
dos casos non ex iste esa
conc ienc ia . Se a houbese sera
lxico pensar que a dignidade da
muller como persoa non resultara
tan maltratada como o est a ser
nos medios de comun icacin con
demasiada frecuencia.
Por regra xeral. a muller
participa da agresividade e da
compet ividade que caracterizan
hoxe meirande parte das
52
act ividades profesiona is e s
relacins que se producen dentro
delas. O xo rnalismo non
ningunha excepcin; antes ben.
pode r ase util izar como paradigma
de profesin competit iva ata case a
crueldade. Un destacado
columnista ca lifi couna de cain ita.
Pero esa dureza na que se
desenvo lve a profesin
interiormente. non debera impedir
unha ce rta e necesaria
sol idariedade de clase cando a
muller se converte en noticia. Non
se trata de manipula-la realidade o u
a informacin que se ofrece dela ;
trtase soamente de reivindicar e
poer en prct ica un ha mnima e que sobran as definicins e mesmo
indispensable sensibilidade e.
tamn. eso que se chama "un
elementa l respeto". Porque. por
bota r mando exemplo mis
chamativo. resulta difc il de
ente nder que un ha muller alcance a
categora de noticia po lo simple
feito e a persoal decisin de non
levar bragas. anda que esa mesma
muller. por outra ser ie de
circunstanc ias. si reuna os
requ isitos que a fan noticiable.
Porque. u - lo interese informativo
da famosa foto? U- lo seu valor
obxectivo? Que se pretenda con
eso? Pois. o que se conseguiu:
multiplica- la difusin e a tirada
dunha publ icacin. anda a costa
de rebai xa- la d ignidade unha
persoa.
Hai unha responsab ilidade
ev idente nas mulleres que traballan
nos medios de comunicac in; unha
responsabilidade que. tamn
ev id entemente. non se exerce. Ha i
que recoece r que tampouco
doado. pois o actual sistema de
relacins sociolaborais no mundo
da comun icac in non atura
gustosamente xestos testimoniais
nin. moito menos. ce rto tipo de
reivindicacins.
Con todo. nin a eses nin a
calque ra outros atrancos
debranselles supoer cons iste ncia
dabondo para impedi-la busca e a
prctica dunha mnima coherenc ia;
dicir, unha coherencia de
pensamentos e comporta mentas.
ben certo que hai momentos -e a
historia coti est chea deles- nos
as palabras; mis. fronte s abusos.
anda que semellen estar
soc ialmente asumidos fo rza de ser
re iterados. non hai po r qu calar nin
permanecer innimes.
O xo rn al ismo . ante todo. un
oficio intelectual. que se pode
exercer con maior ou menor
eficienc ia. mesmo co n mo ita ou
con nin gunha. segundo a
fo rm acin. o ta lento e as
oportun idades de cada quen. sen
esquecer a amp la gama de
determinantes. cond icionantes e
contam in antes que ha i que sortear
cando se est dentro.
A funcin dos med ios de
com uni cacin canta- lo que
aco rre. informar; pero informar
nunca foi. nin o ser. unha tarefa
doada. Estmolo a ver decote. A
misin do xorna li sta cons iste en se r
testemua e notario da rea li dade.
mesmo da que se pretende ocultar.

Tampouco doado nin agradable
escarvar no lixo. pero s veces
cmpre facelo, anda correndo
riscos.
Antes que face-la louvanza do
poder e dos seus acertos. o
xornalista ten a abriga de
denuncia-los abusos e as
corrupcins que se fan desde el
ou seu abeiro. procurando
sempre a maior aproximacin
posible verdade. O labor do
xornalista . en definitiva. un labor
crtico. porque para eso -o u
suponse que o - un intelectual.
que lle deberan pagar non tanto
por escribir coma por pensar.
Pese a todo. o sometemento
empresa. dicir a quen paga,
un dos rasgos que caracterizan as
relac ins laborais nos medios de
comunicacin. alomenos neste
pas. O traballador pode escoller
entre exerce-la sa sumisin dun
modo activo. aceptndoa coma
algo natural. ou pasivamente.
aturndoa sen opoer resistencia.
deixndose levar. Calquera das
das frmulas representa o
camio mis doado para
progresar profesionalmente. e
tamn a va mis cu rta para
instalarse na mediocridade. As
empresas sbeno. pero non lles
importa. porque a mediocridade
o caldo de cultivo no que medra
hoxe a sociedade; os
traballadores tampouco o
ignoran. pero moitos prefiren
deitarse fronte sol que mis
quenta -os cartas. qu outra
causa podera ser-. antes que
-
sumi-lo compromiso dunha
profesin mis ben incmoda.
Oeste xeito, un oficio que se
tia que significar polo seu pulo
crtico e amparador da conciencia
social. estase a converter para
moita xente nunha profesin mis
de asalariados. a ma iora mal
pagados. cunhas esixencias ticas
cada vez mis reducidas.
desprovista de transcendencia e
con cada vez menos prestixio
social.
Desde hai uns dez ou quince
anos. vnse producindo unha
crecente e masiva incorporacin
das mulleres exercicio profesional
do xornalismo . Obxectivamente.
un feito interesante. que provoca
un ha elemental reflexin: por
qu?. cal a causa ou as causas
desta progresiva concorrencia
feminina, moi superior. por certo.
rexistrada noutras profesins ou
noutras carreiras universitarias?
Non posible. evidentemente.
unha resposta unvoca. pero parece
bastante probable que o papel
desenvolvido polos medios de
comunicacin durante a transicin.
a favor da democracia. contribuse
a idealizar anda mis un ha
profesin xa idealizada dabondo. A
posib ilidade de viaxar. de coecer
xentes. de presenciar
acontecementos importantes. son
outros tericos atractivos que. sen
dbida. contriben a empuxa-la
xente cara xornalismo. Por outra
banda. a muller accede a
U niversidade en proporc ins cada
vez m is elevadas. sobre todo en
comparacin con hai das dcadas.
De modo que non ten nada de
estrao que moitas mulleres tenten
facer do xornalismo a sa
profesin, o seu medio de vida. e
que tamn sexan moitas as que o
conseguen.
Ante este feito. que xa ten
menos do que tivo de
extraordinario. xorde outra
reflexin algo mis complexa: ten
a muller algo orixinal que achegar
xornalismo? ou dbese contentar
con copiar. e de paso perpetuar. as
pautas masculinas -non
necesariamente machistas. anda
que tamn- que dominan na
profesin.
O xorna lismo non unha
ciencia exacta e inmutable. Est
aberto e sometido a todo t ipo de
pulas: desde a creatividade ata a
experimentacin. pasando pala
especulacin e a intoxicacin.
Ouizais cando as mulleres
xornal istas saibamos recoecer e
introducir nel os nosos propios
pulas. daquela pode que esteamos
en condicins de beneficirmonos
dun anaco do cuarto poder.
De momento. andamos
arredor . .A
53
1M AX E DE M U LLE R
Cando os creadores de Spiting
lmages radicalizan ata a parodi a s
persoeiros que ocupan as pxinas
dos xo rnais. e conve rtidos en
pla stilina soerg uen as sas
act itud es mis exem plares. aparece
semp re unha muller. Margaret
Thatcher. E apa rece con gravata.
t raxe mil-raias. cav iland o en voz
alta as ltimas decisins polticas
(tres militantes do 1 RA asas inados
en Gibraltar) mentras mexa. por
suposto. no urinario de caba leiros.
Porque a Thatcher un hom e.
Coas sas prolas-ovo nas orellas e
esa tace de ca rton . Porque a
Th atche r est para rep rodu cir.
mesmo na im axe sa. valores do
varn- poder. e o va rn identifica o
co ncepto do se u se xo coas noticias
importantes - di nos a Tu chmann-
e o feminino vaise para a periferia.
dicir. o fem inin o vaise para pxinas
especia is. para espectcul os. para
sucesos. O femin in o para a prensa
a funcin nutricia . Se non. a muller
entrar nas sas pxin as can do
M argarita Ledo Andi n
54
asimi le conducta de va rn. O
feminino para a prensa o afectivo.
Por iso a im axe de muller cumprir
para informacins de violencia.
N un estudio de Secanella e
Fagoada . publicado polo Instituto
de la Mujer. a partir da obse rvac in
dunha mostra de xornais de lite e
pop ul ares. que son a referencia
dom inante para as empresas
ed itoras - El Pas. Diario 16. ABC
o u La Vanguardia e El Peridico de
Catalunva- sabemos. con todo
luxo de cadros compa rativos verbo
da poboac in fem inin a activa ou da
in cidencia da muller na accin
polti ca. que soamente somos
protagonistas nun 7 por cento dos
textos (frente ao 93 por cento
mascul ino) e entre un 12 e un 22
por cento nas imaxes. Somos. po is.
mis fotografiables que notic iabl es.
no senso ornamenta l que tn a foto
en prensa. Senso ornamental que
podemos face r extensivo para a
escrita. poisque ese cativo 7 por
ce nto cscase en x neros como a
entrevista ou o billete. mis ca nas
informac ins de actualidade.
Se nos fi xa mos na imaxe. a
traveso dese 12-22 por ce nto os
Medios fabrican un prototipo
fem inino contrad icto ri o co
contexto social e cultu ral no que se
insere a muller. Segundo a prensa
seriamos. fundamentalmente. e por
orde de apar ici n: actri ces.
deportistas. artistas plsticas.
xo rnali stas ... e estariamos
rep resenta das nesta temtica: oc io.
ca rpo . letra s. nais ... Se crramos na
imaxe qu e os M ed ios arte llan
arredo r do ser muller. crerimonos
artistas . Porque mis da metade da
foto publicada do su xe ito-muller
o de profesionais do espectculo.
Anque. como sector de traballo .
soamente representen o 3 por cento
da poboacin activa.
Frente s que defenden que os
Medios reflexan rea li dades
obxectivas. as anlises situ nnos a
ca rn doutra lia de pensamento.
aquela que entende que os Medios
fo rmul an inte rpretacins de
realidade e conforme a sa
estratexia comun icativa. constren
realidade.
E o crite ri o dos Medias.
trasladndose estatus de rutina
- do que nin se cuest iona nin
criti ca-. d iscriminatorio.
impostor. e de ix rm o lo pasa r
convrtenos en consentidas ou en
encub ridoras. Fai de ns opoentes
s avanzas que para o pensamento
contemporneo trouxo o
fem ini smo.
Avanzas como a unidade
expe renc ia /co nciencia . Como o
entendeme nto de procesos
unitarios nos que co in cidan
act itude e op inins. o subxect ivo e
ma is o obxectivo. a transfo rmacin
do rea l e non a panopl ia f orm al e
litrx ica das declarac ins .
Por iso. despois de ve r a
imaxe- final-de-congreso na que as
mulleres lle gu ind an flores s
compaei ros. nunca cre ri amos nese
25 por cento de representa cin de
mulleres no PSO E-pode r. Mulleres
ornamento de va rns. Bolas de
osxe no . .A
D E HOLA! AVOGUE
A PENETRACIN DO
CAP ITAL INTERNACIONA L
NO SECTOR DA PRENSA
FEMIN INA.
INTRODUC CIN
O sector da prensa dirixida
muller seguiu un desenvolvemento
ascendente desde que. al po lo
1800. empezou a sa anda ina a
decana dos medios de
comun icac in: a prensa escrita 1.
Moi pronto se vislumbrou un ha
audienc ia potencial formada por
mulleres. en contrapos icin
audiencia doutros t ipos de prensa
(d iarios de contido ideolxico.
revistas literarias: satricas. etc.)
que tian como recepto r ao pblico
masculino fundamentalmente. A
divisin en razn de sexo foi. xa
que lago. determinante para o
florecemento dun secto r de prensa
espec if icamente dirixido muller:
desde as primeiras revistas de corte
aristoc rtico que difundan a moda
parisina entre as seoras da alta
soc iedade. pasando pala
in co rp orac in da mull er de clase
media e t raba ll ado ra audiencia
potencial deste tipo de prensa. ata
o auxe e afianza mento das rev istas
fem inin as e a cha mada "p rensa do
co razn" tal e co mo as coecemos
na actua li dade. s leva n
transcorrido dous scul as de
historia.
Como natural. a prensa
dirixida mull er ex perimentou ao
longo de todos estes anos as
transformac ins prop ias do secto r:
desde unh a produccin artesanal
Juana G all ego
na que o auto r ou auto ra era ao
mesmo tempo director. redacto r.
impresor e repartidor do peridico.
ata configu rar un dos sectores
econom icamente mis boiantes dos
actua is medios de comunicacin de
masas. E neste proceso. en Espaa
temas asistido evo lu cin. en moi
poucos anos. da empresa de prensa
de ca ri z familiar a outra de frmula
e cap ital internaciona is.
Neste sentido. o sector da
prensa para a muller en Espaa
difire do comportamento
obse rvado noutros tipos de prensa:
practicamente ningn dos grandes
grupos de prensa internacionais
mostrou interese por investir en
empresas periodsticas espao las.
Os grand es g rup os internacionais
mstranse espec ialm ente
cautelosos ante a posibilidade de
investir no sector de prensa diaria
ou semana l de informac in xera l.
1.- Prensa para a muller e
tradicin familiar: a combinacin
perfecta do franquismo.
A meirande parte das empresas
que publicaron revistas d irixidas
muller en Espaa fo ron ini ciadas e
xestion adas por unha fam il ia.
Empresas familiares foron - e
co nti n an a ser- algunhas das
rev istas deste t ipo con mis
tradicin no pas. Anton io Snchez
Gmez e a sa muller. Mercedes
Junco. funda ron en 19 44 Hola !.
quizabes a rev ist a mis
rep rese ntati va de toda un ha
dete rm inada poca da Hi storia de
Espaa. M ort o o se u fundador en
1984. cont ina coa direcc in o seu
55
filio. Edu ardo Snchez Junco. quen
iniciou un proceso de expansin
coa publicacin de Helio. a vers in
ingl esa da rev ista.
Outro grupo periodstico de
tradicin familiar El Hogar y la
Moda. S.A. que ed itou ata 1987 a
rev ista Hogar y Moda. hoxe
desapa rec id a. pero que se mantivo
nos quioscos desde abril de 1909.
senda un ha das revistas que
disfrutou de mis long a vida de
todas cantas coecemos2 El Hogar
y la Moda desapareceu xustame nte
en novembro de 1987 a
consecuencia -como veremos
mis adiante- da nova situacin
que viva o sector de prensa di ri xida
muller. Hogar y Moda
transformouse en Y Moda. un ha
sofisticada revista mensua l volcada
no tema que lle d ttulo.
A prensa HYMSA ( Hoga r y
Moda. S.A.) naceu cun cap ital de
cinco mil pesetas. e chegou a
converte rse. co paso do tempo.
nunha das emp resas fam iliares de
mis prestixio do secto r. Lecturas
foi un dos primeiros suplementos
xurdid os da revista-matriz. e a sa
evolu cin d i nos moito do
acontec ido en Espaa a pa rtir da
guerra civ il : dunha rev ista
emine ntemente literaria ande
publicaron a partir de 1921 as
plumas mis relevantes da poca.
pasou a se r un dos productos mis
xenu in os da chamada "p rensa do
corazn" . Esta transfo rm acin
dnos un ha idea de como a revista
se adaptou en cada momento s
c ircunstancias e ao mercado. Os
hb itos lectores da poboacin non
alcanzaban para manter unha
revista literaria. mentres a
popularizacin dos personaxes
clebres do cine. e mis
recentemente da televisin. fai que
se vendan 379.9323 exemplares
semanais de media.
Outra empresa fami liar que
publcou algunhas revistas di rx das
mullerfoi a editora de Garbo
(1953). Maria Fernanda Gan
Corts. que con linuou o seu filio
Mariano Nadal Gan e a filia
deste. Elisenda Nadal. Actualmente
a empresa Publicaciones Heres.
que ostenta os ttulos que maiores
vendas acada Pronto con 683.362
exemplares semana is e Superpop
dirixida a un pblico case
adolescente.
Todos os grupos de prensa que
vimos de no mear teen a
particularidade de ter sido
fundados antes ou durante os anos
mis duros do franquismo. e en
certa forma isto ntase no modelo
de muller aoque parecen dirixirse:
amas de casa de escasa cultu ra que
buscan dun pouco de
entretenemento. A muller recluda
" retirada da fbrica" que fomentou
a dictadura. dedicada sa famil ia
e aos seus "labores".
2.- Os anos sesenta: os p!ans de
desen volvemen to.
Esta situacin empeza a
cambiar relativamente a partir dos
anos sesenta. O modelo de muller
que o franquismo louvou est en
decadencia. Mesmo a propia
Seccin Feminina vaise replantexa r
56
a volta da muller ao trabal lo. As
condicins econmicas. a
necesidade demande obra e un
certo desexo de facer a Espaa mis
presentable no estranxe iro fai que
algns grupos inicien publicac ins
d irixidas s mulleres segundo
patrns das rev istas fem ininas
ex istentes no utros pa ses. As en
1960 nace Cristal que du ra nos
quioscos uns cantos anos. unha
revista que sae dos Obradoiros de
La Vanguardia e que se subtitula
"Revista quincenal femenina para
la mujer de nuestro t iempo". as
como ve muller da poca:
"La mujer de 1 960 tiene sus
caractersticas prop ias: mayor
prepa racin. mayor inqu ietud.
mayor nive l cu ltural; otros
problemas. otra vis in de l mundo y
hasta una cons ideracin nueva del
prop io destino. A esta mujer de
nuestro tiempo se dirige Cristal".
O momento econmico tan
favorable. que mesmo o Opus Dei
sente neces idade de lanzar unha
revista espec ficamente dirixida s
mulleres. En outubro de 1963 nace
Te/va. editada por SARP E
(Sociedade Ann ima de Revista.
Prensa e Edicins) Te/va acaba de
cumpl ir 25 anos. No editorial do
prime iro nmero fa ise a seguinte
declaracin de principios "soplan
por el mundo corrientes de
renovacin. de desarrollo
econmico; se abren a la mujer
nuevos hori zontes y es preciso v ivir
a la altura de las circunstanc ias. Eso
de " los derechos de la mujer" suena
bien. pero hay que estar a las duras
y a las maduras. Le es preciso estar
bien informada para que. al
aprender los derechos. entienda en
ellos el deber de trabajar-a escala
europea- con una mayor seriedad
y eficacia".
Te/va foi durante v inte anos a
representante dunha muller de
"clase". que sen abandonar a
importante misin que Deus lle tia
encomendada. saba compaxinala.
se era mester cunha dedicacin
profesional "de alto nivel". Nesta
revista mantivronse os principios
mis tradicionalistas sobre o papel
da muller.
Como tera que ser o momento
econmico en Espaa e a
importanc ia crecente de
pa rticipac in fem inina en todos os
mbitos da sociedade. que mesmo
o Banco de Bi lbao iniciou a
publ icacin dunha revista trimestral
d irixida muller. A rev ista naceu en
1969 baixo o suxestivo nome de
Diana e dirixase muller espaola
da seguinte maneira:
"Para t mu jer de hoy. que
trabajas y sueas. Para t. mujer.
que aspiras a un mundo siempre
ms digno y justo. para t mujer
comprometida con la lucha de cada
da. Para t nace esta nueva rev ista
( ... ) . Es el reconoc imiento de la
transcendencia y de la importancia
de lo femenino en nuestro mundo
actual. cada vez ms envuelto en
las luces y en las sombras de un
progreso espectacular.
Diana es. sobre todo. el cl ido
homenaje de un banco a la eterna y
bella realidad de una trabajadora.
de una oficinista. un a estudiante.
una ama de casa. una mujer de hoy
que sigue siendo siempre y ante
todo. mujer".
En 1959 nacer Ama.
patrocinada pala rede de
supermercados C.A.T.. unha revista
que ademais de ofrecer todos os
temas considerados tpicamente
femin inos -moda. beleza. labores.
rece itas. etc.- desexa centrarse
nun problema que conside ran
fundamental. a alimentacin da
fam ilia espaola. Amatamn sufr u
un ha importante t ransformac in
nos ltimos anos. Actualmente
ed itada por Di stribu ciones Hogar.
S. A.. evoluc ionou hacia un tipo de
revista mis moderna. situada entre
Dunia e Te/va xa alcanzou os
83.761 exempla res de difusin .
3.- A transicin poltica:
Alemania 7. USA O.
Ata ben avanzados os setenta
non se producen. sen embargo. os
prime iros investimentos
estranxei ros no sector da prensa
fem inin a. O prime iro grupo que pon
os seus oll as en Espaa a
multinaciona l alemana
Berte lsmann. coa sa fil ial editora
de revistas Gruner & Jahr. Este
grupo. que publica a rev ista Stern.
controlou ensegu id a as revistas
Dunia e Ser Padres que comezarn
a publicarse en 1978 baixo licencia
pala ed itorial Cosmos (O rb e) s
qu e seg uiron outras rev istas
espec ializa das. Dunia -como a
sa co lega Brigitte- f alaba as
muller espaola en plena
transicin:
"Todas sabemos que el campo
de inters femenino ha ampliado
sus fronteras y ha sufrido una
lgica e importante transformacin .
La inteligencia de la muje r se mide
hoy. tanto por su capacidad para
abordar temas tp icamente
femeninos ( ... ) como por su inters
por todo aquello que ha entrado en
su rbita y cuyos conoc imi entos la
estimulan y ayudan en su lucha
hacia nuevas metas.
Inteligencia y femin id ad son
dos conceptos que nunca deben
separa rse" (do ed itorial don' 1 ).
Tal vez fose este ton cauteloso e
moderado o que engaiolou a un
im po rtante nmero de mul leres que
enseguida se sent iron identificadas
con ese "mode lo de mujer" que se
propua desde as pxinas da
revista. lntelixente. moderna.
fem ini na ... pero sen chega r
audac ia. case desvergonza. do
modelo que por aque l as mesmas
datas propua Cosmopolitan. da
Hearts Corporation americana. A
revista subtitu lbase " Revista
femenina del ms alto nivel" e foi o
ma ior fracaso edito rial desta
multinacional. Posiblemente. o
xito das ed icins sudamericanas
de Cosmopolitan f ixeron crer que
Espaa. recn entrada nunha
democracia . era un terreo virxe e
famento de novas estereot ip os de
muller. Ao parecer deba ser mis
v irxe do que pareca. po rqu e a
revista pasou sen pena nin gloria
polos quioscos espaois. sen nin
57
seq uera provocar protestas nos
sectores mis pu ri tanos da
sociedade. que segu ramente se
teran sentido ofendidos de coecer
o modelo de muller que se propua
naquela revista de ttulo tan
suxerente: unha devoradora de
homes envolta en papel couch .
Dez anos despois. o mercado de
prensa feminina est case saturado
coas mesmas propostas que
Cosmopolitan fixera dez anos
atrs. O pasado mes de setembro de
1988. a directora de Cosmopolitan
desde hai mis de vinte anos. Helen
Gurley Brown. esti vo en Espaa
para estud iar - por segunda vez-
a publ icacin da edicin desta
revista que nos Estados Unidos
vende tres millns de exemplares.
4.- A muller dos 80: Visa
1nternacional.
A autnt ica revo lu cin no
campo da prensa feminina en
Espaa non empeza. sen embargo.
ata 1 986. momento no que se
produce a entrada masiva dos
grandes grupos de prensa
estranxeiros. Fronte cautela dos
grandes grupos de prensa ante a
posibilidade de investir en prensa
diaria ou semanal-ata ago ra.
soamente El Pas logrou establecer
acordos de coope racin con tres
d iar ios eu ropeos. Th e lndependent.
La Republica e Suddeutsche
Zeitung fundamentalmente
dirixidos a mellorar a cobertu ra
informativa. se n intercambio
econmico ou de participacin
financieira -todos os grandes
 grupos de prensa volcaron o seu
interese investidor no secto r da
prensa feminina e a especia lizada
noutros temas.
A promulgacin en 1982 da Le
sobre investimentos estranxei ros en
empresas editarais. a posterior
entrada de Espaa na CEE. a
aparicin en 1986 do Regulame nto
que desenvolve e regula os
investimentos estranxeiros en
editarais e. por ltimo. as
perspectivas do mercado nico
europeo para 1992. fixeron que
Espaa sexa centro de atencin
para todos os grupos de prensa que
levaban tempo editando revistas
dirixidas muller.
Os grupos estranxeiros poden
investir sen trabas en cal quera
empresa periodstica espao la.
A pioneira neste campo, a
alemana Gruner & Jahr amp liou o
seu cupo de revistas femininas con
Ma en setembro de 1986 como
resposta s das ltimas revistas
dirixidas muller que lanzara
SARPE en 1984. a quincena l
Cmplice e en 1985 a semanal
Mucho Ms.
O segundo grupo que f ixo a sa
aparicin no pas foi o francs
Hachette, co lanzamento en
setembro de 1986 da vers in
espaola de Elle. Hachette creou a
sociedade Ediciones Universales
con Joaqun Bordiu y Esteban
Malina (75% e 15% de capital
francs e espaol ,
respectivamente). Desacordos
entre ambas partes fixeron que
Hachette mercara o 25% que lle
58
faltaba pa ra ter o control completo
da ed itori al (4) .
Non ta rdara en aparecer a
versin espaola de Marie C/aire. a
revista f rancesa que nacera en 1937
editada po r Prouvost. Marie Claire
fo i a carta de presentacin da
mul ler francesa durante mo itos
anos. No se u primeiro nmero
aparecido en ma rzo de 1937.
descri ba as mu ller f rancesa:
"Marie Claire en nuestro
espritu est el tipo de la joven y la
mujer francesa, a la vez sencilla y
elegante. entus iasta y mesu rada,
valiente. Obstinada sin orgullo en la
tarea cotidiana, pero al mismo
t iempo muy alegre. Todas vosotras
sois un poco Marie C/aire. y esta
revista ha est ado conceb ida pa ra
vosotras".
Marie Claire 16 en Espaa est
ed itada polo grupo francs Al bu m e
polo Grupo 16. esta definida po la
sa di rectora como "unha revista
dirix ida muller como ser e como
persoa intel ixente". Marie Claire
necesitaba un lugar para v ivi r. e
deseouselle La Casa de Marie
C/aire. revista especializada en
decoracin.
O ltimo desemba rco Te/va a SA RP E en mis de 100
estranxeiro - polo momento.
anque xa se anuncia a sada de
Cosmopolitan e Donna- f o i
Vague co propsito de "cautiva r a
un tipo de mujer espaola ms
hecha. ms independ iente y
entroncada socialmente", segundo
palabras da sa directora. Ana
Puertolas. ao diario El Pas
(22-3 - 1988). A revista est ed itada
por Conc Nast (Ediciones
Newhouse) e estabilizouse nuns
125.000 exemplares.
A Vague tamn lle fa lta a sa
casa. e as in iciou a sa anda ina
Casa Vague.
5.- Remodelacins no sector.
entre a ameaza e a euforia.
Todas estas aparicins
provocaron. como lxico. algunas
remodelacins no sector. Algunhas
empresas sentronse un tanto
atemorizadas pola erforia coa que
se asiste ao "estal ido" deste tipo de
revistas. Algns pensan que
cmp re poer o cartel de
"completo".
Te/va fo i unha das revistas
ab rigadas a face r replantexamentos
ante a entrada do capital
estranxei ro. En 1982 foi adqu irida
por " Ed iciones Cnica" f ilial de
"Punto Editorial", grupo en
expansin que fora iniciado por
Juan Pablo de Vi ll a~ueva (membro
do Opus) e Juan Kindeln ao
consumarse a ruptura de ambos
con SARPE e adqu irir a esta ltima
revista La Actualidad Econ6mica5.
En 1982 " Punto Editoria l" comprou
millns de pesetas. mantendo no
posto de d irectora numerari a do
Opus Dei Covadonga O'Shea.
directora case desde os seus inicios
( despois de que ab.andona ra o
cargo Pil ar Sa lcedo. directora na
sa primeira etapa). Edic i ns
Cn ica logrou subir a tirada de
Te/va de 70.000 am is de 1 00.000
exempla res, e sufriu unha
 transformacin esttica
espectacular. Entre as accins mis
notables f igura unha campaa
publicitaria baixo o eslogan "El
gusto es nuestro".
No nmero 583, outubro de
1988, ad icado ao 25 Aniversario da
revista, os responsables mximos
man ifestan a sa satisfacin pola
marcha imparable de Te/va, Juan
Kindeln, Conselleiro Delegado de
Ediciones Cnica, di:
"Celebra Te/va sus primeros 25
aos cuando se produce una
autntica revolucin en el mercado
de la llamada prensa femenina en
Espaa. Te/va, que convivi parte
de este largo perodo con Ama y
luego con Dunia, da la bienvenida
alborozada a los muchos ttu los
extranjeros que de pronto han
cado en la cuenta de la
importancia cualitativa y
cuantitativa de la mujer espaola,
irrumpiendo en los quioscos al
peso, como nuevos ricos. El saludo
es sincero y alegre. entre otras
razones porque ha sido
precisamente en esos meses
cuando Te/va ha conseguido el
mayor crec imiento de su historia,
seguramente espoleada por la sana
competencia".
Entre os parabens e
felicitac ins cntanse as de Luis
Infante, Director de Ediciones. a
de Jos Mara Garca-Hoz. empresa alemana Springer.
Conselleiro de Ediciones Cnica .
S.A. e a do propio Juan Pablo de
Villanueva. Presidente da
sociedade. quen di que " Te/va es
hoy la nica revista espaola que
aguanta el tipo en un mercado
invadido por los grandes ttulos
extranjeros".
A estratexia da revista para
soportar a forte competencia foi ,
segundo Juan Pablo Villanueva a
de "aumentar pginas, nuevas
secciones, ms color, nuevo
formato, nuevo diseo, grandes
reportajes ex elusivos". E
loxicamente -seg ue a dicir o
Presidente da Sociedade- "se ha
notado en la venta y en la
publicidad".
Te/va mantivo, segundo os seus
responsables, unha lia ideolxica
coherente desde os comezos na
que "la dignidad y los derechos de
la mujer, la solidaridad como facto r
de cohesin social y de
convivencia, la persona, la familia,
el derecho incond icional a la vida,
la libertad, la justicia han sido y son
banderas por las que Te/va ha
luchado con gran entereza" 6 .
Tamn Dunia se vi u abrigada a
introducir modificacins, entre as
que se atopan un novo deseo e
composicin, tipo de letra, color,
etc., as como a contratar nova
directora, xa que Mara Eugencia
Alberti deixou de ser directora de
Vague.
Outra consecuencia importante
foi a compra, en xullo de 1988. da
ed itorial SAR PE por parte da
SARPE. antiga editora de Te/va
como dixen antes. era unha das
empresas lder no sector da prensa
fem inina, con ttulos como
Cmplice, Mucho Ms, Greca,
59
Prima, Vitalidad, Nuevo Estilo,
etc., cunha facturac in de 4.000
millns de pesetas e unha plantilla
de 140 traballadores.
O gru po alemn realizou
investimentos similares noutros
pases en prensa diaria, anque en
Espaa preferiu o sector moito mis
seguro da prensa para a muller.
A ltima novidade no sector
a aparicin de Estar Viva,
semanario popular feminino
editado por Ediciones y Medios,
Sociedad Annima, ( EMSA),
formada por Gruner & Jahr (51%
do capital) e Progresa, filial de
Prisa, ed itora de El Pas, que
pose o 49% das accins. A nova
sociedade ten un capital social de
50 millns, e a sa intencin a
de editar diversas revistas, anque
para empezar elixiron unha revista
femin ina de carcter moi popular,
aproveitando o nome dunha
revista anterior que langueca
-contradiccins da vida- no seu
formato anterior apareceu en
novembro de 1985 dirixida por
Ana Mendoza, e subtitulbase no
primeiro nmero "Mental idad de
la mujer de hoy" e no sgundo
" Revista femenina para leer";
pretenda compax in ar o aspecto
comercial cunha certa crtica da
sociedade actual. A Estar Viva
actual sau con prezo de
lanzamento de 25 pesetas, papel
de peridico e un bafo
sensac ionalista especialmente
vulgar: o seu estilo. multitude de
noticias breves e un recargamento
dramtico -espectacular.
 6.- Pero de verdade hai tantas
mulleres en Espaa?
Todas as revistas que
apareceron nestes tres ltimos
anos. excepto a ltima Estar Viva.
teen como destinataria ao "nuevo
mode lo de mujer" acorde cos anos
80 . Un ha muller dinm ica.
sofisticada. cun alto poder
adquis it ivo e tamn cultura l.
lndependente econom icamente e
esixente nas sas relac ins
afectivas. En palabras da directora
de Cosmopolitan. de posib le futura
aparicin, a muller lecto ra deste
tipo de revistas "son las que aman a
los hombres y a los ni os. pero no
v iven slo pa ra eso". e engade "usa
tu ta lento. trabaja para t misma. no
actes en la vida como la muje r
de ... la novia de ... la esposa de ....
Emplea tu talento y tu energ a para
que la gente se interese por t y por
tu t rabajo".
Todas as rev istas femininas de
recente apa ri cin co in cid en nun
coidado exquisito no deseo e a
sofisticacin. A moda o tema
estrela. e todas dirixen a sa mirada
a ese novo t ip o de mu ll er que. a
xulgar pala abundancia de rev istas.
medra coma fungos para ande
queira que se mire.
En definitiva. un mercado
internacional que move in xentes
cantidades de dieiro que alterou
profundamente a estructura
tradic ional do sector de prensa
dirix id a muller. Como dato a
destacar est o fe to de que
practica mente todos os
i nvestim entos estranxe i ros
60
realizronse no cam po das rev istas
de" alto nive l", case todas mens uais
ou quincenais. mentres que as
" rev istas del co razn" seguen
pract ica mente todas ed itadas por
em presas espaolas. e algunhas.
conti nan a tradic in fami li ar.
O in que Esp aa est de moda. e
ao rec lamo deste es logan. as
empresas mult inac iona is
lanz ronse conqu ista dun
mercado formado. de entrada. por
4.843.700 mulleres que forman a
"poboacin activa" de Espaa. para
am pli ar a sa influ encia a os
8.262.335 millns de mull eres
comp rendid as entre os 18 e os 49
anos. audienc ia potencial dos
novas mod elos de rev istas
fem inina s. De calquera maneira. o
este reotipo de m u ller sof isti cada.
act iva e ind epend ente afectiva e
economi camente. cun gran nive l
cul tu ral. queda red ucido a
2. 141 .476 mulleres que en 1987
d ispon an dun nive l cu ltural de
Ba cha relato Superi or en d iante 7
Ese o segmento da pob oac in
que prev isibl emente reuna as
cond icins requeridas pa ra se r
lectora potenc ial dese novo tipo de
"revista f emen ina de cal idad". sen
prexu izo. c laro est. das pos ibles
f luctuacins dun mercado tan
intenso.
U n mercado. por outra pa rte.
no que soo e real idade se
con fu nden. que as mulle res do
sculo XX I contemp lamos con
pasmo. debatndonos, entre o
rexeitamento v iscera l e a
docilidade m is infant il . .&.
FOTO XI:XI:
 NOTAS:

1 Ver os estudios sobre prensa

feminina realizados por Mercedes Roig
Castellanos (1977) La mujer y la prensa.
e (1986) La mujer en la historia (a travs
de la prensa. siglos XVIII-XX): Adolfo
Perinat e Isabel Marra des (1980) Mujer.
prensa y sociedad en Espaa
(1800-1939); Isabel Segura e Marta
Selva en su obra (1980) Revistes de
dones 1846-1935.

2 Sobre a empresa HYMSA e

concretamente sobre as sas revistas
Hogar y Moda e Lecturas. un grupo de
mulleres do Departamento de
Periodismo da Universidade Autnoma
de Barcelona, realizamos un traballo de
investigacin titulado " La prensa
femenina o el discurso de lo privado: El
caso HYMSA". que contou coa
colaboracin do Instituto de la Mujer.
e que alnda non se ten dado por
rematado.

Igualmente. algns dos datos

sinalados neste texto proveen dunha
primeira memoria que realizamos no
curso de Doctorado da Profesora Mar
Fontcuberta titulado "El discurso de la
prensa del corazn". que impartiu o ano
1984-1985 na Facultade de Ciencias da
Informacin .

3 Segundo o resume de 1987 da

revista Anuncios. a partir dos controles da
Ofic ina de Xustificacin da Difusin .

4 Algns dos datos que figuran

neste texto foron extraldos de
informacins aparecidas no diario El
Pals. fundamentalmente do seguimento
deste tema desde 1986 a 1988. A
meirande parte das noticias referentes a
este tema estn realizadas polo
periodista Jos F. Beaumont.

5 Antonio Alfrez na sa obra Cuarto

Poder en Espaa (La prensa desde la Ley
Fraga 1966) adlca lle un apartado ao
grupo " Punto Editorial". miniholding de
FOTOXEXE

61
prensa en continua expansin. Plaza y
Jans. Barcelona. 1986. pilxs. 1 53 a 1 59.
6 Transcripcin de parte dun artigo
de Jos Maria Garcla-Hoz. Conselleiro
de Ediciones Cnica. S. A.. no nmero
adicado ao 25 Aniversario de Telva. pilx.
27.
7Cifras extra/das do anuario La mujer 9 Sucesora de Hogar y Moda. de
en cifras. editado polo Instituto de la Hymsa. aparecida en 1909. sendo a
Mujer. Madrid. 1987 . revista de milis longa vida de todas.
8 Segundo contro l de OJ D. resume
1987 aparecido na Revista Anuncios.
xaneiro de 1988.

CADRO RESUME DAS REVISTAS EXISTENTES DIRIXIDAS A MULLER

Titulo Data de Periodicidade Empresa Ori xe do Difus inB

aparicin Editora capital

Labores del Hogar 1926 Mensu al H YMSA Espaol 118.782

Ama 1959 Quincenal Distrib . H oga r. S. A. Espaol 83.761
Telva 1963 Quincenal Edi c. Cnica. S. A. Espaol 110.000
Greca 1976 Mensual Springer Alemn 159.455
Prima 1975 Mensua l Sprin ger Alemn 62.31 o
Dunia 1978 Qu in cenal Gruner & Jahr Alemn 110.804
Cmplice 1985 Quin cenal Springer Alemn 97.905
Mucho Ms 1986 Semanal Sp rin ger Alemn 104.346
Ma 1986 Semanal Gruner & Jahr Alemn -
Elle 1986 Mensual Hachette Francs 121.01 o
Y Moda 1987 Mensual HYMSA Espaol -
Marie Claire 16 1987 Mensual Albua/Grupo 16 Francs/Espaol 130.000
Vague 1988 Mensual Cand Nast Amer icano 125.000
Estar Viva 1988 Semanal Gruner & Jahr/ PRI SA Alemn/Espaol (Sen control)
Chica (hoy) 1988 Mensual Cibra. S. A./J rg Marquard Alemn (Sen control)
Ragazza 1989 Mensual Hachette Francs (Sen control)

Desapa recida en Decembro 1989.

" REVISTAS DEL CORAZON"

Ttulo Data de Periodicidade Empresa Orixe do DifusinB

aparicin Editora capital

Lecturas 1921 Semanal HYMSA Espaol 379.434

Hola! 1944 Semanal Anton io S nchez Gmez Espaol 570.839
Garbo' 1953 Semanal Public. Heres Espaol -
Semana 1965 Semanal Edit. Semana. S. A. Espaol 396.138
Diez Minutos 1965 Semanal El Europeo. S. A. Espaol 367.497
Pronto 1972 Semanal Public. Heres Espaol 683.362
'Desaparecida en 1987.

