r '

GALICIA MARZO DE 1985 ANO CONMEMORATIVO DO CENTENARIO DE ROSALIA DE CASTRO

.~~: ,:$ 8::: ...

..:$~
. :~~ o.;: o-.

:IR~
>I'.JV.
X :X ~ .

: :~ ~ .00: ::;

lX IV'.~ .
~ ~~
v 'J<. X :::.

~:'-
11'.} :-
!:
~rt

Oc: ~

..

--- ' '

l.
 ACLARACIN
A nosas razonadas e reiteradas
peticins s institucins culturais
da nosa terra dunha axuda
econmica para a publicacin desta
revista , non foron atendidas . Este
Coordinacin, Mara Xos Quei- foi o. motivo de que as nasas
zn. palabras quedaran silenciadas unha
vez mis. Unha pequena
Maquetacin, Margarita ledo An- aportacin do "Instituto de la
din . Mujer", que esperamos que
aumente e perdure, as como o
llustracins, Menchu lamas. esforzo de todas ns, fixo posbel
esta nova Festa da Palabra
Silenciada .
Colaboradoras, Mara Xos Quei-
zn, Teresa Barro, Pi-
lar Garca Negro, Car-
men Blanco, Margari-
o
ta ledo Andin, Car-
men Rbade, M 8 Te-
resa Otero Sande,
Amanda, M.O., M . C.
Kruckrenberg, Grisel-
da Espinosa, Helena
Villar Janeiro, Pilar
Pallars, M 8 Xos Ca-
nitrot, Xela, Margot
Chamorro, Ana Ro-
man. Phonte, Flor
Maceira, Ana A.
Souto .

lmprimiu, Artes Grficas Galicia,

S.A., Vigo.

Depsito Legal VG-241 -1983

De este nmero de "Festa da Pala-

bra Silenciada" faise unha tirada
de 1.500 exemplares a 300 pesetas.
Sae o 30 de marzo do. 1985.

2
RO SALIA
Esta Festa da Palabra Silenciada
vai, necesariamente, dedicada a
Resala de Castro, coincidindo co
centenario do seu pasamento.
Ternos a abriga de dar a nosa
visin de Resala; de publicar os
textos onde a autora reproba a
situacin das mulleres e a sua
propia; de denunciar a
manipulacin de que foi obxecto,
ao longo dos anos, a Nai, a
Santia, a Sofrida, a Folclrica.
Negamos enrxicamente esa imaxe
amaada, mansa e melosa, que se
lle ten atribudo e reivindicamos
Resala coraxosa, que pensa e sinte
como muller, que reacciona con
dureza ante os aldraxes:
"Odio! , filio do interno,
pode acaba-lo amor, mais ti non acabas
memoria que recordas as ofensas" .
A poeta non acredita no amor
dos homes -"Amores e praceres
son mentira" - e unicamente fa la
do amor pola nai e polos tillos.
"Fixen memoria dos meus secretos,
para mi madre deixei carios,
para os meus filias miles de beixos,
polos verdugos do meu esprito
recei ... e funme pois tia medo" .
Resala sente-se acosada,
maltratada e perseguida por "almas
de ferro e peitos homicidas" que,
como cans, "ladraban contra min
que camiaba", di. E ve-se, como
muller, abrigada ao abaixamento.
"Por qu, meu esprito,
por qu agora te humildas
cando eres altivo?"
O amor foi sustitudo pola idea
da morte na vida desa alma orfa ,
desa muller solitaria e
incomprendida que foi a nosa
autora. Apodera-se dela o mis
fundo desengano.
"A sombra daquel negro
desengano, sin cura nin consola,
que entre ~s dous puxo o tempo".
Maria Xos Queizn
. E este desengano non se limita
aos homes senn que alcanza
mesmo a Deus porque consinte a
j
"
~
"disgracia que afoga a fe e o
amor" .
Fala coa lua asi:
"Pois nin neste nin outros """"
mundos terei fortuna .
Se sabes ande a morte
ten a morada oscura
dille que carpo e alma xuntamente
me leve a donde non recorde nunca,
i
~
~
nin no mundo en que estou nin nas
alturas" .
Na obra rosaliana aparece a
~
censura mis forte da opresin e
da escravitude das mulleres do
noso pas. Non podemos afirmar
que Rosalia fose feminista porque
na sua poca ainda non exista a
cincia que explica as causas da
explotacin feminina nen se abriran
os camios da liberacin . Resala
non poda ser feminista do mesmo
modo que non poda haber
marxistas antes de Marx. Pero si
podemos asegurar que o
pensamento da muller Resala era
dunha extrema radicalidade. Moitos
dos seus alegatos non foron
superados totalmente polo
feminismo de hoxe. Mesmo sen as
anlises que hoxe manexamos,
saba que o matrimonio era a
institucin que reduca s mul leres
ao nomea-lo como "pesada carga ..'
peor que os celicios e as peores .-; r
' ':.. :...:~
penitencias" . Cando, nun dos seus ....:
poemas, unha vella queda viuva, . ~-,
...,
libre e contenta, non quer volver ,. f -
co home nen na outra vida.
Frente a unha maioria de
.. .... 1,. ~-
V
''
("!'":
mulleres entregadas e fieis, '
presenta aos homes traidores e
~
-
desleais. Ao descreber un home
bon di que " non hai mis que un
anxo entre os demos, mis que un
 TEXTOS DE ROSALIA
atormentado entre mil que dan
tormentos".
A Rosala vexada, maltratada,
desenganada e ofendida polos
"honrados" e poderosos ten, como
muller e como escritora, a
sociedade en contra e sabe, como
sabemos todas, que os verdugos
estn impunes, que para ns non
hai xusticia. E rebela-se. Non se
conforma e reacciona con rencor,
con rabia e con odio ante as
ofensas. Como unha muller
desesperada que a xusticia
imperante condena, mata. Calle a
fouce e mata. Toma a xusticia pola
man . Non se pode chegar mis
lonxe.
o vulgar idea de que a muller s sirve
1 O que tea paciencia para
4
Antes de escribir a primeira
pxina do meu libro, permtaseme
muller disculparse do que para
moitos ser un pecado inmenso e
indigno de perdn, unha falta de
que preciso que se sincere.
Ben poidera , en verdade, citar
aqui alguns textos de homes
clebres que ( ... ) sostiveron que a
muller era apta para o estudo das
ciencias, das artes e da literatura.
Posbel serame engadir que
mulleres como madame Roland,
( ... ) madame de Stael, ( ... ) Rosa
Bonheur, L .. ) Jorge Sand, (... )
Santa Teresa de Jess, L .. ) Safo,
Catalina de Rusia, Juana de Arco,
Mara Teresa, e tantas out ras (. .. )
protestaron eternamente contra a
para os labores domsticos, e que
aquela que, obedecendo tal vez a
unha forza irresistbel, se afasta
desa vida pacfica e se lanza s
revoltas ondas dos bou reos do
mundo, unha muller digna da
execracin xeral. (... )
chegar ate o fin; o que seguira
pxina por pxina este relato, (... )
bteo lonxe de si e esqueza, entre
outras causas, que o seu autor
unha muller.
Porque anda non lles est
permitido s mulleres escribir o que
sinten e o que saben.
(Prlogo a "La hija del mar", 7859)
Se eu fora home, saliria neste
momento e dirixirame ao monte,
pois o da soberbio; teo que
resignarme, non obstante, a
permanecer pechada no meu gran
saln .
(Fragmento dunha carta a Manuel
Murgua)
o
Traduccin Carmen Blanco
 RO SALIA FEMINISTA
Todos os procesos de opresin ,
todas as agresins, producen na
vtima unha falla de identidade e un
desamor a si mesma. Prdese a
coraxe para loitar polo
coecimento propio; tmese aohar
no fondo dun o que pode provocar
a ira ou o despido do seor.
Haber cousas do seu ser que a
muller nen siquer coece ou que,
se as sospeita, non querer admitir,
parte porque snteas vencelladas
opresin que sofre, parte porque
no mundo estabelecido polo
opresor eses talentos, valores ou
cualidades non contan e son
desprezados ou foron suprimidos.
No mundo de hoxe, por exemplo,
vese decote unha infravaloracin
do sentimento e, por conseguinte,
da tica e da xusticia . Esa
infravaloracin da mesma caste
que a infravaloracin xeral do
feminino, ainda que ten
' repercusins fortes en causas que
non son a feminista .
Se a conquista da
personalidade sempre un proceso
difcil e traballoso, tanto a escada
individual como colectiva, faise
mais dificultosa ainda cando as
condicins non a favorecen e
cando os tempos son inimigos
desas caractersticas que terian que
frorecer na personalidade que se
procura. Por iso, sempre unha
rareza atopar algun no campo dos
oprimidos ou suprimidos que se
atreva a amostrar o seu verdadeiro
ser e que decida escoitar a sua
msica interior, sen importarlle o
desprezo que contra si vai desatar
' ao se apoiar en valores
desprezados . Dixo Rosala :
"Ns somos arpa de soio duas
cordas: a imaxinacin e o
sentimento ... "
Teresa Barro
Parece a simples vista unha
afirmacin tpicamente "feminina",
corroboradora da desigualdade dos
sexos en materia de intelixencia.
Est ben lonxe de selo. Cando
Rosalia falaba de sentimento mais
imaxinacin non estaba repetindo o
que decian os homes. O
sentimento que se deixou que a
muller tivera, foi o que se espera
dun can: o sentimento polo seu
amo. Sentimento sen imaxiAacin,
aplastado e reservado para o uso
exclusivo do home e a familia del.
muller permituselle o sentimento . ...
instintivo, e proibuselle o
sentimento imaxinativo e cultivado .
Ese sentimento, que non se
educou nen refinou, foi usado e
esplotado cnicamente para
favo recer ao varn, mas o seu
verdadeiro potencial foi suprimido.
O home teme ab sentimento de
veras; tmelle porque o sentimento
a fonte da xusticia e pdese
1
revirar contra el. Ouen vive a gusto
no caos que lle deixa as mans
ceibas, non quer que vea ningun
a darlle forma e a disciplinar o seu ~.
capricho.
Dixeron os homes que o
sentimento torce o xuicio . Ao
revs: sen el non pode haber j
xuicio . Coa argumentacin cerebral
ou intelectwal fcil chegar onde
'
se queira nos asuntos humanos;
tan doado argumentar a favor da
guerra como en c0ntra dela,
botarse do lado da pena de morte 1
ou de travs. Pdense buscar
razns para lanzar misiles
nucleares, para deixar que metade
da humanidade morra de fame ou
para que a xente quede sen
traballo . O sentimento
mesmamente o que capaz de
guiar e disciplinar as
5
 argumentacins do intelecto e de
lles dar forma intelixente. O nico
que pode poer orden no cerebro
un corazn honrado e cultivado .
Intelecto e sentimento precisan
un do outro. Cando se suprime un
dos dous brense camios para o
aproveitamento e a manipulacin e
chgase doadamente aberracin.
A pornografa masculina, por
exemplo, unha esplotacin do
que poderfamos chamar "o instinto
do cerebro"; a sua base a
sexualidade cerebral sen
sentimento. Algunhas feministas
apontaron posibilidade de que a
. verdadeira pornografa feminina
sexa a literatura "do corazn".
Efeitivamente, nesta literatura se
esplota a outra cara da medalla: "o
instinto do sentimento" . A sua
base a seguridade emocional con
sexualidade asptica (as heronas,
ainda no romance violento, son
violadas pero amadas, nunca
quedan con filio e as trafulcadas
todas que fai o home son sempre
cot"lsecuencia do amor tolo que comenencia, estn alegres e canten ao
sin te por el as). Nunha e outra
pornografia hai cabucamento e
adrola; as duas suprimen e burlan
unha cara importante da realidade,
nun caso o sentimento, noutro a
razn.
O home receou sempre da
capacidade de sentimento da
muller e, por conseguinte, impediu
que lle fose posibel polarizalo en
nada que non fose el. Os homes
coincidiron con Rosala en que a
muller ten sentimento, negronlle a
imaxinacin, e non admitiron que o
cultivo dese sentimento que
dixeron protexer implicase o cultivo
do intelecto e a adquisicin de
cultura . O home non respetou, nen
moito menos potenciow, o
sentimento da muller: non fixo
mais nada que aproveitarse del e
burlalo. Eis un dilogo de "Fiavio",
a novela mais orixinal de Rosalia e
na que mais claramente se ve o seu
sentir:
... Sempre o pensei de ti, que debias
viver soia entre os homes, que non
mereces que te amen ... ; se souberas
que tenreza, que sentimento tan doce
inspira un rosto de muller cheo de
bgoasl ... cmo selle ama muller
que se conforma con sofrer cando xa
non se recordan delal ... cando vai
para a tumba amando esas lembranzas
que a fan morrerl ... 1Eis a poesia da
mullerl Conque, se tes receo de amar,
Mara, val mais que renegues para
sempre do teu sexo ... (... )
-0 que non entando -dixo Mara,
enfadada- como podemos ter
algunha vez a fraqueza de vos confesar
os nosos sentimentos .. . 1Decide que o
que queredes vernos escravas e non
compaeiras vosas; decide que, dun
ser que sinte e pensa como vs,
queredes facer xoguetes ocos,
mquinas que unhas veces rfan e
outras choren, e que,. segn a vosa
ruido das cadeias, ou se queixen e
choren ao compaso dos vosos cantares
de esquecemento! ...
-Se fose asi como dis ti, o home
non seria mais nada que un tirano
infame; por sorte, o teu xorne acedo
e malhumorado o que te fai exaxerar;
esa pintura que pintaches non copia
da realidade, unha invencin tua .. . ;
vs sodes as rafas do mundo ...
- Eu dbavos de boa gana a parte
do reinado que me pertence ...
Rosalia nunca pensou que a
muller tivera que se red ucir a viver
pechada nun mundo de
sentimentos e alonxada do saber
intelectual. Admiradora explicita
das mulleres que destacaban nas
artes ou na politica, nada tia de
ignorante e posuia unha cultura
moi considerbel : de autodidacta,
si, e mesmo por iso, moi fonda,
pensada e asimilada . Hai sitios
onde s veces preferfbel ser
autodidacta que pasar pola
universidade .
Resalla quixo usar o sentimento
na sua arte, sabendo ben que nun
mundo no que o sentimento era
"cousa de mulleres", lanna
desprezar e infravalorar os que, ao
non entender desta facultade
humana, confundan o sentimento
puro e de calidade con sentimentos
instintivqs, ou comparaban o
sentimento "en bruto" c intelecto
refinado .
O sentimento non doado de
acadar e non se pode chegar a el
sen moitos traballos, tantos como
precisa un intelecto para ter
calidade . O sentimento inculto (que
foi o que se lle permitiu mullerl
tende a atrasar e pode corromper,
mentras que o sentimento culto
civiliza . Gue algun non tea isto
que chamamos sentimento e que
non o use na sua visin da vida ou
na sua arte non implica que sexa
home ou muller sen sentimentos.
No sentimento ineducado hai
sentimentos as mais das veces
incoerentes, que van e veen como
o vento, que non teen forza de
criatividade e que son doados de
manexar por quen queira
aproveitalos . tan doado
aproveitarse deles como
aproveitarse dun analfabeto. O
sentimento ten que ser intelixente .
para ser valioso, e a intelixencia ten
que se valer do sentimento para
funcionar ben . O sentimento
educado e cultivado , o sentimento
puro, parte esencial da
intelixencia, e sen el non posfbel
acadar coecimento e visin
completos . A visin do intelecto
parcial; por iso, cando s se usa o
intelecto e se suprime o
sentimento, o resultado un ermo
e un caos falto de intelixencia .
O sentimento e o intelecto
precisan ser educados para que
funcionen debidamente. O
sentimento ineducado como o
intelecto en bruto . Hai un
analfabetismo dos sentimentos tan
desgraciado para a humanidade
como o analfabetismo intelectual, e
os que se liberan dun poden seguir
eivados polo outro. Hai civilizacins
-se se lles poden chamar asi-
relativamente desenroladas no
campo intelectual , que son
analfabetas de sentimento .
O sentimento refinado e
intelixente inimigo do
sentimentalismo vulgar (comprese
a ironia e o coecimento da
natureza humana que hai nos
poemas de Resala sobre a
emigracin, por exemplo, con
tanto cantar falso que se leva feito
arredor del a), e permite pasar
fronteiras e ver con mais sutileza
que ve o cerebro, ou ver cousas
distintas. E tamn, como vai
vencellado a valores ticos e ao
sentido da xusticia, capaz de
transmitir verdades que non teen
volta . Un poema no que haxa a
"imaxinacin do sentimento"
chega direto como a msica e
move mais fondamente que todos
os tratados do mundo xuntos ou
que todas as argumentacins
racionalistas . Resala acordou en
moitos unha paixn por Galiza que
non poden acordar os que
esqueceron que o sentimento puro
ten , a longo prazo, mais poder
movilizador que a razn a secas ou
que os sentimentalismos falsos e
7

os emocionalismos mais ou menos
corrompidos.
O sentimento que se educa e
cultiva mvese nunha gama moi
cumprida, porque nel medran os
sentimentos e a intelixencia, e por
iso manantial de creatividade. En
troques, os sentimentos que non
se educan fican apachucados e
raquticos, como o intelecto sen
cultivar. Hai en Rosalia a gama
toda de sentimentos: o odio e o
amor, a raiba e o mel. Non hai
nunca pseudosentimento nen
sentimentos vulgares; por iso non
ten a sua obra notas falsas ou de
mal gosto, como aparecen case
sempre nas obras feitas cun
corazn incu lto, por mais que o
intelecto est cultivado . Para eses
corazns Rosalia muller inculta
porque o sentimento, onde non se
entende, resulta pouco fino; o fino
pasar pola vida cun desapego
necio de seorito desalmado.
A muller, vitima de sentimeritos
analfabetos (os dela e os dos
homes) ainda non aprendeu a
valorar o sentimento cultivado . As
mulleres que escreberon imitaron
moitas veces aos homes, por medo
a eles e ao seu xuicio. A muller
tivo medo de parecer chorona,
tonta, inculta ... e con razn, pois
que diso mesmamente foi do que
se acusou, implcita ou
explcitamente, a Rosalia. Rosala
saba ben a opinin do mundo
sobre as literatas; escoller ser unha
delas era, na sua poca, militancia
feminista. Que ademais escollera
talar como muller, sen se disfrazar
de home, demostra unha coraxe
pouco comn e que poucas veces
se repetiu. Eis un anaco de "As
Literatas":
1
(. .. ) Mia amiga, ti non sabes o que berce e na escola, se queremos ter
ser "escritora" . Sel o como Xorxe Sand homes e mulleres humanizados.
ainda pasa, pero senn que tormento!; Que non se fixera asi producto
na rua sinlante todo o tempo, e non
claro da opresin da mu ller, e esa
por ben, e andan por todas partes a
talar de ti. Se vas tertulia e talas de opresin produciu unha sociedade
algo do que sabes; se te expresas nun embrutecida e incivilizada. O que
linguaxe algo correcto, chmante fixo Rosala , loitar polo sentimento
bachillera, din que te escoitas a ti sabendo o que era , e usalo con
mesma, que s unha sabichona. Se te intelixencia, feminismo de
manifestas reservada que presumida! primeira lia.
que orgullosa! tes a pouco talar cos
que non son literatos (... ) Os homes
non paran de che dicer sempre que
poden que unha muller con talento
o
unha verdadeira calamidade, que val
mais casar coa burra de Balan, e que
s unha tonta pode facer feliz a un
mortal varn .
E sobretudo eses que escreben e se
pensan moi chistosos, non deixan pasar
nunca a ocasin de che predicar que as
mulleres deben soltar a pluma e zurcir,
en troques, os calcetins dos maridos,
se os teen, e se non, ainda que sean
os dos criados ...
Ou, como di o proverbo,
"muller que sabe latin non ten bon
fin". E agora que a "tonta" est
algo "passe" na nosa sociedade
progresista e empeza a vestir mais
a muller forte ou con carreira,
haber que esperar a que apareza a
muller fiel a si mesma, que ainda
tardar algo en estar de moda
porque a mais intimidante.
Ao analfabeto lle imposibel
entender o que di un libro; igual de
difcil que entenda a linguaxe do
sentimento quen a tea silvestre ou
embrutecido . A obra de Rosala
ter que ser descifrada de novo
desde unha sociedade que aceite
que o cultivo do sentimento tan
necesario como a educacin do
intelecto, que mbolos dous teen
que ir sempre xuntos, e que esa
educacin haber de realizarse
conscientemente e empezar xa no
REFERENCIAS POETICO-SIMBOLICAS A ROSALIA

Ouero os agros recorrer

dendes de Grecia Galicia,
e lembrar se ser poidera
dende Sato a Resala .. .

Filomena Dato Muruais

(Fragmento de
"Defensa d'as mulleres",
Follatos, 1891)

lnvcante sen trgoa

ao longo dun rfo subterrneo
de palabras murchas
que veen desde Sato a Resala
morrer na mia boa .

