Está en la página 1de 164

KOSHI SHINANYA AINBO

EL TESTIMONIO DE
UNA MUJER SHIPIBA

3
KOSHI SHINANYA AINBO
EL TESTIMONIO DE
UNA MUJER SHIPIBA
Jatbi non wetsa Shipibobaona!
A todas nuestras hermanas shipibas!

KOSHI SHINANYA AINBO


EL TESTIMONIO DE UNA MUJER SHIPIBA

Lima, julio del 2004

Pilar Valenzuela Bismarck y Agustina Valera Rojas

Grficos S.R.L. Ediciones El Santo Oficio


Galicia 190, Urb. Higuereta, Surco. Telefax: 273-2055
guilceb@hotmail.com

Correccin de Pruebas: Eduardo Silva Hurtado

Hecho el depsito legal N 0000000000-0000


ISBN N 0000-000-00-0

Impreso en el Per
NATO KIRIKAIN IKBO
NDICE

Irke akai
Agradecimientos

Prlogo de Philippe Erickson

Ranin Aman reken joibo


Palabras previas de Agustina Valera

Mets Raman reken joibo


Palabras previas de Pilar Valenzuela

Matsakatiya wishatibo
Regla de acentuacin del idioma shipibo (slo en shipibo)

Nokon papashokon ea yoikatitai jawkibo


Las historias que me contaba mi abuelo

Nokon yoxhaman Ani Xheati shinanni


Mi abuela record la fiesta del Ani Xheati

Ani Xheati nokon beronbi en oinkato


La fiesta de Ani Xheati que vi con mis propios ojos

Nokon wetsa rabekan Ani Xheati


El Ani Xheati de mis dos hermanas

Jawe kopki Ani Xheati aktikanai


El significado del Ani Xheati

8 9
II III

Inka Ainbo Bianananai


La Mujer Inca El matrimonio

Nokon titashokon ea esekatitai jawkibo Ea benoni


Los consejos de mi abuela Mi matrimonio

Nokon titan ea axheani jawkibo Nokon waata jabni


Las cosas que me enseaba mi madre El matrimonio frustrado de mi ta materna

Map ati Rab awinya


La fabricacin de la cermica Los hombres con dos esposas

Ken ati Rayos ainbo, rayos benbo


El diseo Los suegros y el yerno

Ken waste Rab beneya ainbo


El piripiri para el diseo La mujer que tena dos esposos

Waste Toota
Piripiri El embarazo

Noi waste betan pechi waste Bakenti


Piripiri para el amor y piripiri para dar la espalda El parto

Meemis rayos raona Tita koirameeti


Cuando cur a mi yerno con lengua de churo Cuidados de la madre

Tootima waste betan tooti waste Papa koirameeti


Piripiri anticonceptivo y piripiri para concebir Cuidados del padre

10 11
Bake pik ben Mawata peko
Los recin nacidos Despus de la muerte

Merya ainbaon oinni


IV La mujer merya que vio la vida despus de la muerte

Shipibo jonibo wexhaanani Onanyabo


La pelea con huishati Los onanyas

Shipibo ainbobo bachinanani Onanyati


La pelea entre mujeres Para ser onanya

Nokon waata in Biri Yabi meryani


Lo que le sucedi a mi ta materna Biri Yabi se volvi merya

Nokon ini ainbo bachinkani Xhawan Kaisinin Inkabo nokoni


Cuando chobearon a mi sobrina El encuentro de Xawan Kaisi con los Incas

Ranya Jonin Neino raeani


Los celos El hombre que se relacionaba con las nutrias

Potaananti
La separacin de las parejas VI

Paro ibobo
V Los dueos del Ucayali

Shipibo mawatai Noa Jonikon


Cuando los shipibos mueren Nosotros los shipibos

Ja benomaata Jaskataxh Shipibobo jonini


La viuda El origen de los shipibos

12 13
Shipibo ainbo VII
La mujer shipiba
Wetsa inbo
Shipibo joni Otros pueblos indgenas
El hombre shipibo
Non yosibo Kashibo betan reteanani
Mets ainbo Los enfrentamientos entre nuestros antepasados y los
La mujer bella cashibos

Mets benbo Kokmebo


El hombre buenmozo Los cocamas

Yotokonti Nawabo
La planta yotokonti Los mestizos

Non janekon Noa chama akanai


Nuestros nombres verdaderos El trmino chama

Joni chaikoni betan nokoanani Iaman Xheki Joni betan nokoanani


El hombre que se encontr con el chaikoni Nuestro encuentro con el serrano en la cocha

Non piti jawkibo Nokon papashoko nawan ramiani


Nuestros alimentos Cuando un mestizo provoc a mi abuelo

Yoshiko Inka
El Inca Miserable y el origen del fuego VIII

Chichporo Ainbo Ea jain kan jemabo


La Mujer Canario y el origen del maz Mis viajes

Ea Riman kan
Mi viaje a Lima

14 15
Paron ewa Jepe Ian jonibo
El mar Los pobladores de San Francisco

Paron ewan pitibo Och jeman maroi kaa


Los pescados del mar Los viajes para vender artesana

Pir ani mai Yarnainoa koshibo


El Per Las autoridades distritales

Wetsa ani maibaon kan


Mi visita a otros pases X

Westora inrjinan Istros Onrosainoa Tonkon tsiniti jawki


Un indgena de los Estados Unidos Las shipibas jugamos ftbol

Kirinkobaon ani main kan Rimameaxh noa pirtanin tsinia


Mi viaje a un pas de gringos El partido de ftbol que jugamos en Lima

Riosan joi
IX El cristianismo

Koshi ainbo Ramatian jainoaxh axheti xhobo


Una mujer dirigente La escuela de hoy

Jeman tsinkibata Non joimein keynoxh iki?


La asamblea del da de ayer El futuro de nuestra lengua

Koshi iti Jaskataxh non axh keyotai


Para ser autoridad Nuestra costumbre se est perdiendo

Jepe Ian jema Noamein nawai kai?


La comunidad de San Francisco de Yarinacocha Nos volveremos mestizos?

16 17
XI KOSHI SHINANYA AINBO
EL TESTIMONIO DE UNA MUJER SHIPIBA
Wetsa joibo
Otras historias
Tee Ibobo: Ranin Ama, Jepe Ian ainbo
Xhoya betan xhanbo in Mets Rama, Rimamea
El ratn y la lagartija xanbo ainbo

Yonkexhta Yoshin Ainbo Gestoras del Proyecto: Agustina Valera Rojas


La demonio Yonkexta Pilar Valenzuela Bismarck

Wetsa Yonkexhta Ainbo in Jan Akinabo: Ronon Meni, Jepe Ian joni
La historia de otra demonio Yonkexta Yoi Sani, Dos Unidos
Pachtia chimakanyainoa joni
Jene Yoshin Ainbo in Ranin Nita, Jepe Ian joni
La Mujer Encantada del Agua Sanken Bari, Pananyainoa joni

Koshoshka Joni Colaboradores: Evaristo Lpez Magn


El Hombre Bufeo Luis Mrquez Pinedo
Hagner Valera Rodrguez
Rafael Urqua Odicio

18 19
Irke Akai PRLOGO
Agradecimientos

Nonra ani akin irke akasai institucionbo jaton noa korkinin Este libro es el fruto de la colaboracin de dos mujeres
akinamara atikoma ikeanke nato tee: University of Oregon notables dos koshi shinanya ainbo, literalmente
Center for the Study of Women in Society, Inter-American mujeres de pensamientos fuertes - a quienes nada, a
Foundation, Maxh Planck Institute for Evolutionary priori, destinaba a que se encontraran. La una, riberea
Anthropology. del Ucayali (Paro Ibo, literalmente, duea del ro), es
un miembro influyente de la comunidad de San
Quisiramos expresar nuestro sincero agradecimiento Francisco de Yarinacocha. La otra, riberea del Pacfico
a las siguientes instituciones cuyo apoyo financiero hizo (Rimamea Ainbo, Limea), es una lingista reconocida,
posible este trabajo: University of Oregon Center for doctora de la universidad de Oregon en los Estados
the Study of Women in Society, Inter-American Unidos. La probabilidad que sus caminos se cruzasen
Foundation, Max Planck Institute for Evolutionary era dbil, pero es justamente de esto que surge la
Anthropology. originalidad de su caminata conjunta, que ha sabido
explotar la complementariedad que se perfilaba tras de
sus diferencias.

No nos equivoquemos. Aunque el relato sea, desde la


primera hasta la ltima pgina, el relato de una sola
persona, el carcter dialgico de este libro se deja
traslucir constantemente, y constituye sin duda, una
de las claves de su xito. Es cierto que Ranin Ama (cuyo
seudnimo es Agustina Valera Rojas) afirma que las
historias que ella cuenta estn destinadas a las jvenes
de su comunidad, con la esperanza de que nuestros
hijos al leer (nuestro libro) reflexionen y as sigan
nuestros consejos El objetivo es loable y sin duda
ser logrado, pero mientras tanto, su discurso tambin
se dirige, en filigrana, a su cmplice Pilar Valenzuela
(cuyo seudnimo es Mets Rama). Es por esto, no cabe
duda, que el libro contiene tantos comentarios sobre

20 21
las transformaciones recientes de la lengua y la cultura, preguntas sobre el futuro reservado a los Shipibo. Sus
tantas informaciones sobre la condicin femenina y propsitos son a la vez retrospectivos y prospectivos,
sobre todo, por supuesto, sobre las relaciones con los ni desilusionados ni optimistas, sino lcidos y bien
hombres. Tal enunciado se termina con noa ainbora anclados en la complejidad de lo real. Podemos pensar
jaskara iki: Nosotras las mujeres somos as, tal otro que Ranin Ama se contradice algunas veces, por
con: benbora benbo iki, los hombres son hombres ejemplo cuando se declara agnstica, pero ms tarde
se muestra fuertemente influenciada por el discurso
Lejos de sentir que escucha una leccin montona y cristiano; o cuando aqu se muestra de un fatalismo
moralizadora, el lector tiene la impresin de asistir a pesimista y all, al contrario, se muestra de un
una conversacin entre amigas, en donde predominan voluntarismo entusiasta con respecto a los proyectos
temas tales como los celos, la inconstancia masculina, de salvaguarda de la cultura propuestos por las
los cnones de belleza masculina o femenina, o tambin organizaciones. Pero esto se debe justamente a que
las alegras y las preocupaciones de la maternidad. tenemos el privilegio de asistir a un pensamiento vivo,
Desde el punto de vista etnogrfico, encontramos aqu ms sensible a la reflexin y a la dialctica que a la
una oportunidad rara de aprender sobre las prcticas esclerosis dogmtica. El discurso no es estereotipado
del parto y el post-parto, el trato a los nios pequeos, sino reactivo, dialgico en el sentido ms noble del
la manera como es vivida la poliandria, la poliginia y trmino.
la viudez. Aprendemos, entre mil otras cosas, que los
nios varoncitos no pueden tocar la arcilla, no vaya a El discurso de Ranin Ama es tambin muy personal.
ser que de jvenes su pene se vuelva suave y fofo, tal Uno de los aspectos ms estremecedores de su testimonio
como la arcilla, o tambin que al tener el primer es, por lo dems, la ilustracin que hace de la impor-
hijono comamos pia para que al dar a luz no tancia de las emociones, la mirada de los dems y el
sangremos mucho Rara vez el bachinanani, la lucha miedo a las burlas en la preservacin (o el rechazo) de
ritual entre las mujeres que se tiran recprocamente de las normas culturales. Ahora ya no vemos eso, ya no
los cabellos, ha sido tan bien descrito como aqu. se tienen los dientes negros, los que se ren tienen dientes
blancos noms, ya eso est mal. Pero es precisamente
Ni relato de vida, ni compilacin de ancdotas, ni porque se tiene miedo a exponerse a la risa de los dems
tratado etnogrfico, sino un poco de todo a la vez; esta que ya no se deforman los crneos de los nios ni se
obra tambin es un trabajo de reflexin, en donde la negrean los dientes
narradora brinda informacin sobre su destino per-
sonal, el de su comunidad, la historia, las costum-bres Para quien se interesa en las lenguas amaznicas, este
y los mitos de su pueblo, y al mismo tiempo se hace libro es un tesoro. El rigor y la precisin con los que los

22 23
enunciados son traducidos lo vuelven un instrumento por ejemplo, tiene implicaciones ms grandes de lo que
precioso tanto para los jvenes Shipibo deseosos de parece.
perfeccionar su castellano como para los hispano-
hablantes curiosos de conocer las sutilezas lxicas y
gramaticales de un idioma de la familia lingstica Pano, Este libro merece ser ledo por su inters cientfico
que es una de las ms extensas del oriente peruano. El antropolgico y lingstico -, pero tambin porque traza
ejercicio es ms divertido de lo que parece. Cuntos una maravillosa aventura humana, que muestra cmo
jugadores de ftbol han pensado, por ejemplo, que sus las barreras culturales pueden ser abolidas por la
chimpunes podran ser descritos como xheta zapato, amistad, el respeto y la comprensin recproca entre
literalmente: zapato con dientes dos koshi shinanya ainbo. Algo entristecida, Ranin Ama
constata: El hijo de la hija de mi hermana est por
Este libro es tambin una mina para quien se interesa recibirse de ingeniero. Por eso pienso que en los
en la etnologa amaznica. Es ms, las preguntas prximos aos ya no veremos a las shipibas con
abiertas son tan numerosas como las respuestas dadas. pampanilla Sin embargo, nos quedar el fascinante
Por ejemplo, si alguien se pregunta en qu momento testimonio que ella aqu nos ofrece.
del ritual del Ani xheati los animales domsticos del
pueblo eran sacrificados, encontrar respuestas
diferentes en el primer y segundo testimonio del libro.
Una vez ms, estamos frente a un testimonio vivo y no Philippe Erikson
frente a un discurso normativo. Los datos etnogrficos
contenidos en Koshi Shinaya Ainbo constituirn una
fuente de alegra para varias generaciones de inves-
tigadores. La informacin concierne, a veces, puntos
esenciales, que ya han sido objeto de innumerables
debates, como la cuestin de la relacin entre el
chamanismo y los motivos geomtricos pintados o
bordados que han hecho la reputacin de los Shipibo.
A veces, se trata simplemente de notas dispersas, que
aparecen de manera anodina a la vuelta de una frase,
pero que sin embargo son de un inters enorme para el
etnlogo amaznico. El hecho de que los co-esposos de
una mujer se llamen recprocamente chai (cuado),

24 25
Ranin Aman Reken Joibo
Palabras Previas de Agustina Valera

Nokon kaibobo Paro rebokiabo, Paro napon bekomeabo,


Paro chiponkiabo. Jatbiain niaketanxhon en mato
yoikasai, jemabotibi mesk kesk jawkishoko
oinyontaanan ea yoyo ikasai neskati.

Hermanos del Alto, Medio y Bajo Ucayali. Tras haber


andado por diferentes lugares quiero compartir con
ustedes; despus de haber visto muchas cosas en
diversos pueblos quiero contarles lo siguiente.

Ramatian non chin bakebo non keena keskshaman


iamakanaitian, moa reken yosibaon esbo pekoribo
ayontaanan, jaton keena keskbiribi ikanaitian, non
shinana iki kirika wishati.

Actualmente nuestros hijos ya no practican nuestras


costumbres tal como quisiramos. Dejando atrs los
consejos de nuestros abuelos, los jvenes de hoy hacen
las cosas a su manera; por eso hemos pensado escribir
este libro.

Neskarabo wishai noa itai moatian non axhbobiribi nonbi


keyoi ikanaitian. Noa moa yoxhan yosi ixhon mas shinani
noa ikanai moatian iktiai jawkibo keyokanaitian.

As estamos escribiendo nuestras costumbres tradicio-


nales con las que nosotros mismos estamos acabando.
Como ya somos mujeres y hombres mayores sentimos

26 27
pena porque ya se est terminando con nuestras non pikoke non bakebaon yoyo axhon shinankanti,
costumbres antiguas. jainxhon non esbo chibankanti.

Non oinyamai bakeranonbo taria, winoya, wexhatia, koria, Viendo esta realidad, viendo que solamente se siguen
mexhtya, bekenya. Ainboboribi non oinyamai jaton las costumbres de los mestizos, es que estamos
chitonti, koton, chinexhetia, rakti, tonkomoro teotia, escribiendo esto, Ranin Ama y Mets Rama, para que
rexh, paronoti sawya, besteta, mexhteta; jaskara nuestros hijos lo lean. Pensamos que dentro de diez o
jawkibo moa rama netebo non oinyamai. Jainoaxh jonibo veinte aos algunas de nuestras costumbres ya no las
non oinyamai icha awinya, ani xhoboya, ani waia. Nete vamos a ver. Por eso publicamos este libro, para que
xhabataibo non ninkyamai jaton bakebo esekanai; kikin nuestros hijos al leerlo reflexionen y as sigan nuestros
sin, mecha jonibo moa yamake. Ainbobo benbobo consejos.
keskribi iki non axh jawkibo moa ayamai ikanai.
Jaskribi nato kirika non pikoai nato joxho jonibaon yoyo
Ya no vemos que los jvenes de hoy usen cushma, ya ati, Shipibaon axhbo onankanti. Neskarabo non wishai
no tienen macana, cuchillo huishati, adorno labial, jatxhonbi onankana iti kop, moatian noa jaskataxh
diseos en las muecas, diseos en la cara. A las jarabeabo akinanani, pishtabo, waiakaxh, wanoaxh, jaton
mujeres ya no las vemos vistiendo pampanilla, blusa iktoninbiribi non axhekanbiribi. Neskarabo onantaanan
tradicional, cinturn de mostacillas blancas, manta, joxho jonibaon nob jakonaxh yoyo iananankanti atipanke.
pechera, adorno de la nariz, aretes, ya no usan cerquillo,
no llevan diseos en las muecas. Estas cosas actual- Asimismo publicamos este libro para que la gente blanca
mente ya no las vemos. Tampoco vemos hombres con lo lea y conozca las costumbres de los shipibos. As
varias esposas, con casa grande, con chacra grande. estamos escribiendo para que todos sepan cmo
Ya no omos que se aconseje a los jvenes en las vivamos antiguamente ayudndonos mutuamente,
madrugadas. Ya no hay hombres muy valientes ni cmo celebrbamos la fiesta del Ani Xeati, cmo
mitayeros. Al igual que los hombres, las mujeres hacamos chacra, cmo nos casbamos, segn nuestra
tampoco siguen nuestras costumbres propias. propia forma de vida. Conociendo estas cosas la gente
blanca y nosotros podremos entendernos bien.
Neskarabo kikinshaman akin ointaanan nawabaon
axhekan ikres ointaanan noa itai wishai Ranin Ama
betan Mets Rama, non chin bakebaon yoyo ati. Non
shinana iki nenoaxh chonka iamaxh rab chonka baritia
jatribi non axhbo oinyamai kai. Ja kopra nato kirika

28 29
Mets Raman Reken Joibo plementadas posteriormente con entrevistas y di-
Palabras Previas de Pilar Valenzuela logos.

Nato teera pikotai rab ainbaon shinaman, wetsa ani paro Jainxhon (1998-2000) Ronon Meni, Yoi Sani itanribi Mets
kexh ik, wetsa non paromea; nato rab ainbaon shinana Rama wishakana iki ja grabankanabo, traducenkana iki
iki nato kirika pikoti, mato oinmanoxon. nawan join, benxhoabokana iki wetsankobo, jainxhonribi
benakana iki jatribi joibo Shipibonin ikmabo,
Este proyecto nace del espritu de dos mujeres, una del tsekaribikana iki jatribi joibo nawan join ikbo.
vasto mar y otra del serpenteante ro, que decidieron
unirse para producir el libro que hoy les ofrecemos. Entre los aos 1998 y 2000, Evaristo Lpez, Luis
Mrquez y Pilar Valenzuela llevaron a cabo los
Wetsa jonibaon tee ak ointaanan, jainoa shinan bitaanan, procesos de transcripcin en ortografa prctica shipiba,
non pikoai nato kirika Ranin Aman jatribi jawen onana traduccin al castellano, edicin y elaboracin
jawkibo itan jawen shinanbo. Ranin Ama riki westora lingstica del material recopilado.
Shipibo ainbo, kikin jawki ati onan, map ati onan, Jepe
Octubre oxhen 2001, Ranin Aman yoyo ak iki jatbi nato
Ian jema koshi ik.
wishbo, Shipibo itanribi nawan join, Ranin Nita betan Mets
Rama akina iki. Jaskribi akin, Ranin Nita betan jawen
Inspirndonos en la tradicin testimonial latinoa-
wetsan shinankana iki westora jane nato kirikanin jane iti;
mericana, presentamos parte de las experiencias, co-
ja iki Koshi Shinanya Ainbo. Senenain riki mayo oxhen
nocimientos e ideas de Agustina Valera Rojas, mujer
2002, Sanken Barin benxhoaboa Shipibo join, itanribi ak
shipiba, destacada ceramista y ex-dirigente de la
wetsa jawkibo moa jay nato kirika keyonoxhon. Nonra
comunidad de San Francisco de Yarinacocha.
irke akai jatbi nato jonibo jan noa akinabo.