Trad. Marga Rodrguez Marcuo

62
RADIO PBLICA E RADIO PRIVADA: DIFERENCIAS E SIMILITUDES
Formar. informar e entreter
segue sendo. en esencia. a
finalidade do medio radiofnico. se
ben os enfoques e estratexias para
acadala varan. segundo se trate da
radio pblica ou da radio privada.
Na ltima engdese a estes tres
factores o de "vende - lo producto"
mentres que na primeira prtese do
serv icio que debe prestar
sociedade.
A pesar de que a radio como
medio un vehculo de
comunicacin social . como
empresa persegue unha
rendabilidade econmica. no caso
da privada. ou poltica no da
pblica. Esto fai que nos criterios
que rexen o labor profesional haxa
certas diferencias.
Se o traballador/a dunha
emisora privada pode opinar sobre
o que acontece (mentres non fira a
susceptibilidade do cliente real ou
potencial). o/ a da pblica ten que
se limitar a con ta-lo que pasa sen
emitir xuizos de valor. Pero. se
existe un factor que. neste pas.
marque as diferencias entrambas.
o uso da lingua. A ningun selle
escapa (inda que queda moito por
facer) o papel que est
desempeando a radio pbl ica a
prol da normal izacin lingstica.
sen embargo na privada tan s
podemos fa lar. ata o momento. de
tmidos intentos.
Repasando as diferencias entre
as emisoras de t itularidade pblica
e as privadas non podemos
esquence-las cond icins de
traba l lo e os medios cosque contan
os/ as profes iona is para executalo.
A me li a G arca e M ari Perei ra
Sempre hai carencias pero
evidentemente non igual sacar
adiante un espacio cuns medios
mnimos que facelo cun
arroupamento tcnico e humano.
Esto conleva unha maior
delimitacin de funcins na pblica
en contraposicin coa
multipl icidade da privada .
En canto remuneracin
econmica esta . en xeral.
sustancialmente inferior na privada.
onde paradoxicamente tamn
podemos atopa - los salarios mis
elevados nalgns profesionais.
Onde non se aprecian
distincins entre unha e outra no
que respecta situacin da muller.
Anque a radio en particular e os
medios de comunicacin en xeral
un dos eidos onde acadamos unha
maior incorporacin profesional.
ternos que seguir falando de
discriminacin . xa que non se trata
dun sector al leo resto da
sociedade. Tamn aqu os postos
de responsabilidade seguen
ocupados. na sa maiora. por
homes e. inda que a muller cada
vez mis considerada como
profesional. afastndose do papel
adxud icado en tempos de "voz
femin ina de tal espacio" o u
"acompaante do cabale iro de
turno". referrmonos
d istribuc in de papeis non
podemos facelo en p de
igualdade. Ademais. nas d iferentes
tarefas que se poden desenvolver
neste medio. segue habendo reas
case exclusivamente masculinas
(como a tcnica) e outras
protagon izadas. sobre todo. po r
mulleres (como a produccin
porque "unha moza convence
mellor. sabe ser mis
encantadora") .
A actitude das persoas que se
achegan radio. ben sexa como
convidados ou como ontes. tamn
vara segundo se encontren d iante
dun home ou dunha muller. A ns
dirxensenos (en ocasins)
calificativos como "tan fermosa
seorita". "amables presentadoras".
"encantadoras damas" ... que en
ningn caso teen o seu
equivalente masculino .
Esta unha situacin
compartida polas mulleres que
traballamos neste med io. Tanto
sexa no mbito pbl ico coma no
privado m is ca diferencias
cuant itativas ternos que fa lar de
d iferencias cualitativas. Cada vez
somos mis as que nos dedicamos
a esta profesin. pero inda
distamos dunha equiparacin a
tdolos efectos no
desenvolvemento cotin do noso
labor . .A
63
SER MULLER NA RADIO
"O MUNDO DA RADIO NON ESTA
LIBRE DE DISCRIMINACIONS SE-
XUAIS.
A PESARES DE QUE CADA VEZ SON
MAIS AS MULLERES QUE TRABA-
LLAN NAS ONDAS E DAS
MLTIPLES VOCES FEMININAS QUE
SE ESCOlTAN A TRAVESO DOS RE-
CEPTORES. NAS EMISORAS DE
RADIO COMO EN CALQUERA
OUTRA EMPRESA DESTA SOC IEDA-
DE AS MULLERES SEGUEN A ESTAR
DISCRIMINADAS COMO EVIDENCIA
O FEITO DE QUE DE CADA 47.5 TRA -
BALLADORAS SO UNHA SEXA XEFA
DE SECC ION MENTRES QUE NOS
HOM ES A PROPORCION SE REBAIXA
ATA UN XEFE POR CADA 4.5 TRABA -
LLADORES".
Pese a que nos ltimos anos a
incorporacin da muller radio foi
un proceso constante. anda hoxe
as mulleres que ocupan un posto
de responsabilidade son unha
excepcin. A entrada das mulleres
nas parcelas da radio consideradas
ata hai pouco mis de dez anos
estrictamente masculinas non
supn pola contra un cambio na
valoracin que fan as empresas do
trabal lo do persoal feminino.
En 1977 existan en Galicia
doce emisoras de radio cun total de
172 traballadores dos que 43 eran
mulleres. o que supua o 24.8% do
total do persoal.
Sen embargo esta proporcin.
cseque a cuarta parte do total. non
se mantia nos diferentes labores
radiofnicos. pola contra as
mulleres encontrbanse no mundo
das ondas totalmente relegadas s
tarefas de administracin e
locucin (ver figura 1) . As no ano
B egoa Caamao
64
77. das 43 traballadoras de radio 27
(o 63%) adicabanse locucin. xa
fora como locutoras-presentadoras
de programas de entretenemento
destinados polas empresas a un ha
aud ienc ia "tipicamente feminina"
como as amas de casa. xa
presentando a sa voz a textos
escritos polos traballado res - homes
da em isora. En mo itos casos o
papel da muller limitbase a aportar
un ha voz cl ida e aguda que
contrastara co tono grave e varonil
do presentador.
Nese mesmo ano s unha
muller est recoecida como
redactora. Das doce em isoras
ex istentes en Galicia s unha est
dirixida po r unha muller. e mesmo
nese caso o logro profesional non
total. xa que se trata dunha muller
que mesmo tempo a propietaria
da em iso ra co cal o seu labor como
directora vese reforzado polo papel
de dona da empresa. aspecto sen o
cal difcilmente se concibira nesa
data a sa presencia frente dunha
em iso ra.
Na actualidade en Galicia hai 35
emisoras de radio que acollen un
tota l de 535 traballadores. deles
190 son mulleres. o que supn un
importante in cremento da
po rcentaxe de participacin
feminina que pasa a ser o 35.5%
frente 24.8% do ano 77.
Este aumento da proporcin de
persoal feminino ven acompaado
por unha total incorporacin das
mulleres s informativos
radiofnicos practicamente
vedados no 77. A principios do ano
90 eran 64 as mulleres que
aparecan asignadas s diferentes
equipos de redaccin das distintas
emisoras. dicir que na actualidade
as mulleres ocupan cseque a
metade dos pastos das redaccins
das emisoras galegas.
concretamente o 46%. o que supn
un grande avance con respecto
situacin do ano 77 no que. como
xa diciamos. s unha muller tia
categora de redactora.
Lamentablemente esta aparente
igualdade non vai mis al de mero
equilibrio nmerico. xa que na
realidade s mulleres sguelles
estando pouco menos que
prohibido o acceso s postas de
responsabilidade nas emisoras de
rad io (ver figura 2) .
Pese a que na actualidade as 35
em iso ras de radio de Galicia acollen
a 64 redactoras s das mulleres
son xefas de redaccin . No
departamento de programas a
situacin anda mis
preocupante. xa que mentres 66
mulleres desenvolven tarefas de
locutoras. presentadoras e
productoras. unicamente unha
muller ocupa unha xefatura de
prog ramas. Outro tanto acorre nas
seccins de administrac in cun
total de 43 traba ll adoras e tan s
un ha muller co cargo de
admin istradora -xefa.
dici r. pese a que as mulleres
ocupan mis dun tercio do total dos
postas de traballo no conxunto das
emisoras de radio. a presencia
feminina nas xefatu ras de rea non
chega 5%.
Esta desproporcin ev id enc ia
unha obstacul izac in na
promocin das mulleres dentro do
organigrama empresa ria l das
emisoras de radio. As razns para
esta obstaculizacin non se
concretan nunca en imped imentos
materi ais concretos. en ningunha
em isora de rad io existe un ha
clusula que impida s mul leres
acceder a postas de ma ior
responsabi li dade ou prestixio. A
prctica d iscri minatoria basase
nas empresas de radio como na
sociedade nun conxunto de ideas
preconcebidas sobre a capacidade
feminina pa ra asumir
responsab ilidades.
Ante a imposibilidade de alegar
unha inferio r prepa racin. a"
discriminacin laboral disfrzase
adu cindo " razns" de xuventude de
trabal ladora. de poucos anos na
empresa e mesmo dun ha menor
experi encia. Se ben certo que
moitas destas aseveracins non son
fa lsas en si mesmas (por exemplo
as mu lleres que traballan en
informativos teen un ha med ia de
idade comprend ida entre os 25 e os
35 anos. e poucas son as que levan
mis de dez anos t raba ll ando nas
redaccins xa que ate hai pouco
era n un territori o exclusiva men te
reservado s homes) . as em presas
inva lidan as sas propias
argu mentacins coa sa prctica
coti ; non en absoluto
infrecuente que no momento de
sustitur a un ca rgo se contrate
como redact or-xefe a un home
m is novo e con menos experi encia
que as redacto ras que leva n va ri os
anos traballand o na emisora. En
real idade o nico dato que prima a
favor do recn contratado xefe de EMPREGO NA RADIO
informativos a sa condicin de GALIZA, ANO 1977
varn. polo que xa lle presupoen
unha capacidade organ izativa. un
"olfato periodstico" e unha
obxectividade superiores s das
redactoras. a quen como mul leres a
soc iedade (e as empresas de rad io
non son unha excepcin) atribe
un ha mente mis imaxinativa que
obxectiva e un ha sensibil idade
"tipicamente fem inina" que lles
impide analizar friamente a tli.IMEROOE TRIJIAU.AOORfS.AS POR SECTOR
1)Uli.INST'RACIOfl2)SERVI:IOSTfCHICOS
sao
IUnl
lllOC:UTOI6EI'RCIGRA.IUS IXUESFEA$ C] ttT.s
actual idade.
Outro condicionante que xoga
en contra das mulleres no moment o EMPREGO NA RADIO
GALIZA, ANO 1990
de ter acceso s pastos de
responsabi lidade a idea
em presa ri al sobre a "capacidade de
mando". condicin que se "'
considera imprescindible nun xefe
de rea e que parece ser un atributo
completamente masculino.
O feito de que a prctica
habitual das mulleres non incla
dar puetazos nas mesas. berrar ou
~111 TECHC%1
..,....,.
LOC-PR f)J REOACCIOH lUESo\l} ~
mesmo insultar en determinados . M.ILIERO DE TRAIIAI.l.AQOOES.AS POA SECTOR
momentos a compaei ros e 1)ADUMSfRAOON.2)5EIMCDSTt<:Hcos
J)LOCUlORESEI'AlGfWL.\S l)XEFES~
EJ
a.u..
K7-w
subordinados t radcese na idea
xeralizada de que "non sabemos EMISORAS DE RADIO
impoer- nos persoa l". GALIZA, ANOS 1977 E 1990
O ta lante dialogante. a
ca pacidade organizativa. o
esta blecemento duns criterios
claros e a seriedade nos
plantexamentos seguen sendo "'''""'
"'
hoxe en da cua lidades estimadas
pero consideradas de segunda
orde.
A mais da dificultade ou prctica
impos ibilidade pa ra acceder s
65
postas de responsab ilid ade. as
mu ll eres que traballan na rad io
teen que sopo rtar outro tipo de
discrim in ac ins que s veces
mesmo apa recen revestid as dun
apa rente recoecemento da sa
va lla profesional.
habitual entre co mpa eiros
que no momento de efectu ar un
contacto telefnico co n alg n
personaxe espec ialm ente difcil ou
pouco receptivo coa prensa. un
lraba ll ador - home lle diga a unha
compaeira cun "gu i o" de
suposla comp li cidade "cha ma ti.
que a t i se che pon segu ro ". Da
mesma maneira. no momento de
reco ll er na r a ou sada dun
despacho o testemuo dalgn
persoeiro es pec ialm ente ari sco
mndase en primeiro lug ar
xorna li sta mis " mon a" para que
"abrande" os n im os do
protagon ista da noticia.
As mulleres. cond icionadas
pola "p rofesion ali dade" e pola
mxima de que conseg uir a noticia
o nico que importa. entramos
con frecuenc ia nese xogo e mesmo
uti 1izamos por te lfo no un ha voz
espec ialm ente suave se pensamos
que dese xe ito tere mos un mis
fcil acceso informacin
desexada.
Esqucese que
paradoxicamente os mesmos
compaeiros que animan a un ha
traballadora a utilizar a sa
"condicin de muller'' para
consegu ir un ha noticia. os mesmos
que aplauden satisfeitos ante un
logro deste tipo. so n logo os
66
prim eiros en devaliar e desprestixiar co ntra as mulleres seguen a se r
o trabal lo feminino; os primeiros bon ecas. calquera parte da sa
que ca ndo unha periodista anatoma mis digna de
co nsegu e. tra s de esforzos que eles loubanza s que o seu ce rebro . ....
ignoran intencionadamente. unha
autntica " bomba" noticiosa. NOTA:
rstan lle importan cia e vala con Os datos que se recollen no trabal lo
f rases como "c la ro. con esas sobre o emprego na radio foron facilita-
pernas ... " para conc lur que "s dos pelas distintas emisoras e reflrense
mu ll eres todo lles resulta sempre unicamente 6 persoal contratado. Os tra -
bai ladores e traballadoras que desenvol -
moito mis fc il" . frase coa que ven a sa actividade como colaboradores
mesmo deixa n intur a posibilidad e non figu ran nos mesmos xa que moitas
de que a informacin co nseguida das empresas non facilitaron este dato.
po la traballadora puid era vir dun
co ndu cto totalmente al leo o se u
labo r profesio nal. En real idad e o
que subxace a negativa masculina
a aceptar qu e un ha muller po ida
superar a un home no eido
profes ional .
A idea masculina sobre o papel
desenvolvido pola muller no
mundo da radio dixase sentir unh a
vez mis nas "loubanzas" que os
entrevista dos adican s
entrevista doras. Frases como "a nte
tan xent il presentado ra" ou " un
prace r se r entrevistado por un ha
xove tan guapa e encantadora".
que as lo cutoras e prese ntadoras
escoitan d iariamente ata a
saciedade son sen embargo
impensab les ca ndo o entrevistador
un hom e. N eses casos os
adxectivos xe ntil . guapo e
encantado r t ran sf rmanse en
"grande profesional" ou
" inteli xe nte locuto r". Os hom es
seg uen senda os depos itarios da
profesionalidade e da intelixencia.
para eles o recoecemento da
va l a e da sa ca pa cidade. pola
PARA QUEN FALAMOS
Esta mia reflexin nace dunha
tarde de outono. camio de Brates.
un lugar de A Corua interior
descoecido entn para min. e
que me a achegando sorprendida.
Sen prsa . descubra a cada
segundo a paisaxe do outono nas
pequenas aldeas. no castro
maxestuoso. nas rbores que por
eses lugares anda non coecen o
significado da palabra celulosa . e
deixan cae-las follas
perguiceiramente. nos prime iros
das de Outubro. la absorta na
beleza cando me sorprendeu un
cruce de camios e dubidei . Freei .
baixe i a ventaa e s cun pequeno
aceno. unha muller duns corenta
anos que vixiaba tres vacas
achegouse a m in; pregunteil le cal
era o camio da esca la de Brates e
con poucas palabras dirixiu de
novo o meu rumbo. Foi a partir da
encrucillada (un dos lugares mis
simblicos para a nasa cultura
popular) . cando os meus
pensamentos buclicos deixaron
lugar reflexin.
Pensei no meu lugar de trabal lo.
un med io de comunicac in creado
pa ra se rvir a un pas (e un pas son
as sas xentes) e pense i naque la
muller e en m in mesma. pensei. e
sigo pensando. se estamos
contando o que miles de mu ll eres
como a mia gua precisan
urxentemente esco itar. coecer.
comprender. para se ren mis libres.
Cando desde os medios de
comun icac in se abordan os
prob lemas das mulleres. en xe ral.
situmo nos inmediatamente nun
amb iente urbano: fa lta de
Cri sti na Lombao
informacin. falta de medios para
poder desenvolverse normalmente.
silenciamento . rexeitamento dos
problemas reais por parte dunha
sociedade masculina e cega por
comodidade ... A muller ga lega do
medio rural ten estes problemas;
non unha excepcin nin un caso
ill ado pa ra o estudio antropolxico.
pero todos eles se ven agravados
por deficiencias mis elementais e
que poden parecer absurdas como
a falla de medios tcnicos para
desenvolve-lo seu trabal lo que vai
desde as tarefas do fogarata o
coidado do gando. algo tan
imprescindible como a luz elctrica
pouco mis que unha entelequia.
un querer e non poder en moitas
zonas do pas . A muller do med io
rural non pode medrar porque lle
falta o elemental. Non pode
queixarse porque non sabe como;
as organizacins qudanse para
outro tipo de mulleres con acceso
" libre" informacin.
Que tan os medios pblicos de
comunicacin . os medios creados
para " informar" . "forma r" e
"entreter" s cidadns e cidads
deste pas? Que tan (que tacemos)
para ilu siona r a estas mulleres?
Cando tentamos preocuparnos
por estes problemas. problemas
reais das nasas mul leres. da
meirande parte das mulleres
galegas. soe tachrsenos de
atrasadas e triba is; ev identemente.
estamos renegando do progreso. e
segundo os mis avezados
pretendemos quedarnos no pas do
ca rro e as vacas. O meu acusador
(un home. por se algun ten
67
dbidas) non se d canta de que
este o naso pas. Galicia non o
Pas da "Moda Galega" que cruza o
Atlntico. nin da autopista
Norte-Sur. anque custa moito
acepta lo e quedar despois
debruzado talando por exemplo das
novas tecno loxas. Galicia o pas
das mulle res marxinadas en tdalas
frontes. e m is no med io rural. ande
a informacin non chega ou non
lles servimos (o verbo servir
absolutamente intencionado) o
que necesitan escoitar.
Sigo camio de Brates. agora os
meus saas mestranse coa
realidade e pregntome se algunha
desas eFe eMes. se algunha desas
novas radios. non debera ser para
as nasas mu ll eres do rural. A mia
informadora de Brates e mareas de
mulleres coma ela. marxinadas
sistemticamente nos medios de
comunicac in . empeados en
darlle nasa sociedade tradicional
o rol de matriarcado e quedar
tranquilos . teen moito que dicir.
Miremos naso redor. esta
muller existe. todo isto non un
drama de tres patacns. a
realidade. cando nos asomemos s
ondas. s xorna is. telev isin e
talemos da muller e dos seus
problemas. temola presente.
demonos dous minutos para
pensar PARA QUEN FALAMOS . .A.
A PRIMEIRA VEZ
Todos na vida. dende que
obtmo - la personalidade que ven
determinada polo nacemento.
realizamos algo por primeira vez.
entndase un acto. unha
experiencia. un desexo. etc ..
precisamente por ter ese carcter
particular de primeirizo. repousa na
nasa mente baixo a pechadura s
veces da propia indiferencia. s
veces dun desexo consc iente de
revivi - las circunstanc ias que nos
resistimos a esquecer. Se o tema
que nos ocupa est marcado polo
sexo (MULLER) e un medio
(RADIO) . igualmente neste mbito
temas que refrescar. anda qu e non
Vi ctoria Rodrguez
68
nos guste. a memoria. recordar
como nalgns casos as mulleres
fomos interpretadas mis pola
propia cond icin feminina
(alta/ba ixa. guapa/fea ... ; que
lembraba aquelas limitacins para a
sa capacidade de obra r que non
datan de tan ant igo) ca pala nasa
cond icin de profesional ou
"APREND IZ" de profesional. A boa
fe presmese sempre. mentres non
se demostre o contrario.
Quera incidir nesa
puntual izac in da PRIMEIRA VEZ;
non precisamente unha metfora.
un ha cruel irona das
circunstancias de cada momento.
que s obxectivamente e coa fr iaxe
do tempo logras comp render.
Cando "convives".
"COMPA RTE S". a t a xornada con
"profesionais" ... (?)que t iveron a
sa prime ira experiencia. a sa
primeira vez neutros medios de
comunicacin. distintos e distantes
dos que ago ra nos fan co in cidir.
penso. en nome das mulleres que
naceron (nacemos) profesin
nun medio determinado. que non
foron (fomos) obxecto de f ichaxe
o u de trasvase por parte doutra
empresa pblica ou privada. penso
que realmente non doado seg uir
no camio que presumiblemente
eliximos dun xe ito vo lunta ri o. O
gran reto non chegar. manterse sempre hai algun disposto a
con dignidade. saber estar en cada
momento. saber das propias
limitacins no terreo que se pisa.
asumi-los propios erras. que neste
caso son sempre coecidos polo
prop io carcter que de informacin
ten o medio. O pesadelo da
primei ra vez contina. un erro
imperd oable. un acerto cseque
irrecoec ibl e. estamos nun
contexto a nd e priman os
ca lifi cativos de ndole positiva ou
negativa: figura. bo. corrente.
mediocre. etc. Sen embargo. a
desca lif icac in parece estar
preparada. A muller. por te r un has
ca ractersticas inn atas quizais mis
acusadas c home. non al lea
sens ibilidade. susceptibi lidade.
Ela segue a loita r pala superac in
nese contexto da PRIMEIRA V EZ
(permtaseme que insista). Non o
fai contra seres in animados. senn
contra aqueles semel lantes que
parecen esquece-los seus
comenzos. contra os que nada se
pode argumenta r. Algns deles
forman un ente sen personalidade
xurd ica. ope ran manifestamente
dende o propio si lencio.
Se realmente viv imos na era da
comun icac in. cseque de recibo
pensar que a nasa aportac in a este
mundo con grandes doses de
atracc in. real. tanx ible. e exposta
semp re oli o crtico. anda que
certos tpicos que rodean a nasa
condic in femin in a (DEBI LIDADE.
FALLA DE MANDO) son difciles
de desterrar. ca mi amos ca ra a
ad iante. pero o esforzo
dobremente custoso. sen
esquecernos de que no cam i o
lembrarnos COMO FOI A
PR IME IRA VEZ. S quera
reivindi car dende aqu un pouco
mis de humildade. deben de ser
moi poucos os que estn libres
desa primeira vez para poder tira-la
primeira pedra . .&
UNHA LECTURA DA PUBLICIDADE
A consideracin da publicidade
como fenmeno de transformacin
social. e abordada dende unha
perspectiva crtica. ten apenas vinte
anos. Ata entn a publicidade fora
estudiada polos seus valores
estticos. palas sas aportacins
formais. pero foi Roland Barthes no
ano 64 quen sentou as bases
tericas do que a partir de entn
comenzou a considerarse un
autntico documento
socio-antropol x ico.
Na sa "Retrica da imaxe"
Barthes define xa cal vai ser a
funcin mis importante da
publicidade: "a creacin dun
universo simblico social poboado
de elementos e figuras que van ser
tansmitidas palas mensaxes
publ icitarias"1 . A importancia do
fenmeno publicitario que crea
efectos na sa globalidade. dicir.
o producto pasou de ser o
protagonista e a xustificacin
mesma da publicidade. a ser s un
pretexto para asegurar a
asimilacin de contidos xa
elaborados por unha cultura ou
ideoloxa determinada. Dito doutro
modo: o m is importante non a
promocin dun producto senn a
promocin do consum ismo.
1ndependentemente da
novidade formal de cada mensaxe,
a publicidade percibida palas
receptoras/es como un mesmo e
nico discurso porque a linguaxe
da mensaxe publicitaria non nova:
basase en algo xa coecido. "xa
talado". O que si elabora un
sistema de mantemento que
asegu ra a sa asimilacin a t ravs
Ma Anto ni a M oz Me ll a
de frmulas estereotipadas e
redundantes. que pouco a pouco
estn a crear unha dependencia
psicolxica destas mensaxes e
pautas de comportamento. lsto
posible porque todas as frmulas
tocan. directa ou indirectamente. a
emotividade. o terreo dos desexos.
o mundo dos saas.
Pero. anda que
importantsimo o aspecto
lingstico das mensaxes, cando
Barthes talaba da rettica da imaxe
estaba de feito vislumbrando a
importancia que da a da vai
cobrando a imaxe en perxucio do
texto escrito. Segundo el mesmo. a
transcendencia da imaxe que a
sa significacin puramente
intencional; a imaxe depende
enteiramente da intencionalidade
do emisor. Mentres a linguaxe da
publicidade unha linguaxe "xa
talada". a imaxe depende da toma
dun punto de vista exclunte. capta
un segmento da realidade e non
outro. Ademais. a anlise da imaxe
moito mis complexa e s veces
deberase encamiar non cara
que evidencia senn que excle.
A imaxe. pois. debemos considerala
como outro proceso de recreacin
retrica cunha gramtica particular
que reza paralela texto escrito.
pero dobremente importante
porque a sa asimilacin m is
rpida e o seu rexeitamento mis
difcil.
Non nos interesa o estudio da
informacin que proporciona a
publicidade. senn o proceso polo
cal crea un universo simblico
que rem ite insistentemente. Non
estamos fa landa de "cultura de
masas" porque a masa non se
culturiza. dirxese. Estamos talando
da transmisin duns contidos
verquidos dende o poder, de
dirixismo ideolxico e de
al ienacin. Non opina o mesmo
Barthes que ve a pub li cidade como
fenmeno "creativo" equ iparando a
"boa" publicidade coa poesa: "a
boa mensaxe publicitaria a que
condensa en si mesma a retrica
mis rica e alcanza con precisin os
grandes temas onricos da
humanidade. operando as esta
gran liberacin das imaxes que
define a poesa mesma"2 afirmando
a continuacin que "a excelencia
da mensaxe depende do poder de
relac ionar s lectores coa maior
cantidade de mundo posible"2
Obviamente est conectando a
publicidade coa poesa pala
multiplicidade de significados que
permite pero. marxe de calquera
consideracin esttica. a diferencia
est en que un ha obra de creacin
non remite a contidos arbitrarios:
permite unha interpretacin
pragmtica do seu sistema de
signos. e basase nunha dialctica
de aceptacin e rexeitamento dos
cd igos do emisor. d icir, o
receptor pode introducir novas
posib ilidades interpretativas. lsto
non posible en publicidade; o
publ icitario non se pode permitir
unha libre interpretacin sen facer
fracasar o seu principal obxectivo:
vender.
A publicidade a correa de
transmisin dunha ideoloxa.
dunha ideoloxa de poder que vai
69
crear un sistema de signos e valores
que poida garantir o mantemento
das formas xa elaboradas de
comportamentos sexo-soc iais
diferentes e asimtricos , e o
mantemento dun sistema
socio-econmico - ideo lx ico
basase en posur o control
absoluto da produccin simblica.
A publicidade nacida do
comercio. do capitalismo. xoga
hoxe outro papel: non s tenta
persuadirnos de mercar un
determinado producto. senn que
pretende facernos desexar o
universo que o envolve. Por iso a
muller. como obxecto simblico
universal. convertuse en sopo rte
publicitario universa l a travs do cal
todo producto sofre un proceso de
mitificacin que o transforma en
fetiche. De modo que o producto
non se pode extrapolar da sa
ambientacin. e para obter unha
lectura completa da mensaxe
necesario aprehender a relacin
entre m bolos dous elementos.
Dito isto. pdense distingu ir
claramente os puntos
fundamentais nos que se diferencia
a publicidade nos seus inicios da
que se fa i na actualidade. meu
xucio hoxe habera: un incremento
da mensaxe icnica sobre a
lingstica. un desprazamento
simblico do producto. e
consecuentemente a escasa
importancia que se lle concede
aspecto informativo da
publicidade. Nunha palabra: o que
naceu como propaganda trocou en
publicidade. e teamos en canta
70
que a propaganda informa. a
publicidade persuade.
Para ilustrar esta afirmacin
basta botar unha a li ada s casos
mis ousados e sof ist icados na
publ icid ade mis recente. Vanse
vendo mensaxes
"hipe rcod ificadas", isto , na imaxe
que se ofrece non aparece o
producto que se sustite por un
nome ou es logan identificable por
receptores que o coezan de
antemn . Evidentemente non hai
un interese propagandstico: s
poder ser recoecido por
receptores que previamente
estiveran en co ntacto co producto.
un caso claro de desprazamento
do producto hacia os va lores cos
que se relaciona. A lectura
poderase invertir: xa non nos valer
"merca tal causa e sers as" senn
mis ben "se t i es as. necesitars tal
causa".
Existen varias propostas de
anlise das mensaxes publ icitarias,
pero tal vez pala sa sinxeleza
expositiva sexa moi til a de
Barthes . Segn el pdense
d istinguir tres tipos de mensaxes:
-Mensaxe lin gstica: a
linguaxe articu lada escr ita. Pode
estar integrada na imaxe en fo rm a
de eslogans. rtulos. etc ...
- Mensaxe icnica literal: o seu
significado son os obxectos reais
que aparecen en escena e os seus
significantes eses mesmos
obxectos. Esta mensaxe non est
codificada: remite a entidades reais.
- Mensaxe icnica sim blica:
Est codificada de antemn pala
cultura ou ideoloxa dominante.
Son determinados elementos da
imaxe que sux iren significacin
activar ou lembrar certos
estereotipos culturais.
A mensaxe icnica literal
percbese antes que a mensaxe
simb li ca. po is hai o que
poderamos chamar un ha relacin
"natural" entre os significados e os
significantes.
O significado desta mensaxe fai
referencia a significantes reais e
expl icitados na imaxe. Esta primeira
mensaxe ser unha mensaxe
"denotada". Pero hai unha segunda
mensaxe "connotada" que
somentes poder ser decod ificada
por aquelas persoas que
previamente t ive ran acceso a
determ inados contidos culturais.
Hai que ter en canta que esta ltima
mensaxe non s est na imaxe; a
mensaxe lingstica tamn pode
estar codificada en parte. Dito de
outra maneira: hai unha primeira
mensaxe literal que permite unha
identificacin dos obxectos. e hai
unha segunda mensaxe que
permite. previa decodificacin dos
seus cd igos convencionais. a sa
interpretac in .
A connotac in esgota
comp letamente a intencionalidade
informativa da mensaxe denotada.
e o fin publ icitario conseguirase
plenamente no momento no que se
reciba esta segunda mensaxe. Hai
en primeiro luga r un ha
comp rens in do texto. o que
Dascal chama unha "semntica
inxen ua". e posteriormente a
elaboracin de todas as
posibilidades proxectadas na
comprensin. dicir. a
interpretacin. Pero esta
interpretacin nunca neutral :
sempre se fai baixo a gua dunha
perspectiva que establece a
direccin na que o comprendido
debe ser interpretado. E dende o
poder non somentes non se permite
outra interpretacin. senn que
esta vai estar sempre positivada;
mais. de cando en vez se produce
unha ocultacin ou
enmascaramento dos cdigos
cando a evidencia da sa
alienacin patente.
Enmascaramento do connotado
baixo o denotado. isto . ocultacin
da sa significacin
cultural-simbl ica baixo o aspecto
"natural" do denotado. lsto
especialmente ev idente no caso
das mulleres. por exemplo: cando
setenta dar a imaxe de muller
liberada -soc ializada a mensaxe
denotada falar de progreso. de
liberacin da muller ... . mentres a
mensaxe connotada (fux ind o da
sa positivacin) falar de pura e
simple asim il acin masculina.
A pesar de todos os esfo rzos por
manter ce rta actitud e crtica frente
fenmeno publicitario. tal a
presin sufr id a que o nico que
percibimos xa son mensaxes
connotadas. o que equivale a dic ir
que practica mente imposible
elaborar unha interpretacin
distinta a que dende o poder nos
ven imposta. Pero o que s posible
fux ir da sa pos itivac in; a
publicidade te nder a perder
virulencia se a connotacin non se
positiviza e pode asimilarse como
pura alienacin.
A alienacin consguese cando
a base de acumular e superpoer
mltiples mensaxes vaise
deconstrundo a mentalidade das
receptoras. conformando unha
determinada estructura de
pensamento. unhas pautas de
conducta que. mesmo tempo.
provocan unha prctica anulacin
das pautas de recoecemento. De
tal maneira que se o receptor
deixase de obter estas mensaxes
reclamaraas como afirmacin do
seu "ego" social.
En resume. a publicidade non
camb ia. lanza sempre unha nica
mensaxe: un ha panta ll a que capta
e reflexa a ideoloxa do patriarcado.
Unicamente. e sempre por
esgotamento de frmulas estticas
ou en aras dunha meirande eficac ia
persuasiva. cambia os seus
rexistros formais ou a dispos icin
dos signos. pero sen cambiar
xama is a sa intencionalidade.
Pero o mellar intentar un ha
lectura. anda que sexa moi
superficial. das mensaxes que de
coto chegan as nosas mans. Para
facer esta aprox im ac in limiteime a
repasar un nmero do suplemento
semanal de EL PAIS e un nmero
da revista POCA. coa intencin de
constatar a transmisin de co ntidos
sexistas. androcntricos. e en
definitiva para desenmascarar
public idade como sistema
patriarcal de mantemento das
asimetras sexua is.
71
Os anuncios que apareceron
foron:
-anuncio de roupa para o
fogar.
-anuncio dun wh isky
-an uncios de coches: varios
para homes e un "pa ra mulleres"
- anuncios de perfumes: va ri os
para mulleres e un para homes
-anunc io dun microondas
-pastillas para dores
menstruais
-anuncio dunha axencia de
viaxes
Os roles que desempean as
mulleres nestas mensaxes son os
seguintes:
- rol de ama de casa na sa
dobre vertente de transformadora
de materias primas. procesadora do
"natural" ao "cultural"
(microondas). e de reproductora
(roupa para o fogar)
- rol de obxecto/reclamo
sexual: a muller trascendida
simbolicamente a travs dos
"accesorios de seduccin"
(perfumes. whisky, axencia de
viaxes)
-no caso do n ico anuncio de
coche dirixido a mulleres e o das
pastillas para dores menstruais.
tntase dar a imaxe de muller
integrada no mundo laboral.
Poderiamos chamalo rol de
muller "socializada".
Existen grandes diferencias na
elaboracin das mensaxes
dependendo que vaian dirixidas a
mulleres ou a homes; non s se
ofertan distintos productos.
atendendo divisin sexual do
trabal lo e ao mantemento de
tpicos e mitos patr iarcais. senn
que son presentados de mane ira
distinta segundo o que o
publicitario entende como
"captac in da ps icoloxa feminina
ou masculina".
Estas diferencias obsrvanse
tanto no rexistro lingstico como
no icnco : 1 /rexistro lin g stico:
Na publicidade dirixida s mulleres
moito mis amplo. lsto. como xa
mencionaramos. permite obter
unha mensaxe mis denotativa.
menos elaborada simblicamente.
mis "natural". Todos os recursos
irn encamiados a natural izar a
mensaxe: abundan os sustantivos
simples. uso case exclusivo do
"tuteo". ausencia de tropos que
poidan dificultar a comprensin
literal da mensaxe (metforas.
metonimias. etc.). lsto non sucede
no caso dos "accesorios de
seduccin" como os perfumes.
pero hai que ter en conta que anda
que son productos de uso feminino
estn concebidos para atraer
home. logo o home quen os
disfruta; o placer que estes
productos proporc ionan s
mulleres subsidiario do placer do
home. Tampouco podemos
esquencer que os perfumes son
artigos que os homes "rega lan" s
mulleres. logo xa se observa un ha
meirande complicacin formal das
mensaxes.
2/rexistro icnico: Hai tamn
unha "naturalizacin" tanto dos
soportes como da ambientacin e
COLLAGE CELINA

72
os accesorios que acompaan s
mulleres. Utilzanse xeralmente
cores primarias (mis naturais). e
fomntase unha ambientacin
"tradicional" que serve de marco a
unha representacin do "natural"
(fogar. familia. fillos) . En xeral
trtase de representar a realidade
que rodea s mulleres pero dun
xeito edulcorado. Chama a
atencin que cando se anuncian
productos considerados
exclusivamente de mulleres. estas
soen ir acompaadas doutras
mulleres ou dalgunha
representacin do entorno familiar.
Sen embargo. cando se trata de
accesorios de seduccin aparece
soa ou incorpraselle un soporte
masculino en actitude expectante.
case al leo desenvolvemento da
accin. hiertico. a
sin gularizacin de todo obxecto de
luxo.
Pero concreticemos anda mis
botando unha ollada s anuncios
mencionados.
-Anuncio de roupa para o
fogar: Aparece na imaxe un cadro
composto por unha familia de tipo
medio integ rada por nai. pai. nena e
neno. O pa i mstralle a ela o
cat logo de moda para o fogar e o
eslogan di " PORQUE EN .
CUESTION DE MODA TU
MANDAS" . Case innecesaria
calquera aclaracin. Al imntase o
estereot ipo do poder das mulleres
no mb ito domstico . Pero que.
ademais. o es logan exclunte
utilizar "en cuestin de", xa que a
lectu ra comp leta se ra "s en
cuestin de moda ti mandas.
noutras cousas non" .
-Anuncio dun whisky: Os
soportes estn ubicados nun
amb iente nocturno e mo1
sofisticado: un gran saln cunha
mesa de billar e das parellas. El es
xogan. elas permanecen xuntas e
quedas esbozando un leve sonriso .
O protagonismo detntao un
soporte masculino que ase o taco
de billar en posicin vertical (signo
flico-bastn de mando) . e hacia o
que van dirixidas todas as n:iradas.
O eslogan di "CUANTO MA~
ENTIENDA DE WHISKY. MAS
APR ECI AR B." O "tuteo" xa
desapareceu . e o eslogan ten unha
estru ctura paralelstica con dous
ncleos ve rbais que teen en
comn a particularidade de que fan
referencia a actos inteli xe ntes:
entender e apreciar. Os cont idos
que se transmiten son: a
"cousificacin" das mulleres
facelas un obxecto mis da triloxa
clsica xogo. mulleres e vio.
detentar o protagonismo un
soporte masculino fcil deducir
que o wh isky non cousa de
mulleres. e por ltimo mostrar s
hom es e s mu ll eres en grupos
separados. seg regados uns de
outros. poderase interpretar como
o "medo" que teen os homes a
perder a sa masculinidade entrar
en contacto coas mulleres. a menos
que sexa unha e preferiblemente a
sa.
-A nuncios de coches: Algns
dos eslogans utilizados son:
"Es tan senc illo se r exclusivo".
73
"La sutil diferencia entre
agresividad y deportividad".
"A 300.000 km. por segundo el
control es absoluto".
"Usted descubre realidades
donde los dems slo encuentran
deseos".
Os " items" que aparecen son:
prestixio. poder. agresividade.
competitividade, ansia de
superacin. Todos os eslogans
teen en comn o seu carcter
sentencioso. cun nivel de
abstraccin mximo. O proceso
"naturalizador'' desapareceu. non
hai relacin natural entre a mensaxe
do eslogan e a mensaxe icnica (en
todos os casos un coche de tipo
medio/alto) . A sintaxe complcase:
paradoxas. xogos de palabras.
conceptos abstractos. mo1ta
adxectivacin . S nun deles
aparece unha muller e non vai
conducindo.
Estes anuncios contrastan co
nico modelo de coche "feminino" .
no que se mostra un utilitario en
primeiro plano acompaado dunha
muller cun cancio. O eslogan d1
" LO MEJOR QUE ME HA
PASADO: CONDUCIR UN SPORT
A MI MEDIDA". O uso da primeira
persoa aporta un grao mximo de
directez, reforzando a credibilidade
da mensaxe. O valor connotativo da
mensaxe ven dado polas
expresins "lo mejor" coa que abre
o eslogan. e "A medida" coa que
remata . A interpretacin non
positivada sera: " non podo aspirar
amis. toquei o teito das mias
posibilidades" no caso da primeira
parte do eslogan e "un coche
pequenio coma min" para a
segunda. O estereotipo transmitido
o de muller sumisa e contenta coa
sa sorte de cidad de segunda.
- Anuncio dunhas pastillas
para dores menstruais: "NO
SUFRAS LA REGLA" a mensaxe
que se transmite. Obsrvese que
non se di "non sufras o dor da
regla" que o que seria mis lxico
tratndose dun analxsico. polo
que se d a entender que a regra
un padecemento en si mesma. un
sufrimento e non un proceso
fisiolxico normal. O patriarcado
creou arredor da regra un mito poi a
repugnancia que sempre sentiron
os homes polo sangue "menstrual "
das mulleres. Tras o envoltorio
"humanitario" do eslogan hai un
tono imperativo que descobre a
autntica significacin da mensaxe:
a regra non debe facerse evidente.
ten que segu ir "oculta" para poder
seguir alimentando o mito.
Tampouco podemos esquenzer o
absentismo laboral das mulleres a
causa da regra; mtanse dous
pxaros dun tiro.
- Anuncio dun microondas. A
fotografa mostra unha muller que
se precip ita medio hipnotizada
hacia o seu novo microondas. O
eslogan di: "T ERES UNA
MARAVILLA. TU HORNO
TAMBIN". Establcese unha certa
relacin de igua ldade apoiada na
xustaposicin e na utilizacin do
" tambin" coque remata. Hai. pois.
unha despersonalizacin e
cousificacin da muller. que se
74
pondera do mesmo xeito que BIBLIOGRAFIA que pode re-
forno. sultar til para calquera aproxima-
cin fenmeno publicitario:
-Anuncio dunha axencia de
viaxes: Aparece un primeiro plano ROLAND BARTHES. "Retrica de
la imagen". Paids Comunica-
dunha muller semina sobre un
cin.
fondo azul (ceo/mar). "C ERCA DE
-"Elementos de semiologa". Al-
ESTA PLAYA HAY UNA AGENCIA
berto Corazn.
DE VIAJES" di o rtulo. e
-"La aventura semiolgica". Pai-
curiosamente non se ve praia por
ds comunicacin .
ningures. Hai unha asimilacin da
U M BERTO ECO. "La estructura au-
idea de praia coa idea muller.
sente". Lumen.
dicir. todo o que suxi re
- "Introduccin al estructuralismo".
cultural mente a idea de praia
Al ianza Editorial.
pdese identificar coa idea que ten
- "Tratado de semitica general".
o patriarcado de muller. de a que a
Lumen.
sa sustitu cin lonxe de dificultar a
Ma JESS BUXO. "Antropologa
lectura. potencie a suxestividade da
de la mujer". Antropos.
mensaxe.
G. PENINOU. "Semitica de la pu -
E deste xe ito poderiamos segui r blicidad". Gustavo Gili.
a nosa "seg unda" lectura . con CAR LOS SINI. "Pasar el signo".
todos e cada un dos anuncios Mondadori.
publicitarios. Hai unha historia
detrs de cada mensaxe que
necesario descubrir para poer en
evidencia o grao de sofisticacin
que chega o sistema patriarcal para
afianzar os seus valores.
Non se pode facer crtica social
sen facer crti ca da publicidade. e
facendo crtica da publicidade
fa remos. sobre todo. crtica do
patriarcado . .._
NOTAS:
1 Roland Barthes. "Retrica de la
imagen".
2 Roland Barthes. " La aventura se-
miolgica".
A MULLER VCTIMA DA PUBLICIDADE
Son moitas as persoas que
opinan que falar nestes tempos de
utilizacin da muller constite un
tpico, que non mis ca unha
teima das feministas contra o sexo
masculino e que mesmo a
publicidade nos bota unha man.
con anuncios televisivos nos que se
acusa a un home de non escachar
un prato. porque. simplemente. non
axuda nos labores de casa.
certo que a muller vai
escalando. cada da mis. postas
significativos na sociedade , en
empresas. en cargos pblicos. nos
medios de comunicacin social e
noutras reas que sempre estiveron
reservadas s homes; pero non
deixa de ser un feto consumado a
sa utilizacin como simple
obxecto decorativo. A muller
contina a se-la vctima nmero un
dun sistema que segue a valora-la
beleza fsica por riba das cualidades
i ntelectua is.
Un tanto por cento moi elevado
dos anuncios usan muller como
medio transmisor. reclundoa
mero rol de ama de casa ou como
reclamo para aqueles productos
tpicamente masculinos.
A publicidade non ten cancelas
hora de presenta-las mulleres
como carnada para vende - los
productos que ofrece un mercado
histericamente consumista.
Televis in. revistas, suplementos
dom inicais. valas publ icitarias,
emiten de contino " imaxes que
valen m is ca mil palabras" e
hipnotizan a quen non se resiste
seu meigallo .
D senos cmo estar m is
Carm en Ares
guapas, mis elegantes. mis
delgadas. mis sorrintes. mis
coquetas. mis sensuais. mis
endiaadamente irres istibles.
Pretndese que sexamos un
exrcito de modelos uniforme.
esquecendo as individualidades. A
publicidade impon nos un xeito de
vida case sempre irreal . Erxese en
lder conductor dos nosos desexos.
das nosas arelas.
Hai un culto corpo arrepiante
e cruel. O lado negativo da
publicidade o que dirixe as sas
gadoupas sen d. tentndonos
convencers mulleres. de que un ha
boa fachada agacha unha vivenda
confortable. Pero da vivenda
ningun se ocupa, porque a
ningun lle interesa. O obxectivo
vender. A publicidade esquece que
a beleza non algo que se merca
nas panaderas ou nas tendas de
roupa , e o que se tira dos seus
slogans que ser guapa case
unha abriga. Os anuncios
realzanse con caras bonitas e
carpos fermosos, coma se na
realidade tdalas mulleres fsemos
coma as modelos das revistas.
Vivimos nunha poca na que se
nos bombardea cont inuamente con
anunc ios que conv idan a mercar,
pero non a mercar con mesura
senn s toas. mesmo productos
que logo non han servir para nada.
a macabra leido consumismo.
que entre as sas vctimas
prefer idas. sita mu ller no cumio
da pi rmide.
A publicidade. nas sas diversas
formas, crea dolos s que debemos
imitar. Ti podes ser coma esa
75
modelo que sorr con arde
felicidade. Todo cuestin de ser
arrichado, de probar. Pero despois
de ollar unha rev ista de modas. o
mis probable que unha se sinta a
disgusto co seu propio corpo e se
vaia afundindo sen remisin. no
sof ludo que nin tdolos
productos que anuncian na
televisin poden devolver seu
estado de escaparate. por moito
que nos tenten convencer do
contrario.
A muller segue a presentarse
coma un obxecto do desexo. un ha
peza de escaparate que se utiliza
como engado para vende-las
causas mis inslitas. Para
anunciar un coche, colcase un ha
muller atractiva e adubiada cun
provocativo vest ido, e un ha xa non
sabe se o que se est a vender o
autombil ou a muller. Pero mesmo
para anunciar productos tan
simples coma un ha comida para
gatos. un pan determinado. unha
certa marca de tomates ou un
lavavaixelas. sempre aparecen
mulleres ou unhas mans femininas.
O corpo da muller amsase
coma un producto mis, pero sen o
cal o anuncio deixara de tEJr
gancho. ou alome nos iso o que se
traduce.
O mesmo fenmeno acontece
nos concursos televisivos. que son
presentados maioritariamente por
homes. Sen embargo, as azafatas
nunca son azafatos.
Un ha non entende moi ben cal
a funcin desas mocias
recachadas, que van vestidas
lixeiramente. que posan dun xeito
 artificial cun sorriso forzado de lado
a lado pero que nunca emiten un ha
palabra. O que non se nos presenta
un home lado desa neveira que
acaban de gaa-los concursantes.
anda que haba ser tan deplorable
ver nesa funcin un home como o
ver unha muller. Trtase.
simplemente. de colocar un carpo
feminino atrante que alede a vista e
que lle dea cor concurso . E esta
un ha realidade que nada ten de
tpico.
A publicidade un ha arma
perigosa de gume dobre. que s
nos amasa unha cara da moeda: a
muller como simple obxecto de
escaparate e reclamo para os seus
fins. Por iso e como di Umberto
Eco: "a civilizacin democrtica
salvarase unicamente se se fai da
linguaxe da imaxe unha
provocacin reflexin crtica. non
un convite hipnose" . .A.