Carmen Martn Gaite

(Fragmento de
"Lua chea",
A rachas, 1979).
o

Traduccin Carmen Blanco

9
 TEXTOS CRITICOS SOBRE ROSALIA
Unha imaxe de Rosala feita de
tpicos literarios e sociolxicos
sustitui a sua verdadeira imaxe en
amplos sectores da masa leitora e
anda da iletrada, porque os
tpicos son como unha mala herba
que prolifera por todas partes.
Rosala , segn versin xera1izada,
unha doce e morriosa muller
galega que chora e laia decote en
non menos doces e lenes versos.
Onde ficou a verdadeira Rosalfa?
Onde aquela muller de esprito
forte, tantas veces spera ,
consciente ela mesma da
dificultada do seu carcter? "Estou
observando - dille nunha carta ao
seu home- que falo nun tono
feroz " e confesa que est. dun
"humor do demo", anda que encontra
disculpa e xustificacin "nas nosas
circunstancias malditas cen veces"
e en " un ha bilis como a mia" .
O verdadeiro rostro de Rosala
non resulta grato. Cecais por eso
se reproduce poucas veces e cando
se fai procrase disimular. (. .. )
O seu rostro espiritoal sofriu un
proceso parecido. Asim ilronse a
ela os tpicos seculares atribuidos
muller galega: dondura dozura,
lingua armoniosa e agarimosa ... A
segunda fase consistiu en
prescindir dos rasgos que
desentonaban do conxunto, odio
en Resala?, resentimento?,
violencia?, rudeza? 1lmposbel!
S quedaba xa esquecer aquela
parte da sua obra que daba
testemua clara da sua maneira de
enfrentarse realidade. Movidos
polo desexo de ofrecer unha imaxe
o mis fermosa posfbel da poeta,
chgase a enmendar as suas
edicins. (. .. ) E o tpico vai callando .
Marina Mayoral:
"A poesa ~e Rosala de Castro"
Traduccin Carmen Blanco
10
no problema da emigracin
no que mis destaca a poesa
social de Resala, pois, ademais de
sinalar a "sangra de seiva xoven"
que se atopaba sometida Galicia,
denuncia o sofrimento da muller
galega, a cal ten que asumir o
papel do home para soster a familia
mentras salaia pola volta do
esposo. Resala cantou o
. desconsolo e a desesperanza desta
muller e a abnegacin con que
acepta as rudas tarefas do campo .
Resala faise eco tamn da
discriminacin da muller na
sociedade da poca, e denuncia
aos que negan a participacin da
muller na anguiera intelectual, aos
que queren relegar muller nas
catro paredes do fogar. Oeste
xeito, intervn no proceso histrico
da loita da muller pala igualdade de
dereitos co home".
Nidia A. Daz:
"A protesta social na obra de
Rosala de Castro" (1976).
A defensa e reivindicacin da
figura femenina feita por Rosalfa de
Castro evidente e palpsel, flui
con naturalidade en toda a obra.
Agora ben, as particulares
experiencias persoais da autora e a
sua forma de ser tan dada ao
intimismo e soedade
condicionaron a sua actitude
social, fixronna unha muller
alonxada do rebumbio dos
cenculos da poca , non partcipe
da belixerante actitude feminista,
mis atenta ao seu propio
crecemento intelectual e persoal e
ao cuidado do fogar.
Despois de coecer algns
datos biogrficos e de ler e reler a
sua obra, entendemos por qu
Rosalfa preferiu o discreto pero
seguro silencio do lar. Esta muller
era demasiado intelixente e realista
como para deixarse engaar palas
sireas da vanidade literaria; a sua
vida tora marcada por dorosos
sucesos como para querer buscar
mis publicidade.
1
Matilde Albert Robatto:
"Rosala de Castro e a
condicin femenina" (1981).
o
l
t .
RO SALIA: UNHA LECCIN PARA HOXE
Oue Resala fose submetida
-moi logo da sua morte- a unha
operacin de ciruxfa facial (como
as que se nos propoen hoxe s
mulleres para "mellorar" a nosa
aparncia) ; que Rosalfa fose
convertida moi axia en obxecto de
veneracin reducin-folklorizacin
(proceso que as mulleres galegas
seguimos a vi ver hoxe); que
Rosalfa, en fin, tivo que ser
admitida mais pagando o precio da
incomprensin e da terxiversacin
(tamn como as mulleres que hoxe
seguen a rebelarse contra a funcin
criada para elas na sociedade
burguesa-capitalista) ;
todo isto demostra que as
mensaxes autenticamente
revolucionrias, disgregadoras dos
valores morais e culturais
dominantes na nasa sociedade van
ser, son, cuidadosa e suiamente
enterrads, para privarnos da
verdade da sua anlise e do
exemplo da su a conduta .
Desde a perifria dun Estado,
unha nacin ergue, digna, a sua
voz : a Galiza proclama a sua
identidade esmagada . Desde a
perifria da sociedade, unha muller
comete a ousadia de valorizar un
mundo considerado salvaxe e
1ainda misl de pr en dbida toda
a perafernlia de valores
burgueses, mesmo "soi disant"
progresistas que constitufan o
carnet de identidade do intelectual
do sculo XIX . Si : isto ffxoo
Rosalfa hai cen anos e as mulleres
galegas de hoxe temas a fortuna
de poder beber na sua fonte . Non
propomos construir un neo-mito
rosaliano (por certo: a Rosalfa que
se nos transmitiu non estaba
cuberta de follas de ouro; en todo
Maria Pilar Garca Negro
caso, de folla de lata moralista).
Polo contrrio, propomos destruir o
mito existente, por estupidizador,
por anestesiante, por delito de
ocultacin de aspectos
fundamentais -por reveladores,
por escandalosos- da obra da
nosa autora . Destruamos, pois,
para construirmos despois a sua
imaxe verdadeira, a partir - s,
somente s- da sua biografa , das
suas actitudes e dos seus escritos:
1. Rosala non un ha escritora
fcil, espontnea, elemental. Antes
ben, obxectiva potica,
literariamente, tanto o universo
persoal como o sentimento
solidrio e colectivo de que agroma
q sua obra . Hai sentimento
(motor da expresin lrica)
sincero, non sentimentalismo
barato .
2 . Rosala non -mrese por
onde se mire- un ha escritora
romntica. Nen polo xesto, nen
pola grandilocuncia, nen polo
cristianismo, nen pola idealizacin ,
nen polo exotismo, nen pola
concepcin do amor, nen pola
pose, nen pola volta ao pasado
nen ... Rosalfa un ha escritora
realista (tampouco non o
realismo dos novelistas espaois
contemporneos) que atende ao
que hai no seu entorno e que o
interpreta sen preconceitos, tabs
ou refxios metaffsicos . "Cair" na
dbida, na desilusin ou , mesmo,
no desespero, pero o seu "non
entender" non homologbel co
dos romnticos-as anteriores ou
contemporneos .
11
3. Rosa la se non adapta ao cors
da funcin feminina imposta .
Rmpeo, dennciao. A sua
condicin feminina , pois,
clarividente, non alienada nen
sumisa . Por iso estaba soa; por iso
a chamaban "tola"; por iso a
silenciaron primeiro e a
embalsamaron despois .
Mais se Resala foi negada,
atacada (" ... flagelronla sin piedad
los apegados a la tradicin por sus
atrevimientos", di en 1916 un seu
bigrafo), reducida (como cantora
folklrica do seu pas) e asimilada
(produto romntico, filia da
efervescncia particularista da
poca .. . ), en poucos aspectos a
sua mensaxe sera mis agachada,
mis ocultada que na sua reflexin r
sobre a problematicidade da
condicin feminina. E d a
"casualidade" de que esta
concincia na nosa escritora non
fror dun dia nen clich
esquemtico . Vexamos :
a)en "Lieders" (1858), declara
que non acata " .. . mandatos de mis
iguales y creo que su hechura es
igual a mi hechura, que su carne es
igual a mi carne";
bl en Cantares gallegos (1863),
Resala dignifica a psicoloxa da
muller popular galega, analizndoa
matizadamente, oferecendo dados
reais das suas motivacins para
actuar, das suas aspiracins, das
suas necesidades fsicas e
psquicas;
e) en El caballero de las botas
azules (1867), combate a funcin
ornamental , improdutiva, alienada
e narcisista das mulleres da
aristocrcia e da burguesa
espaola, que devanaban arreo en
bailes, testas, vestidos e demais
actividades igualmente "sufridas";
12
d) en Follas novas (1880), vencer sabiendo resistir". Non
escrebe a "dolorosa epopeia" das ofendamos o seu pensamento
mulleres traballadoras galegas, do instalndonos comodamente nas
campo e do mar, fra e dentro da trampas que ela denunciou . Non
casa, abrigadas a dobraren o seu escurezamos a sua luz negndonos
traballo e o seu esforzo, heronas a considerala viva hoxe . A cen
sen nome dun drama por escreber, anos da sua morte, continua e
vtimas as mximas da inxustsima continuar a "operacin
realidade econmica e social, as maquillaxe" . Anticipmonos a
primeiras en traballaren e as repudiala e a reivindicala a ela,
. primeiras en sofreren o seu e mis inteira .
o dos outros .. .
a Rosalia que se interroga
clarisimamente, na cabeza da sua
o
obra fundamental, Follas novas,
sobre o conflito que ela mesma
vivncia, nunha pergunta-prtico
da obra que nos d a clave para
nos explicar todos os atrevimentos
filosfico-morais que a seguir
comete :
Daquelas que cantan s pombas e s frores
todos din que teen alma de muller;
pois eu, que n'as canto,
Virxe da Palomal, ai, de qu a terei?
a Resala que afirma que as
mulleres escritoras no seu tempo
eran "nuevos Lzaros" que
" ... hemos cogido estas migajas de
libertad al pie de la mesa del rico,
que se llama siglo XIX" e que
declara que, a despeito de todas as
liberdades formais conseguidas,
"todavfa no les es permitido a las
mujeres escribir lo que sienten y lo
que saben". , en fin, a escritora
que afirma que "no hay nada tan
brutalmente material como la
realidad", afirmacin que tamn
nos vale para despegar a anlise da
opresin feminina de
plantexamentos idealistas,
esquemticos ou psicoloxistas.
Ela nolo deixou dito : "La mujer,
as en Oriente como en Occidente,
as en la civilizada Europa como en
los pases salvajes, slo podr
'
LAS LITERATAS
A perspectiva de muller, que
manifesta o conxunto da obra
rosaliana, as como a temtica
relacionada co especfico problema
femenino, que aflora directa ou
indirectamente en certos
momentos, confluen de maneira
especial no tema da muller e a
escritura . Resala tratou con
significativa recurrencia dito tema
ao longo da sua vida , centrndose,
tamn de maneira moi sintomtica ,
no aspecto mis concreto da
problemtica social da escritora.
Durante a etapa xuvenil, cando
Resala defende claramente por
escrito ideas feministas, pero
tamn na sua madurez, cando
estas ideas tan crise coas da
sociedade establecida e se mostran
contraditorias, o motivo da
problemtica social das escritoras
est sempre presente. As ,
podemos rastrexalo desde o limiar
da novela La hija del mar (1859) ate
o do libro potico Follas Novas
(1880) . Nas novelas Flavio (1861) e
El caballero de las botas azules
(1867) aparece de maneira explcita,
mentras que na dedicatoria de
Cantares Gallegos (1863) hai tan s
unha alusin ao mero feito de ser
escritora. No primeiro poema de
Follas novas, o motivo da
dimensin social da muller que
escribe deixa paso ao mis
trascendente da dificil
caracterizacin dunha potica
femenina . Pero no ensaio titulado
"Las literatas . Carta a Eduarda"
(1866) ondeo tema se fai obxecto
central de estudo.
"Las literatas" analiza a
condicin social da escritora,
escudriando o feixe de prexuicios
cos que a sociedade dificultaba a
tarefa literaria ao sexo femenino.
Carmen Blanco.
Neste sentido, a obra parte dunha
actitude moi semellante adoptada
por Virginia Woolf cando no sculo
seguinte se enfrenta coas bases
materiais e psicolxicas que
condicionan a escritura da muller
nun ensaio esencial para
comprender o fenmeno literario
femenino: A room of one's owm
(1929) .
l. UNHA CRTICA TMIDA PERO
RADICAL.
A crtica non pareceu darlle
demasiada importancia a este
artculo rosaliano de apariencia
insignificante, pero que, non
obstante, na sua inmediata
"pequenez" acacha apreciacins
clarividentes que nos talan da fina
intelixencia e a actitude consciente
da autora, que neste aspecto se
adiantou ao seu tempo. Se
analizamos o marco que encadra
carta en s, observamos como
Resala empregou unha serie de
recursos estilsticos propios - anda
que non exclusivos- da
marxinalidade e polo tanto tamn
da feminidade , como son a irona ,
a ambigedade e o xogo de
contradicins . Desta maneira
conseguiu facer unha crftica tmida
pero fonda : radical polos seus
contidos, pero sen perder a
compostura abrigada nunha muller;
con denunda, pero sen desafo.
As, a timidez dixase ver na
utilizacin distanciadora do
heternimo de Nicanora e da
ancdota da carta allea enccmtrada .
O recurso podera estar relacionado
coa pouca autoafirmacin social de
Resala, que a levou a cobexarse,
pasada a xuventude, baixo un
protector es8udo de contradicins .
13
 Qutro rasgo de timidez o
esUro epistolar do ensaio, que
minimiza, baixo o rexistro coloquial
propio da carta a unha amiga, a
exposicin das condicins nas que
se desenvolvla a vida das escritoras
no sculo XIX en Galicia.
Pero, ao mesmo tempo, o
radicalismo da critica ponse de
manifesto a travs da nota final, na
que Rosalfa se identifica cos
sentimentos de Nicanora:
Pasendome un dla por las afueras
de la ciudad hall una pequea cartera
que contenla esta carta. Parecime de
mi gusto, no por su mrito literario,
sino por la intencin con que ha sido
escrita, y por eso me anim a
publicarla. Perdneme la desconocida
autora esta libertad, en virtud de la
analogfa entre nuestros sentimientos.
lOs suliados son meus).
De igual maneira, as propias
afirmacins e acusacins fetas por
Nicanora, con toda a su lucidez
e durza, confirman a fondura e a
rasdicalidade da critica.
En suma, o coloquialismo do
estilo epistolar e a minimizacin
propia da ancdota tan que moitas
das constatacins e das denuncias
aparezan simplemente apuntadas e
non expostas de maneira
pormenorizada e obxectiva,
restndolle trascendencia s
afirmacins. Pero nunha leitura
atenta, na que a ironla rache con
contradicins e ambigedades, a
sinxela "Carta a Eduarda"
convlrtese nun fondo e lcido
ensaio sobre a condicin de "Las
1iteratas" .
11 . O RECHAZO DA DIMENSION
PUBLICA DA ESCRITORA.
Centrndonos agora no que
constitu o ncleo do ensaio, o
contido da carta propiamente dita,
observamos que a mensaxe
esencial que lle transmite
escritora Nicanora, en forma de
consello, sua amiga Eduarda, que
mostra inquietudes literarias, un
contundente "non publiques" :
No, mil veces no, Eduarda, aleja de
ti tan fatal tentacin, no publiques nada
y guarda para ti sola tus versos y tu
prosa, tus novelas y tus dramas: que
ese sea un secreto( ... ) (Suliados
meus).
Este rotundo consello aparece
xa ao comenzo da carta, e no que
queda da mesma darnse as razns
que xustifican tal aseveracin.
Como se pode apreciar na cita
devandita, o consello " non
publiques", non "non escribas" .
Desaconsllase, polo tanto, a
dimensin pblica da escritura, non
o propio feto de escribir. Tal
afirmacin posibilita a
interpretacin de que a literatura
para a autora unha necesidade que
non doado reprimir, e
esencialmente unha actividade
Intima ("guarda para ti sla tus
versos y tu prosa ... "), en
consonancia coa que parece ser a
potica rosaliana .
Por outra banda , o feito de
negarse dimensin S'ocial da
escritura unha constante ao
longo da historia da literatura
femenina e a propia Resalla
participou de maneira moi notoria
deste rechazo. En efecto, son
numerosas as noticias que temas
de escritoras que non chegaron a
selo pblicamente, e no caso
concreto da autora que nosocupa
parece ser, segn testemuas
como as de Manuel Murgua ou as
das suas filias, que comprla en
cada caso vencer a pertinaz
negativa publicacin. Ao ler o
resto da carta comprendemos o
por qu deste horror publicacin
e, en certa maneira, o carcter
secreto e vergonzante ao que a
creacin femen ina se va abocada:
que ese sea un secreto entre el
Cielo, t y yo
Polo que se retire s razns que
xustifican esta actitude negativa,
son de dous tipos: unha de ndole
xeral humana, masculina e
femenina, e outra especfficamente
femenina.
111. A ACTITUDE HIPERCRITICA
ANTE A CREACION PROPIA E
AL LEA.
Con respecto ao feto xenrico
da escritura, a autora considera
que o panorama literario
desolador. A causa. principal deste
desastre est para Nicanora na
proliferacin indiscriminada de
falsos escritores e falsas aficins
literarias: "El mundo est lleno de
esas cosas", afirma , xa que as
musas se volveron "ramplonas y
plebeyas". E para que quede mis
claro, ilustra as suas aseveracins
con duas ancdotas, unha que fai
relacin conversin do barbeiro
que atende ao seu marido en
"escritor", e outra que nos tala do
indiscriminado gasto literario dun
certo mozo.
De entre ditas ancdotas resulta
especialmente significativa a
reaccin de Nicanora ante a ousada
ignorancia do barbeiro :
yo, (... ) irritada contra los necios y las
musas, abrf mi papelera y rompf cuanto
allf tenfa escrito, con lo cual, a decir
verdad, nada se ha perdido. (Subliado
meu).
O feto de rachar os escritos ao
que aludeA estas palabras parece
ser outra constante na creacin

literaria femenina e, no caso de .
Resalla, aparece como un dato
fibel da sua biografla. Esta
obsesin rosaliana por rachar
manuscritos poderla estar motivada
por unha radical actitude
hipercrtica inherente ao carcter da .
autora ou, tamn, a unha visin
hiperautocrltica derivada do medio
hostil que lle esperaba como
acollida obra de. autora
femenina . Mais dito xesto
destrutivo ten tamn un innegbel
carcter catrtico ou expiatorio do
propio acto de escribir,
ntimamente necesario e irresistlbel,
pero doroso por imperativo social.
E, en ltima instancia, pode ser
unha mostra mis dese absurdo
existencial rosaliano que non lle
atopa sentido aos actos humanos e
que lle dita versos dubitativos
como " E ben , para qu escribo?" .
Despois destes exemplos,
NicC!nora conclue coa tallante
afirmacin de que. o panorama
literario desolador para calquera
persona senslbel:
Esto es insoportable para una
persona que tenga algn orgullo literario
y algn sentimiento de poesia en el
corazn; (. .. )
IV. A CONDICION SOCIAL DA
ESCRITORA.
Pero a asolacin convlrtese en
autntico interno se se trata dunha
muller:
pero sobre todo, amiga mla, t no
sabes lo que es ser escritora. Serlo
como Jorge Sand vale algo, pero de
otro modo, qu continuo tormento!
Con estas duras palabras entra
de cheo no tema central da
condicin social das literatas.
Comenza afirmando que s senda
unha escritora de calidade da
francesa George Sand ( quen tia
,,
citado nun prrafo anterior como
paradigma de calidadel
compensarla o suplicio que resulta
ser escritora . Alnda que a
ambigedade da expresin "serlo
como Jorge Sand" poderla facer
referencia proteccin que supn,
ante un certo pblico, a utilizacin
dun pseudnimo masculino dos
que tanto abondaban na poca, as
como actitude autoafirmativa e
desafiante coa que a escritora
francesa asuma o seu rol.
A continuacin ven xa a
descripcin do particular interno
das escritoras. Esta descripcin
canta con .duas partes ben ,
delimitadas, unha que fala da
escritora en si, e outra que se
'
centra na relacin da escritora cos
homes e, de maneira moi especial ,
no caso da escritora casada. Dado
o predominio de referencias xerais,
a anlise ten un caracter universal,
anda que certas alusins mostran,
vez, a experencia individual que
as inspira e a concreta .
caracterizacin da realidade galega
que ilustran .
A . A escritora en xeral.
Comenza expoendo o
instintivo rechazo social que sofre a
escritora, decindo:
por la calle te sealan
constantemente, y no para bien
A frase fai alusin tirana da
"igualdade" e a persecucin e
acusacin ideolxica da diferencia,
e serescritora no sculo XIX era
evidentemente ser distinta ao
comn das mulleres. Ao mesmo
tempo, a expresin pon de
manifesto o inmediato rechazo da
muller que, salndose do mundo
privado que se lle ten asignado,
asume algunha actividade- pblica ;