Nato tee riki peokana agosto oxhen 1998 Ranin Ama betan En octubre del 2001, Agustina Valera, con la cola-
Mets Rama. Rekenpari grabankana iki Ranin Ama boracin de Hagner Valera y Pilar Valenzuela, revis
yoikasai jawkibo, ja peko akana iki mesk kesk yokbo esta versin del texto. Asimismo, Hagner y Zaqueo
akin ja tee senenanoxon. Valera propusieron el ttulo shipibo Koshi Shinanya
Ainbo. Finalmente, en mayo del 2002 Rafael Urqua
Este proyecto fue iniciado en agosto de 1998 por Agustina revis la nueva versin del texto shipibo y ayud a dar
Valera y Pilar Valenzuela, con la grabacin en lengua los toques finales. Expresamos nuestro profundo
shipiba de narraciones libres en primer lugar, com- agradecimiento a cada uno de estos colaboradores.

30 31
Rekenpari, nato kirikain ikbo riki Ranin Aman yoiya de lograr este objetivo es dejando oir la voz de las propias
jawkibo jawen keenshamanbo, jawen kaibobo itanribi protagonistas en forma directa.
wetsa jonibo onanmati kop. Nato jawkibo riki jawen
anibo itanribi jawen yosibaon esainoa, jaskribi akin Ani Nato tee non ak riki Shipibobo shinantaanan jainoaxh noa
Xheatiainoa onanabo. Ja peko ikbo riki Ranin Aman shinameeti kop, jaskribi akin non onana jawkibo itan non
yokkana joibo ikaxhbi jakonshaman akin akanabo, kirika shinanai jawkibo akinananti, itanribi non keenshamanbo
jakonshaman piknon ixhon. yoyo ati kop. Nato kirika riki rekenpari Shipibo join non
ak, jaskaxhon non jakon akin wishati kop non join.
Las primeras secciones de este libro presentan el Bikanwe nato maxhko jawkishoko Shipibobaona!
material obtenido mediante narraciones libres y por lo
tanto contienen los temas que la protagonista quiso Por sobre todo, este trabajo ha sido realizado pensando
compartir de manera prioritaria tanto con sus paisanos en el pueblo shipibo, esperando que sirva de aliciente
como con la audiencia no shipiba. Estos temas se para la reflexin, el intercambio de conocimientos e
centran en las enseanzas recibidas de sus abuelos y ideas, y por qu no, tambin de entretenimiento. Este
padres, as como en la fiesta del Ani Xheati. En cambio, libro, producido originalmente en shipibo, constituye
las secciones posteriores se desarrollaron principalmente tambin un esfuerzo por contribuir al desarrollo
en base a preguntas, y han sido reorganizadas a fin de escriturario de la lengua indgena. Acepten pues esta
proporcionar una mayor unidad al texto. modesta contribucin como parte del patrimonio del
pueblo shipibo!
Ja Shipibomabora Koshi Shinanya Ainbaon mato yoiyai
onanti, jawe keskri Shipibobo ixhon; nato riki westora
jawki wetsankobo yama, westora Shipibo ainbaon
shinan. Jaskribi akin noa keenai maton onanti jawe
keskkayari westora inrjinan ainbo jonikon; nonra
shinanai kikin jakon riki ainbobaon joibi non ninkti.

A quienes no pertenecen al mundo shipibo, Koshi


Shinanya Ainbo les ofrece la oportunidad nica de
acceder a l desde una perspectiva femenina. Asimismo,
quisiramos contribuir al mejor conocimiento de la mujer
indgena amaznica en general y de la mujer shipiba en
particular; estamos convencidas de que la mejor manera

32 33
Matsakatiya Wishatibo

Reken iamaxh ja pekokea joi pakexhen (slaba) kikin


koshi paketai non join.

Rekena pekokea joi pakexh jabicho janetikomanin


(consonante) keyotaitian jain iki kikin koshi paketai.

Jawetianki rekena pekokea joi pakexhain jabicho janetinin


(vocal) keyotai, jatianra ja kikin koshi paketai rekena joi
KOSHI SHINANYA AINBO
pakxhain.

Nato joibo ja non yoiya kesk ikaitian non matsaka (tilde) EL TESTIMONIO DE UNA MUJER SHIPIBA
ayamai.

Jawetianki nato non yoiya kesk iamai, jatian riki non


matsaka akai jaweranoki kikin koshi paketai jain.

Nato keskbo:

Ino betan jiwi joinko kikin koshi paketai rekena joi


pakexhen, rekena pekokea jabicho janetinin keyotaitian.
Nato joibo iki non yoiwana kesk, ja kop non matsaka
ayamai.

Jaskribi akin paketai kikin koshi rekena peko joi


pakexhen jabicho janetikomanin keyota ikaxh natobo:
yawish, nexhnexh, kankan, tapon. Nato joiboribi
iki moa non yoiwana kesk, ja kop non matsaka ayamai.

Ikaxhbi ochti, is, yakti kikin koshi paketai rekena


peko joi pakexhen, jabicho janetinin keyota ikaxhbi. Nato
joibora ja non yoiya keskmabo iki, ja kopra non matsaka
ati jake.

34 35
I

Nokon papashokon ea yoikatitai jawkibo

Enra mato moatian joibo yoikasai, nokon papashokon ea


oxhe neten yakxhon yoikatitaibo. Jaronki iktiai westora
joni, merya, nishi xheaxh naikiai. Jainxhonra ea yoikatitai
mesk kesk meryabo kaxhon jan oinabo. Jan ea
yoikatitai: Moatian en oina jawkibo mia onanmanon,
mia yoinon, jaribi min bakebo ataanan min axheanon,
akin ea aktiai. Ja keskshaman jawki non wishai itai.
Jawe pikonoxhbira! En yoikasai riki.

Las historias que me contaba mi abuelo

Quiero contarles historias antiguas, las cosas que me


contaba mi abuelo cuando nos sentbamos juntos a la
luz de la luna. Dicen que mi abuelo era un merya1, que

1
El trmino merya corresponde al nivel ms alto de shamanismo shipibo. Se
trata de un especialista que tras una larga preparacin ha logrado el poder de
trasladarse, por medio de la toma de ayahuasca (Banisteriopsis spp.,
Malpighiaceae), a otro nivel de la realidad, a otro mundo que se encuentra arriba
de ste. All el merya se relaciona con seres y espritus que le ayudan a tratar a
las personas, ya sea haciendo el bien o el mal. Un nivel ms bajo es el del onanya,
quien tambin puede relacionarse con los espritus por medio de la toma de
ayahuasca y tratar a los pacientes, pero no puede trasladarse al mundo de arriba.

36 37
reciba a los espritus de las plantas al tomar ayahuasca. Meryaronki jorbaa iki ja kepenaxh. Joxhon jiski ik iki
El me contaba de otros meryas a quienes vea cuando se moa nekeaboki jakoni, moa matsin iamai, moa jakon
transportaba al mundo de arriba. Mi abuelo me sola shinani, moa keykasi iwanaxh. Jainxhonki yoiya iki:
decir: Te voy a ensear las cosas que he visto Ea neskata, ea merya keyketianra inoxh iki jawetianbi
antiguamente, te las voy a contar para que a su vez las bari nokayamai. Maton ea merayamanoxh iki iktiai
transmitas cuando tengas tus hijos. Cosas como stas keskbi. Ja iki nokon papashokon yoikatitai. Ea
estamos escribiendo. Qu resultar! Quiero contarlas. yoikatitai jawkibo shinanparikin ramabi en yoikasai. Ja
iki nokon papashoko in.
Westora meryaronki ik iki naikii, bari nokaitian. Ja bari
nokaitian jonibo onitsapikana iki. Jaskara oinaxh merya Tras destapar a los nios ilegtimos el merya regres a
naikia iki. Kaxhonki ninkata iki westora ainbo joo ikai. Ainbo este mundo. Ya de vuelta vio que la gente estaba bien,
joo iketianki ik iki: Jomenwe pap! ik. Ja jomenwe que ya no tenan frio, que se sentan contentos despus
pap ikaitian jo iki ja merya, ja bari nokaketian. Kaxhon de que a causa del eclipse casi haban muerto. Luego,
jiski ik iki wiso chopan mapoa. Mapkenxhon oina iki el merya se dirigi a la gente dicindole: Por lo que
xhoxho bakebo naikamea ik iki. Jaskketianki jatoki he hecho, nunca ms habr eclipse total de sol despus
notsina iki, ja xhoxho bakebo ik iki Bari Jonibo: Jawe de mi muerte. Nunca ms me vern tal como era. Y
kopki akai maton bari nokaa akin? ak iki jato. as fue, tal como lo cont mi abuelo. Recuerdo las cosas
que l me contaba y ahora quiero transmitirlas. Esto es
Dicen que un merya haba tomado ayahuasca una vez lo que le ocurri a mi abuelo.
que hubo un eclipse total de sol. Como el sol se haba
ocultado, la gente estaba desesperada. Viendo eso, el
merya se transport a la otra realidad. Al llegar, Nokon yoxhaman Ani Xheati shinanni
escuch a una mujer que lo llamaba gritando: Ven
padre! Como la mujer lo llamaba, el merya se acerc, Jainxhon en yoiribiai nokon titashokonaribi, nokon titan
luego de que se haba producido el eclipse de sol. Al titanaribi. Moatian aktikanai bestti, xhebiana tsekati Ani
acercarse, el merya vio unos bultos cubiertos con una Xheati. Shinana iki nokon yoxhaman jawen reken bake
tela negra. Al destaparlos, encontr a los nios besteni. Moatian yoxhanbo onan ipaonike, noa keskma.
ilegtimos que provenan del cielo. Entonces el merya Rekenpari chopa apaokanike: waxhmen toro akanai,
resondr a estos nios hurfanos que eran Gente del yoman timakanai, chopa ken akanai. Jainxhon chopa
Sol. Por qu han ocultado al sol?, les dijo. (Puesto senenaxhon apaokanike map: ani kentosibo, ani
que los nios ilegtimos eran Gente del Sol, al cubrirse chomobo jan xheati ati. Jainxhon benbobaonbiribi xhawi
con la tela negra haban provocado el eclipse.) wai apaokanike, warpo ati. Jainxhonribi apaokanike atsa

38 39
wai, xheki wai, paranta wai. Jatian iktikanai kimisha La gente empezaba a juntarse para trabajar. Muy
xhontakobo moa katookana. tempranito al amanecer, sala de su mosquitero el
organizador del Ani Xheati, no dorma mucho. Luego,
Mi abuela record la fiesta del Ani Xheati exhortaba a quienes le ayudaban en la preparacin de
la fiesta dicindoles: Piensen en las cosas que hay
Tambin les voy a contar acerca de mi abuela, la madre que hacer! Acaso no ven que vamos a celebrar el Ani
de mi madre. Antiguamente se celebraba la ceremonia Xheati? Cuidado que no terminemos con los prepa-
del Ani Xeati2 de corte de cerquillo, de corte de cltoris. rativos a tiempo! As exhortaban a los dems mi abuelo
Mi abuela record cuando le cortaron el cerquillo a su finado y mi abuela. Luego les decan: Hay que orga-
hija mayor. Antiguamente las abuelas eran cono- nizar una minga para cortar la caa. Qu usaremos
cedoras de la tradicin, no como nosotras. En primer para exprimir el jugo, el tepcha3 o el trapiche? Despus
lugar, confeccionaron la ropa: hicieron ovillos de hilo juntaban quince tinajas grandes de jugo de caa para
del algodn, hilaron la tela y la disearon. Una vez preparar el guarapo.
que terminaron de confeccionar la ropa, fabricaron la
cermica: ollas muy grandes, tinajas grandes para Jainxhonribi tapan akanai, ani nonti akanai, pishta
preparar la bebida. Por su parte, los hombres hicieron ochma. Jatian ani nontin westora atsa xheati chomo
chacra de caa para preparar el guarapo. Hicieron naysankanai, westora tii ati itanribi tanpra. Jainoaxh
tambin chacra de yuca, de maz y de pltano. Para bokanai chiponki, paro reboki kenati. Tii ipaketi jato yoi
entonces, tres muchachas ya haban sido escogidas. yoipaketi: Jainra Ani Xheati iki, jainra bestti iki, jainra
mesk kesk xhebiana biti!, iktikanai. Jatian ja moatian
Jainxhon moa peokatikanai tsinkxhon jawki akin. Nete jonibaon moa onankatikanai tii ati joaitian: Jaweranora
beaitian pikpaonike jan akai joni oxha oxhayamai. Jab ani pishtabobira jai, xhebiana biti Ani Xheati? Moa
ikbo neskkin jato shinanmapaonike: Jawki ati chanikana peko, jonibaon winoai, jay Ani Xheatinin
shinankanwe! Maton oinyama non Ani Xheatiai? Jara benoxhon. Ainbobaonbiribi chitonti akanai, rakti akanai,
non senenayamanake! ik iktiai nokon yosi wanyoki ja pishta ibo xhontako meniti.
nokon yoxhan betan. Jainoaxh iktiai: Xhawi xhateti
minka ati riki. Jawera ibirai tepcha ati iamaxh rapchi, Tambin hacan balsas y canoas grandes, la fiesta no
jan xhawi jenebo potsiti? Jatian tsinkikanai chonka era lejos. En una canoa grande embarcaban una tinaja
pichika ani chomo xhawi jene, ja warpo akanai. con masato, una bocina y un tambor. Entonces iban
invitando ro abajo y ro arriba. Con la bocina iban
2
Ani grande, xheati bebida; Ani X heati o Pishta es el nombre dado a las
celebraciones de ritos de pubertad femeninos. No haba un equivalente masculino. 3
Tepcha es un instrumento shipibo para extraer el jugo de la caa.

40 41
avisando ro abajo: All se va a celebrar el Ani Xheati, Ja reken nete iki jonibo beai biti. Jatian pishta ibon
all va a haber corte de cerquillo, all va a haber varios shinanai: Nato neteki non jawe ati iki? Jawerin ja
cortes de cltoris! En ese tiempo las personas ya saban iskon nete ati? Jainxhon ja jonibaon xheakanai. Ja jonibo
de qu se trataba cuando escuchaban la bocina y se beibataxh nashikanai. Ja nashia peko weikanai xhobon.
preguntaban: Dnde se ir a realizar la fiesta, el Ani Jainxhon pishta ibon yoiai: Jonib, mato riki en kenaa,
Xheati de corte de cltoris? Una vez invitados, los pishta jakonmashoko axhonbi. Rama nete riki non pishta
hombres hacan su macana para traerla al Ani Xheati. peoai, ik ikai. Jainxhon xheakin peokanai mash ikanai:
Por su parte las mujeres hacan pampanillas y mantas jato joboki, ja Ani Xheati ak iboki, xheati yakataki, ja
para obsequirselas a la joven duea de la fiesta. xhobo yakataki, ja wit niboki.

Moa pishta iti ochma iketian, moa awbo, jono, chaxho El primer da del Ani Xheati se reciba a los invitados
inbo, moa ani senena ik iki. Jatian ja chanitaibo bekanai que llegaban a la fiesta. El dueo de la fiesta planificaba
jakiribi. Jainxhon moa akanai warpo, roo jison akin de la siguiente manera: Qu vamos a hacer hoy da?
akanai warpo, westora oxhe maxhkketian. Warpo Qu vamos a hacer durante los nueve das que dura
axhon aktikanai ani xhobo akin rab chonka, kimisha la fiesta? Luego la gente beba. La gente que haba
chonkabira mitoro. Jainoaxh moa Ani Xheatinin llegado el da anterior se baaba. Tras baarse,
nokkanai. Nokotaxh koshi meananankanai. Koshi entraban a la casa. Ah el dueo de la fiesta les deca:
meanankanaxh bokanai atsa xheati xheai. Seores, a ustedes los he invitado, a pesar de que no
he preparado una fiesta tan buena. Hoy da vamos a
Cuando faltaba poco para la fiesta, las sachavacas, empezar la fiesta. Entonces beban y empezaban a
sajinos y venados que haban sido criados para la cantar y danzar el mash en honor a los asistentes, al
ocasin ya estaban listos. Entonces, la comisin organizador del Ani Xheati, a la bebida, a la casa, a los
encargada de invitar regresaba. All se preparaba el horcones que estaban prendidos en la tierra.
guarapo, el guarapo llamado orines de cotomono4,
cuando faltaba un mes. Una vez que el guarapo estaba Jatian nete xhabketian yoiribiai: Rama netera noa
listo, construan una casa grande, de unos veinte o nawarinai. Bakishra noa koshi meanankanai. Okeria
treinta metros. Entonces, la gente llegaba al Ani Xheati. netenra non xhobo rishkikanai. Jatian nawarinshini
Al llegar probaban su fuerza unos contra otros; despus netekanai, koshi meanankanai, jainxhon xhobo
iban a tomar masato. rishkikanai. Nato jawkibo akanai ja chosko neten.

4
El guarapo es llamado roo jison orines de cotomono puesto que se parece Al amanecer, el dueo de la fiesta se diriga al pblico
a ste en su color amarillento. nuevamente diciendo: Hoy da vamos a danzar el

42 43
nawarin. Maana vamos a probar fuerza. Al prximo a la cruz. El encargado de dirigir el sacrificio del animal
da vamos a golpear la casa. Entonces probaban fuer- tena un arco con diseos, flecha con diseos en el
za, se amanecan danzando el nawarin y golpeaban la extremo opuesto a la punta, pulsera con diseos,
casa. Estas cosas hacan durante los cuatro primeros cuchillo huishati colgado al hombro. Los hombres que
das. acompaaban al invitado especial vestan cushmas
negras, rojas, blancas. Luego, cantaban en el lugar
Jainxhon pishta ibon jawen bake xhontako betan senen donde se iba a llevar a cabo el sacrificio del animal; le
yoina pikoai. Jainxhon pishta ibon yoiyai: Ja riki nokon cantaban a la cruz, a los diseos de la cruz, a la sangre
bake, jakontanishoko ikenmabi mato bestemakaskin en que goteaba durante el sacrificio, etc. Luego de
atai, kena kenamakin. Jainxhon yoiribiai: Nokon sacrificar al animal, una mujer llamaba a las otras mu-
inshoko en pikokasai. Ixhon ja inshoko pikokanai. Ja jeres diciendo: Vengan mujeres que me acompaan,
in pikoxhon koros kenya nichinkanai. Ja nichinxhon nete nuestros hombres sacrificaron al animal. Vengan a
xhabketian korosen in nexhakanai. Ja tsakai ibo iki kanti
llevar la carne para asarla! Tras estas palabras
kenya, pia chikeneya, jonxhe kenya, wexhati bapania.
cortaban la carne en trozos. Luego, las mujeres se
Jainoaxh ja tsakai betan ik jonibo iki wiso tariya, joshin
juntaban y se llevaban los trozos de carne para asarlos.
tariya, joxho tariyabo. Jainoaxh bewakanai ja in
Lo que sobraba se cocinaba para ser consumido entre
tsakainkoniaxh; bewakanai ja koroski, ja koros kenki, ja
todos. Esto era para que coman durante un da.
jimi tsaka shorotaki, jaskarabo. In tsakaketian westora
ainbonin jab ainbobo kenai: Jomenkanwe eb ainbobo,
Ja nete xhabketian ikanai moa xhebiana biti. Xhebiana
arke tsakakin non benbobaon. Xhoinoxhon bii bekanwe!
bi nete xhabketian bestkanai. Ja xhebiana bikanai iki
ikai. Ixhon nami besh akanai. Ja besh aketian ainbobo
kikin jawen titan rao ak, metsshoko jawen yorabobi
tsambeiranxhon xhoiti bokanai. Jatian ja texheai yo
akanai jatxhonbi piti. Ja iki westora nete pitibiribi akana. ken akana. Jatian jain jake westora yoxhan jan jato yoiai:
Nesk akin ati riki, akin jato shinan meniai.
Despus, el dueo de la fiesta presentaba a su hija seo-
rita y a los animales que haba criado para la ocasin. Al da siguiente se realizaba la extraccin del cltoris.
El dueo de la fiesta deca: Esta es mi hija, aunque no Al da siguiente de la extraccin del cltoris, se llevaba
es tan buena o bella los he invitado para que le corten a cabo el corte de cerquillo. La chica a la que le iban a
el cerquillo. Luego continuaba diciendo: Quiero sacar el cltoris haba sido bien adornada por su madre,
presentar a los animales que he criado. Tras la pre- le haban diseado bonito todo su cuerpo. All haba
sentacin de los animales, se hunda en el suelo una una anciana que daba las indicaciones: As tiene que
cruz con diseos. Al da siguiente, amarraban el animal ser, les daba recomendaciones.