76
A MULLER ANUNCIO
Segundo un informe realizado
pala Comisin das Comun idades
Europeas. as mulleres son as
principais protagonistas da maiora
dos anuncios publicitarios. Ata o
punto de que en Alemania e Grecia
superan o 60%. anda que noutros
pases algo inferior.
Este estudio mostra como na
maiora das mensaxes publicitarias
os creativos utilizan s mulleres
para demostra-las cualidades do
producto. Unha alta porcentanxe
faino probndoo e un 8%
mercndoo.
Sen embargo. o habitual que a
mensaxe en off que vai con cada
anuncio corresponda a un ha voz
masculina. mentras que a muller
protagoniza a secuencia aparece
normalmente calada e se fa la adoita
facelo cun home.
normal tamn que. nos
anuncios. a muller estea dentro do
fogar nun 43% dos casos. mentres
que s o 18% est no traba l lo.
A maior parte del as son amas de
casa. esposas e nais. O 30% son
adultas e mozas adultas o 60%.
evidente que se establece
un ha forte dependencia entre a
clase social que pertence a muller
e o producto que esta anuncia .
Tanto as que. por exemplo. as
mulleres de clase media e clase alta
anuncian sobre todo productos de
beleza. mentres que as de clase
trabal ladora anuncian productos de
alimentacin. anda que o m is sociedade que se identifican con
norma l que nin sequera fagan
acto de presencia.
Tamn se indica no informe
que as mis sofisticadas e
Ana Isabel M oz
elegantes anuncian productos de
hixiene persoal e bebidas
alcohlicas. e as mis recatadas
fano con productos para nenas.
artigos mdicos. alimentos ou
revistas femininas.
Pero non nos equivoquemos. O
fin ltimo da publicidade vender.
Deterxentes. perfumes. coches.
cueiros. lavadoras ou calquera
outra causa. Vender. Non que a
muller sexa ama de casa. escrava.
executiva agresiva. "sex simbol" ou
o que se nos acorra. Para
conseguilo a publicidade trata de
achegarse mximo seu pblico
obxectivo. que en termos de
"marketing" se denomina "target".
As. por exemplo. se as enqu isas
indican que o "target" ideal para
vender un determinado deterxente
ou un preparado de sopa "amas
de casa. de mediana idade. con
filias e sen estudios". a mensaxe
publicitaria e a imaxe do anuncio
intentar chegar maior nmero
posible de mulleres que respondan
a esas caractersticas. Para acadalo
non se inventar nada. crear un
estereotipo o mis parecido que
poida realidade.
Do que non hai dbida de que
a muller que lava mis branco ou
aquela que prepara as sopas con
m is cario. non son. desde lago.
unha invencin da publicidade. Se
existen na ficc in publicitaria
porque hai mu lleres na nasa
elas e que non dubidan en mercar
ese deterxente ou esa marca de
sopas para consegui-lo que o
anuncio lles promete.
PRIMEIRO FOI A SOCIEDADE E
D ESPOIS A PU BLI CIDADE
Por iso non se debe calificar
nunca. polo menos xeneralizando.
publicidade de machista.
feminista. progresista. retrgrada
ou calquera outro apelativo que
nos pareza . Ouen si pode levar
colgados con orgullo ou vergonza
eses carteis a sociedade. Ela si
responde a determinados
comportamentos. Ela si abriga a ser
o u deixar de ser dun xeito ou
doutro.
A publicidade limtase. polo
interese. a reproduci-lo que ve. lso
si. moitas veces non se conforma
con chegar "eu son" senn que
trata de move-lo desexo e apela
"eu quera ser". Nese caso non
aparecera ante os vidos ollas das
espectadoras ou lectoras de
anuncios publicitarios a muller que
somos. senn a que desexamos ser.
E por su posta o anuncio tenta
comprender que para conseguir ter
un carpo. unha cara ou un status
como o dela. temas que pasar por
mercar inmediatamente o dito
producto.
lso si. isto retrese publicidade
dirixida muller. que nada ten que
ver coa publicidade dirixida home
e na que acostuman aparecer un ha
ou varias mulleres coas que.
xeralmente. moi poucas mulleres
poden ou queren identificarse.
Neste caso. a mensaxe
publicitaria trata de conectar cos
desexos. por su posta. do varn.
Calquera publicitario mediocre
sabe que. xenera lizando. os homes
se miden palas sas conquistas:
77
laborais. sociais. culturais.
amorosas. E desde lago estas. na
maiora dos casos. s serven na
medida que poden ser exh ibidas
como trofeo. Unha muller atractiva
sexualmente s ollas de tdolos
homes . sen dbida. un
apetecible prato para pasear con
fachenda diante de todo o mundo
ainda que para consegu ilo faga
falta botar unhas gotas desa
colonia tan forte.
Un caso distinto son tamn
aqueles productos d irixidos home
que adquire habitualmente a
muller. E un exemplo moi comn
son os calzns. Os anuncios deste
producto son protagonizados
normalmente por mulleres que
amorosamente compran a citada
prenda. Por iso as mul leres que
aparecen nestes anuncios teen
moi pouco ou nada que ver con
mulleres chamativas senn mis
ben con amables compaeiras ou
adorables esposas.
O que est claro que a
sociedade cos seus complexos.
desexos insatisfeitos e necesidades.
a que crea modelos. A
publicidade s saca da realidade
minihistorias cotis e soos.
Adubaos e mellar ponlles
msica.
Por iso. non hai que
sobreestimar publicidade. porque
esta non mis que un escaparate
da sociedade de consumo. A
publicidade converteuse no chivo
expiatorio que carga coas culpas
dos defectos do sistema. como
consecuencia de certos abusos
78
histricos na comunicacin
publicitaria e dos ataques
sociedade de consumo. Por
suposto que hai que persegu ir unha
comunicacin comercial
responsable e veraz pero pode ser
perigoso pecharse en critica-la
publ icidade e desvia-la atencin
doutros asuntos bastante m is
graves.
De cal quera xeito. moitas veces
a publicidade chega a ser ofensiva.
Anda que neste caso habera que
discutir sobre a boa e a ma la
publicidade. E ese sera outro
asunto. Pero o feito importante que
hai que salientar que as mulleres
deixamos de indignrmonos moito
e actuarmos pouco. Pa rece que se
est pasando accin. Anda se efecto. como aquel que dica:
recorda un anuncio de
Transmed iterrnea que foi retirado
pola prensa por protestas de
mulleres. Este anuncio mostraba as
ndegas dunha muller dentro dun
escaso t raxe de bao. o titular era
"Tea marieira".
MULLER OBXECTO
Pero de tdolos xeitos hai que
salientar que a publicidade eficaz
non sera actua lmente pos ible sen
os estud ios previos de ma rketing e
estes tiveron que realizar miles de
enquisas para averiguar algo tan
obvio como que na nasa sociedade
a muller a que maioritariamente
merca. isto , adquire os productos
que a publ icidade trata.de vender.
Por iso os grises homes
"marketinianos" decidiron que
haba que tratar ben muller. Esta
deba deixar de ser muller obxecto
para ser muller suxeito.
O res u Ita do non deixa de ser
abraiante. Agora o home o que
ocupa en moitas ocasins o papel
de home obxecto. porque se supn
que a muller a espectadora.
Por outra banda do que non hai
dbida de que a sociedade anda
que a pasos de tarta ruga est
cambiando os seus hbitos e a
moda a moda. Por iso agora
vende m is que o pap dea de
comer seu filio. faga a compra ou
saia de paseo coa mochila
portabebs colgada do peito.
Agora resultaran
completamente ridculos anuncios
que antano producan seguramente
"Seorita. concdeme este ba ile?
Que grata a invitacin se o
cabaleiro do seu agrado. Pero que
preocupacin para vostede sentir
enlazada a sa man. se esta est
rasposa (sic). estropeada po los
traba l los domsticos ou outros. que
denota abandono. en vez dunhas
man belas. suaves e impecables".
A soluc in era. naturalmente.
Bella Aurora. "Para xuventude.
beleza e lozana. Bella Aurora cada
da".
Ou aqueloutro do reloxo
Audemars Piquet. no que unha
muller literalmente tendida sobre
un ha cade ira de brazos dica do
xeito mis lnguido e cursi posible :
" Estou tu rbada ante a idea de
desexar algo tan caro". E para
colmo de males. final cando
acepta o luxoso regalo ... "Eia
ruborizouse".
 Hoxe as mulleres que se asoman
s anuncios publicitarios non
conceden bailes. non aceptan
invitacins gratas. nin os cabaleiros
son do seu agrado. nin se senten
enlazadas pala sa man. nin teen
lozana. (entre outras razns porque
esa palabra nin sequera se usa). nin
se turban. nin se ruborizan e. por
suposto non teen as mans
rasposas. Todo o contrario. son
mulleres independentes. decididas.
libres. que saben o que queren e
ademais son activas.
Xa non raro ver homes que se
ispen e quedan en roupa interior
sen aparente pudor facendo do se u
carpo o obxecto ornamental que
pareca ser s patrimon io da mul ler.
Mesmo quedan denigrados ata o
punto de apa receren coma se de
escravos en venda se tratase. Como
nun anuncio de calzns Jim. ande
se ve a un numeroso grupo de
homes en prendas interiores.
al iados fronte a un ha muller
elegantemente vestida que os
observa pensativa. O titular di:
"Eixeme".
Ata o punto de que un anuncio
de Magno d ica: "Xa vai senda hora
de que se celebre o Ano
Internaciona l do Home".
E por su posta abundan os
anuncios ande os xenita is
mascu li nos son protagon istas.
Como aquel que referndose
revista de te levisin Teleprog rama
dica: "O importa nte non o
tamao. senn qu e sexa
xoguetona".
Un recente anunc io presnta nos
a un home de costas mira ndo para o
seu sexo e un texto que d i: " Este
vern vas ve-loque grande". E na
pxina segu inte ande
comprobamos que o que "se pon
grande" este vern o diario La Voz
de Almera. que pasa a ser tabloide.
MAC HISMO
Hoxe mis que nunca. cando
comezan a aparecer nos anuncios
publicitarios homes e mulleres
asexuados estase a demostrar todo
o que sabiamos: que o mach ismo.
como expresin da mascu linidade.
un mecanismo de defensa. Tanto
o home como a muller
representaron tradicionalmente os
papeis que selle inculcaron desde a
infancia. E que as nasas vidas
estn condicionadas desde a
infancia por aqueles que teen o
poder. Os pa is primeiro. os
educadores despois. lago para
quen trabal las e sempre a
sociedade e os intereses daqueles
que teen o poder.
O machismo outra for~a de
poder. Por iso a medida que o
poder ou poderes se derruben e se
convirtan nunha simple frmula de
convivencia social aceptada por
todos. o machismo ser o dbil
residuo de pocas pasadas que o
nico que produce risa.
De momento. home anda lle
gusta verse reflectido nesa imaxe
idealizada. E a publicidade. que
coece o va lor dese t ipo de
motivacins no consum idor.
utilzaas no se u proveito. Un
exemplo claro tmolo na
publicidade de colonias
79
mascul inas. ande as fantasas
erticas do home se poen mis de
man ifesto.
Pero o machismo unha
pecul iaridade pueril do individuo.
O home no fondo un nena. Polo
menos iso afirma o doutor Dan
Kiley quen di que ante o novo
protagon ismo da muller na
sociedade acrecntase no home o
sndrome de Peter Pan. As os
novas homes que mostra a
publ icidade teen unha fixacin
matern a. unha obsesin pala
presencia apabullante e
asoballadora da muller desde a sa
mis tenra infancia. Xa desde nena
o home necesita o afecto e a
proteccin da f igura da muller.
busca nela a sa aprobacin e
aceptacin. De a que o home
tenda a desdebuxa-la sa
identidade masculina e se potencie
o seu lado femin ino.
A muller pala sa parte xa non
ten qu e someterse home. Agora
mis agresiva no sentido de que
perdeu a sa dependencia e
complacencia cara home. En
publ ic idade xa hai tempo que non
se utiliza o home rodeado de
mulleres. o donxon que vai de flor
en flo r como as bolboretas. O home
moderno non est para eses trotes.
a non ser que sexa en clave de
humor ou en casos moi illados.
Conceptos pasados de moda
para o home como o da co nquista
ou o do comprom iso deron lugar
provocacin e dominio da muller
nunha nova ideoloxa que pretende
demostra-la sa superioridade
fronte sexo masculino. Se ben
certo que se empeza a fa lar xa
dunha xeracin europea de homes
do 92 cunha volta paixn e unha
liberacin dos prexuzos e medos
muller e SI DA un ha especie de
machismo light. pero machismo
fin e cabo. ande o amor se fa i
como nos vellos tempos. pero
tomando precaucins.
Un anuncio do reloxo Festina di
moi cla ro que a muller foi pouco a
pouco tomando posicins fronte
home: "Primeiro foi a camisa. Logo
a ta auga de colon ia. Despois o
teu coche. Agora ela desexa mis.
Desexa o teu tempo".
Do que trata a publicidade
sempre de estar vangarda da
moda. das ideas. da esttica. dos
costumes. As. hai anos. en tdolos
anuncios que se facan para os
productos de limpeza da marca
Johnson. as mulleres tian que
levar pantalns. Esta prenda
representaba non s un estilo de
vida. senn a aceptacin da
empresa anunciadora do novo look
da muller no fogar. Hoxe a mesma
compaa presenta a unha muller
"yupificada". e presidenta do
consello de administracin. que se
restrega literalmente pola mesa de
xuntas. limpndoa de po antes
dunha reun in de negocios.
Os seores de J honson saben
que o nico que non ten a nova
muller tempo e que. por moito
que parecen ter cambiado as
causas. o resultado que agora a
muller debe asumi-lo dobre papel
de ama de casa e de presidenta do
consello.
80
Pero o caso que fin e cabo
hoxe por hoxe un ha das maiores
aspiracins do home a muller e
desexa polo tanto ter un has
relacins o mis satisfactorias
posibles coa sa parella. Daquela
encontra con que hoxe a muller
pide outras causas home e. por
suposto. rexeita o machismo como
expres in de mascu linidade. A ela
gstanlle intelixentes. educados.
comprens ivos. sens ibles e
humanos. preparados para unha
sexualidade mis comunicativa.
tenra e complementaria. O que
quere a muller un home e non un
escolta.
Ante a nova actividade sexual
da muller. o macho ibrico vai
perdendo o medo. a inhi bicin a
descubrirse tal e como . un ser
humano vulnerable. coas sas
virtudes e defectos.
O home hoxe un home dunha
soa muller. N on sabera que facer
rodeado de tdalas loiras burbullas
de Freixenet!.
A publicidade. ante esta
situacin. utiliza nos anuncios
(sobre todo naquelas mensaxes
dirixidas muller) a homes
domsticos en alternancia con
comunicacins baseadas no macho
appeal.
Nos anos sesenta un anuncio
da marca Mvil dica que "O home
quen leva os ca lzns". Hai pouco
sau outro que di : "Moito. na mia
casa mando eu; pero quen manda
na ta roupa interior?" e vmo-la
fotografa dun home nu e coa boca
tapada cun pano. Xa non ha i
dbida. "Os homes tamn choran"
(Loewe). "O instinto paternal"
(Prenatal). E Long Jhon para
homes. formen. que enfan un ha
agulla. se distraen cun tren de
xoguete. sacan a pasea-lo beb no
seu carrio. preparan a comida co
seu mandi l e todo. e chapuzando
na piscina cun flotador en forma de
parrulo ... mentres as mulleres estn
seu carn e mranos con descaro
e sorna. como pensando: "A te
quera ver".
Elas non son " Campanilla". elas
son mulleres novas que si quixeron
medrar e se prepararon para un
mundo no que esixen ser actrices
no papel principal. "O futu ro
muller''. di Rodier.
ONU
A nova creatividade publicitaria
descubriu no nu a frmula mis
doada e rendible de chama-la
atencin do consumidor. E que o
carpo sen roupa converteuse en
marco de referencia. en espello
onde todos nos vemos reflectidos.
E paradxico o feto de que xusto
no momento en que a vestimenta
est de moda e cubrmo-lo noso
carpo con roupas e adubos que
engaden sina is de identidade
nosa persoa. sexa cando mis nos
preocupamos de mostralo como
unha mquina ... pura carrocera.
Calquera exeusa boa pa ra
utiliza-la carne na sa
configurac in mis fermosa. A
publicidade considera o nu como o
colmo da modernez. As Tab di:
"Pdecho o carpo"; Guillete "O teu
carpo merece un Plus"; e
Cruzcampo "O teu carpo
aplaudirache".
Pero convn ter co idad o.
porque o culto carpo reflicte unha
certa tendencia fascista e xe nfoba
da nasa soc iedade. Desa adoracin
polo carpo exterminio social de
tdolos que teen michelns.
coxeiras. verrugas, anteollos e
outra s xogadas do destino. hai un
paso.
E as d iferencias entre o home e
a muller ten den a ser un dato
biolx ico . 1ntercmbianse os
papeis e a divisin de sexos nos
carpos un ha cuestin meramente
anecdtica . Trtase de presenta-lo
carpo emblemtico
independentemente do seu xnero.
As Gommatex Jersey di "A forma.
Materia sensual. Xogo seductor" e
My Sin de Lanvin "Antes era fcil
distingui - los mozos das mozas".
En Francia Ca lvin Klein e Nikos
fixeron do nu a sa personal idade
de marca. Calvin Klein. nesa
obsesin polo ca rp o. desenvolveu
abertamente toda un ha imaxinera
sensua l con homes e mulleres
esp id os e un ha public idade dun
estet ismo cls ico e xeralmente
asexuado. Esta marca mostra o
ca rpo como obxecto de perfecc in.
crendo que esta a nica forma de
conecta r cunha sociedade de
crecen te puritan ismo e
neuroticamente sensibilizada ante
o sndrom e de inmun odefic iencia.
lni ciouse esta histo ri a de Calvin
Klein cun anuncio que pasou
historia da pub li cidade . Unha
novsima Brooke Shields apareca
en televisin cuns vaqueiros
abrindo as sas pernas e o seu
corazn: "Oueren sabe-lo que hai
entre os meis vaqueiros e eu? ...
Nada" .
A partir daquela . Calvin Klein
evolucionou ca ra ambigidade
sexual en representacins
andrxenas de carpo obxecto.
ande a carne se mostra en
abundanc ia. como natureza marta .
con admirables mulleres. homes e
parellas. fotografiados
magnificamente por lrving Penn e
Bruce Li ebe r.
Un dos ltimos anuncios desta
marca de vaqueiros titlase
"Obsesin polo carpo". Nel a
diferenciacin sexual un misterio
e o que canta a perfeccin e non a
identif icacin ... ou a inte li xenc ia.
po r exemplo.
E que o nu forma parte desta
sociedade como exh ibi cin do
naso individualismo. Pero de
tdo los xe itos o nu en publ icidade
ten d ist intas connotac ins para a
muller e para o home.
Para este prime ira o sexo e
despo is outras causas . Para a
mu ll er pode o nu significar beleza.
naturalidade. autoestima.
romanticismo e finalmente.
sexua lid ade.
E mentres as mulleres nos
sentim os xeralmente ofendidas
polo nu nos anun cios por
parecernos moitas veces gratutos e
que rozan a obscen idade e a
pornog rafa. s homes non parece
importarl le- lo m is mnimo verse
81
reflectidos tal e como as sas nais
os trouxeron mundo.
De tdolos xe itos a beleza. f in.
emancipouse do sexo . Antes a
beleza da muller (e agora a do
home) era sinn im o do poder de
atraccin sexua l. Aquel a
concepcin romntica do ca rp o
ligada concepto de beleza e
obxecto sexua l est convertndose
nunha abstracc in. signif icando
outro tipo de causas como
perfeccin. x ito e autocontrol.
O SEXO NOS ANUNCIOS
Vmolo en moitas ocas ins .
Un ha muller agachada agarra con
forza a punta dun cinto Olimpo
mentres o titular di "Cintos que
levantan paixns" . Un ha rapaza
qudase ca recordo dos vaquei ros
do seu mozo mil itarizado e que. na
so id ade do seu cuarto. os pon con
tdalas implicacins sexuais do
obxecto convertido en fet iche.
Un anunc io das botas The Wild
Pair ofrceno-lo lamentable
espectculo dunha muller
espndose fronte espello e un
mozo sentado no peitoril da vent.
medio esp id o e observando a
escena. O titular di: "Rpido s teus
ps"
Pero hainos que van directos
deb ili dade. incluso
inf id el id ade: "O mellar que podes
facer para ev ita-la tentac in
caer nela" di Nussini de Milka.
Como os bombns Baci Perug ina.
bicos italianos ou o Black Magic
ingl s que como decenas de
productos semellantes van
dirixidos muller. larpe ira do
doce pracer do cacao.
Outro tema o deterxente. un
producto que con eno rm e
frecuenc ia se relacionou coa pureza
e a virxindade. A brancura foi a
resposta obtida polo producto e
que fixo qu e os publicitarios
perdesen a razn. ata chega r a
extremos d ignos de figurar en
ca l quera antoloxa do sexo e do
humor.
Desde o " lava m is branco" ata
o "probe. compa re e se atopa algo
mellor. cmpreo". vimos
aparicins. resplandores.
deslumbramentos. brillos
inm aculados e compa racins coa
neve. o so l. .. e o himen .
Como as investigacins
aseguraban que as mulleres van na
sa roupa as aspiracins de
recupera - la sa inocencia perdida.
un ha marca f ixo a lamentab le
campaa baseada na virxindade
dic indo: "Case a sa roupa con
Persil".
O afe itado mascul ino a
contrapa rtida. O u izais porque s
homes lles sux ira a idea de
castrac in por iso de terse que
quitar cada ma aquilo que
simboliza de maneira evidente a sa
masculinidade. Por iso a
publ icidad e se ve abrigada a
mitiga-la frustracin. Os productos
Lea presntannos a un
"yuppy-tarzn" en plena faena do
afe itado e unha loira. como non.
fogosa. atrada pola sa
sexualidade. btase a el e ofrce lle
a sa esplnd ida beleza. O texto di:
82
"Se ma- la aventura e o pracer. non
te co rtes ... conseguirs un apurado
perfecto e un ha suavidade que che
perm itir da-la ca ra en calquera
ocasin"
Un acto moi f recuente nas
mulleres anuncio po r suposto a
fel latio. Unh a campaa dos
cigarros Winston en Francia
mostraba grandes bocas de muller.
envoltas en fume. coa prox im idade
do producto anunc iado e un t itular
qu e dica: " E tan boque case un
pecado " . O ca l dito en francs
anda mis pecaminoso se cabe. O
cigarro en cuestin. pa ra mis inri
era "King-size". de longo tamao .
E non falernos das ans ias con
que beben algunhas mulleres dos
anunc ios polas bote ll as de cervexa
ou de refrescos de ca lquera tipo ...
Ou con xelados. Frigodedo era un
dedo sexua l izado cando o chupaba
unha muller. Ou en Rol. onde uns
grandes lab ios ve rm ell os exp li can a
mensaxe. traspasando os lmites do
simple pracer do sabor a nata e
choco late.
As bocas son frecuentes nos
nosos anuncios. o mesmo cs
xogos de home e muller cos dedos.
Marbella. as perlas sexual izadas.
presentaban a unha muller
inflamada polo pracer do rega lo.
que se meta o dedo na boca.
antic ipando desprend ido varn
que lle esperaba como recompensa .
Outro anuncio de Cointreau
tamn xoga co dedo e ela pono
baixo o li cor ca ndo el o serve. logo
mtello na boca mozo para logo
bicar el a tamn o seu polgar e
fundirse f inalmente nun apaixoado
bico.
Sen emba rgo. de tdolos
productos que vimos sexual izados.
o coche un dos mis peculiares e
apaixonante. porque adquire outros
sign ificados e simboliza ideas e
conceptos que as meras
prop iedades da sa esencia de
mquina que se rve para
desprazarnos dun sitio a outro.
Anda que custe t rabal lo crelo. o
coche algo mis ca un coche.
como un ser humano e. mis
concretamente. un ser humano do
x nero femin in o nesas estraas
fantasas onricas e subconscientes
do home.
Segundo as investigacins.
para a mulle r o automb il unha
fe rramenta nada mis e. desde logo.
sen impl icac ins sexuais. E menos
romntico ca unha clave ingl esa.
Xa nos seus comezos Herny
Ford d ica que el non fabricaba
coches. que el o que fabr icaba eran
satisfaccins. E deu no cravo
porque despois os investigadores
de motivac ins. os anunciantes e
os pub li cita ri os o demostraran
abond o.
A parte de proporc iona r pod eres
extraord inarios que sal ientan
necesidades de dom inio e
supe ri ori dade. reafirman a f rxi l
personal idade de mo itos homes.
Para eles. o automb il unha
seo ra no m is amp lo sentido da
palabra . E por iso que cando
montan nun coc he gozan tanto
como se flotasen. expe rim entan
un ha espec ie de pracer inena rrable.
 Comprndese as a paixn dos
homes polos seus coches. s que
coidan. miman. lavan coas sas
propias mans e por suposto nunca
prestan.
A recente campaa
interna ciona l de Seat
presntano - lo Ibiza SXI en Italia
cunha moza aberta de pernas. cos
pulsos pechados e con mostras
indiscutibles de estar moi
indignada, e non para menos
porque o coche anunciado aparece
como "A rival". ese o titular. E
para remata lo o anuncio termina
dicindo: "Seat Ibiza. un amor con A
maisculo".
Tamn Renault fi xo un anuncio
en 1nglaterra para televisin
comparando as formas femininas
coas curvas e caractersticas do
coche. tanto por dentro coma por
fra.
E titulares como "A seduccin
do luxo" (Citroen BXAthena). "A
pa ixn de co nducir" (Alfa Romeo)
ou "Dixate seducir" (Seat Ibiza)
son do mis elocuentes.
Ford fi xo outro anuncio co
mesmo tema. "O Fiesta o teu
primeiro amor". E usaba metforas
como "O frechazo que seduce".
"Un ha lia que seduce" e "Non te
resistas" .
E est claro que ningn varn
que se precie pode resistirse
chamada do amor do "a utomb il
mu ller" . Con ela irase " f in do
mundo" . A.

FOTO CINDY SHERMAN

Traducc in Mercedes Penoucos Castie iras

83
SOBRE "MULLERES E INDUSTRIAS CU LTU RAIS" (1 )
Este libro de Michele Mattelart
foi xa publicado no ano 1982.
Mesmo asl. as anlises que fai
sobre o tema de M uJieres e Media
continan vi xentes e son de grande
interese.
A aparicin da cu ltura de
masas e das grandes industrias
culturais foi posible gracias
chegada das tecnoloxas de
difusin masiva como o cine. a
radio. o disco. a televisin. o
video. Alnda que a sa aparicin
sexa anterior. a xeralizacin da
cultura de masas parte dos EE.
UU . nos anos 50/60. e
corresponde s normas da
democracia representativa.
Modelan a opinin pblica.
Determinan o pa rmetro da
poboacin coas posibil idades.
soos. aspiracins e perspectivas.
No naso sistema. a
comunicacin de masas ten a
misin. o mesmo que a fam ilia e a
escoJa. de mantera coesin.
producir e reproducir o consenso. a
vontade colectiva que garantice o
funcionamento do carpo socia l.
No relativo s mulleres. os
media contriben a mantera
funcin reguladora que
desempean na sociedade. Na
economa. a travs do trabal lo
domstico e dunha participacin na
produccin caracterizada por
matices especiais. xa que sern
chamadas ao mercado de trabal lo
cando ao capita\1\e convea e
abrigadas a repregrense ao fogar
cando deixe de interesar\ le.
Reproductoras da vida. garantizan
na famil ia. clu la bsica da
M a X ose Qu eizn f
84
sociedade. o equ ilibrio material.
afectivo e moral. Na imaxe
tradicional son a alma do fogar.
Son eixo do consumo. Axentes de
social izacin das tillas.
transmisoras dos cdigos de
autoridade a dos roles femininos e
masculinos. etc. A imaxe das
mulleres nos media debe contri buir
a manter todo iso: promover a
venda de produtos e integrar a
"ama de casa" no seu traba l lo e no
seu rol.
As em isoras de radio saben que
a meirande pa rte do seu aud itori o
feminino. A actitude das mulleres
ante a rad io signif icativa: queren
un ha presencia para encher a
soidade da sa v ida coti. ese
tempo da vida domstica no que se
expresa a discriminacin dos rol es
sexuais: a separacin entre o
pblico e o privado. O pblico
atribudo ~os homes e o privado s
mulleres. E a xerarqu izacin dos
valores: positiva a temporalidade
masculina. definida pala accin. o
devir. a historia; negativa a
temporalidade femin ina. que a
pesar da riqueza potencial. apa rece
sancionada soc ialmente como
banal. A repeticin e monotona
coti. O traba l lo invisible que
mantn a economa capital ista. Os
med ia ocpanse en acompaa r este
trabal lo solitario e invisible e a
recompensar o seu
enclaustramento no fogar e
lexitimar ese trabal lo. non como
trabal lo senn como un deber
natural.
A divisin do trabal lo precisa
un ha definicin de cualidades
femininas e masculinas que se
encargan de transmitir.
No relativo radio. a autora
comenta os programas. serais. etc ..
en Amrica latina. en Norteamrica.
Europa. certos Pases rabes. etc.
Destaca o emprego do sexo e da
violencia. as como os equvocos.
en contras. intervencins de " deus
ex machina" que desprende unha
mensaxe maniquea. O amor.
sancionado polo matrimonio.
moito mellar que a paixn. sempre
castigada polo destino. As
personaxes femin inas encarnan a
pureza. a virxin id ade. a abnegacin .
Son verdadeiras mrtires frente aos
homes que usan do seu poder de
macho e de clase. Sacrificio. valor.
sufrimento. deber cumprido. son os
valores que transmiten. Todo iso
montonamente repetido. como o
propio labor feminino. As historias
de amor dos ser ais ou telenovelas
non so n inocentes. As rapazas son
consoladas xa que. debido a un
encontro milagroso. poden pasar
de seren cri adas a g randes damas.
Retrese. as imesmo. a autora
temporal idade feminina. N un
trabal lo anterior. "Notas sob re a
modernidade" afi rm aba : "O
antagonismo mtico entre as
nocins de muller e de cambio
procede probablemente do fe to de
que en todas as cu lturas o mito
asocia a imaxe de muller aos
elementos v itais. aterra. a agua.
elementos de fecundidade e de
permanencia. A imaxe da mul ler va i
unida idea de continu idade.
perpetuac i n e duracin. A
tempo rali dade da ruptura. da cri se.
oponse temporalidade femin ina. a
do c iclo que percorre unhas lias
concntricas, unificando o pasado,
presente e futuro. Funcins eternas:
a esposa. a nai. A figura do devir
feminino como xustificacin
antittica e compensatoria do devir
masculino que se inscribe na
dialctica dunha realidade de loita e
de dominacin do mundo".
Os relatos para as mulleres
serviran. segundo a autora. como
fo conductor para esa
temporalidade, coincidiran coas
estructuras psquicas das masas
fem ininas e impediran incorporalas
a un tempo de prospeccin e de
cambio. Pola contra cultivan o
pracer dun tempo non prospectivo
e retrasan a incorporacin das
mulleres ao tempo da accin. ao
tempo da historia. Este aspecto
parceme interesantsimo. 1ntenta
analizar as estructuras
inconscientes da personalidade.
Afirma que nos limitamos con
frecuencia a buscar nas unidades
do discurso. da imaxe e da palabra.
a funcin al ienante das mensaxes
das industrias culturais. O problema
cons iste na fascinacin que
exercen esas mensaxes sobre
espectadoras que. en estado de
lucidez, poden anal izar as
ca ractersticas das mesmas. Que
masoquismo. que comportamento
suicida de clase pode expl icar esa
fasc inacin? posible que o poder
das industrias culturais non resida
totalmente nos temas que tratan.
nas ancdotas que ofrecen. que
non seran m is que ep ifenmenos
da mensaxe transmitida? O que non
se di importa m is que o que se
expn. posible que a indust ria
cultural afecte unhas estructuras
psquicas alienadas das masas
populares que dependen tanto da
natureza como da cultura? Que a
funcin ideolxica de alienacin
sexa exercida tamn mediante un
incesante movemento de
realimentacin das estructuras
profundas dun inconsciente
creado?
1nsisto na importancia e
modernidade destes argumentos.
sobre todo. como apunta a autora.
respecto s estratexias de
resistencia e conciencia das
mulleres feministas ante os media.
Fala despois do equilibrio
existente entre os programas de
informacin para mulleres e os de
ficcin. pasando, as imesmo. revista
aos programas de d iversos pases.
coincidindo con Henri Lefbre que
indica: non podera afirmarse que
os media liberais adm iten varias
maneiras de concebir o rol e a
imaxe das mulleres. pero esixen
unha mesma femin idade?
Cal dos dous espacios.
Informacin ou Ficc in ten m is
impacto no referente transmisin
de actitudes. aspirac ins e modelos
de comportamento? Pdese nisto.
segn a autora. orixinar un ha
grande controversia. En primeiro
lugar ha i que indicar a fus in
ex istente nos dous campos. entre o
rea l e imaxinario. A informacin
est impregnada polas normas da
f iccin. lsto comprbase na maiora
das revistas femin inas televisadas
ou rad iadas. Parece que o peso da
ficcin desequilibra a balanza.
Non parece obvio pensar que.
desde o punto de v ista da
transm isin de modelos culturais. o
impacto dos xneros de f iccin. o
seu poder de irradiacin, son
mei randes que nos programas de
informacin? Un modo de vida
insinase mellor a travs da f iccin
que da informacin. Os programas
como telenovelas. culebrns,
comed ias familiares. etc., son
espacios de cristalizacin
ideolxica nos que se confirman os
sentimentos e as concepcins do
mundo que deben dominar sobre a
"mu lt itude silenciosa", a xerarqua
de valores e os roles convenientes
orde establecida. Son espacios
privilexiados que non necesitan
fa lar de poltica para facela . Poi a
contra. a informacin ten como
referente a realidade. Mal que ben.
a realidade manifesta a tensin. o
esforzo. a historia. Asmase aoque
se est facendo ao futuro e
descoecido. Mentres que o
referente do discurso de ficc in o
xa d ito. o pasado.
No seguinte captu lo analiza a
func in das revistas "femininas" e
as diferencias que se poden
encontrar segundo os pases.
Constata que. anda hoxe, seguen a
consagrar a dicotoma entre rol
primeiro e segundo. entre trabal lo
princ ipal e secundario. O ideal da
muller moderna tende a revalidar os
rasgos tradicionais. A idea de
liberac in , incluso. a aproveitada
85
 polos circuitos comerciais.
trivializndoa e adaptndoa
ideoloxa de mercado: "A muller
liberada utiliza X"; "A faixa T far de
vs unha muller libre"; " O
deterxente Y deixaravos mis
tempo libre". etc. As mulleres.
situadas no centro da vida coti.
definidas como axentes de
consumo. son pois o foco mis
idneo para irradiar a sortee
fortuna da modernidade.
Pasa. a continuacin. a estudiar
o mito da modernidade que
consag ra a omnipotencia do
obxecto. O valor non se sita no
ser. senn na causa. E o fetichismo
da mercadorla. a "cousificacin"
marxista. A adqu isicin progres iva
de obxectos e de bens asegu ra o
xito. o amor. a liberacin. a
fel icidade.
Nesta mitoloxa. o progreso dos
seres semellante ao
desenvolvemento das nacins. X a
se ten denunciado dabondo o
carcter esxeno do
desenvolvemento dos pases do
terceiro mundo que aproveita mis
que nada s empresas
multinacionais e ensancha anda
mis o foso existente entre pases
ricos e pobres. Noustante. na
publicidade. o moderno presntase
como unha globalidade indivisible.
unha ficcin qu e sustite ao real.
que extende as posibilidades dunha
clase a todas as demais. A mitoloxa
da modernidade promove como
universal un modelo feminino. un
estereotipo de mull er urbana. dun
alto medio social e dun pals
86
occidental industrializado. Un Aspectos estes que as feministas
"eterno feminino" valedeiro para galegas xa temas estudiado
todo o mundo. e. ao tempo. sobradamente e comprendemos
permanentemente renovado nunha ben.
escalada permanente do "ltimo En resumo. un libro a ser
grito". A forza e seguridade das consultado tanto palas profesionais
mulleres continan residindo na dos media como palas sufridas
capacidade de seducir aos homes e receptoras.
de confirma rll es a v irilidade. E neste
aspecto aparecen equivalentes as
asalariadas e as outras. O
importante o valor no mercado NOTA:
sexual. Por iso. as mulleres de ( 1) Mujeres e industrias culturales.
Michle Mattelart. E. Anagrama.
vellas ou as que non son fermosas
desaparecen do espectculo da
publicidade. Mesmo os medios que
teen tendencia de mostrar a imaxe
da mu ller libera l. entran en
contrad icin. O resultado que
nunca se pon en cuestin a
ideoloxfa sexista como base do
sistema cap ital ista.
A aparicin da "muller liberada"
en certas series de TV con
actividade. desenvoltura no plano
sexua l. independencia econmica.
etc .. dse mis que nada nas series
de espionaxe. Tamn aqu a autora
d no cravo ao verificar que a
medida que un movemento de
contestacin social adqu ire peso e
pode ser amenazador para o
sistema cmpre introdu cir
representantes dese grupo.
Aparecen as "As Anxeles de
Charly" e outras. Observa como os
mecanismos que se poen en xogo
cando se trata de responder ao
movemento das mulleres son
similares aos que se desencadean
coas minoras tnicas.
especialmente cos negros.
A GREA COS MEDIA
Xa hai mis de 1 O anos
Katleen Newland escribiu: "a
mei rande parte das mulleres que
aparecen na pantalla da televisin
son dependentes. dende o punto
de vista psicolgico e econmico.
mentireiras. ineptas. indecisas.
estpidas e adoptan unha
actitude cruel e competitiva
respecto das demais mulleres .. . os
erras destas mulleres soen
presentarse como atractivos e
graciosos. coma se o encanto
feminino equ ivalese a unha
especie de retraso mental". (La
mujer en el mundo moderno.
Alianza. Ed. 1982). Retrese a
autora americana imaxe das
mulleres na televisin do seu pas
e non parece que difira moito do
que sucede anda hoxe nas nosas
pantallas. tanto pblicas como
privadas. Realmente resulta
desolado r comprobar a distancia
que separa o modelo televisivo de
mulleres ao modelo socia l e real.
mis parecido ao de pe rsoas que
se enfrentan a coto a mltiples
prob lemas que resolver. tanto
fami li ares como profes iona is. se
son traballadoras. con ma ior ou
menor acerto. pero desde logo
po r si mesmas. e as mis das
veces se n a ax uda do va rn de
ningunha clase. A telev isin
unha mina nesta materia. Non
resulta d ifcil comproba r como as
mulleres da te lev isin so n semp re
m is novas que os varns (nunca
traspasan a barre ira dos 40. ou
case). Son semp re fe rm osas e os
se us problemas non parecen
exces ivos. se exce ptuamos o traxe
El vi ra Hu elbes Vill afr. Periodista .
que han poerse na festa dalgn
magnate do petr leo.
A presin soc ial apenas obrigou
a certos cambios neste tipo de
modelos. tanto pa ra os anuncios de
productos como nos papeis das
se ri es telev isivas. Pero a marcha
atrs alarmante: os anunc ios de
leite desnatado semellan esixir
ineludiblemente carne fresca e na
de muller. naturalmente. para
conseguir convencer das sas
excelencias. Elas lavan e arranxan
todo para que eles descansen
felices e satisfeitos. mentres len ou
ven a te le. 1ncluso en anunc ios o u
en pelculas onde se entende que
ambos os dous traballan fra da
casa.
Preocupante e indignante
resulta comprobar como a presin
soc ial do cap ita l e o libre mercado
empeza a reclutar "tontitas"* desde
a infancia, con eses anuncios de
xoguetes sexistas nos que se excle
do xogo s nenas. se se trata de
xoguetes de intelixencia ou acc in.
e aos nenos se son xoguetes (?) de
!impar e planchar.
Concha Fagoaga e Petra
Secane ll a - ambas profesoras na
Facultade de Cie ncias da
Informacin da Universidade
Complutense de Mad ri d-
compararon como a aparic in das
mulleres na prensa escri ta d if ire do
papel real das mulleres na prensa
espaola. nun trabal lo. " Umbral de
presenc ia de las mujeres en la
prensa espaola". publicado polo
1 nstituto da Muller en 1984 . Para
ter un ha idea. no caso das
87
profesoras. un 56% de mulleres
profesiona is. s aparecen nun 1%
en relacin ao resto de mulleres
profesionais. Sen embargo, e por
contraste. do grupo das deportistas
profesiona is. destcase que
mentres na realidade social
espaola este grupo non chega ao
0.5%. nos peridicos aparecen
nunha proporcin do 16%
aprox im adamente. Se nos referimos
s artistas. un 3%. do total das
mulleres profesionais en Espaa.
aparecen nunha proporcin do
62% nos peridicos. Vela un ha das
cuestins.
As mulle res son usadas ou
utilizadas. se se prefire. segundo
convea no mercado. ideoloxa
do dono do medio de
comun icacin ou moda
im perante no momento. O mis
grave do asunto que colegas dos
medios. e conxneres. caian na
mesma trampa e permitan -en
certo modo- que o modelo
deform ente e inxusto cont ine. en
ocasins gracias sa inestimable
axuda. Cando unha colega do
period ismo entrevista a un ha mu ll er
- non importa o seu cargo ou
ocupac in- e a tutea o u chama
"seorita Puri" ou utiliza s e
sistematicamente o seu nome de
pa no lugar do seu apel ido coa
pa labra "seora" d iante. est
contribu nd o a que siga a festa de
descons id erac in e a
discriminacin. xa que eses
tratamentos non os fan cos va.rns .
Trtase de algo mo i sutil .
acomodado no inconsc iente que
o encargado de deixar en evidenc ia
a educacin sexista que todas e
todos temos rec ibid o. A nosa
tarefa. co mo persoas e como
periodistas. e ir obstaculizando esas
diferencias formais. para que vaia
ca lando pouco a pouco niso que os
soc ilogos chaman "tec ido social".
Pero. polo momento. as
relac ins das mul leres cos medios
de comun icac in soc ial son
probl emticas. tensas e in xustas . .A

NOTA
As comias son nasas.

FOTOXEXE

Traduccin: Marga Rguez. Marcuo

88
F EMINISTAS INDEPENDENTES GALEGAS (FIGA)
PUNTOS PARA UNHA
DEFINICION
1. Figa un GRUPO
IDEOLOXICO FEMINISTA
GALEGO que tenta denunciar. ante
as mulleres e a sociedade en xeral e
desde o naso particular contexto
nacional. non s as discriminacins
sexistas de tipo formal senn
especialmente as bases ideolxicas
do patriarcado que sitan ao naso
sexo baixo o poder multiforme do
varn.
2. Pasto que a dependencia
(fsica. econmica. psquica.
intelectual ... ) a caracterstica
bsica do xnero feminino baixo o
patriarcado. ns propugnamos
como principio bsico a
INDEPENDENCIA. Dita
independencia levaranos a a)
adoptar sempre. como principio de
anlise e de actuacin. un ha
PERSPECTIVA DE MULLER . non
pregndonos aos intereses
masculinos. e b) buscar. por riba
das lxicas discrepancias entre os
distintos sectores de mulleres. a
SOLIDARIEDADE de sexo.
3. Dos devanditos postulados
de radicalidade e independencia
dedcese a nasa PROCURA DE
NOVOS MODE LOS SOCIA IS que
se aparten dos propios dos xneros
masculino e femin ino actua is. polo
que o naso femin ismo non se rexir
polo princ ipio da androcntrica
igualdade.
4. Concebimos o fem inismo
como a BUSCA DUN HA
SOC IEDAD E SEN PODER na que
se respete a divers idade po lo que o
naso esforzo non vai encamiado
contra os homes senn cara a meta
antes ex posta.
5. Xa que as reiv indicacins
reformistas de tipo mis ou menos
feminista son levadas adiante pala
maiora das asociac ins de mulleres
existentes e son moitas veces
asumidas por boa parte dos
partidos polticos. sobre todo da
esquerda. ns guiarmonos por un
principio NON-REFORM ISTA. ou
mesmo ANTIREFORMISTA.
Segundo isto. non asumiremos
como nasas posturas ou
reivindicacins que encubran ou
sexan un obstculo para a solucin
radical do problema.
6. Posicionamento ante
algunhas cuestins:
6.1. VIOLENCIA CONTRA AS
MULLERES (malos tratos.
asasinato. acoso sexual .
violac in ... ): denuncia da
permanente situacin de violencia
latente que pende sobre as
mulleres. situndonos as baixo o
"terror masculino" e confinndonos
nos ghettos espacio -temporais do
da e dos espacios cerrados
especialmente codificados para
ns. coa conseguinte exclusin da
noite e dos espacios abertos. N este
sentido. os denominados "delitos
de violencia contra a muller" non
se ran mis que mostras patentes
da devandita violencia inherente ao
sistema patriarcal.
6.2. ABORTO.
ANTICONCEPCION. TCN ICAS
REPRODUCTORAS : Denuncia das
agresins contra a mu ll er e da
utilizacin do seu carpo;
cuestionamento da sexualidade
TEMAS VARIOS
89
tradicional e dos modelos e usos
sexuais.
6.3. PROSTITUC ION :
Erradicacin; denuncia da
escravitude sexual das mulleres nos
usos matrimonia is. no matrimonio
de conveniencia e na prostitucin;
reivindicacin dunha sexual idade
libre.
6.4. MI LI TARISMO: Denuncia
da violencia e do cu lto morte que
con leva; asuncin do pac ifismo e
do ecoloxismo como principios
ideolxicos que defenden a vida
nas condicins mis idneas de
calidade.
6.5. EDUCACION: Denunc ia do
androcentrismo do sistema
educativo que postula como
modelo de ser humano ideal un
modelo masculino. que o que
impera na coeducacin ; denuncia
do sexismo nos libros de texto e nas
actitudes do profesorado.
6.6. TRABALLO DOMSTICO:
Denunc ia da sa desvalorizacin
social por ser un "traballo de
mulleres"; desbotar a idea do soldo
para a ama de casa porque desa
maneira se condenara s mulleres a
esa funcin.
O PODER E A ES CR ITORA
Todo o mundo ten un ha idea
mis ou menos preconcebida do
que o poder. xa porque se
recoeza no seu exe rcicio. xa
porque o padeza. E anda que na
mis pura cons id erac in filosfica
poda reducirse a dialctica.
necesita para poder exerc itarse un
mecanismo. un ha causal idade que
xustifique. e ao tempo posibilite. a
opres in. Co tempo os
mecanismos. as ca usalidades e as
propias condic ins sociais nas que
ese poder exercitado van se
modificando. xerndose unha
concrecin do poder en distintas
formas de opresin. Di Foucau lt no
seu "Dilogo sobre o poder": "Cada
sociedade ten o seu rxime de
verdade. a sa poltica xeral de
verdade: dicir. os tipos de
discurso que acolle e fai funcionar
como verdadeiros ou falsos. o
modo como se sancionan uns e
outros. as tcnicas e os
procedementos que estn
valorizados para a obtencin da
verdade; o estatuto de quen est a
cargo de dicir o que funciona como
verdadeiro". O poder en concreto .
pois. conxuntural. cambiante. e a
propia dinmica social a que
produce ou renova novas formas de
opresin. O devir histrico garante
unha alternancia nos roles de
opreso res/ oprimidos.
Porn. o patriarcado un ha
forma de opresin universal.
permanente atravs do tempo e do
espazo; un poder de poderes que
sustenta calquera outra forma de
opresin. e que aceptado
universal e unvocamente pola
TEMA S
90
metade da especie. O patr iarcado
est fundamentado nunha falacia
naturalista en virtude da cal a
dicotoma biolx ica femia/macho
trasladada esfera social.
crendose xne ros sociais forma brutal de segregacin
igualmente dicotmicos pero non
igualitarios. Este sistema no que
vivimos e no que os homes
prevalecen sobre as mulleres
regula. ao mesmo tempo as
cond icins da presencia ou
ausencia feminina no mbito
social.
Esta sorte de des! iza mento do
mbito biolxico ao mb ito
socio-cultural resulta inexplicbel
desde o ponto de vista
antropolxico. de considerarmos
que todo comporta mento
inicia lmente de orde biolxica foi
paulatinamente sustituido por un
comportamento de orde cultural.
ags no caso da muller. que pola
sa potencialidade reproductora
quedou segregada do mundo da
creac in e da elaboracin
cultural.
Non ex iste. xa que logo,
determinacin biolxica algunha
que sirva de causalidade para
explicar a marxinac in, senn un ha
toma consciente do espazo
socio-cultural e da direccin
econmica e poltica por parte dos
homes. que foron ideando
mecanismos implacabeis para
manternos s mulleres no eido
biolxico. e na economa non
recoecida . non suxeita a salario
nin a prestixio social. inscritas no
interior dunha orde cultural
elabo rada s nosas costas.
VARIOS
Existe. pois. un exercicio de
poder que determina a existencia
de das esferas antagnicas: por
unha banda a esfera "natural" e por
outra a esfera "cultural"; unha
definitiva e totalizadora que non s
ideo u as trabas necesarias para non
podermos traspasar o umbral da
diferencia. senn que alimentou e
recreou mitos compensatorios
-ta les como o do matriarcado-
que tentan xustificar unha toma de
poder alternativa. Parece necesario
recordar que o matriarcado. como
poder socio-econm ico-poltico
das mulleres. nunca existiu. Non
hai ningn vestixio histrico que o
poda confirmar. e parece mis ben
un mito ideado para xust ificar a
lexitimacin do poder patriarcal.
A divisin sexual do traballo
garante a impos ibilidade de
traspasar as barre iras entre a orde
cultural e a des-orde natural. e o
mero feito de cuestionala supn
transgredir a fonte que alimenta a
d iferencia: un autnt ico atentado
ao poder.
Pero un sistema cultural non
sera tal sistema se non delimitase a
real idade onde opera. se non
habilitase un coto propio onde todo
recibe un nome en funcin do cal
ex iste. . Porque o ser histrico da
especie configrase atravs da
palabra. A palabra que perfila as
lindes do real e condena
irreal idade do vaco. do non-ser. o
que non se nomea . Porque a
palabra funda a mesma realidade. e
neste rescatar da nada e fundar
reside todo o seu poder. A palabra
voz. cultura. smbo lo e
coecemento; exp resin da
realidade .
Cando as mu ll eres tomamos a
pa labra algo se tamba lea no seo do
patriarcado. Penetrar no coto
fundacional do poder masculino
supn atacar as mesmas bases
ande se sustenta ese poder. As
mulleres escritoras transgredimos
porque "socavamos" a estabilidade
dun grupo. Estabilidade que ten de
a ser conservada a toda costa.
porque na sa permanencia
albrgase a ilusin do absoluto. Por
iso a sociedade patriarcal idea
variados mecanismos para
obstaculizar o acceso da muller ao
pode r que a escrita supn. No naso
tempo non o fai con prohibicins
explcitas. Non preciso: abonda
con privar maiora das mulleres da
independencia econm ica
imprescin dbel para ter
independencia persoal e. a partir de
a, crea r cu ltura; con nos al ienar
atravs dunha educacin na que
constantemente se nos lembra que
te r un sexo biolxico equiva le a
pertencer a un xnero social. e na
que non se ofrecen expectativas
dun labor tan supera dar da esfera
domstica como o literario. E se a
pesa r de todo un nmero. sempre
limitado. de mulleres log ra accede r
ao poder da palabra. a soc iedade
patriarcal ergu e resortes defensivos
que tenden a ocu lta r nuns casos. a
minimizar noutros. a presencia das
mulleres no coto re se rvado aos
escritores. O u. en todo caso. a
adm itir esa presencia como
excepc in norma e limitando ao
mximo os espazos que nos
permitido ocupar.
A presencia das mulleres na
1ite ratura aceptada sempre que a
sa voz supoa un simple eco.
unha repercusin da sa natureza.
un ha adecuac in do rol que se nos
ten as ignado no mundo das letras.
s mulleres escritoras un icamente
se nos reclama para seguir a fa lar
das "nasas causas", o que
representa a traslacin ao mb ito
literario do "os labores propios" no
mb ito domstico. Un claro
exemplo disto sera a potenciacin
da presencia das mulleres na
1ite ratu ra infantil. 1iteratura por
outro lado marx inada frente
adulta.
Noutros mb itos literarios a
presencia das mulleres precaria .
Por un lado as nasas cond icins
socia is. xa que na maior parte dos
casos non gozamos dun espazo
prop io. nin de autonoma. nin de
tempo, fan que ha xa unha baixa
porcentaxe de escritoras frente a
escritores. Por outro lado estas
mesmas condic ins socia is
obrgannos a desenvolvernos en
xne ros que non requiran un ha
d isponibi lid ade grande dun tempo
que non dispomos para ns
mesmas. Por iso evidente o
predom ini o de poetas frente a
narradoras, auto ras teatra is.
ensastas .. .
Pero frente a esta real idade. que
mero reflexo da opresin soc ial
que estamos a viv ir, ex ist e outra
TEMAS VARIOS
91
que emerxe propiamente do mundo
lite rari o dos homes. Trtase da
ocultac in sistemtica de que
somos obxecto.
Os homes non len literatura
feita por mulleres. po rqu e en
definitiva estannos negando o rol
de escritoras ao cons ideraren que a
nasa aportacin non constite un
exerc icio de dedicacin intelectual.
senn un mero adorno ou
complemento que de ningn xe ito
reviste a seriedade e o rigor
necesarios para ser tomada en
canta.
O escritor adoita tomar. frente
obra das mulleres. das actitudes:
ou ben non a valora. non a toma en
considerac in -o que ten o seu
reflexo na ausencia de resposta . de
crticas. co cal a ob ra queda
definitivamente silenciada-, ou
ben. somtea a unha
desea! ificacin velada o u
manifesta. en forma de alus ins
prexuiciosas. comentarios fsicos
sob re a beleza ou non beleza da
autora. mitificacins mistifi cadoras
-Rosa l a como Grande Nai-.
dbidas relativas autora ou
crticas encarnizadas e
demoledoras. que tentan
desprestixiarnos e re-ub icarnos no
ghetto de ande xa mais debemos
sa r.
Resulta sintomtico que se
oculte sistematicamente que a
maior parte das escritoras son
mulleres que se revoltan contra o
papel que a sociedade patriarcal
!les asigno u e escriben contra el.
lsto . ocltase o que de subvers ivo
 hai na maior parte dos textos unhas minoras concienc iadas.
producidos por mulleres e faise crer mentres que a explotacin secular
que son un ha especie de "sec rec in das mulleres contina sendo
bio lx ica" . 1ndependentemente da ignorada ou minimizada. no mellar
posicin que as mulle res escri toras dos casos.
adoptemos. todo o creado por ns Frente a este estado de causas.
confin ado no mundo da suposta o feminismo revlase como a nica
"esc ri ta f emi nin a" -u nh a revol ucin posbel: a n ica
abstracc in in ex istente-. como id eolox a que consegue pr en
sub-apa rtado dos productos ev idencia a inercia do mantemento
artsticos. como sub-l ite ratu ra s de arquetipos. ldeoloxa solidaria.
merecente de se r estudiada e global izadora e de progreso . que
consumida por outras mulleres. supera calquera franxa de
como "fleco" cultural. Desta coecemento e que supn un
maneira. somos de novo conv ite permanente a desentraar
expulsadas da Hi storia e da ese turbo entramado que segue
Tradicin e env iadas outra vez ao pos ibilitando a segregacin . .&
mundo do "natural" e biolxico.
Esta real id ade non . por
suposto. ig no rada polos
inte lectua is e o seu mantemento FIGA
obedece non xa a unha inercia
comn dentro do sistema. senn a
unha inercia pervertida polo que
ten de conspi rac in silenciosa. de
pacto tc ito que garante a
impermeabilidade da sa estructura
de poder.
Se esta arroganc ia xa difcil de
entende r no caso de todo esc ri to r.
que case por defin icin est
ab ri gado ao ri go r intelectual. ao
comprom iso coa verdade.
absolutamente in comp rensbe l no
caso do escritor ga lego co nsciente
do colonial ismo cultural e po lt ico
que est a padecer.
O que diferencia nos nosos
tempos as discriminacins raciais e
colonia is das que padecemos as
mulleres que as primeiras son
re coec idas. cando menos. por