'
as o reflexa a mesma lingua: a
"muller pblica" non est, desde
logo, ben considerada .
A continuacin fai unha
diseccin das crticas sociais mis
significativas. En primeiro lugar,
sinala o carcter xeralizado das
mesmas: "en todas partes
murmuran de ti". Indica, en
segundo lugar, o carcter
prexuicioso e infundado de ditas
crticas, xa que tanto se critica
unha cousa como a sua contraria :
sexa cal sexa o seu comportamento
social, a escritora ser vilipendiada .
Na tertulia, en concreto, tanto a
actitude franca corno a reservadq
ou a modesta, todas son
ridiculizadas . As palabras da autora
talan por si mesmas con lcida
irona:
Si vas a la tertulia y hablas de algo
de lo que sabes, si te expresas siquiera
en un lenguaje algo correcto, te llaman
bachillera, dicen que te escuchas a ti
misma, que lo quieres saber todo. Si
guardas una prudente reserva, qu
fatua!, qu orgullosa!; te desdeas de
hablar como no sea con literatos. Si te
haces modesta y por no entrar en
vanas disputas dejas pasar inadvertidas
las cuestiones con que te provocan,
en dnde est tu talento.?; ni siquiera
sabes entretener a la gente con una
amena conversacin .
Da mesma maneira, a escritora
ten que sofrir crticas sexa cal sexa
o tipo das suas relacins sociais,
tanto se socibel como se
esquiva e solitaria :
Si te agrada la sociedad, pretendes
lucirte, quieres que se hable de ti, no
hay funcin sin tarasca. Si vives
apartada del trato de las gentes es que
te haces la interesante, ests loca, tu
carcter es atrabiliario e insoport.able;
pasas el dla en delirios poticos y la
noche contemplando las estrellas,
como Don Quijote.
Os dous sexos murmuran por
igual, pero a autora os presenta, de
maneira moi certeira,
caracterizndoos polo rasgo mis
significativo en cada caso. A
envidia que rixe as relacins entre
mulleres dentro das pautas da
ideoloxa machista aparece exposta
claramente:
Las mujeres ponen en relieve
hasta el ms escondido de tus
defectos
A tradicional incultura da
"muller ideal" que modelou as
relacins entre os sexos
salvagardando o dominio masculino
louvada polos homes, que
rexeitan e inconscientemente
temen muller culta:
Los hombres no cesan de decirte
siempre que pueden que una mujer de
talento es una verdadera calamidad,
que vale ms casarse con la burra de
Balan , y que slo una tonta puede
hacer la felicidad de un mortal varn.
Dentro do sexo masculino, a
actitude dos escritores en particular
non difire da xeral. No mundo
literario, a muller non aceptada
de bon grado e predomina a idea
de que a funcin da muller
exclusivamente a domstica.
Sobre todo los que escriben y se
tienen por graciosos, no dejan pasar
nunca la ocasin de decirte que las
mujeres deben dejar la pluma y repasar
los calcetines de sus maridos, si los
tienen, y si no, aunque sea los del
criado. (Subliados meus)
Chaman a atencin de maneira
moi especial as ltimas palabras,
que unha vez mis nos mostran a
clarividencia, xa sexa consciente ou
inconsciente, de Rosala, que,
afondando, volve a adiantarse ao
seu tempo. O pensamento que
subxace neste texto non sera
formulado claramente ate anos
'
mis tarde polo moderno
pensamento feminista: a opresin
da muller interfrese coa opresin
de clases, de maneira que un home
pertencente clase social mis
baixa sntese, polo feito de ser
home, (e como tal considerado),
superiG>r a unha muller, anda que
sta sexa de clase social mis alta.
A continuacin, a autora fai
alusin doble tarefa , cultural e
domstica, que t ian as mulleres
escritoras, ao tempo que protesta
contra o parasitismo masculino.
Dito parasitismo pode ser
interpretado no sentido social ,
facendo as alusin ao seoritismo.
Agora ben, tamn sera posbel a
interpretacin relativa dialctica
dos sexos, aludindo ao parasitismo
domstico dos homes. Se esta
l~ itura vibel, 0utra vez mis
Rosala se adianta co seu
pensamento s ideas da poca:
Cosa fcil era para algunas abrir el
armario y plantarles delante de las
narices los zurcidos pacientemente
trabajados, para probarles que el
escri bir algunas pginas no les hace a
todas olvidarse de sus quehaceres
domsticos, pudiendo aadir que los
que tal murmuran saben olvidarse, en
cambio, de que no han nacido ms que
para tragar el pan de cada dla y vivir
como los parsitos.
A continuacin volve insistir no
rechazo que os homes teen da
muller de letras e o pouco
adecuada que !les parece para o
matrimonio:
los hombres miran a las literatas peor
que mirarlan al diablo, y este es un
nuevo escollo que debes tener, t , que
no tienes dote.
B. A escritora casada.
Sigue a sua anlise centrndose 1
na condicin social da escritora
t'
casada . Expn en primeiro lugar o
caso da literata casada cun home
de talento recoecido . Apuntando
' antes de nada ausencia de
prexuicios que ese home precisa
(para considerar as ideas vixentes
ao respecto) . E conclue afirmando
que en tal situacin a escritora non
i
-ser valorada por si mesma, e ser
considerada en todo momento
como un produto do seu marido:
Unicamente alguno de verdadero
talento pudiera estimndote en lo que
vales, despreciar necias y an erradas
preocupaciones; pero ... ay de ti
entonces! , ya nada de cuanto escribes
es tuyo, se acab tu numen, tu marido
es el que escribe y t la que firmas.
As palabras que veen a
continuacin tratan de mostrar o
absurdo deste tpico anda hoxe
vixente e que ten como base a idea
da superioridade intelectual do
varn:
Por lo que a mi respecta, se dice
muy corrientemente que mi marido
trabaja sin cesar para hacerme inmortal.
Verso, prosa , bueno o malo, todo es
suyo; pero sobre todo lo que les parece
menos malo, y no hay principiante de
poeta ni hombre sesudo que no lo
afirme. De tal modo le cargan pecados
que no ha cometido! Enfadosa
preocupacin , penosa tarea, por cierto,
la de mi marido, que costndole an
trabajo escribir para sf (porque la mayor
parte de los poetas son perezosos) ,
tiene que hacer adems los libros de su
mujer, sin duda con el objeto de que
digan que tiene una esposa poetisa.
(esta palabra ya lleg a hacerme dao)
o novelista, es decir, lo peor que puede
ser hoy una mujer. (Subliados meus) .
Como moi ben evidencian as
palabras transcritas, resulta ser ste
- co que ven a continuacin- un
dos prrafos da carta onde parece
j percibirse mis a crispacin da
autora, qup sen dbida traduce a
da propia Rosala . En efeito, tras as
verbas de Nicanora,
transparntanse as reais vivencias
rosalianas que as inspiran. Casada 1
como estaba cun home de forte
personalidade intelectual, Manuel
Murgua, non faltou quen lle
atribuira parte, ou a totalidade, do
seu talento ao marido, e non s en
vida, senn que sta foi tamn
unha tendncia que se deixou ver
con posterioridade na crtica.
Compre destacar dunha
11
maneira especial as atinadas
apreciacins feitas a propsito da
palabra "poetisa" . Esta verba ;
(como a de "bachillera" citada con
anterioridade) ten unhas fortes
connotacins peiorativas que non
se dan no seu equivalente
masculino . Este reflexo na linguaxe
da ideoloxa machista da
sociedade, mostra claramente o
prexuicio existente contra a muller
culta que se ridiculiza . Rosalfa
soupo captar moi ben estes sutiles
matices case insultantes asociados :
palabra "poetisa" .
Sobresae asimesmo a
radicalidade da afirmacin final que '
virfa estar en consonancia coas
palabras de Madame Ackerman: 1
Escribir, para unha muller, como
escotarse, s que tal vez sexa menos
indecente mostrar a espalda que o '
corazn .
Pero a propia autora pasa a
expoer logo as causas que
motivan tal prexuicio en base
existencia de outra serie de falsas
ideas sobre as que dito prexuicio se
asenta . As certeiras apreciacins
das palabras que siguen poen de
manifesto a crencia incuestionbel
na superioridade intelectual do
home sobre a muller, as como a 1
inf~avaloracin e o autoodio do
11
17
 propio e coecido frente
supravaloracin e papanatismo
ante o alleo, propios,
respectivamente, da ideoloxa
patriarcal mis machista e da
mente colonizada e ignorante:
Pero cmo creer que ella pueda
escribir tales cosas? Una mujer a quien
conocen desde nia, a quien han odo
hablar, y no andaluz, sino lisa y
llanamente como cualquiera, puede
discurrir y escribir cosas que a ellos no
se les han pasado nunca por las
mentes, y eso que han estudiado y
saben filosofa, leyes, retrica y
potica, etc.7 Imposible, no puede
creerse a no ser que viniese Dios a
decirlo. Si siquiera hubiese nacido en
Francia o en Madrid! Pero (aqu
mismo? ... Ohl ...
Por ltimo explica cal a
situacin da escritora casada cun
home vulgar. Neste caso, para a
xeral opinin social, o home
produto da sua muller, ela a que
-en contra do establecido-
manda, .deixando ao marido en
ridculo:
Si te casas con un home vulgar,
an cuando l sea el que te atormente
y te oprima da y noche, sin dejarte
respirar siquiera, t eres para el mundo
quien le maneja, quien le lleva y trae,
t quien le manda; el dice en la visita la
leccin que t le has enseado en casa,
y no se atreve a levantar los ojos por
miedo a que le rias.
A ridiculizacin machista e
reaccionaria do suposto marido
dominado dalle pe autora para
insistir na teima tan rosal iana da
honra, que debe ser, segn a
ideoloxa mis tradicional,
preocupacin obsesiva da muller:
y todo esto que redunda en
menosprecio de tu marido no puede
menos de herirte mortalmente si tienes
sentimientos y dignidad, porque lo
primero que debe cuidar una mujer es
de que la honra y la dignidad de su
esposo rayen siempre tan alto como
sea posible. l
V . REMATE .
A certeira anlise da condicin
social da escritora que mostra
Rosalia de Castro en "Las literatas"
evidencia a lucidez da sua
intelixencia, as como o seu '
carcter de muller
anticonvencional, na que se
combinan vez certos prexuicios
tradicionais (como a obsesin pala
honra) con ideas de vanguarda
dentro do pensamento feminista .
Pese a estar escrito en casteln ,
as referencias implcitas ao
contexto literario e social galego,
danlle ao artculo unha grande
importancia histrica, ate o punto
de que imposbel comprender o
feito literario femen ino en Galicia,
sen ter en conta os prexuicios
existentes con respeito ao mesmo,
a maiora dos cales anda estn
hoxe vixentes.
En suma, a insig nificante "Carta
a Eduarda" , nunha leitu ra en
profundidade, aparece como un
importante ensaio de socioloxa
literaria.
o
 ANTOLOXIA
A presente seleccin de
textos de Rosalfa non mis
que unha pequena mostra
literria da preocupacin e das
reflexins que a nasa autora .
sentiu pala problemtica da
opresin e da discriminacin
feminina e, portanto, pala
especificidade desta . De certo,
pode-nos crer quen nos lea que
non tivemos que apurar a
bsqueda de textos que
' servisen ao naso propsito,
senn, polo oontrrio, obrarmos
por seleccin e reducin de
todo o material que tiamos
seleccionado, at tal ponto
visbel e recorrente a idea na
nasa primeira escritora nacional.
Como se ver, inclu-se un
poema de Cantares gallegos,
catorce de Follas novas, uns
fragmentos en prosa de
"Lieders", ese precocfsimo
traballo de mocidade, un anaco
de "Las literatas" e vrios -dos
, moitos que se poderian
escollar- tramos de Ef .
caballero de las botas az11les.
Asimesmo, tamn incluimos o
prlogo de Follas novas,
autntica peza maxistral en mis
dun sentido .
Neste espello debemos ollar
a verdadeira Rosalfa, tal e como
ela se produciu . Este respeito e
este amor pala sua obra son os
mnimos que as mulleres
galegas de hoxe debemos ter en
canta para unha calquer leitura
da sua obra, hoxe, coma ante,
de tan inmenso valor.

19
 San Antonio bendito,
ddeme un home,
anque me mate,
anque me esfole.
Meu santo San Antonio,
daime un homio,
anque o tamao tea
dun gran de millo.
Daimo , meu santo ,
anque os pes tea coxos,
mancos os brazos.
Un ha muller sin home ...
santo bendito! ,
corpio sin alma,
festa sin trigo,
pau de viradoiro
que onda queira que vaia
troncho que troncho .
Mais, en tendo un homio,
Virxe do Carme!,
non hai mundo que chegue
para un folgarse .
Que, zambo ou trenca,
sempre bo ter un home
para un remedio.
Eu sei dun que cobisa
causa miralo,
lanzalio de carpo,
roxo e encarnado .
Carnias de manteiga,
e palabras tan doces
cal mentireiras.
Por el peno de da,
de noite peno,
pensando nos seus ollas
color de ceo;
mais el, xa doito,.
de amorios entende,
de casar pouco .
Fac, meu San Antonio,
que onda min vea
Cantares Gallegos (1863)
20
para casar conmigo,
nena solteira
que levo en dote
unha culler de ferro,
catro de boxe,
un irmancio novo
que xa ten dentes,
unha vaquia vella
que non d leite ... 1
Ai, meu santio! :
ac que tal suceda
tal volo pido .
San Antonio bendio,
ddeme un home,
anque me mate,
anque me esfole,
que, zambo ou trenca,
sempre bo ter un home
para un remedio.
o
Decides que o matrimonio
santo e bueno. Serio;
mis non casu San Antonio,
por mis que o mesmo demonio
tentuno a facelo ensaio .
Celicios, cantos poder;
penitencias, a Dios dar;
mais santo n'houbo, a meu ver,
que dos casados quixer
ca pesada cruz cargar.
Nin os santos padres todos,
de quen tes tantos escritos
e alabas de varios modos,
quixeron naqueses lodos
meter os seus pes benditos.
Do direito, do rivs,
matrimonio, un dogal es;
eres tentazn do interno;
mais casari ... , pois no inverno
1non ter quen lle a un quente os pes ... ! O
 -Valor!, que anque eres como branda cera,
aqu en perigro estamos,
e noutro lado a libert che espera
que aqu ningun che dera.
-Vamos, seor, adonde queiras ... Vamos!
-Tan nobre eres, meu ben, como esforzada ;
mais tembras coma a cerva acorralada,
ora que xuntos por ventura estamos
para fuxir, a prenda namorada ... !
- Pois fuxamos ... , fuxamos!
-Tes medo, mia vida,
a seres nos meus brazos sorprendida
e a que xuntos amndonos marramos?
- Ai, non, que a dicha as tora cumprida ... !
Mas partamos ... , partamos ...
E adis, paz e virt, sempre querida!
o Adis!, pra a Habana domingo embarco;
N' DE MORTE
-Xa ests de volta, Rosa de Anido?
E u non coidara verte tan cedo!
1 as meigas todas contigo, Rosa,
al na vila seica andiveron ,
que de difunto tes a colore
i a vista brava, i o talar seco.
- que de pena, da terra lonxe,
pouquio a pouco me iba morrendo;
mais .. . colorosa me vers logo,
que agora vivo porque te vexo.
-Tola de Rosa, coque ela sail
Inda te gcordas daqueles tempos?
- Se inda me acordo ... 1 Cmo olvida los,
cando tan sio sei pensar neso?
Bebemos xuntos naquela fonte,
xu ntos pausamos naquel portelo,
herba callemos xuntos no prado,
e bamos xuntos tomalo fresco
no mes de agosto dendes que a la
branca saa tras dos outeiros.
Estas lembranzas me consuman,
de ti apartada, da terra lexos ...
Follas Novas (1880)
21
Pero e ti, dime, non te acordaches
e non te acordas de todo aquelo?
-Ti qu me pides, rapaza, cando
desmemoriado son como un deo!
1 ademis, Rosa, diricho todo
pra que non valvas a pensar nesto.
Bebn con outras naquela fonte,
pousi con outras naquel portelo,
ai, e con tantas luz da la
no mes de agosto tomi o fresco .. . !
Dime, menia, si un home pode
cargar con tantos recordos destos,
e si non debe botalos tora
porque n'estorben no pensamento.
Quxente un da, quxente, Rosa;
mais di unha copra que o amor i o vento,
desque fixeron o seu facido,
vanse, rapaza, como vieron .
E qu llevamos a facer, Rosa,
si aquestas causas non tn remedio!
i anque ora chores, non teas medo,
que mal de amores n' mal de morte,
i fin i cabo pasa co tempo .
o
QU LLE DIGO?
- Eu volvo para a terra ;
ta muller Antena , qu lle digo?
- Pois pra non meter guerra,
porque non vean a petar conmigo,
olvidars que toches meu testigo.
O demis ... ; bo libertade adoito ...
Xa sabes o refrn, meu compaeiro :
a libert primeiro,
e mellar que al broa aqu bizcoito.
- Mis val aqu, coma quen di, solteiro,
que casado e con tillos
andar al sudando aqueles millos ...
Entendo, compaeiro!
- Que como poida se goberne Antona ,
i anque dela me doio,
como de lonxe nada sei nin o o .. .
Quen non sabe nin ve ... sempre perdona .
Cando xa vello sea, Que el durma, que eu velari
tornari cos meus osos para a aldea, pola dona mis fermosa
que algo lle hei de levar terra nosa; que vin no mundo e veri;
mais mentras mozo son, non pode sere, xardieiro , coido a rosa
porque si por mullere, de cuio olido outro gosa.
si que Antona est al, teo aqu a Rosa.
-sa che a nai do ao, Coido dela noite e da,
bon Antn de Riao, sin descanso nin sosego,
pero en verdad che digo que atopalo non podra;
que as mulleres son tdalo enemigo, corpo e ialma, non o nego,
e xa que esto as o sea, a esa tareia me entrego: -
antre a nosa i a allea
mis ou menos graciosa, E anque desto nada sabe,
pois ... , mu ller por muller, val mis a nosa . eu sei canto poido dela ,
-A nosa a que nos quer e ns queremos, mais que tal saber me acabe ...
que si falta o cario, Sai, pombia; sai, estrela,
coidando que unha pomba tes no nio, que un valente por ti vela .
unha cbrega tes, filia dos demos.
-A cbrega a cabeza selle esmaga ,
e coa sa vida paga .
Mais da Antona a pacencia
con qu lle paga, dime, a ta concencia?
Qu cura do se u dor a fonda llaga? .
- Dixate de concencias e del ores,
que non teen lugare A dne va i? A escondida
tratando de mulleres e de amores. porta se abre pasenio .. .
Que ela vexa, se quer, de se curare; Romor de seda comprida
e cntalle que cando eu o tivere, runxe al polo camio
xa lle dari con qu se precurare. que vai da fonte muo ...
1 agora, adis, hastra que Dios quixere!
N'a vexo , mais ela :
o chgame o seu doce olido,
sento o pisar do seu pe,
i o meu corazn ferido
EU POR VOS, E VOS POR OUTRO de pracer dou un batido.

-A linda, a grande seora , Nobre dama, linda dona

de non vista fermosura, dos corazs que prends,
nde ir tan a deshora, perdname, sf, perdona
nunha noite tan escura? si che sigo a donde vas :
Onde ir con tal premura? non ves que en perigro ests?

Vai enfouzando na lama En noite tan tempestosa ,

o zapatio de seda ... qun vos metu tal deseio?
1Polo toxal vai a dama, 1Enlamugarse as a rosa ... !
i o dono antre holandas queda! E no meu corazn leo
1Bon sono Dios lle conceda! que non levs paz no seo .

22
 E si atops a Compaa? - 1Salvdeme, ou, xueces!- berri ... 1Tolera!
E si vos sai a Estadea? De min se mofaron, vendume a xusticia.
Si con fa las vos engaa - Bon Dios, axudime- berri, berri inda .. .
e vos pon mantel e cea, Tal alto que estaba, bon Dios non me ora.
mentras troa e lostreguea? Estonces, cal loba doente ou ferida,
dun salto con rabia pilli a foucia,
N'irs soia, pesi a vs, rondi pasenio ... 1Ne as herbas sentan!
n'irs mentras eu alente, 1 a la escondase, i a fera dorma
pois fora atentar a Dios. cos seus compaeiros en cama mullida.
Seora, Dios non consente
que o perigro busque a xente. Mirinos con calma, i as mans estendidas, dun golpe,
dun soio!, deixinos sin vida .
Sin que seps que vps sigo, 1 lado, contenta, sentime das vftimas,
iri tras de vs agora, tranquila, esperando pola alba do da.
por si vos tenta o enemigo.
1 en tanto non sai a aurora 1 estonces .. . , estonces cumpruse a xusticia:
non vos deixari, seora . eu, neles; i as leises, na man que os ferira.

Adis .. . , adis, dama hermosa!

1Darvos a tan malos modos .. . !
Non-vos levu a Compaa,
mais o enemigo levuvos.
o
Embrgame o asombro a ialma ... SILENCIO!
Ai, amor tolo ... , amor tolo .. . !
Ben di aquel refrn sabido: A man nerviosa e palpitante o seo,
Eu por vs, e vs por outro. as niebras nos meus ollos condensadas,

o con un mundo de dudas nos sentidos

i un mundo de tormentos nas entraas,
sentindo cmo loitan
A XUSTICIA POLA MAN en sin igual batalla
inmortales deseios que atormentan
Aqus que tn fama de honrados na vila, e rencores que matan,
roubronme tanta brancura que eu tia; mollo na propia sangre a dura pruma
botronme estrume nas galas dun da, rompendo a vena hinchada,
a roupa d cote puronma en tiras. i escribo ... , escribo ... , para qu? Volvede
Nin pedra deixaron en donde eu vivira; 6 mis fondo da ialma,
sin lar, sin abrigo, mori nas curtias; tempestosas imaxes!
raso cas lebres dormfn nas campas; lde a morar cas mortas relembranzas!
meus fillos .. . , 1meus anxos ... 1, que tanto eu quera, Que a man tembrosa no papel s escriba
1morreron, morreron ca fame que tian! palabras, e palabras, e palabras!
Ouedei deshonrada, muchronme a vida, Da idea a forma inmaculada e pura
fixronme un Jeito de toxos e silvas; dnde quedu velada?
i en tanto, os raposos de sangre maldita,
tranquilos nun Jeito de rosas dorman . o
23
 A~tJCS'N~ ~~ti~A
ESTRANXEIRA NA SUA PATRIA
Na xa vella baranda
entapizada de hedras e de lirios
foise a sentar calada e tristemente
frente do tempro antigo .
Interminable precesin de martas,
uns en carpo nomis, outros no esprito,
veu pouco a pouco aparecer na altura
do direito camio,
que montono e branco relumbraba,
ta l como un lenzo nun herbal tendido .
Contempru cl pasaban e pasaban
collendo hacia o infinito,
sin que fixaren nela
os ollas apagados e afundidos
deran sial nin maestra
de habela nalgn tempo conocido .
1 uns eran seus amantes neutros das,
deudos eran os mis i outros amigos,
compaeiros da infancia ,
sirventes e vecios .
E sin romor nin queixa, nin charos, nin cantares,
brandos asf e saudosos, cal alentar dos nxeles ,
e ns encarnan puros, corren coa nasa sangre
i os ermos reverdecen do esprito ande moraren .
Busca estes amores ... , bscaos,
si tes quen chos poida dare;
que stes son sio os que duran
nesta vida de pasaxen.
o
AMORES CATIVOS
Era delor i era clera ,
era medo i aversin,
era un amor sin medida,
era un castigo de Dios!
Que hai uns negros amores de ndole pezoenta
que privan os espritos, que turban as concencias,
que morden si acarian , que cando miran queiman ,
que dan dores de rabia , que manchan en que afrentan.
Mis val morrer de friaxen
que quentarse sa fogueira.
'

Mais pasando e pasando diante dela, SOlA!

o
fono os martas aqueles prosiguindo
a indiferente marcha Eran crrolos das,
camio do infinito, risalas mans,
mentras cerraba a noite silenciosa i era a tristeza sa
os seus loitos tristsimos negra coma a orfand .
en torno da estranxeira na sa patria,
que, sin lar nin arrimo, lase maecida,
sentada na baranda contempraba tornaba coa sern ... ;
cl brilaban os lumes fuxitivos. mais que fora ou viera

o ningun llo ia a esculcar.