44 45
Moatian iktikanai jaskarashamanbo, ikaxhbi rama moa de cerquillo, a los que cantan y danzan el mash. Ahora
non oinyamai. En shinanai, nokon shinan meran iki, no tenemos nada, nuestros hijos no conocen nada.
jaskara jawki keytima iki. Ea bakeya ixhon, Ahora solamente queremos las cosas de los mestizos.
xhontakoya ixhon, nokon papa betan nokon titan ea Nuestros adornos de la pampanilla, nuestra corona,
yoikatitai jato yoiti jake. nuestra pulsera ya no los usamos. Antiguamente
nuestras abuelas confeccionaban pampanillas, mantas,
Antiguamente esto era as, pero ahora ya no lo vemos. cushmas, bolsas, no para venderlas sino para adornarse
Yo pienso, es mi opinin, que estas costumbres no con ellas al asistir al Ani Xheati. En cambio ahora hacemos
deben desaparecer. Yo como madre, teniendo hijas las cosas solamente para venderlas, no nos las ponemos.
seoritas, tengo que contarles lo que mis padres me Ahora quienes conocen nuestras costumbres ya no las
contaron a m. transmiten a nuestros jvenes; tampoco a los jvenes les
gustan, sino que por el contrario se avergenzan de ellas.
Jatian noa nonabi jawkibo keymai itai. Jaskara ixhon Entonces solamente nos queremos poner nuestras cosas
non Ani Xheati oinyamai, non bestkanaibo oinyamai, non propias para mostrrselas a los blancos, a los turistas.
mash ikanaibo oinyamai. Ramatian noa jaweomabi iki, Ahora nuestros hijos en las comunidades ya no quieren
ramatian non bakebo jawebi onanma iki. Ramatian noa practicar nuestras costumbres. Por eso, como tengo hijos,
nawabaon jawkires keenai. Jatian non kesh ati, non yo quisiera que ellos conozcan y que tambin usen
maiti, non menexheti moa non saweyamai. Moatian non nuestras cosas.
yoxhanbaon aktikanai chitonti, rakti, tari, pisha,
maronoxhonma, jan raotaxh Ani Xheatiainko katires. Jatbitian en shinanai non moatian axhbo moa keyota.
Jatian ramatiankaya non jawki akai marotires, non Icha akin en yoiyai moatian non axhbo jakiribi non ben
sawenoxhonma. Ikaxhbi ramatian non axh onan ati atipanke. Jatribibaon yoiyai non ati atipanyama, moa
jonibaon non bakeranonbo yoiyamai, bakeranonboribi moa noa nawai. Non moa kenpon xheayamai, non
keenyamaitian, iamaxh rabinaitian. Jatian non jawki kenchakanribi piamai, non oa jiwi kochraninbi
sawekaskanai wirkochabo, toristabo oinmatires. betenyamai, non shinanai nawan kochrares. Jatian non
Ramatian non jeman non bake non axhekan itin kochra biai, ratobo biai, nawabaonares noa keenai.
keenyamai moa. Jatian en shinanai, bakeya ixhon, nokon Ikaxhbi ja non axhma iki. Nawan rato jenetaanan non
bakebaon onanti jainxhonribi non jawkibo saweti. jakiribi atipanke kench akin peoribikin, nakon wiso
wisoshamantonin pinoxhon. Ja kopra ea yoyo ikai non
Pero nosotros estamos dejando que desaparezcan ati atipanke Ani Xheati akin: xhawi non wai akai, axhon
nuestras propias costumbres. As, actualmente ya no non chomo akai, non kenpo akai... Tsoamein oinkastima
vemos el Ani Xheati, ya no vemos a los que hacen el corte iki? Non ati jake non bakebaon oinon ixhon.

46 47
En todo momento yo pienso que nuestras costumbres La fiesta de Ani Xheati que vi con mis propios ojos
antiguas ya han desaparecido. Muchas veces digo que
nuestras costumbres antiguas podramos rescatarlas. Cuando tena doce aos, yo vi la celebracin del Ani
Algunos opinan que ya no podemos hacerlo, que ya Xheati; no me acuerdo mucho. Ese Ani Xheati se realiz
nos estamos amestizando. Ya no bebemos en mocahua, en la comunidad de Alfonso Ugarte, frente a Pacaya, en
ya no comemos en callana, ya no preparamos ese tiempo mis padres todava estaban vivos. En ese Ani
mazamorra de pescado con cuchara de palo, pensamos Xheati vi cosas como para admirarse. La gente llegaba
solamente en la cuchara de la tienda. Entonces como hormigas. En ese tiempo no haba bote a motor.
compramos cucharas, compramos platos, queremos Muchsima gente llegaba en grandes canoas, con sus
solamente lo que vemos en las tiendas. Pero esa no es esteras de hoja de palmera, con sus esteras de junco. Vi
nuestra costumbre. Podramos dejar de usar el plato muchos hombres que llegaban al Ani Xheati con la cara
de la tienda y nuevamente empezar a hacer callana, pintada de huito. Las mujeres venan con la cara
con su interior bien negrito y as comer. Yo opino que diseada, cubiertas con manta negra, con pulseras y
podramos organizar el Ani Xheati: primero haramos tobilleras de algodn, con las pampanillas adornadas,
chacra de caa, despus haramos tinajas, mocahuas... con la nariz perforada y adornada; muy hermosas se
Quin no quisiera ver eso? Tenemos que hacerlo para vean las mujeres, como si fueran verdaderas reinas. Con
que nuestros hijos vean. mis propios ojos he visto la fiesta del Ani Xheati.

Jatian jain ik iki westora aw, westora chaxho, westora


Ani Xheati nokon beronbi en oinkato mari, ja tsakati. Jainkan rakti, jainkan tari, chitonti, sintan,
chopa, jatbi. Jainxhon oina iki chonka rab mitoro xhobo
En oina iki Ani Xheati akanai chonka rab baritiaya ixhon; keskra ik iki. Jainra bekanai benbobo winoya, ainbobo
en shinanyamataniai. Ja Ani Xheati ik iki Kanaria koshi meananai, ainbobo maiki potaananai. Jainoaxhribi
jemanko, Pakaya bekeiba, jatian nokon anibo bekanai jaton rawboribi, jaton awin betan onanabo, jatian
japarinontian. En oina iki ratti kesk jawki, ja Ani jabo tsewkanai. En oina iki jaskara; icha baritia iki ja, ikaxhbi
Xheati. Jonibo bekana iki jima kesk. Jatian motro ea shinanbenoyamai. Jainxhon en oinribia iki ja noktiainbi
yamakatitai. Kikin joni icha, ani nontibo, jaton pishinya, chonka pichika chomobira oa roo jison warpo. Nato
jaton kawinya. En oina iki mesk kesk jonibo jain joai xheati riki xhawi jene kobin axhon paemakana.
nanen bexhtya. Jatian ainbobobiri bekenya, wiso
raktinin rakota, jonxheya, kesh atiya, repekeya koriya; All haba una sachavaca, un venado y un auje.
kikin mets jakaya ikon raina ainbo kesk. Nokon beronbi Tambin haban mantas, cushmas, pampanillas, cestas,
en oina iki ja Ani Xheati ikai. telas, y otras cosas ms. Asimismo, vi una casa de

48 49
aproximadamente doce metros. All venan los hombres Al escuchar eso sentamos miedo. Esas s que eran
con macana, venan las mujeres fuertes a probar fuerza valientes, las mujeres que competan probando fuerza!
unas contra otras, a tumbarse al suelo unas a otras. Yo vi que esa era una cosa muy de temer. Asimismo vi
Llegaban tambin los rivales de los esposos, los amantes que rompan el alero de la casa golpendolo con
de sus mujeres a quienes luego los maridos agraviados macana. Tambin vi que se peleaban con macana, que
cortaban con el cuchillo huishati. Eso es lo que vi, y se cortaban con huishati, y otras cosas ms. Eso era
aunque ya han pasado muchos aos, no lo olvido. algo muy de temer. All no vi que bailaban al estilo
Tambin vi, a la entrada noms, como quince tinajas mestizo, sino que ejecutaban puro mash y se amanecan
de ese guarapo orines de cotomono. Esta bebida se cantando y cantando toda la noche. Las mujeres venan
prepara hirviendo el jugo de la caa y dejndolo al Ani X heati y cantaban y danzaban el mash,
fermentar. integrndose cada vez ms mujeres al grupo. En el
mash se canta a las yacumamas5 que yacen all. Las
Jain kikin ons iki jikia. Jain oa noa koshi mekasi ainbobo, yacumamas son las tinajas cuyos diseos se asemejan
oa chitonti chiroaxh ni. Jain oa ainbobo noa bitan a los diseos de las verdaderas yacumamas. El
potakasibo, noa bibo shiro bewakan ninkmaibo. Jaskara estmago de la yacumama contiene algo, ese algo es la
ninkataxh noa raketai. !Ja iki koshi shinanyabo ja ainbobo bebida.
kopianankinaibo! Jatian jaskara en oina iki kikin ratti kesk
jawki ik iki. Jainxhon en oinribia iki xhobo chipan En oinribia iki rab iamaxh westora mitoro key chomo;
keyokanai winon rishkikin. Jainxhon en oinribia iki winon jawen porokan naxhb ik iki sokota non ponyantio, jan
rishkianankanai, jainoaxh tsewkanai, mesk kesk jawki. kikini paenkana iki. Jatian jabo tantikanai, ikaxhbi wenxhon
Kikin ratti kesk jawki. Jain en oinyama iki ransakanai, xhearibikanai. Jatian jaton piti jake tsambires. Ja iki
pont mash ikaires, bewa bewashinires netekanai. mesk kesk namibo. Kikin noibatishoko Ani Xheati akin
Ainbobo mash ikai bibo bibo kaaxh, Ani Xheatinin joaxh. ipaokanike. Ja Ani Xheati iktiai chonka pichika neteya
Ja mash itinko bewakanai ja roninbo yakataki. Ja ronin pishta.
riki chomo; jawen ken riki roniman ken kesk. Ja roniman
poko meran iki ikai, ja iki xheati yoi. Tambin vi una tinaja como de metro y medio de alto;
el contorno de su barriga era de seis brazos extendidos,
All adentro era muy peligroso. All estaban paradas, con eso se emborracharon bien los invitados. Luego
con sus pampanillas un poco levantadas, las mujeres descansaban, pero al levantarse tomaban otra vez.
que queran probar su fuerza contra nosotras. All
estaban las mujeres que nos queran agarrar y tumbar 5
Las yacumama o madre de las serpientes es considerada como el origen de las
al suelo, que nos provocaban con sus canciones shiro. dems serpientes.

50 51
Para esto, la comida ya estaba lista. Haba toda clase Nokon wetsa rabekan Ani Xheati
de carnes. Eran muy sacrificados aquellos que orga-
nizaban el Ani Xheati. El Ani Xheati era una fiesta de Nokon papara iktiai Ani Xheatiai joni, xhebiana biti.
quince das. Shinankatitai jawen awin betan yakxhon: Non bake
riki xhebianaya, arbarakanai anon aw, ik ixhon ak
Enra shinanai ja Ani Xheati Kanaria jeman in. Jatian iki nokon wetsa rab. Ja iki Kanan Jisbe betan Mets
en rama ati atipanke non kaibobo betan jakoni Rama. Nokon papan shinana iki wai abnon ixhon.
tsinkxhon, nopataxh ik jemabo betan jakoni yoyo Nokon tita iktiai Kesten Same. Kesten Sam, min
ixhon. Nokona iki onis jawki ramatian jaskara map aw, chopa aw, non bake non xhebiana
oinyamai. Noara jakiribi iti atipanke neskati, ikaxhbi bixhonnon. Ichara jonibo shirokanai, ik ik iki.
nonbikayara non axhbo keyoi itai, non onana Jainxhon nokon papan ani wai ak iki rab baritia
jawkibo. Jatian non onantitianbi joxho nawabores maxhkketian. Jatian nokon titan tee akin peoa iki.
non onanmai, jabores non yoi kai, moa noa jaskaraton Rekenpari jan waxhmen wai ak iki nokon papa betan.
shinanbenotai. Ikaxhbi non bakebokayara onankasi Ja ani wainko moa xhawibo wiraxh ikaitian, paranta
bokanai, icha jabo yoroni kai. Nonra onanke jaskarabo, tepikotaitian, nokon titan chopa akin senen ak iki.
ikaxhbi noa makanma iki; baritia pota potabainaxh Chopa akin senenaxhon, moa map akin peoa iki.
yoxhanaxh noa mawatai, moa noa keyotai jain. Jain ik iki kikin ani chomobo, menti chomo, xhanin
chomo, xhanin bake, oa ispiya kenpobo, oa sapen
Yo recuerdo el Ani X heati que tuvo lugar en la tonkon atibo, jan xheatibo, ja besteai ibo meniti.
comunidad de Alfonso Ugarte. Ahora yo podra Jainxhonribi sapa kench aniosibo ak iki, jan boo
realizar uno organizndome bien con mis paisanos y napti, jan xhebiana boti, jan yomanbo boti. Jainxhon
coordinando con las comunidades vecinas. Para m es nokon papan kawin arbaa iki, chonka kawinbira.
una lstima que actualmente ya no se vea esto. Aunque Jainx hon moa kawin ax hon benxhoa iki. Jabo
podramos practicarlo nuevamente, nosotros mismos senenataanan nokon papan ani xhoboa iki, rab
estamos terminando con nuestras costumbres, con chonka mitoroya. Nato jawkibo ak iki non axhekan
nuestros conocimientos. En vez de aprender nosotros, ikin. Jatian nokon titanbiribi ak iki tari, rakti, chitonti,
a los blancos noms les enseamos, a ellos noms les jawen tim yomaman. Jatbi senenaxhon yoiya iki:
contamos y nosotros nos olvidamos de estas cosas. Pero Moara non senenake KesinTsom, akin ak iki
nuestros hijos van a querer conocer, esto les va a hacer nokon titan. Jatian nokon papanbiribi ak iki: Moaki
mucha falta. Nosotros conocemos estas cosas, pero no min ak Kesten Sam senenakin?, ak iki. Rama
somos de piedra; con el correr del tiempo vamos a anon aw jan non jato kenai kati. Xhawi tsiniti en
envejecer y morir, all vamos a terminar. abnon tepchati. Ja iki jan xhawi jene potsiti.

52 53
El Ani Xheati de mis dos hermanas pampanilla. Despus le dijo a mi padre: Ya hemos
terminado, Kesin Tsoma. Mi padre le respondi:
Mi padre era un hombre que organizaba Ani Xheati Ya terminaste, Kesten Same? Entonces preparemos
de corte de cltoris. Sentado junto a su mujer pensaba: aquello con lo que vamos a ir a invitar a la gente. Para
Nuestras hijas tienen cltoris. Hagamos como otros exprimir la caa voy a hacer tepchati. El tepchati
tambin hacen. Diciendo esto, organiz la fiesta es un instrumento shipibo para exprimir la caa.
para mis dos hermanas. Ellas se llaman Kanan Jisbe
y Mets Rama. Mi padre planific hacer chacra. Mi Jainxhon nokon papan jawen wetsa rab kenaa iki:
madre se llamaba Kesten Same. Kesten Same haz Ea nonti axhonwe! Jatian ja nonti akaxhra mato kai
cermica, haz tela, vamos a extraerles el cltoris a Ani Xheatinin chaniti. Noxha rab xhebiana tsekati ak
nuestras hijas. Mucha gente se est burlando, le dijo riki ea. Jatian jawen wetsabo bokana iki. Moatian
mi padre. Entonces, l hizo chacra grande con dos iktiai tii ati waka manchan kenyashamanboki. Ja
aos de anticipacin. Mi madre se puso a trabajar. nontin wetsa kaa iki inati, wetsa kaa iki toxhbpaketi.
Primero, hizo chacra de algodn con mi padre. Ja toxhbpaketa iki ik iki tii ipaketi jato kenai.
Cuando las hojas de la caa en la chacra grande ya Repintitibi repixhon jato yoi. Ja jematibi repiketian
haban secado y cado, y los pltanos ya haban dado xheati tanakanai. Jainoaxh nokon papa manata iki moa
fruto, mi madre termin de confeccionar la tela. Tras westora oxhe jawen wetsabo boibakanketian. Ja yosin
confeccionar la tela, se puso a fabricar la cermica. moa jatbi jawki senenak ik iki.
All haban tinajas muy grandes, tinaja para entregar
al invitado especial, tinaja grande del vello pbico Luego, mi padre llam a sus dos hermanos y les dijo:
de la mujer, tinaja pequea del vello pbico de la Hganme canoas! Cuando hayan terminado de hacer
mujer, mocahuas con aletas, mocahuas con aletas las canoas, vayan a invitar al Ani Xheati. Yo estoy
en forma de vacamarina, para tomar, para entregar a organizando el corte de cltoris de sus dos sobrinas.
la persona encargada de cortar el cerquillo. Tambin Entonces, sus hermanos partieron. En ese tiempo haba
hizo callanas con base muy grande para poner el bocinas de cuerno de vaca con diseos. En canoas un
cabello cortado, para llevar el cltoris, para llevar el hermano se fue surcando y el otro se fue de bajada
hilo. Mi padre tambin hizo esteras de junco, unas flotando. El que se fue ro abajo iba tocando la bocina
diez esteras. Una vez listas las esteras, las guard. para llamar a la gente. En cada puerto atracaba para
Acabado esto, mi padre construy una casa grande, invitar. Luego de atracar en cada comunidad, probaban
de unos veinte metros. Estas cosas las hizo para la bebida. Mi padre esper todo un mes tras la partida
cumplir con nuestra costumbre. Con su hilado, mi de sus hermanos. El viejo ya haba terminado con los
madre tambin confeccion cushma, manta, preparativos.