TEMAS VARIOS
92
ANTOLO XA:

PRIMEIRAS REVISTAS nmero cero da nasa revista Festa o o

(!)
FEMINISTAS GALEGAS da palabra silenciada. neste caso (!) <t
coordenado por Mara Xos w N ::
Con motivo deste monogrfico Oueizn e Isabel Mouriz. ambas ...J CIO z o en
dedicado aos medios de pertencentes a Feministas <t en
'1""'
Q
<(
en en
lndependentes Galegas. como as (!) oN o w
comunicacin. queremos recordar Q
demais promotoras da publicacin. w a: z en 0..
a sada dos primeiros nmeros das Q Q
publicacins feministas galegas a Cmpre sinalar que. pese s 1- <( '1""' '1""'

zw
comenzos da dcada dos oitenta.
Efectivamente. en 1982 aparece
dificultades de todo tipo.
afortunadamente. estas das
ltimas revistas continan e
:E
-
~
o

o que debe de ser o primeiro boletn

publicndose hoxe en da. ao zw

~
feminista galego. A saia. editado
tempo que o esprito da primeira foi
polo Colectivo Feminista
en certa maneira recollido por Festa c..
lndependente Galego. Mis da palabra silenciada xa que nesta w
adiante. en xaneiro do ano se agrupou algunha das redactoras e
seguinte. sae ra a publicacin
Andaina. subtitulada Revista do
movemento feminista- Galicia e
da primitiva A saia.
A medida que vai avanzando a
dcada irn aparecendo outras
-<t
2

vencellada Asociacin Galega da

publicacins deste signo
1-
Muller e aos seus grupos feministas
afns. No mesmo 1983 aparece o ideolxico. dentro do cal
-2
CJ)
encarnan. como as anteriores
distintas lias polticas. As. por
exemplo. a secretara da muller da
-
~
INTG edita o seu voceiro
w
LL
"Abrente" (n. O. marzo. 1986) e
as Mulleres Nacionalistas Galegas o
a rev1sta Area (n . O. 1986). lago
contmuada na sa segunda etapa
>
-
1-
palas Mulheres Nazonalistas (.)
Galegas. que son as que na w
actualidade continan ...J
sacndoa . .._ o