Tomu un dfa leve

BOS AMORES camio do areal ...
Como naide a esperaba,
Cal olido de rosas que sai de antre o ramaxen ela non tornu mis.
nunha man de maio, hai amores soaves
que n' inda vir se sinten, nin se ve cando entraren O cabo dos tres das,
pala mimosa porta que o corazn lles ab re botuna fora o mar,
de seu , cal se abre no agosto
a frol orballo da tarde .
i alf ande o corvo pausa,
soia enterrada est. o
 XAN
Xan vai coller lea 6 monte,
Xan vai a compoer cestos,
Xan vai a podalas vias,
Xan vai a apaalo esterco,
e leva o fol 6 muio,
e trai o estrume 6 cortello,
e vai fonte por augua,
e vai a misa cos nenas,
e fai o leito i o caldo ...
Xan, en fin, un Xan compreto,
desos que a cada muller
lle convia un polo menos .
Pero cando un busca un Xan,
casi sempre atopa un Pedro.
Pepa, a fertunada Pepa,
muller do Xan que sabemos,
mentras seu home traballa ,
ela lava os pes no rego ,
ctalle as pulgas 6 gato,
peitea os langas cabelos,
btalles millo s galias,
marmura co irmn do crego,
mira si hai ovos no nio,
bota un olio s mazanceiros,
e lambe a nata do leite,
e si pode bota un neto
ca comadre, que agachado
traillo en baixo do mantelo .
E cando Xan pala noite
chega cansado e famento,
ela xa o espera antre s mantas,
i 6 velo entrar dille quedo:
-Por Dios, non barulles moito,
que me estu mesmo morrendo.
- Pois qu tes, a mulleria?
- Qu hei de ter? Deita eses nenas,
que esta madre roe en min
cal roe un can nun codelo,
i 6 cabo ha de dar comigo
nos terrs do simiterio ...
- Pois, a Pepa . toma un trago
de resolio que aqu teo,
e durme, a mulleria,
mentras os menios deito .
25
De bgoas se enchen os ollas
de Xan 6 ver tales fetos;
mas non tems, que antre mil
n'hai mis que un anxo antre os demos;
n'hai mis que un atormentado
antre mil que dan tormentos.
o
"Tanto e tanto nos odiamos,
tanto e tan mal nos quixemos ,
que por non verme morriche,
e desque morriche alento.
Mais ora tcame a min
tamn marchar, e di o crego
que che perdone, pois lago
a xuntarnos volveremos.
O crego volvuse tolo!
Xuntarnos ... ! Nunca mis, penso;
que si ti ests onda Dios,
eu penso de ir xunto 6 demo" .
Esto unha vella viuda,
e terca coma un carneiro,
falaba do seu difunto,
xa dos bichocos comesto .
1en tanto que as falaba,
tamn ela iba morrendo .
Mas din que o difunto i ela
se atoparon nos internos
man a man e codo a codo
como dous bos compaeiros .
-Conque ests aqu? - lle dixo
estonces a vella 6 vello-;
pois voume adonde est Dios,
xa que ti ests ande o de mo-.
E sin saberse por nde
collu direitia 6 ceo;
mais topu fechada a porta ,
que lla fechara San Pedro .
-Prum!, prum! ; abr, que son eu!-
falu a vella moi recio.
- 1Non hai! - respondu o Apstol,
apertando o tarabelo .
 A~tJcrN~ ~<A~A

- Coid que xuri n'estar Qu habs de facer de min?

ande el est, meu San Pedro ...
1
l ri 6 limbo dos nenas?
- Non hail - repitulle o Santo, 1Me vallas!, que xa est6u deles
fndose inda mis adentro . hasta a punta dos cabelos .
- Por vida das vosas chaves , -Caramba coa muller esta!
que facs un bon porteiro, - dixo enfadado San Pedro-,
e que roncs ... 1 Xa se ve ... que si non fora por Dios .. .
Como estad es satisfeito ... ! -Bah , seor, deixvos deso
e permitime que pase ...
Mais eu xuri , e Dios manda -Non, non e non. Caramelos!
que un cumpra seus xuramentos. Fora daquf. .. -E pum! , bot6una
A terceira vez ... ! Abrides? direitio cara 6 inferno .
- Nin .s tres nin 6s trescentos; -Que o xuril Xa o teo dito .. . -
a muller vaia onda o home: berraba a vella- . Non entro .
Al infierno, anda al infierno Seor, seor. .. Sursum corda;
con el , por sempre en jams! aquf est6u , i aqu me quedo- .
- Poche, meu santo San Pedro,
que ben deixs conocer E qued6use, s, qued6use.
que andiveches sempre ceibo , Onde? Non se sabe certo ,
que nunca foches casado n'in si foi porque a olse Dios
n'in na terra nin no ceo! ou porque n'a quixo o deo.
Todlalas comenencias S6 se sabe, ben sabido ,
para v6s quixeches , deo! que anda nas alas do vento
1 a min non me ds ningunha? metendo medo 6s rapaces
Pois ve que eu tamn as quera . nas negras noites de inverno;
Si al6 con cadea andiven, encelando namorados,
en tela agora non penso, desfacendo casamentos,
que todo ca morte acaba malquistando matrimonios .. .
segn predican os cregos. Por qu n'a lev6u San Pedro?
Unha ves nos separamos Que ora anda ceiba e ben ceiba
eu i o meu home, e por certo para meternos no inferno .
que foi pra sempre ... , e est dito, P6elle a figa, mocias,
pois son terca, si sos t~rco . si quers ter casamento;
Que non me quers na groria? que ande ela est, nin un home
Pois xuri non ir 6 inferno, topars para un remedio .
donde el est; i acab6use,
e n'hai que fa lar mis desto. o
-

Follas Novas (1880)