54 55
Jabo bokanketian, nokon tita ik iki jatbi jan nokon wetsa chado los productos de la chacra. Luego junt todos
rab ra ati biaxh: waxhmen, maxhe, nane kaw, kori, los animales que haba criado: dos sachavacas, dos
mesk kesk jawkibo. Jainxhon, ja nokon papan sajinos, un venado; tambin la carne de los animales
wetsabaon nokxhon yoikana iki: Kikin ichara bekanai, que haba cazado. Despus, se juntaron entre todos
Kesin Tsom, min Ani Xheatiainko. Ja ik iki moa westora para cortar la caa y exprimieron unas quince tinajas
oxhe maxhkketian. Ja moa nokon papa rab baritia teeta de jugo de caa. En eso mi padre escuch que los
ik iki. Jainxhon nokon papan moa wainkonia yobo tsinkia invitados estaban llegando. Todo aquello con lo que
ik iki. Jainxhonribi jatbi jawen in binbo yatana iki: aw les iban a extraer el cltoris a mis hermanas ya estaba
rab, rab jono, westora chaxho, jainoaxh nokon papan listo: la topa diseada, la soga de tamshi, la isana
yomeraa namiboribi. Jatian jatikaxhbi tsinkxhon xhawi afilada, todo eso. Antiguamente las ancianas que
xhatekana iki. Jainxhon potsikana iki chonka pichika chomo extraan el clitoris eran expertas, as como los mdicos
xhawi jenebira. Jainxhon nokon papan ninkata iki moaronki mestizos que operan hoy en da. Entonces la gente
bekana iki. Jainxhon nokon wetsabo jan xhebiana tsekakin empez a llegar. All los que daban la bienvenida tenan
atibo moa akana ik iki: nato moxh kenya, kamri nishi, bombo y bocina que hacan sonar muy bonito. Tambin
tawa kenxho, jabo. Moatian ja xhebiana potai yoxhanbo haba un encargado de llevar a los asistentes a la casa
iktiai onanbo, ramatian nawabo potemisaibo jisribi. Moa grande. Casi irreconocibles estaban all las mujeres con
joni bei peokoota ik iki. Jain jato biai jonibo ik iki tanpraya, la cara diseada con huito, con los tobillos diseados;
jainoaxh tii atiya mets metsshamani. Jainoaxh jarbaa los hombres tenan las piernas del pantaln diseadas,
iki jato ani xhobon boai joni. Kikin non oinyama kesk jain las camisas bordadas en la espalda, era algo admirable.
ainbobo nanen bekenya, takenya; benbobo chiaraxhti Sobre el Ani Xheati que realiz mi padre les estoy
wikenya, koton pekewya, kikin beneti kesk jawki. Ja contando.
pishta nokon papan ak iki. Rama ja nokon papan an en
mato yoi yoiyai, nato Ani Xheati an. Jainxhon kanchis nete peko nokon wetsa rab moa
bikana iki, xhatekana iki, jaton xhebiana. Jainra meskoti
Despus que ellos partieron, mi madre prepar todo bewakana iki xhebiana potaiki. Jatian jabo beneya iketian
aquello con lo que iban a embellecer a mis hermanas: ons onsatai. Jain winoya, oa wexhatiya, jain too too itai
algodn, achiote, huito envuelto en hoja de pltano, benbobaon oinaketian. Moa ati nete xhabataitian, nokon
adorno del labio inferior, todas esas cosas. Al regresar, wetsa rab paen akana iki. Kikini paena ik iki ja xhontako
los hermanos de mi padre le comunicaron: Mucha rab, shinanyamanon kaman; otexhkanai, isin akanai
gente va a asistir a tu Ani Xheati, Kesin Tsoma. Eso paenari ixhon onannoxhon. Jatian ja xhontako
era cuando slo faltaba un mes. Para esto mis padres otexhkanabi tek iamaitian, bekana iki moxh xhate
haban trabajado dos aos. Mi padre ya haba cose- kenya. Jatian jaki nexhakana iki koshitima akin.

56 57
Nexhaxhon rakanketianra jo iki westora ainbo jan meskshokobo teyo beponbaon. Jain iki pionis bepon jan
xhateai. Jainra westora benbobi yama iki, beneoma iketian raonkatikanai. Moatian nawan raobo yamakatitai, non
tsoabi yama. Onobiribi jaki mash ikanai jonibo. Jainxhon raonbiribi paybo raonkatikanai. Jatianra moa texho nenk
ja moxhyabi bokanai xhebinanti axhonxhon. Xhebinanti ininti jaa iki. Ja raobaonshokoronki raonxhonkatikanai
narkanai westora makan map akana. Jara akanai, ja xhebiana bixhon.
xhebiana tsekainko narakankin rab oxhebira.
El xhebinanti se pona para que el hueco de la vagina
Despus de una semana les cortaron, les extrajeron el no se cerrara. Para evitar la infeccin se curaba la
cltoris a mis dos hermanas. All los participantes herida con diferentes resinas agrias. As tenemos,
cantaban varias canciones relativas a la extraccin del por ejemplo, la resina de pin colorado con la que se
cltoris. Cuando las mujeres tenan marido era muy curaba. Antiguamente no existan los remedios de
peligroso. Con su macana, con su huishati los maridos los mestizos, los remedios de las farmacias, y las
hacan laberinto para evitar que otros hombres las vieran. infecciones se curaban con nuestras propias me-
Al amanecer del da fijado, las encargadas embo- dicinas. Luego ya hubo agua florida. Con estos re-
rracharon a mis dos hermanas. Bien borrachas estaban medios se curaba a las jvenes luego de extraerles el
las dos chicas hasta quedar inconscientes; las otras cltoris.
mujeres las pellizcaban, las golpeaban para comprobar
si estaban borrachas. Cuando las chicas estaban Jatian jain rakanai ja xhontako rab tantimakana;
privadas y ya no sentan nada, no reaccionaban, trajeron ikaxhbikan ja pishtanko chibanreskanai oa inbo
trozos de topa diseada. Luego, las amarraron a las tsakakin. Oke mash ikanaitian, ja xhontakobiri neke
topas para que no pudieran forcejear. Despus de kikin noibatishoko, xhebiana potaxh. Kikin onistibires
amarrarlas y dejarlas echadas, vino una mujer, la jawki non axhekanbiribi noa ik! Ja riki non axh itina,
encargada del corte. All no haba ni un hombre, como jakaya riki non jenetima.
las jvenes no tenan marido, no haba ningn hombre.
Ms all la gente les cantaba mash a las chicas. Entonces, All yacan las dos muchachas a las que haban dejado
con topa y todo se las llevaban tras haberles aplicado el en reposo; sin embargo, los dems asistentes
xhebinanti en la herida. Se les pona el xhebinanti que es continuaron con la fiesta flechando a los animales.
una piedra hecha de barro. Eso se haca al extraer el Mientras por un lado la gente cantaba y danzaba el
cltoris, dejndosela all como dos meses. mash, por aqu las jvenes daban lstima, porque les
haban sacado el cltoris. Qu cosa tan triste lo que
Ja xhebinanti iktiai xhebi kini boonaketian nos pasaba por causa de nuestra costumbre! sta es
narakanxhonti. Jatian ja ramnaketian raonxhonkatikanai nuestra costumbre, esto no lo debemos abandonar.

58 59
Jawe kopki Ani Xheati aktikanai Jatian bestyamaitian shiroribikanai: Yankabires
bepotaisi bestyamai, jawen tita yosma iketian. Ati jake
Ramatian jonibo yokakatai jawe kopki moatian Ani Xheati ja bestti Ani Xheati akin.
aktikanai, jawe kopki bestkatikanai. En nokon tita
yokkatitai: Tit, jawe kopki moatian Ani Xheati Desde hace mucho tiempo atrs nuestras abuelas
aktikanai? Eara onankasai jawekayarin ja ixhon, akin practicaban nuestra costumbre. En esos tiempos, tanto
aktiai. Jatian nokon titan ea yoikatitai: Bak, ja riki non los hombres como las mujeres se burlaban de las mujeres
yosibaon axhbiribi. Jakaya iki non pishtabiribi. Jakon con cltoris. Las circuncisas se burlaban de nosotras.
jawkibo jabo axhea iki. El hombre se burlaba de su enamorada dicindole:
Shiii! Qu asco! Para que eso no ocurriera, nuestros
El significado del Ani Xheati padres pensaban: Nuestras hijas tienen cltoris. Ahora
voy a organizar el Ani Xheati. Y as organizaban la
Actualmente la gente se pregunta por qu antes se fiesta para la extraccin del cltoris. Entonces, para que
realizaba el Ani Xheati, por qu se haca el corte de no se burlaran de sus hijas, la mam tena que
cerquillo. Yo le preguntaba a mi madre: Mam, por organizarles la fiesta del Ani Xheati de extraccin del
qu antiguamente hacan el Ani Xheati? Quiero saber cltoris. Nosotras las mujeres no debamos tener cltoris,
qu significa el Ani Xheati. Entonces mi madre me para evitar que se burlaran de nosotras. Antiguamente,
deca: Hija, sta es la costumbre de nuestros abuelos. con el corte de cerquillo era igual. Cuando no se le
Tambin es nuestra fiesta. Ellos tenan buenas cortaba el cerquillo a una joven los dems tambin se
costumbres. burlaban: Por gusto se tapa la frente, no se corta el
cerquillo porque su madre es dejada. Obligadamente
Moatianbi non yoxhanshokobo jaskara bekana iki, non se tena que realizar el Ani Xheati de corte de cerquillo.
axhekan ik. Jatian jaskara iketian xhebianaya ainboki
benbobo itan jab ainbobo shirokatikanai. Jatian Jatianki joni ja xhebianaoma awin akasi iktiai kimisha
xhebianayamabo noki shirokatitai. Jatiankan shii!, oxhe iamaxh chosko oxhebo manati bootai kaman.
jaskaraisi jawen merati ja akaxh shirokatitai. Jaskara Jainxhon moa benomakatikanai, ikaxhbi bimapaokanike
inaketian non anibaon shinanai: Nokon bakebo iki ray joni, chikishma, wai akai, kikin mechashaman,
xhebianaya. Ramara en ashokoai, ixhon shinanai. meken chorish meexhon. Moatian non yosibaonki
Jaskaxhon xhebiana biti Ani Xheati aktikanai. Jaskara bimapaokanike non axhekanbiribi. Jainxhon yoikatikanai:
shiroyamanon ixhon ati jake jawen titan jawen xhebiana Enra mia nokon bake bimai, moara xhebianaoma iki.
bixhonti Ani Xheati akin. Iti jake noa ainbobo xhebianaoma, Nokon bake jaskara iketian en mia bimakasai riki ixhon
noki shirokantima kop. Moatian iktiai ja bestti jaskribi. moa aktikanai bimakin. Jatian iresbiresi iamakatikanai

60 61
bake benomakin. Jatian kenpo akanai, sintabo quince aos. Se la entregaban a l que era mayor; as,
axhonkanai, pisha axhonkanai jan wexhati boti, iamaxh la mujer era jovencita mientras que el esposo era ya
wetsa jawkiboribi. Jatian ja xhontako jawen titan xhoi bastante mayor. El hombre se senta muy bien porque
menimai keenyamaibi: Jara min bene iti jis iki ray se haba casado con una joven sin cltoris. La gente a
ixhon. Jatian menikanai ja xhontakoshoko chonka, su alrededor no se burlaba, sus amigas no se burlaban
chonka rab iamaxh chonka pichika baritiayabobira. Jatian dicindole: La mujer que has recibido tiene el cltoris
menikana iki ja yosi yosich iketian; jatian jawen awin flojo, flojo. Entonces el hombre se senta contento
xhontakobires ik iki, jawen bene moa kikin yosi iketian. porque nadie se iba a burlar de l.
Jatian ja jonin kikin jakoinra akin shinanai xhebianaoma
bixhon. Jatian jab jonibo shiroyamai, jawen meratibo
shiroyamai: Min bi ainbo xhebiana exhpa exhpaisi
iamakanai. Jatian jawen shinan jakon iki, tsoabi jaki
shiroyamai kop.

El hombre que quera como esposa a una mujer sin


cltoris esperaba tres o cuatro meses hasta que le
cicatrizara la herida. Despus se casaba a la joven,
pero la entregaban a un hombre trabajador, nada
ocioso, que haca chacra, que era muy buen mitayero y
cuya mano al ser tocada se senta endurecida por el
trabajo. Antiguamente los abuelos entregaban a la
joven conforme a nuestra costumbre. Le decan al
hombre lo siguiente: Yo te entrego a mi hija, ya est
sin cltoris. Como ya mi hija est lista te la quiero
entregar. Diciendo esto se la entregaban. As noms
no hacan casar a su hija. Entonces, hacan mocahua,
hacan cintas, hacan bolsa para que el marido llevara
su huishati, y otras cosas ms. La madre obligaba a la
joven a entregarle comida al pretendiente aunque ella
no lo quisiera. l puede ser tu esposo porque es
trabajador, le deca la madre. De esta manera le
entregaban al hombre una joven de unos diez, doce o

62 63
II

Inka Ainbo

Moatianronki ik iki Inka, benbo betan ainbo, noa jawki


ati onanmai. Benbo Inkanki aktiai pia ati, yomerati, nonti
ati, xhakiti ati, biski ati, jato axheakin. Jatian Inka Ainbo
Shipibo ainbobaon: Non Inka, non tita Inka akin
aktikanai. Jatian janki jato onanma iki chitonti ati, yoman
timati, map ati, ken ati. Jaskaxhonki jabaon noa
onanma iki.

La Mujer Inca

Antiguamente existan los Incas, hombre y mujer, nos


enseaban a hacer las cosas. El Inca varn enseaba a
los hombres a hacer flecha, a mitayar, a hacer canoa,
rallador, batidor. Por otro lado, las shipibas le decan a la
Mujer Inca: Nuestra Inca, nuestra madre Inca.
Entonces, ella les ense a nuestras abuelas a confeccionar
la pampanilla, a hilar la tela, a fabricar cermica, a
disear. Luego, ellas nos ensearon a nosotras.

Ja Inka Ainboronki ik iki tama pikas. Ja itaibi, westora


Shipibo ainbaonki ak iki tama toban washkin. Ja

64 65
washitaronki kaa iki. Jatian jawen bene kaa ik iki jato Jatian jabo onanmati ikenbi Inka Ainbo raankana iki tama
onanmai, tsakati, winati, pia ati, yomerati axheai. Joxhon toban washxhon.
jisronki ik iki Inka Ainbo wini winii. Jatian jawen benen
ratxhon yokata iki: - Jawe kopki mia winiai? - Ikma, All haban cuatro canoas con las mujeres que iban a
bakebaonra ea ake tama toban washkin. Jatbitianra noa seguir a la Inca. Pasando una vuelta del ro, vieron
iti iki jask jaskti jai. Kanon kaw Paro rebon, ikaxhki que la Inca haba hecho fuego, vieron sus materiales
kaa iki. Jaskketianronki ja washitamabo ik iki: Kanon para hacer pulseras y tobilleras, restos de pltano,
kaw, Inka binon kaw, chibnon kaw!, ik. huellas de otras cosas. Cuando llegaron ro arriba la
buscaron, pero la Inca no dej que la gente los
Dicen que a la Mujer Inca le gustaba comer man. encontrara. No voy a regresar de ninguna manera,
Mientras la mujer Inca viva entre nosotras una mujer estoy demasiado resentida. Vayan a vivir as noms,
shipiba le mezquin el man tostado. Como se lo sin saber hacer nada, dijo. Y tal como expres la Inca
mezquin, la Inca se fue. Para esto, su esposo se haba hoy en da existen mujeres que no saben hacer nada;
ido a ensear a los hombres a flechar, a remar, a hacer cuando bordan la pampanilla lo hacen de cualquier
flecha, a mitayar. Cuando regres, vio a la Mujer Inca manera. Aunque la Mujer Inca an no haba terminado
que lloraba y lloraba. Entonces su esposo asustado le de ensearles a hacer las cosas, ellas la ahuyentaron
pregunt: Por qu ests llorando? Y ella respondi: mezquinndole el man tostado.
Por nada, las hijas me han mezquinado el man
tostado. Siempre vamos a vivir as si nos quedamos Jawe keskki Inka Ainbo iktiai? Jato jatbi onanmai,
ac. Mejor vmonos ro arriba. Diciendo esto se kikin jakon shinanya Inka Ainbo iktiai. Jaskataxhronki
fueron. Entonces, las mujeres que no le haban ik iki: Jawetianbi nokon jawki akbo
mezquinado el man tostado dijeron: Vamos, vamos shinanbenoyamawe, ik. Jaribi mawakin ramashoko non
a traer a la Inca, vamos a seguirla! chitonti akai. Noa shinanbenoyamai akonbireskin noa
Inkan onanmabaini kop.
Jainki ik iki chosko nonti Inka chibani boaibo. May peko
kaxhon jiski ik iki chii ket abaina, jawen jonxhe akbo, Y cmo era la Mujer Inca? La Inca les enseaba a
jawen paranta akbo, jawe akbobira. Jatian Paro rebon nuestras abuelas a hacer de todo, era muy noble e
kaxhon oinabi jato nokomayama iki. Eara moa jawe inteligente. La Inca les dijo: Nunca olviden las cosas
keskataxhbi kayamai, eara kikini notsiibi notsia iki. Itnoxh que les he enseado. Siguiendo ese ejemplo es que en
akanwe, jaskarabi jawki ati onanma jai, akin jato ak la actualidad hacemos pampanilla. Nosotras no nos
iki. Inkan yoini keskbi jake rama jatribibo ainbobo kikin olvidamos porque la Inca nos ense muy pero muy
jawki ati onanma; chitonti kew akinbi ramiaresaibo. bien antes de irse.

66 67
Ja Inka iki manamameama, iamaxh jaskarabirakan. Inka Los consejos de mi abuela
akin akana iki iktiai kikin menin ainbo, shinanya ainbo.
Jaskarares yoikatikanai. Ikaxhbi Koskomeabo riki ja Yo fui engendrada por mi madre y mi padre en el Bajo
Inka akin ea ayamakatikanai. Nokon yoxhanbaon Ucayali. Nac frente a la comunidad de Alfonso Ugarte.
yoikatitai: Inkara japaonike, bak, akin ea aktikanai, Luego crec. Cuando era nia, mi abuela me aconsejaba
jabaon riki noa jawki ati onanma. Ikaxhbi jainoabira dicindome: Una mujer nunca debe estar sin hacer nada,
iti atipanke. Icha akin non ninkatai Koskon Inkabo, no debe ser ociosa. Una mujer tiene que saber elaborar la
jainoaribi iti atipanke, Paro rebon kaaxh jao mayata. tela del algodn, formar ovillos de hilo, bordar, saber
fabricar cermica; estas cosas tambin debemos transmitirlas
Esta Inca no es de la sierra, o de repente s. Aquella a a nuestras hijas. Este consejo yo lo practico. Mi abuela me
quien consideraban Inca era una mujer muy experta aconsejaba que observe las cosas que haca mi madre.
en hacer las cosas, noble e inteligente. Eso noms se
deca. Pero no me decan si la Inca era del Cuzco. Mis
abuelas me decan: Existan los Incas, hija. Ellos son Nokon titan ea axheani jawkibo
quienes nos ensearon a hacer las cosas. Pero puede
que sean de all. Mucho escuchamos de los Incas en el Nokon titan ea axheaa iki non jawki atibobiribi. Rekenpari
Cuzco. Pueden ser de all, puede ser que llegando al nokon titan ea axheaa iki koton ati, jonxhe ati, yoman timati,
extremo del Alto Ucayali hayan dado la vuelta por all. chitonti ati, jatbishoko ea axheaa iki. En shinanyama iki
eaki chitonti ati onan iki kai ixhon. Chitonti ati riki kikin atikonma
jawki. Kaibobaon akai mecho, jake pont aresbireskin
Nokon titashokon ea esekatitai jawkibo akaibo. Jainxhon ea nokon titan onanma iki map ati: Bak,
map ati onanwe. Mib ainbobora miki shironake, mib
Ea riki nokon tita betan nokon papan bakea, ainbobaonra mia osannake, yoxhan ixhonbi min jawki akin
chiponkixhon. Kanaria jema bekeibakeaxh ea pikota jakonmaitian. Jatian nokon titan ea yasankatitai ja pataxh.
iki. Jainoaxh ea ania iki. Baketian, nokon yoxhaman Xhaparibi en yatanai mapbichoma. Jatian en ramashokobi
ea esekatitai nesk akin: Ainbo ikaxhra jawetianbi nokon xhontakobo jaskribi ati shinanai.
iirestimaa iki; chikish ainbora itima iki, akin aktiai.
Westora ainboki iti jake yoman timai, waxhmen toro Las cosas que me enseaba mi madre
akai, kew akai, map ati onan, jaribi non bakebo
onanmati kop. Jatian ja es en boai. Jainxhon nokon Mi madre me ense a hacer las cosas propias de las
yoxhaman ea esekatitai nokon titan jawki akaitian ointi. mujeres. Primero me ense a confeccionar blusas, a
tejer pulseras y tobilleras, a hilar la tela, a hacer la

68 69
pampanilla, me ense todito. Yo no pens que me iban solamente hacen las cosas por dinero. Nosotras no
a considerar experta en hacer pampanilla. Confeccionar hacemos las cosas por dinero. Mi madre nos ense a
la pampanilla es muy difcil. Algunas paisanas no lo ir al monte, a cortar lea, traer pltano, sacar yuca,
hacen tan bien, tambin hay las que lo hacen preparar masato, preparar chapo especial; esas cositas
simplemente por hacer. Luego, mi madre me ense a nos ense nuestra madre. Ensendonos esas cositas
fabricar la cermica: Hija, aprende a hacer cermica. nos cri para que furamos igual a ella. La madre muere
No vaya a ser que otras mujeres se burlen de ti, que se y nosotras nos quedamos con las cosas que ella nos
ran de ti, cuando a pesar de ser mayor hagas mal tus ense. Entonces, nosotras nos acordamos mucho de
cosas. Entonces mi madre me sentaba a su lado. nuestra madre y de las cosas que nos transmiti. Con
Tambin s usar el instrumento de huingo para pulir la el tiempo, nosotras tambin nos hacemos madres,
cermica y no solamente la arcilla. Entonces ahora mismo tenemos hijos y practicamos las cosas que haca nuestra
pienso ensearles esto a mis hijas seoritas. madre. Estos consejos tambin se los damos a nuestras
hijas, haciendo lo mismo que haca nuestra madre.
Eara nokon titan esekin ania iki. Eara esya iki nokon
titan yoiyai ninkxhonkatiti. Nokon titan jatbi jawki ati
onanxon ea axheaa iki. Noa ainbobo iki joxho nawabo Map ati
keskma korkininbicho jawki akaibo. Noara korkinin
jawki ayosma iki. Non titan noa onanma iki kachio kati, Ja map ati iki non moatian axh. Moatian nawabaona
karo xhateti, paranta biti, atsa mexhati, atsa xheati ati, biamakin non yoxhanbaon apaonike kenpo, kench, kent,
paranta kor ati; jashokobo non titan noa axheaa iki. chomobo. Jake mesk kesk kench, oa nakenya, jake
Jatian jashokobo onanmakin noa ania iki, non tita keskribi nakonya pont wisobichobo. Jarbake chomo kimisha
noa inon ixhon. Titara keyotai, jatian noa baneti kai jan bemanaya, westora bemanaya, tekenya, oa xhotya.
noa axheaa jawkiboya. Jatian non tita non kikin akin
shinanai jan noa amani jawkibo. Jatian noabiribi tita La fabricacin de la cermica
banetai, non bakeai, jainxhon non titan aktiai jawkiribi
non chibanai. Ja esboribi non bakebo meniai, non titan Fabricar cermica es parte de nuestra costumbre
aktiai keskribi akin. tradicional. Antes no se compraban las cosas en la
tienda, nuestras abuelas fabricaban mocahuas,
Mi madre me cri dndome consejos. Poseo consejos callanas, ollas, tinajas. Hay diferentes tipos de callana;
porque hice caso a lo que me deca mi madre. Como callana con diseo en el interior, sin diseo en el interior
mi madre saba hacer de todo, ella me ense. Nosotras negra noms. Tambin hay tinajas con tres caras, con
las mujeres shipibas no somos como las mestizas que una cara, con diferentes niveles, en forma de paloma.