~
(.)
o
e
-2w
1-

l_ '"~~~==~= ....'" " "~ .-~

~~~....,.... ...J
r-1
~=~.,_~
~~-G o
::::;,--"'"''
m
Carmen Bl anco TEMAS VARIOS
93
NOTIC IAS

FIGA E A CONC ELLERA DA MU LLER EN VIGO

MULLER. LI TERATURA LIBROS.

Entre os das 19 e 29 de Marzo de 1990 na sala do Museo do Centro Cultural Cidade de V igo celebrouse un ciclo
de conferencias a ca rg o de FIGA coa axuda das mulleres co labo radoras da revista Festa da Palabra Silenciada. baixo
o ttu lo A MULLER E A ESCRITA
A confe rencia que abriu o ciclo foi pronunc iada por Mara Xos Oueizn co tema " Lingu a e ident id ade: a mull er
como usuaria da lin gua".
O da 21 se r a Sabelaivarezquen fala ra de " Mod elos masculinos efemin in os na literatura infantil".
Co ttulo "As esc ri toras ga legas" Carmen Blanco interv iu o da 16.
Cerra ra o ciclo Camino Noia f aland o de "A mull er co mo usuaria e produ cto ra de textos na prim eira metad e dos .
XX" .
Simu ltaneamente houbo unha ex po sicin que reco ll eu as publicacins de autoras galegas. que pode n atopa rse
nos catlogos nestes momentos. na que co lab oraron as ed itoriais Xe rais. Galax ia. Sotelo Blanco. Ir Indo. do Castro.
A rev ista Festa da Palabra Silenciada es tivo present e tamn na IV Fe ira 1 nternac ional do Libro Femin ista. que se
celeb rou no mes de xuo en Barce lona . entre os das 19 ao 23. con todos os nmeros que se veen publi ca ndo desde
o ano 1983. xun to cunha ampla mostra de libros das mulleres galegas. Para esta parti cipac i n co ntouse cunha
subvencin da Consel lera de Cultu ra e Xuventude da Xunta de Galicia.

TEMAS VARIOS
94
O "MUSEO DA MULLER " DE AARHUS : UNHA LECCIN DE AUTOESTIMA
En tdalas mitoloxas dos
pobos centroeuropeos. as como na
daqueles que recibimos a sa
influencia. as fadas teen un ha
presencia constante no maxn
colectivo e perviven nas lendas e
nos cantos que en Galicia se
narraban. at hai pouco. carn
dos lumes da lareira.
As fadas estn presentes. como
non. nos cantos de Hans Cristhian
Andersen. e tamn seguen vivas en
Dinamarca. un pas que se achega
final do segundo milenio cun alto
nivel de benestar e cunha
importante masa de poboacin
feminina preocupada por
mellara-las sas condicins de
vida. tanto no mbito do pri vado
como do pblico.
As. pode seme ll ar causa de
fadas que nunha cidade danesa
algun pensara que era necesario
crear un Museo da Muller. Se cadra
pala imaxe negativa que adoitamos
ter en Galicia respecto dos museos.
co mo lugares tristes e srdidos.
pensados s para a contemplac in
esttica. a idea de crear unha
instalacin desta ndole para as
mulleres poida resultar un tanto
extravagante. Se nos ative ramos
idea convenciona l do Museo
poderiamonos preguntar qu t ipo
de causas se exh iben al: acaso
monias de mulleres da poca
vikin ga? ou tal vez as xoias da
coroa da muller do Rei Sabaln? ...
Afortunadamente. as persoas
que puxeron en marcha o Museo
da Muller de Aa rhu s saban que
non an facer un ha instalacin
tpica nin tp ica porqu e a sa
M ara X os Porteiro
filosofa se baseaba na necesidade
de reivindica-lo papel xogado palas
mulleres no proceso da Historia. da
Cultura. e da Civilizacin. En
resumo: tratbase de alumear con
toda a voltaxe posible. a zona m is
escura da Human idade.
O museo como lugar de
aprendizaxe e trabal/o.
A vis ita a este edificio ubicado
na vella Casa do Cancel lo da
cidade de Aarhus (260.000
habitantes na costa Leste da
pennsula de Jutlandia. e segunda
en importancia de Dinamarca).
todo un exercic io de
desmitifi cacin. As instalacins
non son ostentosas n in mo ito
menos. Trtase dun ed ificio antigo
de tres plantas e fa iado. cunha
pequens im a cafetera que se rve
tamn de comedor para as
empregadas. Non hai derroche de
medios e mesmo. s veces. os
problemas estn resaltos a base de
moito enxeo e cativos recursos.
Nada que ver co "Science
Museum" de Londres. ou
mesmamente co "Museo
Arqueolg ico Nacional" de Espaa.
por citar dous exemplos ben
d istintos.
Va ia como exemp lo dun xeito
dinmico de entende r este centro a
ini ciativa que. a proposta da
Asoc iac in de Amigas do Museo.
se leva a cabo dende hai un par de
anos: tr t ase de promover al
mesmo alternativas de emprego
para mulleres paradas. Oeste xe ito.
no Museo t raballan de coto
co ren ta mull eres de tda las idades.
TEMAS VARIOS
95
con formacin ou sen ela. s que se
lle ofrecen diversas alternativas
para recupera -lo tempo perdido.
aportndolles formacin cando
necesario. e permitndolles tomar
parte nas actividades .que organiza
o museo e trabal lar na propia
organizacin interna.
A meirande parte do persoal .
que na sa totalidade est
composto por mulleres. ten
contratos tempora is de seis meses
que se financian cos fondos de
subsidio creados a tal efecto polo
Goberno de Dinamarca e os
gobernos rexional e municipal de
Aa rhus. Lago teen dereito a
cobra-lo paro que en Din amarca
ten unha as ignacin bastante
elevada. pero fundamentalmente.
tras do seu paso polo museo. estas
mulleres reciben un subl imi na l e
fondo cu rso de au1oest im a.
Fundamentalmente porque selles
axuda a comprender a importancia
do trabal lo que as mulleres levan
aportado soc iedade. - mesmo
desde o despreciado t rabal lo
domstico- selles informa das
mltiples posibilidades de
aprend izaxe que teen por diante. e
se ll es d seg urid ade en si mesmas
que ve n como durante seis meses
son quen de facer todo tipo de
labores. desde arqu ivo .
documentacin. montaxes.
atencin pblico . etc.
Cmpre dicir que. dado que o
nivel de vida en Dinamarca alto.
as mulleres que acoden a estas
contratacins adoitan se-las de
maior id ade que non tiveron
ocasin de estudi ar. e alg un has de
situacin econmica feble e con
cargas familiares.
A "Epopeia" das pequenas historias
das mulleres.
Desde 1984 o Museo da Muller
de Aarhus estableceuse como un
museo de mbito nacional en
Dinamarca. Est ad icado cu ltura e
historia das mu lleres pero as
colecc ins que se exhiben no
museo pertencen s s ltimos
cento cincuenta anos.
Precisamente o perodo de tempo
en quemis teen cambiado os
usos e costumes e no que se
produciu unha rpida aceleracin
en tdalas esferas da actividade.
desde a producc in da comida e do
vestido. ata os ritmos das estac ins.
e. por suposto. os cambios de
valores ticos. mora is e mesmo.
rel ixiosos.
As coleccins de obxectos e
documentos do Museo da Mul ler
tentan explicar e biografiar
documentalmente milleiros de vidas
"pouco interesantes" para a grande
Historia. e as herdanzas que outras
mulleres nos deixa ron.
contribundo a ter presente e
comp render os cambios que o
progreso e desenvolvemento dos
ltimos tempos levou implcito; na
opinin da Conservadora do
Museo. cambios que algunhas
veces teen sido para mellar. pero
que outras o foron para peor.
As. pdense ver neste Museo
trabal los que normalmente non se
consideraran importantes de non
ser recuperados dun enterramento
prehistrico. se se me permite facer
TEMAS
96
un mal ch iste. tiles cotins como
os que se usaron para calcetar.
guisar. coser. limpar .. .. traxes de
noiva e traxes de labor. accesorios
domsticos de toda caste. libros de
"cmo debe comportarse un ha
seorita". enxovais e libretas onde
anota r o difcil manexo da
economa do fogar. res umind o.
obxectos que conformaban as
tp icas e recoecibles estampas da
vida coti. esas que non saen nas
pxinas dos xorna is nin nos
documentais da TV ou da radio.
No Museo tndese a recrea-las
vidas que viviron as mulleres a
trave rsa duns obxectos que
xeralmente son doados po r
pa rt icula res. Pero o que interesa no
Museo non o obxecto en si
mesmo. senn a historia de qun o
fixo. por qu e cmo o utilizou.
cndo e para qu foi creado. dicir.
as claves que perm iten tecer unha
chea de narracins persoais que
foron conformando un "corpo"
social comn e compa rtido polas
mulleres pero esquencido polos
sesudos narradores da historia
oficial.
Tamn est reco lli da a memoria
oral en mi ll eiros de c inta s
magnetofnicas que mulleres
novas lle fo ron gravando a outras
de ma ior idade. Estas contaron os
seus recordos . tanto os gratos coma
os ingratos. tanto a ledicia dun da
de festa como a humillacin dunha
malleira ou o sufrimento dun
aborto.
Outro apartado moi importante
o arqu ivo fotogrfico onde se
VARIOS
atopa unha documentacin ampla
e de grande variedade que reflexa
as actividades e ocupacins das
mulleres dende os seus anos de
crecemento ata a sa idade adulta.
Fotos extradas de lbumes
familiares: das irms nun campo
de mapoulas. nenas xogan do con
monecas. un ha mestra de fs ica na
sa clase. unha na i co seu f ilio.
un ha fam ili a montando en bicicleta.
ou un ha festa de graduacin.
A coleccin e o arquivo das
mu ll eres art istas configuran outro
tipo de trabal lo. a traversa do cal as
mulleres deron sada sa
ca pacida de creat iva. s veces nos
labores chamados " propios do seu
sexo" como bordados ou tapices.
outras entrando en campos
tradicionalmente copados por
homes. como nas litografas.
acuare las. esculturas. leos. etc.
Este arquivo conta tamn as
histo ri as ntimas das artistas que
chegaron a ser famosas alumeando
a parte escura das sas vidas que
adoitan semp re quedar
esquencidas. e exp lican ademais
cmo van el as mesmas as sas
propias vidas e cmo describen o
que ll es supuxo chega r a facer ese
traba l lo.
O u tras exposicins.
O Museo procura dar un
tratamento anovador s
expos icins temticas que se fan
cada certo tempo. sobre todo na
presentacin que ado ita estar
apoiada por recursos pouco
convencionais como
dramatizacins. luz. son. etc.
Dentro do seu labor como Sala
de Exposicins. o Museo acolle
regularmente exposicins sobre
aspectos especficos da cultura das
mulleres e a sa aportacin tamn a
tdalas artes e oficios.
Coincidindo coa Conferencia
sobre "Participacin igualitaria das
mulleres e dos homes na vida
poltica local e rexional" que se
celebrou en Aarhus a primeiros de
xuo deste ano e que reuniu a case
400 mulleres de 27 pases. o Museo
presentou a exposicin colectiva
denominada "SPANISH WOMEN
ARTISTS IN EUROPE". unha
colectiva de perto de vinte artistas
espaolas que pasar
posteriormente a Finlandia.
Polonia . Sul de Europa e rematar
no continente americano.
Ademais dos cadros de
Alejandrina Garca Faure. Virginia
Lasheras e Totte Nannes. das
esculturas de Ma Luisa Campoy e
Consuelo Gmez. das fotografas
de Marga Clark e Cristina G.
Rodero. das ilustrac ins de Chari
Goyeneche e Mara Carmen
Pa lla rs. tamn estaban t raba llos
das directoras e rea lizadoras de cine
e TV . Pilar Mir. Josefina Malina.
Mercedes Vilaret. Carmen
Sarmiento. Silvia Arlet e Mirentxu
Zabalegui. Na sede da Conferencia.
que foi o Pazo da Msica de
Aarhus. estaban as
videoinsta lac ins de Concha Jerez.
Angeles Ma rco e Aure li a Moz. e
houbo unha audicin dun concerto

TEMAS VA R I OS
97
de msica electroacstica da
compositora Consuelo Dez.
interpretado por Ma Rosa Ca lvo
Manzano. Genoveva Glvez e
Esperanza Abad. Deixaba no
tinteiro os tap ices de Ma Asuncin
Ravents.
O folleto expl icativo desta
exposicn itin erante de art istas
espao las dica textualmente nun
dos seus pargrafos: "Por medio
desta exposicin co lectiva. un fato
de artistas desexan da-la
oportun idade a outros pases de
tomar contacto coas
manifestac ins artst icas que se
dan en Espaa arestora. Esta
exposicin est producida por
mulleres que pertencen s
xeracins que en Espaa foron
rel agadas silenc io. Silencio que.
no seu caso e polo feito de se ren
mulleres. foi pa ra elas moito mis
severo".
Para que serve todo isto?
O equipo directivo do Museo.
que por certo refuga de todo tipo
de cargo xe rrquico e mesmo desa
denominacin. considera que o
labor das mulleres ten producido en
ocasins. obxectos e bens
perdurables. mal ia ter traba liado
sempre para resolve-los problemas
cotins e crear tiles e servic ios que
perecan rapidamente co seu propio
uso. Emporiso. o feito de monta r
coleccins musesticas baseadas na
vida das mulleres ten im pl icado
unha busca e unha investigacin
permanente do que se perdeu, as
mis das veces. do que se asimilou
TEMAS
98
ou se absorbeu noutras. e do que NOTA:
intenc ionadamente se ocultou en O exemplar da "Festa da Palabra Si-
mo itas ocas ins. lenciada" adicado a Emilia Pardo Bazn
foi entregado. xunto con outras publica-
N este trabal lo de pescuda. a cins e folletos da Concellera da Muller
t ransm isin oral ten sido unh a de Vigo. s fondos documentais do
fonte de apo io moito mis Museo da Muller de Aarhus.
imp ortan te cuant itativa e Women's Museum in Denmark;
Domkirkeplads 5- 8000 Aarhus C
cua litat ivame nte que a
Telf: 86 - 136144 - 136979 (Un-
documentacin esc rita. Nas
guas: ingls e dinamarqus).
historias que nos canta n as outras
mulleres est recoll ido todo o saber
e o coecemento das trad icins.
comportame ntos. sufrim entos e
ledicias que perviviron a traveso de
tantas xerac ins de mulleres para
chega r. s veces. malfadadamente
vivas. at os nosos das. Outros
va lo res. noustante. ha inos que
reiv indicar porqu e foron a
pervivencia dos se ntimentos.
dunha conce pcin mis humana da
v ida e das persoas. do
coecemento directo da realidade e
da capacid ade de reso lve r
practicamente cal qu era problema.
do exe rcicio da so lid ari edade ... etc.,
etc.
Reco ll end o unha cita textual
dun folleto do Museo da Muller.
rematara d icind o co n elas que
" INV ESTIG A R SOBRE A V IDA
DAS MULLERES A M IDO
IMPLICA. TAMN.
CUE STION AR POR QU TEN
SIDO RELEG ADA 0 MIS
ABSO LUTO SI LE NC IO" . .A
VARIOS
MARA PITA: A XNESE DUN MITO
Na historiografa tradicional a
muller ocupa un lugar moi
secundario ou sinxelamente est
ausente. Cando mencionada.
faise para suliar individualidades
femininas que representan un papel
masculino ou que sobresaen pola
sa capacidade intelectual.
Esta invisibilidade da muller na
historia empeza xa a esclarecerse e
revlase a sa presencia como
grupo social diferenciado. cun
protagon ismo real que ata agora se
lle negara.
Neste contexto hai que
inscribi-lo presente trabal lo. que
ten por obxecto situa-la
participacin das mulleres no cerco
de A Corua do ano 1598. o papel
desempeado pola comunmente
chamada Mara Pita e o mito
creado en torno a ela longo dos
sculas.
AS MULLE RES COMO
COLECTIVO
Entre a documentacin
ex istente sobre os sucesos
relacionados co ataque ingls
cidade de A Corua. son de
singular importancia para o asunto
que nos ocupa os que proveen
das entid ades loca is: o gremio de
Mareantes e o propio Concello. Os
dous co inciden en sulia - las
funcins desempeadas polas
mulleres (carretaren materiais.
suministraren alimentos. enterraren
os mortos e. participaren na loita
directa empregando pedras ou
picas e morrins). as como a sa
comn actitude (nimo. valor e
desdeo do perigo).
Xulia C abaleiro
A insistencia nestes feitos non
pode por menos que suxerirnos que
nos atopamos diante dun
acontecemento de excepcin. Sen
dbida. as mulleres estaban
desempeando neses momentos
funcins que non lles
correspondan no ma rco social
habitual. Ocupaban un espacio.
realizaban un has tarefas e
demostraban unhas actitudes para
as que non estaban asinadas. E se o
que as fora mereceu o eloxio. ata o
punto de ser enfatizado. porque a
mesma situacin que se estaba a
padecer na cidade era igualmente
de excepcin.
Ademais da sa estructuracin
en clases sociais. a sociedade
presenta un ha divisin de xnero.
polo que o espacio pblico
ocupado polos homes e o privado
o reducto das mulleres. Pero clases
sociais. masculino e fem inino.
mbito pblico e mb ito privado.
desaparecen cando unha ameaza
exterior pon en perigo a
estabilidade e o equ ilibrio dunha
comunidade. E iso foi o que
aconteceu en A Corua ante o
ataque ingls do ano 1589: as
diferencias sociais e cultu rais
quedaron momentaneamente en
suspenso. O iante o perigo a
conxurar. todos e todas podan
seren valiosos.
As mulleres participaron na
defensa da cidade desempeando
inicialmente un papel acorde co
sector domstico que
tradicionalmente aparecen
vencelladas: cumprindo funcins
subsidia ri as. de reforzo. axudando
TEMAS VARIOS
99
s homes na sa loita. Pero cando a
situacin se volveu mis crtica. o
da do asalto xeral. incorporronse
defensa directa. situndose lado
dos homes nunha defensa comCm.
Na mesma medida que o perigo
aumentaba. esluanse as
diferencias. A cidade era un espacio
a defender por tdolos seus
habitantes. E eiqu non caban
distincins nin de clase nin de
xnero.
E se as mulleres chegaron a
actuar nun espacio que
tradicionalmente competencia
dos homes e dunha maneira similar.
non de estraar que sexan
eloxiadas con calificativos
masculinos. Nos documentos dise
delas. indistintamente. que loitaron
"valerosamente" ou
"varonilmente". dndonos unha
mostra indirecta das caractersticas
de xnero. As mulleres son
incorporadas mascul ino porque
as actitudes das que facan gala son
consideradas como exclusivas dos
homes.
Pdese dicir que o cerco de A
Corua do 1589 creou unha
situacin de tal gravidade que
permitiu s habitantes da cidade
converterse nun nico colectivo.
por riba de calquera divisin social
ou cultu ral. As. as mulleres. e
outros sectores socialmente
marxinais. puideron situarse como
protagonistas da sa propia
historia.
FIGURAS IND IVIDUA IS
Con posterioridade ataque
ingls. alomenos das mulleres
intentaron acadar unha
compensacin oficial polos danos e
perdas sufridas. U nha del as. 1ns de
Ben. probable que o conseguira.
alnda que non ternos probas
definitivas 6 respecto. Pero Maior
Fernndez da Cmara e Pita si
obtivo conces ins rea is que lle
permitiron disfrutar dunha paga
mes, do dereito 6 comercio de
mulas con Portugal e da licencia de
non acoller na s(Ja casa xente de
guerra.
Maior Fernndez foi un ha
muller coru esa. de orixe humilde.
que casou catro veces e consegu iu
6 longo da sa vida ter diversas
casas e propiedades. De xen io vivo.
1ingua rpida e forte carcter. estivo
envo lta en varios procesos
criminais e mo itos pleitos.
Presntasenos como un ha muller
esforzada e loitadora. que non se d
facilmente por vencida. que busca
unha e outra vez recursos para
resolver se u favor as d if icultades
que selle presentan. e que non
dubida en viaxar corte a presentar
imnumerabeis reclamacins para
defende-los seus intereses. Pode
non saber firmar. pero s sabe
move-los mecanismos burocrticos
necesarios para impoe -lo que ela
conside ra os seus dereitos.
Pero en ningn dos
documentos que existen
respecto. figura que esta muller
tivera unha partic ipacin mis
destacada cs outras na defensa da
cidade. A diferencia estribara en
que el a s conseguiu verse
recoecida e recompensada.
LEN DA E M ITO
Os fe tos relativos cerco da
cidade son recol li dos nos dous
sculas seguintes nunha serie de
relatos e crnicas histricas pouco
rigorosas. escasamente
documentadas e cheas de
inexactitudes. Probablemente a
causa da ex istencia das Cdu las
Reais seu nome. nestas relacins
se cita a Maior Pita como
protagonista dunhas accins que
posiblemente son froito da
imax inacin popular. O
protagonismo colectivo das
mulleres prdese e queda
concentrado nunha soa. As
constrese una lenda histrica que
sita a unha Maior/Mara Pita
rea lizando o acto hero ico de dar
morte abandeirado ingls e
contribundo en gran medida
victoria da cidade.
A xa herona Mara Pita. da que
a historiografa fixa e transmite a
lenda. viu reforzado o seu
significado durante o sculo XIX.
As ideas e valores propios do
romantismo. o xurd imento dunha
conciencia de identidade e cultura
diferenciadas. e o interese da
adm inistrac in local por crear un
smbolo que axudara a rev italiza-la
vida cidad. aportan novos
contidos que. en definitiva. serven
para o engrandecemento da figura
da herona. da que a imaxe quedar
perfilada tanto pictrica como
literariamente.
Pero no ltimo terzo do sculo
producese tamn a recuperacin do
protagonismo colectivo das
TEMAS VAR I OS
100
mulleres coruesas na defensa da
cidade. no marco dunha
historiografa positivista que busca
a travs dos documentos coetneos
dos fetos o restablecemento da
verdade histrica con perfs de
maior autenticidade. A figura
ind ividualizada e o colectivo
empezan a coex istir.
Sen embargo, a pesar dos
esforzos de seriedade e rigor. ser a
imaxe da herona. como
protagonista feminina exclusiva. a
que prevaleza e chegue ata os
nosos das.
O proceso de progresiva
mitificacin que sofre a figura de
Maior Pita longo dos sculas
supor un ha dobre perda: a da lo ita
do colectivo de mulleres ocupando
e defendendo un espacio pblico
na sa cidade. e a da propia
personalidade de Maior. O
conxunto das mulleres desaparece
concentrndose nunha soa. e esta
perde as sas caracte rst icas
individuais para volverse lenda
primeiro. mito e smbolo despois. A
muller permanece desta maneira
como soporte dunha simboloxa
cos homes. que instalados no
dom inio do real. dende longo
tempo lle adxud icaron . .A
O REINO DA FRAXILIDADE
Rosas sin estrenar.
Viento sin alas.
Luz sin plumas.
Camino sin huellas.
LUIS PIMENTEL
Resulta difcil de abando achar
a clave da poesa e. quizis mis
anda a da poesa de Luis Pimentel.
Intentar definila pala frecuencia de
verbas suntuosas ou desmestar
parcelias dun vocabulario
suxerente. serve para pormonos
en contacto cos rasgos lexicais
chamativos do autor. mais ficar
anda na superficie da anlise
potica.
Pero. matinamos ns. que
profundizamos en tdolos niveis da
lingua que estn servicio da
poesa apreixaremos "a milagre"?
A potica actual asegura que nas
artes verbais non se dan milagres
senn adecuados recursos
lingsticos. E no caso de Pimentel.
autor dunha obra que semella
sinxela. pero que agacha unha
grande complexidade cara lector
crtico. podemos deixrmonos levar
palas apariencias doadas e caer no
erro da aparente sinxeleza .
J akobson aleccinanos
respecto cando avisa que a escasez
de imaxes ou de tropos lxicos nun
poema queda compensada con
recursos gramaticais agachados na
estructura morfos intctica da
lingua. ande f ican mesmo
esquecidos s ollas de certos
crticos e lingstas. Tal pode ser o
caso da obra pimenteliana mis
Luz Pozo G arza
xenuina. na que as dificultades
veen incrementadas pala
complexa rede simblica que se
espalla a travs do campo textual.
O mbito naso. o da nasa
existencia. ponnos en contacto
coas rexins dos obxectos reais.
coas rexins dos obxectos ideais.
dos valores. e coa esfera da nasa
propia vida. Estas esferas que
inciden en ns. expresmolas s
veces en formas cambiantes e
ambiguas. E sucede que cada quen
tea querencia a afondar mis en
certas zonas desas rexins que
noutras. na procura de certos
elementos nutrintes transformables
en arte. que en definitiva danse
como revelacin e coecemento de
ns e do mundo.
Esta procura leva encontro da
propia identidade que se ha revelar
na obra artstica. Segundo Yuri M.
Lotman . o texto artstico tamn
un modelo do mundo. Claro que
non debemos entendelo senn
como unha nova realidade
producto de transformacin. Nunca
como un ha representacin fiel
pasivamente refle xada nun espello.
O modelo artstico que Luis
Pimentel crea revlaselle como o
seu microcosmos que o salva do
caos: "Si no fueses tu. verso mo. 1
versos que me esperais 1 en trances
como ste. 1 (... )Qu hara?
pobre de mi!". Nese espello
elaborado recocese o autor
intimamente. no seu contexto. nas
sas arelanzas .. .. tamn.
naturalmente. pode compartir
afinidades no continuum amorfo
TEMAS VARIOS
101
 do pensamento universal. onde se estrelas. fixas ou fu xidas. estn en
dan coincidencias e contactos conexin a travs dun ideal de luz
simpticos. Despois. a forma propia ou dunha cada a travs das
do idiolecto do autor con-frmao sombras. Na atinada montaxe
todo na creacin artstica dunha estructura axial. onde
. inimitable. que permite revelar a prevalece a polaridade de signos
personalidade creadora como a luz negativo. expresiva e doente.
revela a cor. Porque a idea non ten E todo fica envolvido nunha
existencia afastada da sa atmsfera de frax ilidade decadente.
necesaria estructura. da sa mesmo o amor. que na demora dos
realizacin . divinos instantes pode xerar novas
Unha lectura adecuada podera dimensins de placer engadido.
determinar certos graos de como no requintado erotismo das
intertextualidade na obra Sonatas:
pimenteliana. pois mesmo a An no quiero que tus senos
interaccin de mensaxes acta y tus muslos pulidos
como un dos principios xera is do por una soledad dichosa
texto artstico. Pero con todo. o alumbren nuestra casa.
modelo pimentel iano segue sendo
pe rfectamente orixinal e nico. Del
d ixo o noso primei ro crtico
Dmaso Alonso que era un reino
estrao con difcil entrada. aln dos
soos. preto do centro
obsesionante:
"All es el reino extrao y
original de Pimentel".
En efecto. tamn doado
sinalar. polo menos teoricamente. a
interaccin de mensaxes propias.
obsesivas. e formas recurrentes na
poesa pimente liana. que semellan
conforma r un nico poema. De a
as insistencias temticas e formais.
o tratamento meta potico de certos
textos. a ampla manifestacin do
seu requintado hilozosmo como
corolario dunha esenc ial
conciencia mtica universal.
Achariamos unha constelacin
simblica extensa. que se espalla
polo espac io artstico total. As sas

TEMAS VAR I OS
102
JACOUELINE ROSE. " A MULLER COMO SNTOMA" *
Existe hoxenda un xeito de
fa lar do filme que asume un ha
transformacin natural do cine.
algo que simplemente acorre en
termos dunha meirande
disponibilidade -como se houber
unha revolucin tecnolxica na que
o aparato cinematogrfico fora
transformado automaticamente por
un ha asequibilidade e un pblico
maiores1 . Neste argumento
emprganse certos conceptos e
privilexianse certos temas. por
exemplo. se estamos ou non a
perder o naso pblico. ou a idea de
informar como a funcin
dominante do cine. ao contrario de
que. digamos. a ficcin a
ficcionalidade. dicir. a cuestin de
qu clase de ficcins o aparato
cinematogrfico realmente
constre. Un xeito de colapso est
a ter lugar no que os problemas da
ficcin e da identificacin se
disolven nos da tecnoloxa e da
comunicacin . Aqu quera falar da
outra cara desta nfase. os
procesos de identificacin - da
identificacin "imaxinaria" como a
chama Jacques Lacan- que estn
implicados no mesmo aparato. ou
dispositif. do cine2. Quera suxerir
que a idea dunha transform acin
non problemtica do cine med iante
un cambio de tecnoloxa. ou de
asequibilidade. est cando menos
suxeito a ser cuestionada.
especialmente cando esco itamos
algo tan fascinante (en todo senso
do termo) como as Lave Tapes
['Fitas de Amor') de Shirley Clarke.
que el a describira como imaxes en
vdeo de mulleres que se observan a
Tradu cido por K athleen M arch. Universidade de Maine ( EE.UU. )
si mesmas fa lar do amor e que
parecen facer o papel da repeticin
ampl iada da cuestin da imaxe
propia. un verdadeiro escenario de
amor e amor propio. de
autorrecoecemento e
identificacin 3.
O que quera facer. portanto.
ver certos conceptos como os do
imaxinario e da identificacin que
se teen usado nos ltimos cinco
ou seis anos na anlise do cine.
conceptos que foran parte do
movemento en sentido contrario da
idea dunha ciencia semiolxica.
indicar algunhas das sas
dificultades e mostrar cmo estas
se relacionan con algns dos
problemas do cine tal como
estamos a interpretalo hoxe4.
Para a semioloxa. o
movemento foi en contra das
cuestins de organizacin
estrictamente f ormal do producto
cinematogrfico cara cuestins de
enunciacin e especularidade. e o
concepto clave dese cambio era o
do "imaxinario" aplicado anlise
do cine por Christian Metz no seu
artigo fundamental sobre "O
significante imaxinario": "No
campo do cine como en outros
campos. o itinerario psicoanaltico
desde o principio semiolxico.
anque (sobre todo se) en
comparacin co discurso dunha
semioloxa mis clsica se traslada
da atencin ao nonc
preocupacin pala nonciation ...
Moitas veces se dixo. e con razn.
que o cine un recurso do
imaxinario"5.
Para Metz. este concepto
pertenca a algo que el chamaba a
morte do cine en canto que o foco
estaba xa nos sistemas textuais en
vez de nos cdigos
cinematogrficos e na mane ira en
que cada filme reformula e despraza
os cdigos de filmes anteriores
- un xeito de matar ao cine previo.
Foi neste contexto que Metz
primeiro se fixou neses aspectos do
cine que sobrepasan o producto en
s e esixen unha investigacin de
cmo o cine est implicado nunha
estructura totalizante que ultrapasa
o fe ito do filme e o lugar do
espectador nese proceso. O
concepto do "imaxinario" se
empregou aqu para referirse
maneira en que no cine narrativo o
espectador se identifica coa cmara
mesma e seducido por un rxime
de especularidade, atrapado polo
mesmo aparato e despois
identificndose necesariamente
coas posicins de desexo e
sexualidade que pon en xogo cada
filme.
Inmediatamente. sen embargo.
xurdu unha paradoxa ou algo que
eu chamara un deslizamento na
teora. que ten unha cantidade de
efectos cruciais xa que algns dos
termos se estn a usar hoxenda na
anlise cinematogrfica. Porque a
pregunta que fixo Metz en relacin
co imaxinario. a pregunta pala que
trouxo o concepto anlise do
filme. fo i "Qu contribucin pode
facer a anlise freudiana ao estudio
do significante cinematogrfico?" 6.
Mais en canto que o proxecto da
semioloxa fora un paso no sentido
103
contrario do concepto do cdigo
cinematogrfico. xa hai un ha
pequena paradoxa en que o papel
da psicanlise poer nfase no
especificamente cinematogrfico.
lsto leva omisin de certos
conceptos psicoanalticos que son
fundamentais na co mprensin do
aparato completo do cine
- espec ialme nte da diferencia
sexual.
Segundo Metz. o cine o mis
im ax inario dos aparatos de
representacin porque a sa
presencia perceptual mis aguda
e tanxlbel que ningn outro sistema
de rep resentacin. ao mesmo
tempo que esa representacin de
feito m is enigmtica. m is
ausente, ca rente no sentido estricto
do termo (a idea dun encontro que
necesariamente tivera lugar antes
da experien cia do espectador coa
pellcula). As o concepto do
imaxinario chego u a limitarse
cuestin da percepcin. a realidade
que vista na pantalla. coa
correspondente ins'1stencia de que.
anda que o espectador sexa
enganado polo cine mis do que
por ningunha outra forma de arte.
el a o u el de todos xeitos
consc iente dese proceso e polo
tanto est nunha posicin do que a
psicoanlise chamara unha de
negacin ["disavowal"]: "Se i (que
o que estou a ver non real) pero
(finxirei que rea l mentres estea
neste sitio)". Aqul empeza o
problema, sen embargo. en que
para a psicanlise a verdadeira
referenc ia para a nocin de
negacin , para o concepto de
T EMAS
104
diferencia sexual. a ese intre en que
o nena por vez pr imeira percibe a
d iferencia entre o carpo del e o da
nena, imaxe que o nena non pode
comp render en absoluto -polo
que nega o que ve 7
esta desc ri pcin a que est no
ncleo da polmica feminista con
Freud, pero hai das maneiras de
lela. Un ha simp lemente referirse a
ese momento de percepcin e
facelo nada m is que un momento
de percepcin que
inmed iatamente eficaz nos seus
resultados. o que sign ifica que a
vista en si (coa connotacin
implcita de inferioridade) ten un
efecto psico lxico inmediato no
nena. A outra mane ira de ler este
momento ver que en absoluto ten
sentido fra dunha estructura de
diferencia sexual (o punto en que
os nenos e as nenas deben defini rse
como diferentes) dentro da que o
termo masculino xa est social e
historicamente privilexiado. M is
importante anda. s en termos
desta cuestin fundamental de
cmo a d iferenc ia sexua l chega a
ser !ida polo neno que os
conceptos de percepcin e
negacin usados na metapsicoloxa
do fi lme podern se r entendidos .
Mais o concepto usado
nicamente con referencia ao acto
de percepcin e non estructura de
d iferencia sexual que o nico
contexto no que lxico.
O mesmo pasa co concepto do
imaxinario, porque de novo s ten
sent ido con referencia a un sistema
de ficc in polo que o suxe ito
espectador entretn un ha falsa
VAR I OS
imaxe de si mesma ou de s mesmo
como total idade. as tranchando ou
reprim indo o problema da
diferencia que socava calquera
cohes in o u identidade ficticia do
eu. Porque debemos recordar que o
imax inario. do que o cine ben pode
ser a mquina m is privilexiada e
eficiente. precisamente unha
mquina. un apa rato no que o que
est en xogo un ha repres in do
rexeitamento da dificuldade de
sexual idade mesma. O imaxina rio
cae ba ixo a estructura de negacin
no que o rechazo da diferencia
sexual xa est figu rada polo suxeito
nos prime iros esforzos por
constituir un dominio ilusorio do
eu. A sexualidade. e
especficamente a diferencia
sexual. son po rtanto os te rmos que
necesitan estar centrados na
anlise e cons ideracin do cine se
eses conceptos da ps icoanlise van
ter sent ido (temas que preguntar
por que esta sepa racin dos
conceptos de feito paso u). e se ese
movemento en sentido contrario
dunha sem ioloxa cls ica vai ter os
efectos aprop iados.
Ao mesmo tempo. algo pasa
que pa rece imp lica r un ha sorte de
casua l idade. se non prec isamente
un ha complic iclade. entre os
adiantos da teo ra ps icana lt ica.
dentro da anl ise semiolx ica do
c ine e anda dentro da indust ri a
c inematog rfica mesma. As na
an lise do filme como sistema
textual (sobre todo na obra de
Raymond Bellour e as rev istas
Camera Obscura e Screen
["Pantalla"]. que analizan os fi lmes
narrativos de Hollywood). unha
l.xica do desexo en particular a que
e 1dent1f1cada como produccin e
reproduccin da maquinaria
cinematogrfica. Unha Jxica
mediante a cal o cine como aparato
tenta aillarse como sistema de
representacin. pero que
constantemente atopa un punto de
desaparicin do sistema en que
non consegue integrarse e lago ten
de rexeitar ese momento de
diferencia ou dilema ao fuxir ou ao
ligalo lxica e perfeccin do
mesmo sistema do filmeB
E na anlise lacaniana houbo
un ha nfase semellante e
relacionada. polo concepto do "pas
tout". dicir. do "non todo" de
calquera sistema de representacin
a idea de que non existe tal sistema
por mis elaborado ou elevado que.
sexa. no que non haxa algn punto
de 1mposibilidade. a outra cara que
procura interminabelmente rexeita r
- o que se podera chamar o punto
de desaparicin do seu esforzo por
construirse como sistema. E en
tanto en canto o sistema se encerra
arredor dese intre de diferencia ou
imposibilidade. o que se ergue no
seu lugar esencialmente un ha
imaxe da muller. Cmpre recoecer
nisto o escenario da fantasa sexual.
E de novo o punto fundamental da
teora: o sistema constitese como
sistema ou como un todo s en
func in do que quere evita r e
dentro deste proceso que a muller
se atopa simbol icamente situada
Situada como garanta do sistem~
ven el a representar das causas ~o
que o home non . dicir. a
diferencia. e o que cmpre que l
ceda. dicir. o exceso:
Por unha banda a muller
convrtese en, ou producida
precisamente como o que el '
non , e por outra como o que
el ten de renuncia, dicir, a
jouissance.
A perspectiva psicanaltica
desta cuestin por conseguinte vai
paralela a. ou reproduce. aqueJas
anlises de cine que se dirixirn
maneira en que muller selle
coloca. non s como certa imaxe
algo que pode ser criticado
histrica ou socioloxicamente
senn como garanta contra a~
dificultades do mesmo sistema
cinematogrfico.
Hai tres filmes que poden
representar o xeito en que a
dificultade do sistema como
problema do cine chega a
inscribirse no carpo dunha muller:
Carrie (Brian de Palma. 1978);
Coma (Michael Crichton. 1978); e
Fedora (Wilder. 1978) . Cada un
deles ilustra un tipo de pnico deste
proceso. dicir. un pnico no
centro da enunciacin
cinematogrfica mesma. Cada filme
produce unha autoconciencia do
cine. un ha forma de comentario
sobre o propio aparato do filme
anque despois se reduza esta
mesma autoconciencia cuestin
do carpo da muller. do que est en
xogo ao constitula como obxecto
(e suxeito) da aliada.
En Carrie. a historia dunha
muller con poderes
parapsicolxicos. hai un ha forma
TEMAS VARIOS
de referencia ou contraposici n
(seduccin) do cinema que
transcorre pelcula. Comeza coa
primeira toma na que a cmara
repasa o carpo da ra paza na ducha
e lago pausa no sangue menstrual
-punto final e trauma da
secuencia da cmara. para Carrie
mesma e tamn para o espectador.
Despois pasa ao mesmo remate do
filme cando se escinde a pantalla
para mostrar os efectos da vista
toda deJa (a metade da imaxe)
sobre o resto da vila (a outra
metade). En mbolos dous casos
momentos claves do filme. o
importante non s a imaxe clsica
e claramente inquedante da muller
que ostenta unha destructividade
que literalmente un efecto do seu
carpo (tal a relacin inevitable
producida pala pelcula entre a
prime ira e a derradeira toma). Mis
Importante o feito de que o
movemento e xogo
cinematogrficos. os riscos que
admite consigo mesmo -mbo los
dous son momentos en que este
fi lme atrae a atencin dos
narratarios aos seus propios
recursos- son atrados de novo ao
problema da muller e neste caso
chegan a ser cseque efecto da sa
mirada. E como se a maneira en que
este f1lme repasa as sas propias
pegadas e sal ienta as sas
operacins e cdigos fose coberta e
at anulada pala continua
focalizacin pala sa aliada (Carrie
como olio mal).
O que para min relacionan estes
filmes - e recoezo xa que lago
que a escolma arbitraria- a
105
maneira en que recollen algo do
cine clsico de Hollywood e ou ben
o toreen. perfeccionan ou o
rompen. e despois reformulan ese
intre nunha pregunta sobre a forma
da imaxe que ten a mu ll er no cine.
As en Coma hai un xeito de
perfeccin do cdigo
hermenutico. o cdigo bs ico de
deteccin e suspense. que tamn
a sa inversin porque unha
muller quen ocupa o lugar que
normalmente ten o protagonista.
por exemp lo nos filmes de
Hitchcock. A protagonista femin ina
principal trata de averiguar por que
a sa amiga. e logo outras antes
de/a entraran en coma e
desaparecern no hospital onde el a
trabal/a. Pero o que se desata un
tipo de parano ia en toda a sa
investigacin cando el a empeza a
pensar que todo o mundo est en
contra de/a. Como se houbera
algn exceso ou perigo na mesma
idea da muller como detective (a
idea de que el a pu id era mirar). que
produce unha inversin paranoica
anque haxa un s vi/ano no filme. O
filme entn debe esquece r esta
espiral de paranoia que sobrepasa
todo o que a narrativa pu id era por
fin resolver. A narrativa
"composta" (o final clsico de
Hollywood en que a herona
salvada polo seu home) pero a
anguria que soltara arredor da
muller permanece en exceso 10
En Fedora. o proceso cseque
demasiado obvio -a referencia
ciruxla . ao cosmtico. a mesma
imaxe da muller como ima xe dun
cine moribundo. E a historia dunha
TEMAS
106
estrela de cine estragada po/a
ciruxla plstica que esixe que a sa
fi li a asuma. se identifique con ela e
se presente como a sa nai.
esixenc ia que s se pode rechazar
fina lmente po lo suic idi o da filia.
Representada como a morte de Ana
Karenina. esta morte a toma
inicial do fi lme. Pero ha i un ha
causa que importante ace rca de
Fedora neste contexto. algo polo
que foi moi crit icado. Hai un
momento no filme. antes de
sabermos a verdade sobre Fedora e
a sa f il ia. antes de que se revele
que o feo do que a mquina
cinematog rfica /le fixera a esta
muller consecuencia da
interaccin entre na i e filia. cando a
filia se ve lo u ca e cando a loucura
de /a soamente pode ve rse como o
efecto do aparato e historia do cine
mesmo. xa que ningun sabe anda.
nin o pblico nin o protagonista
masculino prin cipal. o que haxa
detrs desa tolemia. dicir. o feito
de teren un ha causa -a historia
que o filme describe a
continuacin . Ese momento debe
ser despo is esquecido ou rexeitado.
cmpre convert ilo nun drama
ps icolxico sobre a relacin entre a
nai e a filia; non pode figurar
simp lemente como un momento
inquedante nin como acusac in do
propio cine. Tense cri ticado a
Fedora precisamente po/a
extens in dese momento anterior
exp li cacin de todo. antes de saber.
como quen d i. a verdade da historia
a costa desoutra verdade m is
inquedante anda que reside na
mesma maquinaria
VAR I OS
c inematogrfica. Tense fe ito a
comparac in con Vrtigo de
Hitchcock no que tamn ha i un
longo perodo de tempo narrativo
no que nin o protagonista nin o
pblico sabe o que pasa (que a
muller que aparece na narracin
de feito a mesma muller que se cra
morta). O que parece inaceptabel.
polo tanto, que non saibamos.
que houbera unha inquedanza sen
resolucin en termos explicativos. e
que puidera persistir como o
problema da relacin do cine
cons igo mesmo. O que fai este
filme. entn. establecer a imaxe
da muller como cine (como estrela
de cine) de ta l xeito que
simultaneamente se refere e se
nega o problema do cine. que en
Fedora exp lcitamente a sa morte
(o fi lme un ha refundicin
nostlx ica de W il der do seu propio
Sunset Boulevard co mesmo actor
de protagonista. W ill iam Ho/d en).
Ouixera rematar cunha historia
que representa para min un modelo
para todo o aparato
cinematogrfico. un relato curto de
Anais N in da sa escolma Delta de
Venus. os cantos pornogrficos
que escribira ela nos anos 40 con
Henry M i/l er por cen dla res d iarios
(a persoa que com isiona ra os
cantos pensou que a levaran a
un ha vida disoluta pero segundo
d in levrona santidade mis ben) .
O conto tit lase "The Veiled
Woman" ["A muller do veo"] e
moi sinxela -s darei aqu o
esquema del.,_
Hai un home nun bar. Ve a un ha
muller con veo e esta muller est
 cun home. A muller sae do bar e o
primeiro home achgase ao
segundo. dicndolle que est
completamente dominado polos
caprichos dunha muller que
unicamente fa r o amor cun home
se non o ten visto anteriormente e
que xama is tornar a velo despois.
Logo ofrece pegarlle ao primeiro
(chmase George. "Xurxo") para
que satisfaga os desexos desta
muller. As George vai facerlle o
amor a esta muller e recibe
cincuenta dlares. Hai un ha langa
descripcin da viaxe en taxi. de
cmo ten os ollas vendados e de
cmo chega a unha casa onde son
tan brillantes os espellos que non
ve nada e que entn lle fai o amor a
ela. O episodio presentado dende
a perspectiva do home. do que l ve
e do que est a pensar e sentir por
toda a experiencia. Despois sae.
atpase perseguido pola
experiencia durante meses. non a
pode repetir con ningunha muller. e
logo un ha noite achgaselle un
home nun bar e flalle dunha
experiencia extraordinaria : un
home que se 1\e aproximara e
ofrecera. por cen dlares. deixarlle
ver un ha marabillosa escena de
amor. E cando o primeiro home
(George) \le pide que describa a
escena. recocea como a mesma
escena na que el participara. Unha
anlise detallada desta historia
estara fra de lugar nesta ocasin.
sobre todo porque quera que sirva
s6 como emblema en que un
detalle en particular fundamental.
Porque anda que a autora non o
explique as. est claro que o
dieiro que recibira o primeiro
home por facerlle o amor muller
o dieiro que pagara o segundo por
velo (de cincuenta a cen dlares.
polo que hai en xogo un aumento
do cen por cen. o dobre. do
investimento inicial). As detrs
deste escenario. ou "mise en
scene". do desexo coa muller no
centro (recoecbel e non
recoecbel. enceguecedora e con
veo. e sen embargo o verdadeiro
obxecto da o\ lada). hai toda un ha
circulacin de dieiro. fantasa e
exhibicin que s se pode
representar nos lindeiros da escena
en si. Se o cine unha mercanca
inserta nun sistema de intercambio.
que precio ter a imaxe da muller
nese proceso? A
NOTAS:
Esta a traduccin do capitulo 9 do
libro de Rose. A sexualidade no campo de
vista. (Londres: Verso. 1986. pxs. 215-
223)
1 Presentado por primeira vez no
congreso do Festival de Cine Bienal de
Venecia. "O Cine nos 80: Actas do En -
centro" (Venecia: Edizione " La Bienale di
Venezia", 1980. pxs. 23-25).
2 Vxase Jean- Louis Baudry, "Le
disposltif". Communications 23. 1975 (tr.
"The Apparatus" ('O aparato'], Camera
Obscura1.1976) .
TEMAS VARIOS
107
3 Shirley Clarke foi un ha das produc-
toras principais de filmes documentais de
vangarda na Amrica dos anos 50. Des-
criblu as sas Lave Tapes nunha inter-
vencin do congreso.
4 Para unha discusin mis ampla
destes temas en relacin coas teorlas CI-
nematogrficas de Christian Metz e
Jean-Louis Comolli. e unha exposicin
mis detallada do concepto do 'lmaxina-
rio" vxase 'The Cinematic Apparatus:
Problems in Current Theory' e 'The lma -
ginary' nesta escolma. [Nota da traduto-
ra: Estes dous titulas pertencen a ensaios
recollidos no mesmo libro titulado A se-
xualidade no campo de vista] .
5 Metz. 'The lmaginary Stgnifier'.
px. 3.
61bid., px. 42.
7 Freud. 'A disolucin do complexo
de Edipo' e 'Aigunhas consecuencias da
distincin anatmica entre os sexos'.
8 Vxase en particular Raymond Be -
llour. 'L'vidence et le code'. L 'analvse du
film. Parfs 1979 (tr. 'The Obvious and the
Code'. Screen 15:4. Winter 1974-75) e
'Enoncer'. en ibid. (tr. 'Hitchcock. The
Enunciator' Camera Obscura 2. 1977):
Kari Hanet. 'Bellour on North by Nor-
thwest'. Psychoanalysis and the Cinema:
Edinburgh '76 Magazine. Londres 1977:
Stephen Heath. ' Film and System: Terms
of Analysis'. Screen 16: 1. Spring 1975 e
16: 2.Summer1975.
9 Lacan.O 'un discours qui nesera pas
semblanc. 6 pxs. 9-1O.
1O Para un ha anlise extensa deste
filme. que estn en dbeda estes co-
mentarios. vxase Elizabeth Cowie. 'The
Popular Film as Progressive Text - a dis-
cussion of Coma' "O filme popular como
texto progressista - unha discusin de
Coma''] m/ f 3. 1979 e 4. 1 980.
11 Anais N in. 'The Veiled Woman.
De/ca of Venus (1969) . Londres 1978.
pxs. 84- 91 e Prefacio. px. 11 .
Q UERO UN FILLO DA TCNICA
Preto de duascentas mulleres
chegadas de todo o territorio
espaol e mesmo do estranxeiro
dronse cita en Barcelona durante
o mes de Marzo do 90 e. mis
concretamente. os das 16. 17 e 18.
A razn pola que estas mulleres
permaneceron no "Centre Civic
San Martl" durante a fin de semana
respondla a un ha invitacin feita
polo grupo Finrrage.
Este colectivo trabal la desde hai
algn tempo estudiando e
recollendo inform acin sobre as
N.T.R . (Novas tecnoloxas
reproductivas) . Temas como a
procreacin humana.
anticoncepcin. inseminacin
artificial e fecundacin "in vitro"
foron discutidos en profundidade
polos distintos grupos de trabal lo
que durante esa fin de semana se
crearon en Barcelona. Os
colectivos feministas al presentes
amasaron as distintas actitudes que
se manteen hoxe en da frente s
N.T. R.
Por un ha banda. moitas
mulleres queren ter un filio. anda
que isto con leve someterse a todo
tipo de intervencins. sen saber en
moitas ocasins que o desexo de
ser nai inducido. xa sexa polo
marido. polo compae iro ou pola
mesma sociedade ; sen embargo.
non podemos obviar a cara oculta
da procreacin artificial.
Despois de vinte anos de
experimentacin a escala mundial
en varios centenares de miles de
mulleres. un recente informe do
goberno de Australia - pas
pioneiro neste campo das N.T. R. -
A manda lvarez
afirma que non existen probas de
que a fecundacin "in vitro" tea
un ndice de xitos mis elevado
que outros tratamentos e mesmo a
ausencia destes. Non debemos
esquecer que este carcter
expe rimental da fecundacin
extracorprea. os riscos e efectos
secunda rios directamente
relacionados coa intervencin
mdica demostraron unha vez mis
que as mulleres pacientes son
utilizadas como cobaias humanas.
A fecundacin "in vitro"
consiste en practicar un ha
estimulacin hormonal que permite
tomar varios vulos maduros
(oocitos) do ovario da muller.
fecundalos no laboratorio con
esperma (xeralmente procedente
do cnxuxe) e volvelos introducir
no tero materno. Se a FIVYTE
(Fecundacin "in vitro" e trasplante
embrionario) obxecto de
controversia dbese a que leva a
cabo a manipulacin das clulas
sexuais (ou gametos) e dos
embrins. ademais de ofrecer
innumerbeis posibilidades de
intervencins biotcn icas.
(conxelacin. diagnstico
xentico. mutac in da xestacin.
da f iliac in e mesmo do ser
humano). O mesmo informe
australiano indica que os gastos de
sade que comporta o nacemento
dun neno FIV 45 veces superior
aos dun neno concebido
naturalmente. Se estas sumas se
investisen en prevencin
permitiran evitar un centenar de
casos de infertilidade e esterilidade
provocados na sa maiora por falta
T E MAS VARIOS
108
de control das enfermidades de
transmisin sexual. Chegadas a
este punto temas que fa lar
inevitablemente do aspecto
psicolxico e social das N.T.R .. xa
que na maiora dos casos non
serven para ter un neno senn o
noso neno. Nunha enquisa
real izada en Ouebec. de trinta
interrogadas que rexeitaron a
adopcin contestaban francamente
"son demasiado racista. e na
adopcin local todos os nenas
teen problemas; prefiro gastar
1 0.000 dlares para os bebs "in
vitro" e pasar do que isto esixe".
En realidade. ningun autorizou
realmente a FIVYTE. Foise
impoendo por sucesivos golpes
de fo rza e atendendo a demanda de
mo itas pa rell as que desexan ter un
f ilio. anda que este sexa da tcnica.
labor agora do movemento
feminista estudiar. investigar e
contar con toda a informacin
posible para saber exactamente que
o que se est facendo
cientificamente s costas das
mulleres e como un ha vez mis
estamos senda utilizadas. _.
O MUNDO PLSTICO DE MARA ANTONIA DANS
INTRODU CC I N
O da 17 de Febreiro de 1988
-en plena madurez como muller e
como artista- morra en Madrid a
pintora M a Antonia Dans. O da 19
era enterrada no camposanto de
Curts. pechndose as o derradeiro
capltulodunha vida extraord in aria.
mais abrndose para sempre a
mensaxe da sa obra donde latexa
un mundo arcdico. un mundo que
tamn comenza a ser memoria.
Pintou aquel mundo con
apaixoado dicir-sobre todo o das
terras altas de Curts-. porque os
seus ollos levaban xa interiorizada a
lxebra que resumira o ser fondo
dunha terra e dunhas xentes cheas
de forza e de xenio vital.
fVJ8. Antonia amaba a vida e da
vida. sobre todo. o alcendido soo
que a faca iriarse dun cromatismo
xugoso e primitivo (coma se fose o
primeiro da da creacin); no que se
perfilaban -seguras. firmes. coma
nais antergas e indomeables- as
mulleres galegas coas sas ovellas.
os seus queixos. os seus moletes de
pan o u os seus nenos .... sostendo o
mundo. alentndoo. El a -cos seus
pinceis- era da mesma caste.
inocente. rexa. romnica e podera
encandilar a un Chaga/1 ou a un
Gauguin.
UN SENTIR FSTICO
Os mellares comentaristas da
sa obra co in ciden. axeitadamente,
en sinalar o esp lend or fst ico da
sa pintura; d ici r. o sentir festivo.
ledo. escoante de vida xenerosa e
popular. que non outro que o
n xe les Penas
esplendo r o u fasto da natureza. Por
iso a sa pintura mis primitiva
que naif,- primitiva no que
conserva de exultacin dionisaca
da luz. o que se traduce en vibrante
cromatismo e. por ende. en canto
de vida limpa e inocente. Pois non
foi Apolo, o Sol. quen lle deu a lira
a Orfeo?
Os nosos artistas do Romnico
pintaban ou esculpan con ese
mesmo sentido fst ico ou festivo
que coincida co sagro. tamn
cantaban e. anda que a sa lira
levase o ton da elexa. detrs do seu
melanclico dicir estaba a
exuberante natureza sostendo unha
gozosa afirmac in da vida. Tamn
hai melancola nos rostros das
mulleres campesias de Ma
Antonia; mais o pulo vital
exprsese na solidez calada. serea
con que se asentan na terra; o
mesmo que as rbores que as
cobixan. que as casas nas que viven
e que os sucos que labouran.
Abonda a sombra dun castieiro
sobo rd o seu cansazo para que
acouguen na proteccin de
benficos espritos elementais.
Desa alegra de fondo. que se
traduca en humor ledo e
cantareiro. que nace da alianza
coa natureza. poderiamos
testemuar os que nos criamos nas
mesmas terras queMa Antonia. A
xente era sinxela e humilde. as
como ela a pinta: como sados dun
cadro de Fra Anglico ou dun
Beato: mais nas xuntanzas de
segas. esfollas ou mallas. un
"genius loci" de xerxicas
TEMAS VARIOS
109
relembranzas estalaba en cantigas.
" La vida era all muy sustanciosa "
- dille M 8. Antonia a Juby
Bustamante. nas declaracis que
esta recolle para a monografa da
serie "Artistas Espaoles
Contemporneos"- e esta frase da
pintora define. mellar que ningn
comentario noso. qu cal idade t ia
o alimento do que se nutru a sa
arte ; mais. sobre todo. qu calidade
humana tian os seus ollos de
burguesa para poder achegarse
entraablemente a aquel mundo
- co raseiro do que mediu logo
todos os mundos que apareceron
no seu vasto dominio de artista- e
experimentar a sa verdade de
fondo. anda non contaminada .
Antonio Gala. con intu icin de
poeta. soubo captar ese gozoso
sentir e expresouno as pa ra un ha
exposicin da Galera Biosca do
ano 78: Ante su pintura - ms
mgica cuanto ms imaginaria. ms
natural cuanto menos atenida a
modelos. menos localizable cuanto
ms gallega -yo he sentido
recorrerme un eco como un
escalofro. Un eco gozoso lo mismo
que la va lctea y el arcoiris juntos.
del grito que Martfn Codax
gloriosamente di en el siglo XIII:
Amorhei! "
Cinco anos despois. noutra
exposicin de Biosca. a propia
pintora diranos isto mis
carnalmente . lembrando a
inspiracin para aquelas mulleres
dos seus cadros: "Hai una alegra
pagana en el aire y en la hierba que
las rodea y siento una inmensa
satisfaccin y plenitud cuando el
lienzo canta la cancin que busco y
que siempre est escondida detrs
de una pncelada milagrosa".
A VIS IN ARQUET PICA
O sado. tamn fstico. dese
andaluz de trapo que Gala. d no
branco; po rque. efect ivamente. a
pintura de Ma Antonia est m is
ac do naturalismo ou mis al da
pretendida "realidad" canonizada
palas aliadas de superficie: as que
s ven a tona da lagoa e non
investigan as correntes sulagadas.
Pois. anda que a inspiracin da
nasa pintora tea como causa
primeira un universo concreto,
aparece transfigurada polo mito e
polo smbolo e por iso acada