 Jh, no quiero ceirme a las reglas del arte! Mis pensa-
mientos son vagabundos, mi imaginacin errante y mi alma
slo se satisface de impresiones. 1
Jams ha dominado en mi alma la esperanza de la gloria,
ni he soado nunca con laureles que oprimiesen mi frente .
Slo cantos de independencia y libertad han balbucido mis
labios, aunque alrededor hubiese sentido, desde la cuna ya,
el ruido de las cadenas que deban aprisionarme para
siempre , porque el patrimonio de la mujer son los grillos de
la esclavitud.
Yo, sin embargo, soy libre, libre como los pjaros, como
las brisas; como los rboles en el desierto y el pirata en el
mar.
Libre es mi corazn, libre mi alma, y libre mi pensamien-
to, que se alza hasta el cielo y desciende hasta la tierra, so-
berbio como Luzbel y dulce como una esperanza.
Cuando los seores de la tierra me amenazan con una
mirada , o quieren marcar mi frente con una mancha de
oprobio, yo me ro como ellos se ren y hago, en apariencia ,
mi iniquidad ms grande que su iniquidad. En el fondo , no
obstante, mi corazn es bueno ; pero no acato los mandatos
de mis iguales y creo que su hechura es igual a mi hechura ,
y que su carne es igual a mi carne .
Yo soy libre. Nada puede contener la marcha de mis
pensamientos, y ellos son la ley que rige mi destino.
Jh mujer! Por qu siendo tan pura vienen a proyectar-
se sobre Jos blancos rayos que despide tu frente las impas
sombras de los vicios de la tierra? Por qu los hombres
derraman sobre ti la inmundicia de sus excesos , desprecian-
do y aborreciendo despus en tu moribundo cansancio lo
horrible de sus mismos desrdenes y de sus calenturientos
delirios?
Todo lo que viene a formarse de sombro y macilento en
tu mirada despus del primer destello de tu juventud inocen -
te, todo lo que viene a manchar de cieno los blancos ropajes
con que te vistieron las primeras alboradas de tu infancia , y
a extinguir tus olorosas esencias y borrar las imgenes de la
virtud en tu pensamiento, todo te lo transmiten ellos ,
todo .. . , y, sin embargo, te desprecian . Q sio das cordas, a imaxinacin i o sentimento ; no eterno
"Lieders" (1858)
27
DAS PALABRAS DA AUTORA
Gardados estaban, ben podo decir que para sempre , es-
tes versos, e xustamente condenados pala sa propia ndole
eterna olvidanza, cando, non sin verdadeira pena, vellos
compromisos obrigronme a xuntalos de presa e correndo,
ordenalos e dalas estampa . N'era esto , en verdade, o que
eu quera, mais n'houbo outro remedio; tuven que confor-
marme co duro das circunstancias que as o fi xeron . "Vaian
en boa hora -lles dixen estonces-, estes pro bes en-
xendros da mia tristura!; jvaia antre os vivos o que xa ,
pala sa propia natureza, causa dunha marta ben marta! " E
fronse, sin que eu sepa pra qu, nin me faga falla o sabela .
Mis de dez anos pasaron -tempo csique fabuloso a
xusgar pala presa con que hoxe se vive- desque a maior
parte destos versos foron escritos, sin que as contrarieda-
des da mia vida desasosegada, e unha sade decote en-
debre, me permitise apousar neles os meus cansados ol las i
o meu fatigado esprito . O leelos de novo, vin ben erara c-
mo era incompreto e probe este meu traballo potico , cn t o
lle faltaba pra ser algo que valla , e non un libro m is, sin
outro mrito que a perene melancola que o envolve, e que
algns tern, non sin razn , como fatigosa e montona .
Mais as causas teen de ser como as tan as circunstancias ,
e si eu non puden nunca fu xir s mias tristezas, os meus
versos menos. Escritos no deserto de Castilla, pensados e
sentidos nas soidades da natureza e do meu corazn, tillos
cativos das horas de enfermedade e de ausencias, refrexan ,
quisis con demasiada sinceridade, o estado do meu esprito
unhas veces; outras, a mia natural disposicin (que n'en
balde son muller) a sentir como propias as penas alleas .
Ai!, a tristeza , musa dos nasos tempos , conceme ben , e
de moitos anos atrs; mrame como sa, outra como eu ,
non me deixa un momento , n'inda cando quera talar de tan-
tas causas como andan hoxe no aire e no naso corazn .
Tola de min! No aire, dixen? No meu corazn, inda . Mais
tora del? Aunque en verdade, qu lle pasar a un que non
sea como se pasase en tdolos demis? 1En m in i en todos !
JNa mia alma e nas alleas! Mais dirse por eso que me te-
o por unha inspirada , nin que penso haber feito o que se di
un libro transcendental? Non: nin eu o quixen, nin me creo
con forza pra tanto. No aire andan dabondo as causas gra-
ves , certo ; fcil conocelas , e hastra talar deJas; mais son
muller e s mulleres, apenas si propia femenina fraqueza
lle permitido adivialas , sentilas pasar. Ns somos arpa de
Prlogo de "Follas Novas" (1880)
 panal que traballamos al no ntimo, solasmente se d mel,
mis o menos doce, de mis ou menos puro olido, pero mel
sempre e nada mis que mel. Que si os problemas que tn
ocupados os mis grandes entendementos teen algo que
ver connosco, nentramentras que os que comparten e le-
van unha con nosoutras os traballos da vida, non poden
ocu ltarnos de todo as sas tristezas i os seus desfalecemen-
tos. deles ver as chagas e sondalas e buscarlles procuro;
naso axudarlles a soportalas, mis con feitos iorados que
con palabras e romores. O pensamer.to da muller lixeiro;
gstanos, como s vorvoletas, voar de rosa en rosa sobre as
causas tamn lixeiras: n' feito para ns 6 duro traballo da
meditacin. Cando a el nos entregamos, imprenmolo, sin
sabela siquera da innata debilidade, e se nos fcil engaar
os espritus frvolos ou pouco acostumados, non socede o
mesmo cos homes de estudio e reflecsin, que lago cono-
cen que baixo da erara corrente da forma non se atopa mis
que o limo insubstancial das vulgaridades . E nos dominios
da especulacin, como nos do arte, nada mis intil nin
cruel do que o vulgar. Del fuxo sempre con todas as mias
forzas, e por non caer en tan gran pecado nunca tenti pa-
sar os limites da simple poesa, que encontra s veces nunha
espresin feliz, nunha idea afertunada, aquela causa sin no-
me que vai direita como trecha, traspasa as nasas carnes,
tainas estremecer, e resoa na ialma dorida coma un outro
ail que responde o largo xemido que decote levantan en
ns os dores da terra .
Despis do xa dito, tendri que aadire que este meu
libro n', en certa maneira , filio da mesma inspiracin que
dou de s os Cantares gallegos? Parceme que non. Causa
este ltimo dos meus das de esperanza e xuventude, ben se
ve que ten algo da frescura propia da vida que comenza.
Mais o meu libro de hoxe, escrito, coma quen di, en medio
de tdolos desterros, non pode ter, anque quixera, o encan-
to que soio emprestarlles a inocencia das primeiras impre-
sis: que o sol da vida, o mesmo que o que aluma o mundo
que habitamos, non lace nos seus albores da mesma sorte
que cando vai poerse tristemente, envolto antre as nubes
do postreiro outono .
Por outra parte, Galicia era nos Cantares o obxeto, a al-
ma enteira, mentras que neste meu libro de hoxe, s veces,
tan soio a ocasin, anque sempre o fondo do cuadro: que si
non pode senn ca morte despirse o esprito das envolturas
da carne, menos pode o poeta prescindir do medio en que
vive e da natureza que o rodea, ser alleo a seu tempo e dei-
xar de reproducir, hastra sin pensalo, a eterna e laiada
queixa que hoxe eisalan tdolos labios. Por eso ioro o que
28
haxa no meu libro dos propios pesares, ou dos alleos, anque
ben podo telas todos por meus, pois os aoostumados
desgracia, chegan a contar por sas as que afrixen s de-
mis. Tanto as, que neste meu novo libro preferin, s
composicins que puderan decirse personales, aquelas
outras que, con mis ou menos acerto, espresan as tribula-
cis dos que, uns tras outros, e de distintos modos, vin du-
rante largo tempo sofrir meu arredore. E sfrese tanto
nesta querida terra gallega! Libros enteiros poideran escri-
birse talando do eterno infortunio que afrixe s nasos alde~
ans e marieiros, soia e verdadeira xente do traballo no naso
pas. Vine sentn as sas penas como si fosen mias; mais o
que me conmovu sempre, e polo tanto non poda deixar de
ter un eco na mia poesa, foron as innumerables coitas das
nasas mulleres: criaturas amantes para os seus i os estra-
os, cheas de sentimento, tan esforzadas de carpo como
brandas de corazn, e tamn tan desdichadas que se dixe-
ran nadas solasmentes para rexer cantas fatigas poidan afri-
xir parte mis froxa e inxel da humanidade. No campo ,
compartindo mitade por mitade cos seus homes as rudas fa-
enas; na casa, soportando valerosamente as ansias da ma-
ternidade, os traballos domsticos e as arideces da probeza.
Soias o mis do tempo, tendo que traballar de sol a sol, e sin
axuda pra mal manterse, pra manter s seus tillos, e quisis
pai valetudinario, parecen condenadas a non atoparen
nunca reposo senn na tamba.
A emigrazn i o Rei arrebtanlles decontino o amante, o
irmn, o seu home, sostn da familia de cote numerosa; e
as, abandonadas , chorando o seu desamparo, pasan a
amarga vida antre as incertidumbres da esperanza, a negru-
ra da soidade i as angustias dunha perene miseria . 1 o mis
desconsolador para elas que os seus homes vanse indo to-
dos, uns porque llos levan, i outros porque o exempro, as
necesidades, s veces unha cobiza, anque disculpabre, ce-
ga, fannos fuxir do lar querido daquela a quen amaron, da
esposa xa nai e dos numerosos filias, tan pequenios que
inda n'acertan a adiviar, os desdichados, a orfandade a
que os condenan.
Cando nas sas confianzas estas probes mrtires se
astreven a decirnos os seus sacretos, a chorar os seus amo-
res sempre vivos, a doerse das sas penas, descrobese ne-
las tal delicadeza de sentimentos, tan grandes tesauros de
ternura (que a inteireza do seu carcter n' bastante a mer-
mar), un ha abnegacin tan grande, que sin querer
sentimonos inferiores a aquelas oscuras e valerosas
heronas, que viven e marren levando a cabo feitos mara-
 villosos por sempre iorados, pero cheos de milagres de
amor e de abismos de perdn. Historias dinas de ser canta-
das por mellares poetas do que eu son, e cuias santas
armonas deberan ser espresadas cunha soia nota e nunha
soia corda: na corda do subrime, e na nota da delor. Anque
sin forzas pra tanto, tenti algo deso, sobre todo no libro ti-
tulado As viudas dos vivos e as viudas dos martas; mais eu
mesma conoso que non acerti a decir as cousas que era
menester. As mias forzas son cativas; qureas maiores
'quen haia de cantarnos con toda a sa verdade e poesa, tan
sencilla como dolorosa epopeia .
Creern algs que porque, como digo, tenti talar das
cousas que se poden chamar homildes, por que me espri-
co na nosa lngoa. N' por eso. As multitudes dos nosos
campos tardarn en ler estos versos, escritos a causa deles,
pero s en certo modo pra eles. O que quixen foi talar unha
vez mis das cousas da nosa terra e na noza lngoa, e pagar
en certo modo o aprecio e cario que os Cantares gallegos
despertaron en algns entusiastas. Un libro de trescentas
pxinas, escrito no doce dialecto do pas, era naquel eston-
ces cousa nova, e pasaba polo mesmo todo atrevemento.
Aceptrono, i o que mis, aceptrono contentos, e ieu
comprendn que desde ese momento quedaba abrigada a
que non fosE;) o primeiro i o ltimo. N'era cousa de chamar
as xentes guerra e desertar da bandeira que eu mesma
haba levantado.
Al van, pois, as FoLLAS NovAs, que mellor se diran
vellas, porque o son, e ltimas, porque pagada xa a deuda
en que me parecfa estar coa mia terra, difcil que volva a
escribir mis versos na. lengua materna. Al van en busca,
non de triunfos, senn de perds; non de alabanzas, senn
da beninidade que di dos maos libros: "Deixalos pasar! " i
o que eu deseio: que o deixen pasa r, como un romor mis,
como un perfume agreste que nos trai consigo algo daquela
poesa que nascendo nas vastas soidades, nas campas
sempre verdes da nosa terra e nas praias sempre hermosas
dos nosos mares, ven direitamente a buscar o natural agari-
mo nos corazs que sufren e aman esta querida terra de Ga-
licia.
Santiago, 30 de marzo de 1880.
Pero es el caso, Eduarda, que los hombres miran a las li-
teratas peor que miraran al diablo, y ste es un nuevo es-
collo que debes temer, t, que no tienes dote. Unicamente
alguno de verdadero talento pudiera, estimndote en lo que
vales, despreciar necias y an erradas preocupaciones; pe-
ro ... ay de ti entonces!, ya nada de cuanto escribes es tuyo,
se acab tu numen, tu marido es el que escribe y t la que
firmas .
Yo, a quien sin duda un mal genio ha querido llevar por
el perverso camino de las musas, s harto bien la senda que
en tal peregrinacin recorremos. Por lo que a m respecta,
se dice muy corrientemente que mi marido trabaja sin cesar
para hacerme inmortal. Versos, prosa, bueno o malo, todo
es suyo; pero sobre todo lo que les parece menos malo, y no
hay principiante de poeta ni hombre sesudo que no lo afir-
me. 1De tal modo le cargan pecados que no ha cometido!
Enfadosa preocupacin, penosa tarea, por cierto, la de mi
marido, que costndole an trabajo escribir para s (porque
la mayor parte de los poetas son perezosos), tiene que hacer
adems los libros de su mujer, sin duda con el objeto de que
digan que tiene una esposa poetisa (esta palabra ya lleg a
hacerme daq) o novelista, es decir, lo peor que puede ser
hoy una mujer.
Ello es algo absurdo si bien se reflexiona, y hasta parece
oponerse al buen gusto y a la delicadeza de un hombre y de
una mujer que no sean absolutamente necios .. . Pero cmo
cree que ella pueda escribir tales cosas? Una mujer a quien
ven todos los das, a quien conocen desde nia, a quien han
odo hablar, y no andaluz, sino lisa y llanamente como cual-
quiera, puede discurrir y escribir cosas que a ellos no se les
han pasado nunca por las mientes, y eso que han estudiado
y saben filosofa, leyes, retrica y potica, etc.? .. . Impo-
sible; no puede creerse a no ser que viniese Dios a decirlo.
Si siquiera hubiese nacido en Fra ncia o en Madrid! Pero
aqu mismo? ... Oh!. ..
Todo esto que por lo general me importa poco, Eduarda,
hay veces, sin embargo , que me ofende y lastima mi amor
propio, y he aqu otro nuevo tormento que debes aadir a
los ya mencionados.
Pero no creas que para aqu el mal, pues una poetisa o
escritora no puede vivir humanamente en paz sobre la tierra,
puesto que, adems de las agitaciones de su espritu , tiene
las que levantan en torno de ella cuantos la rodean.
Si te casas con un hombre vulgar, aun cuando l sea el
que te atormente y te oprima da y noche, sin dejarte respi-
o rar siquiera, t eres para el mundo quien le maneja, quien le
lleva y trae, t quien le manda; l dice en la visita la leccin
"Las literatas" (1865)
29
que t le has enseado en casa, y no se atreve a levantar los
ojos por miedo a que le rias, y todo esto que redunda en
menosprecio de tu marido no puede menos de herirte mor-
talmente si tienes sentimientos y dignidad, porque lo prime-
ro que debe cuidar una mujer es de que la honra y la digni-
dad de su esposo rayen siempre tan alto como sea posible.
Toda mancha que llega a caer en l cunde hasta ti y hasta
tus hijos, es la columna en que te apoyas y no puede vacilar
sin que vaciles, ni ser derribada sin que te arrastre en su
cada.
He aqu, bosquejada deprisa y a grandes rasgos, la vida
de una mujer literata. Lee y reflexiona; espero con ansia tu
respuesta-. Tu amiga, Nicanora.
Pasendome un da por las afueras de la ciudad hall una
pequea cartera que contena esta carta . Parecime de mi
gusto, no por su mrito literario, sino por la intencin con
que ha sido escrita, y por eso me anim a publicarla . Perd-
neme la desconocida autora esta libertad, en virtud de la
analoga que existe entre nuestros sentimientos.
o cin de su mdico.
La seora de la casa en vano quiso pronunciar en los pri-
meros momentos algunas palabras para recibir a la enormi-
dad que acababa de presentarse ante sus atnitas miradas.
-Sin duda me he enga.adol -dijo el duque pausada-
mente y sin pasar de la puerta.
La seora de la casa hizo entonces un supremo esfuerzo
para salir de su estupor y adelantndose hacia el duque con
vacilantes pasos, dijo, acompaando sus palabras con la
ms fina, risuea y atenta de las sonrisas :
-Es aqu, caballero ... Aqu mismo ... Srvase pasar ade-
lante el seor duque ... Sentimos una profunda satisfaccin
al verle ...
-Gracias, seora -repuso aqul-; mas me he engaa-
do, estoy seguro de ello.
-Buscar el seor duque a las del cuarto de la de-
recha? -pregunt la mam de las del abogado, levantndo-
se.
- Sin duda, pregunta por pap -aadi en voz bastan-
te alta la del teniente coronel.
El caballero de las botas azules (1867)
30
- Qu petulantes y qu necias/ -dijo a su vez la de Ha-
. cien da torciendo el gesto- . Habla el duque de ocuparse de
ellas ... A no ser que tenga algn asuntillo de Hacienda .. . y
que .. .
El caballero de las botas azules repuso entonces:
-Vena buscando una reunin de familias modestas y
de media fortuna. Mas, a lo que entiendo, me hallo entre
personas de la ms alta sociedad .
-Oh caballero! -exclam la seora de la casa sin po-
der ocultar su satisfaccin- . Es usted muy amable al califi-
carnos de ese modo, y slo siento que mi esposo, mdico
muy conocido, no se halle aqul en este momento para ...
-Mdico! -repuso el duque con admiracin .
-El inventor de las pldoras cartelarias, a las cuales
ninguna enfermedad se resite ... Yo le dar al seor duque
una cajita para que juzgue de su eficacia .
-Agradezco la intencin, seora; pero precisamente yo
suelo tambin administrar en pldoras varios medicamentos
muy saludables .
-Tambin el seor duque! Las pldoras que ha inventa-
do mi esposo estn premiadas.
-Las mas, no, seora; mas, a pesar de eso, mis enfer-
mos toman cuantas les receto.
-Oh! Se hallarn convencidos del talento y penetra-
-Quiz .. .
-Qu mujer ms impertinente! -murmuraban las
otrqs- . Slo hace hablar de su marido y de sus pi/doras.
Esto hace dao ...
-Seora -sigui diciendo el duque-, pienso que us-
ted se digna chancearse conmigo, lo cual me lisonjea . Mas
como me urge el asunto que aqu me ha trado, preciso reti-
rarme para buscar en otra parte lo que en esta distinguida
reunin no podra encontrar.
-Hable usted, caballero, hable usted ... Quin sabe si
hallar aqu lo que desea? Est usted en su propia casa y nos
conceptuaramos muy honrados en servirle ...
-Imposible, seora; voy en busca de modestas jvenes
que necesiten ganar con el trabajo de sus manos algunos
miles de pesos para ayuda de la dote.
-Miles de pesos! -murmur la seora de la casa con
inters- . Qu trabajos, pues, sern sos? Puede saber-
se?
-Para qu , seora? Las condesas no necesitan de esas
cosas ... , ni tampoco las ricas, y as ...
-Es que nosotras no somos condesas ni podemos lla-
marnos ricas .
 :.... Mire usted qu salidal -replic en voz baja la de Ha-
cienda.
-Vayal No puedo comprender por qu se empea us-
ted, seora, en querer aparecer a mis ojos una cosa que no
es .
-Pero, seor duque, por qu se ha imaginado usted
que se le engaa? Podramos permitirnos semejante liber-
tad?
- Pues bien: ya que usted se empea, hablar, si bien
convencido de que ser en vano . Querran estas seoritas
calcetar doscientos gorros de dormir, hechos con merino y
listas de seda, a seis duros el par?
-Jess .. . , qu horror!. .. Nosotras calcetar gorros!
Trabajar por dinero, como si fusemos miserables obreras!
Estas palabras, acompaadas de desdeosas sonrisas,
resonaron de repente en los cuatro ngulos del pequeo sa-
ln . Todas se haban escandalizado de la proposicin del
duque, que repuso en seguida :
- He ah cmo tengo razn . Yo vena buscando algunas
modestas jvenes de la clase media, de esas que sin dejar de
ser seoritas saben pensar en el porvenir, no desdendose
de aumentar con el trabajo de sus manos su pequea dote.
Mas desde que he entrado en este sitio comprend que me
hallaba entre personas de la ms elevada esfera, a las cuales
mi prop9sicin hubiera parecido una afrenta, como acaba
de suceder.
- No porque no seamos condesas nos ofendemos ca-
ballero -dijo la seora de la casa con cierta altivez-. No
necesitamos trabajar para comer. Ya le he dicho al seor
duque que soy la esposa del seor Cartel!, mdico muy co-
nocido en la corte.
-Por qu entonces ese enojo, seora? -le replic el
duque, mientras todos le miraban con cierto aire de
asombro y de indignacin -. Si su esposo de usted fuese un
mdico, como se me quiere hacer creer ... , acaso el mdico
no trabaja para ganarse la vida? No trabajan el abogado, el
empleado? ... Pero concluyamos, seora condesa -aadi
el duque con cierto aire confidencial - . Si un mdico, un
abogado o un empleado cualquiera desplegase en su casa
tan fastuoso boato, podra decirse de l que haca pagar de-
masiado caro a la Hacienda, a sus clientes o a los enfermos
lo que los unos llaman Mi trabajo!, y lo que los otros di-
cen ridcula y pomposamente Mi ciencia!; palabras con
las cuales, mientras se toleren los abusos, seguirn sa-
queando y vaciando la bolsa ajena muchos hombres que se
dicen honrados.
31
-1 Caballero, esas palabras ... 1 -exclam alguno entre
dientes-. Qu insulto! Esto es insoportable.
-Jess ... , yo me ahogo de indignacin! -exclamaron
muchas mams.
-Sin duda est loco! -murmuraba temblando algn
fashionab/e al odo de las irritadas seoras.
El duque aadi entonces con el aire ms natural:
-Pertenecern ustedes realmente a la clase media?
Pues en ese caso, seoras, por qu no querer calcetar
gorros de dormir, cuyo par da de ganancia seis duros? No
trabajan sus paps? Pues trabajen ustedes tambin, seori-
tas, y djense de esas apariencias de riqueza que ocultan
una miseria vergonzosa y un orgullo tan ridculo como intil.
-Salga usted inmediatamente de aqu, caballero; salga
usted -prorrumpi la seora de la casa .
- Oh! Con mucho placer ... Jams me han gustado los
oropeles ... Que no estuviese aqu mi amigo el misionero!
Y el duque se alej rindose de tal modo que muchas de
las seoras rompieron a llorar de clera ...
-Tome usted asiento a mi lado, Melchor - le dijo la
vieja al novio tan pronto como se quedaron solos-; y t ,
Mariquita, levanta esa cabeza, que yo te lo permito . Usted
no se extraar que se muestre tan tmida y ruborosa, por-
que como yo la he educado a mi manera, apenas se atreve a
alzar los ojos para mirar a nadie como yo no se lo diga. Me-
jor esposa no podra usted encontrarla en diez leguas a la re-
donda; porque aun cuando yo fuera su propia madre no se
me parecera ms de lo que se me parece. Eso si; no sabe
nada de nada, y no como otras, que en todo quieren meter-
se y aprender lo que no les conviene. De casa a la iglesia y
de la iglesia a casa, siempre a mi lado, y siempre a la sombra
de mi brazo; tal fue su vida, y lo mismo entiende de lasco-
sas del mundo que si no existiesen . Cieguecita la tengo co-
mo un gatito recin nacido .. . Qu ms se le puede pedir?
Pues de cuerpo y de rostro bien se la ve; pero ah la tiene us-
ted, Melchor amigo , hace algn tiempo parece que se le
acaba la vida!. .. A ver si usted la contef\ta, eh?
VIII
En las novelas, las mujeres son siempre discretas y her-
mosas, hablan el lenguaje de las musas y escriben poco me-
nos que madame Svign; pero si se desciende a la realidad
 de los hechos, esto no es siempre cierto, y aun estamos ten-
tados a decir que casi siempre es mentira.
Las mujeres hablan sencillamente el lenguaje de las mu-
jeres, y apenas aciertan alguna vez a conversar, como dicen
ciertos sabios, til y razonablemente; mas, a pesar de esto,
conservan inclume el indispensable mrito y el atractivo
irresistible con que Dios bondadoso oculta sus imperfec-
ciones y su debilidad, ms imperfecta todava.
Feas o bonitas, las unas cargan sobre sus hombros la pe-
sada cruz del matrimonio; viven las otras resignadas o
alegres en el estado honesto, propio de las almas recogidas
y amantes del reposo; mas si en verdad no son tan poticas
ni espirituales como se deseara, y su belleza fsica tiene por
lo comn defectos que pueden pasar por no vistos; si no
son, en fin tan perfectas ni escriben tan bien como las nove-
las cuentan, no debe cu lprselas a fe porque cumplan debi-
damente su misin, haciendo hasta la muerte su papel de
mujeres. Cosa es sta digna de la mayor alabanza, cuando
hay tantos hombres que ejecutan el suyo de la peor manera,
dndose a divagaciones prohibidas a los entendimientos
vulgares, puesto que nacieron para vivir modesta y honrada-
mente, haciendo comps, con el martillo y el azadn, al hu-
so con que hilan el blan co lino sus buenas esposas.
Por lo dems, cuando el amor, la vanidad o la pasin dic-
tan una epstola a la mujer, all va estampada la prueba ms
tristemente palpable de su comn discrecin. Ni el mismo
talento la excluye muchas veces en este punto de rendir cul-
to a su dbil cuanto impresionante naturaleza, cuando, la-
tindole el corazn y con una nube de fuego en el pensa-
miento, coge la pluma y escribe.
He aqu por qu ellos al ver tal exclaman en tono de pro-
testa: No la pluma en tu s manos, mujer nacida para educar
mis hijos: la aguja y la rueca son tus armas.
Y tienen razn al hablar as. Pero no han previsto que
sus hijos tendran dos madres? Que la rueca caera en desu-
so y que la aguja quedara repagada a las costureras?
-No comprendo de qu quieres hablar ... -murmur la
condesa Pampa, inmutndose levemente, mientras finga
mirar con atencin profunda el eje de su abanico de marfil.
Despus, con una volubilidad sospechosa para los perspica-
ces ojos de su amiga, prosigui-: Hablando con la fran-
queza que mutuamente nos debemos, t sabes muy bien
que para nosotras, que somos ricas y bellas, no es victoria la
de una conquista. Y cmo ha de serlo, si ellos son los que
triunfan y nosotras las que nos rendimos? La sociedad que
los hombres han hecho a su gusto hasta nos prohbe pen-
32
sar .. . -y la condesa aadi en voz muy baja - : De modo,
Casimira, que en vano nos llamamos las independientes .
-Quiz no te crees tan libre y poderosa como ellos?
-!Qu s yo! Slo s decir que el mundo envejece rpi-
damente y que todo me parece usado y de mal gusto.
Y la condesa empez a agitar el abanico con un desdn
imponente, mientras Casimira, mirndola a hurtadillas,
deca para s:
Te veo y te comprendo ... Caminamos a un mismo paso
y por un mismo sendero ; falta ahora saber quin llegar la
primera .
o
Asistan a ella, aparte de las siete seoritas de la casa, hi-
jas de un mdico afortunado, otras cinco que habitaban el
cuarto de la derecha, hermosas nias, hijas de un abogado
ms afortunado todava; 0tras seis, hijas de un empleado de
Hacienda, el cual, si segua soplando el viento de la fortuna,
pensaba ascender a director del ramo, y otras dos que, por-
que su padre era familiar del conde de A y esperaba ob-
tener muy pronto la efectividad de teniente coronel ,
queran, as como las del empleado de Hacienda, contarse
en el nmero de esa aristocracia que, semejante a ciertas ti-
sis , pudiera llamarse incipiente . Solan concurrir tambin
algunas vecinas de la misma categora y en aquel saln
-pues aunque se decan salones, las dems habitaciones
no eran sino antesalas- se reunan, por lo general, como
unas veinte jvenes, bonitas las unas, graciosas la mayor
parte, y todas con aspiraciones a un buen partido . Respecto
a ellos, eran lo que se dice jvenes de grandes
esperanzas ; y as las damas aspiraban a un brillante acomo-
do, 1no digo nada los galanes !
Es de advertir, no obstante, que por entonces ninguno
haba pensado todava en el santo matrimonio, lo cual for-
maba un gran contraste con el afecto carioso que an las
ms ligeras y coquetillas de aquellas nias profesaban desde
el fondo de su corazn a las dulces alegras que propor-
cionaba un hermoso da de boda .
Y esto es bien natural, por cierto . Los hombres se casan
muchas veces: se casan con la toga, con la poltica, con las
ciencias, con la cartera de ministro, mientras que las muje-
res slo se casan una vez en la vida . Si llegan a dos, ya sien-
ta mal en los ojos que lloraron a un muerto el rayo de alegra
que ha venido a iluminarlos en las primeras bodas. Es una
repeticin de ceremonias que se asemeja algo a un remordi-
miento, y parece que tras de las blancas cortinas que ocul-
tan el lecho nupcial debe hallarse escondida una sombra.
 Mas volviendo a coger el hilo de nuestro relato, que, al
parecer, se enreda y desenreda como suelta madeja, dire-
mos que era la vspera de un domingo, o lo que es lo mismo,
un sbado por la tarde, y que las jvenes que haban de asis-
tir a la reunin de la casa de la calle de Atocha se hallaban
muy afanadas arreglando sus trajes de baile y de paseo para
el siguiente da.
Decase que el duque de la Gloria haba de atravesar a las
siete el Saln del Prado, y quiz dar por l ms de una vuel-
ta . Cmo no llevar entonces las mejores galas?
Las del mdico, las del abogado, las del empleado de
Hacienda y las del teniente coronel, se hallaban igualmente
inquietas; todas iban y venan en medio de muselinas, tules
y gasas, esparcidas en el desorden propio de los cuartos de
labor.
Una viva impaciencia las devoraba por ver concluidos
sus vestidos, y aunque algunas queran sostener sin menos-
cabo el estado de aristocracia incipiente en que crean
hallarse, pusironse a coser ellas mismas para. terminar ms
pronto la tarea, cubierto el dedo ndice de la mano izquierda
con una calza de piel a fin de que la aguja, con su acerada
punta, no dejase en el cutis la marca de sus picadas , por-
que ... qu mal efecto no hubiera hecho a los ojos de un jo-
ven bien nacido y de porvenir?
Por lo dems, como ninguna de estas familias poda sos-
tener - pese a sus buenos deseos - gran nmero de servi-
dores, hasta la cocinera tuvo que dejar ms de una vez las
cacerolas para venir a dar su puntada. Esto no suele aconte-
cer en las casas verdaderamente aristocrticas, es verdad ...
o El duque volvi a sacar su cartera y se puso a escribir en
- Hilar! ... Hilar yo! ... Una mujer de mi clase haba de
llenarse de aristas y oler a lino como las criadas de aldea!
Qu burln es usted, Dios mo!
Y la seora de Vinca-Ra serio mucho, pero con una ri-
sa de aquellas que ocultan una profunda desconfianza .
El duque la interrumpi al punto, aadiendo, con la se-
vera gravedad que a veces daba un carcter inmutable y
sombramente respetuoso a su plido semblante:
- No es burla, seora . Mi bisabuela, que era condesa y
mujer de talento, hilaba rodeada de sus sirvientas, que hila-
ban ~ambin . Hilaban las reinas en otro tiempo en que no se
haba olvidado que dijo Dios al hombre: Comers el pan
con el sudor de tu frente; pero es cierto que tampoco se
suda gran cosa hilando ... Adelante! Hace usted calceta?
- Tambin haba de hacer calceta?
33
-As va el mundo. Despilfarros domsticos, gastos su-
perfluos, trabajar para derrochar, heredar para holgar ...
Ah, pcaro gato! en fin, seora ... ; preferir usted coser,
no es verdad? Es una de las ms bellas ocupaciones de la
mujer. Cuando, con la cabeza inclinada sobre la labor, pien-
sa en Dios o en sus hijos, mientras a cada ir y venir de la lige-
ra mano hace establlar contra el dedal la fina aguja que brilla
entre sus dedos, no hay corazn de hombre que al verla no
se sienta conmovido.
-Las costureras parecen muy bien as, han nacido para
eso -dijo la de Vinca-Ra con cierta lastimosa benignidad.
Y usted, para qu ha nacido?
-Oh! Para vivir y morir, sin duda.
-Ah! Lo mismo que las costureras.
-Pero no para coser. Cuando las mujeres de mi clase
cogen alguna vez la costura, se pinchan los dedos de una
manera horrible, seor duque.
-Pobrecitas! Entonces, qu clase de ocupaciones lle-
nan sus horas? Cmo cumple aquella sublime misin que
todo ser trae a la Tierra?
-Necesito decirlo? Vlgame Dios! Una mujer de mi
clase, no tiene bastante con cumplir los deberes de so-
ciedad y del gran mundo?
- Cules son esos deberes, seora?
-Seor duque ... , se dira que ha vivido usted en la In-
dia.
-Quin sabe! Acaso en Africa o en Siberia.
-Pues bien: el piano, el dibujo, las visitas, los paseos,
los bailes, el teatro, nos dejan acaso un instante de reposo?
ella , diciendo en voz alta :
- Deberes que ocupan la existencia entera de las mu-
jeres de la alta sociedad en la civilizada Europa: el piano, el
dibujo, los paseos, las visitas, los bailes, el teatro. Hay al-
go ms, seora?
-Tambin la equitacin, las lenguas extranjeras ...
- La equitacin, las lenguas extranjeras. Y la nacio-
nal?
- Oh! ... Esa se sabe sin aprenderla.
- Muy bien. El arreglo de la casa, el cuidado de la fami-
lia, todo eso se haya encomendado a otras manos, no es
as?
-Por supuesto. Qu tiempo nos quedar para eso, se-
or duque? Llega una del paseo, por ejemplo; se tiende en la
butaca llena de cansancio, y cuando se encuentra mejor, ya
es hora de ir al teatro, y a vestirse otra vez . Viene una del
teatro, y cuando quisiera descansar, son las doce, la hora
 del baile, y ... a vestirse de nuevo ... deja el baile, se acuesta,
duerme casi nada, hasta las dos de la tarde, y cuando
quisiera una estar un instante sola, hay que vestirse otra
vez, o para visitar o para recibir.
-Qu fatalidad, seora!
-Oh! Es una eterna fatiga ... Cuntas veces, Dios mio,
tengo ambicionado la tranquilidad de los campos ... , la vida
de la aldea!
-Tiene usted ms que emprenderla?
-Ya lo he probado en ms de u na ocasin; pero, 1ay!,
me aburro en seguida, y tengo que volverme a la corte.
-Y sigue usted fastidindose?
-1 Por supuesto!
- Desgracia sin igual! He ah el gato, siempre el
gato! ...
- El gato. Qu significan esas palabras extraas?
- Hablo del gato, al que hay que ponerle el cascabel .
Tantas criaturas devoradas por la miseria y el trabajo; tantas
otras devoradas tambin por el fastidio y el ocio ... Es una
terrible calamidad, y en vano se habla de adelantos, de
progresos; las mujeres .s[guen atormentadas: las unas, te-
niendo que hacerlo todo, que trabajar para si y para los de-
ms; las otras, hacindose vestir y desnudar la mitad del dfa,
teniendo el deber de asistirt al baile, a la visita, vindose obli-
34
gadas a aprender equitacin y las lenguas extranjeras ...
Como no sufrir? Cmo no cansarse y aburrirse de todo
eso? El que ha de ponerle el cascabel al gato procurar bus-
car un remedio eficaz para tan grandes males; pero, en tan-
to seora, oiga usted mi opinin sobre el particular. Dicen
que las mujeres no deben ser ni literatas, ni politiconas, ni
bachilleras, y yo aado que lo que no deben es dejar de ser
buenas mujeres. Ahora bien: ninguna que no sepa hacer
ms que andar en carretela, tumbarse en la butaca y decir
que se fastidia, por ms que sepa asimismo la equitacin,
las lenguas extranjeras y vestirse a la moda, nunca ser para
m otra cosa que un ser intil; una figura de cartn indigna
de or la ms pequea de mis revelaciones. Estas slo son
dignas de ser confiadas a cierta mujer hacendosa como la
hormiga, semejante a mi bisabuela, aquella que era condesa
e hilaba en medio de sus doncellas. La ando buscando por
todas partes .. . ; no s si la encontrar ...
Al acabar de decir esto, con un acento que hizo asomar
lgrimas de asombro y de despecho a los ojos de la de
Vinca-Ra, el duque de la Gloria se alej a grandes pasos
antes de que ella acertase a darse cuenta de si aquella esce-
na, tan ridcula como extraa, haba sido realidad o sueo
atormentador que el recuerdo de las botas azules y de aquel
duque misterioso haba creado en su imaginacin.
PEGADA DA LOBA-HUMAN
A Copla do Lobo da Xente unha
peza arquetfpica da literatura de
cordel, de feira, que publicou o
etngrafo Laureano Prieto. Con ela
encetamos esta aproximacin
licantropfa na Literatura Popular
Galega pero con cambio de sexo,
coa marca da muller-loba(")
Os recitadores e recitadoras
construen estas Coplas a partires
de feitos con sona, fora do normal,
como crimes, miragres, vinganzas,
o amor. Recitadores e recitadoras
adoitan fornecer nomes e lugares
para darlle s suas rimas
veracidade:
Era una moza muy guapa
llamada doa Maria,
y que en secreto era novia
de un su primo que tenfa,
a escondidas de su padre
porque era pobre familia.
Por mucho que se guardaron
su padre la sorprenderla.
- Esta noche bien escuch
Marfa, tus desenfrenos
quieres casane con ese hombre,
pobre y de mala raleia.
Quieres manchar mi buen nombre,
quieres manchar tu nobleza;
pues no te casas con l,
aunque pierda la cabeza.
Ocho aos te vuelvas loba.
Dios oiga mi maldicin!
El monte de Taboadela
te sirva de mansin.