70 71
Enra onana iki map ati baketianbi. Map atira kikin tee Jatian ja xhontako map akaitonin onanti jake jaskaaxhon
iki. Rekenpari iki min mei benai. Ja peko min biai map. reneti, jaskaaxhon meinti, tsamanti, raskiti, ken ati.
Bixon min onpaxhen pachiai. Onpaxhen pachixhon min Jainoaxh jaweti icha karon oiti, jaweti basi, jawe kesk
mei menoai. Ja peko min reneai. Ja renexhon jaki min akki jakonshaman pen ikai iamaxh jawe kesk akin
chomo toe kenkexh ren min meskoai. Meskoxhon min shee akki jakonshaman pikotai. Jatian onanyamaxhon
meinai. Meinxhon, moa min shinanai jaweki min ati iki ak map xhatetai, jaskara pikotai min meinti onanyama
ixhon; jake kenpo, sapa kench, ani chomo, joni chomo, axhon ak. Ken ati onanma ixhon ak jakonmabires
kent, meskbo. Jaskarabo ati kop riki map ati tee. Jatian banetai, onanbaon noa osannanai. Jaskaanaketian non
min shinanai: Ramara en akai chomo, ispi chomo, bake onanmati jake, oribo jaskara piknaketian.
kenpo, iamaxh xhanin chomo. Jainxhon min tsamanai;
ja peko min taranai. Taranxhon min ketsanai, wexhai. La mujer que fabrica cermica tiene que saber moler,
Ikaxhbi yamake westora kirikainbi jaskara jis ati, jask mezclar con apacharama, armar, pintar de blanco el
akin ati; non shinan meranbicho jake jawe kesk jiski cuerpo de la cermica, disear. Tambin debe saber
en ak kai nato map. con cunta lea hay que quemar la cermica, por cunto
tiempo, cmo hacer para que salga bien brillante o cmo
Yo aprend a fabricar cermica desde nia. Hacer cubrir con lacre la cermica caliente para que salga
cermica es bastante trabajoso. Primero, buscas la bonito. Si no se conocen estas cosas, la cermica se
apacharama. Luego, traes la arcilla y la disuelves en raja, esto ocurre cuando no sabes hacer la mezcla con
agua. Despus de disolver la arcilla, quemas la apacharama. Si no sabes hacer los diseos la cermica
apacharama y la mueles. Luego de moler la apacharama queda fea, las conocedoras se ren de nosotras. Para
quemada, la mezclas con pedazos molidos de tinaja que no suceda esto, tenemos que ensearles a nuestras
cocida. Despus, amasas toda la mezcla. Tras amasar hijas, para que ms adelante no salgan as.
la mezcla, piensas qu vas a hacer; hay mocahua, callana
de base plana, tinaja grande, tinaja con rostro de Non chomo akaitian bakebaon noa korxhonti yamake.
hombre, olla de barro, de todo. Como se requiere de Wetsatian bakebaon noa kenaitian noa kikini shinan
todo este proceso, el fabricar cermica es trabajoso. ramitai; jatian moa noa wenitai, tsokas akana. Jatian
Entonces decides: Ahora voy a hacer tinaja, tinaja con benbo bakebaon map meeti atipanyamake, bakeranon
aletas, mocahua o tinaja del bello pbico de la mujer. ikaxhbi bosh wachonaketian, map kesk.
Luego, formas bolas con la masa y armas las tiras. Tras
armar las tiras, las moldeas y pules la pieza. Pero en Cuando hacemos tinaja, los nios no deben hacernos
ningn libro se describe este proceso. Slo en nuestra bulla. A veces los nios nos llaman e interrumpen
mente est cmo vamos a trabajar la arcilla. nuestra concentracin; entonces, como nos han mo-

72 73
lestado, nos levantamos. Los nios varoncitos no Tambin me puse a ensear a fabricar cermica a
pueden tocar la arcilla, no vaya a ser que de jvenes su seoras como yo. Hay seoras como yo que no saben
pene se vuelva suave y fofo, tal como la arcilla. hacer cermica. Hay seoras como yo que no saben
armar la arcilla, que no saben pulir. Cuando les
Shipibo ainbonin westora oxhe map akai. Rab enseamos durante un mes aprenden ms o menos. El
neteshokobo ataanan ati jawkima iki. Netetibi aprendizaje de la cermica tiene que empezarse desde
chibanxhon min onanti atipanke. Bak, map nia. Cuando la jovencita tiene doce aos ya sabe hacer
tsamanwe, en mia wexhaxhonbanon oinwe! Jainoa un poquito, cuando tiene quince o dieciocho aos ya
baken tsamanaitian non oinboai. Jaskaaxhonra ja baken sabe ms o menos bien. Cuando no le enseamos, la
onanai, noa bebon pikoti kai ja bake. Jake nokon bake joven se queda sin aprender nada.
ebebon onan, mesk kesk jawen shinanbo
pikopatanbainai; jaskarakaya iti jake. Map ati, ja iki non axh. Ikaxhbi ramatian xhontakobaon
onanyamake map ati, jaskshamanxhon mesk
La mujer shipiba fabrica cermica durante un mes. moatian kenbo ati. Ikaxhbi tita ixhon non axheati atipanke
No es algo que se pueda hacer en dos das. Si practicas non bake xhontakobo jaskkin ati, oribo jawebi onanma
todos los das puedes aprender. La madre sirve de iki boknaketian. Ja xhontakobo onanyamake jawen titan
gua: Hija, arma las tiras de arcilla, mira yo te voy a axheayama kop. Eara westora akin nokon titan mepoa
ayudar a pulir. Cuando la nia arma las tiras de iki map chekere naakan. Ja riki map xhapo ati onan iti.
arcilla, nosotras vamos observando. As, esta nia va
a aprender, va a salir mejor que nosotras. Tengo una Fabricar cermica, sa es nuestra costumbre. Pero
hija que sabe ms que yo, tiene mucha idea para los actualmente las jvenes no saben hacerlo; tampoco
diseos; as pues tiene que ser. conocen los diversos diseos tradicionales. Pero como
madres podemos ensearles estas cosas a nuestras hijas
Eara irba iki eb yoxhanbo map amai. Jarbake eb seoritas. No vaya a ser que maana ms tarde vayan
yoxhanbo map ati onanma. Jarke eb yoxhanbo por la vida sin saber hacer nada. Si las jvenes no saben,
tsamantibi onanma, wexhatibi onanma. Jatian westora es porque su madre no les ha enseado. A m una vez
oxhe kaman non amaa, shoko shokores axhekanai mi madre me cur las manos con el nido de la avispa
map ati. Map akin peoti riki bakeshokoxhonbi. Jatian map chekere 6. Esta curacin es para saber hacer
chonka rab baritiaya ikaxh moa onancha ikai; chonka cermica liviana.
pichika iamaxh chonka posaka ikaxh moa onan
onainsibo ikai. Non amayama ikaxh jawe onanma
banetai.
6
Tipo de avispa que hace su nido de barro.

74 75
Ramatian non maroti akai korki binoxhon, jan non bakebo Ken ati
jawki amanoxhon. Jatian, jawe kopki non titabo jaton
tee jakon akin atipanyama? Jawe kopma ja nawabaonra Ja ani chomo iki noabi, Shipibo ainbonin chitonti kew
onanyamake jakonrin ixhon. Jatian en jisbiribi nonkayara sawya. Ja non chitonti kewai keskribi akin, chomonko
kikin jakon akin ati jake, non moatian yoxhanbaon aktiai non rao akai. Ken anoxhon non shinanai. Nato non
xhewinbain jakon. kenbora kirikainbo wisha wishakana yamake, non
maponkobicho. Non mapo riki westora kirika jainoa
Actualmente fabricamos cermica para la venta, para oinxhon ati keskribi; non maponko jake non shinana. Ja
obtener dinero y as alimentar a nuestros hijos. Por ken iki jawen metsakanbi noa bekopai, jainoaxh roninai.
qu nuestras mujeres no pueden hacer bien su trabajo? Roninbi iki non ken.
Porque los mestizos no distinguen si el trabajo est bien
hecho o no. Yo pienso que nosotras debemos hacer El diseo
muy bien nuestro trabajo, mucho mejor de como lo
hacan nuestras abuelas. La tinaja grande nos representa a nosotras mismas,
lleva puesta la pampanilla de la mujer shipiba. As
Wetsabaon noa yoiyai: Jawe kopki non map ati iki como bordamos nuestra pampanilla, as adornamos
moa akana maroti jakenbi? Map ati iki noa ikai. Map la tinaja. Para hacer los diseos, primero los
ati ikenbi wetsatianbo noa nawan itinres ikasai; kentbores imaginamos. Nuestros diseos no se encuentran en
non biai, ratobores non maroai, jaskarama ikenbi. Non los libros, solamente estn en nuestra mente.
rato tsositai oinxhon non map ati atipanke. Kench wiso Nuestra mente es como un libro donde imaginamos
wisoshaman axhon non piti atipanke noe. Ja jawki iki los diseos para luego reproducirlos. En nuestra
non mekemanbi ak. mente est lo que hemos imaginado. El diseo es lo
que con su belleza nos hipnotiza, luego se convierte
Algunas mujeres nos preguntan: Por qu tenemos en yacumama. La misma yacumama es nuestro
que fabricar la cermica si ya hay hecha para diseo.
comprar? Nosotras tenemos que fabricar la cermica.
En vez de hacer cermica, a veces queremos ser como Non ken onanti jake bakeshokotianbi. Ken
los mestizos; compramos ollas, compramos platos. As onanyamaxh mia jawemabi iki. Jatian ken onan ikaxh
no es. Cuando vemos que se malogran nuestros platos enra ken onanke itima iki, nobebon onanbaon
podemos fabricar cermica. Haciendo callana con el tananaketian. Eara jaskara winota iki, ea kaa iki
interior muy negrito podemos comer rico. Estas cosas onanbo xharan. Jarke mia tanaibobiribi, jatian mia
estn hechas con nuestras propias manos. tanaabi min ayamaketian miki shirokanai.

76 77
Tenemos que aprender a disear desde muy nias. Si El diseo con curva es porque las muchachas y los
no sabes disear, no eres nada. Si sabemos disear, muchachos solteros van dando vueltas y vueltas
nunca hay que decir yo s disear, no vaya a ser que buscando de todo. Este es el significado del diseo con
las que saben ms que nosotras nos reten. As me ocurri curva. De igual manera, nuestro ro no va derechito
a m, yo estuve entre las expertas. Hay las que te retan, sino serpenteando, unas curvas son grandes y otras ms
y si a pesar de que te retan no lo haces bien se burlan de pequeas. Es por esto que los que ejecutan el mash
ti. cantan: El ro va dando vueltas. Esas curvas nosotras
las diseamos. Los diseos pequeitos representan la
Chomo atinkora mesk kesk kenbo jake. Jake may gran cantidad de gente que asista invitada al Ani Xheati.
ken, jake oa xhao ken, jake metinko ken akana. May Los adornos en forma de ojo representan a nuestras
ken ik ik riki oa ken ikaina korosya. Ja koros riki moatian comunidades.
Ani Xheati axhon chankanpaoni koros; jaki nexhaxhon oa
iso, oa jawebobira, non yosibaon tsakapaokani. Ja ken iki non moatian yoxhanbaon noa yoi
yoibeirankana. Ja kop joxho nawabaon onanyamake jawe
En la cermica hay diferentes tipos de diseos. Hay yoi ikbori non kenbo ixhon. Ken riki noabi, non parobi,
diseos con curvas, el diseo de espina de pescado, el
jatbi non raoti. Ja jawetianbi joxho nawabaon iamaxh oa
diseo metinko. El diseo con curvas siempre va
ani jonibaonbi noa bichinti atipanyamake.
acompaado de la cruz. Esta es la cruz que nuestros
abuelos paraban hundindola en el suelo cuando
Estos diseos nos los transmitieron antiguamente
celebraban el Ani Xheati; a esta cruz amarraban un
nuestras abuelas. Por eso los mestizos blancos no
maquisapa u otro animal y lo flechaban.
conocen el significado de nuestros diseos. Los diseos
somos nosotros mismos, nuestro propio ro, todos
Ja may ken iki bake xhontako betan benbo bake,
nuestros adornos. Nunca los blancos ni ninguna otra
rabetama ikaxh, may maykaini kai mesk keskbo
gente poderosa podr quitrnoslos.
benai. Jaskara yoi ik riki ja may ken. Jaskribi non
paro pontshaman kayamake, may maykaini kaa,
tsitsonabo jake. Jaskara kop mash ikboribi bewakanai:
Oa paro tsitsonkaina. Ja tsitsonboribi non kenai. Ja Ken waste
beshekan ak iki ja icha joni Ani Xheati kenakana
bektiaibo yoi ik. Ja bero akbo iki non jemabo. Moatianronki aktikanai ronon ewa, ronin bakebo
menokatikanai. Menoa ja chimapo baneta iki. Jatian ja
chimapo ikainoaxh xhoxhoa iki, ronin menotainoaxh

78 79
pikota iki ja waste. Ja akanai non yoxhanbaon ken waste manera, nosotras tenemos el piripiri para aprender a
akin. Jatian ken waste jainoaxh pikota iki. hacer diseos. Cuando te curan en el ombligo el piripiri
te hace efecto, al tender la tela te vienen a la mente
El piripiri para el diseo diferentes diseos como para reproducirlos. Eso no
ocurre as noms, es el piripiri el que te hace imaginar.
Cuentan que antiguamente se quemaba a las boas, a
las cras de la yacumama. De ellas quedaron las cenizas. Jarbake ainbo jaskbiribi pikota wasten nochexhama
De las cenizas brot, de lo que quemaron a la ikaxhbi, jawen shinan ikai pikoti raonkana ikaxhmabi. Nato
yacumama, se origin el piripiri7. A eso lo llamaban ainbobora iki kikin ken onan, kikin metsshoko beshekan
nuestras abuelas piripiri para el diseo. De all surgi akaibo. Jatian ja soabainai kesk jask akinkaya non
el piripiri para el diseo. jawki ati jake. Jatian en oina iki jawe onanma ikaxh noa
jain kaman nokyamai. Wetsabaon mets ayorai ikaxhbi
Moatian non yoxhanbaon apaonike: Ken wastera jain non nokoti atipanyamake jawen akma ikaxh.
yakke. Min bakera pikwanke waste jene nochexhwe,
noa aktikanai. Ramatian bake benbo pikketian non Tambin hay mujeres que nacen con esta habilidad
nochexhai oa mecha wasten, oa taki wasten; jaskribi nona aunque no les hayan puesto el jugo del piripiri en el
jake ja ken ati onantibiribi. Jatian nochexha mia tsaiai, ombligo, a su mente acuden los diseos sin haber sido
mesk min shinan pikoti joai chopa peanxhon oina, jaskati curadas. Estas mujeres conocen mucho de diseo,
jisshaman. Ja iki yankama, jake waste jan shinanmai. hacen adornos pequeitos, laboriosos, muy bonitos.
Tenemos pues que hacer las cosas a la perfeccin. Yo
Antes nuestras abuelas decan: All est el piripiri creo que si no aprendemos no vamos a alcanzar nuestro
para el diseo. A tu bebita recien nacida ponle el jugo objetivo. Mientras unas mujeres disean muy bonito
del piripiri en el ombligo. As nos decan. Actualmente, sin necesidad del piripiri, otras no podemos igualarlas
cuando nacen los varoncitos los curamos en el ombligo si no estamos curadas.
con el piripiri mitayero, con el piripiri tibe8; de igual
Jarbake bechexhetiribi. Jara non merati atipanke oa
jenen mapoai mainko, ken jisshoko peiya, tsatsya
7
El trmino waste es directamente traducible al castellano amaznico peruano iamaxh wishya jisshoko. Jan riki bepoati ken ati onan
como piripiri. Se trata de un trmino botnico de nivel genrico que
designa un conjunto de plantas (casi todas Ciperacea) que tienen poderes inoxh.
especiales y que los shipibos emplean para su beneficio fsico, psicolgico o
espiritual. Muchas veces se emplean los piripiris para afectar el
comportamiento de otra persona. Tambin hay un piripiri para aplicrselo en los ojos.
8
Ave acutica de pecho blanco y alas negras que se alimenta de peces. ste se encuentra en los terrenos inundables, sus hojas

80 81
tienen diseos semejantes a los que hacemos nosotras, Waste
con puntitos que van formando figuras y trazos. Para
aprender a disear, se hierve el piripiri y se cura los Jara itinke ken wastebichoma; jarbake mecha waste,
ojos con su vapor. mey waste, ray waste oa chikish chikishbires iketian
amatibo, tooti waste, tootima waste, jakon bakenti
Wasten bechexhexhon non namatai. Namketian kikin waste, wetsaboribi. Ikon riki jatbi wastebo.
netebires ken sanken meranshaman noa ikai.
Wetsatiankan ja waste yoshin betan noa teetai, yam non Piripiri
ken akai naman meran. Wetsatian naman meran non
roninbo oinai. Ja iki yankama, ja iki waste noa jan imaa. El piripiri para el diseo no es el nico; tambin hay
Ja iki ramanma noa wasten onanmai, moatianbi iki noa el piripiri para ser mitayero, el piripiri para ser rpida
wasteya. al trabajar con las manos, el piripiri para ser trabajador
o para curar a aqullos que son bien ociosos, el piripiri
Cuando nos curamos los ojos con el piripiri tenemos para salir embarazada, el piripiri anticonceptivo, el
sueos. Soamos que estamos en medio de diseos piripiri para dar a luz bien, etc. Todos los piripiris son
elegantes y resplandecientes. A veces trabajamos con ciertos.
el espritu del piripiri, de noche diseamos en nuestro
sueo. Otras veces vemos a las yacumamas. Esto no
ocurre asi noms, esto es debido al piripiri con el que Noi waste betan pechi waste
nos han curado. El que nos hagan aprender con el
piripiri no es algo reciente, desde tiempos antiguos Jake noi waste; ja riki non keenyamakanaitian noimati.
tenemos el piripiri. Jarbake pechi waste; nato wastenra noa akanti
atipanke non keenyamakin iamaxh noki jakonmaakin.
Meryabaonribi, nishi pae meran, maiti amakanai non J a w a s t e b o n o n x ha k i a i w a m e j a n a n . J a i k i
ken ointi. Ikaxhbi ja merya jakonmabaon bichinribiti paketabirestima, mechabaonpari chachiai wame.
atipanke ja ainbobaon ken ati shinanbo. Jatian ja wame jana non biai. Joni bikaskin iamaxh
potakaskin non inintishoko biai. Bixhon non wastebo
Tambin los meryas en su mareacin nos ponen una napotai, noi waste iamaxh pechi waste. Ja ininshoko
corona imaginaria para que nosotras tengamos visin non xhetemai. Jatian jonin noa noiai, noa shinani kai,
de los diseos. Pero los meryas malos pueden quitarles ja iki non noi wasten ixhona. Jatian pechi wasten
a las mujeres su habilidad para el diseo. ixhona non keenyamai, shinanbenoti kai.