categora dunha visin intemporal.
Un antiqu simo arquetipo
-suscept ible de rastrear en todas
as teogonas e que forma pa rte
inseparable das culturas agrarias-
manifstase no pincel de Ma
Antonia: trtase do arquetipo dun
mundo ednico. arcdico. en
sinxela e apacible arde. que un ha
reminiscencia do paraso perdido
nunha remotsima ldade de Ouro.
cando o ser humano era fermoso.
verdadei ro e bo.
E. en estre ita re lacin con este
arquetipo, est esoutro venusino da
Gran Nai Terra sustentadora e
nutricia. nai de toda vida e de todas
as formas (includas as das artes);
gran Maga elemental. tresviradora.
xenerosa. fecundante. Como boa
galega senta M 8 . Antonia Dans ese
"tellus" mxico nas entranas e era el
quen dictaba a forza. a exultacin e
TEMAS VARIOS
11 o
o dramatismo contido da sa
pintura. tinguidos a un tempo de
rexa e doce ternura. Por iso os
rostros das mulleres de M 8 . Antonia
son un s e nico rostro sen idade:
o dunha criatura de suaves e
dondas las. eternamente xove.
anda que vista adubos de vellez. A
pintora reducu a esquema. a
emblema. aquela idea mtica; que
ben podera ser ilustrada cos versos
dunha fermosa cantiga popular:
"Mia nai. mia naicia. 1 como
mia nai ningunha. 1 que me
quentaba a caria 1 co calorcio da
sa " .
Elas. como Pomona. van
cargadas cos atributos do seu papel
csm ico: froitos. rosquillas. pans.
queixos. peixes. ovos ... ; unha
promesa de fartura e continuidade.
Agros. leiras. prados. mulleres ....
non son senn variantes mltiples
desa Gran Nai. infatigable criadora ;
deidade benzoada e luar que
recompn sen acougo os estragos e
desfeitas da morte. Para os exipcios
era lsis recollendo os restos de
Osiris para que voltase a renacer na
alba de cada da; mais semellantes
poderes se asignaron en todas as
civi li zac ins a deusas do mesmo
signo: Venus. Demter. Astart.
Mara ...
As os agros de Ma Antonia son
como retallos dun inmenso e
sempre refeito vestido. que non
senon un ha parbola da cclica
reconstruccin ou do milenario
recosido que as c ivilizacins
agrcolas exerceron sobar da
paisaxe.
"LOCUS AMOENUS"
En moitos dos seus cadros
tamn semella ter tomado realidade
plstica o tpico literario do "lugar
ameno" e que tamn saudade do
paraso perdido. Os versos da
gloga de Garcilaso: "Cerca del
Tajo en soledad amena 1 de verdes
sauces hay una esperusa ... "
poderan ilustrar tantas paisaxes de
M 8 . Antonia. ande hai unha
explosin dionisaca. pnida da
verde fronda. Un ha autntica orxa
de verde!; pero -olio!- non o
verde tpico e tsico de tanto
paisaxista "saudoso" e neboento:
o verde de M 8 . Antonia que o tinta
todo: ceas. campos. roupa ... ; unha
esmeralda de mil irisacins. mais
sen a frialdade da xema; porque
un verde "quente". acendido palas
vibracins marelas da luz que serve
de base tea ou ben encendido
polo contraste dun tellado
encarnado. dun cesto ocre. dun
pelo loiro. dun mantelo ou dun
pano laranxa. duns limns
estalantes; asf. as mis das veces.
un verde acolledor. un nio que
protexe o mundo dos homes e
canta. entre o lapizlzuli da
lonxana. os ubrrimos casoiros da
vida e dos soos.
Ese "locus amoenus". en verde
soidade de salgueiros. atopouno no
paradiso de Curtis. baixo das copas
luxuriosas dos castaos ou na
herba tenra das camposas; e
deixunolo reflexado con mil
matices. para que resulte ese
mundo lonxano e agreste que el a
mesma sina la e que tantos bos
poetas amigos seus souberon ler na
sa obra. Jos Herrero flanos
dunha "perpetua fiesta. un mundo
recin nacido ... ". Gabriel Cela va
pode descubrir nos seus cadros que
"la vida est naciendo" ou ollar "mil
parasos con animales v nios... ".
Angel Gonzlez ve na sa obra
Creacin. pero sen serpe. tal como
a vida cando pura: " ...As
debera ser si la luz fuera
compasiva. como esta. 1 si Jos ojos
del Creador no fueran crueles. 1 si la
soberbia no anidase 1 -aqu no
hav nada de eso- 1 mezclada en el
miedo 1 entre las hierbas altas del
jardn".
Ma Antonia puido ver ese xardn
sen serpe. con ollas e esprito
semellantes aos dos primitivos
italianos. aos que tanto admi raba.
O Ouatrocento italiano dos
poucos influxos que recoece:
"Comprendf la dificultad de pintar
con sencillez. de lograr un color
dulce v humilde val tiempo
trabajado de aquella forma. Me
maravill aquella labor artesanal
con resultados tan fabulosos de luz.
de gracia v de dulzura. Los frescos
de Mantegna. en primer lugar".
UNHA PERSONALIDADE
SINGULAR
Que M 8 . Antonia Dans volteos
ollas ao Ouatrocento sinala a
autenticidade e a singularidade do
seu "dicir". nun tempo en que os
pioneiros da avangarda espaola
aliaban pa ra os expresionismos ou
para os formalismos europeos ou
para os movementos americanos.
TEMA S VARIOS
111
Chega a Madrid nos anos 50.
cando grupos como " El Paso "
comenzaban a darse a coecer;
mais o que a ela lle infle mis a
fervenza e a calidez daquel
momento que a sa esttica. Da
escala de Madrid quen mis lle
impresiona Benjamin Palencia.
do cal recibiu probablemente certo
gusto compositivo. Mais s iso. o
demais faino o propio fogo.
Algun quixo verlle unha
filiacin Fauve. cecais para. dalgn
xeito. lle espetar un ha avangarda
necesaria s ceremonias das
consagracins. Mais a cuestin
mis sinxela; porque pinta por
instinto -niso si que se asemellara
a un "fa uve"- e. como moi ben
dixo Gaspar Gmez de la Serna
dunha mostra sa sobre a illa de
Lanzarote: " ... Su obra no nace de
una tensin entre imaginacin y
rea lidad. ni mucho menos entre
visin y realidad. sino que brota de
una tensin entre instinto v
naturaleza ... ".
Nin na colo r. nin nos
em pastes de M 8 . Antonia hai a
agresividade do "fauve"; todo o
contrario: hai un sentir xugoso.
doce e popular do cromatismo; xa
que as sas raiceira s estn no
alimento espiritual e sensorial
"sustancioso" -volvendo ao seu
trmino- do entorno agrario da
sa nenez. do que recibiu
vitalidade e alegra e que lle
deixara aquela mestura de
apaixoado sentir e dozura
epidrmica: unha pradeira con
fogo dentro.
 Por iso. cando os artistas
intelectuais aliaban cara Europa
ou cara a USA. el a extraa da sa
memoria aquel mundo. tan v ivo
anda. das feiras ca seu
espallamento frutal; aquelas id li cas
merendas a carn dun ro ou ao p
dunha ermida; aqueles noivos
pacatos de Dom ingo. que
chegaban no decimonnico
ferrocarril estacin de Curts;
aqueles latriques das mulleres nos
camios; aquelas vellias
agardantes nos gonzos das portas;
aqueles campesios dobrados todo
o da nos terreas. conducindo
carros ou trenlas de mulos ou de
vacas ; aquelas mulleres con cargas
de herba na testa; aquel es casa les
recolleitos entre a cu rva dos
montes; aquelas co rredoi ras cheas
de silvas ...
As era aquel mundo: non haba
plsticos. nin contaminacin.
E. na razn natural do ser da
pintora. mamado dende o berce.
estaba aquela coincidencia de
gustos coas postrimeras da arte
Gtica. Por iso se deleitaba ca
acendido sol das medas restalantes
de o uro. sobar das que centilea a
grana dunhas flores; ou ben poda
facer brillar os queixos "de teta"
coma rotundos soles entre as
bedas traumas de verde feno. Hai
un cadro do ano 70. reproduc ido
nas pxinas centrais da monografa
de Juby Bustamante. que
paradigmtico: en composicin
espiral. das mulleres. de perfil,
encerran a amareleante fervenza
duns limns cifrando a eterna
T EM A S
112
pa rbola do y in e do yang . o sol e a es mi pintu ra... Con ella. para
terra. o eterno feminino e o eterno entendernos qu iero saca r la verdad
mascu li no. Ate rra cheiran anda os de las cosas. lo que est detrs de
cadros de Ma Anton ia e a reside o nuestros hombres. de nuestras
n mis puro do se u engado . muje res. de nuestros campos ... "
A partir dos anos 60 co menza a _ O ano de 1988 devolveu a
acadar recoecemento como pinto ra de Curt s verdade da sa
pintora: Ateneo de Madrid. 8 os orixe. a ese prst ino e miste ri oso
Aires. Pars .. No ano 70 consg rase "te ll us" da sa ob ra qu e xa quedar
coa sa prime ira ex pos icin na po r esas casas e hoteis de Deus.
Galera Biosca. As crt icas de cantando a sa calor e a sa color.
Campoy. E. Rome ro. Manuel m is perdurables que a morte. A.
Vicent. Fernndez Brasso. Moreno
Galvn ou Garca Violas ..
avalarana definitivamente ... Na
dcada dos oitenta xa non neces ita
de crticos; o seu se r reafirmase
nese "cierto misterio rural que
descubre mi origen".
As lt im as declarac ins sas
que conse rva mos son du n ano
antes da s(ia mo rte e apa receron no
"Ideal Gallego" do 18 de xuo de
1987 e nelas di pa labras definitivas
sabor do seu quefacer plstico:
"Yo creo que es como un
mensaje de aleg ra. de amor y de
melancola y, sob re todo. como una
forma de poner los puntos sob re las
es acerca de la ve rdad de un
paisaje. el ga ll ego. que es el mo .
U n pa isaje ta n entraable como
que ri do. Yo intento poetizar a la
realidad. pe ro jams. que conste. la
desvirtuo. Quiero ser fiel a las
cosas. pero las cosas que yo pinto
no son exactamente las cosas . Es
decir. mi pintura es algo as como
una poesa a la verdad de las
formas. pero nunca una pintura
realista. ni figu rativa. ni abstracta.
ni "na if". po r supuesto. M i pintura
VARIOS
J. TERESA JUEGA: POETA ESOUECIDO
NACE UNHA NENA
Sen dbida curioso. o ape\ido
Juega procede do bretn Gwegen.
pasando polo francs Guguen e o
agalegado (gheada por mdio)
Jueguen. Foi o 4 av de Juana
Teresa o bretn que de Morlaix veu
dar en Vilaxon de Aro usa (c.
1720) e o av da mesma o que se
trasladou a Laxe. onde fundou
longa familia tras trocar o seu
Jueguen en Juega.
Tamn curiosamente. na vila
berganti xace. desde hai mis de
cen anos. "Juana Teresa Juega
Lpez". irm maior da nosa
coecida. o que \le daba p a el a
para dicer que al haba unha
tumba co seu nome. Desa
irmancia xustamente via-1\e o
nome a Juana Teresa. a quen. para
dister-la da sa nai. dona Juana. a
familia chamou-na sempre Juan ita.
mentres que. para d iferenci - la da
sua sogra. tamn dona Juana. en
Me\ide chamron-1\e Teresa a
secas.
Aquela sua nai era uruguaia. de
ilustrada familia. e. por va del a.
descla a nasa autora de recuada
esti rpe crioula non galega. mais si
castel (Lpez). basca (Juregu i).
xenovesa (Guaseo) e mesmo
valenciana (Poeta). Se u pai.
desertor do Sem inario cam io da
Universidade. foi como mdico
para o Uruguai ande. no interior do
pas. alcanzou sana como un dos
primeiros galenos da zona de
Tacuaremb. A l casou e a familia
alternou a sua residencia entre
Tacuaremb (cap ital do
departamento) e Laxe. ande o Dr.
Amara Amor
Juega foi alcalde (levando a praza
do Arco o seu nome).
E en Laxe naceu. o 8 de abril de
1885 (ha i. pois. cen anos). recn
marta a sua homnima. a segunda
Juana Teresa Juega Lpez. sexta
de oito irmns.
Aos 5 anos (1890). fo i levada
con todos os seus a Tacuaremb.
ande moraron at 1989 en que. ela
con 13. voltan definitivamente
nasa terra. instalndo-se na
Corua. Das Amricas traera a
rapaza unha aoranza imorredoira e
un falar seseante que nunca
abandonou .
Aqu fai-se cargo o Dr. Juega
da Casa de Baos " La Primitiva".
instalada en amplo chal de Riazor.
frente porfrente praia (ande hoxe
se ergue un grande edificio con
esquina rua Panda\) e ande
residira a familia at que os filias
foron casando e morreu a nai
(1931) .
Mais seria a morte permatura do
pa i (1905) - talvez o que decidu o
non regresaren xa mais ao
U ruguai- e. sobretodo. a traxedia
persoal (1908) o que marcou a vida
e a obra de Juana Teresa.
NACE UN POETA
Acaso fo i aquela morri a pala
terra lonxana da infancia e
estroutos dramas vitais que a
abala ron na mocidade o que
determinou. en grande medida. a
exacerbacin da sens ibilidade da
moza J. Teresa at torn - la un
poeta de negros acentos.
TEMAS VARIOS
113
Hemo-nos referir. pois lago.
nomeadamente ao segundo feito.
pala su a forza especifica na vida da
nosa autora.
"Alma que llora" titulaba-se un
vol u me de poemas do cal os froitos
estaran destinados institucin
benfica " El Nio Descalzo"; a
autora tia 22 anos. a piques de
cumprir os 23; seu mozo era un
impulsivo tenente -segundo; o libro
levara un prlogo do erudito
Leopoldo Pedreira (15 anos mis
vello que a firmante dos versos). e
"Dos palabras" previas do Dr.
Jos-Mara Riguera Montero.
Ao impulsivo tenente quen sabe
que estraos mecanismos 1\e
fixeron ver o demo ande non o
haba; ou interviron os ciumes cara
ao prologuista. ou os complexos
mach istas prprios. O caso foi que
el se opuxo publicacin e ela
respondeu-1\e que o libro haba- se
publicar anda a pesar del.
Na ma do 4 de marzo de
1908. mrcores de entro ido.
informa-nos " La Voz" dos dias
seguintes como o mozo se
personou no chal de Riazor.
chamou por J. Teresa e al mesmo
deu - 1\e un tiro de pistola que a
tocou na tempa e fixo - a caer
decantado. tiro que non foi o
nico. Coidando que a matara. o
oficial fuxiu e no mesmo areal
fronteiro volveu a arma contra si.
morrendo dalf a pouco.
SOFRE UNHA MULLER ...
Lenta mais cabal foi a
recuperacin da noiva viva e
tal vez fora a partir de a cando.
destruido o libro non nato, e
tornada como quen di vida.
comezou el a a esc rever en galego
poemas tan amargos como o que.
dedicado "A Marte". recolle Carr
Aldao na segunda edicin da
"Literatura Gallega" (Barcelona.
1 911):
"Por qu fuxiche cando a mia
vida
coa tua fouce vieches a
tronchar?"
di J . Teresa e segue mis
adiante:
"Marte cruel. ouh Marte
despiadada,
ven meu rente que eu te
chamo, ven!"
Para concluir reaccionando:
"Ven axia. ven. Marte. non me
deixes.
e si non. dime xa. pra qu
nacn?
Se foi para arrincarl le o veo
infamia .
entn. ouh Marte. entn quera
vivir!"
Ve~osdosquepodemos
deducir o tormento daquela
"alma que llora". que seguia a
chorar por mor das lembranzas.
dos remorsos. das faladurias. da
T EMAS
114
incomprensin ... at chegar a
afirmar:
"S. ya lo s. Dios mo. la
ventura
no volver jams al alma ma" ...
Ou ben:
"Ma is ... ah. morreu todo. fuxeu
a ventura ... "
Son os poemas da poca
coruesa (algns publicados en
Amrica). antes e despois da
desgraza. que revelan. no dicer de
Carballo Calero (na "Historia da
Literatura Ga lega
Contempornea") "un negro
pesimismo" e. como a sombra
rosal i. envolven os di as de J.
Teresa ca seu lo ita e o seu vigor de
pezas altamente subxectivas.
... ETORNA A AMAR
Mais non morrera todo e a
ventura voltou alma da poeta que.
un ano mis ta rde xa destinatria
dos versos do avogado me lidn
Emilio Pere iro Ouiroga. Con quen
acaba casando. en Culleredo. un
ano despois. no dia en que el a
cumpre os 25. o 8 de abril de 191 O.
Tern catro filias: Emilio. Luis.
Teresa e Carlos. determinando a
nova situacin un abandono
temporal da criacin literaria. Seria
un poema para o seu primoxnito o
ltimo que se conserva deste
VARIOS
perodo: a amargura dera paso ao
sosego gozoso dunha familia feliz ...
O matrimonio reside,
alternativamente. en Caldas de
Reis. Arza, Palas de Rei . M elide e
Compostela. por mor dos cambios
de destino do funcionario Pereiro.
Na actual capital galega, J. Teresa
desempea unha actividade
proselit ista. atravs da Accin
Catlica de Mulleres (da que
vice-presidenta polos anos de
1929) , actividade que. de volta en
Melide. continuar no campo
poltico. a favor da CE.D.A.
desa etapa compostel que
cmpre fa lar pois que da que
temas . entre os escassimos 70
poemas que chegaron a ns. mis
mostras de verso galego. E
talaremos para dicer que Teresa
asume. por veces. o pseudnimo de
Etsar e publica no jornal
santiagus "El Compostelano":
corren os anos vinte e tantos. senda
concretamente do primeiro
semestre do 26 que proceden as 5
poesas que incluimos ao final. non
por serenas mellares. si por estaren
na nasa fa la.
E CHEGAN OS DUROS TEMPOS
A guerra. con filias destacados
nela; as martes do compai'ieiro e da
filia moza son amarguras que
apenas poderian co mpensar a
culminacin da carreira de
Medicina de seu filio Emilio ou a
compra da finca de Corbelle.
parador- de-caza do marqus de
Pardias; ou. andando o tempo, a
chegada dos netos ...
a partir de todos eses sucesos
que J. Teresa torna a escrever, mais
xa por motivos circunstanciais. para
os tillos soldados. para os netos,
para os sobrios ... pondo de
manifesto sentimentos relixiosos
(por exemplo, nunha "saeta"
galega) ou militantes (facendo
unha letra para a Marcha Real
espaola) ...
Pasma comprobar como at os
ltimos tempos. xa anci de 80 e
moitos anos. e anda sufrindo a esa
altura a perda do seu querido filio
Emilio. segue ela botando mao da
pluma para. utilizando o verso.
volcar o seu corazn en agasallo
dos outros.
Finalmente. digamos que a sua
vida e obra foron citadas, amis de
polos ditos Carr e Carbal/o. por
Couceiro Freijomil. Chao Espina.
Ma Xos Oueizn e. en fermosa
semblanza ilustrada. por Josefina
Lpez de Serantes (El Ideal Gallego
do 18- 4-82).
Sabemos como morreu J .
Teresa, aos seus 94 anos e medio, o
3 de nada/ de 1979. respeitada
polos seus convecios por mor da
sua idade avanzada e mis da sua
condicin de muller petrucia. que
ficou para sempre ligada terrado
seu home como un ha melidense
mis. Abof que a pode considerar
M elide como tal.
Estes poemas foron publicados
en "El Compostelano" nas datas
que se ind ican no p.
TEMAS
NON CHORES de tenros, melanclicos luares.
de festas. aturuxos e contentos.
Non chores. ve/lia
das trenzas de prata. Cando os dolos da ialma van
non chores a morte entrando,
da moza galana. si che escoito. parece unha
caricia
Non chores, ve/lia. que do peito as espias vai
Non ves que a sua ialma sacando ...
reloce nos ceos
porque era moi branca? E non teo pra min maior
dlicia
Non chores. ve/lia. que os teus aies de amor ir
contn as tuas bgoas escoitando
que xa non ten penas mentras lembran tuas notas a
a moza galana! Ga/icia.
Sufreu nista terra 22-2-1926
a mocia incauta
as grandes torturas
dos peitos que aman. ILUSIS
E veu as suas nseas Cheo de alegra un neno.
de amor traicionadas ... posta nelo sua atencin.
Non chores. ve/lia con delicia fabricaba
que a moza descansa! ... unhas pompas de xabn.
9-1-1926 M irbaas. satisfeito.
polos espacios voar
GAITA GALEGA e novamente volva
outras pompas a formar.
Encarnas de Galicia o
sentimento Mais pronto se desfixeron
cando sinto xem ir nos teus e o nena triste quedou
cantares mirando o enredo roto
os murmullos de risas ou que polos aires marchou.
pesares
ou tembran alals nos teus As a vida ... formamos
acentos. quimeras coa ilusin .. .
soos que se desvanecen
Ti lembras de Ga/icia os seus como a escuma do xabn.
lamentos.
ti ta las dos seus ros e pinares. 17 - 4- 1926
VARIOS
115
 BGOAS leva no pano as espigas.
treman nas su as maus as follas;
Qu tes. mia prenda? as follas dos evanxelios
Qu foi da alegra que ten que cravar na porta.
que nos ollas meigos cando chegada sua aldea
tias escondida? a espere impacente a nora.
Agora na igresia entra
Qu f o i do teu ga rbo a ver si as meigas van fora.
qun roubou a risa pois botronl le mal de olio
que nos roxos be izos as vec ias da parroquia.
sempre froreca? El le d queixas santo.
cntalle a sua vida toda
Velan os teus ollas e fai grecas coas maus
nubes de agona. que treman fracase Ion gas.
morreu nos teus beizos Pasou fame e paso u sede
a doce sorrisa! ... e mis se retorce e chora
mentras os demos lle salen
Qu foi da rapaza a borbots pala boca.
que xa na sua v ida E berra cusp indo forte,
tan so io ten bgoas mentras santio invoca.
que verte a escond idas? e va ise tan convenc ida
de que as meigas botou fora.
E cando chega sua aldea
Unhos ollas mauros a todas as vellas canta
nos del a se van como os demos lle saliron ...
e beizos traidores. a unha rapacia nova! .&
cheos de mentira.
28-6-1926
deixaron nena
coa ialma doorida.
morrendo de pena.
de angustia infin ita! ..

22-5- 1926

M El GALLO

Vai subindo con trabal lo

a vella a emp inada costa.
marmurando letanas.
mesclada na xente toda.
Merca ruda , merca oliva,
merca un can de maura rosca.

TEMAS VARIOS
116
CON QUE VOZ

O da 17 de febreiro Amalia
Rodrgues cubrindo todas as
previsins, encheu a sala principal
do Auditorio de Santiago de
Compostela. Mil cen persoas
puidemos comprobar unha vez
mis a grande forza. calidade e
paixn que esta mulle r de 70 anos
pon cada vez que acta. A sa
presencia en Santiago coincida
coa celebracin das vodas de ouro
da sa dilatada carreira artstica .
Amalia comezou a cantar a
curta idade xa que a sa orixe
humilde abrigaba a todos os
membros da familia a realizar
diversos traballos para poder
subsistir. Aos 7 anos marchou a
vivir coa sa avoa e a pequena
Amalia continuaba cantando nas
ras li sboetas. s veces era
chamada para amenizar algn
bautizo ou cumpreanos. Aos 19
anos confrmase como profesional
actuando en toda Europa e Amrica
sendo curiosamente Espaa o pas
no que se notou m is a sa
ausencia.
En todas as entrev istas a raa
do fado recoece ser un ha muller
tri ste. desencantada e solitar ia,
posibelmente haxa que sent ir deste
xeito para poder chegar a
interpretar ou cantar o fado. Amalia
sempre di "Antes xogbase mis
coa alma que coa cabeza. a alm a
chega mis profundo do se r
humano. a cabeza s veces non
comp rend e nada .
M entres ex ista Portugal e os
portugueses haber fado. Ns
somos as ".

Am anda l varez TEMAS VARIOS

117
 Na vis ita a Santiago no mes de musicais. s veces gaa Amal ia e que tenh o de te nao ver
febreiro. Amal ia Rodrgues outras a guitarra portuguesa. Todo estendo no chao
desmentiu de novo as su postas forma parte do magnfico estendo no chao o meu xa ile
vinculacins polticas coa dereita espectculo que esta muller nos estendo o meu xaile
portuguesa e mis concretamente adicou na sa actuacin. Esta e deixo-me adormecer.
coa polica secreta do rxime de resea s pode rematar dunha
Salazar. a P.I.D.E .. vinculacins das maneira. Houbrame gustado que Se eu soubesse
que sempre obxecto de Amalia ca ntar ese da un dos se eu soubesse que morrendo
acusacin . "Eran rumores. poucos fad os escritos por el a tu me havias
argumentos estupidos e raros. Eu mesma e que considero que tu me havias de chorar
nunca fixen poltica. As persoas expresa o seu sentir profundo. ela uma lg rim a
que din estas causas estn mal da teno cant ado tantas veces e con por uma lgrima tua
cabeza". Confeso u ser segu id ora de qu e voz!. deixaria
Jos Afonso anda que de poltica me deixaria matar.
non quere saber nada. Por outra
banda negou que o fado sexa un Dorm ia
smbolo do antigo rxime LGRIMA quando de noite dormi a
portugus xa que cincocentos anos il usao
de historia o avalan sen necesidade AMALIA RODR IGUES sonhei bendita ilusao
de busca rll e ningunha connotacin CARLOS GONc;:ALVES me nascia
poltica. que uma fonte me nascia
Nunca fixo ningn proxecto na Cheia de penas me nascia
sa vida. tampouco pensa cheia de penas me deito dentro do meu corac;:ao.
abandona r o encenario ment res o e com mais penas
pblico siga aplaud indo cada vez com mais penas me levanto Tristeza m inha
que sae. O irremed ibel son eses 70 no meu peito tristeza que me nao deixa
anos que xa se notan nesa gorxa ja me ficou no meu peito sou andorinha
privilexiada e sobre todo na este jeito sou asa branca que fecha
memoria a hora de lembrar o o jeito de t e querer tanto. andorinha
programa de cada actuacin. tristeza que me nao deixa
Amalia sempre vai acompaada Desespero andorinha
dunha pequena chuleta onde pode tenho p' ra meu desespero sou asa branca que fecha. A
segu ir a orde das cancins que ten dentro de mim
previsto interpretar. Sen embargo. dentro de mim um castigo
poucas veces respeta esta orde e nao te quero
dixase leva r polo entus iasmo e a eu digo que te nao qu ero
calor que lle ofrece o pblico e de noite
alterando non s as letras senn de noite sonho contigo.
mesmo a msica das cancins. En
moitas ocasins prodcese un ha Se co nsidero
especie de xogo vi rtuoso entre a que um dia hei- de morrer
voz da fadista e os instrumentos no desespero

T EM AS V A R l O S
118
CUESTINS DE COMPLICIDADE: MULLERES DE CARCTER NOS FI LMES DE JAMES
CAMERO N**
En anos recentes o cine
norteamericano ten ofrecido un ha
pltora de filmes con protagonistas
femininas de carcter ou de forte
personalidade. Destcanse as obras
de ciencia ficcin de James
Cameron polo seu detalle realista.
pala sa perspectiva de clase
obreira e pala sa representacin
de mulleres independentes.
Nembargantes. estes filmes tamn
comunican estereotipos
tradicionais da muller. e as reforzan
os papeis e actitudes desexabeis ao
tempo que inclen elementos do
movemento da liberacin feminina
de hoxe. Nos filmes isto acadado
de dous xeitos: ao ensinarlles s
protagonistas principais a entender
a importancia da maternidade ou
do matrimonio patriarcal; e ao
confrontalas con "monstros" que
representan unha ameaza para a
continuacin da raza humana. O
feito de seren produc idos todos
estes filmes pala antiga dona de
Cameron significativo.
Actua lmente Gale Ann Hurd un ha
das productoras de meirande xito
no eido do enormemente popular
cine "B". Declara ela que non
femin ista. anque apoia s mulleres.
Penso eu que a popularidade
destas pelculas atpase na
combinacin de mulleres de
carcter que son ao mesmo tempo
personaxes principais e
secunda rios. e o feito de non seren
elas unha "ameaza" ao status qua
na sa compl icidade cos
tradiciona is valores patriarcais.
O exterminador (1984) un ha
historia de aventuras compostas
Kri stina M. Passman. Universidade de Maine
por un ha viaxe no tempo. Nela Kyle
Reese retorna no tempo para
protexer a vida de Sarah Connor
dun cyborg (metade home. metade
mquina). que ten arde de matala.
No mundo do porvir. hai mquinas
que estn a destrur aos humanos.
Un home. John Connor. encabeza
a rebelin dos humanos. e
representa unha ameaza
"solucin final" das mquinas.
Estas mquinas razonan: que se
John Connor nunca chega a nacer.
non ter lugar a rebelin. e polo
tanto o Exterminador ten que matar
a Sarah. Ao cabo da pelcula. marre
Reese no acto de protexela. esta
destre ao Exterminador e vselle
por derradeira vez en Mxico. indo
cara s montaas. claramente
embarazada do filio de Reese. o seu
filio. o salvador da raza humana.
Sarah monta nunha
motocicleta. indicio do seu
individualismo. e ten unha
afin idade polos animais. que se ve
primeiro no seu lagarto Gila e
despois na sa relacin cos cans.
Anda que atractiva. non
promiscua e de feito non ten mozo.
Como camareira de restaurante.
de clase baixa. causa que tamn se
percibe na sa roupa. A sa
vestimenta sinxela: niky, pantaln
vaqueiro e tenis. Ao final
transformada nunha madona. leva
un vestido gris que acenta a sa
futura matern idade.
A narracin intercala escenas
do mundo post-holocausto no
presente. Nese mundo. non hai
distincins de xnero: os homes e
as mulleres loitan xuntos contra as
119
mquinas. como igua is. Cando
Sarah pergunta cmo son as
mulleres do seu tempo. Reese
contesta simplemente que son
"Boas guerreiras". Asume. non que
Sarah sexa incompetente. senn
que lle falta instruccin. O filme
su lia a capacidade dela de
aprender rpidamente. Cando lle
cu ra unha ferida de bala a Reese.
este faille un comentario favorable.
Est claro que Kyle Reese non
concibe que Sarah sexa
"enfermeira" senn que a ve como
a compaeira que axuda ao
compaei ro cado. Reese explcalle
a verdade acerca do Exterminador
- que non se parar en barras para
mata la. El comprende o terror de
Sarah. porque o ten sentido toda a
vida.
Cando Sarah lle pergunta a
Reese polo amor e o romance. o
home non a comprende. Os
loitadores da resistencia non teen
tempo para esas causas. Mais. no
transcurso da conversa eneal da
v id a futura. Sarah ve que Kyle a
quere e a respeta e que se enfrenta
a un ha morte segura para salvala.
Sente entn un ha tremenda paixn
por el e un ha tristeza pala sa vida
sen amor; neste contexto que ela
comeza a relacin sexual. unha
escen'a repleta de delicadeza. que
non amasa a ningn deles nunha
postura de dominio nin de sumisin
e que tampouco erotiza ao carpo
feminino . a situacin que marca o
momento clave na
autoconcienciacin
('self-empowerment') de Sarah.
Mis adiante. cando Reese est
esgotado e dbi l da bata ll a sen fin
contra o Exterminador. ela as um e
contro l. salvndoo de var ios
encontros co monstro. Ao final. el a
mstrase superior mquina
asasina. pode esnaqu iza la e
sobrevive.
O Exterminador a enca rn ac in
do mal. o anti - mesas contra quen
Sarah debe loitar e a quen debe
vencer para salvar ao seu filio non
nacido. Por todo o f ilm e figuran as
mquinas como pa rte integral da
v ida do scu lo v inte. una f orza
invaso ra "non advertid a". O
Exterminado r e a sa distopa son a
alegora dun mundo dirixido po r
mquinas sen rasgos humanos. un
estado total itario.
O estado as evocado a
A leman ia Nazi. o perodo que xa
ten importancia arquet pi ca. O
Exterminador. co austr aco Arnold
Swarzenegger no papel principal.
fala con acento alemn. leva botas
e coi ro neg ro rem iniscentes das SS.
e non haber nada que o detea no
seu intento de destrur a Sarah.
igual que as mquinas do porvir
estn a destruir a raza humana . Na
Biblia hebrea a dona de Abraham.
Sara h. nai de Isaac e de todos os
descendentes do seu home. incluso
de Jesus Christ (Xess Cri sto). J.
C.. John Conno r. Os humanos que
permanecen vivos no futu ro son
presentados como guerreiros da
resistenc ia; hai diversas escenas de
tanquetas grandes que aplastan
caliveiras e osos. reforzando a
analoxa coa Alemania dos Nazis.
Sarah unha muller de ca rcter
e recursos. merecedora de ser nai
TEMAS
120
do futuro salvador. Os seus
atri butos femininos de co mpai xn.
lea ldade. amor polos an im ais.
reticenc ia sexual e a determina ci n
de dar luz ao seu f ili o anda sen sobrevivinte nica dun ata qu e
co ncebi r son todos atributos da
mull er perfecta bai xo o patriarcado
tradic ional. Xunto co n eles estn os
" novas" atri butos do
indi v idualismo. a capac idade de
ap rend er e empregar armas en
defensa da humanidade e do valor
ag resivo para protexe rse e protexer
aos se us. que por extensin
protexe r raza hum ana do
insensato total itarismo que pon en
grave perigo a sant idade do fogar e
os valores conserva dores.
O mal chego u a ser como
res ultado da mentali dade de
"g uerra total" que fomentaran os
superpoderes e pala unin da s
mqu in as inte li xe ntes
desenvolvidas polos superp ode res
contra a humanid ade. O f ilme . por
tanto . unha alego r a negativa do s
programas gubernamenta is que
sac rifi can ao individuo
tecnoloxa. un aviso de qu e as
arm as de guerra. incluso o soldado
adestrado na prec isin mecn ica.
pode n vo lverse con tra os se us
creado res. A men saxe id eolxica
para as mulleres a da nai solte ira.
soa e res istente. a que fai o que
fixeran as mulleres dende tempos
inm emo riais: ace ptar a neces idad e
de elas teren til los para criar a
prxima xe ra cin de guerreiros. Ela
a clave do porvir da raza hum ana.
herona prol etaria.
Alienxenas ( 1986) tamn. en Ripl ey sa lva a Newt e ato pa
ltima in stancia. so bre a
VAR I OS
maternidade. A t ram a construida
sobre a pelcula anterior de Ridl ey
Scott. Alienxe na ( 1979). da qu e
co nt inu acin. A hero n a. Ripl ey.
previo de alien xenas. F ndese
cada vez mis en pesadelos e
ilu sins de ter sido impreg nada por
un alienxena. Cando se perde a
comun icac in coa co lonia
establec ida no mundo ande Ripl ey
lo itara contra os al ienxenas. ela
admite sen entusiasmo acompaar
a unha patrulla de marines
co lon iais e un oficial da Compaa
a in vestigar o pl aneta. Descob ren
que a co lonia tora aba ndon ada.
ags por un ha rapaza de sete anos.
Newt. (N 8 : En ingls. o no me desta
nena signif ica tamn un anim al que
pode transformarse. se mellante ao
lagarto arnau ). Os al ien xe na s
poen trampas. perseguen e matan
aos humanos. Debido aos seus
co eceme ntos super iores. Rip ley
asume o liderazgo do grupo. e N ick.
o mis va leroso e inte li xe nte dos
Marin es. f aise am igo dela.
ex pli cndol le o uso das sas arm as.
O subtexto f atal do f ilme a
inform ac in que Ripl ey adqu ire e
qu e a Compaa pensa utiliza r aos
ali en xe nas como un xe ito de arma
final. Porqu e os alienxenas
incuban os se us embri ns nos
ca rp os dos humanos. o pl an
" impreg nar" a Ripl ey co n un deles e
devolvela A Compaa . O filme pon
a Ripl ey con tra a g ran nai dundos
alienxenas. Como abella raa. a
funcin de l a produ cir til los.
ali en xena- nai . ocupada na tarefa
de poer ovos. Ripley destre
varios pequenos e ovos. rescata
nena e lisca. xusto antes de
estoupar a colonia con todos os
alienxenas recn nadas. O clmax
ten lugar nunha estacin espacial.
Todos os personaxes masculinos
aparecen incapacitados e Ripley
debe enfrentarse soa Nai. A
protagonista ponse un traxe que
como unha gra en forma de
garfa que funciona como
armadura mecanizada e ela e a
alienxena loitan pala nena e pala
vida de Ripley. Ripley consegue
lanzala ao espacio e na
derradeira escena vselle deitar
nena como preparacin para a
animacin suspendida e a viaxe
Terra.
Como Sarah. Ripley ten una
afinidade cos animais. Tamn
sobrevive prime ira en contra o
gato del a. que lle d sosego e
compaa nas primeiras escenas da
pelcula. maternal. alimenta e
protexe con furia a Newt.
convertndose na sa nai adoptiva.
obre ira. mantense por mor dos
seus coecementos de mecnica.
cargando materiais nun almacn.
Rapidamente transforma esta
capacidade coas mquinas no uso
de arm as de denfesa.
Experimentada nos encontros cos
alienxenas. fonte de sabidura
na sa victoria. igua l que Reese
en O Exterminador. A sa
intelixencia e o non querer
adm itir as interpretacins dos
Marines permtelle asum ir o
control da operacin. tomar
decisins que os salven.
Hai dous subtextos neste filme.
mbolos dous importantes. O tema
da Compaa. xamais nomeada.
alude CIA. Os mesmos axentes
norteamericanos daCIA empregan
o termo A Compaa; o feto de que
a Compaa tente obter a un
alienxena como arma ltima
relac iona este fi lme con O
Exterminador como protesta contra
a insensatez do goberno para coas
consecuencias da sa mental idade
de guerra na opinin da xente
comn. O feto de estar Ripley
contratada pala Compaa sen
saber el a os verdadeiros plans. est
relacionada coas mquinas como
forza invasora descoecida en O
Exterminador. Tamn representa
un comentario sob re o proceso de
concienciacin e resistencia; o feto
de desaparecer este tema no
transcurso do filme tamn
significativo: en cada filme. as
armas (o Exterminador. os
alienxenas) son o foco. Non se
desenvolve o feto de seren eles s
sntomas dun problema moito mis
grande e milletal. Ademais. o
subtexto antifeminista de colocar
un ha nai humana contra unha nai
alienxena. en vez de procu rar a
fonte destes males. su 1ia o feto de
que somentes aceptabel a
maternidade humana. sen dirixirse
aoque teen de comn cadansa
maternidade.
Outra mensaxe poltica de
importancia para as mulleres o da
necesidade de admitir un papel
esencialmente fem inino. Como
Sarah. Ripley non ten mozo e non
sexua lmente activa. unha "boa"
muller. Nembargantes. a pesares de
toda a sa independencia e
intel ixencia. debe chegar a
admitirse como muller. Na
fenomenoloxa da pelcula. a muller
definida como heterosexual.
mongama e maternal. AnqLe non
hai escenas de sexo en Alienxenas.
claramente Ripley se ala con Hicks.
o n ico home que a merece. e
chega a confiar nel e depender del.
Cada del cando ferido de
gravidade e existe o potencial
dunha relacin mongama entre
eles.
As. de capital importancia a
sa comprensin da maternidade.
Como xa se dixo. Ripley. ha de
comprender a esta. que a
maternidade non s como proceso
biolxico. senn como institucin
social. O filme presenta esta
distincin de maneira brillante. Fra
da cultura humana a maternidade
un proceso biolxico inconsciente.
representa a falta de fronteiras e a

TEMAS VARIOS
121
 indiferenciacin. dicir. a falta do
humano. No filme hai un ha escena
na que se mostra o destino dos
colonizadores. Os corredores da
rea tomada polos alienxenas
parecen orgnicos - son como
partes do carpo. remin iscentes do
canal polo que se nace ou dun
lugar interior rara vez visto. Neste
lugar. estn suspensos os colonos
nunha clase de crislida. Foran
impregnados cos ovos da nai
alienxena e estn feitos xa metade
humanos. metade alienxenas.
Cando os embrins chegan a un
tamao suficiente. rebentan
enerxicamente dos peitos dos
hspedes. nunha copia inexacta do
nacemento humano. Finalmente. o
soo de Ripley de ter sido
concebida por un alienxena e velo
desasociarse do seu carpo unha
descripcin sensacional izada.
como as de moitos filmes de terror.
de temores (e hai que preguntarse.
a que se deben eses temores?)
eneal do embarazo e parto dos
seres humanos. No transcurso do
filme. Ripley viaxa dos seus
pesadelos iniciais de preez e
maternidade "alienxena" escena
maternal do final. no que. nunha
reproduccin da cultura humana. o
verdadeiro papel da nai. dil le a
Newt que agora xa se pode soar
vez mentres que a cobre coas
mantas do leito.
Oabismo (1989).unha
historia de amor na vella tradicin
patriarcal. En primeiro plano est
un ha muller de carcter. enxeeira
brillante. o seu marido (do que est
separada) un SEAL da Marina.
experto en asasinatos submarios.
TEM A S
122
ags a eliminacin de seres
alienxenas. N este filme. noustante.
son benficos os alienxenas. e
ofrecen esperanza humanidade.
mentres que os militares.
representados polo S EAL. Coffey.
a ameaza vida da terra.
A ma ior parte da pelcula ten
lugar ba ixo a auga. perta de Cuba .
Un submario nuclear prdese
nunha poza fonda do mar e os
militares precisan descubrir o que
pasara; xa que lago. os soviticos
son os mis sospe itosos .
Emprganse SEALS para
traballaren coa equipa de
perforacin submaria dunha
empresa petroleira. O lder. Coffey,
tolea da "doenza da pres in" e
deixa para explotar unha cabeza
nuclear. apuntada cara os
al ien xenas inofens ivos do fondo
do ab ismo. Non s pode r esta
cabeza nuclear destrur todos os
habitantes humanos da auga.
senn tamn provocar un autosacrificio da muller nobre polo
incidente intergalctico. Cre Coffey
que os alienxenas son soviticos e
que est en xogo o futuro do
"mundo libre".
Lindsay Brigman ten
caractersticas que xa nos son
V A RIOS
familiares. Atpase a gusto coas
mquinas e emprgase cseque
como extensin dela mesma. Un
dos homes da tripulacin ten un
rato branco por compaeiro e a
compaxn por este animal maila
conc iencia da sa importancia para
o home que a quere o que distingue
aos traballadores "bos" dos
mil itares "malos". Por suposto que
Lindsay admite ao rato branco e
respeta a relacin. Nos comezos da
pelcula. ela asume o liderazgo. en
p de igualdade co seu home. para
tratar de atopar unha sada da
situacin perigosa. Xuntos
conseguen frustrar e matar ao SEAL
louco. anda que como resultado da
batalla Lindsay ha de aceptar
afogarse para despois ser rescatada
polo seu home. Na escena da sa
morte. na que se argumenta que a
nica posibilidade de que mbolos
dous sobrevivan. hai un motivo de
moitos filmes: enfatzase o
lder masculino. Un "canto de
fadas". neste filme torna Lindsay da
morte mediante o amor e testarudez
do seu marido. Este. Bud. tamn
debe aceptar morrer. e viaxa cara o
abismo para desmontar o misil
nuclear. sen posibilidade de voltar.
Slvano os alienxenas. que polo
exemplo de amor mutuo dos
Brigman e o seu esforzo por salvar
raza dos alienxenas. deciden
revelarse perante a humanidade. Na
ltima escena. os alienxenas
salvan aos obreiros. xun:tanse de
novo os Brigman e Lindsay por fin
deixa que o se u home a chame
"Seora de Brigman " .
O "monstro" neste filme o
militar. insensato. tolo. fra de
control. Os mesmos alienxenas
parcense aos anxos. de rosa .
violeta e azul. preciosas criaturas de
luz que unicamente poden ser
boas. Revlanse primeiro a Lindsay.
quen non sente nada de medo e ten
unha afinidade intuitiva por eles.
Os alienxenas son puers. xogan
cos "bos" da tripulacin .
literalmente "facendo caras" baixo
a auga. a sa inocencia infantil a
que leva a Lindsay a actuar.
Convence aos demais que
necesario protexer aos alienxenas
da cabeza nuclear. incluso a
expensas da vida mesma. As. el a
tamn apaixoada. maternal (nos
sentimentos polos alienxenas) e
ten compaixn.
Ma is Li ndsay ngase a ser dona
dun home. Valora a autonoma e
independencia que pose e. anque
quere ao seu home. non admite as
condicins do matrimonio. Est
claro que tamn el a sexual mente
mongana. unha muller "boa". Nas
escenas anter iores do filme. ela
alnxase do seu home. usando o
sarcasmo e a furia para loitar contra
toda suxerencia de l. S cando a
ameaza morte entende ela que
unicamente ao actuaren xuntos.
como as persoas mis adestradas
da situacin. ser posbel
sobrevivir. lsto sbeo Bud moito
antes. Enfurecido por Lindsay, el
deita o anel de vodas no wter.
despois reclleo . Pouco despois. o
anel no seu dedo evita que perda a
man nunha comporta que se cerra e
forncelle o tempo preciso para ser
rescatado. A fe sinxela del e a
crencia no seu amor contrasta
fortemente coa falta de fe de
Lindsay. o seu medo de perderse na
relacin. Bud sabe que o correcto;
Lindsay debe morrer e enfrentarse
morte de Bud para se dar conta
desta verdade. A crencia
fundamental dela no seu home
permite que Lindsay morra e confe
na sa capacidade de traela de
novo vida ; aps do seu
" renacemento" o seu amor por el
indombel. e promtelle estar
sempre xuntos mentres que el
penetra cada vez mis no abismo.
Este filme ten dous subtextos
polticos. tal como os outros. Hai o
subtexto mis obvio das forzas
militares que estn xa fra de
control e que son un ha ameaza
human idade e aos alienxenas
benficos que poderlan indicar a
sada do impasse poltico que os
sob repoderes atoparan. Todo isto
non salientado. anque se \les
presenta aos obreiros. que saben
perfectamente o que est a suceder
polticamente e cmo sern as
consecuencias.
O subtexto para as mulleres o
da necesidade do matrimon io. A
T EMAS VARIOS
pelcula trata a "dona" dunha
muller capaz. de carcter. para que
se convirta en esposa. Requrese a
destruccin potencial do mundo. a
presenc ia de alienxenas. a morte e
o renacemento para acdalo. Os
alienxenas revlanse perante a
humanidade -e isto
importante- co gallo do amor
entre esposos. e por causa do
coidado maternal que sente
Lindsay por eles. Ao remate.
Lindsay xa non ten nome propio.
senn que se chama a Seora
Brigman.
Cada un destes filmes insrtase
no xnero da ficcin de
horror/ ciencia. Teen un
compoente psicolxico peculiar.
xa que tanto a ciencia ficc in como
o horror funcionan como
proxecc ins externas de situacins
psquicas internas dunha
colectividade. e producen
monstros. a responsabilidade da
herona superar este mal. en termos
jungianos. esta soma . que ameaza
acabar coa cultura humana. Nos
tres filmes aqu comentados. cada
muller confronta ao alienxena. o
descoecido. o mal. e debe atopar
unha maneira de vencelo. Encontra
a forza precisa nunha crise que
quere rematar non s a existencia
del a e dos que ten ao seu arredor.
senn en cada caso tamn
ameaza para a raza humana enteira.
Ao mesmo tempo. mesmo ela
"monstro" . no senso de ser muller
independente. ameaza ao status
quo patriarcal pola sa falta de
comprensin da importancia da
maternidade e do matrimonio. O
123
remate de cada pelcula atopa a
afirmacin dos valores tradicionais
de x nero de Occidente; noutras
palabras . os personaxe s femininos
de carcter adquiren unha visin da
importancia destes valores para
mantera sociedade humana . Os
film es acomodan a mitolo xa e
ideolox la tradicional do fem inino
situacin social que est en estado
de cambio. Cada protagonista
unha muller autnoma.
independente. quen elixe a
maternidad e tradicional e a
monogamia hete rosexual para s ao
final da s(Ja aventura.
A "muller de Cameron" reflexa
muller moderna na cultura
124
euroamericana de hoxenda. Esta
muller "nova" ostenta as seguintes
caractersticas: a sa natureza
feminina esencial percibida na
sa afinidade polos animais. que
son importantes nos tres filmes
anal izados. muller da clase
obre ira. mantense a s mesma. Ten a
capacidade real ou potencial de
trabal lar coas mquinas. un ha
extens in da cal o uso das armas.
Un aspecto importante do se u
carcter a reticencia sexual. Hai
s un ha escena sexual nos tres
filmes. e preciso que tea lugar
para que sexa concebido o nena.
John Conno r. Cada muller "boa".
dse por sabido que heterosexual.
igual que capaz de relacionarse
cu n home s. o que me rece a sa
lealdade. devocin e valor.
Ningunha outra muller comparte o
valor dela nin chega a ser
compaeira sa na aventura de
salvar humanidade. Cada muller
desenvolve a sa autonoma. forza
e independencia. mais necesita que
lle "desperten" a verdadeira
feminidade . lsto acorre ao langa da
experiencia de enfrentarse ao
mostro. Cada herona acepta o seu
papel como mul ler. das como nai.
un ha como esposa. como
consecuenc ia do seu encontro coas
alternativas deste papel : o estado
totalitario. a perda de identidade. a
destruccin do mundo. As. a
mensaxe ideolxica subxacente
que estas mulleres representan
exemplos positivos da muller. un ha
esperanza para o futuro. As
mulleres que. posibelmente como
resultado do movemento feminino.
VAR I OS
desenvo lveran unha autonoma e
forza sen abranguer as tradicionais
caractersticas e papeis femininos
representados nestes filmes. non
participan na creacin nun porvir
ande sexan posibeis os valores
humanos. senn que provocan
un ha posbel d istopa. A visin
conservado ra. anque valora s
mul leres. valraas nun contexto
. patria rcal (anque non burgus).
Para algns. esta visin benvinda.
e oportuna. Para outros.
regresivo. no que contina
asociando s mulleres cos valores
; de xnero e pensamento
esencialista do patriarcado. nunha
crtica implcita das mulleres de
carcter que se pasaron da raia en
canto ao patriarcado en todas as
sas fo rm as. Os f ilm es. desde un ha
perspectiva feminista moderada
(que refo rmista) son dabondo
femin istas na materia e
presentacin das protagonistas
principa is (e de todos os
personaxes fem ininos) . Dende a
perspectiva da clase obreira.
reforzan os valores tradic ionais e
poen moita nfase na intelixenc ia .
compaeirismo e moralidade dos
ob rei ros. volvndoos nicos e
val iosos. Sen embargo. dende unha
perspectiva fem inista radical. hai
compl icidade no se u refo rzar dos
valores e preocupacins patriarcais
e as mulleres a representadas son
as peonzas do patriarcado .
.. Desexa a autora agradecerlle a tra-
duccin deste artigo sa colega. cola -
boradora e benquerida amiga, Kathleen
March.
MULLtRES QUE PASARON COMO O VENTO ... .
Para situar a personalidade e a
creativ idade da gran pian ista e
compos itora Ma ra Luisa Sanju rjo
Oza. mellar que fagamos un
pouco de historia. Xa que o ;
principio du..n ser. est a mei rande
parte das.veces na sa educacin e
comp rens in fam iliar. ..
O seu pai. Benito Sanjurjo
Ram rez de Ar.ellano naceu en Tu i.
Pouco tempo de.spois a familia
trasldase a Vigo onde vivirn o
resto das sas vidas. N esta cidade
fai os pr imeiros estud ios. e s
dezaseis anos marcha co seu irmn
mis vello. Xos. a Pa rs para
estudiar arquitectura. Volta a Vigo
s 33 anos e pouco tempo casa
con Francisca Oza Lpez de Baro.
Comenza a traba lla r como
Co rredor de Comercio. xa que non
ten tempo para convalidar o seu
ttulo feto en Francia. No libro de
Xos Ma. lvarez Blzquez. "La
ci udad y los das" comenta un libro
escrito po r M . Fernndez-Va lds:
"Fam ilias antiguas de Tuy" (pg .
144) "Comenzou a edificar en Vigo
fermoseando a arq uitectura que se
via facendo con ante ri oridade ... "
" Adq uiriu te rreas na ra Urz iz
enmarcada ent n po r algns
inmobles e moitos terreas. e aqu
co menzo u a co nstrur mag nficos
ed ific ios .. . Tivo seu servicio a un
arquitecto f rancs M . Pazzev ich de
orixe polaca. e out ro vigus D.
J enaro de la Fu ente. de grata
reco rd ac in. Contrato u ca ntei ros
de t oda a rex in mestres na arte. e
xurdiron aquelas suntuosas
vive ndas qu e a prin cipios de sc ul o
M 8 . C . Kru c kenb erg
fo ran orgullo dos vigueses e a
admi racin de fo raste iros ... "
O ambiente da sa casa. coas
irms e amigos foi de cultu ra e de
arte. Das catro mulle res da familia
era am is vella, e quizais amis
preocupada palas causas dos
estud ios. Dende mo i nena sent iu
unha predileccin pola msica. e s
oito anos comenzou a sa
aprendizaxe cunha profesora da
cidade. Quera se r un ha gran
concertista. As aptitudes eran tan
extrao rdina ri as que a fam ili a conv iu
que tian que se levar adiante. inda
que durante os invernas t iveran que
trasladarse a Madrid para que
puidese seguir a carreira de piano
no Rea l Conse rvato ri o de Msica e
Declamac in (como se chamaba
daquela). Traballaba cinco ou seis
horas diarias na sa casa. adema is
das horas no Conservatorio. viva
realmente para a msica.
Os seus ensinantes foron. en
harmon a: Arin. e de repente:
Esp ino. e durante toda a carreira. un
dos mis grandes profeso res que
tivo Espaa. Trag. Compaeiro de
ca rre ira en Pa r s de Rub inste in e
Paderewsky. Cando este gran
tale nto da pedagoxa pian stica
mo rreu. o " Li beral" de Madrid
mencionaba entre as sas
discpu las mis eminentes a Ma
Luisa Sanjurj o. Esre'profesor de
profeso res. D. J os Trag. fo ino
primeiro de A lbe niz. Fa lla. Turi na.
Sabater. Fuster. e Carmen Prez.
entre outros. Os m is grandes
pi ani stas e compos itores da poca,
e de sempre.
TEMAS VARIOS
125
Por aqu el tempo M a Luisa
com pu xo a sa primeira peza. coa
nostalxia que temos sempre os
galegos que vivimos fra. "Mia
Terra". un ha compos icin que ten
todo o sabor dunha muieira
cls ica.
No curso de 19 13-19 14 remata
os seus estud ios de piano e
harmona con sob resaliente. e logo
de practica r os exercicios de
opos icin a prem io. concdenlle o
de honra. Co menza entn a sa
carrei ra de concertos en Madrid
pri mei ro. logo en Vigo e dema is
poboacins de Galicia. Dous anos
mis ta rde marcha a Pars para dar
varios concertos na capital francesa
e vive e estud ia durante varios
meses. sen vo lta r a Vigo ata o ano
segu inte.
O seu retorno d o prime iro
concerto no Palac io Real de
Madrid invitada expresamente pola
infanta Dona Isabe l. onde
interpretou un rec ital "che o de
dif icultades" como dixo a prensa da
capital entn. Daquela os diarios de
Galicia e os de Madrid escriben
moito sob re a "eximia pianista
ga lega". e fa lan con devocin da
sa beleza e personal idade.
Xa en Vigo compn un
pasodobre que titulou "Faro de
Vigo". desta ob ra sau a seguinte
nota no diario do mesmo nome: " La
seorita Ma Luisa Sanj urjo
predi lecta discpula deJ eminente
Trag ha tenido la galantera. que le
agradecemos cordialisimamente de
dedicarnos un pasodoble .. . La
banda mu ni cipal que dirige nuestro
 amigo y maestro M. G. de la Parra tratndose dunha muller moito
tiene la obra en ensayo. menos anda.
, LUCADA.PJ.RAriAI(O. IU.I!.b. LDih S.UofJUUO.
proponindose estrenarla el Hoxe nesta "palabra silenciada"
prximo domingo por la tarde en el quero recordar a esta compositora e
concierto que semanalmente se concert ista que pola desgracia da
celebra en las Aven idas ... " sa terrible enfe rmid ade non puido
Comenza novamente a sa xira continu ar a sa ca rreira chea de
de concertos en Madrid e x itos e parabns. e que tampouco
comenzan asf mesmo a sa r reseas tivo a oportunidade de compoer
nos diarios: "La Nacin". "La mis que das pezas de x uventude
maana". "E l Pas", "Debate". "El ad icadas a sa querida terra galega.
Diario Universal". etc., etc. Dende Sirvan estas "notas" periodsticas.
1916 ata 1928. falan dela como non musicais. para facer rexurdir o
unha autntica notabilidade se u recordo. e tamn a tantas e
musical. tantas personalidades femininas
Casa co avogado Roberto escurec id as polo tempo. que no
Gonzlez Pastoriza en Vigo e seu momento deron a Galicia honra
despois de ter o seu segundo f il io. merecida.
neste caso unha filia. comenza o
seu calvario cunha enfe rmid ade. a
miastenia que a vai minando ano
tras ano. A sa vida transcorre do
leito f in ca que t i an no Con
(Moaa). Non tocaba xa mis que
en contadas ocasins. e para a
familia. Eu tiven o privilexio de
ouvila por ltima vez. Tivo que
prescindir da mis grande das
ilusins da sa vida. a msica. A
enfermidade agrvase nos
primeiros meses de 1949. morrendo
ese mesmo ano en Vigo, na sa
cid ade.
Esquecida pola prensa e polos
musiclogos deste pas, de
interese que se saiba que mulleres
como Ma Luisa Sanjurjo Oza. teran
que ser recordadas sempre polos
organismos da cultura desta terra.
que s veces nin sequera morrendo
o personaxe. teen a oportun idad e
de ser xenerosos cos seus. E

TEMAS VAR I OS
126
TERESA DEL VALLE . UNHA ANTROPOLOGA DE EUSKALERRIA
Teresa del Valle catedrtica de
Filosofa de los Valores e
Antropoloxa Social da
Universidade do Pais Vasco e unha
das fundadoras. e durante moito
tempo tamn directora. do
Seminario de Estudios da Muller de
Euskadi .
Entre os seus traballos cmpre
destacar a participacin no libro
colectivo Mujer vasca. Imagen y
realidad (1985). unha obra que
est estreitamente vencellada
orixe do devandito Seminario e coa
que o equipo de Teresa del Valle
(formado por Joxemartin
Apalategi, Begoa Aretxaga,
Begoa Arregui. Isabel Babace.
Mari C. Diez. Carmen Larraaga ,
Amparo Oiarzabal. Carmen Prez e
ltziar Zuriarrain) marcou un fito na
antropoloxia e no feminismo
cientfico . pola sa particular
metodoloxa e pola revisin dos
prexuicios sexistas dos estudios
vascos anteriores ( Barandiaran.
Caro Baraja. Douglass.
Greenwood. Joanne Crawford.
Urbeltz. A rpal. Satrustegi, Ortiz
Oss e Hornilla).
Ademais. para as mulleres
galegas preocupadas polo tema.
esta obra foi un ha referenc ia
fundamental posto que via a
demostrar. nun contexto
semellante ao naso. a falsidade da
existencia dun su posta matriarcado
e a desvelar a mitificacin do
concepto unilateral de muller vasca
que se creara en base a elementos
tomados da nai rural. Logo. Causas