( ) A eleccin de pezas que teen

como personaxe unha muller non
"ad hoc". Dunha recolla de textos
eneal de "O Home Lobo" que fixo
Carlos G. Martfnez e que, por
xentileza sa, eu puiden utilizar
nunha investigacin sobre Cine de
Terror, mis da mitade dos casos
de licantropfas tian como
protagonista unha moza.

Margarita Ledo Andin

35
 A partir da maldicin do pai,
que suliamos, e que reprime o
amor entre desiguais socialmente,
a copla contina coa liturxia de
emborcal larse no chan, fuxir ao
monte a muller-loba e denantes de
se cumplir os oito anos da fada e
finalizar o encantamento ter dous
encon tros: o primeiro encontro de
Mara cu nha prima sua que lle
pide que lle traia un pouco de pan
centeo (pervivencia da memoria, da
consciencia) ao tempo que lle
prega que garde o segredo do
encontro. O segredo vulnerado e
os homes do lugar fan un cerco
coas suas escopetas de caza pra
matar muller-loba. Pero a muller-
loba (e aqu topamos outra
constante) inmune s balas e
dirxelles este colofn que consagra
o trunfo do determinado:
- No pensis, vos, cazadores,
que vuestras balas me matan.
Me matar Dios del cielo,
mi muerte tiene ordenada.
Volvi luego a revolcarse
en la ya dicha lama
y volvindose de loba
desaparece en la montaa.
E asi remata a copla dunha
alobada, e as se cumpliu a fada.
Vicente Risco recolleu de
Loureses, no concello de Blancos
(Qurense) o caso dunha moza
gustadora de comer muita freba,
motivo suficiente para apandar
cu nha maldicin do seu pai:
Inda vaias comer carne cos lobos ao
monte
A transformacin vn, tamn, a
traveso do contacto co chan.
Sguea a andaina montesa unhas
veces de loba, outras de muller, os
estragos que causa decote a
muller-loba e a purificacin polo
sangue cando un muieiro lle fai
unha ferida nunha pata. A
protagonista relatar sempre, e sen
recato, a historia da sua fada, con
sinxeleza. As pasou, as tia que
pasar:
... e por ningn ti ven tanta pena como
por un rapaz que comn e eu estabao
despedazando e el rindo cara min ..
Outro caso de muller-loba, o
dunha rapaza de Barrio, no
concel lo ourensn de Trives, foi
novelado polo mesmo Vicente
Risco. Nesta lenda a rebelin
mis complexa, con sobexo de
estigmas morais, do ben e do mal,
da filia extorsionada pola sua nai e
polo home da sua nai (o
padrastro), o home da su a nai que
tenta violentala, a rapaza de Barrio
que se arrepn cun foucio e que
lle corta unha man ao home da sua
nai. A maldicin venlle, desta vez ,
pola nai:
Permita deus que re valvas loba, e que
andes arrastrada polo monte como os
lobos, mala filia.
Unha variante cualitativamente
diferente poisque non implica a
transformacin na besta pero si o
convivio con ela, o caso da
peeira, da gardadora de lobos . A
maldicin recae sobre dunha
familia que tea s Mas. A nai
sabe que ten que entregar unha
para adicarse a ise mester: gardar
os lobos. No caso da peeira, o
determinismo un absoluto, non
hai desencantamento pero os lobos
obedecen sua gardadora e
mesmo acompaan ao viaxeiro si enfrentarse cunha maldicin
as !lelo ordea a peeira como nesta
lenda que recolle Risco:
" .. .a rapaza acolluno na sua ca va,
dulle de cear e lago enviuno seu
destino baixo a custodia de carro lobos
tremendos, s que !les ordeu o
conduciran san e salvo (. . .J pero
entroques esixiu do mozo viaxeiro o
mis absoluto silencio; non deba referir
a ningun nada do seu encontro nin
dar noticia ningunha de canto /le
acontecera no monte. De volta sa
aldea, pouco tardu o mozo en referir
"en secreto" a sua maravillosa
aventura .. . Tampouco non se fixo
agardar o castigo: na sa primeira sa(,da
nocturna foi devorado polos lobos...
Esta funcin defensiva e ritual
do segredo funciona sempre na
licantropa galega e vai unido ao
oficio de peeira , que as veces
acllese libremente, por mor dun
enfrentamento da moza co pai ou
coa sociedade. Este ltimo extremo
ten a sua real izacin maior con
Pepa a Loba, bandoleira xusta, que
se moveu polas terras de A Estrada
e Pontevedra, vtima inocente que
se arrepn, fuxe para o monte, os
lobos obedcenlle e actua segn o
cdigo de escarmentos selectivos
que ri xen todo o bandoleirismo
popu la r. Un bonito libro, de xnero
realista, recolle a historia desta
peeira, Juventud de Pepa Loba, de
Au relio M iras Azor.
Ae_untes e_ara unha intere_retacin
A lectura do Mito nas lendas
galegas amosa, en primeiro termo ,
o protagonismo da muller nos
casos de licantropa poisque as
lendas mis acabadas, con maior
nmero de elementos en
conxuncin tena como centro .
Son mulleres que adoitan
paterna xa sea por motivos de
represin afectiva (o amor), o u por
infravaloralas como apartadoras de
traballo economa familiar e
reducirlles o consumo de comida .
Nun dos casos en que o conflito
fina l coa nai vimos que esta
actua como elemento dependente
do seu home frente filia .
Na orixe desta literatura popular
tamn topamos sempre o destio
que sigue fada. Na componente
formal, na sua liturxia propia,
compre sempre emborcallarse (nun
lameiro, na area, na herbal pola
noite, coa la e, aps, vn a fuxida
ao monte.
A solucin ao encantamento ,
asimesmo, patrimonio da muller-
meiga, .a sabedora. A mecnica
liberadora vai unida a constantE;!S
mitolxicas como o sangue, o lume
e na versin mis determinista ao
paso do tempo sen posibilidade, ao
contrario das duas solucins
anteriores, para a intervencin
humn.
A muller activa apanda coa
maldicin e vivir uns anos
transfigurada en loba, coa la
como rexidora, por lugares
quizaves como Trasulfe, en terras
de O Faro , ou Gurulfe, nas terras
frias de Galicia , mentres o sol foxe
do sol porque como nos ensina a
lenda islandesa de Fenrir si un sol
extra precede ao de verdade polo
oeste, un home-lobo, agoiro de
desgracia.
A muller-loba e o culto la
Folga decir que a lua
imprescindible nos casos de
zoantropa que se enmarcan na
cultura galega e, con ela, a muller
como protagonista: a muller-cerva;
a sirea que entrou na illa de
Slvora para unirse ao lexendario
cabaleiro de Roncesvalles e deles
agromou a saga dos Mario,
navegantes, conquistadores de
Chile. Tamn a muller,
transformndose en loba por encanramenros, non observe o curso
maldicin do pai cadrara fora da da la nen aos animais inmundos.
concepcin edpico-freudiana de Tamn, non se penduren figurias de
competitividade sexual para muller nos reares ...
achegarse a unha hiptese de
rebelin contra o dominio, a
o
imposicin da autoridade patri-
lineal (xudeo-cristiana) nunha
cultura en que os usos e costumes
e os mitos parten da determinacin
do femenino.
Abondara observar a relacin
entre a mitoloxa luar e a muller en
Galicia. Nunha recolla sobranceira
que fixo Taboada Chivite encol. do
culto la, concle que a la rexu
a cronoloxa celta, e os propios
historiadores romanos que como
Strabon andiveron por Galicia,
relatan que "nunha illa, perto de
Armrica rendase culto a nove
virxes consagradas, que beilaban
luz da la". Despois ve u
Prisciliano, anatematizado,
esconxurando os froitos da terra no
nome do sol e da la, e Murgua
dxonos que no priscilianismo a
nima que se liberaba cara o ain
faca denantes morada na la. Pero
Prisciliano foi acalado, dronlle
morte en Trveris e Deus
condenou lua a andar pola noite
e a ser comida polo lobo. No
material que nos ofrece Taboada
Chivite non falla, tampouco, a
manifestacin da influencia da la
sobre dos que sofren epi lpsia e un
texto como o do concilio
compostelano do 1060 permite
derivar a forza social que tia a
mu ller eo mito popular no medievo,
en Galicia, mesmo antes dos
grandes procesos a mencieiras,
amaadoras, adivias e
"entendidas".
A acta do Concilio di as:
" .. ningun crea en agoiros o u
37
 DOROTEA BARCENA
Dorotea Barcena, actriz,
dramaturga e directora pero ante
todo actriz, e como tal leva 15
anos trabal/ando no teatro
independiente fora e dentro de
Galicia, senda considerada a mellar
actriz neste medio.
-E iso certo?
- Eu non son un ha das
mellares, pero s teo sona de ser
boa actriz quizais, o mais
sobresante de mn como actriz
sexa a maneira peculiar de
interpretacin que innata e
mesmo tempo desenrolo unha
esttica corporal moi concreta que
vai unida utilizacin da voz,
encanto que eu teo unha figura
que non a figura estandar dunha
actriz, son a antifigura do
consumismo, son unha persoa
gorda, estou coxa da perna dereita
e apesar diso non resulto repelente
s espectadores/as, aceptan a
mia forma e chego mesmo a
entusiasmar a parte dos
espectadores/as. Non quixera
pecar de soberbia penso que non o
son pero s de constatar que o
defeito dase, flase de que teo un
carisma especfico, pois pode ser,
un carismo especfico cara 6
pblico , o certo que "recibo dos
espectadores un gran entusiasmo
despois da mia interpretacin .
Na mia experiencia 6 longo da
xeografa espaola podo contatar
que nos circuitos do T .l. espaol
coceseme e considraseme unha
boa actriz .
-Entre as obras mais recentes:
coa Compaia Mari-Gaita, o
"Agnus Dei dunha Nai" que foi
escrita por ti, e lago o "Acto
Cultural", " Ensaio Festivo para
unha Marcha Fnebre" e "A Noite
das Trivades", cal foi amis
Carmen Rbade
38
significativa para ti tanto a nivel
persoa/ como profesional?.
-O Agnus Dei dunha Nai
escribmola Xulio Lago e mis eu .
Como actriz qudome con
todas, porque todas foron unha
experiencia e un paso adiante na
mia carreira, e o Agnus Dei tn
para min unha connotacin .
especifica, foi o primeiro
espectculo que fixen despois do
accidente que me tivo dous anos
escaiolada , e volvn a escea cun
defecto fsico : era coxa. Entn
significou moito en canto que en
todo este tempo pensaba que non
poda volver s tboas , e resultou
que s, e todo iso foi un labor
arduo e mesmo dooroso en moitos
aspectos, gracias fe que Xulio
Lago depositara en mn. Despois
estreouse o Agnus Dei dunha Nai e
foi un espectculo que funcionou ao
longo e ancho da xeografa hispana
e que tivo grandes xitos por
festivais e xiras polas Universidades
do Estado, en Andaluca foi
inslito, chegaron a contratarnos
de novo. Neste espectculo
ademais haba un reencontro con
Galicia xa que nos anos anteriores
ao accidente desenrolaramos o noso
traballo artstico en Madrid, en
tanto que o texto e a esttica
xurdu da propia Galicia.
Por estas razns este
espectculo tn para mn unha
importancia excepcional tanto a
nivel artstico como persoal, xa que
pensei non volver aos escenarios.
-E da Noite das Trivades?
-E un texto moi ben escrito e
ademais tn contidos terriblemente
atractivos para unha persoa de
teatro, unha porque era un aspecto
biogrfico dese gran autor que
Strindberg, outra que se falaba da
xente do teatro, das sas miserias,
das sas grandezas e outra que
apareca unha polmica encol do
fiminismo e o que poda significar o
fiminismo no sculo XIX e a
importancia desta muller chamada
Carolina Maria David (representada
por Dorotea Barcenal na vida de
Strindeberg e na vida da muller del
que tamn era actriz. A Noite das
Trivades un texto moi ben escrito
que tn unha chea de contidos
vitais e importantes para calquera
que se adique ao teatro.
-A marxe da Compaa Mari-
Gaita fixechedes para o Centro
Dramtico Ga/ego a obra de
Rosa/a, "Agasallo de Sombras" de
Roberto Vida/ Bolao. Un
espectculo que f1xeches marxe
da Compaa Mari-Gaita, e dirixida
por Roberto Vida/.
-A principal experiencia en
Agasallo de Sombras foi que fixen
soamente de actriz por primeira vez
na mia vida, e que requera unha
disciplina especial, en que moitas
veces ter que calar e achantar, e
ese exercicio de obediencia foi moi
importante para mn .
Eu nas mias anteriores obras
sempre discuta con Xulio Lago
que foi qun me dirixiu toda a vida
e que ademais faca con l a
dramaturxia, ainda que era
obediente pero doutra maneira,
neste espectculo era por
disciplina.
-Estabas dacordo coa Rosa/fa
que escribiu Roberto Vida/ Bolao
e que ti representaches?
-E u teo que confesar que
non son unha erudita de Rosala,
eu empecei a interesarme por
Rosala a raiz de Agasallo de
Sombras. Porque penso que
calquera actriz que se precie tense
que documentar sobre o personaxe
que vai interpretar e moito mais si
histrico. De todolos xeitos non
cheguei a afondar moito na vida de
Rosala de Castro, anda que
considero a Rosala un fenmeno
extraordinario dado que unha
muller no sculo XIX fose capaz de
saltar s letras e fama e chegado
a ser protagonista das disputas
entre os intelectuais parceme
importante marxe da sa propia
vala como poetisa non? e tamn
me parece algo excepciona! que
mulleres como Rosala de Castro,
Emilia Pardo Bazn e Concepcin
Arenal saltaran vida intelectual.
Para mn un caso inslito e digno
de estudio, Galicia era un dos
lugares mais atrasados da
Pennsula Ibrica.
-Vamos referirmos mais a un
nivel xeral, ti pensas que hai unha
tradiccin matriarcal en Galicia?
-S, anda que o por qu non o
sei, o que si me parece importante
saber que houbo tres mulleres
galegas que sobresaron, polo que
debera realizarse un estudio serio e
fondo sobre este fenmeno.
-Crees que certo que en
Ga/icia existe matriarcado porque o
home emigra ou navega?
-S, certo que de entrada en
Galicia o papel da muller mis
sobresante que noutras culturas,
dado o feito de que o home
emigraba ou navegaba ela vase
abocada en moitas ocasins a facer
o papel de pai e nai de familia,
convertndose nunha traballadora
terrible do campo. Probablemente
se fora un lugar que estivera mais
adiantado en moitos aspectos o
nmero de mulleres que sairan
luz sera maior.
39
 -Ti verias a Rosa/fa vivindo
nesta poca?
-Amn resultame difcil
imaxinarmo, Rosala evidente que
era unha seguidora do
romanticismo, pantesta senn
endxeno que saa dela e viva nela
entn ese endoxenismo rosalin
hoxe parceme moi dificil de soster
nunha sociedade como a nasa,
agora que pondolle un pouco de
fantasa probablemente Rosala
sera unha loitadora da condicin
fiminina, bsome para dicir esto no
poema de Follas Novas "Viudas de
vivos e viudas de martas" ande
refrexa perfectamente a condicin
da muller galega.
-Agora que saiu o tema, ti
vas dirixir un espectculo basado
nos poemas de Follas Novas,
poderias fa/amos de como os vas a
dramatizar? lmaxino que debe ser
dificil.
- Dramatizar non s Follas
Novas senon calquer libro de
poemas resulta bastante diffcil,
difcil en canto a atopar un fio
conductor que permita a unin dos
poemas porque estos se producen
aillados ainda que tean no fondo
unha unidade, e que s a teen
pero bastante abstracta, e o
complicado materializa-lo fio
conductor que te leve a contar
unha historia para que se poda
facer soportable a un espectador
sen que sexa recitado de poemas
un detrs doutro. Neste ponto a
mn parceme difcil non xa s
"Follas Nov;ls" senn calquera
outro tipo de poemas que che
permita atopar persoaxes e que
estos poidan dicir causas que
Rosala d nese libro. Eu pareime en
crear dous mundos que para mn
en Follas Novas estn moi claros,
un o mundo do romanticismo do
que protagonista a autora do
libro, ainda que neste espectculo
non sae Rosala coma persoaxe
pero si hai unha muller que
encarna todo ese aspecto dos
poemas puramente romnticos e
anmicos de Rosala. E por outra
banda est o mundo das xentes
que podamos dicir popular, con
todo o que esa palabra leva de
deterioro, pero si de persoaxes que
pululaban pala Galicia do sculo
XIX e que ainda se ve hoxe. A
fusin distes dous mundos o que
supn o experimento dramtico de
Follas Novas.
Por un lado o mundo do
romanticismo que se atopa co
mundo popular dos moinantes e
por outro unha muller de boa
posicin que sofre e sinte pero
dunha maneira mis inconcreta,
donde a dor abstracta, e xurde
de ah o discurso dramtico.
- Qu xente vai traba/lar
contigo?
-Van traba llar conmigo
actores do C. D.G . que estiveron en
producin anteriores e van
encarnar a Dona- Lura Ponte
Santasmarinas. O Cego- Xavier R.
Lou rido. A Bella- Pilar Pagant. O
Pousadeiro- Kiko Cadabal. E a
Moza- Carmen Rbade.
- Cal foi a tua funcin como
axudante de direccin de
Woyzeck?
- O rol de axudante de
direccin nos procesos de ensaios
mis contemplativo que activo. A
mia funcin era acudir aos ensaios
e logo intercambiar opinins co
director, para correxir determinadas
causas. Logo traballei con algun
actor aparte para non para-la
marcha dos en.saios, e tamn
esclarecer algns puntos na
esttica e o persoaxe que se tia
que interpretar, mis que facer
unha direccin de interpretacin de
actores porque eso xa facia o
Director.
-Dorotea ti aparte de actriz e
Directora eres escritora de textos
teatrales?
-En estos momentos esto u
escribindo unha obra que se chama
"In Mullieribus" unha obra
totalmente fiminina , que con un
xogo dramtico toca o tema
dalgunhas mu lleres que tiveron
acceso ao poder comportaronse
igual ca os homes e non
propiciaron unha lexislatura que lle
dera acceso a muller, temas o
exemplo de Isabel a Catlica que
foi unha gran Raia pero que poda
ter sido un Rei, tamn temas hoxe
Margaret Thacher que se comporta
igual que si tora Margarita; ou sexa
que non hai diferencia algunha.
En "In Mullieribus" hai unha
dialectica entre das mu lleres,
unha unha Raia a outra e a
bufona da Raia o espectculo est
basado no xogo en que a bufona
lle di que pode facer causas para
variar o estado fiminino e a Raia
de que non sabe porque se ten que
comportar como un Rei ao marxen
do seu aspecto externo sexa o de
muller.
-Como ves ti o papel da
muller nesta sociedade actual?
- Ns estamos vivindo nunha
sociedade impasible e indiferente
en todo tipo de valores; dronse
revolucins funcionaron todo de
filosofas e non obstante nada
supuxo unha autntica conmocin
ao xa construido . Por exemplo, ao
marxen dos adiantos tcnicos e
cientficos da sociedade actual con
respecto a Edade Media, creo que home, agora que en canto lles
esencialmente e ideolxicamente os fagas ver que hai outras
conceptos de sociedade son os posibilidades e non digo a nivel
mesmos, ou sexa que non varia feminista, encanto a feminista,
nada substancialmente. Entn reffrome estas feministas que
penso que a nica experiencia que queren sustituir s homes por
lle queda por probar sociedade mulleres e eso non cambia para
occidental a revolucin femenina, nada a sociedade. Eu como deca
dado que a idiosincrasia femenina boto de menos mulleres coas que
diferente a idiosincrasia masculina reunirme e poder construir unha
polo que se podian confrontar de nova Filosoffa de Vida .
unha vez todo-los aspectos que
home non pode abarcar.
- Como serfa?
o
- Eu non sei como se teria que
facer, falo de unha revolucin
terica ou do que tericamente
suporia, e ignoro o feito de
chegar. O outro talaba cunha
muller que decia; 90% das mulleres
son dciles cos roles que
desempean . Entn o primeiro que
se teria que conseguir e que toda-
las mulleres do mundo tiveran unha
ideoloxia da sua propia condicin
femenina que lles levara a un
comportamento dentro do seu
ncleo.
- Hoxe a muller, trabal/a e
ademis leva a vez as faenas da
casa ... ?
- Nalgn terse que cansar e
verse obligada a protestar polo cal
as mulleres concienciadas deberian
buscar desesperadamente unha
saida a ese novo tipo de muller.
Eu persoalmente sfntome
totalmente aillada respeto a atopar
mulleres que tean un tipo de
inquietude similar que ademis de
interesarse polo teatro e por outro
tipo de creacins tamen tean un
inters pala condicin femenina .
-Unha banda armada Dori... ?
- (rise) Eso imposible porque
como che decfa antes que o 90%
das mulleres est de parte do
CRITICA / "PARIS, TEXAS" de Wim Wenders
" Every man is your voice"
(Jane a TravisJ
Pasen a vela, seores, e choren
de tristura, pas eiqu a
incomunicacin antre os seres
humanos acada o seu grado
supremo convertindo "Pars,
Texas" na xenuina expresin da
COMUNICACION DA
INCOMUNICACION.
,;Pars, Texas" unha
confesin, a primeira que un home
fai publicamente da turbulencia da
sua vida conxugal. E cecais esto
sea un paso adiante que tn de se
corresponder fora do celuloide
(agardemos que as sexa) cun
avanzo positivo na evolucin das
conductas masculinas.
Supn o devandito que o home
(o xnero masculino) ponse (por
fn) a matinar en si mesmo e coa
distancia necesaria para autocriticar
o seu comportamento,
cuestionabel as mis das veces, en
relacin coa muller. E supn tamn
que despois desta cavilacin
interna sabor do seu "eu", o home
atpase culposo e arrepndese. E
para reparar a culpa e ser perdoado
est abrigado e disposto a real izar
a confesin diante da vtima (a
muller) .
Pero este duro paso que o
streep tease da ialma : amasar o
"eu" vergooso, feble, humano
nunha palabra, non doado de dar
xa que subsisten medos, pudor e
vergonza, polo cal o noso
protagonista Travis tn de recorrir
tcnica, grabando nun
magnetfono a dorosa confesin
ao filio.
E para a confesin suprema,
diante do ser tan magoado polo
seu egosmo de outrora, srvese da
Ma Teresa Otero Sande
42
sofisticacin mis requintada, ainda
cando dar dous pasos e fundirse
nunha aperta parecera o mis
sinxelo . E ser por telfono e a
traveso dunha pan talla, ignorante
ela da identidade da voz que se
confesa. 1 el, de costas ao espello-
pantalla, non ousando contemplar
muller, enceta o relatora en
terceira persoa coma si da historia
dun alleo se tratara : "Vouche
contar a historia dun amigo ... "
Inda non o cara a cara ideal ,
pero, e malia toda a tramoia que a
tcnica lle aporta,
indubidabelmente a primeira
confesin, sinceira anque tmida,
polo cal sosteo que se trata
dunha pelcula optimista dentro da
sua crueza. Porque por vez
primeira o home autocrftico e sae
da sua razn incuestionabel de
dono do fogar, tirano e seor,
abrindo as cancelas a unha nova
poca na que xa comprendeu que
tan vulnerabel e feble como
poida selo calquera muller. E, por
iso, un paso cara a asuncin pala
parte masculina da igualdade dos
sexos .
O filme, de bon guin moi
labourado, consta a nivel de
discurso, de tres partes que se
corresponden con momentos de
desenrolo evolutivo da funcin da
palabra :
1. -postrimeras da permanencia
do protagonista no deserto e
sada del, ande se manifesta
mudo diante dos homes,
caracterizndose, pois, esta
primeira parte pala ausencia
da palabra .
2. -estada na casa do irmao e
da cuada e reencontro co
filio . Eiqu usa da verba
utilitaria , non comunicativa:
 a palabra srvelle somentes
para expresar xestos sociales,
non persoales nin
individuales.
3.-confesin e sacrificio, onde
recupera a palabra e gracias
a ela reencontrase como ser
humano e, ao reparar a
culpa, acada o perdn polo
pasado pecante.
Por outra banda, hai en "Pars,
Texas" unha grande crrega de
simbolismo relixioso que se
manifesta mormente no paralelismo
entre Travis e Xesucristo:
Para profundar en soedade
Travis retfrase ao deserto ("lonxe
das xentes e das ruas ... "), onde
matinando sobor de si permanecer
tres ou catro anos, como moito
antes fixera Cristo, quen, para
redimirnos, sacrifcase e morre na
cruz. Asimesmo Travis ofercese
en sacrificio como remisin da
culpa e afstase, o cal nun certo
senso representa unha morte
simblica, pois a vida cos seres
queridos non pode renascer ao
reportar o pecado un castigo que
eiquf cecais sea a negacin alarma unha vez mis rexistrado na premio Goncourt 1984, un claro
postreira do contacto fsico historia do arte. E, se cadra, un exponente da discriminacin que
(castramento simblico por ter espello de propiedades catrticas sofren as obras das mulleres por
pecado) e a imposibilidade da no que nos recoecemos e diante parte da crtica, polo mero feito de
felicidade futura a carn dos seres do que nos laiamos da nosa seren escritas por mulleres.
amados. desventurada condicin de A Duras sabe encontrar o lado
Resumindo : "Pars, Texas" o humanos. positivo a esta discriminacin "que
relatorio dunha historia de amor "O home ciumento non o nos permite estar marxe, non
interrompida onde de novo amante que ama sinon o entrar no xogo masculino que un
topamos co vello tema dos cimes, propietario que se enoxa" xogo polo poder. Desde hai anos
manifestacin do desexo de non (Madame de Stae!J todos os discursos dos homes son
compartir a exclusividade dunha
persoa considerada erradamente
propiedade privada de outra, e que
o o mesmo discurso, repetido,
repetitivo, moi codificado, todos
din o mesmo. O nico discurso .
por principios non tera que imaxinativo, hoxe en dia, o da
pertencer a ningun mais que a si Ma~guerite Duras, que aos seus muller".
mesma. 70 anos, despois dunha vida Compartimos as tuas ideas.
un berro desesperado de dedicada literatu ra, recebeu o 1 Felicidades Margueritel O