82 83
Piripiri para el amor y piripiri para dar la espalda con el piripiri perdiz. Para pusanguear se ralla el
piripiri concentrndose en el hombre deseado y se
Hay piripiris para el amor, para hacer que se enamoren ayuna. Entonces, el hombre va a pensar en la mujer.
de una cuando no nos quieren. Tambin hay el piripiri Si la mujer lo quiere muchsimo, no come todo el da.
para dar la espalda; con este piripiri nos pueden Usando ese perfume, cuando la mujer y el hombre se
pusanguear cuando no nos quieren o cuando nos tienen encuentran, aunque l no se haya sentido atrado hacia
envidia. Esos piripiris los rallamos con la lengua del ella antes ahora la va a querer mucho. Una vez que el
paiche. Eso no se encuentra as noms tirado en el suelo, joven llega a quererla se renen.
solamente los expertos pican paiche. Entonces
conseguimos la lengua de paiche. Cuando queremos Ja keenyamakin ati jake pechi wasten. Jonin jaon mia
conquistar o deshacernos de alguien extraemos los keenyamaibi mia biti atipanke. Jatian min pechi wasten
perfumes. Ese perfumito le hacemos oler. Entonces el akai. Jawerin pechi waste? Ja jonishoko mion keenaibi
hombre nos va a querer, va a pensar en nosotras, eso es mia jaon keenyamakin, min pechi wasten nashixhonti
cuando nos hemos echado el piripiri para el amor. Pero atipanke. Pechi wasten nashixhon min ikyamai, okeres
cuando usamos el piripiri para dar la espalda no nos mia pechiai. Jatian joni mion shinanbenoti kai. Joni
quieren, nos van a olvidar. yokakaatai: Jawe kopmein nokon awinin ea keenyamai
moa?. Senen rab moa keenyamabekoni kai. Ja iki
Nokon pi bake jaskara winota iki ainbaon wastena: yankama; ja iki moa pechi wasten nashixhona tsaia.
-Wat, jawe kopki ea ja ainbaon keenyamapachokinbi Jatian ainbobi keenyamai, jonibi keenyamai, ja senen
en rama shinanai? -Ja iki raona, waste xhetema, tsiri keenyamabekonai. Ja iki yankama, pechi wasten nashia.
waste akanaitonin iamaxh noma wasten. Jatian
raonnoxhon waste xhakiai ja joni shinan shinanananbi, Pero cuando no quieres al hombre lo tienes que
jainxhon samati kai. Jatian jonin shinani kai. pusanguear con el piripiri para dar la espalda. Un
Keenyorabireskin piamabaitai. Ja wasten ixhon ainbonin hombre al que t no quieres puede conquistarte.
joni nokoa, keenyamapachokinbi kikin akin noi kai. Jatian Entonces lo pusangueas con el piripiri para dar la
noixhon bikanai. espalda. Qu es el piripiri para dar la espalda? Aunque
ese hombrecito te quiera, si t no lo quieres te puedes
As le pas a mi sobrino una vez que una mujer lo baar con el piripiri para dar la espalda. Despus de
pusangue: -Ta, por qu a pesar de que yo nunca la baarte con esto no duermes esa noche en sus brazos,
quera a esa mujer ahora pienso en ella? -Eso es sino que le das la espalda. Entonces el hombre te va a
porque te ha pusangueado, te ha hecho oler el piripiri, olvidar. Luego el hombre se pregunta: Por qu ser
con el piripiri para la atraccin te han pusangueado, o que ya no quiero a mi esposa? Y as ya ninguno de los

84 85
dos se va a querer. Eso no ocurre por gusto, sino porque -Miaki Eleodoronin tita iki?
despus de baarse con el piripiri para dar la espalda -Ea riki. Jawe kop?
ste ha hecho efecto. Entonces ni la mujer lo quiere, ni -Min bakerin?
el hombre la quiere, ninguno de los dos se quiere. Eso -Jen jen, nokon bake riki.
no ocurre as noms, sino porque uno se ba con el -Jatian, jaweranorin?
piripiri para dar la espalda. -Atsa biira kake, en ak iki.

Nokon onan bakera ik iki universidain kirika ak. Jatian Jatian joaxh bake rateta iki. Jawerano kaman ainbonin
bake ik iki nawa merati akasi: -Tit, nawa ainbaonra chibana iki wastena! Jawerano kamanbira ibkona iki en
ikai ea keenyorai, ea nashimawe, ik ik iki. -Ikonrake, onanyamake. Ja bakeranon rateta iki xhontakonin moa
mia bixhonbatanon isan bianan, akin en ak iki. Nokon ranoa iki wetsabokibires, moa jakonmati biaxhmabi.
onan bake: Bakishshaman ea kaitian imawe, ininshaman Jaskara iketian ea yoiya iki: Tit, eara moa keenyamai.
kanon ik iki. Jatian tominko neten joaxh nashia iki. Jaskaraisira ea keenyamai, moa ea omisti akin axhonwe.
Jainoaxh rnis neten kai ikainriba iki. Kaxhonki jab senen Jatian en pechi wasten arbaa iki, potoa iki ichamashoko.
axheai xhontako xhetema iki. Jashaman jaskaakinma, Inintinin axhon xhetema iki. Jaskarain nawa xhontako
pont tanareskin. moa shinanbenota iki.

Mi hijo adoptivo estaba estudiando en la universidad. Entonces la joven mestiza lo sigui, sin saber que l era
El chico quera tener una enamorada mestiza: -Mam, shipibo. Sin conocer vino hasta nuestra comunidad
quiero muchsimo tener una mujer mestiza, hazme un una joven mestiza, bien vestida. Al llegar me pregunt:
bao, me dijo. -Muy bien, te voy a conseguir piripiri
cuando vaya al monte a traer ungurahui, le respond. -Usted es la mam de Eleodoro?
Luego mi hijo adoptivo me pidi: -Maana cuando -S, yo soy, por qu?
salga de la casa bame para que me vaya bien -Es su hijo?
perfumado. Cuando lleg el da domingo se ba con -S, es mi hijo.
el piripiri. Antes de salir de la casa el da lunes tambin -Y dnde est?
se ba. As, le hizo oler a su compaera de estudios. -Fue a traer yuca, le dije.
A ella la pusangue solamente para probar.
Cuando el chico regres y la encontr se asust. Hasta
Jaskaaketian nawa xhontakonin chibana iki, ikaxhbi dnde lo haba seguido la muchacha pusangueada!
onanyama ik iki jonikonrin ixhon. Onanyamaxhbi jo iki non Hasta dnde habrn compartido no lo s. El joven se
jeman nawa wirkocha xhontako. Jatian kaxhon manoa iki: asust porque la chica lo empez a celar con cualquiera,

86 87
se volvi mala sin siquiera haberse reunido. Estando monte, junt y traje el remedio vegetal llamado lengua
las cosas as, mi hijo me dijo: Mam, ya no la quiero. de churo. Luego lo herv. Cuando mi yerno regres
As no quiero, crame de una vez para que me rechace. de Pucallpa con mucha sed, le di de tomar el remedio
Entonces le prepar el piripiri para dar la espalda, le que haba preparado. Ahora mi yerno es un hombre
mol un poquito. Despus, le hizo oler ese perfume y muy bueno.
la joven mestiza lo olvid.

Tootima waste betan tooti waste


Meemis rayos raona
Jake tootima waste, chimapo waste. Ja tootima waste
Jarbake nokon rayos. En noike nokon rayos, nokon baken min xheati jake kimisha akin iamaxh chosko akin. Jatian
bene, nokon bakebi kesk akin. Ikaxhbi en tita ixhon oina tookashamai mia mekti jake: min tashi piamai, min xheni
ik iki itikonma jawki. Jawetianbi nokon bene betan piamai, min kochi piamai, batabo min ayamai. Min
meekananyosma ixhon oinna, washmisi meekananyosma chimapo waste xheaxhonbi min samyamai, jatian mia
ixhon oina. Jatian en oina iki nokon bake benoma peko tooti jenyamai. Noa bakeoma itin keenkin non samti
kikin noibatishoko ranokin meeta. Jaskara oinxhon en jake, non senenati jake. Ja non senenayamaxhon non
shinana iki: Ramara nokon rayos en benxhoai, ixhon. yoi kai wastera janso iki, waste ikonmaisiki. Jatian non
Jatian ea kachio kaa iki. Kaxhon, tsinkixhon, en bea iki waste moa non ramiai nonbikaya senenayamaxhonbi.
nocho jana rao. Nocho jana rao bexhon kobin ak iki.
Maioshiainoaxh joaxh kikini nomiaitian en xheama iki ja en Piripiri anticonceptivo y piripiri para concebir
rao kobin ak. Jatian rama iki kikin jakon nokon rayos.
Hay un piripiri para evitar el embarazo, el piripiri planta
Cuando cur a mi yerno con lengua de churo ceniza. Este piripiri anticonceptivo tienes que tomarlo
tres o cuatro veces. Si no quieres quedar embarazada
Tambin tengo mi yerno. Yo quiero a mi yerno, al tienes que dietar: no comes sal, ni grasa, ni chancho, ni
esposo de mi hija, como a mi propio hijo. Sin embargo, consumes cosas dulces. Si tomas el piripiri ceniza pero
como madre yo vi algo que no poda ser. Nunca se ha no dietas no vas a evitar el embarazo, porque no has
visto que con mi esposo nos peguemos, que nos ayunado bien. Si no queremos tener hijos tenemos que
peguemos por celos. Entonces, vi que despus de que dietar, tenemos que cumplir. Si no cumplimos vamos a
se reuni mi hija, pobrecita, celndola su marido le decir que el piripiri es falso, que no es efectivo. Entonces
haba pegado. Al ver esto yo pens: Ahora voy a hablamos mal del piripiri cuando somos nosotras mismas
corregir a mi yerno. Entonces me fui al monte. En el las que no hemos cumplido.

88 89
Jarbake waste tootibiribi; ja iki xhoya waste, maxh waste.
Jatian tookaskin min maxh waste xhakixhon xheai,
jainxhon min bake ak kai. Jaskribi akin min onanyabo
maxhki yoimai; kaibobaon maxh xhenibo xheai.

Tambin hay piripiris para el embarazo; stos son el


piripiri rata y el piripiri zarigella. Si quieres III
quedar embarazada rallas el piripiri zarigella y te
lo tomas, entonces vas a concebir. Tambin puedes
pedirle al onanya que te convierta espiritualmente en Bianananai
zarigella; algunas mujeres toman la grasa de la
verdadera zarigella para concebir. Moatian yoxhanbo noa aktiai benomakinres teakin jawen
keen joni iketian, moa janbi boxhonbo noa menii. Moatian
Jarbake bake chea ati, bakexhbi tooketian pokomeabi xhontako benomai kaktiai jawen tita betan jawen papa
bake maxhko ati. Ja riki non axhbiribi, ja iki non raobiribi. yobeni. Ja joni iktiai ray, mecha, wame reteai, sapen
Jatian ja wastebo non ikon ak ikon iki; jatian ikon ayama reteai. Westora nokon poi, Xhanen Sani, ja iki mecha nokon
non jawebi oinyamai. Oa wastebo iki yankama itinke, papan raonamabi, ja iki jaskarabiribi pikota kikin yomerai,
moatian non yoxhanbaon waste. En jis moatian non wame reteai. Joni jaskara iketian yama yamake jaon keenai
yoxhanbaon onana ik iki. Jabaon moatian ja jawki ainbobiribi. Joxhon jawen tita betan jawen papa yokatai,
rabikatitai; nonribi ati jake rabikin ja waste. jaskxhon bake menikanai. Jatian ja wame reteai iketian
jawen pitishaman pii kikini rarokanai. Wetsatian ja ranon
Asimismo hay piripiris para hacer al feto raqutico, yoikana jabatai. Ja ranon jabketian manakanai.
para que el feto no crezca mucho dentro del vientre en Manaribikanai nete xhabketian. Ja ranon jawerano kati
caso de embarazo a temprana edad. Esta es nuestra atipanyamaxh banribiti jake jawen xhobonko. Jatian ja
costumbre propia, esta es nuestra medicina propia. Si bake xhontako iki moa wikenya, koriya, bekenya,
tenemos fe en los piripiris, nos van a dar resultado; si jonxheya, jatbiya, moa kikini raota. Xhontako yakatai jawen
no tenemos fe, no vemos nada. Estos piripiris no son titashokobo betan. Jainxhon jawen titashokobaon esekatitai.
por gusto, son los piripiris antiguos de nuestras abuelas.
Yo pienso que nuestras abuelas eran conocedoras. El matrimonio
Antiguamente las abuelas se enorgullecan de eso.
Nosotras tambin tenemos que enorgullecernos del Antiguamente las mujeres mayores slo se
piripiri. preocupaban de hacernos reunir cuando encontraban

90 91
un hombre de su agrado, ellas mismas nos llevaban y Los padres de la chica decan: Qu tal si nos vamos
nos entregaban. Antiguamente la muchacha soltera a hacer rechazar a nuestra hija que no es muy buena?,
iba con su pap y su mam a pedir la mano del joven. y se iban. Cuando llegaban, la madre del joven los
El hombre era trabajador, mitayero, pescador de paiche reciba. Antes la gente tena pipas muy grandes hechas
y de vacamarina. Tengo un hermano, X hanen Sani, de la raz de la palmera shin. Entonces fumaban y
que es buen mitayero a pesar de que mi pap no lo fumaban bajo la luz de la luna conversando sentados.
cur; l naci as muy buen pescador, pica paiche. Una vez que el joven aceptaba, sus padres lo entregaban
Cuando un hombre era mitayero, no faltaban mujeres diciendo: Llvenselo! Aunque no sepa hacer nada,
que lo queran tener como yerno. Venan los padres de siquiera les ayudar a encerrar a sus gallinas. Al
la muchacha a pedirlo, le entregaban a su hija. Cuando amanecer hacan que la muchacha le entregue comida
el hombre era experto en picar paiche, la familia de la al joven. Una vez que el joven reciba la comida, ya lo
muchacha se alegraba mucho de comer su comida. A consideraban su yerno. Cuando ya haban casado a la
veces, cuando venan a pedirlo el joven se escapaba. chica, los padres del joven le traan sus cosas a la casa
Entonces, lo esperaban hasta el da siguiente. Como el de sus suegros: flecha, mosquitero, bolsa, huishatis,
joven no tena dnde quedarse tena que regresar a su macana, todo lo que el joven posea.
casa. Para esto, la muchacha ya estaba bien adornada:
tena las piernas diseadas, llevaba puesto el adorno Jaskara ik peko, xhontakonin papa betan titan atsa
del labio inferior, luca la cara diseada, usaba pulseras xheatiai, warpo akanai, ainbonin kaibobo rayos onanmati
y tobilleras, tena de todo, bien adornada estaba. La kop. Jainxhon ja jatbi jeman ikbo onanmai: Natora
joven se sentaba con sus abuelas y stas la aconsejaban. nokon rayos iki, nokon rayosra ray iki. Jaskarain
xhontakoribi jawen bakenxhanin axhonai pishta, benekin
Jatian jawen anibo yoyo ikanai: Katira ibirai non bake xheati axhonkanai, pitibo akanai. Jatian jain onanmai kai
xhontako jakonmashoko rotomai. Jaskataxh bokanai. ja bake xhontako moa biananana. Ja ranon iki mecha, ja
Kaketian benbon titan jato jow akai. Moatian iktikanai xhontako menin, kikin ray rabbires.
kikin shin tapon aniyabo. Jabo joti jotikanai oxhe neten Jaskarashamankaya rabtinin keenkatikanai moatian non
yoyo iana yakxhon. Jatian benbo jen iketian jawen anibo. Jawki akai ixhon bakeranoman ishton xhobo akai.
anibaon bimakin yoikanai: Botanwe! Jawe ati Jatian xhontakonin anibo pataxh jai.
onantanima ikenbi maton atapa xhepokintibires. Nete
xhabketian xhoi menimakanai. Xhoi biketian moa rayos Despus de esto el padre y la madre de la chica prepa-
akanai. Jatian moa xhontako benomaxhon bakeranoman raban masato, preparaban guarapo, para que los
jawkibo bokanai, jawen aniboan: jawen pia, bachi, pisha, parientes de la mujer reconozcan al yerno. As, lo
wexhatibo, wino, jatbi ja bakeranon jayata. presentaban a todos los habitantes de la comunidad

92 93
diciendo: ste es mi yerno, mi yerno es trabajador. jvenes se casan ya no se cumple con lo tradicional, se
Asimismo, a la muchacha su suegra le haca una fiesta, rumorea negativamente varios das despus: Dicen
para alegrarse preparaban bebida y comida. All hacan que con ella se cas, dicen que l se cas, los dos son
pblico que la muchacha ya se haba reunido. El joven ociosos, no saben hacer nada.
era mitayero, la muchacha muy diestra, muy
trabajadores eran los dos. As era la que antiguamente Moatian rayos aktikanai waiai, yomerai, jatbi jawki akai.
nuestros padres consideraban la pareja ideal. Como le Ikaxhbi ramatian westora jonibi non merayamai waiai,
gustaba hacer sus cosas, el joven construa su casa mecha, ja sapen reteai, wame reteai. Yamake, yamake!
rpidamente. Vivan al lado de los padres de la chica. Jatian rama moa noa wetsabo keskbires iki, moa
nawabo keskribi. Non rayos akasai kanantiabores,
Ramatian bakeranonbo jatonbinixh wanokanai. Moatian korkiaboresen noa keenai.
iktiai keskma. Jaton papan onanama ikenbi: Jainronki
moa bake yobenwanke ik ikanai. Jatian jawen papan Antiguamente los yernos hacan chacra, saban pescar
jawe onanyamake. Jainoaxh papa joitai: Ea yoitishaman y cazar, hacan de todo. Pero ahora no encontramos
jawki ati onantani ikaxhmabi, jawe akbira jain yobeni, ningn hombre que haga chacra, que sea buen
ik ikai. Jatian ainbo jab ikaxh joai, moa bi kesk. Baken mitayero, que cace vacamarina, que pique paiche. Ya
yobenti jawkibo moa key keykainai. Ramatian no existe, ya no hay!. Ahora somos tan slo como los
bakeranon wanoabikan jawebi yama, ninkakaatai icha otros, igual que los mestizos. Cuando queremos tener
nete peko: Jaronki bike, janronki biwanke, ja chikish yerno nos fijamos solamente en el sueldo, en el dinero.
itan jawe ati onanma rabbires.

Actualmente los jvenes buscan mujer por su propia Ea benoni


cuenta. Antes no era as. Ahora, aunque su padre no
tenga conocimiento, se entera por boca de otros: En Ramara en mato yoiyai ea Charo Mashi jemameaxh
ese lugar dicen que tal joven ha pedido la mano winota jawki, nokon papa betan nokon titan ea imaa.
indebidamente. Y el padre no sabe nada. Entonces, Westora yamra ik iki Pao Ianmameaxh joni joi, eon
el padre lo critica: Para qu pides la mano yobeni, ja nokon bene itina. Jatian nokon papa betan
indebidamente, sin mi autorizacin, si no sabes hacer nokon titanbira jeen ak iki. Jeen ak en onanyamaa iki.
las cosas? Luego, la mujer que est viviendo con el Jatianbira nokon ini ainbaon (nokon poin baken) ninkata
joven viene, como si se hubiesen reunido debidamente. iki. Joxhon nokon ini ainbaon ea yoiya iki: Mionra joni
La costumbre de pedir la mano de un hijo o una hija ya yobenwanke, akin ak iki. Jatian en jawebi onanyamaa.
se va perdiendo. Actualmente a pesar de que los Nokon tita paranaresi ea yoikashamai: Janso joi

94 95
ninkatax, akinres ea akin. Jainxhon en oina iki, ja jonin Luego mi pap me dijo: Ese hombre te ha pedido; su
papa betan tita joai. Nokotaxh nokon papa betan yoyo ikana padre y su madre tambin han venido a pedirnos tu
iki. Nokon titabiribi bachi bei, piabo bei, jawebobira bei. Jatian mano. Por eso te vamos a entregar. Luego de que mi
en yokata iki nokon tita: Jawe kopki min neskarabo beai, padre me dijera esto, yo le increp a mi mam: T
tit?, moa nokon ini ainbaon ea yoiya onanxhonbi. csate con l, si t lo quieres! Entonces mi mam se
puso triste. De esta manera, a pesar de que yo no lo
Mi matrimonio quera, me hicieron recibirlo.