de mulleres. Campesinas. poder y
vida cotidiana (1988) de Lou rdes
Carm en Bl anco CRTICA
127
Mndez confirmou o mesmo con
respecto sociedade galega, no
seu estudio concreto da zona de
Abadn.
Por outra parte. resultan tamn
moi ilustrativas as conclus ins do
devandito trabal lo co n respecto
visin da muller no conxunto do
nacionalismo vasco. tal como se
pode apreciar nestas palabras:
Entendemos que el
nacionalismo vasco como
ideologa poltica ha elaborado
un concepto de mujer vasca
unilateral. en base a atributos
tomados de la mujer rural. en la
que se destacan los elementos
de la mujer madre y su aspecto
socializador de la lengua y la
cultura vasca . Por tanto,
consideramos que el objetivo
fundamental de esta imagen
vasca es preservar la
estructura familiar como
estructura fuertemente
estabilizadora, incidiendo
negativamente ante posibles
cambios que pongan en
entredicho su rol tradicional
(p. 61 ) .
Postulados semellantes son os
aduc idos por Ramona Barrio e
Nanina Santos no seu traballo
"Co ntrovrsias sobre a muller
galega" . inserto no libro colectivo A
muller na agricultura ( 1 988).
Mais o estudio dirixido por
Teresa del Valle non se qued a s
nesa simple afirmacin xe ral . senn
que matiza a serie de
contrad iccins e cambios que foron
xurdindo. especialmente no
 nacionali smo radical de postguerra.
Oesta maneira. fica clara a lia de
continuidade da idea tradiciona l da
mu ller:
A un nivel ms profundo
de anlisis y con las
diferencias propias de
distintos momentos
histricos, puede establecerse
una lnea de continuidad con
las mujeres de EAB1 . As, por
ejemplo, no hay mucha
diferencia entre la labor
asistencial de mujeres de
"Emakume" a presos y la que
muchas mujeres llevan a cabo
a este nivel en la rbita del
nacionalismo radical (p. 254).
E tamn f ica constatada a
existencia dunhas forzas
renovadoras en lo ita coa lxica
reaccin conservadora:
Hay una permanente
contradicin en el
nacionalismo radical, entre un
intento de avance ideolgico
respecto a la mujer y las
estructuras organizativas,
afectivas y simblicas que
refuerzan sus roles
tradicionales . Esto ltimo est
reforzado por la necesidad
-en la medida en que se asume
que se representa a un
pueblo- de mantener en torno
a una misma alternativa
poltica a sectores sociales
diversos, y por una simbologa
que recalca el papel del hroe
masculino, haciendo especial
hincapi en conceptos tales
como fuerza o resistencia, con
CRTICA
128
fuertes connotaciones
masculinas (p. 1 56).
Tamn a propia Teresa del Valle.
xa en solitario. ten volto sobre o
tema da muller vasca noutros
traballos como o incl udo no libro.
tamn colectivo. La mujer y la
palabra (1987). onde propn un
camb io no obxecto de estudio con
respecto primei ra investigacin.
pois. se naquela t iveran en canta
tres xeracins de mu lleres de lingua
autctona. na nova publicacin
propn unha ampl iacin do
obxecto para abranguer toda a
plu ralidade das mulleres de
Euskalerra . Este escrito. t itulado
"La mujer en la sociedad y cultura
vasca; temas. problemas a explorar
e hiptesis esbozadas", integrado
na obra La mujer y la palabra
(1 987). cntrase na an lise da
ritualizacin da forza e das
relacins entre orientacin ao
poder e formas diferenciadas de
socializacin.
Desde o noso femin ismo teen
un especial interese as hipteses
relativas aos sistemas de valores e
aos un iversos simblicos nos que
se enmarca a "forza fem inina".
dicir. a cualidade de " sendoa" (ben
distinta "inda rra" ou " forza
mascul ina". un principio xerador.
activo e con important e
ritu alizacin pblica). As ideas
esbozadas sobre o tema serviran
para dar unha explicacin de
fenmenos como o mito da "muller
forte". de ubicaci n
espacio-temporal moi extensa pero
cunha particular presencia en
culturas como a vasca ou a galega .
En efecto. a "sendoa" parece ter
das dimensins: interna e externa.
Na sa manifestacin interna
realzase como unha forza cara
dentro. de intensificacin e de
responsabilidade que exerce un
efecto positivo noutras persoas.
implica unha act itud e de apoio aos
que sofren. crea unha situacin de
tensin ou espera e exprsase a
travs dos xestos e silenc ios mis
que coa palabra. Na sa dimensin
externa manifstase como unha
forza cara fra. concentndose en
activ id ades pblicas. como
resposta a situacins nas que
persoas achegadas a el as se
encontran en circunstancias
desfavorables ou op resoras. Ambas
actitudes van unidas aos ro les
fami li ares tradic ionais. senda . no
caso da forza interna. un ha
realizacin mis dos dereitos e
obrigacins das nais. esposas e
irms dentro da esfera domstica
(enteireza das nais de exiliados ou
represaliados doutro tipo) e. no
caso da forza externa. un ha
proxeccin cara fra deses mesmos
papeis familiares. nos que. polo
xe ral. as mulleres suplen aos homes
actua lizando a sa ausencia (loitas
das mulleres de presos vascos e de
marie iros galegos. na is de
drogad ictos ...).
Deixando marxe a sa
investigacin de campo Culturas
ocenicas. Micronesia (1987).
desde a nosa perspectiva galega
resu lta interesantsima a ob ra
Korriba. Rituales de la lengua en el
CRTICA
129
espacio (1988). unha anlise
sincrnica e diacrnica das
simblicas "carreiras da lingua "
organizadas en Euskalerra. O
estudio revelador do proceso de
conformacin da etnicidade vasca.
a o mostrar como se recolle a
tradicin dos "korrikalariad" para
facer un novo rito
poltico-deportivo de dimensins
festivas e grande participacin
social. de maneira que a "korrika"
se convirte nunha metfora da
unidade nacional. Para o
nacionalismo galego dita anlise
un necesario elemento de reflexin
que debe ser cotexado co
fenmeno ben distinto das carreiras
da lingua aqu trasplantadas. sen
xustificacin dentro da nosa
tradic in cultural.
As mesmo. para o feminismo
ten especial interese a anl ise do
papel xogado palas mulleres en
"korrika". N este sentido. destaca
especialmente o estudio das bases
histricas da relacin do sexo
feminino coa lingua autctona.
xunto co papel secundario
asignado s mulleres na sa
defensa ; dos niveis de participacin
e de protagonismo; e da simboloxa
global do fenmeno .
Con respecto ao grao e
importancia da participacin. fica
claro que. se ben encontramos
certo protagonismo en
determinados contextos. o groso da
participacin deste sexo
principalmente a travs dun trabal lo
de base. mentres que resulta ser
mnima a presen cia das mesmas
 nos nive les m is altos da masculina que se daba de
organ izac in. Polo qu e se refere korrika, que no corresponda
ao simbo li smo xen ri co. son con la realidad . (p . 63).
ev identes tamn os va lores Na actual id ade est traballando
patriarcais and a que s veces sobre mu ll er e es pacio urbano. ao
sexan contestados: tempo que prepara . para o concello
Korrika aparece como una de Donostia. un proxecto sobre a
accin cargada de energa c id ade id ea l das mulleres. en base
fsica y simblica, jugndose aos datos obtidos no devand ito
principalmente con estud io de campo titulado
elementos que se asocian Andamios para unha nueva ciudad.
predominantemente con el Lecturas antropolxicas sobre
universo masculino. Una de gnero y espacio.
las imgenes que con ms Coa aportac in de Teresa del
frecuencia aparece en la Va ll e. xunto doutras moitas
propaganda de korrika es la mu ll eres xa. fica clara a
que presenta un apoyo masivo fecundidade resultante de irmanar
a travs de grupos que ciencia e feminismo . .&
participan y avanzan por las
distintas localidades por
donde pasa la carrera . Uno de
los carteles de korrika 3 es el
que mejor expresa esta NOTAS:
afirmacin . La impresin 1siglas de EmakumeAbertzale Batza.
visual al contemplarlo es de Unin de Mulleres Patriotas. organiza-
que korrika avanza y se le cin fundada en 1922 por mulleres ven-
cell adas ao PNV.
viene a una encima. Est
2 Enerxa. forza.
tomada de una foto que
recoge la avalancha de gente
al paso por Bilbao en la
edicin anterior, que los de la
primera fila, hombres todos,
apenas pueden contener. Es
una visin de fuerza unida, de
ndarra 2 masculina que se
transmite a travs de lo
compacto del grupo de
hombres y de los brazos
entrelazados . ( ... ) El cartel
provoc en su tiempo crticas
de sectores de mujeres que
protestaban por la visin

CRTICA
130
A LTIMA NOV ELA DE MARINA MAYORAL
Chambase Lus o ltimo a sa nai. orixinando un ha grande
libro que Marina Mayoral ten
publicado en galego e eremos que
temos que chamar a atencin sobre
unha serie de cambios con respecto
s anteriores trabal/os. dos que xa
nos ocupamos noutras ocasins.
O cambio. certamente .
relevante. pero mis aparente que
real. como veremos con
posterioridade.
O mundo novelado en Unha
rbore. un adeus ou en O reloxio
da torre configrase dun xeito mis
idealizado e nostlxico. cun
contido lrico mis patente.
A realidade que Marina Mayoral
aborda neste ltimo libro que acaba
de ser publicado ben distinta; por
iso quizais o xnero escol/ido sexa
tamn outro: a crnica (anda que
sexa novelada) .
Con esta "crnica" a autora
sitanos ante unha realidade social
distinta e moito mis dura que a
amasada nos anteriores relatos.
Aprciase un "traslado" non s de
ambientes. senn tamn de
problemas e de clases sociais. Da
pequena burguesa representada
por Laura en Unha rbore. un adeus
o u polos irmns Leo e Amela de O
reloxio da torre pasamos a un ha
clase social baixa. que habita
barrios marxinais ondeos
problemas son acuciantes e
inmediatos.
Os acontecementos narrados en
Chambase Luis. que teen como
fo conductor personaxe
nomeado no ttulo. son ben
sinxelos e sempre os mesmos: Lus.
vivo e drogadicto. vive con Rosa.
M anue la Pena Santiago
cantidade de conflictos que afectan
entorno familiar. Estes conflictos.
como xa dixemos. reptense
long o de toda a obra baixo distintos
puntos de vista. segundo sexa o
personaxe que os evoca. A xeito
dun caleidoscopio cada
personaxe- narrador baralla os
datos creando. cos mesmos
elementos. figuras ou
acontecementos distintos.
Partindo do motivo inicial que
"faJar de/sobre Lus" (ou sobre o
mundo da droga. xa que Lus e a
sa familia funcionan como
arquetipos) desenvlvense outras
historias que non nos atrevemos a
calificar de secundarias. dado que
teen un gran peso dentro do
mundo narrado. Nestas historias
materializase todo un mosaico de
personaxes que se van
configurando na narracin con
gran complexidade e credibilidade.
porque son reais e humanos.
O motivo central desta crnica.
como podemos deducir de todo o
exposto ata aqu. o conflicto
plantexado po/a droga. vivencia
tanx ible que nos arrastra por uns
ambientes nos que subxacen
numerosos problemas claramente
tratados no relato que adoban o
motivo central: a delincuencia. as
actuacins da polica que "requisa"
a droga. a legalizacin da droga
como medio de acabar coa
delincuencia; o sida. o tratamento
que os pacientes reciben nos
hospitais. o medo contaxio e a
ignorancia con respecto a este
problema. etc.
CRTICA
131
Ceder tentacin de escribir
sobre un tema tan actual e
polmico como a drogadiccin e
o seu mundo perigoso (anda as
afirmamos que Chambase Lus
non un libro de drogadictos).
perigoso xa que o xnero crnica
baixo o que aparece este libro.
poderase converter facilmente en
"Crnica negra" ou "Crnica de
sucesos". lsto non acorre. sen
embargo. con este relato. Marina
Mayoral cedeu tentacin
salvando os obstculos. por un ha
razn que se nos anta/la
importante: a mane ira peculiar de
enfocar o relato. A perspectiva
sesgada d xogo para que entren
na historia outros personaxes cos
seus part iculares puntos de vista e
as sas particulares historias. o que
significa que anda que os
acontecementos narrados se
repitan (os referentes a Lus e sa
familia) cambia a ptica do relato e
as temas distintas versins dos
mesmos fetos. mesmo tempo. o
fo narrativo inicial vai
desennovelando outras vidas que
engrosan o corpus do relato gracias
incorporacin doutras "voces".
A historia de Lus non contada
por el mesmo. nin sequera por
outro personaxe. senn que
aparecen voces mltiples e
variadas que producen un
enriquecedor pluriperspectivismo.
A visin dos feitos que ofrece
Rosa. a nai. distinta da que ofrece
Maribel. a cuada. ou ca/quera
outro personaxe. porque aportan a
sa experienc ia vital senda as
distinto o resultado final.
 Xa dixemos que a historia de
Luis un motivo desencadeante do
que parten o resto dos personaxes
para, ademais de fa lar del. relatar
simultaneamente a sa propia
historia. Luis s o fio, o
denominador comn que os
relaciona facndoos meditar sobre
as propias vidas e actuacins. Os
personaxes tan. por medio da
palabra. un ha especie de
"s ican lise" coa que traen
superfic ie elementos do propio
carcter que permanecfan
agachados no seu interior. Nesta
autoanlise entra en xogo un factor
importante. xa destacado en obras
precedentes de Marina Mayoral e
que funciona como un leit- motiv.
Este factor decisivo o pasado, o
peso do pasado .
O peso e a importancia que o
pasado ten nos personaxes de
Marina Mayoral innegable. Os
personaxes que poboan
Chambase Lus bucean nel
intentando buscar explicacin para
as sas vidas esgazadas e cheas de
insatisfaccin e frustracin no
momento presente. O pasado o
referente da felicidade. a
concepci n da infancia como un
paraiso perdido resmese
perfectamente nun dos epgrafes
que ini cia unha das partes do
relato:" De nenos eramos tan
felices ... ".
comenzo apuntamos que se
tia producido un cambio, en
certos aspectos, neste libro con
respecto s anteriores; pero tamn
adiantamos que este cambio era
132
mis ficticio que real. Se repasamos Na primeira novela tiamos
o dito ata agora, podemos ver que a un ha nica perspectiva sobre todo
pesar das diferencias, permanecen e todos. a de Laura. na ltima.
certas caracteristicas que forman ternos mltiples perspectivas sobre
parte. quizais. da peculiar mane ira o feito-personaxe Lus. Hai , xa que
de facer de Ma rina Mayoral. logo, un movemento contrario.
Algunha das cuest ins que Podemos observar unha
destacamos en Chambase Lus progresin , do uniperspectivismo
son tamn apl icables a Unha (punto de vista nico que sign ifica
rbore .... e O reloxio ... , tal o caso "palabra nica") chegamos
que acabamos de citar sobre a pluriperspectivismo. pasando pola
importancia do pasado. O mesmo rec iprocidade. Se se nos permite a
ocorre co importante papel que licencia musical poderamos dicir
desempea a palabra na obra de que dunha aria en Unha rbore ...
Marina Mayoral, ntimamente ofrcesenos un do en O reloxio ...
relacionado coa idea na que nos para rematar cunha polifona en
irnos deter a continuacin. Chambase Lus.
Outro dos puntos clave na E todo isto tomando sempre
novelstica de Marina Mayoral o como materia prima a palabra. Por
acerto na escolla dos puntos de iso podemos dicir que na ob ra de
vista adoptados ho ra de conducir Marina Mayoral a palabra o
o relato. Neste momento podemos elemento mis importante para
incluso pescudar a sa evoluc in aprehender a realidade.
nas tres novelas das que
dispoemos ata agora.
En Unha rbore ... os personaxes
aparecan desdebuxados e
mediatizados por Laura que era
quen tomaba a palabra e quen
"creaba" o mundo novelado. Na
segu in te novela, O reloxio da torre.
son dous irmns. Leo e Amel a, que
talan un sobre a vida do outro,
xulgndose e ofrecndonos
perspectivas e opin ins distintas
sobre fetos que ambos viviron
conxuntamente . En Chambase
Lus quen desaparece el mesmo,
o aparente protagonista. e
coecemos a sa historia atravs
das palabras dos outros
personaxes.
CRT I CA
UN MILLN D E VA CAS
Manuel Rivas un xornalista
que leva publicado varios libros de
poesa (premio Leliodoura no ano
1989). unha novela xuvenil Todo
ben e un libro de relatos Un milln
de vacas 1 do que nos irnos ocupar.
Recentemente tamn publicou
en casteln "Galicia bonsai del
Atlntico " que est acadando un
xito considerbel.
Un milln de vacas unha
coleccin de relatos nos que o seu
autor mostra un grande dominio da
tcnica da narracin breve; relatos
en estilo xornalstico moitos deles;
unha prosa fluda. xil e unha
grande capacidade de
concentracin .
O mundo que nos presenta o
autor xira en torno a dous eixos
fundamentais: mundo rural versus
mundo urbano.
O rural presenta -se-nos como o
mundo da inxenuidade, dominado
por figuras sbrias cunha
personalidade trasparente. Figuras
sinxelas que sorprenden pala su a
espontaneidade e pala su a forza.
Este mundo est representado
por personaxes como Dombodn, o
robot xigante do segundo canto.
unha figura terna que vive sumida
nun mundo de silncio no que s
entra o av ; para os demais un ha
espcie de xoguete. O seu curmn.
o narrador. compara-o cun robot e
mesmo espera atopar pilas ou
cables ou fios que demostren que o
e o que atopa a sensibilidade e
afectividade desta especie de
boneco que responde aos
aloumios e se pon triste cando
acaba o vern.
M ari sa Andrade
Esta figura retomada noutro
relato "un deses tipos que ven de
lonxe" no que Dombodn aparece
na cidade como adquisicin
estrambtica dunha moza nun
grupo de "nenas ben" con todos os
ingredientes de xente rica. con
chalet nas aforas. orxia nocturna e
xogo de ruleta rusa. Para eles
Dombodn tamn un xoguete. un
elemento mis da esmorga. pero
esta figura silenciosa vai-se erguer
supetamente e vai poer de
manifesto a misria e a baleirez do
mundo deses mozos cando
sentncia. ao comprobar que a
pistola do xogo non posuia
nengunha bala. "Merda - dixo o
mudo- Sodes un ha merda".
"Marchou cara mar. No
horizonte. as das costas parecan
mis anchas ca nunca.
Suspendidas no ceo, cmicas e
trxicas as aves do mar". (O
subliado meu).
Tamn a misria. a impotncia.
a emigracin . a natureza aparecen
presentes nese mundo rural
descrito moitas veces dun xeito que
se aproxima ao do realismo sucio
americano.
"Ollas de cabra"" A estrada do
cabalo coxa" "O artista de
provincias" ou "Campos de
algodn" son un exemplo deste
realismo; as situacins son s veces
traxicamente absurdas ou
absurdamente trxicas. Un
emigrante que consegue facer - se
cunha certa posicin social na
emigracin e po/a contra perde
todo o que significa algo para el na
sua terra.
CRTICA
133
Unha nai que na sinxeleza do
seu mundo, non comprende que
poidan existir outros tan
complicados nos que non
signifique nada o que para eles
todo: a colieita e o nico que teen.
o seu fi li o Jos; non pode
comprender que Jos sexa s un
nmero no cuartel no que fai a mili
"A vostedes dlles igual un mis.
un menos. Pero ns necesitamos a
Jos .. .".
A lucia que esmorece na
centralia do cuartel significando
que acaba a comunicacin
simboliza tamn o esmorecemento
da esperanza desa nai por recuperar
ao seu filio para unha tarefa para
eles fundamental. e tamn a
desconexin dos dous mundos.
O desaxuste entre os dous
mundos adquire s veces caracteres
dramticos a travs de figuras
sinxelas e patticas como a desa nai
e en situacins cotis; deste xeito a
realidade, non por patente menos
cruel. impon-se case deslumbrante
deixando-nos un fondo
desacougo.
Outras veces a irona ou o
humor os que serven de elemento
detonador na contraposicin desas
duas rea lidades. O humor o que
domina nos cantos que teen
como referencia vaca, anda que
moitas veces sexa un humor
negro ... acedo.
"Unha partida co irlands" "Un
milln de vacas" "O artista de
provincias". A vaca o elemento
identificador do mundo rural. En
"Unha partida co irlands" un
almanaque cunha vaca (" altura
da mia liteira haba un calendario
cunha vaca e aquilo sentbame
ben") o que domina a escena. e o
que d forzas ao mozo para vencer
na partida "coa vaca no colo fun
recuperando todo o que el
arriscou" .
O relato que d nome ao libro
un dos mellares do conxunto. nel. a
diferencia dos demais. o que
domina o tono optimista. alegre. o
humor torna -se sinxelo. case terno ;
aqu a oposicin Galiza/Madrid e
a protagonista. un ha muller que vai
de Soutomaior a Vigo sen sar do
seu mundo. " En Galicia hai mis
dun milln de vacas" di a rdio.
"que parvada!" responde a muller
que acaba de entrar no coche
despois de facer auto -stop. Esta
muller que. aparentemente. vai ao
mdico a Vigo unha muller
decidida. desalienada (non vai
vestida de negro. fai auto-stop). un
da marchou a Madrid a vivir ca seu
filio e cando descobre o mundo da
cidade (pisos con paredes de papel.
xente que vive isolada. insolidaria.
cruel) decide voltar terra. e agora
vai a Vigo, non ao mdico como
dixera nun principio. senn ao
Nova Olimpia porque hai baile da
"tercera ed" e ela botou-se un
mozo cando veu de Madrid .
"E gustoulle Madrid?
Que?
Gustoulle Madrid?
Moito. gustoume moito" .
Esa a mostra mis clara da
indiferencia que lle produce a
capital e da su a integracin no seu
mundo. Trata -se pois dunha muller
perfectamente integrada no seu
134
mundo e disposta a non deixar-se
vencer pala vida .
No terceiro relato domina a
irona. a crtica a un determinado
tipo de sociedade. e o humor ten
tintes de crueldade.
O artista de provincias vive feliz
pintando vacas con aparencia fel iz
at o momento en que a fama lle
chega da manda crtica e coa
fama ... "Espia. para triunfar. tes
que vira Madrid", deste xeito
comeza a sua infelicidade. xa non
pinta vacas con aparencia feliz.
escravo da crtica. pinta primeiro
faunos fantsticos nun universo
estrelado. lago trazos pletricos de
cor. lago moitedumes entrando ou
sando do metro. pero nada
consegue convencer crt ica;
finalmente recupera a sua
independencia e pinta nun lenzo
branqusimo e ca seu sangue un ha
vaca vermella feliz sobre a neve.
smbolo de rebelda e da volta ao
mundo do que nunca debeu sar.
Hai anda outro elemento
importante na tcnica de M. Rivas:
a ambigidade. A ambigidade est
presente en moitos dos relatos
contribundo moitas veces
criacin dunha atmsfera de
misterio ou cando menos de
bsqueda. de reflex in; o autor
consegue por este procedimento
deixar-nos en suspense
contribuindo as o leitor ao labor
criativo do escritor de maneira moi
directa. Outras veces o final
absolutamente sorpresivo o que
rompe ca ritmo narrativo criando
unha especie de anticlimax.
C RTIC A
A irona e o humor son os dous
pilares sobre os que Manuel Rivas
construe un universo no que os
personaxes se desenvolven
mostrando distintos matices da
realidade do naso pas; unha
realidade se queredes fragmentada.
un has veces no seu aspecto mis
trivial e outras reflexando con moita
economa de meios. condutas.
rasgos sicolxicos apenas
esbozados. entrevistos pero que
mostran personaxes perfectamente
identificbeis. como arquetipos. no
mundo no que nos movemos.
Construe as a pinceladas. o rosto
dun pas na sua realidade mis
sinxela e coti. s veces fermosa . s
veces desacougante.
Podemos dicer que uns relatos
estn mis conseguidos que outros
pero nengn deles nos deixa
indiferentes.
A su a narrativa tan escueta e
condensada que s veces costa
trabal lo descubrir a realidade na sua
esencialidade mis profunda e
mesmo cruel e outras descobre-se
case deslumbrante.
lso o libro de Manuel Rivas.
unha mostrada nasa realidade
un has veces sinxela e trivial e
outras profunda. sicolx ica.
traumtica ... Un libro fermoso. cheo
de humor e de ternura pero tamn
de ambientes opresivos. de miseria.
de dureza. que moitas veces
quereriamos esquecer. En
definitiva. un libro cheo de vida.
NOTA:
1RIVAS. M . Un milln de vacas, Ed .
Xerais . Vigo 1989.
T IGRES COMA CABALOS . POEMAS DE XELA AR IAS E FOTOS DE XULI O XIL
Ao resear este libro
sorprendente non cmpre
contrariar os desexos que poeta e
fotg rafo. seus auto res. manifestan:
"Contentaranse -din- con
que atopsedes algo na unin dos
dous medos. e dos dous sentidos
( ... ) e con que tamn vos
despreocupase o cmo e
quedsedes coqu eco porqu
( ... ) . N in ps de foto. nin
ilustracins ao texto. Se tal a
historia".
As que non vou tentar
describ/o. porque iso sera
traicionar a sa proposta.
Researi ese algo que quedou
na mia retina e no meu ouvido de
olla /o e lelo: o impacto da un in da
imaxe e a palabra espidas. coa
nudez dos carpos no acto amoroso
e a nudez do antipoema.
Espido o Amor instante e
instantnea de contactos dos
dedos ou dos ollas. con furia e
arrebato. en tensin distorsionadas;
e logo. abandono. desproteccin.
ag res in ... nudez.
Dn os poemas de Xela:
"bate 1 en mn a furia dos
escualos. 1 Co aceno desencaixado
as isto nas somb ras: 1 vence 1 o
permi so da volu ptu osidade 1 na
note dos alcoholes perfumados 1
carpos 1 que inqu iet os contraen
sa ngue nas aliadas. 1 A rrebato 1 o
insta nte. q ueimo a plvora no vter
1 e acerto 1 en como caen nas
camas carpos estragados" .
E tamn:
"A noite. unha f rx ill iorta de
escualos 1 ... 1 Hai noites 1 na
M. Carmen Panero Men or
batida dos escua los. 1 ande marren As palabras e as maxes. tigres
bechos apaixonados pois 1 cegos. coma caba las. pertencen a ese sa lto
confonden ceas con escamas./ e repteno. A
Caen./feridos por miles de abrazos 1
-Lcidos e amantes. abrazamos
a metralla".
Os carpos ss. o u enfrentados
coma estatuas enfrentadas. que
somente ven fund idas as imaxes na
instantnea que se funde nun
laboratorio. O i a poeta:
"Os lentos cadveres do meu
silencio 1 Cavi lan entre a
destruccin e a agona das bata llas 1
Na posesin 1 Osos. caliveras e
estertns enormes 1 En min 1
Lembranza da ado lescente que fun
de tpedas saetas 1 Acertndo 1A
marcar territorios de belsimos
arqu iplagos 1 ... os Carpos 1
Cadansa idea. Ouros 1 destronados
1 nomeados na ideoloxa
independentes.
Arte espida. sorpresa. en fin . que
non causa placer esttico -a m in
non me complace; sorprndeme.
sorpresa na- porqu e seguramente
non ser ese o seu porqu.
Hai violenc ia vo luptuosa nas
palabras e na nudez dos obxectos
que estn xunto aos carpos -1 isura.
formas cilndricas. prtigas.
plsticos. licor. perfume-.
Atraccin e agresin para os
sentidos: Eros - Thnat os.
O libro brese cunha cita de R.
Char:
"O acto virxe. anda que se
rep ita.
Pertencer sa lto. Non festn. o
seu epl ogo".
e R T 1 CA
135
EVIDENCIAS de Mara Xos Oueizn 1
Hai un comentario que non se
deixa de escoitar cando apa rece un
libro sobre feminismo: "Estas
feministas. Que aburrimento!
sempre repetindo o mesmo".
De certo. mgoa que. no final
do scu lo. anda tean vixencia as
palabras que escribiu Virx inia
Woolf hai xa setenta anos para
ilustrar as razns palas que o tema
da sa conferencia eran os
problemas das mulleres:
"Que fixeron entn as nasas
nais. que non puideron deixarnos
unha fortuna en herdanza? (. . .) Se
chegan deixar das o u tres mil
libras. poderiamos. esta noite. estar
comodamente sentadas. e o suxeito
da nasa conversa poderfa ser
arqueoloxfa. botnica.
antropoloxfa. ffsica. a natureza do
tomo. matemticas. astronoma.
relatividade ou xeografa. Se tan s
a seora Seten e a sa nai. e a nai
da sa nai aprenderan o grande arte
de facer cartas. e tivesen deixado os
seus cartas como os seus pais. e os
seus avs. para fornecer axudas e
bolsas e premios e investigacins
apropiadas para o uso do seu
propio sexo ... ".
Non chegou anda o tempo de
sentrmonos tranquilamente a talar
de astronoma. e teimamos en
seguir dando voltas s cuestins de
mulleres. E destas cuestins trata o
libro de Mara Xos Oueizn. que
recolle diversos ensaios. algns xa
publicados anteriormente (un ha
edicin a penas difundida) como
"Lingua e identidade" e
"Recuperemos as mans". e outros
inditos ata agora. asl os ensaios
M ara Pilar J . A leixandre
136
sobre literatura. ou "Fem inismo e
epicuresmo".
Non cabe aqu unha referencia
detallada a cada un dos nove
trabal los que constiten
"Evidencias" : polmica en moitos
casos. lcida en todos. Mara Xos
Oue izn un punto de referencia
indiscutible no feminismo galego
(e non s). Comentaremos.
facendo unha seleccin
tendenciosa e unilatera l. algns
que resultan especia lmente
suxerentes. comezando pola
traduccin das deliciosas canr;:os
provenza is debidas a mu lleres.
Como ben di Mara Xos. as
trobairitz son poesa desde os seus
propios nomes: lseut. Bieiris.
Tibors. Aza lais... A autora sina la as
cond icins en que aparecen
mulleres escritoras en Occitania -e
como foron silenciadas de novo- e
a inversin de roles que supn
pasar de cantada a cantora . de
adorada a adoradora. Tamn
discute certas interpretacins da
crtica literaria empeada en
procurar "femin idade" nas
cancins de mulleres. e en acha r
explicacins enrevesadas
exist encia dun poema de amor de
Bieiris de Romans (Na Mara. pretz
e fina valors) adicado a outra
muller. Mara Xos compara a
existencia de poemas de mulleres
na Provenza coa inexistencia das
mesmas na lrica galega med ieval.
comentando distintas
interpretacins sobre esta ausencia.
O ensaio que pecha o libro
-prec isamente- "Fem inismo e
epicurelsmo". no que a autora
CRTICA
esta blece un interesante
paralelismo entre o pensamento
filosfico de Epicu ro. e o
pensamento feminista actual. O
f em inismo. como o epicuresmo.
profundiza na teora para
chegarmos a ser mis libres. mis
felices; como o feminismo. o
epicu resmo opnse s ideas
determi nistas. razn ltima da
"natureza"; como o epicuresmo. o
fem inismo debe demoler o lagos
imposto. o estereotipo. Ambas
correntes valoran as relacins
persoais e o corpo, a experiencia
sensible. contra o platonismo. Pero
Mara Xos acaba o ensaio
reclamando para as fem inistas -e
para "todas as mulleres e homes" -
un "paraso terrea!". un mundo
novo e distinto que vai mis al do
pequeno "xardn " epicreo . .A
NOTAS:
1 Mara Xos Ouizn. Evidencias. Ed.
Xera is. 1989.
2 Virxinia Woolf. A room of one's
own. Ed. Granada. 1977 (trad. M.P. Alei-
xandre) .
G. W . LEIBNIZ, Filosofa para princesas.
Prlogo 1". ed icin e notas de
Javier Echeverra. Madrid, Alianza
Editorial. 1989.
"las tres personas de la
tierra que, entre las de vuestro
sexo, no solo honraba
infinitamente en tanto
personas razonables e
informadas, sino que tambin
quera muchsimo, y cuyas
bondades me haban
proporcionado y me seguan
augurando las mayores
satisfacciones del mundo,
pasaban de golpe a ser objeto
del dolor ms agudo y de la
ms viva aprenhensin".
(Carta 24, Leibniz a la
princesa Carolina de Anspach,
Hannover, 18 de Marzo de
1755).
Tales son as palabras de Leibniz
a respecto da sa consideracin
das princesas Sofa. Sofa Carlota e
Carolina - nun momento no que a
enfermidade e a morte destas
facanse presentes- entresacadas
dunha das cartas que figuran na
escolma da correspondencia
ep isto lar deste grande fi lsofo
agora traducidas e reco llidas neste
pequeno libro co suxerente ttulo
de Filosofa para princesas. A travs
destas cartas aparcesenos un
Leibn iz pouco coec ido: o f ilsofo
preocupado non s po r face r
compre nsible o seu pensamento
senn tamn interesado no proceso
de ilustracin. embarcado en
proxectos e in iciativas de creacin
de academias das ciencias e das
M ara Xos Agra
artes e. fundamentalmente. que ten
como interlocutores e
interpeladores. amais dos filsofos e
cientficos de pro. s princesas e
algunhas filsofas (Milady Conway,
Mara de Brinon). Non isto algo
fra do comn - tamn outros
como Descartes ou Euler
mantiveron relacins semellantes1-
a pesares de que este tipo de
documentos non sexan
normalmente considerados como
importantes. mis ben soen ser
minimizados. mesmo acusados de
subxectivismo ou arbitrariedade
baseada no esforzo por conseguir
determinados favores .
O certo que as cartas son froito
da interaccin entre remitente e
destinatario. e como documento
amsannos a construccin dunha
relacin moi especial que tera . no
caso que aqu nos ocupa . o
trasfondo da individualidade
creativa. Precisamente isto qu iz is
o mis salientable nas preto de 50
pxinas que a modo de introduccin
escribe J. Echevarra. presentadas
baixo a orixinal modalidade dunha
Carta- Dedicatoria dirixida a
Princesa. Nas pxinas que
compoen esta ca rta- introduccin
vaise sul iar: Primeiro. que Leibniz
deu s princesas o mellar da sa
filosofa. non s porque a sa vida e
obra est iveron marcadas por tres
princesas. senn ama is porque "nas
concepcins leibnic ianas as
princesas ocupan un lugar social
singularizado". 1ntrodcesenos as
cuestin que un ha princesa.
desde o punto de vista da Filosofa?
A resposta supn o recoecemento
CRT I CA
137
de que desde este punto de vista
ser princesa require un espacio non
necesariamente vencellado ao
mbito poltico. domstico ... , ao
particular. senn ao un iversal do
que o fundamento ltimo radicar
na "vontade de excelenc ia". Oeste
xeito. a arte de ser princesa coma a
do filsofo traspasarn as fronteiras
habituais, partindo da
homoxeneidade leibniciana entre
macrocosmos e microcosmos.
Segundo. seguindo a mesma
lia. na Carta- Dedicatoria dsenos
"Bueno ser. por consiguiente. que
te sientas plenamente princesa en
un mundo tan minsculo como el
de estas pginas. Y por tal
entiendo: que poseas las virtudes
de una princesa. U na de las cuales
es la curiosidad. el deseo de
conocer. pero otra muy importante
es la magnanimidad " (p. 20).
Partindo do paralelismo, abrdase a
relac in. a interaccin.
filsofo-p rincesa coma modo de
chegar a establecer a idea de
princesa. As referencias a Platn ao
langa da introduccin son . xa que
lago. abrigadas. O coecemento da
condicin de princesa e filsofa
necesa rio pois: "Al cabo: igual te
toca gobernar. ser reina. En un
mbito o en otro. Las RepL!blicas de
las que hablaba Platn pueden ser
de muy poca extensin. Lo que
importa es que tengan la
comp lejidad de una polis y que
estn organ izadas conforme a
principios racionales. Incluyendo
las colmenas. claro est " (p. 25) .
Tratando de respostar s
preguntas plantexadas: que
 un ha princesa?. que un ha cabe d icir. a sa proposta
princesa para Leibniz? e quen - Filosofa para princesas- vse
foron as princesas concretas?. J. aqueixada dun carter
Echevarra vai mis al da simple excesivamente racionalista.
presentacin e introducc in universalista e ideal. N un tempo no
correspondencia leibniciana. O seu que as "ch icas" son guerreiras ou
obxectivo . precisamente. a xa non queren ser princesas as
reflexionar. examinar o senso que causas complcanse un pouco
pode te r a f igura da princesa e as mis.
sas re lacins coa f ilosofa.
traspasando os lmites
estrictamente espac iais e tempora is
NOTAS:
de Leibniz e ofrecendo a
1 O propio Leibniz nunha das cartas
posibilidade de pensala en
presente. Para isto. tras insistir na di: "El Sr. Descartes dice en una de sus
cartas que con excepcin de la princesa
especial concrecin da relacin Elizabeth no haba encontrado a nadie
saber-poder no tempo de Leibn iz. que hubiera podido entender sus medita-
sostn que as posibil idades hoxe ciones metafsicas y su geometra" (p.
69).
de ser princesa son maiores anda
que segue a ser tan compl icada.
coma no tempo de Platn e Leibn iz.
a comb inacin de f il sofa e
princesa (tanto. di Echeverra. en
xnero fem ino coma en
masculino).
Agora ben. se no decurso do
tempo a filosofa mundanzase.
inc idindo na cidadana de xeito que
se adoptan diversas mane iras de
"facer filosofa d irectamente para o
pbl ico". se o pode r. entn. res ide
nos cidadns. s de aqu poder
emerxer a d ifc il sntese
rei- filsofo/ra a- f ilsofa. Por
ltimo. o pro loguista ponnos a
proba no intento de lograr. no
microcosmos da Carta-Ded icatoria
esa feliz e imperfecta confluencia .
O esforzo polo recoecemento da
individualidade creadora. da
singularidade. a materia lizac in do
desexo de coecer loable. Ma is.

CRTICA
138
SEXO E FEMINISMO

Se con M "- Jess Izquierdo

eremos que como o touro se
engana embestir capote sendo
o toureiro quen lle vai roubar a vida.
a crtica ideolxica erra cando ataca
determinadas posturas. deixando
intactos os presupostos que as
sosteen. coque s vai contribuir a
reforzar estes presupostos;
poderiamos dicir que o discurso de
Raquel Osborne no seu ltimo libro
"Las mujeres en la encrucijada de la
sexual idad"1 non se deixa
impresionar por chamativos
capotes -pornografa e
prostitucin-. para non quedar
atrapada por un touro
- patriarcado- que ademais de
obxectualizar as mulleres fai delas
vctimas e non suxeitos dos seus
destinos. As. trata de amosar como
certas correntes do feminismo , o
chamado en EE.UU . femin ismo
cultu ral - no que se encad raran
movementos como o feminismo
antip ornografa ou o lesbianismo
poltico- e algunhas lecturas de
Sade e Simmel. fetas dende puntos
de vista parellos s destas
tendenc ias trabcanse na eleccin
dos medios para conque rir a
liberacin das mul leres. A
"ambigidade mesma de
co nquistas emanc ipatorias sempre

--
t_.KW~
precarias e parciais" (en palabras

--
.... J'""~
de Ce li a Amo rs. no pr logo deste
,-. -
--
--
~
libro) fai que sexa difcil unha
argumentac in conclunte en
relacin con problemas coma os da
pornografa e a prostitu cin e que.
ta l vez. dende posi cins
1-
--
-
teoricamente prximas s que levan
a Raque l Osborne a opoerse
FOTOCE LI NA

Hiplita Lpez CRTICA

139
 prohibicin da pornografa e non
legalizacin da prostitucin
puideran atoparse razns para
defender unha postura contraria
sa. Anda que as fose, non se
invalidarla. naso xuizo, a sa
critica s coord enadas tericas
dende as que se aboga pa la
prohibicin da pornografa e polo
non recoecemento legal da
prostitucin. Dende o fem inismo
antipornografa tanto polo que esta
como polos seus efectos. Raquel
Osborne non nega que moitas das
representacins pornogrficas
sexan sexistas. pero s que haxa
unha relacin de causa-efecto
entre a pornografa e a violencia
real contra as mu lleres. A f alla desta
relacin. a valoracin da 1iberdade
de expresin, a posibilidade de
interpretar a pornografa como
un ha protesta contra a
representacin do sexo como
exclusivamente marital e
procreativo e as implicacins que a
ilegalizacin da pornografa tera
para as mulleres que traballan nesta
industri a fan que se opoa s
propostas de ilegalizacin. Do
mesmo xeito. non nega que
reclamar a legalizacin da
prostitucin sexa aceptar un ha
situacin de discrim inacin para as
mulleres, pero a hipocresa social e
as consecuencias negativas para as
mulleres que leva consigo o non
recoecemento legal desta, fan que
defenda a legalizacin da
prostitucin. O que no fondo critica
Raquel Osborne nos distintos
trabal/os que compoen este libro.
o punto de partida terico que
140
toma a sexualidade femin ina como separados e con distintas funcins
tota lmente diferente da mascu lina. esquencese que a divisin sexual
que ve nas mulleres seres do trabal/o xustificada por esta
natu ralmente dotados de sepa racin de mundos a que fai
cualidades tales como amor e posible a situacin de poder e
tenru ra ou cunha afinidade superi oridade por parte dos varns,
espontnea entre elas. e nos homes coque a pretendida equiparacin
seres por natureza agresivos cunha na va loracin de ambos mundos
sexua lidade directamente xen ital. e quedarase en nada .
que concle no rexeitamento da
sexua l ida de que se considera
masculina e nun ensa lzamento en
NOTAS:
camb io da su posta sexual idade
1 OSBORNE. Raquel. Las mujeres en
femin in a, coq ue. segn Raquel
Osborne. estanse aplicando la encrucijada de la sexualidad. La Sal.
Ed icins de les dones. Barcelona 1 989 .
restriccins a cada sexo, en lugar
de ampliar as liberdades de ambos.
Critica estas visins non s pa las
consecuencias que teen de cara a
emancipacin das mulleres. senn
tamn por apo iarse en su post as
epistemolx icos e ontolxicos
(reduccionismos biolxicos e
psico lx icos ou esencialismos) que
considera inadmisibles. Destes
mesmos plantexamentos deriva a
oposicin de Raquel Osborn e a
lect uras parciais de Sade e Simmel.
Respecto a Sade. seguindo a
Simane de Beauvoir ere que non se
debe ver nos escritos deste autor s
a sa misoxinia, senn tamn certas
crticas modelo de femi nidade
imperante na sa poca. Os escritos
de Simmel. pala sa parte. anda
que poderfan ser /idos como un ha
crtica superioridade vixente dos
valores masculinos sobre os
femininos, tampouco poderan ser
vistos sim pl emente como
favora bles feminismo, po is
partir de dous mundos - mascu lin o
e fem inino- ontoloxicamente
CR T I C A
DIARIO DO MIMO de Carmen Panero
Entre as navidades editoriais
que soen publicarse redor do Da
das Letras Galegas. aparece en
Ma io do 89 o libro DIARIO DO
MIMO de Ca rm e Pane ro.
lrrompe Carme Panero.
coecida por trabal los de crtica
literaria e por art igos de temt ica
sindical e femin ista. no eido da
creacin cun libro de relatos curtos.
Vou tentar de facer un
achegamento seu libro desde o
ponto de vista dunha lectora
teimosa que reivindica o papel do
"lector empedernido" na crti ca
literaria.
A referencia de diario do ttulo
pode levar a engano. Non un
diario xe ito t radic ional. mis ben
non ten nada que ver con ese
xnero. En todo caso esta riamos
diante dunhas memorias de case
vinte anos que evocan sucesos de
hai outros vinte.
O canto con data mis antiga
foi escrito no ano 71. os mis
recentes son do ano 88 pero o libro
non segue un ha arde cronolxica
na ensa mblaxe dos d ive rsos
ep isodios.
A auto ra dividiu a obra en das
partes. asimtricas en canto
exte nsin:
l. Cantos (nove relatos).
11 . Caderno indito (catro
ep isodios).
O co nxu nto prese nta unha
unidade mis inte rn a que externa: a
narradora canta diversas
ex peri encias da sa vida. reco rd os
da infancia e vivenc ias. algunh as
mesmo seme ll an dolorosas. da sa
madurez.
Lu z Rei
A amb igidade un ha constante
nestes relatos. O discurso abanea
desde un escepticismo e amargura a
un ha lo ita ntima que fai ag rama r. s
veces. unha clara espe ranza de
futuro:
" ... o naso barco. porfortuna.
non est vello e anda frota .. ." .
" ... os portas que me aga rda n
son abrigosos .. .".
" .. pero ve u esa carta azu 1. ..".
A autora cob izosa da sa
intimidade e coecedora das
tcnicas do relato curto. manexa a
anbigidade con sinceridade e con
mestra . Os sm bo los. frecuentes.
axudan a amb ig idade e a preservar
a intimidade. Non ten ca rcter
alegrico a historia que presenta
estru ctura de ob ra teatral en tres
actos sen rematar? Non son
smbolos A .... X. Y. Z que como as
pedras numeradas do Pazo fican s
nos soos? O u o barco reparado e a
frote. ou as plantas vizosas que
cmpre poda r para non
esmo receren ou o arlequn das mans
f irm es do te ln do Prin ci pal?
Todo o libro zumega un sutil
se nt ido do humor. un has veces
popula r (O gato auga). outras
mis intelectualizado (Xm ini).
irnico (Xemeos) ... semp re dende
un ponto de vista feminino. die ir.
desmontador de estereoti pos.
xa mais descalificador de persoas.
escpti co de neces idad e e realista.
As referencias literarias son outra
consta nte do libro: os ca ntos de
fadas no s que eren os nenas. as
alusins mitolxicas (Cstor e
Pl ux). o tempo de silencio e o
CRTICA
141
 tempo de destruccin ... (da Non un demrito que o
chabola da resistencia xorda). o lector/a (mesmo adolescente) diga:
imn de Aureliano Buenda. as " Gstame porque o entendo ... ";
vers ins familiares dos relatos " ... que sinxelo ... "; " ... tenro ... ".
clsicos. a comedia dell 'a rte que Efectivamente non hai pedantera
veu desde Brgamo. os versos de nin verborrea. nin altos voos
Len Fe lipe de conforto para transcendentais. no libro de Panero
Mariquia. as esp ias de Machado hai autenticidade . .
e os cravos de Rosa la. Todas as
lecturas amoreadas por esta lectora
te imosa "dende aque l primeiro
agasallo de libros daquelas primas
que casaran ben".
Chama a atencin no libro de
Panero a sa economa expresiva. a
utilizacin da palabra prec isa. da
palabra suxeridora, mesmo da
palabra silenciada. Destacara aqu
"Espias e cravos de tempos
modernos". quizais un dos relatos
m is densos na sa brevidade e
sinxeleza. Todo un compendio en
quince lias do compl icado mundo
das relacins humanas. da
incomunicacin e a so idade.
Carme Panero comb ina a
narracin cun lirismo intimista. Non
casual que o manuscrito orix inal
rematara con dous poemias.
desbotados por semellaren que
rompan a unidade do libro cando
non eran mis que o colofn dun
conxunto v ivenc ia! hab ilmente
ensamblado.
O lector/a sensbel perc ibe non
s a sa solidariedade cos
marxinados: coa Fuca de "O
estraperlo". coa xitana M ilagros de
"San Xon" ou co tolo que recolle
agarimoso os despoxos do se u
amigo o gato en "Gato auga".
senn tamn a perfecc in forma l
dunha obra aparentemente sinxela.

CRTICA
142
ENIGMA E SILENCIO
Co ttulo . "Las redes del
enigma. -Voces femeninas en el
pensamiento griego_,", acaba de
publicarse este libro de Ana lriarte.
profesora de Historia Antigua na
Universidade do Pas Vasco. Parte
da intencin de estudiar a divisin
cultural dos sexos e o que se deu
en chamar " eterno feminino"
desde os textos gregos e. sobre
todo. desde a 1raxedia.
Na introducin fai un breve
percorrido pola situacin social e
xurdica da muller en Grecia.
Mesmo se o status non est
plenamente definido. nunha
sociedade pre-xurdica. existan
normas de conducta palas que a
condicin das mulleres quedaba
determinada pola maneira en como
foi conseguida; a aristcrata que
formaba parte do circuito de
prestacins reciprocas entre
familias. non estaba na mesma
situacin que a cativa. Non existe
un termo que designe o
matrimonio pero si un
procedemento que lexitima a
unin. A xove . as. apartada do
seu espacio familiar para perpetuar
unha liaxe que lle allea.
Consg rase a parir e a organizar o
espacio domstico. Estalle
prohibida toda participacin no
espacio pblico. En Atenas non
existen cidads. As esposas dos
atenienses son as transmisoras
dunha condicin da que elas
mesmas non gozan. Estn
exclu idas das asembleas. dos
tribunais e as institucins. O seu
o espacio interior. Quedan
relegadas a unha forma de
M ara Xos Qu eizn
inexistencia. E ao silencio. "o
mellar adorno da muller'' .
Nesta situacin. a linguaxe
feminina caracterstica ser
enigmtica. relacionada
perfectamente co comportamento
discreto que debe adoptar. As
palabras das mulleres. o mesmo que
os seus carpos. deben aparecer
encubertas. velados. Por iso. estudia
as voces femininas do orcu lo como
detentadoras da linguaxe simblica.
A Pitia de Delfos encarna
particularmente tal concepcin ao
ter a responsabilidade da forma
enigmtica que adopta a mensaxe
divina. ao tempo que frmu la as
profecas prot exida por un cortinado
que a ocu lta aos ollas dos visita ntes
e os vafos que xorden do trpode
ondeseasen~.Tamnasvocesde
Casandra. Cresa e Evadne srven lle
autora como dominadoras desa
"arte sinuosa " de expresin .
O enigma ten un carcter
inquietante e. s veces. erxese en
sntoma amenazante contra o poder
masculino. O enigma identificado
con valores contradictorios : como
recato das mu lleres ante a
prohibicin de falar en pblico ou
como diatribas saldas da feroz
Esfinxe. "O enigma. como toda rede.
pode remit ir a unha situacin de
bloqueo ou a un ha escena de caza".
afirma a autora. Contina dicindo:
"Parece que por silencio hai que
entender a ausencia dunha voz que
poida ser ca lificada de "propiamente
feminina" . pois a tarefa de perpetuar
a liaxe do marido implicaba. sen
dbida. a de reproducir ese
"discurso masculino" que promulga,
CRTICA
143
entre outras. a lei do silencio para
as mu lleres. Parece que " ao
referi rse s mulleres reconcili ad as
coa sa condicin de esposas e
nais de fam ilia. os poetas gregos
non sentiron a necesidade de
facerl les entoar o disonante canto
enigmtico" .
A pa lab ra enigmtica aparece
como un desafo intelect ual e
relacionada co simbolismo.
Asimesmo. como dedu ce dos
textos de Plutarco. int imamente
relacionado co verso. A sacerdot isa
expresbase poticament e no
trpode apol neo. Mis ta rde. coa
poses in definitiva de Ap olo do
lugar ( Delfos) que correspondera
nun principio a Gea. aterra. e a
Musa. a prosa sustituir ao verso
enigmt ico. Plutarco cant a. as. a
historia dunha expropiaci n .
Estamos ante un libro que
pescuda no pasado. nos textos
gregos e na mitoloxa. as f ontes
primixen ias da palabra feminina. da
palabra si lenciada. Moi oportuno.
sen dbida. para a nosa rev ista.
NOTAS:
1 Las Redes del Enigma. Taurus Hu-
manidades.
A FORZA DA EVIDENCIA
"Evidenc ias" de M 8 . X os
Oueizn un libro tan rico en ideas.
suxerencias. observacins e xuicios
que. para o analizarmos enteiro.
fara falta outro libro. polo tanto
comentarei sobre todo algunhas
das afirmac ins que me parecen
non s importantes senn
fructferas como instrumento de
anlise.
No ensa io "A lingua galega e a
muller" M 8 . Xos su lia que "a
verdadeira normalizac in das
mulleres supn abolir a xerarqua
patriarcal" e que "a funcin do
feminismo non impar uns va lores
sobre outros senn destruir os
sistemas de va lores actua is".
lsto poderla ser conside rado
como moi negativo e pouco
construct ivo. Mais Ma Xos est
acertada: o patriarcado haino que
destruir como sistema porque
un ha praga que se enseoreou do
mundo e que non o dei xa ad iantar.
Moito peor que unha doenza .
Como a peste. chega aos rincns
todos e todo o contamina . e por iso
o nico que cmpre facer bota ri le
un pesticida tan forte que remate
con el para sempre. E o pesticida
que poda con el non va i ser. nin
mulleres que fagan o que fan os
homes. porque entn. queiran ou
non queiran. ficarn devoradas
polo patriarcado e apoindoo po r
partida dupla. nin mulleres que
pretendan "virar a filloa" ; esta
tctica. que entre os homes sempre
resultou en que un dos lados da
filloa era exactamente igual que o
outro. no caso da muller nin iso
seria. porque o lado feminino est
Teresa Barro
anda moi cru e sen facer. O que at
agora pasou por "feminino" non foi
ta l. senn afeminamento. e haberla
que ir pensando se non sera mis
ben un ha parodia do afem inamento
homosexual masculino.
M 8 . Xos novamente est no
ce rto ca nd o di mis ad iante que a
mull er non un ha clase soc ial.
sen n unh a caste. Nas culturas da
antigidade (e and a hoxe en moitas
mis das que se pensa) o va rn filias a servi r aos varns e a
criase po rtador dunha nima
moralmente superior e mis
evoluda que a que reciban as
mulleres. que estaban nun estad io
inferior de evoluc in . Por
conseguinte. o trato coa muller era
degradante para estas n imas
superi ores. anda que necesa ri o para
a reproducc in e o mantemento da
famil ia (virn de a as ideas do
catol ic ismo sobre a rep roduccin e
o matrimonio?). E. por conseguinte
tamn. o amor e a am izade tian que
esta r dirixidos a homes e non a
mulle res.
Nisto valera a pena cavilar. E
tamn habe rla que cavila r no feito se o capitalismo desaparecera.
de qu e a fam ili a foi. todo ao longo
da hi sto ri a. un ha familia de
imitacin. unha parodia. unh a peza
no estab lecemento e mantemento
do patriarcado. A nai desa fam ilia foi
o instrumento principal na
transm isin do sexismo. a misoxinia
e a xe rarq ua auto ri taria. A nai
patriarcal (ten que o ser) misxina
e sexista. e canto mellar cumpra ese
papel . mis posibilidades te r de se
redimi r de caste e de ficar
entremed ias entre a caste superi or e
a inferior. A sa func in esa. amais sobrev ivir sen a piedade fili al.
CRT I CA
144
da de ser mquina de reproduccin.
Este papel da na i no patriarcado ten
consecuenc ias desastrosas para a
humanidade enteira. e non s para
as mulleres. porque esta nai est
encargada de facer escravos dos
f ilias todos. varns e mulleres.
Escravos privilexiados uns.
escravas maltratadas as outras.
pero escravos da Autoridade todos.
A nai patriarcal ten que ensinar s
desprezar s mulleres. a todas
menos " nai" (senn esta peza
clave deixara de cumprir a sa
funcin ; por iso est santificada).
Pero tamn ten que anular aos
filias varns. e anular neles a
posibilidade de ter boas relac ins
coas mulleres.
O patri arcado un sistema que
en realidade non est feito para
protexer aos varns. anda que esta
proteccin un dos seus
instrumentos. senn para protexer
Autoridade. O capitalismo non
mis que un dos seus
instrumentos; antes tivo outros e.
inventa ra outra causa. E obsrvase
que un dos trazos caractersticos
do sistema patriarcal a creac in
de falsos "matriarcados" de
mulleres " f ortes" e fortemente
misxinas. A Ve ll a unha
poderossima t irana en pases ande
o patriarcado espec ialmente
feroz. como na Ch-na. na
sociedade xudea ... ou na Ga liza. se
cadra. E a Na i-Patria non mis ca
unha extens in deste concepto. O
Estado moderno non poderla
 O patriarcado para facer amos
e escravos. Precisa da escravitude
como do arpara respirar. e unha
das cegueiras mis notabeis da
nosa mentalidade occidental
contempornea a de non querer
ver que anda hai escravitude. non
metafrica. senn real. e que est
aumentando mis cada da. Senn
que llo pregunten s mocias que
teen que trabal lar dezaoito horas
ao da . todos os das da semana
nos talleres de Tailandia ou de
Hong Kong. por unha cunea de
arroz. durmindo no chane sen
poder sar nunca. non vaian escapar
(foron vendidas polos pais. claro).
ou aos nenas de Brasil que fan os
zapatos que mercamos na Europa
Un ida tan baratos. ou aos nenas e
nenas que "traballan" nos burdeles
do mundo enteiro (vendidos tamn
polos pais) at que marren sen
chegar aos vinte anos .. . M. Xos
fala da cegueira dos gregos cara
aos escravos. certo. nin os van.
pero ns temas exactamente a
mesma cegueira . Estamos
despertando escravitude femin ina
xeral (mis das mulleres da clase
media . porque a escravitude
especfica das "empregadas do
fogar" internadas nin a vemos. at
tal ponto que algunhas das
reivind icacins do fem inismo
basanse en que estas escravas
estean cada vez mis escravizadas).
Anda non acordamos escravitude
dos fillos "normais". por exemp lo. E
non aco rdamos porque nos parece
tan natural como aos homes
parcelles natural a escravitude das
mulleres.
En plan xa de afinar moito e de
fiar moi fino. e mis ben como
elucubracin mis pl.1ramente
intelectual que feminista . teo que
confesar algunhas obxeccins
bsicas a algunhas afirmacins de
M. Xos no ensaio sobre Epicuro e
a muller. o que non qu ita que non
me pareza admirbel unha revisin