43
STIMA SOIDADE: O Amor, ADore A Morte.
Stima Soidade o ttulo do
libro de Pilar Pallars que gaou o
111 premio Esquo de poesa. un
libro dedicado enteiramente ao
amor at o esgotamento, at o
desamor.
Se ben o amor foi tema potico
favorecido en todas as literaturas,
non o foi tanto na nasa . A poesa
amorosa escasa no tecido
literario galego e, en todo caso,
poucas veces alcanza a
profundidade e a ca lidade que
atinxe neste libro.
Detrs da obra de Pilar Pallars
hai toda unha iniciacin potica,
mltiples lecturas asimiladas e
moito, moito traballo.
O seu son potico modula-se
nos caracteres fnicos populares e
na herncia da llrica medieval.
Paralelismos, anforas, constantes
repeticins dan fe deste feto .
"Non sei por que estes das en
/que te amo tanto
e tan fundo e tan duro e tan
/tristeiro"
A repeticin do tan, de sinos
insistentes, do t metlico, acentua
a cantidade do amor .
"Non sei que extraas aves
/aniaron en min
para que asi te ame ,
non sei que tortas roitas GU mans
1confabuladas
me trouxeron a ti,
non sei por que camios navegou
lo meu sangue
para chegar a ti.
Non sei se faro ou torre ou terra
/prometida
foron marcando o norte dos meus
/sucos".
Encontramos o "Non sei"
iniciando os versos e a permanente
resonancia do t . s veces son as
vibrantes as que se acumulan;
Maria Xos Queizn
44
"tortas roitas" ou "faro ou torre ou
terra prometida", o u as sibilantes:
"S sei que aqu me tes, a ti
/oferecida
sen culpa deste amor que caiu
/s obre de min
non sei se como pedra ou lstrego
/o u fervenza".
O poema, na sua andadura
reiterativa e circular, remata como
empezou:
"Esta tarde amei-te como nunca
pero ti non esta vas".
A habilidade na iteracin deses
significantes parciais mnimos est que eu existo,
presente na poesa de todos os
tempos. Os antigos afirmaban "bis
repetita placent" . A repeticin
serve para excitar a emocin. Xa os
bardos celtas posuian a tcnica da
utilizacin sistemtica dos
microsignificantes e os nasos
trovadores medievais foron grandes
artfices no seu emprego .
No poema que comenza "Estar
s de ti", reptese o mesmo verso
ao incio de cada estrofa ags unha
coa variante "Estar sen ti e
comigo" . Pero ademis a vocal e
introduz todos os versos da estrofa
final ags os que comezan por de
ou que nos que tamn est
presente a mesma vocal.
"Estar s de ti
esta intil tarefa de che mandar
/ sinais
e recoll-los,
este traballo imenso e proceso
/invarivel
de estar sentindo agora,
eu-nena
eu-gata
eu-fareira maior da extensin do
/teu carpo,
que te amo e cho digo
e estar--che repetindo que te amo,
/que te amo ,
e afogar-me de gozo de que sexa
/ tan certo".
Escolle o simil do faro, que
enva sinais, para explicar o xogo
das miradas amantes . A poeta,
como o faro, vixila o navegar da
nave amada, agarda noticias,
espera sinais do seu sorriso , quere
escoitar a sua voz
"Se tivese a tua voz por un
/momento
constantando sen mis a tua
/existncia ,
ainda que ti non souberas
ainda que ti non souberas
que eu espio e espero
e fago da tua vida a mia arte" .
Observamos a repeticin do
verso 3 e 5 e o paralelismo entre
o 4 e 6. No verso "que eu espio
e espero" as sibilantes e a
frecuencia dos mesmos sons,
como a luz do faro, fai mis
misteriosa e anelante a espera da
amada.
Todo o libro unha contnua e
perfecta repeticin ande os
microsignificantes xogan un papel
de encantamento. Pilar Pallars
unha verdadeira mestra deste
artifcio potico. Ignoro o que
produto dunha consciente
elaboracin tcnica ou o que pode
haber de intuicin potica
espontnea. Tomo
nota das pa labras de Roman
Jakobson sobre o tema : "Un
mecanismo lingstico complexo
pode ser inerente na obra potica
independentemente da apreensin
e a vontade da autora" , mais
tamn "unha deliberacin
consciente pode intervir e xogar un
rol positivo na creacin potica".
Sexa como sexa, non hai
artifcio capaz de toldar a
autenticidade que mana da poesa
de Pilar Pallars. Podemos rastrear
referencias; podemos, incluso,
encontrar a Manuel Antonio nalgn
verso .
"Por que escreves na tarde
tantas caligrafas de silncio?"
Pero as como o poeta
vangardista fuxa propositadamente
do sentimento, este irrompe e
desborda o rio potico de Pila,-;
contrariamente ao poeta de
Rianxo, que se agachaba detrs do
"ns", Pilar Pal lars radicalzase
nos "eu", " ti", "comigo"
insistentes ao longo dos versos , as
duas persoas da relacin amorosa .
Agora ben, a segunda persoa
non , non ten existencia fora do
"eu" amatorio. Stima Soidade,
lonxe dos placeres do amor, fala da
negacin amorosa, da destrucin ,
da aniquilacin polo amor.
"Ouixera aniquilarte de tanto
amor" di a voz potica, en vano
porque resulta ser ela a destruida.
"amor que caiu sobre min, non sei
/ se
como pedra, ou lstrego ou
/ fervenza"
Un amor que "verte a sua f ria
por acima de un ha sen piedade" . A
amante a negada, convertida
nunha "sombra que che habita o
costado, xa marta para o mundo",
nada mis que " o nome que lle das
a tu a tristeza". "vibrante
monicreque ca ra a nada". "N en
oco deixarei ... serei somente un
pequeno silencio".
A amante poeta a
desamparada, "pobre vincallo sen
ampara", "maldita e desterrada,
seguireite querendo ... "
ela a amante sen esperanza.
"Necesito saber a cantidade exacta
de desesperacin que ania nesta
/ hora"
"cando xa ningun poda /meus das"
1esperarme". Aln deste oficio potico , da
a amante condenada . mestria artesanal , a verdade, a
"Condena o meu amor, castiga-me sinceridade desponta na obra de
/ por el, Pilar Pallars como ese abalo que
quera o inferno por patria e nos conmove e nos fai distingu ir a
/ aposento autntica poesa da mera imitacin.
que os das me torturen e coeza a Detrs de Stima Soidade est
/ fadiga, a mul ler que ama . " E todo o resto
L!Ue os teus reproches me vistan de
/ martrio,
a tua fria de sangue".
tampouco literatura" .
o
Para a amante nihilista a vida
non ten sentido. un "faust o
concurso de exiliados" e "previsto
cortexo cara a nada" onde "os das
son ausencias" que feren e
producen medo. Os das
"estas vintecatro parcelas de
/ silencio
estas vintecatro cmaras nupciais
esta$ vintecatro celas de agona".
As como chega morte, ao
poema de amor como destrucin
total , como ausencia , como nada.
O amor o non ser para si e ser
para o ser amado. O amor a
morte cando a amante ten " inzado
o corazn de das desertas" e non
sabe "se o amor ou a morte
que anuncia sen clarins a sua
chegada". A que ama remata
"entoando un canto de agona".
Ao non ser correspondida , a
amante poeta queda sen amor e
con morte. A morte vence e " ser
mellar pendu rar unha espada do
teito", mentres a persoa amada ,
idealizada pola ausncia , chega a
tornar-se deus.
" non sei a que tctica ou deus me
/ acolleria
senn de esperar-te
senn de liturxicamente convocar
l o teu nome" .
A ese amor-deus dedica o
quefacer potico.
"Consag ro a ser tua o oficio dos
45
 ANA LEGIDO
No mes de novembro tiven a
oportunidade de ver unha
exposicin de pintura dunha
muller, Ana Legido, coa que logo
falei . Ela, coa sua gracia,
expresin, dinamismo e encanto,
foime contando cousas da sua
vida , traballo e inquietudes.
Ana est inmersa no mundo da
pintura, mundo que hasta hai moi
pouco era case privativo dos
homes. "As mulleres tiveron
sempre problemas cando se
quixeron dedicar a calquer tipo de
arte. Estas dificultades xenerabanas
os pais, a familia, os homes, en
definitiva a mesma sociedade" -di
Ana -. Na nosa conversacin el a
explicoume que cando unha muller
quere pintar, os homes consideran
que un capricho e negan moitas
veces a posibilidade de expr esa
obra porque pensan que non vai
ter continuidade e polo tanto pode
ser abandonada en calquer
momento como se abandona un
instrumento musical o unha vella
amistade.
Ana Legido ama de casa,
esposa e nai, tres realidades que
determinan moito o seu traballo e o
seu labor pictrico . Sabemos que
stas realidades dificultan moito a
realizacin de calquer iniciativa
artstica. Sin embargo ela pode
conxugar milagrosamente todo iso.
"A cuestin organizarse en cada
situacin . As mulleres temos mis
mrito, porque moi facil
dedicarse exclusivamente a un
traballo (como fan os homes) pero
cando ests pintando un cadro e
ao mesmo tempo pendiente de
fritir un peixe, a cousa cambia
sustancialmente" -afirma Ana- .
O estudo de Ana atpase na
mesma vivenda familiar e
Aman da
46
compartido polo seu home. Eles
traballan xuntos e supervisan
mutuamente as suas obras.
Nos cadros de Ana hai duas
temticas fundamentais, o grupo
familiar e a relacin nai-filla. lsto
obedece a un reflexo da sua propia
realidade. Gstalle estar na casa,
apenas sai, e sobre todo disfruta
talando co seu home e cos fillos,
ten moitos puntos de unin con
eles porque pertencen ao mundo
artstico como ela . Forman unha
familia unida da cal est moi
orgullosa. Pero Ana confsame que
os momentos mis ricos en ideas
cando se pon a traballar son
aqueles nos que ten pequenos
problemas utiliza a pintura como
refuxio.
Outro motivo central utilizado
na sua pintura son os nenos que
teen un tamao moi inferior nai
e ao resto das figuras . lsto ten
segn ela unha explicacin moi
sinxela . "Fago os nenos tan
pequenios porque me parecen
seres dbis, sen proteccin, e
gstame reflexalos as, moi en
contra do que sucede cos pxaros,
que son moi grandes" -di Ana- .
O contraste amenazador das
guias, falcns e aboftores rompen
un pouco coa temtica do cadro e
poen en perigo esa relacin
acaramelada da nai agarimando ao
menio.
Cando esta muller se pecha no
estudo para pintar, motfvase cun
pequeno arquivo de fotografas de
principio de sculo . O color sepia,
o tamao e a colocacin das
figuras, permtelle plasmar
instantaneamente o que quere.
Oudanlle moi grabadas as caras
dos amigos mortos. Esta unha
das razns polas que utiliza cores
tan frias e mortecinas.
O que mis chama a atencin
nos seus cadros a minuciosidade
e o cuidado con que estn feitos.
A sua pintura est moi traballada,
non d en absoluto idea de
improvisacin. A opinin dela en
relacin a isto que o seu gosto
polo orden e polo equilibrio lvao
aos cadros, xa que na sua vida
domstica, e con tantos fillos,
resltalle dificil conseguilo .
Do traballo artstico desta
muller gstame fundamentalmente
a sua laoriosidade nos cadros que
mis que pintados parecen estar
bordados. unha pintura detallista,
con moita forza expresiva. Por
outra parte ten unha grande
fantasia que nos transporta a
mundos alonxados no tempo ,
como o renacemento.
o
 MALSIMAS
Os relatos lnzanse desde o ar,
suben e baixan, contorsinense e a
realidade, no fondo da lona, est
expectante. Non hai redes nas que
aterrizar. As imaxes cristalinas
dibuxan entes parciais, prototipos
de caractersticas que emerxen
dunha floresta social intermitente,
falaz, cinica e voltil. As
' protagonistas que Patricia
introduce nos contos, nesos
pequenos contos misoxinos,
rguense nunha actitude
definitoria; son as artfices das suas
reaccins; actuan coa viscosidade
do mito, atentas ao seu propio
ego, facultadas con dignidade para
o crime, a argallada e o
subterfuxio.
Os "partenaires" xesticulan
como victimas, incrdulos diante
do seu papel. Saturanse de
provocaG.ins, inconclusos,
sofocantes, faltos de proxeccin,
heroes da sua desgracia e percuran
a sua dimensin no asesinato dela,
desa figura esperpntica que
rematan por descobrir; ilumnanse
acadando o extasis patibulario para
encarar outro discurso, o mesmo.
A Highsmith tortura o
desabrido, o hostil, o violento.
Impertrrita rebusca o primario,
cseque o inmaculado sen
distorsins.
Dazasete relatos curtos,
magnticos, sorprendentes. Ataca
desde o ponto exacto da
imaxinacin terrenal. A parideira, a
evanxelizadora, a perfecta seorita ,
a doente ou encamada, a coqueta,
a ama de casa ... ; o virtuosismo
destos distintos titules acarrean,
por si ss, infinidade de
connotacins, suntuosas
implicacins; todas elas asumidas e
transmitidas, enmarcables i
M.O.
estabelecidas.
Todo femenino; o suxeto a
castigar a muller particularizada ,
cunhas seas de identidade e co
artiluxio das maldades. A parte
masculina resposta ao revoloteo da
abella ao redor da frol, berra
asediado pola sua impertinencia,
pola sua debilidade e pola sua nula
independencia.
Cicais la mano, conto que
principia a narracin,
posiblemente o mais excluinte e
brutal, cun halo de irrealidade
anguriosa, culpabilizada na mn
que un mozo pide a un pai . E esa
mn esquerda da filia foille remitida
nunha caixa. Inmerso por esa
osada peticin nunha relacin
incongruente, carcelaria e
manicomial, con mn pero sen
dona.
Misoxina?. Dificil. O fio
narrativo reflexa a posesin, o
poder, o desexo frustrado, a
artificiosidade. O que si certo
que o termo xurde coma un bon
acicate para atraer a propias e
extraos.
Novela negra, novela policiaca;
definicin global que coloca a
Patricia Highsmith no seu seno.
Algunhos dos seus libros
convertironse en guins de cine;
manipuladores de sentimentos de
venganza, actitudes obsesivas,
reacciones de infelicidade; valores
encumbrados y artfices do
cotidiano. Libros coma "el Diario de
Edith", "Ese dulce mal" , "La celda de
cristal", "El grito de la lechuza",
"Crimenes imaginarios .. . "
o
47
CONDENAMOS
CONDENAMOS "Woyzeck" de
Georg Bchner, representado polo
Centro Dramtico Galego. A
eleccin da obra parcenos
impropia e insultante na medida
que difunde unha imaxe denigrante
para a condicin feminina. As
mulleres da obra son borrachas,
tolas ou putas. Os homes deben
ser "fortes como lens" e moi
"brutns" para provocar a paixn
dunhas mulleres que reclaman
unha atitude machista e sdica.
Pero o mis grave que a obra
xustifica o asesinato da muller
infiel, da "quente" traidora" a
mans do seu home, o pobre
Woyzeck, tan bon, tan tenro, tan
xeneroso que, obcecado polos
ciumes, crava o coitelo feridor no
corpo da perversa muller.
Cando xa, por fin! , o Cdigo
Penal espaol (non sabemos se
tamn os xuices)
deixou de considerar os ciumes
como atenuante do
Crime, o C.D.G. , a Cultura
oficial do pas, ponnos diante dos
ol los un "mateina porque era
mia" e difunde a falacia de que as
mulleres son as culpabeis cando as
matan, cando as violan , cando
receben malos tratos, cando son
obxecto de miradas e palabras
porcas na rua .. . Neste caso a
vtima e cu lpbel porque
"provocou" o crime. Pasen tamn
a eximir de cu lpa aos ladrns e
asesinos porque tamn son
"provocados". Asimesmo a guerra
nuclear pdese desencadear
calquera dia por unha
"provocacin". Lexitimen tamn
esas posturas.
Mesmo se Woyzeck espeta logo
o coitelo no seu propio corpo, isto
non desculpa o asesinato da
muller. Lemos na Prensa a cotio
casos de homes que, ciumentos ou
desesperados polo que sexa, matan
a sua muller antes de suicidarse
(cousa que en moitos casos non
conseguen). O que si conseguen
quitar a vida a un ser que querfa
viver pero que o seu "amo"
determinou que non debia facelo
sen el, como as viuvas en certos
pobos primitivos.
As mulleres galegas
contribuimos co noso traballo e co
noso dieiro a encher as Arcas do
pas. Exiximos que ese dieiro sexa
empregado en ben da cu ltura e da
mellora da nosa terra e das suas e
seus.habitantes; que sirva para
liberar e non para humillar; que
axude a desterrar vellas e inxustas
concepcins e a instaurar o respeto
polos cidadns, incluidas as
mulleres que somos o 52% da
poboacin.
As autoridades que dirixen a
Cultura non poden permitir o
agravio e deben revisar o que se
vai facer pblico.
A moral difundida por
" Woyzeck" recrdanos as tboas
de Leis Asirias que datan do ano
1.380 antes de C. , con texto en
escritura cuneiforme do que
traducimos algn artcu lo:
15.- Suposto que un varn
descubra a outro home coa sua
mu ller e o feito estexa demostrado,
haber que matar aos dous e non
hai culpa nengunha no marido ...
16.- Suposto que un home
cometera adulterio con unha muller
casada a requerimento desta, non
hai fa lta nengunha por parte do
varn e o marido poder impor a
su a esposa a pena que queira ....
Etc, etc.
o
M.C.KRUCKRENBERG
Agora, moitas veces Rosala Hoxe pasei por Padrn,
paso polos teus eidos, hoxe vin a Rosala .
polos teus recordos; Estaba erguida no monte
e prome nos nomes amigos ollndo pasar a vida.
dous teus poemas. . .. As andurias voando
Padrn, Lestrove, Laio, Bastabales ... trenme cantos dunha amiga ...
Nomes que aprendin recitando
os teus cantos , Cando paso por Padrn,
nomes que teen sentido pra min coma unha sombra perdida,
dende sempre. a ialma da sua cantora
Mais vivas istas aldeias vive e latexa escondida.
que a sua estructura real,
mais queridas, mais verdadeiras. Vigo, 1949
Cando sinto repenicar a camp
de Bastabales
entrame no peito un sonido tremante
da tua voz, chamndome;
dos teus poemas falndome .. .
Si digo Portomouro, Brandomil, Bertamirans,
non latexa o esprito do teu mundo, Presenxa outa, Rosala .
son nomes sin sentido de eternidade. Perto do ro, no monte
Se digo Umia, somente digo un no me .. . . .. na ialma mia.
Se digo Sar, escoito a iauga Na ialma mia
escorrendo lizgaira polas eiras a tua voz doente, e ti ...
presurosa de chegar o mar ... Lonxe na morte, Rosala .
Si, todo ten sentido e nome
cando te soo desperta.
Por iso cando paso por istes pobos, Padrn, 1973
por istes campos, por istes ceos ...
Ti non ests morta. Ti vives
pra beleza dista terra, Rosala.