Ahora les voy a contar lo que me ocurri en Charo Moa ea menikana ikenbi chonka rab nete pekobira, ea
Mashi, lo que mi padre y mi madre me hicieron pasar. westora jawen meratinin bachina iki. Bachinkin ea
Una noche lleg un hombre de Pao Ian a pedir mi mano, timayona iki, yonbobi ayonti akin. Kikin rabinti jawki.
para ser mi esposo. Seguramente mi pap y mi mam
habran aceptado. Para esto, yo no saba que haban Unos doce das despus de que me entregaran, una de
aceptado. Pero al parecer mi sobrina, la hija de mi las enamoradas de mi esposo me agredi jalndome de
hermano, haba escuchado y vino a avisarme: Ese los pelos. Me jal de los pelos, vencindome com-
hombre te ha pedido, me dijo. Yo no saba nada. Mi pletamente me tumb y me dio de puetes; despus
mam disimulaba, no me quera decir. Has escuchado hasta me dio fiebre. Algo sumamente vergonzoso.
algo falso, me deca. Despus vi que el padre y la
madre del hombre venan a mi casa. Llegaron y Rab chonka nete winota pekobira ea jakiribi bachinribia
conversaron con mi pap. Luego le trajeron a mi mam iki, ja ea aibata ainboninribi. Jaskarain riki, neskara jawki
el mosquitero del hombre, sus flechas, no s qu cosas kikinshaman nokon keenma; eabi winota kop. Jatianra
ms. Entonces yo le pregunt a mi mam: Por qu ea ik iki chonka chosko baritiaya. Jainoaxh nokon poiiba
traes estas cosas mam?, aunque yo ya saba porque jabati kaa iki, wetsa jeman. Kaxhon nokon poi en yoike:
mi sobrina me haba contado. Papa betan titanra ake ea benomakin. Nokon poin ea
onisaa iki: Kayamaisiwe ibnon, minra ja joni biti
Moa en ninkata ikenbi nokon papan ea yoiya iki: Ja yamake!, akin ea ak iki.
jonira mion yobenibake; rama jawen papa betan tita
joxhon noa yokribike. Ja kopra non mia meniai, akin Despus de otros veinte das, nuevamente me agredi
ak iki. Nokon papan ea jaskaaketian nokon tita en yoiya esta mujer jalndome de los pelos. Por eso es que estas
iki: Min biw min keenkin!, akin en ak iki. Jaskarain cosas no me gustan, porque me han pasado a m misma.
nokon titan mas shinana iki. Jaskati ea keenyamainbi En ese entonces yo tena catorce aos. Entonces me
ea bimakana iki. escap a la comunidad donde viva mi hermano y al

96 97
llegar le cont: Pap y mam me obligaron a casarme. En biamaa iki jawen piti. Jaskara ik iki ja nete ea winoti.
Mi hermano sinti pena por m y me dijo: No te vayas,
as noms que sea, t no tienes que reunirte con ese Luego de un mes mi padre se fue a pescar. Entonces
hombre! mi madre me dijo que vaya a esperarlo al puerto.
Mientras estaba sentada lleg de pescar ese otro hombre,
Jain ea ik iki sokota nete, nokon poi betan. Ja nokon poi mi esposo. Llegando me pregunt:
betan ea itaitian nokon papa jo iki, ea rishkikasi. Jainxhon
ea bo iki jakiribi Charo Mashinko; boxhon ea meniribia -Qu ests haciendo?
iki ja joni. En shinana iki ja joni beneatima, ikaxhbi en potati -Nada, estoy esperando a mi pap que se fue a pescar,
atipanyamaa iki. Ea bachinribikanketian sinxhon nokon mi mam me mand a esperarlo, le contest. Entonces
papan ja joni raana iki jawen tita betan. l me dijo:
-Aqu est el pescado que he trado, mejor lleva eso.
All me qued seis das con mi hermano. Cuando estaba
-No lo voy a llevar, estoy esperando el pescado que va
con mi hermano, vino mi pap a querer palearme.
a traer mi pap, le respond.
Entonces me llev de regreso a Charo Mashi y
nuevamente me entreg a ese hombre. Yo no pensaba
Y no llev su pescado. Eso me ocurri aquel da.
tener a ese hombre por esposo, pero tampoco poda
separarme de l. Despus, de clera porque me haban
Jaskara itaitian nokon titan ea raonbiraa iki, nokon titanbira
chobeado, mi pap mand a ese hombre de regreso
donde su mam. ea nashima iki rao motsaxhon, en onanyamake. Moatian
yoxhanbo jaskara iktiai, kikin rao onan. Jainxhon en
Moa westora oxhe peko nokon papa piti benai kaa iki. shinana iki ja joni, kikiankin en oinkasa iki, eabicho yak
Jatian nokon titan ea yoiya iki ja tenamanxhon manai kati. yakkin shinan shinankin, ramabi ramabibires ointi akin
Ea tenaman yak yakataitian, nokota iki ja joni jenen shinani. Kikin rami iki noa jaskakin raonkana.
katanaxh. Joxhon ea yokata iki:
Probablemente despus mi madre me cur con
-Jawe ak mia itai?. pusanga, seguramente mi mam moli la pusanga y
-Ikma, nokon papa jenen kawanketian, nokon titan me hizo baar con eso, no lo s. As eran las abuelas
manati raana jo riki ea, en ak iki. Jainxhon ea yoiya iki: antiguamente, conocan mucho de plantas. Despus
-Nato riki en piti be, jabi moa botanwe. empec a pensar mucho en ese hombre, me urga verlo,
-Enra boyamai; nokon papanra beai piti, jabiribi manai solita me sentaba y pensaba muchsimo en l, quera
jo riki ea, akin en ak iki. verlo de inmediato. Es malo cuando nos curan as.

98 99
Jatian jain iiti noa och kai Pao Ianman repia iki. Non en akai. Moatianra jaskara iktiai, wetsa jonibires noa
jawki bii noa taxhnketian jo iki ja joni. Kechan kaxhon beneati menikanai. Jaskara jawki kikini ea winota iki, en
papa yokata iki: Mato kai chiponki?, akin ak iki. Jatian onanama joni bimakana iki. Nokon shinan iki jawetianbi
nokon papan ak iki: Jen jen, noa kai itai, akin. Jainxhon joni jaskakin nokon bake xhontakobo menitima, kikin ani
nokon papan yoiribia iki: Kati atipanaxh mia nob kati masra non meetai. Tsoaki raktima iki westora joni
iki, nokon bakeribira kai. Jaskakin nokon papan yoiya non yoyo ayosma, non titan jawen bachin boxhon noa
ja joni jawen chopa bii ishtoa iki. Jatian jo iki jawen borosa jikimaa?
tentonyashoko. Ja nanetai oinaxh ea winia iki, ja oinkas
oinkasibataxhbi. Jaskataxh noa kaa iki moa chiponki. De esta manera, yo no poda dejarlo. Qu poda hacer
si mi mam me haba entregado? Hasta ahora estoy
Despus de un tiempo nos fuimos lejos a Pao Ian y all con ese hombre. Para que no les suceda estas cosas a
atracamos. Una vez que atracamos para recoger las mis hijas yo les aconsejo siempre: No hay que ser as,
cosas que tenamos en Pao Ian, vino ese hombre y no hay que reunirse con un hombre as porque s, al
acercndose a la orilla le pregunt a mi pap: Se hombre hay que conocerlo bien. Hay hombres que
van al Bajo Ucayali? Y mi padre contest: S, estamos tienen enamorada, hay hombres que tienen esposa, hay
bajando. Luego mi padre agreg: Si deseas puedes hombres que no tienen esposa pero estn bajo la mirada
venir con nosotros, porque mi hija tambin va. de una chica. Ustedes deben tener mucho cuidado para
Entonces el hombre corri a traer su ropa, volvi con reunirse con un hombre, yo no les voy a obligar a recibir
una bolsa llena con sus cosas y se embarc. Cuando lo a un hombre. Es malo cuando nos obligan a recibir a
vi embarcarse llor, porque haba deseado muchsmo cualquiera. Si nos reunimos con un hombre que est
verlo. Luego nos fuimos ro abajo. bajo la mirada de otra, de una forma encubierta esa
mujer nos puede jalar de los pelos, de esta manera les
Jaskshamanxhon en jenetikoma ik iki. Jaweki en ati hablo a mis hijas. As era antes, a cualquier hombre
iki nokon titan ea menia? Rama kamanbi ja joni betan ea nos entregaban y nos casaban. Eso me pas a m, me
itinke. Jaskara jawki winnaketian ichaakin nokon obligaron a recibir a un hombre que no conoca. Yo
xhontakobo en eseai: Jawetianbira jaskara itima iki, jonira jams pienso entregarlas as a mi hijas, esto nos causa
aresbireskin bitima iki, jonira aresbireskin nokotima iki. mucho sufrimiento. Quin no va a sentir miedo si
Jarke joni meratiya, jarke joni wanoya, jarke joni nuestra madre nos obliga a entrar al mosquitero con
awinoma ikaxhbi koirameya. Matonra oinshamanxhon un hombre con quien nunca hemos conversado?
joni biti jake, enra mato joni meraxhon bimayamai.
Jakonma riki noa wetsabires joni menikana. Koirameya Eara enbixhbishaman benoama iki. Eara benoa iki nokon
joni non biketian jon noa bachinkanti atipankanke, akin papa yokati joa joni betan. Nokon papa yokketian nokon

100 101
papa betan nokon titan ea menia iki, rama kamanbi. El matrimonio frustrado de mi ta materna
Nokon papa betan nokon titan ea menia iki, ikaxhbi en
shinanyamai potati, moa jab icha bakeya ixhon, ichabires Mi madre era de Pao Ian. Una vez, cuando vivamos
ea jabribi axhea ikaxh, jakoinra joniribi iketian. En irke all, lleg un hombre de edad. Era muy buen mitayero
akai jaskara joni ea menikana kop, jaonshaman y trabajador, cazaba vacamarina, picaba paiche,
keenaimabi bimakana ixhonbi. construa casa grande y haca chacra. Antiguamente
nuestros padres eran as, si vean a un hombre
Yo no me cas por mi propia voluntad, yo no eleg a mi trabajador y mitayero lo hacan su yerno. As, una vez
pareja. Yo me cas con el hombre que vino a pedirme a mi ta materna su pap le dijo: Hija, con este hombre
a mi padre. Cuando me pidi, mi padre y mi madre te vamos a reunir, este hombre es mitayero; nos parece
me entregaron, y hasta ahora. Aunque mis padres que l, realizando sus tareas propias, te podra
fueron los que me entregaron, yo no pienso separarme mantener. Entonces, ya la iban a hacer reunir, ya la
de mi esposo porque ya tengo muchos hijos con l, iban a entregar esa noche. Para esto, todos los
tambin porque me he acostumbrado muchsimo a l y preparativos ya estaban listos: la mocahua para beber
porque es un hombre bueno. Yo les agradezco a mis en la noche, el plato para que mi ta le entregue al
padres por haberme entregado a un hombre as, aunque hombre el pltano asado, el guarapo y el bintisho9 para
me hicieron recibirlo sin quererlo. beber en la noche, el lugar de baile.

Jatian ea ik iki bake, moa xhontakoshoko yoxhanchaabira;


Nokon waata jabni ja kop en shinanai rama kamanbi. Jainxhon nokon
waatanin ea yoiya iki: Bak, ak iki ea, ninkwe en mia
Nokon tita iki Pao Ianmamea. Jain noa itaitian kaa iki yoinon, enra nato joni beneayamai, keshayamawe, akin
westora yosi, noiba nokota iki. Kikin mecha itan ray yosi, ea ak iki.
sapen reteai, wame reteai, ani xhoboakai, waiai. Moatian
non papabo jaskara iktikanai, ray, mecha iketian, rayos En ese tiempo yo era una nia ya grandecita, como
apaokanike joni. Jatian iikin nokon waata jawen papan adultita tal vez; por eso hasta ahora me acuerdo. Mi
yoiya iki: Bak, nato jonira mia non bimai; nato jonira ta materna me dijo: Hija, escucha lo que te voy a
mecha iki, mia janbiribi jawki axhon jakinti jis oinxhon. decir, no me voy a casar con este hombre, no digas
Jain ik iki moa bimakanai, moa ja yam bimakanai ik iki. nada.
Jatian ik iki jatbi jawki moa senenakana: kenpo jan
yam xheati, kench jan xhoi menimati, xhawi jene betan
9
Licor hecho de caa y maz.
bintsho ja yam xheati, jain ransatibo.

102 103
Nokon waatanin jaskakin yoiya en shinana iki, ja jato bimati. Westora jonin keenyamai, jatian noa
shinanyabi ea oxhaa iki. Jishtenxhon en ninkata ik iki keenyamai itainbi noa raonkanai, non boo, non jawebobira
atapa keoti, moa neteibishoko. Moatian yoxhanbo bikanai; wetsatian noa noi rao xhetemakanai. Jatian ja
oxhashamanyamakatitai; matsotibo, oa jawen rayosbo xhetemaa moa noa kikini jaon keenai, mets ikenmabi
yamshamanbi jawkiamaibo. Jaskkenbi ik iki nokon non metsake. Moa non jaskara moa ointinke, noa jaon
koka joi, nokon waatanin papa. Joxhon nokon papa keenai, jaskarabo iki. Jatian westora jonin noa
kenatoshita iki; nokon papan janekon iktiai Kesin Tsoma: keenyamainbi, non tita betan non papa jatonkaya beneati
Kesin Tsom, ak iki, miibaki noxha joyama?, akin keskaxhon, noa meniai. Kikin jakonma jawki iki ja.
ak iki. Yamarake, enra oinama iki, akin ak iki. Jatian wastenshokores axhon noa bimakanai, moa non
Jawetianbireskaya moa kawana, jaweranobira. Tson biai. Wetsabaon potai, wetsabaon ayamai, jaskarares.
onanyama ik iki, jawerano kaarin ixhon; jaton xhobo
pataxh ik bakeranomankaya bonaana ik iki jawen bake Por eso hay diferentes tipos de pusangas, de remedios
xhontako. Jaskaxhon biamaa iki ja joni nokon waatanin. para el amor, para curar a los hombres y a las mujeres
cuando no quieren reunirse con alguien. Hay una
Cuando mi ta me dijo eso me qued pensativa, y con pusanga para hacer reunir a una persona contra su
esa idea me dorm. Al despertar, escuch que el gallo voluntad. Si no queremos a un hombre, aunque no lo
cantaba, ya estaba amaneciendo. Antiguamente las amemos, nos curan; nuestros cabellos, no s qu nuestro
abuelas casi no dorman; barran, le servan la comida se llevan. Otras veces nos hacen oler esa pusanga para
a sus yernos muy tempranito. En ese momento vino el amor. Una vez que nos hacen oler eso, empezamos
mi to materno, el padre de mi ta. Llegando, llam a a querer a ese hombre pero bien; aunque no sea
mi padre repentinamente; el nombre de mi padre era atractivo, nosotras lo vemos guapo. As, ya lo vemos
Kesin Tsoma. Kesin Tsoma, no ha venido tu sobrina atractivo, ya lo amamos, as son las cosas. Aunque no
donde ti?, le pregunt. Ac no est, no la he visto, querramos a un hombre, nuestros padres nos entregan
respondi mi padre. Haca ya qu tiempo que mi ta como si fueran ellos quienes lo van a tener como esposo.
se habra ido, a dnde quizs! Nadie saba adnde se Una cosa muy mala es esa. Entonces por el piripiri
haba ido; un joven que viva al lado de su casa se haba noms nos hacen reunir, aceptamos ya al hombre.
llevado a su hija seorita. De esta manera mi ta no se Algunas parejas luego se separan, otras no, as noms
reuni con ese hombre. es.

Ja kopra jake mesk kesk noi rao, jan joni, ainbo raonti,
jato bikshamaitian. Westora rao jake joni keenyamaitian

104 105
Rab awinya que entregarle la otra. Entonces le decan a la duea
del esposo, a la primera esposa: Cuidado te vaya a
Jakiribi jawen rayos jakonyora iketian meniribiai wetsa. dejar tu marido, te vamos a poner junto con tu hermana
Jatian ja ik kai rab awinya. Jaskarabo moatian aktikanai menor. Y la muchacha responda un poco incmoda:
korka akin. Bake menikana kaxhon wetsa xhobo akai, A ver, entrguenla. Pero qu poda hacer, aunque
wai anishamanbo akai, nekeribi yomerai, jakoinra jawen ella no quisiera, su pap la entregaba tambin a su
rayos. Jaskarain bake xhontakoya ixhon shinanai: Wetsa hermana, puesto que quera mucho al yerno. Como lo
bimatira ibirai, ikki ikai. Jaskaxhon yoikanai ja bene ibo: quera le entregaba a su otra hija y as el yerno tena
Miara min benen potanake, wetsa min chio betanra mia dos esposas. All noms vivan sus esposas juntas hasta
non rabmai. Jatian xhontako ikai: Bimakayata, que la menor tena un hijo. Una vez que naca su hijo
jaimarestani. Ikaxhbi jawe akinmein keenyamatiki, jawen la esposa menor se mudaba. Para esto le construan
papanbiribi rayos kikin akin noiyoraxhon meniaitian. Jatian otra casa. Algunos hombres tenan tres o cuatro
noixhon menia ja rabbi awin ak kai. Jainbicho itinke jawen mujeres, eran muy trabajadores. Algunos tenan cinco,
awinbo ja chin awinman bakeai kaman. Moa bakeaxh chin seis mujeres; pero las esposas no eran cualquier mujer,
awin taxhketi kai. Ja taxhkti kop wetsa xhobo axhonai. sino las hijas del hermano de la suegra.10 As es como
Jatribi jonibo ipaonike kimisha, chosko awinya, kikin raybo. se casaban. Entonces un solo hombre se juntaba hasta
Jainoaxh jatribibo ipaonike pichika, sokota awinya; con seis mujeres. Yo pienso que eso no es conveniente.
wetsaboma, jawen poin bake. Jaskarabo bimakatikanai. Pero ahora ya no es as, los hombres tienen una sola
Jatian westora joninbicho sokota ainbo tsamatai, en jis mujer, ya vivimos bien, ya hemos mejorado.
itikonma jawki. Ikaxhbi rama jaskarama iki, benbobo
westorabicho awinyabo iki, moa noa jakon jake, moa noa
benxhoa iki. Rayos ainbo, rayos benbo

Los hombres con dos esposas Jawetianbira non rayos yoyo ayosma iki. Non beneitsa
jisma iki. Jawetianbi non jow ranon ayosma iki,
Cuando un yerno era muy bueno sus suegros le xhont, jonon min bene, akin akai. Jatian jawen rayos
entregaban otra hija, y as el hombre tena dos mujeres. jee, jee ikai. Jatian bakeranomanbiribi tita jonon, Bir,
A estos hombres antes les decan curacas. Despus de akin akai. Jatian joo ikai. Rama kamanbi noa non rayos
que le entregaban a la otra chica el hombre construa
una casa nueva, haca varias chacras grandecitas, por 10
Como el hombre era tan bueno y los suegros ya le haban entregado todas
ac buscaba mitayo, contentos estaban los suegros. Si sus hijas, la suegra convenca a su hermano para que tambin l le entregara
tenan otra hija seorita los padres pensaban: Habr las suyas.