feminista da Filosofa.
A mia obxeccin vn. en
realidade. de crer que a maneira en
que todos os sistemas de
pensamento foron interpretados e
" traducidos " est feita . non s
desde unha mentalidade
androcntrica. misxina e sexista
senn ademais. cristianocntrica
se que tal palabra existe. A
filosofa grega est interpretada
habitualmente desde a mentalidade
occidental moderna. ou mis ben
contempornea. e desde a tradicin
xudeo -cristi. que non admite mis
relixin nin mis sistemas
espirituais que os dela . e que
chama a todo o resto
"supersticins" e paganismo. Eu
coi do que a re! ixin grega est
anda sen interpretar ou
interpretada dun xe ito anacrnico
desde uns parmetros histricos
que non son os que lle
corresponden e nos que cal quera
palabra (carpo. intelixenc ia.
natureza. placer. etc.) est mal
traducida. non s verbalmente.
senn como concepto ("natureza".
por exemplo, mis equivalente do
que hoxe entendemos po r
"universo" que por natureza;
"placer". que na nasa mentalidade
CRTICA
145
 tende a ser sensorial e activo. na que estamos todos contaminados.
mental idade dos filsofos gregos homes e mulleres.
era mis seme ll ante aoque hoxe As mulleres non sabemos quen
describiriamos como "serenidade" somos nin como somos . Pero os
"contento" ou "satisf acc in homes. anda que m is
interi or"; "razn" e " intelixencia" privilexiados. tampouco poden
son mo itas veces a mesma causa. saber como son. porque foron igual
pero esta "razn" non ten nada en de machucados polo patriarcado.
comn coa razn ca rtes iana e s Eles. e as mulleres. e os pais. e as
moito mis cun concepto reli xioso na is. e a familia. e todo o que ha i no
da Beleza e da Xusticia. mundo. foron falseados por este
De todos xeitos hai sistema que todo o falsea e que non
amb igidade na postu ra de Ma. deixa evolur porque est sempre
Xos no tema da relacin da muller aliando para atrs e recuando. A
coa natureza. como a hai en todo o tarefa feminista anda vai levar ben
feminismo contemporneo. Esta tempo. porque do que se trata de
amb ig id ade haina que aceptar rematar cun mundo cheo dos
sinceramente. porque a verdade robotes e os monstros de
que de momento non sabemos cal Frankenste in criados polo
sera a relacin xusta e non cabe patriarcado e facer, en vez diso. un
facer mis que pescudar sen medo mundo cheo de se res humanos. O
no asunto. li bro de Ma Xos Oueizn
O mis adm irbel de M a Xos contribuir ao trundo desta d if cil e
a sa actitude como fem ini sta. g loriosa tarefa . .A
unha actitud e nin de Nai patriarcal
nin de Auto rid ade. senn de
Amiga, e de esta r disposta a ir
percura da verdade pase o que
pase. e anda que haxa que
renunciar ao cmodo dogmatismo
e cmoda "solucin. Non hai
"sol ucins" para ns po lo de ago ra.
Non pode habelas. porque a nasa
tarefa non reformar un
pouquich i o ac e outro
pouquich i o al. senn. como di
Ma Xos. mudar o mundo
radicalmente. E para isto ha i que
empezar por ap li car o pest icid a da
observacin intelixente (na que el a
mestra) e da cavi lacin in cesante
neste fenmeno da misoxinia da

CRTICA
146
A VIAXE-AVENTURA DE A FORMIGA COXA de Marilar Alei xa ndre
A lectura de A formiga coxa
editado por Edicins Xerais de
Galicia. na coleccin infantil
"Merln" condcenos por uns
inquietantes pases defeccin
sados da pluma de Marilar
Aleixandre. E unha clara literatura
fe ita conscientemente' a favor das
nenas' a travs de resonancias
simblicas que logo analizaremos.
Enmarcada a historia dentro da
fbula e da novela de aventuras a
autora narra a historia acontecida
viaxeira protagonista e herona do
relato. a formiga coxa. Esta. inicio
da sa viaxe. vai bater con das
personaxes femininas que coma ela
posen un defecto fsico. Estas
das personaxes van se-las sas
amigas e compaeiras de
aventuras. Falamos da ra con pelos
e da cobra chasca s que encontra
por esta orde. Mis adiante batern
cunha personaxe masculina. un
rato de biblioteca que pide permiso
para acompaalas pese a non
posur ningunha eiva.
A v iaxe funciona como motivo.
tema e estructura narrativa dos seis
captulos que conforman a historia.
E un ha viaxe inicitica na que
formiga. amigas e amigo adqu irirn
sabidura e participarn
activamente no seu curso.
As t res personaxes fem ininas
estn un id as por posur unha eiva e
non ser aceptadas dentro da sa
comunidade. A formiga coxa por
falta rll e unha pata. Ara un ha
especie de 'patio feo' 'con espesos
cabelos verdes' e a cobra est
chasca dun olio. A formiga. activa.
decidida. arriscada va lente.
Sabe la lvarez N ez
autnoma e protagonista de seu
decide ir na precura dun pas onde
as formigas coxas poidan ser tiles e
felices. Ara e a cobra. contrario da
formiga. laiaranse da sa tr iste e
mala sorte eh orando e sen facer
nada para tentar sar desa situacin
opresora. unha opresin que para
Mari lar quizais vea a simbolizar
unha opresin moito mis concreta
e cercana a el a e s mulleres: a
opresin feminina. De a que as tres
personaxes femininas principais
estean todas unidas por unha eiva . E
el as tres coma personaxes concretas
son tamn un smbolo. A formiga
simboliza a iniciativa e a loita pola
autonoma e a independencia . Ara e
a cobra son o smbolo da muller
tradicional e sen conciencia que ere
que as causas non se poden
cambiar porque foron de sempre as.
De a a resignacin . os charos e os
laios pola sorte que lles tocou vivir.
Para a liberacin das tres. o que
significa chegar a ese novo pas no
que non exista a opresin por seren
mulleres. necesitan da sol idariedade
das tres. tal como lle acorre muller
que. para consegui-la sa
1iberacin. deber consegu ilo
globalmente con e para tdalas
mulleres.
Hai nesta obra unha valoracin
positiva das cualidades e dos rasgos
fem inin os. como corresponde
literatura de carcter feminista . A
formiga intelixente.
emprendedora . decidida. activa.
autnoma e independente ademais
de ser un ha personaxe
tremendamente solidaria coas sas
das amigas. coa rexedora eco rato.
CRTICA
147
As axudar rae cobra a coller
confianza en si mesmas e no futuro.
Rexedora da cidade amurallada.
coa axuda da ra. da cobra e do rato
de bibl ioteca . a resolve-lo en igma
da estraa doenza que sumiu s
nenos da cidade nun longo e
interminable sono. ra. cobra e
rato. quedaren en poder dos
Fanticos. vencendo coa sa
intelixencia e o seu tamao
minsculo a estes seres grandotes e
fachendosos da sa forza. speros e
cazurros. Ouizais os Fanticos para
Mari lar non sexan mis c smbolo
da opresin masculina sobre as
mul leres. pois o sexo masculino
presume e usa da forza para
convencerse de se-lo sexo forte.
Presenta tamn este alegre e
aventureiro relato novos valores
para as rapazas e rapaces lectores
como por exemplo a reivindicacin
da non violencia: "E iso o (mico
que che interesa no mundo? Meter
medo? Pois ters que aprender un
oficio" (px. 16) - diralle
recriminatoria a formiga cobra-;
reivindicacin de mundos ldicos
representados polo baile da
princesa Hipalia e polo
canto-felicidade das formigas do
novo val que quedaba en direccin
ra de Corcubin no que a nosa
formiga. a nosa cobra e o noso rato
-co permiso da autora- ficaron
polo menos ata realizaren un ha
prxima v iaxe.
Habera que fa lar polo menos
desta derradeira personaxe. ese rato
de biblioteca personaxe masculina
que quizais sexa o smbolo da
cultura como algo exclusivamente
 masculino . Esta personaxe
masc ulin a embrcase na v ia xe -o u
o que o mesmo. na ca usa- das
personaxes femininas do relato o
que pode simboliza r a eses poucos
homes que se senten solida ri os coa
causa e coa loita das mulleres. As
ca ract erst icas desta personaxe
rac han coas caractersti cas das
personaxes masculinas ofrec id as
comunme nte na literatu ra. El non
fachendoso do seu sabe r.
respetuoso. tmido e non usa unha
li nguaxe aseverativa. Non di: "eu
ax ud areivos para sanda-la doenza
do so no" senn que di: " Chist!
Chist! O ueredes axuda?
Oueredes colabo rac in para curar
a doenza do sono?" (px. 30).
Un ha vez qu e presto u esta axuda
pide perm iso mo i timidamente para
que o deixen cont inua - la v iaxe
coas sas novas am igas. po is anda
que el non padece ningunha eiva.
precisamente por ser un ha
personaxe masculina e non sufri-la
op res in e marxinacin propi a dos
seres fem ininos -das mulleres-.
sntese quizais mis unido a estas.
A sa sol id ariedade con el as vn ll e
por id entifi ca rs e mis cos rasgos e
com portamentos destas t res
personaxes fem ininas qu e co resto
do mundo.
A v iaxe destas personaxes. a
travs dun relato li al. segue o
curso do r o Xallas (convertido no
za ro). Estas so n algunh as das
referencias concretas a Galicia xa
que os mundos e as paraxes que as
nasas amigas e o noso amigo van
descubrindo son marabillosos
pases pertencentes ficcin para
que o lecto r ou lectora tean a
marab ill osa posibilid ade de
poderen viaxa r sen bota-lo p da
casa. s co mnimo e pequeno
esforzo que esixe este t ip o de
actividade: ab rir A formiga coxa e
ler. Chegado o r o mar a auto ra
chega derradeiro captul o da
historia da v iaxe . Fi nal izar esta
aventuara nun val prxir10 ra de
Corcubin ondeas xa moi amigas
nasas e mailo noso amigo ficarn a
v iv ir. sen mis viaxes. polo menos
ata que Marilar Aleixandre que ira
emprender novas aventu ras coas
sas-nosas aventureiras e
aventu rei ro am igo.
Dmo-la benvida a un novo
libro que racha co sex ismo e
androcentrismo propio da literatura
infantil e xuvenil e dmo-la benvida
a esta nova auto ra que desborda
fantasa. im axinacin. soos e un ha
boa dose de humor. El a cautivar a
nenas. nenas e grandes.

CRTICA
148
TRES Ll BROS DE H ELENA VI LLAR JAN El RO
"Ero e o capitn Creonte" Ed. S. M . O
Barco de Vapor. 1989.
"Patapau " Ed. Ir Indo. Nabarquela.
1989.
"A cidade deA/dara" Ed. Casals. 1989.
Son tres libros de Helena Vil lar
Janeiro publicados no 89.
Afortunadamente Helena non para
de escribir. Alegrmonos porque
sabemos que os seus libros non
estarn xamais entre aqueles que
"simplemente vieron a enche-lo
oco da literatura! infantil en
galego". O ltimo que lle lin foi "A
cidade de Aldara" e decididamente
penso que se as nenas e nenos
deste pas non toman gusto pola
lectura con historias coma esta xa
poucas esperanzas hai.
Cnstame que estes tres libros
de Helena non gustaron soamente
xente mida. A razn quizais
estea en que efectivamente as sas
historias non se poden encorsetar
na chamada literatura de
divertimento para nenos. Son. non
cabe dbida. divertidos. cheos de
finsimo humor. pero mis que nada
so n interesantes polo que teen de
lectu ra ampla. aberta a tdalas
idades. Nos relatos de Helena Vi llar
Janeiro intersannos. ademais da
historia mesma sempre novidosa.
moitas outras causas. Por exemplo
a linguaxe. e non un icamente
porque sexa sempre moi elaborada.
O galego non pa ra esta autora s
vehcu lar. a mido tema
convertido en v indicacin. en
f idel idade lingua propia. en xogo.
Isa bel M ouriz Barja.
en aprendizaxe. No libro "Patapau"
non aforra a batalla lingstica. a
mensaxe cla ra: de renunciarmos
lingua non seremos ningun. Polo
xeral nos seus relatos hai
abundantes alusins a este tema
tentando sempre levar lector
reflexin sobre o conflicto
lingstico que padecemos.
Outro aspecto a salientar a
continua homenaxe que nos seus
escritos fai cultura popular o
mesmo que a abundancia de
referencias culturais enliadas nas
historias. Todo isto xunto coas
moitas implicacins e chamadas s
lectores sobre aspectos
diversos-ecoloxa. as relacins
persoais. etc .. - fai que estes libros
non tean unha nica e simple
lectura.
A preocupacin polo ensino. por
acadar un ha escala diferente
(aspecto xa tratado noutros libros
como "Viaxe a lila Redonda")
apa rece tamn nestes tres libros dos
que falamos. Nas ficcins fai
realidade ese ideal de escala
alternativa. A escala dos seus
cantos vai ser sempre festiva.
tolerante. Ser un lugar onde
aprender a vivir lonxe da rutina e a
monotona. En "Ero e o capitn
Creonte" D. Xacobe. o mestre.
quen de converte-las clases de
matemticas. antes aburridsimas.
en algo marabilloso gracias
pap iroflexia. A escala de "A cidade
de Alda ra" tan diverti da e mx ica
que mesmo os banzos "de madeira
perfumada" sonan a xeito de
xilfono sub ir e ba ixar por eles.
Neste li bro a La feta mestra ensina
CRTICA
149
 Xeometra . Pasa a noite exp li cando
os ci rcu las e as ci rcunfe rencias ou
"levaba de v iaxe s paxaros a
ve - los montes para ensinarlle-los
tringulos porque na sa v i la non
os haba. A esca la das gaivotas en
"Patapau" ser tamn modl ica.
Est adaptada s necesidades do
seu mundo. al! non se ensinan
causas int il es senn todo aqu ilo
que el as precisan para o seu v iv ir.
As gaivotas aprenden sobre todo
Xeografa aire libre en mapas
resistentes auga e tamn Zoo loxa
maria en interesa ntes lminas.
Esta esca la ideal que Helena
desea canta, por suposto. cun
profesorado de altura . As os
personaxes do profesor ou
profesora van ser eficaces.
comp rensivos, innovadores e
sobretodo capaces de recoece- los
seus erras se chega o caso. Porque
todo ten remed io se queremos e
eremos que a escala pode, e debe,
ser un luga r de aprendizaxe ben
distinto que hoxe .
A aventura o mesmo que a
fantasa son constantes nos tres
libros. A fantasla predomina en "A
cidade de Aldara". Al atopamos o
espello marabilloso que concede
xoguetes a nenas e nenas que se
comunican con el cun cd igo cheo
de maxia; invntase o tempo, o
teatro e maila moeda nobre; os
paxaros cantan os cantos
equ ivocados; frmase unha
orquestra con grilos. carricantas.
coruxas ... axudados polo cuco
compositor; hai formigas ourives
adicadas a facer xoias coas pebidas
150
das mazs, grilos fagot istas. gatos
poetas e co ru xas costu rei ras.
Elementos do xne ro fantst ico
hainos tamn en " Patapa u".
Gome rso. un nena moi
pequech io. aparece non se sabe
cmo anda que el sospe ita que o
trouxo o home das s douradas.
Gomerso apa rece nun nio de
pega. fa la como un piano e polo
tanto entendese perfectamente con
tdolos instrumentos mus icais . A
este menio tan pequeno senlle
por ba ixo dos ps unhas s
pequenias que o ax ud an moito e
coas mans modela homes cosque
fala na sa linguaxe de piano e s
que d vida. Patapau un ha
ga ivota mxica e sab ia que pon
ovos con sabo r a mel que
co nseguen devolve-la fa la s nenas
de Chuvis land ia.
Se "A cidade de Aldara" a
fantasa a cachn " Patapau" unha
historia marabillosa chea de
aventu ras que d iv irte e prende na
lectu ra. "Patapau" ten adema is
un ha ca racte r st ica moi importante,
leva s lectores a unha profunda
reflexin sobre a d ignidade, sob re a
neces id ade de se r un mesmo e non
nega rse. Patapa u non unha
gaivota co rrente. non s por te r
unha pata de pau senn po rq ue
sabia e discurre con moita lx ica .
Con Patapau . lago dunha chea de
peripec ias chegamos a
Chuvisland ia (Galicia), un lugar
idea l de non se r po r un problema
gravs im o: os nenas de
Chuvislanc ia son fonos. os
habitantes coidan que por mor
CRTICA
dunha estraa praga os nenas
deixaron de fa lar. pero o que
ocorreu foi que foron co ntax iados
palas ga ivotas . As gaivotas teen a
culpa porque troca ron a sa fa la
pala dos merlos (aprendrona
mesmo na escala en lugar de
aprende-la propia) e daquela
perde-la lin gua perderon tamn a
identid ade. Outro tanto lles
aconteceu s chuvislandeses e por
iso os seus menios se fundiron no
silencio. rexe itando a lingua allea.
f icaron calados ata que come ren
do ovo mxico da gaivota Patapau
recuperaron a lin gua propia.
Son moitas as causas que
chaman a atencin nos libros de
Helena Vi llar e os fan
inesquencibles. A ms ica e os mis
variados instrumentos mus icais
sempre estn presentes. A poesa,
as ad iv ias, os xogos de palabras
ensarllanse no relato; dos cantos
nacen cantos e cada aventura leva
a outra nova. Co real e o fantst ico.
s veces en contrapos icin outras
veces fund id os, crea Helena un has
historias coas que. ademais de
pasalo ns estupendamente
lndoas. ela vai facendo pas . ~
CONVERSANDO CON MALBARATE
("En Inventarios cntanse frag-
mentos de vida que por forza
pasan palas "historias" pero
1
tamn pala 'Historia'" .
O grupo de teatro de m uJieres
Malbarate nace a finais do ano
1986, por iniciativa de Rosa
lvarez, Mabel Ribera e Marisa
Soto, sen ningn plantexamento
feminista, guiadas pola necesidade
de levaren a cabo un proxecto
comn e faceren elas tres un teatro
independente, para as non teren
que quedar espera da eterna
chamada dun director que lles
viera ofrecer un papel
protagonista ou un dos consabidos
papeis secundarios que as mulleres
veen a cotio a representar. A
primeiros do ano 87 estrean o seu
primeiro espectculo Xogo de
damas, que comeza sendo dirixido
pola actriz e directora Dorotea
Brcena, pero a un mes dos ensaios
Dorotea nomeada directora do
Centro Dramtico Galego,
renunciando daquela direccin da
obra. O quedaren sen direccin elas
acordan en chamar a Eduardo
Alonso. Continan os ensaios con
dificultades porfalta de
infraestructura : carecen dun lugar
fixo para os ensaios, teen
problemas tcnicos, de
iluminacin ... Coa axuda doutros
grupos, reticentes nun primeiro
momento a que un grupo de
mu ll eres foran quen de levaren
adiante un proxecto serio de teatro,
fin prstanlle-la sa axuda e en
abril do ano 87 en Compostela
estrean Xogo de damas, con moi
C armen Rbade
boa acollida polo pblico e sobre
todo polo pblico feminino.
Rosa lvarez, un ha destas
actrices, talando do mundo interno
do teatro comenta: "N un principio
todo eran coidados e atencins por
parte dos compoentes dos
diferentes grupos de teatro, asi
como entre actores e actrices, pero
hoxe estase a dar un proceso de
estraa competividade entre os
grupos de teatro de mulleres e os
grupos de homes. O ideal seria que
homes e mulleres, nun clima
solidario, formasen grupos mixtos
de teatro nos que as mulleres como
outras membras mis puidensen
levar adiante iniciativas creativas
dentro do grupo pero o caso que a
realidade presntanos a grupos de
cinco homes e un ha soa muller, ou
catro homes e unha muller. Con
todo, ns pretendemos ser un ha
compaa aberta pois non queremos
limitarnos sempre s mesmas
membras por considerar que isto
empobrecedor; ns estamos abertas
a diferentes actores e actrices e a ser
dirixidas tamn por directores e
directoras".
Pero o certo que Malbarate.
quizais nunha demanda igualdade,
la se-lo primeiro grupo de mulleres
na historia do teatro galego. Axia
xurdiran outros coma a compaa
de Dorotea Brcena, Medusa, que
se estrea co espectculo Mullieribus
en outubro do ano 87, obra
interpretada pola propia Dorotea
xunto con nxela Garca Calvo .
Sguelle o grupo Teatro da
Salamntiga, que se estrea en
setembro do 88 coa obra rase unha
C RTICA
151
vez, interpretada por Elina Luaces,
Luisa Merelas y Amalia Gmez.
Despois o Teatro da LC1a, compaa
tamn de Dorotea Brcena que se
estrea coa obra Sigrid era s unha
boneca rota o 6 de setembro do
ano 89. obra interpretada por
Dorotea Brcena, Ma Xos Bauzas
e Carmen Castro. E por ltimo a
compaa de Margarita Fernndez
que se estrea coa obra A comedia
do miau neste ano 90, interpretada
por Margarita Fernndez mis unha
debutante actriz.
No teatro que todas estas
mulleres poen en escena falan as
mulleres das sas relacins
emotivas, das sas vivencias, dos
seus problemas, dos seus amores e
fracasos, das sas contradiccins.
Son esas mulleres que desaparecen
no anonimato baixo os mobles e a
cocia das sas casas. Falta quizais
que este teatro adquira un carcter
mis critico do vivir social das
mulleres porque as relacins de
hoxe das mulleres son tamn
intelectuais e polticas, xa que o
teatro debera reflexar ese grao de
relativa independencia que as
mulleres van acadando hora de
estarmos no mundo.
As mulleres de Malbarate
chegan teatro inducidas polas
sas inquedanzas culturais. Rosa
lvarez comenta que os seus
prime iros contactos co teatro foron
a travs da organizacin das
M ostras de Teatro de Rivadavia.
Con respecto interpretacin,
lembra con especial tenrura as
primeiras cincocentas pesetas que
lle pagaron por facer de extra
 nunha pelcula cuns zapatos do
nmero 39. cando ela calza o 41 e
lmbrase de Artello. onde tantas
veces selle plantexou a dbida de
se sera quen de facer teatro. e
and a hoxe. de cando en vez
-confesa-lle pasa esta db ida
poi a mente. Pero isto algo que el a
debe desbotar.
Mabel Ribera foi traballadora de
Astano e vez estudiante de
filoloxa inglesa na facultade de
Santiago. Daquela partic ipaba na
seccin cultural dos traballadores
de Asta no . Al se formou o grupo
de teatro de afeccionados Tagallo e
estes foron os seus prime iros pasos
no teatro. Lembra
(desdramat izando o momento) o
nerviosismo do seu primeiro papel
que era un ha voz en off por detrs
das mamparas escenogrficas e
lembra tamn como despois de
varias xiras lle deron unha
sustitucin no mesmo espectculo.
No ano 84 crase o Centro
Dramtico Galego, dirixido por
Eduardo Alonso. Entre os
proxectos que o C.D.G . leva a cabo
est a obra Agasallo de sombras
dirixida por Roberto Vidal. Este
d irecto r chama a Mabel Ribera para
representa r un dos papeis desta
obra. Neste intre plantxaselle a
dbida de exercer como f illoga ou
seguir no teatro como profesional .
fin decidiuse polo teatro .
Marisa Soto non puido asistir a
esta conversa por ter que
desprazarse a Madrid da seguinte
da estrea da segu na a obra de
Malbarate Inventarios. a facer un
CRTICA
152
curso con Stranberg. Marisa. a
eterna aprendiz. pero aprend iz con
maisculas. a independente dentro
do teatro independente. amis
ntegra dentro do teatro
in st itu cional. amis ant iga do
teatro galego e mesmo tempo a
mis actual; a actriz dos grandes
papeis e de insignificantes papeis
pero f in un ha excelente actriz e
unha grande namorada da sa
profesin. Vaia para ela esta
pequena e merecida homenaxe.
Preguntarlles a estas actrices
cales foron para el as as obras mis
significativas para m in un ha
pregunta abrigada porque parece
que cada obra delas. a parte de
sign ifi car un avance profesional.
sign ifica tamn un ha evolucin
persoal.
Rosa lva rez non descarta o
mis mnimo papel da sa vida e
agradece a sublia que eu nomee e
recorde a aqueles directores que lle
deron un papel. por moi pequeno
que este fose. tanto
cinematogrfico coma teatral. pero
non o vou facer. porque seguro que
esqueceu mencionar a algn e ela
sentirao. Lemb ra con especia l
afecto os anos de Arte ll o. a obra
Vovzeck. espectculo do Centro
Dramtico Ga lego e a partir deste
momento cando ela decide aposta r
polo teatro.
Para Mabel Ribera actuar en
Tagallo era un xogo. Co paso do
tempo este xogo vai convertndose
en alg o moito m is serio e decide
pois entrega rse e embarcarse, un ha
vez chegada Centro Dramtico
 Galego. nesta profesin do teatro.
Mabel a Malbarate e s sas obras
si lles ten un ha debilidade especial
porque aqu tivo que dar e entregar
moito mis de si mesma porque.
fin , este o proxecto slido delas
tres.
Estas mulleres non dan chegado
a ver un plantexame nto global do
espectculo coma para chegar a
dirixilo. Ouizais sexa que elas non
son tan o usadas como algns
actores ou directores masculinos
que. con menos experiencia . se
lanzan proxecto de dirixir un ha
obra. A elas intersalles a direccin
porque saben que para consegu ir
uns bos resultados na
interpretacin preci so saber de
direccin. de tcnicas. de
continuidade narrativa ... para as
poder ver desde fra e lago
api icalo. dentro do escena rio . s
sas personaxes. pero nunca por
un afn organizativo. Rosa lvarez
comenta a este respe cto : "O teatro
non diferente do resto da
sociedade. e polo tanto ten os
mesmos compoentes. anda hoxe
a educacin predispn home para
organizar e mandar e muller para
obedecer".
A elecc in de personaxes
femininas que falan desde o seu
interior clara. Estas actrices din :
"Preferimos un espectculo de
mulleres que fa len desde si mesmas
e non de mulleres abandeiradas.
porque estas ltimas son un ha
minora . Ns pertencemos a un ha
xeracin ande a causa feminista foi
moi forte e polo tanto temas mis
en comn coa xeracin dos
setenta-oitenta que coas novas
xeracins. A travs do naso teatro
ns queremos contar vidas de
mulleres pero iso non significa
estarmos en contra dos homes
porque tamn a eles lles queremos
contar estas vivencias e que eles se
sintan implicados" .
Recoecen estas actrices a
escasez de textos teatrais pensados
para mulleres as como saben
tamn que os poucos que hai estn
escritos por autores masculinos.
Ouizais saiban tamn -anda que
non o manifestaron- que moitos
dos autores falsean. manipulan.
ocultan ou negan en moitos casos
muller por iso faltan textos nos que
as mulleres tean independencia
nas sas opinins. nas sas accins
e na vida en xe ral as coma mulleres
que traspasen o seu mundo interior
ou domstico para incidir no
mundo cultural e social. A visin
que eles ofrecen das mulleres
agacha. baixo uns falsos
estereotipos. unha imaxe
deformada da muller. Por iso a
temtica das sas obras se presenta
baixo a dicotoma do ben e do mal:
nai 1 prost ituta. matrimonio 1 sexo.
f idelidade 1 infedelidade. santa 1
vampiresa e de a que sexa moi
comn tamn entre os autores de
teatro xogar co carpo feminino.
presentndoo como un obxecto. Eu
case dira respecto que parece
que a escasa e pobre imaxinac in
masculina non pode expresa-los
seus impulsos artsticos se non a
base de utiliza - lo carpo das
mulleres.
CRTICA
153
"No caso da ltima obra nosa
-comentan- quizais os textos de
Inventarios sexan mis fieis
cuestin feminina xa que esta
partiu de entrevistas realizadas a
mulleres nos anos 1940-45 e non
dunha historia inventada".
pregunta de por que o texto
de Inventarios-pregunta que se
fi xo referencia durante toda a
conversa- responden que foi un ha
proposta de Fernanda Lapa ,
directora do espectculo. "Ns
contactamos con esta directora
para que nos dirixira. Fxonos varias
pro postas e final decid monos por
este texto. quizais tamn por ser un
trabal lo de interpretacin e sobre
todo por crer que interesara
pblico".
Eu du lle-la noraboa a todas
estas mulleres que deciden
asociarse para faceren elas un
teatro a todas luces con calidade.
Gustarame ta mn que as sas
visins sobre a muller non estivesen
mediatizadas pola visin
masculina; que fixesen un teatro
que falase desde ns mesmas e
desde a nosa propia perspectiva.
que desen coa nosa propia
linguaxe e que axudasen a buscar e
a recupera - lanosa identidade e a
construr e reface-la historia das
mulleres.
1 Nota collida do folleto de presen ta-
cin da obra.
ESCRITO POR MULLERES
lO LANDA ALDREI. A palavra no
ar. Pontevedra- Braga. 1990.
MARI LAR ALEIXANDRE. O
rescate do peneireiro. Vigo.
1990.
SARA ALONSO PI M ENTE L.
traduccin de Otto un
rinoceronte de Ole Lund
Kirkegaard. Mad rid . 1989 .
Ma. CARMEN ARES VZOUEZ.
traduccin de Puntio e Antn
de Erich Kastner. Madrid. 1990.
XELA AR lAS. Tigres coma cabal os.
Vigo. 1990.
M 9 . LU ISA LVAREZ
SANTAMARINA. traduccin de
O pequeno Nicols de Semp 1
Goscinny, Madrid. 1989.
-. As mulleres galegas. revista
Andaina. n' . 20. marzo. 1990.
CARMEN BLANCO. edicin. en
colaboracin con Claudia
Rodrguez Fer. de Os eidos de
Uxo Novoneyra. Vigo. 1990.
CONCHA BLANCO.
Andrmenas?. Madrid. 1989.
- . O naso Pepe. Sada. A Corua.
1989.
Ma. DOLORES CABRERA.
traduccin de A cada de Albert
Camus. Vigo. 1989 .
PAULA CARBALLEIRA CABANA.
A percura. Pontevedra. 1990.
BEATRIZ El ROA e CONCEPCION
MOU RE. edicin de Fardel de
exiliado. Na brtema.
Sant- Iago. de Luis Seoane.
Vigo . 1989.
- . edicin de As cicatrices. A maior
abondamento de Luis Seoane.
Vigo. 1990.
Carme Bl anco
154
MARA GARCiA Y EZ. O sapo V ICTOR IA A RUIZ DE OJEDA.
crisapo, Pontevedra. 1 990 . edicin de O catecismo do
la brego e outras prosas de
SILVIA GASPAR. trad ucc in de
Valentn Lamas Carvajal. Vigo.
Cristo parou en boli, V igo.
1990.
1990
SECR ETARA DA MUL LER-
ARAC ELI HERRERO FIGUEROA.
-CXT G. Trabal/adoras, Vigo.
O teatro en Fingoi, Cadernos da
1990.
Escala Dramtica Galega. n' .
82. ma rzo. 1990. VAR IAS A UTORAS. Cantos
erticos/ Eias, Vigo. 1990.
MARGARITA LEDO ANO ION.
Porta blindada. V igo. 1990.
MAR LUNARES GARCA. Os
mauros no imaxinario popular
galego, Santiago de
Compostela. 1990 .
LOU RO ES MACEI RAS. O torque
de ouro. Santiago de
Compostela . 1989 .
MARA MAR IO CAROU. Verba
que comenza. No ia. 1990.
MARGARITA NEIRA LOPEZ e
BLANCA-ANA ROIG
RECHOU. traduccin de
Rosala de Castro e a sa obra
literaria de Claude Henri
Poullain. Vigo. 1989.
MARA CAM INO NOIA. ed icin de Rectificacin:
Nveda de Francisca Herrera No nmero 6 da FESTA DA
Ga rrido. Vigo. 1 990 . PALABRA SILENCIADA omitiuse
LUZ POZO GARZA. A bordo de inadvertidamente o nome da
"Barco sin luces" ou o mundo trad uctora do traba llo de Julie
Vand ivere "Rebelin textual : a
potico de Lus Pimentel,
revolucin feminista en' Los Pazos
Barcelona. 1 990.
de U/loa"' que Mara Pilar J.
EST H ER RODRGUEZ LOSADA. A
Ale ixandre.
poca da 11 Repblica vista por
Carlos Maside, Sant iago de Un ha confusin. que
lamentamos. f ixo aparece r como
Compostela . 1990.
autora da PO RTADA dese mesmo
BLANCA-ANA RO IG RECHOU.
nmero a Xulia. cando en realidade
traduccin de Cipi de Mario
Marta Outeirio.
Lodi. Madrid. 1990.
CRTICA
Chus Pato
Aqu un prtico sobre da montaa. aqu estou eu.
fortemente asida a un ha columna.
Aqu un ha muller canta. salmodia o seu destino
esta muller danza. agarra coas sas mns un cochio de
beb
fala. di :
-speto ven el e comeza a facer ll eme cruces
cruces na caveira
cruces na frente
cruces na barriga.
Aqu un prtico de prata
aqu o prtico sobre dun abismo.
Un ha muller danza. salmodia o seu destino: mira como
chora o neno
mira como chora o neno
mira como chora o neno.
Ela sitase na beira dun camio. a paisaxe est presidida
por un volcn, no seu outro extremo: aves.
Ela est envolta nunha nube. coma si dicir paixn fora
dicir
cohabitacin escura . vscera que se neces ita luz. Palabra.
Dende o volcn apenas se divisa esta figura. (un len
adormece nos seus xionllos) . Nube.
CREAC I N
A gaiola non ten mobles. un ha estructura aberta
rguendose como de luz nalgn lugar dos pramos
a luz a dun empardecer plumbeo. chuviento . No ar
resprase humidade. debido a esta luz polo que os
habitantes da gaiola poden d istinguir a estructura de
aram ios na que viven encerrados
o espacio entre aramio e aramio como un grande oco.
calquera dos habitantes desta gaiola podera entrar ou
sar cara exterior. polo der:nis a entrada permanece
aberta. continuam ente
os aramios estn constituidos dun material tal que estes
habitantes en das de moita luz quedan pechados coma
se dun circo de estrelas se tratara. a luz ata tal extremo
cegadora que estes materiais ou aramios pchanse
entorno a eles coma nun crculo de espellos
eren entn os seus habitantes que a gaiola deixa de existir
ou se inmateriali za.
Dime. que significa que v iva aqu pechada. sentada sobre
deste cubculo de pedra. as mns planas sobre do ventre
plano. mirando cara un punto fixo nos aram ios. mirando
como que a gaiola (estructura aberta) evoluciona.
cegndome nesta luz coma de espadas?
Como bicar agora estes beizos inflamados
este rostro en chamas. coagulado?
Para un deus todo fermoso e bon e xusto
os humns. en troques. teen o un por xusto. outro por
inxusto.
155
Ana Roman

ESTAMOS NO AR. SINTONIZA VOSTEDE A cias salgadas de prestixio nun tempo do que nin ela se
RADIO salva.
(DISCO "ANDR EAS VOL LENWEIDER " CARA B.
CORTE 2)
(D ISCO "ENYA". CARA A. CORTE 2)
LOCUTOR A 1 A voz estud ia rexistros. a voz emocio-
LOCUTORA 1 A voz que nace na sombra imaxina nase solida ri a e crea con menos de mil palabras a imaxe
pases estraos en cada casa e nel es procu ra o sinal que precisa que a algun sa lve .
desvele o misterio de acompaar ta ntas soedades.
(SOB E MS ICA)
(SOBE MSICA)
LOCUTORA 1 A voz anda s veces a enche r de tonos
LOCUTORA 1 A voz po nll e tempo un nome que
as ca renc ias e na reproducc in de falsos dogmas nada
axia se perde. coma todo o que a voz idea. po is a sa cambia.
vocacin a nada que queda trala palabra arti culada.
Coa constancia do que se sabe efm ero a voz persegue (SOB E MS ICA)
no silencio a complic idade da auga. LOCUTOR A 1 Nun plpito de rostros annimos s
(DISCO "MARK KNOFFLER". CARA B. CORTE 1) veces tamn a voz se engola na ignorancia.
LOCUTORA 1 Na inutilidade do xesto a voz anda (D IS CO " LALO RODRGUEZ. TE MA: "DEV.ORAM E
OTRA V EZ").
cada da tdolos camios posibles. xa por outros trans i-
tados. para chegar precisa s ca rp os dun pas mutilado.
(SOBE MS ICA)
LO CUTORA 1 A voz vistese suave ou arrin ca en agu-
IJas que destecen disfraces ou estala en ve rosmil es ga r-
galladas ou cbrese de luz pa ra desdramatizar as horas.
po r que s veces a voz cnsase de si mesma na grav id ade
dun tono que se sabe aire.
(DISCO "C ITAN lA". CARA R. CORTE 2)
LOCUTORA 1 A voz vive nun mundo prctico. Que
far el a soando tdolos das im axes?
(SOBE MSICA)
LOCUTORA 1 A voz agc hase. provoca. xoga a ser
ro. e no vagar do sulco ensa ia as variacins dunha men-
saxe en fervenza ou en so lemne este iro ou en improvisa-
do regato que bae as ill as fux indo sempre das puchar-
casque a ameazan.
(D ISCO "MILLADOIRO". CARA B. CORTE 1)
LOCUTORA 1 Con suxerintes palabras achgase a
voz maxia para descubrir os mundos mis secretos que
habitan nas marxes.
(SOBE MSICA)
LOCUTORA 1 A voz buscando verdades traca aspa-
labras en pautas. convrtese en voitre procurando primi-
FOTOCE LI NA

C R E A C N
156
Ana Roman

Demorarse un momento
na contemplacin dos dedos.
escoller os ollas mis amados
e iniciar o camio desde a unlla
ata o cume do abandono
Ese foi o nico retorno
que esq ueceu U 1ises.

En novela r pensamentos nos aneis.

perder os ollas nas montaas.
aniar no silencio tan temido
e tecer esperanzas no zagun .
Ese foi o nico erro
que esqueceu Penlope.

Saba que nunca seran os mesmos

os tecidos que os dedos facan no tempo.
e levemente a ana in ando na noite
os fas de longusimos r os de ausencia
que desbordaban nas meixelas.

Saba que nunca m is tera nos labres

novas estrelas coas que ganduxar as teas.
mortallas de reproche no seu colo.

E pois partos non haba ande recobrar os be ixos

xa lle medraran nas mans
as ltimas mareas.

FOTO CELINA

C R E A C N
157
Luisa Castro
O FERVELLISCO DE MADR ID
Se queredes que vos conte o mal que se pasa de
chica de anuncio ou de reporter en mini, ides listas.
Cando cheguei a Madrid, a mia primeira ed itora era
unha mul ler. Acababa de montar unha pequena editoria l
nos baixos dun ed ific io cheo de psicana listas arxentinos
e guionistas cubanos. O ascensor ula a home. como
ulfan antes os homes. a ascensor de barrio. E Maite. a
ed itora, enrugaba o nariz cada vez que calcabamos
baixo. e preferfa ir pola escalei ra. Para min, que era unha
novidade o edificio e os cubanos e aquel cheiro de cintas
de vfdeo e de papel continuo. tia m is interese baixar no
ascensor. As que, Maite a pata e eu na maquinia. che-
gabamos xuntas porta da editorial. abrimo-la pecha-
dura e poamonos noso: comer ga lletas crackets e pe-
garlle ordenador. aquel maltito ordenador que Maite
acabou por revender cando as cousas empeza ron a ser
moi costa arriba .
Agora que xa pasou un tempo e daquela pequena
editorial non quedan mis cs fondos acumu lados dos
nosos fondsimos libros de poemas, non sei ben se a
culpa foi das miga ll as das gall etas espa rexidas polos ori-
xinais ou das cantas millonarias das boutiques que Maite
pasaba departamento de correos da edito ri al. Tanto
ten. Maite. aquilo acabou porque era duro e arriscado, e
ti branda e marabi ll osa. coma os bisco itos que zampaba-
mas cando chegaban as contas.
Pola ra segues sendo a muller m is guapa de todo
Madrid, con aquel es traxes estravagantes e carsimos que
nos arruinaron. e aquel ascensor, a ltima vez que montei
nel para largrmonos, calcando arriba e abaixo coma na
Ra do Percebe para burlar s acredores. ula aque la
ma a muller duchada. e a estrada tamn. e as tendas de
discos. e as redaccins dos peridicos por onde nos re-
partimos buscando traballo. lso o que importa. Non
teas mgoa dos traxes. Serviron para algo.
Porque despois da editori al. houbo que meterse a
facer entrevistas e a que chas f ixeran. houbo que aguan-
CREACION
158
tar moitas citas e moitos desenganos. pero xa tiamos
andado o noso e po imonos guapas. -eu cos teus
pantalns que sempre me vian grandes-. e era mis
doado aguantar as babas e a mediocridade.
Por enriba de todo aquilo im pase o cheiro de vinte
perfumes. un por riba doutro. para que non se nos vise a
carta tras da manga e para que as regras do xogo estive-
ran claras desde o princip io: ti. eu. tdalas tas que repa-
saban Madrid da e noite caza dalgo grande. un libro.
un contrato. unha proba en televisin. como tolas subin-
do e baixando ascensores coa vida e os proxectos mis
irrealizables baixo o brazo. Alguns cumprronse. outros
anda non. Pero a vida empezou a ser divertida e os as-
censores en Madrid agora olen muller. iso o que im-
porta.
Tamn estaba al Amparo. e Marieta. Amparo quera
ser galerista. pero. por moito que se paseara po las ex-
posicins. falando de Matisse e de Marieta. gustballe
mis servir copas no Universal, conversar ata a maa
con period istas e managers. convencelos do seu olfato
infa lib le para a arte. Si que o t ia. porque a Marieta.
que levaba xa cinco anos en Madrid, converteuna ela
en pi ntora e non os tipos aqueles que se quedaban ata
as cinco pegados ba rra do Universal. envelenndose
placidamente co garrafn que Amparo empezou a sacar
de debaixo do mostrador cando se deu conta de que.
nin tratndoos ben. aqueles maricns an soltar prenda.
E moitos afogaron al, no garrafn de Amparo. e
Marieta pintou as buceadoras m is incribles que nunca
vin. nin en Foz nin nas Baleares. que era de onde via
el a.
Claro que hai que mergullarse polas profundidades e
t ropeza r nos arrecifes dunha cidade sen porto e sen
praias para pintar buceadoras coma as de Marieta. mulle-
res con baadores de color. con gorros de bao en forma
de congrexo. avanzando entre as aguas s veces claras.
s veces turbias. de Madrid.

E Merche. que era de Madrid de toda a vida. pero que
tivo que armarse de chupa de coiro e de casco antibalas
para abrise camio na xungla de periodistas free-lance
para facerse escoitar. Porque Merche quera ser cantante.
Faino. Alegrounos moitas noites nos miniconcertos dos
bares. e non importa. Merche. que non chegaras s cotas
de xito de Madona. Ela non che gaa en ritmo. a ta
melena cun tinte novo cada noite de sbado. anda pasea
as axencias de toda a cidade. Algn da se decatarn de
que as tas letras son mis excitantes. E querern recu-
perarte. que lles escribas cancins s grandes. Pero o ben
que o pasamos neste baile de mscaras. non nolo quita
ningun. Merche. Marieta. Maite. Algn da. cando as
causas vaian mellar e nos lembremos disto. habemos de
botar de menos unha escaleira de incendios. para fux ir
dos ascensores e as escaleiras de todo Madrid atiborra-
dos de saas e ansiedades.
159
Ana Casti e ira
ALI CIA ES PELLOS E PALABRAS
Sixilosa. Alicia abre as portas do espello
e dentro. infantil debuxa bocetos de palabras.
Vencido. profanado. o cristal esnaquiza ncar de mil
sonidos
e as faias da tarde sangran d mentiras e ca lan.
Alicia parsimoniosa xunta con indolencia cada peza.
acopla sonidos esquecendo -obvio- case sempre
consoantes.
Sen consoantes recompn. paciente. tdalas pa labras.
O espello engurrado do esforzo de nacer
devolve obvia mente equvoco as primeiras imaxes.
Alicia rompe os lazos azuis do seu vestido de diario
perde propositadamente o chapeu da escala.
sobe con desgana as escale iras do cuarto.
Alicia darme. saa Alicia xa non tala;
encorvada fl irtea ante o espell o eng urrado
e recomeza o xogo. estpido rompecabezas;
as palabras acoden dciles sa man branca de nena sen
tala
e porfi n sente. rebelde. sufic iente. satisfeita
a loita do verbo. cpula atroz na sa carne.
Ana Castieira
T EM PO DE SILEN CIO
t tempo de sil encio cando o verbo naufrax ia
no mar que foi inmenso de palabra:
as frases que escribo son ve ll as e mimosas
e falan de seu no rictus dos be izas.
e arrancan hoxe a luz dos cri sta is
e berran. percorren a casa. fenden as portas
clama ndo insumisas. en xtase ascenden libe radas .
Un branco flo de lio dou en penetra rme
e ancorou no cerne das sombras
que en m in dormen e soan e ca lan.
Vexo un ha se rpea nacer do branco lio.
viscosa. segu ra zigzaguea e tupe a cava da pa labra.
En arcos minsculos grava o seu movemento
arredor do in certo corazn que asfixia. para. cae .
Eu son a serpe. amazona de ira.
sempre buscando tesauros. vellas reliquias noutrora.
Eu atallo crue l e soberbia a gruta dos silenc ios.
rescato palabras desfeitas entre os dedos
e toco area, sa l. auga que todo o transforma.
Agora xa tempo de xestos.
xestos de homes que esq ueceron a pa labra .
que ante clau suraron o rictus mx ico dos beizos
que esqueceron a festa do adxectivo no ve rbo :
tempo de home-muller que todo o seorea.
xestos de morte nas mans caladas. imprecisas. in ertes.
160
OLLANDO " O XA RDN DAS DELICIAS "
El a imax in a que sob re tda las ca usas
o ceo non prec isa da palabra para ser
azu l
intenso
infi nito
Xace n graves ante Deus
o home e a muller no Paraso:
ani ma is fantst icos poboan os lagos
e as solitarias criaturas percorren
os campos vizosos. os cumios non profanados.
Ante Deus Adn hom e sentado,
recibindo do alto Seo r poderoso mandato:
aque l que prime iro o crea ra
co ncedeull e gracioso don para que as.
e sa dereita agradecido descansase.
e consegu id a a harmona entre os se res creados.
s Eva. muller. pende obed iente do sagrado brazo.
Amargos saas brotan dos seus o llas
mais Eva tmi da cara ate rra di ri xe a mirada
vencida pa la todopoderosa voz de Adn macho.
Pura Vzquez

ESPREITA O LABERINTO DA NOITE

Espreita o esmacelado son que ven de lonxe Un laberinto de noite afonda. rolda
e trai dbidas e cansancios que azanean al. por as escu ra s e mstas cibdades.
Ve rbas que asemellan anduri as perdidas Nn a brtema. non o fume
nun mundo tristeiro baixo un ha choiva de pranto. das contam inacins
esto que cega as verbas
Espreita ... Espre ita ... Cecis ternos que ir a navegar e seca os ag romos.
e sortear o ro da noite coa lampada da espranza. Non ista meirande tristura da ta rdi a
e buscar os felices cmaros da primaveira onde vagan os pensamentos.
onde un neno sorr senllei ro ao seu barquio. onde marren os itinerarios.
a unha paxa ria de papel. besbellizo. e eternizase a pena infinda.
Por as sombras berran os avutres cotidins
Espreita. axexa ... O corazn da rosa latexa. canta. e fuxen medorentos ou sonmbulos.
O moucho c idase rei das tebras e tamn canta. 1a vid a un vado sin luz. unha illa
e o coitelo do vento leva unha fogaxe speta desleixada. un ha morea de po
que abata as torgas e rube at os cumios da montaa. e de queimadas volvoretas .
Un cosmos frotando no oucano.
Espreita os lmites da resistencia dos homes. Unha anguria apousada
dos internos das guerras. as brasfemias arrepiantes. nunha soedade de sculos.
Ou ero fa lar e a voz esvrame en laio.
as mortaxas. o aldraxe. a morte das espranzas. en ancho correr desbravado.
a longa anguria. a cub iza. a inxusticia. o crime. e vaise. de coto buscando
mapoulas e codesos
Vive axexante. vixfa. vixa por as col meas da incertidume. por un laurido hourizonte de grac ia.
do aborrecemento e do medo na mesma pon la.
Cata a sospeita e vstelle cadeas orguleza.
e ofrece o pan nidio do amo r e da led icia .

CREAC I N
161
ISTE PXA RO TM ERO

Un ha soedade ania
mia veira.
Est nos rb res. Na rachada
ponla da eternidade tremeluce.
un ha fo ll a cativa coma un ha bgoa
que quixera ser mar i so io bgoa.
Que quixera se r mar
con vele iros e mastros.
con es lreli as e gue ivotas.
lste pxaro tme ro
podeandarporofondo
das pucharcas e dos ros.
ou enxuga r o pranto
nunha tarde de cho iva.
Est roldando
na raiola do sol.
ou na fro l do luar
apo usentada.
Ouer voar.
i unha celme volvoreta.
Est acachada nos meus brazos
pero non pesa. Deixdea .
mansa e triste .
unha levin criatura de led icia
nun viaxe sin f in por os solpo res .
Nos meus osos est. fonda. afih cada.
un balbordo de imv il maresa
enchndome os vados e os silenc ios.

FOl O XcXE

162
lso ld a Santi ago

A NXO DE VID RO

Decorres e bicdesvos, billete e ti .

beira da terra prometida ,
casas de seda orballada e altos valos
que tapan a aliada paradiso.
Pasas
co enxoval de noiva mil veces estreado ,
co bolso e tacn apercibidos,
coas medias e as trasveladas ligas;
tradeando murallas cos teus ollas de tralla ,
pasas, co teu langa traxe de aprendices .
Es
a estacin que ve pasar os trens,
o clima ande podrece o froito.
branco de raa e dedo de vecia .
Al, ande descarga o buque porto condenado,
manexas s marios.
Es un anxo de vidro e de cinzas .
Mentres bebes a sede con langa cerimonia.
sin tempo de curarte a chaga en carne viva,
os dourados pezns como centros luares
desafan s lnguas.
Es un himno. es un rito.
Corres
de sombra en sombra fu xindo os perfs.
amoreando as posesins mis bbedas.
surcando o carpo da cidade como un escuro sumideiro
onde xace a miseria que cobixas.
Uie! hai un soldado, un desertor,
un certo cheira a seme espallado,
un verme que rexurd ir vida;
hai un ha noite que auscultar/le o ritmo.
E hai un deixarse xirar como con gana
nun acto con forma i estructura
de amor seco, respiratorio. entre osos nus
e sabia ciencia de pel arrepiada.
Oeitada carn do dieiro,
longamente tendida
como aquel que agora di: tarde,
va /taremos a vernos .... e cae
vergooso b illete na almofada
que colecc iona che iros e cabelos;
e contdesvos comns pegadas i enrugas;
col/idos os dous de tantas mans.
de tantas desprendidos;
louvados nun altar de pouca dura .
E vai pasando a noite con cortiza e carapucha.
1 posible
que nos das de folganza dos carpos
se che suba o sangue s menias
e un lvedo gmito emerxa da ta boca,
e aquiles soos
mantidos con bgoas e vio mal bebido
entre fumes, mexos. sangues menstruales,
forxados calor dunha colilla .
durmen. maltreitos e lambidos,
na escotadura fonda do teu peito,
baixo un par de acolledoras pombas temas .
As. encadeada farola da no ite,
cando abdican os ltimos desexos,
agardas aurora que che poa
un ha folla de menta entre os dentes.
Todo comenzou fai moito tempo.
cando na cidade voaba un corvo
e un anxo pasaba
con un sabor afame entre os be izas.

CREACIN
163
RQUIEM POR UN SOO TRAS DA MURALLA

Cando descubriron que che amaba. coecn o odio. Son

Tiven que agacha rm e baixo dos pupitres. a eterna esmole ira da man tend id a
as mestras non me queran nas sa s saias. s portas do teu templo amurallado.
Ouixe ron lapida rme. tap iarm e os oll os e a li ngua; i eu sin esq ueiras
acordaron botar os meus membros s cans i eu sin catapu lta s
pero logo pensrono mellor: empregaran cal viva agardando.
para evitar contax ios. teras que gu in darme unhas moedas.
Cando acendfn unha ve la 6 amparo dun soo. ofrece rm e un ha pluma das tuas s.
mandronme o vento; f ranqu earme a entrada desa estancia
i encirraron treboadas cando de estamp ia s construn que su poo
un ha cabana. a cua rta dimens in do imposible.
Pero todo foi intil . sobo r da escu ra co nciencia do E mentres
ve rdug o. mendigando
eu segua incesamente gotexando. cun cram or de sculos
M is ta rd e prantei un ha rbo re no mesmo centro do meu arredo r da tu a ro cha-sa ia.
ventre. bi ca ndo moedas inv isibles.
tendinme su a somb ra para ve rm e dar froito bebendo cada da
e acadei aterra prometida. das catro estacins do te u alento.
Entn. (fago s cardos testemuas). E non quero crer
gu ind ronme flores de moitas cores e arrecendos. o teu corazn de ade lfa
nomeronme deusa. nin qu e un boutre an ia ra
erixronme estatuas e rec ibn ofrendas de incensa ri os. baixo o teu peito esquerdo
Despois de unxirme. afastaron de m in tdalas aves. nin que eses ollos
Funme perdendo en las non perderan en min unha ollada
e coecn a dor coma un pranto de nube. nin que ...
Cando esquecn o teu nome. comenzaron a amarme. que estupidez segu ir eiqu elucubrando.
A lgn da
co llerei o meu coto nos brazos
e durmireime eterna mente
baixo o prtico a tu a gloria.

164
Margot Ch amo rro

CECAIS HAXA QUE SER MULLER

Un da un menio Eu quero ser nena.

que co l me atopei e despois ser muller.
por mirar que dica Bonita resposta
eu lle perguntei: -nun pronto pensei-
Qu che gustara. mais logo me dixen:
qu querrias ser Non se i... non se i...
galo o u gal ia? tan pequechia ...
Xess. que muller!! Que pode saber?
que cousas pergunta. Na resposta haba
galo quero ser moita timidez
pois galia medrica i a nena. pequena.
enxamais eu serei! mis cativa a miri.
Pois t te presines. No mundo as gal ias
gal io pedrs. que non teen poder
ainda non sabes i a super ratona
do mundo. o revs. qu pode facer
i o mando do galo para sa ires do escuro
xa soas con ter ... e brincar no papel.
Que risa. que mgoa. Mis cecais a iste mundo
os menios me dan. boa conta lle ten
tan pequerrechios cas nenas. remedo
e tan molderados xa van! de ratos e galos.
Un ha nena e un neno non soen con ser
vieronme a ver. e consigan facer real idade
lembrime do conto o seres MULLER! ...
e me dixen: !tal vez ...
distinta res posta
ista vez eu terei.
Nin idea tian
de galo ou galia
mais o neno dixo
- botado padiante-
co Super Ratn
il seria instante.
Que risa. que mgoa.
os menios me dan
tan pequerrechios
e que molderados xa van !
E t, mia raia.
que queres t ser?
-
e R E A e 1 N
165
Carmen Carballude

O CASA MENTO DO RAPOSO

Na cova da cima do monte entn, para a semana.

latrican o raposo maila raposa ; o prim eiro da que vea b.
eu non sei qu pasa.
pero dende hai algn tempo M ira t i o que argallaban
vxoos talar a mido estes raposios do diao!
e estn moi ata retados Resulta que queren casa ...
Vaia. vaia!
Se mo permitidas De speto escomenza a orballar
imos escoita - lo que dn : unha chuv isquia mida
coma se se sementaran pinguias
- Pois ternos que apurar; que voan coa brisa.
eu non quero que acabe o ano e o sol mete os seus raios
sen ter compaa. por entre a choiva .
Na outra cova estaremos ben; Chovisca e ra ia o sol.
mis grande ca sta Qu ben!
e est mis agachada; Este o momento
asl. cando vean os cazadores, en que casa n os rapos os;
os nosos fil li os estarn protexidos. por f in hoxe a raposa
dille que s raposo;
- Parceme que nos precipitamos e o raposo , de garabata,
e a mia nai tamn opina que. fa i sa raposa.
para ser tan nova.
deba agardar outro pouco
siquera ata o ano.

-As nais todas dn o mesmo.

pero eu coido que
pa ra a semana que entra.
se se axeita o tempo.
podamos celebra- la c irim on ia.
Anda. mia raposia,
nontefugasderogar
eu qurote moito
e ternos que xuntarnos;
menos hora brese a caza
e pllanos ss;
polo menos. de casados.
n protexer a outro.
-Sem pre consegues de min o que queres.
- lso quer dicir que s:

e R E A e 1 N
166
NDICE
O poder dos medios de comunicacin. Mara Xos
Oueizn 3
A muller suxeito e obxecto da informacin
radiotelevisiva. Rosa Franquet Galvot 4
A muller e a televisin. Eva Veiga 15
Muller e informacin na TVG . Ana Espsito Valle. 19
A muller na televisin leningradense. Elena Zernova 21
Norma e estandarizacin. anlise da televisin galega.
Mara Camino Noia Campos 23
Rapazas. rapaces e televisin . Sabela Alvarez Nez 29
Prensa para mulleres ou o discurso do privad o. Feminari
Departemnt Periodisme CC. II. 33
Mulleres nas historias da foto. Margarita Ledo Andin 41
Foto verdade. Margarita Ledo And in 44
A muller no xornal ismo deportivo. Mara Xess
Fernndez 45
A discriminacin. tamen nos xorna is. Avel ina Barreiro 46
Muller e xornalista. un ha rea lidade sen clichs. Concha
Pino 49
Mulleres xornal istas: un trnsito arredor do cuarto poder.
Isabel A. Lorenzo 51
lmaxe de muller. Margarita Ledo Andin 54
De Hola! a Vague. Juana Gallego 55
Radio pblica e radio privada: diferencias e similitudes.
Amelia Garca e Mari Pereira 63
Ser muller na radio. Begoa Caamao 64
Para quen fa lamas. Cristina Lombao 67
A primeira vez. Victoria Rodrguez 68
Un ha lectura da publicidade. Mara Antonia Moz
Mella 69
A mullervctima da publ icidade. Carmen Ares 75
A muller anuncio. Ana Isabel Moz 77
Sobre "Mulleres e industrias cultu rais". Mara Xos
Oueizn 84
A grea cos med ia. Elvira Huelbes Vill afr 87
Fem inistas lndependentes Galegas (F IGA) 89
O poder e a escritura 90
Antoloxa. Ca rmen Blanco 93
Noticias 94
O" Museo da muller" de Aaurhus: Un ha leccin de
autoestima. Mara Xos Porteiro 95
Mara Pita: A xnese dun mito. Xul ia Caba leiro 99
O reino da fraxilidade. Luz Pozo Garza 101
Jacquel ine Rose. "A muller como sntoma". Kathleen
March 103
Quera un filio da tcnica. Amanda Alvarez. 108
O mundo plstico de Mara Anton ia Dans. Anxeles Penas
109
J. Teresa Juega: Poeta esquecido. Amara Amor 113
Con que voz. Amanda Alvarez 117
Cuestins de complicidade: mu ll eres de carcter nos
filmes de James Cameron . Kristin a M. Passman 119
Mulleres que pasaron como o vento. M a Carmen
Kruckenberg 125
Teresa del Valle. Unha antroploga de Euskalerra.
Carmen Blanco 127
A ltima novela de Marina Mayoral. Manuela Pena
Santiago 131
Un milln de vacas. Marisa Andrade 133
Tigres coma cabalas. Poemas de Xela Arias e fotos de
Xulio Xil. M 8 . Carmen Panero Menor 135
Eviden cias de Mara Xos Oueizn. M a. Pi lar J. Alexand re
136
G. W . Leibniz. Filosofa para princesas. Mara Xos Agra
137
Sexo e femin ismo. H iplita Lpez 139
Diario do mimo de Carmen Pa nero. Luz Rei 141
Enigma e silencio. Mara Xos Oueizn 143
A forza da evidencia. Teresa Barro 144
A viaxe -aventura de A formiga coxa de Marilar
Aleixandre. Sabela Alvarez N ez 147
Tres libros de Helena Villa r Janeiro. Isabel Mouriz Barja
149
Conversand o con Malbarate. Carmen Rbade 151
Creacin 155
FOTOCELINA