Santiago, 1983
o
GRISELDA ESPINOSA, HELENA VILLAR JANEIRO
De onde viera? Como se chamaba? Onde estivera
A FLAUTA DE D. RUBN sempre? Onde est agora?
Aquela flauta austraca, desde o fondo do bal de
caoba negra, atraanos a todos . Moito mis co seu
silencio que coas sas notas crebadas.
"Rogade a Deus en caridade pola alma de don Rubn Ns, coas cestas acuguladas, escalabamos as altas
Simn" .
paredes do cimiterio para vela . Al estaba sempre.
Os nosos rogos non eran, realmente, en caridade. Sentada 6 borde de mrmore, rodeada de flores exticas ,
Non sabamos daquela que o outono se poda e coa cara afundida entre ambas as mans. As nosas
conservar eternamente en poemas e longo tempo en landras esbaraban polos mrmores coma a choiva da
marmeladas. Si, sabamos que o outono chegaba de ano tronada, pero ela non ergua a vista .
en ano no estourar das landras e que se a,
afortunadamente, tamn de ano en ano, coas oracins
cabo dalgns das, sentiu as nosas landras e ergueu
algo a cabeza . Outros das despois fxonos un aceno .
pola alma de don Rubn Simn. Unha vez ns baixamos.
Palas tardes baixabamos Prado dos Cucos. Os
- Vdelle rezar a don Rubn . Rezdalle moito.
cestios eran pequerrechos, pero para ns pesaban Axoenlldevos .
abondo . Moitas amencidas, espurgabamos tamn, por -Que \le rezamos?
entre a herba orballada, o fermossimo xade fro que
-O que saibades. Todo. Vale todo. Para que Deus \le
mediamos e pesabamos a ver quen tia mis. perdoe.
Algunha tarde houbo no outono a flauta de don
E rezabamos a eito. O noso pai, o credo, a salve, a
Rubn. Queda tan lonxe, tan lonxe, que a ns mesmos groria .. . O que sabamos .
nos custa trabal\ o crelo. Houbo na nosa infancia algn Doannos os xoenllos .
outono sen aqueles rezos? Erguimonos.
A flauta de don Rubn chegaba pola carba\leira coma - Rezastes pouco. Vide ma outra vez.
o pranto do outono. Igual que o das pereiras, mazaeiras, E pasado
pexegueiros, choros disfrazados de froitas sabrossimas, a E 6 outro da.
flauta de don Rubn faca aquel tempo tan melanclico e
-Se non rezades abondo estar ardendo no interno.
lento que, se atinaba a dar dun so golpe vinte ou trinta
Ou no purgatorio . Tdelo que sacar do purgatorio.
notas, eu dira hoxe que choraba Rajmninov por entre E as outro outono
todas as nosas landras. E outro ...
Viramos a don Rubn polo outono na igrexa facendo
o seu polosinal esaxerado, de paletilla a paletilla e do
carrelo enforcadura, so e sempre so, coa sa flauta na
ofraxe?
o
Virmolo?
Sera o flautista de Hameln da nosa neneza a quen
fixemos tentos de seguir ata que a sa msica solfeada,
medida, escrita e calibrada, se crebaba de speto?
Anda que fose as, a flauta de don Rubn enmudeceu
polo outono. E toda a carba\leira se fixo daquela paradiso
de silencio .
Apareceu de loito. Tamn foi polo outono.
Todas as flores do cimiterio quedaron avergoadas.
Fachendosos crisantemos diferentes, elegantes.
Plumas de ave convertidas en flor pola pericia da
inxeniera de por al.
Era esvada, delgada, sen edade.

50
M. JOS CANITROT PILAR P ALLARS

'~
Deslizas-te, pensativo, Catro partes de.abismo e unha de infinito.
no jardim Nos teus ollos cristaliza frios poliedros a alba . .
- desejo fitar-te at
nom mis olhar- Non virn de ningures os anxos a salvar-me
filtra-se um pesadelo e en van distraio o tempo en mudos xogos de azar.
atormentado polo corpo canso
crugem as ervas baijo Algun deus outonizo me envia os teus sinais,
um tom sonmbulo catro partes de abismo e unha de abandono.
de pegadas
Qu nom penetrara a noite Viaxo ao torbelio que reclama na tarde
a sua navalha afiada! os meus beizos mis vidos, a mia pel mis sombra .
o quadro dentro, no jardim,
espantoso: As boas nais e os anxos ceibaron-me d.l..man
a la esbara vertiginosamente o espcio e para onde camio, ali onde a tua boca queima,
e, em desbandada, os osos de neve das maos. vio mis cruel e branco, e o teu corpo desviste
de colares e bxolas o meu peito en desexo.

o Deslizo-me e naufrago nesta paixn de abismo. O

XELA MARGOT CHAMORRO

PERDIDA NAS MEDIDAS MERGULLAR NO DICCIONARIO

Transferidos os silencios paseei logo "Muller: femia do home"

pero -grande desmesura mental-
tora asasinada nas sombras Deterioros
e pantasmas
acugularon o panorama espindo
en consecuencia os xoguetes no vento
salpicados
e foi como quedaren durmida nas beiras
todas os vrtices xaneiros
e destempos
Nunca tal feito se agardara NUNCA
tan duro tropezo foi a forma
nin na morte se pensara alcanzando
semellantes decisins espellos o deleite
se as nosas fugas son sagradas!
o que da xnera humana
-como definicin, ln nunha ocasin-
E do home -psenme a cavilar-
qu se dir , macho da fmia, quiz?
pero ... Que va!
Mia naicia , que enfiadia
de letras e apostillas!
Mais ... molo tomar con calma
e comenzar, do diccionario,
pola primeira definicin :
"Home: animal racional que pensa e fala"
pero de macho da fmia, nada!
todolo mis e "soio entre o vulgo, marido"
e como apostilla : "todo xnero humano
comprende sta acepcin"
Xuntos si, mis non revoltos,
nunca, endexamis, se falu.
Quen son eu, pois,
se decides que falo, pero non penso .. .

51
 '
-
se me negades, por enteiro, toda razn; Botadas somos, sen remedio,
se dadiveiros, e tras moito enguedellar, dunha a outra condicin:
otorgchedesme un ha alma, na que non creo ... A que se vende de por vida
e a fmia do macho son, por definicin?. ou a que por horas se alquila.
Na 3" de fmia, figuro, figurando ... E si me vou,
"Falando de corchetes, broches, chaves do mesmo diccionario, refraniro,
e outras pezas semellantes, teo como meta e guia
cousa que tn un buraco da mia feminina condicin
por ande outra mete ou encaixa" exemplos varios que,
1Bueno ... Xa chegamos a aquela de : cal lizgaira pelotia de "Pin-Pon"
"A muller tero" lvanme, como xa sabido,
que dixo Toms, o santo. do un a outro rincn .
O nome de muller venme dado por A "pureza", a mia pureza,
"accidente gramatical" ou pois a do home non
"atributo cultural" . fi, e ser por agora,
que me define como "feminina" sino de "Virxinal doncelez".
e o meu lado, "Muller de Deus ou do meu marido",
"xenero da mesma condicin" ou, "atndome ao escarnio,
a "virtude", a "casa", e a "galia" ... optar polo putaeiro desvo"
O xnero, ao home, venlle tamn dado Mis ... se honesta e honrada
mis, como exemplo do masculino, o acompaa quera eu parecer
o "dictamen", o "mar" e o "cabalo" ... soio do meu home
Femininas son tamn: libertate, igualdade, valenta ... me hi de abastecer,
pero ousadia, eu ben o sil pois non outra causa
igualar, grandes causas, coa muller. a mia honra,
"Muller somos na pubertade pois aqueJa que se d "HONRADEZ",
cando chegamos a elo pala edade" patrimonio dos homes
tamn, "con relacin ao marido, a casada". que xa nada ten que ver ...
Hinas "mulleres de governo", E, se por un casual,
"do governo da casa" ... aprecntanos o pandiro,
"Muller da vida" baile e musica 11 Pardiez!!
que non quere dicer que, de tolas, van, e nos chatan,
coma todo quisque, respira, senon: pois "a muller na casa,
"mun dana", "pblica", "perdida" ... no mercado ou na misa:
e, aqu, calquera pode observar ou soio, como a galia,
a diferencia que hai entre dica a casa da vecia".
"home pblico" , e "muller pblica"; E, "se a opinin dos homes
entre "home de mundo", e "muller mundana" xa pra nada en canta temas
e notorio que, o mundo queremos poer -dnnos-
no que nn , e grande honor que por monteira".
na outra, hai que ver como a rebaixa! "A muller lavada e composta
Despois ternos, en contra posicin, pra quitar ao marido de outra porta,
"a muller da sua casa", . mais todo elo moderado e
a "esposa", a "nai", si muller de cego
a que, de portas afora, ensalzada todo avio lle vedado".
mentras camia, cal Atlas, fatigada Dnnos unha de cal
cos brillos do seu mundo nas espaldas. e outra de area
pois mais abaixo leo
e pome alerta:
"A muller pu lida
a casa sucia e a porta barrida"
ou sexa, sempre quite
e non te durmas ...
ben est o que est ben
todo a punto, e tf composta.
"Muller, vento e ventura
nun pronto se mudan".
"Puta a nai, puta a filia,
puta a manta cas cobexa" .
Chega dica aqu, para un mostreo?
Penso que sf, e que hora xa que,
retomando ao varn
voltemos atrs e sigamos lendo
o que el deixu
para a sua definicin .
. . .e, xa seguindo, seguimos tras a 1" :
"Home de honor"
"Home de letras"
"De capa e espada"
" De alto copete"
"Home de Estado"
"De distincin"
"De corazn"
"Home poltico"
"Cortesano"
"Home de guerra"
"De fortuna"
"Home de lgrexa"
"Home de sabio"
"Home de campo"
"Literato."
"Home do Rei"
"O de talento"
"Home de puos"
"Tamn de mar"
"Soldado"
"Home de mundo"
"E de pa labra"
"De pelo en peito"
"E de proveito"
"E de dereito"
"O xentfl home"
"O home ousado"
"O que anda ao trote
 polo su capote" esa frase se che quedu?
"Coma un soio home" Ser casualidade?. NONII
"O va/ente" Que ningun alcue de imperfecto
"O arroxado" ao sumun de todolo creado,
"O que non expresa 6 Deus erexido en HOME,
xamais temor" O que , o soberano ...
"Home auga" Pois eu dfgoche MACHISTA!/
"Home" -interseccin- e acabo .
"Prevenido, vale por dous"
"Non son todos homes
os que mexan contra a parede,
pois non todos teen
o
as escalentes prendas
do seu Ser" Fontes de informacin: Diccionario Bsico da Lingua
Mia nai, se o rs do chan eu mexo Galega, e Diccionario da Real Academia Espaola.
Pois como seri? Decimoctava Edicin. 1956. Espasa Ca/pe, S.
"Home pblico"
"Ser pouco home"
"Ser outro home"
"Ser moito home"
11HOME; HOME; HOME .. .. !I ANAROMAN
11 Oes ... que xa est ben !1
Agora tcame a min, 1
e se pruma e papel me negades Virs facendo nio no meu beizo,
escribiri sobre da area, a sosega-las horas tan espidas,
sobre da nuve, sobre da estrela, verquendo o licor doce do silencio
sobre da rosa, nas azas do vento, e os ollas velados
sobre do meu peito, a morarte.
e sobre do peito doutra muller.
E que pori? 11
11Ti halo veril Ficarei en todolo que habitas,
Diante de todo: 11 Petrucio!! a sulagarme no aroma que deixas tralos pasos,
e seguido : 11Acarrexador!! e todo ser recordo nesta tarde
e despois: 11 Luxuriosol! a nomearte.
e lago: Barballn!!
11 Pelexante!! 111
11Criminal!! Habita-las mias horas tan sombrfas,
11 Fachendoso!! o corazn espido t rala tarde,
11Verdugol! a soar voos de indmitas gaivtas
11Avarento!! no xusto limite da alba.
Inquisidor!! Moras cada latexo do meu sangue,
11 Violador// o arrecendo de estrelas en libertada,
Apocalfptico!! as palabras de durmidas caracolas.
Pelangranll Vieches a colma-las tardes de ternura,
E ainda que non queras a liba-los sentidos mais segredos,
e te resistas 11MACHISTA!!. renacidos sentimentos que agora charo
E que pas u, cando no tintiro no mauro sern do noso outono .

54
 PHONTE
IV Recolhe manham
E mentres, absurda, a ollada a convocarte . todo o que queda de hoje
e bota-o nos olhos
V que tem o ontem
Agora pasa tan pracidamente camiando desaparecido tras das tuas pegadas.
a incertidume desta hora na que vivo . Recolhe os berros
que ceibamos nas espirais
VI metafsicas das maos
E por qu veu a enche-las mias horas, no pouco beijo sujo de labres .
tan solitaria como tia eu a palabra, Recolhe o rugido
a feita a un futuro orfa, da panteira negra
Por qu veu a trastoca-las montonas tardes, que te persigue pola selva do asfalto
a verqu-los dias en clidos propsitos, ronca, bestial, impura ...
a falarme nas brancas albas das noites Recolhe-te todo ti
da luz e a carexa tan perto da alma ferida. na certeza de que j
Por qu me deixou tanta espida esperanza , eres parte minha .
a soar futuros de sol en xlidas tardes,
a conquerir imaxes de carpos amantes,
vivndome tan so na sua ollada .
o
VIl
E mentres, triste, a man a reclamarte .
FLOR MACEIRAS
VIII
Agora presinto a melencola do outono ferido CANt;:OM no 7
e esgazase o corazn en cada palabra.
Mergulha-me no ninho dos teus brac;os
IX e que me passe a noite polas costas
Existes tan desgarradoramente libre e que me passe a noite e nom me leve
que te vas co teu voo tralas aves ,
e fico no limite do posible, Cando o suicidio finalmente me reclame
tan constante o silencio desta tarde reclama-me tamm
a nomearte.
Reclama-me nos lbios nas feridas
X no silncio das lgrimas no sono
Non tern os dias o teu nome,
mortos no silencio de horas uniformes, Lagoas de ouro morno
ficarei sempre no ocaso da ternura, a florir nos meus seios cara a morte
valeira a casa
do teu paso . A morte cara a tf

o Navega-me no lago dos teus dedos

e que me passe a morte pola boca
e que me passe a morte e nom me beije

Cando o meu corvo finalmente me reclame

reclama-me tamn

55
 ,
ANA ANTONIO SOUTO
Reclama-me ao su icfdio MOSCAS mortas
com arrecendo a insecticida barato
Chama-me noite costas lagoa boca morte de calquer droguaria funerria.
Chama-me desde ti a ras do chao
eu
Reclama-me no leito volta os seus ocelos
redimidos
Mergulha-me no ninho dos teus lbios cara branca chambra
navega-me no ouro que o negro verdugo
e que me passe a morte polos seios levo
e que me passe a morte e nom me beije Canto o seu funeral:
"Lor a ti, mosca todopoderosa

o entono um laudo de resurrec;:m ,

ti, em todas partes,
apartas de nos o mal e traes-nos o teu v
de bondade.
Lor a ti, Nosa Mosca
concebida sem pecado nem pai,
Mosca de virtudes sobre-humanas .
Lor a ti que ainda
nom participamos da tua resurrec;:m .
Acratfsima Mosca
libra da morte cruel
se nom estamos na tua glria
e mostra o teu poder
polos sculos que nos restam em
crer em ti " .

56
INDICE
2, Aclaracin
3, 4, Rosalfa por Maria Xos
Queizn
4, Textos de Rosalfa
5, 6, 7, 8 Rosalfa Feminista por
Teresa Barro
9, Referencias potico-simbli-
cas a Rosala
10, Textos Crticos
11, 12, Rosala: Unha leccin pa-
ra hox por Pilar Garca
Negro
13, 14, 15, 16, 17, 18, Las Litera-
tas por Carmen Blanco
19/34, Antoloxa da Obra de Ro-
salia de Castro
35, 36, 37, Pegada da Loba-Hu-
mn por Margarita Ledo
Andin
38, 39, 40, 41 , Dorotea Brcena
entrevistada por Carmen
Rbade
42, CRITICA: "Pars, Texas" por
M. Teresa Otero Sande
"Stima Soidade" por
Maria Xos Queizn
Ana Legido por Arnanda
Malsimas por M.O.
48, CONDENAMOS
49/56, CREACION : M .C . Kruc-
krenberg
Griselda Espinosa-Helena
Villar Janeiro
Pilar Pallars
M. Xos Canitrot
X el a
Margot Chamarra
Ana Rornan
Phonte
Flor Maceira
Ana A. Souto
'.
' .

300--