106 107
betan yoyo iamai, noa jaskara iki. Wetsankobo kaibi non ni pasbamos por su lado. Ahora ya no es as, ahora
oin oinresai non rayos. Non jawe ikemein, non bene nos le acercamos, caminamos al ladito. Antes no era
ikemein rayos non yokti iki, jakonshoko akinres non rayos as. Cuando la suegra divisaba desde lejos que se
ati jake. Ramatian, och katanketian: Mia jo chak, acercaba su yerno, se agachaba, no fuera a ser que su
mia jo bak, non jawkiamai non bakebi kesk akin. yerno la mirara a la cara. As eran las cosas. Recin
Moatian aktikanai, yoyo ayamabireskin, pataxhbobi cuando estaba con su hija le hablaba. Recin cuando
winoyamakatikanai non rayos. Rama jaskarama iki, rama estaba su hija presente la suegra deca: Que tu esposo
non winotaniai, pataxhtanibo noa niai. Moatian jaskarama haga tal cosa maana. Entonces el yerno sala a
iktiai; moa jawen rayos och joai oinaxh beokatikanai, pescar, construa canoas, haca remo.
jawen rayos beisnaketian. Jaskarabo iktikanai.
Jawetianki jawen bakeya iki, jatianpari yoyo aktikanai. Ramara jaskarama iki. Jokia min bene, xhont, non
Jain jawen bake iketianpari: Min benen bakishpari jaskara akai. Jaskakin non jow akai. Rama kamanbi ja
atnon. Jatian rayos kai yomeraibo, nonti akbo, winti axhbo noa keyotama iki. Nokon rayos ochokeaxh
akbo. joaitian en yoyo ayamai, pont en jow aresai. Nokon
jawe ikemein mia joa? ixhon metson boti iki. Jatian
Los suegros y el yerno jawen awin joai mia joa?, akin akai; mia joa axhon
jan bibainai. Non jaskati atipanyamake, shiroma iki.
Nunca conversamos directamente con nuestros yernos. Jatian yoyo akinmabi jan jawkibo be moa non akai.
No es como con nuestro cuado. Nunca les decimos Jatian ja jonin onanke nokon rayosenra ea noike ixhon.
Ven joven!, sino que le decimos a nuestra hija Joketian non xheamayamakin oinresa bakeranoman
Chica, que venga tu esposo!. Entonces el yerno shinanai: Nokon rayosenra ea noiyamake, ikai.
contesta jen, jen con tono respetuoso. Por su parte Jaskara itima iki, jatxhonbi noiti jake.
el joven dice: Biri, que venga tu mam! Y la suegra
contesta joo. Hasta ahora nosotros no hablamos con Ahora ya no es as. Ha venido tu esposo, hija?,
nuestros yernos, as somos. Aunque se vaya a otro lugar preguntamos. Y saludamos al yerno directamente.
lo miramos noms a nuestro yerno. Ni que fuera algo Actualmente estas costumbres no las hemos perdido
nuestro, ni que fuera nuestro esposo para hacerle por completo. Cuando viene mi yerno desde lejos no le
preguntas, tenemos que tratar con respeto a nuestro converso, solamente lo saludo directamente. Ni que
yerno. Actualmente, cuando viene de lejos le decimos: fuera mi algo para decirle has venido? y agarrarlo
Has venido varoncito, has venido hijo?, y le de la mano. Cuando viene su esposa, ella le pregunta
servimos de comer como si fuera nuestro propio hijo. has venido? y se lo lleva. Nosotras las suegras no
Antes no le hablbamos en absoluto a nuestro yerno, podemos tratar as a nuestros yernos, esto no es para

108 109
bromear. Aunque no le hablemos al yerno cocinamos le dijo al otro: Ven a comer cuado. Entonces, yo le
los alimentos que l ha trado. Entonces el hombre se pregunt a Mokan Rona:
da cuenta y piensa: Mi suegra me quiere. Si cuando
llega no le damos de beber y lo miramos noms, el joven - Por qu tienes dos esposos?
va a pensar: Mi suegra no me quiere. As no debe - Hermana, eso no te incumbe, nosotras las mujeres
ser, todos debemos querer a nuestro yerno. somos as, contest.

Ikaxhbi ea jaskarama iki, en shinanyamabobiai


Rab beneya ainbo wetsatianbo nokon bene rabmati. Noa jaskti
atipanyamake noa ainbo ikaxh, noa benboma iki jaskti
Enra oinyantanke rab beneya yoxhan, Mokan Rona 11 ikaxhbi. Jatian ea yoxhaman yoiya iki: Wets, ea riki
akanai. Wetsakan jenen kaa, wetsakan wai oroi kaa. rab beneya, ikaxhbi ea iresama iki; ea onanya iki.
Jatian wai oroi iwanaxh nokotai, jatian wetsaribi Jaskarain riki en rabma, akin ea ak iki. Jatian jawebi
nokotai; jatiankan senen nokotai. Jawen poi kesk maxhkyamai; wetsanki piti benaxhonai, wetsan wai
chai pikinwe, akinbira ak iki. En Mokan Rona oroxhonai, jaskara. Kikin jakoinra ik iki en oina. Nishi
yokata iki: xheainko, wetsan bewakinai, wetsan shin tapon ket
axhonai. Jatian oxhatiainkokan westora nete wetsa betan
-Jawe kopki mia rab beneya? ikai, nete xhabketian wetsa betan ikai; kikin jakoinra
-Wets, jara min jawe ointi yamake, noa ainbora jaskara jawki. Jabokaya kimisha noiyanankana. Jaskara
iki, ik iki. oinyosma ikaxh ea rateta iki. Jatiankan jaskshamanxhon
enribi imati jisma, ea onanyamabobi iki.
La mujer que tena dos esposos
Pero yo no soy as, en ningn momento pienso ponerle
Hace aos conoc a una mujer que tena dos maridos, otro a mi esposo. Nosotras no podemos comportarnos
ella se llamaba Mokan Rona. Mientras un marido haba as siendo mujeres. No somos hombres para
salido de pesca, el otro se haba ido a cultivar la chacra. comportarnos de esa forma. Entonces la mujer me dijo:
El que se haba ido a cultivar la chacra regres y el otro Hermana, yo tengo dos esposos pero yo no soy
tambin regres; ambos llegaron al mismo tiempo. cualquiera, yo soy onanya. Por eso es que tengo dos.
Como si la mujer fuera su hermana uno de los hombres As, a ellos no les falta nada; mientras uno sale a pescar,
el otro va a cultivar la chacra, as es. Entonces a m eso
11
Natora ja ainbaon janema iki. Wetsa jane non ak riki, jakonma akannaketian me pareci una cosa muy buena. Durante las sesiones
itan ja ainbaon jakonma shinannaketian. de ayahuasca, un marido la acompaa en el canto y el

110 111
otro le enciende la pipa. A la hora de dormir, un da complicaciones. Para los hombres no hay prohibi-
est con uno y al da siguiente est con el otro; algo muy ciones durante el embarazo.
bueno. Ellos tres se quieren mutuamente. Yo me
sorprend porque nunca haba visto algo semejante. Pero
yo no puedo hacer eso porque ni siquiera soy onanya. Bakenti

Noa Shipibo ainbobaon westora ainbo bakenti ochma


Toota iketian non xheamai waste, maraba, bichashokobo, jakoni
bakenti akin. Non onanyamake jatian ikai. Iti nete
Noa jimi jenetai, jainoaxh joai bake joni ati. Moatianbi non nokketian noa benxhokati jake, moa chexhaitian. Moatian
yoxhanbaon reken bake aketian noa yoikatikanai samti, non besttinin ayamakatitai, pont tawa kenxho aktiai
paon pitima itan pocha kokotima baken mapo aninaketian, jan poko xhateti. Chexhaitian paranta xhatebo non beai,
kankan kokotima bakentitian jimi ichanaketian, waka jan yasanxhon non tanwe akai. Jain itinke bake biai
pitima baken yora aninaketian akin. Jatobira jaskara pont iresbiresa, kirika akomabi; jaskarabiri iti ik. Jatian
winota ixhon noa yoikanai. Nato jawkibo rama kamanbi bakenaitian koirankanai. Ja bakena jimi benxhoakanai
non chibanresai jakoni bakenti kop. Benbona yamakatitai westora maseman axhon. Nato jimi wetsankobires potati
jan atima jawkibo. atipanyamake. Jenenko potabi chantmarin ainbo
yotonaketian.

El embarazo El parto

Cuando dejamos de sangrar entonces viene el em- Nosotras las mujeres shipibas, cuando una mujer ya
barazo. Antiguamente nuestras abuelas cuando est para dar a luz, le damos de tomar piripiri, malba,
tenamos el primer hijo nos decan que dietramos, lquidos flemosos para que d a luz sin dificultad. No
que no comiramos ni pan de rbol ni papaya para sabemos cundo va a ser el parto. Cuando llega el
que la cabeza del nio no creciera demasiado, que no da nos preparamos, cuando ya se sienten los dolores.
comiramos pia para que al dar a luz no san- Antes no usbamos tijeras, simplemente usbamos
grramos mucho, que no comiramos carne de res una isana filuda para cortar el cordn umbilical.
para que el cuerpo del nio no creciera demasiado. Cuando la mujer siente los dolores le traemos un trozo
Seguramente porque ellas lo habran experimentado de tronco de pltano y sentndola all le decimos que
es que nos decan eso. Estas cosas las seguimos prac- intente, que puje. Entonces all est la partera que no
ticando hasta el da de hoy para dar a luz bien, sin tiene estudios formales, que no ha estudiado; as nace

112 113
con esta habilidad la partera. Cuando la mujer ya da a Papa koirameeti
luz la cuidan. La sangre del parto es recogida en un
pate. Esta sangre no se la puede botar en cualquier Ja bake pikketian ja joni jawen awin betan oxhayamai
lugar. Si se la echa al agua el espritu chantmari12 puede kimisha oxhebira, yopanaketian. Jaskribi joni jene
hacerle dao a la mujer. meran jikiaxh nashiyamai, mesk iwebo ayamai, makan
tii ayamai, ponsen oinyamai, ino oinyamai, pirta tii ayamai,
posaka nete kaman, ja bake kopinaketian. Jawera ibirai
Tita koirameeti ja kopiti! Jaskara iki non axh. Jatian bake sion ikai jenen
kopia, jawen papa jenen nashiketian. Iwe aketianbiribi
Ja bakena ainbaon jawen benen xhobonkoxhon bake chen ikai iamaxh kamitai, mesk keskatai. Jatian,
bakeshoko aniai. Jatian ainbo jawen titan jawebi tii non jawe akai? Noa jain wirkochabo kesk raomeeti
amayamai. Ja ainbo bakenaton tsisman, make, wetsa xhoboma iki; non onanyaboiba bake isinaitian boxhon non
xhetaya yapabo piamai, wininaketian. Jatian make benxhomai, jaboiba non boai jawkinin kopiketian. Jatian
piketian bake winiresai, maken xhetaya ixhon chorexh non onanyabo koshoman ja bake tantii kai. Ja iki ikon
chorexh ak. jawki. Ramabichoma iki ja jawki; ja iki moatianbi, non
yoxhanshokobo moa keyotabaon apaoni jawki. Rama
Cuidados de la madre kamanbi non ikonaresai.

Luego de dar a luz, la mujer cra a su bebe en la casa Cuidados del padre
de su marido. Su madre no la deja hacer nada. Una
mujer que recin ha dado a luz no come fasaco, piraa, Despus de que el nio nace el padre no duerme con
ni otros peces con dientes, para evitar que el nio llore. su mujer por unos tres meses, no vaya a ser que se
Si come piraa, el nio se vuelve llorn; como la piraa vuelva afasi. Asimismo, el hombre no puede baarse
tiene dientes, el nio va a sentir como si lo estuvieran en agua corriente, no puede levantar mucho peso, no
mordiendo. puede tocar piedras, no puede ver al pelejo, no puede
ver al tigre, no puede tocar la pelota por unos ocho
das, no vaya a ser que lo cutipe al nio. Cmo ser
eso de cutipar! Pero esa es nuestra costumbre. Entonces,
si el nio llora insistentemente es porque lo ha cutipado
el agua, porque su padre se ha baado en el ro. Y si el
12
El chantmari es un espritu que vive en el agua y que se manifiesta en forma
de burbujas de color amarillento que se ven en las orillas del ro, especialmente padre ha levantado peso, el nio hace fuerza, puja y
en los bajiales. babea, hace diferentes cosas el nio. En estos casos,

114 115
qu hacemos? Nosotros no tenemos hospitales como Si no cumple con las prohibiciones, el nio va a estar
los mestizos; cuando el nio se enferma lo llevamos enfermo noms. Entonces la mujer se va a acostumbrar
donde nuestros onanyas y lo hacemos curar, donde ellos a esto y los hijos siguientes van a ser igual noms.
llevamos al nio cuando algo lo ha cutipado. Nuestros
curanderos con sus cantos van a calmar al nio. Esto
es cierto. Esto no es de ahora noms, esto es desde Bake pik ben
hace mucho tiempo atrs, son cosas que practicaban
nuestras abuelas que ya no estn entre nosotros. Hasta Jatian non bake benbo pikketian non nochexhai yomerati
ahora tenemos estas creencias. waste, mecha waste, taki waste, taki bero, ray waste,
ja bake piti benai inon ixhon. Jatian ja bake anii kai jatbi
Ja bakeshoko jawen anibaon jawebi axhonyamaa ati shinanya. Pichika baritiayanixh moa shinanai mishkiti,
jakonshoko aniai, winiyamai; samyamakana itimabi sion pia ati, kanti ati. Jatian ja ik kai aniaxh mecha bake.
ikai, maxhka maxhkai. Jawen papan yoran ixhona
bichabo kinanai ja bakeshokon. Jatian jawen titan shinanai Los recin nacidos
ja bake benxhomati. Ja bake pik benra ointima iki yora
niwe jakonma kopimanaketian. Ja kopra ainbo Cuando nace un nio varn le ponemos en su ombligo
bakenbenya tsobbi yoyo iamai. Jatian kikin akin mekea el piripiri mitayero, el piripiri experto mitayero, el
bake koshi baneti kai, jawkininbi moa kopiamai. Jakonma piripiri tibe, el piripiri ojo de tibe, el piripiri para ser
akin samxhona bake isinres baneti kai. Jatian ja ainbo trabajador13, para que este nio sea alguien que busca
jaskaraton axhei kai, chin bakebo jaskarares ik kai. alimento. De esta manera el nio va a crecer pensando
hacer de todo. A los cinco aos ya va a pensar en
Cuando sus padres no han hecho nada prohibido el anzuelear, en hacer flecha, en hacer balista. Cuando
nio va a crecer bien, no va a llorar; pero si los padres crezca va a ser un experto mitayero.
no cumplen con las prohibiciones, el nio va a llorar
repentinamente sin parar, hasta quedar sin aliento. Si Westora bake ainbo pikketian noxhtekanai; ja bake pikota
su pap tiene relaciones sexuales el bebe va a vomitar iresatonin noxhteyamai, jara noxhteai jawki akai ainbaon.
flema. Entonces su mam piensa en hacerlo curar. Al Jatian jawki akai ainbaon noxhtexhon panoai kai. Pano
nio recin nacido no hay que mirarlo para que el axhon mentsis biai; bixhon mentsis waste meran ak kai.
aliento del cuerpo no lo vaya a cutipar. Por esta razn Ja bake anii kai jatbi jawki ati onan.
la mujer que recin ha dado a luz no habla con nadie.
Pero si se cumple por completo con los ritos de
abstinencia el nio va a ser fuerte, nada lo va a cutipar.
13
Todos estos nombres corresponden a diferentes tipos de plantas.

116 117
Cuando nace una nia le cortan el cordn umbilical; nada. De esa manera nosotras las mujeres creamos los
pero a la recin nacida no le corta el ombligo cualquiera, diseos sin copiarlos de ningn sitio, simplemente con
se lo corta una mujer que sabe hacer de todo. La mujer nuestra imaginacin. Esa joven va a ser muy buena,
experta le corta el cordn y le sirve de madrina. Luego va a saber hacer las cosas. Esta nia va a crecer bien.
de amadrinarla le corta las uas; una vez cortadas las Y para que no se enferme la van a curar en el ombligo
uas son colocadas en el piripiri. Entonces esa nia va con el piripiri caballo.
a crecer sabiendo hacer de todo.

Jarbake bake xhontako kikin jakonma shinanya. Jake


raoshokobo jan nashimati; jake pei tor ininti, oa noman
rao beshshoko. Jatian ainbo bake pikketian jawen pano
titan yoiyai: Jain iki non raobo. Jake ken jiwi rao, wanpan
ken rao, jan nashimai jainoaxh janribi bechexhai, akin
akanai. Jatian jan nashimai, janribi bechexhai. Jatian,
jawekesk ik kai? Bakeshokoxhonbi ken ati onani kai,
tson yoiyamabi. Jaskarain noa ainbobo ik jawe
oinxhonmabi non ken akai, pont non shinamanbiribi.
Ja xhontako ik kai kikin jakon shinanya, jawki ati onan.
Ja bake jaskara jakon anii kai. Jainxhon isintima akinribi
kabyo wasten nochexhkanai.

Tambin hay nias que son malas. Hay remedios para


baarlas, como la planta de hoja redonda y perfumada,
como el remedio vegetal de la perdiz que tiene hojas
pequeas. Cuando nace una nia su madrina dice:
All estn nuestros remedios. Hay remedio de rbol
diseado, remedio de la planta acutica huampa
diseada, para baarla y tambin para echarle en los
ojos. Entonces con eso baan a la nia y le tratan los
ojos. Entonces, qu va a pasar? Desde muy pequea
la nia va a aprender a disear sin que nadie le diga

118 119
IV

Shipibo jonibo wexhaanani

Ja wexhati riki yanka iresama. Moatian wexhapaokanike


jawen awin betan joni onanxhon, jawen merati onanxhon,
iamaxh jawen merati betan yoyo ikai oinxhon. Ja iktiai
yankama, ainbo kop; yanka tsoa
wexhananyamapaokanike. Moatianronki iktiai kikin ons
westora joni betan iti. Jatianronki joni betan onanxhon
yoipaokanike nesk akin: Jabronki min awin ikai, akin.
Jatian jawen bene sin ixhon wexhai jawen raw, rami
ayonkin maxhka maxhkanon kaman. Jainxhon jonin
wenxhon kopitai. Jatian ja wexha ointaana kikin jimi icha,
joni noibatishoko maxhka maxhkai. Tsoarin ja ochaya?
Tsoama ainbo. Tsoakayarin ja ocha biai? Ainboribi; moa
jon benatianbi iki ainbo ochai peokooni. Jaskarain ja
noibatishoko wexhakanai. Ja wexhaanana joni rab
rakkanai westora iamaxh rab oxhe. Ja iki iresama;
ainbo kop jawen meratinin paranan, iamaxh moatian
jawen awinin merati iktiai betan. Jatian sin joni ixhon
jawen awinin merati nokoxhon wexhai. Jatian
nawabobiribi jawen raw nokoaxh timaanankanai iamaxh
tantash ianankanai. Jenen katanaxh joxhon jawen awin
meraxh wexhaanankatitai jonibo. Ramara moa non

120 121
jaskara jawki oinyamai. Ja kopra ichaira ainbobo moa a su mujer con otro, los hombres se huishateaban.
jask akanai. Jatribi jake beneya, ikaxhbi wetsa joni betan Actualmente no vemos cosas como stas. Debe ser por
ikai. Moatian jaskara iamakatitai non axhbiribi. esto que ahora muchas mujeres se comportan as.
Algunas a pesar de tener esposo estn con otro hombre.
La pelea con huishati Antes no era as nuestra costumbre.

La pelea con huishati no es por gusto. Antiguamente


los hombres huishateaban cuando conocan al hombre Shipibo ainbobo bachinanani
que sostena relaciones con su mujer, cuando conocan
a su amante, o cuando la vean hablar con su amante. Jarke jonibo ainbo teai, kikin moa bi keskbires ikai;
No era por gusto, sino por la mujer; nadie se jatian ja biti jisshaman ainbo betan ikanai. Jainxhon moa
huishateaba por gusto. Antes era muy peligroso estar ja biti kesk itaananbi moa wetsa ainbo oinxhon jenekanai.
con un hombre. Cuando alguien se enteraba de que Jatian chin jab ik ainbores bii kai, reken jab ik
una mujer tena un amante le contaba al marido biamakin. Joni jarbake, westora ainbo betan ikaxhbi
dicindole: Dicen que tu mujer est con fulano. wetsa ainbo betan irbai. Wetsa joni jarbake jato
Como el hombre era valiente huishateaba a su rival teaxhonbi biamai. Iitibi ja joni wetsanko kaaxh wanoi kai.
dandolo demasiado hasta dejarlo inconsciente. Jatian wetsa ainbo biainko jawen merati sinati kai.
Luego, el agredido se levantaba y responda al ataque. Jaskara iikin, ja jonin jawen awin ja iktiain boai. Jawen
El pobre hombre perda mucha sangre y quedaba jeman nokkinketian jawen reken meratibaon ja ainbo
inconsciente. Quin era pues la culpable? La mujer. bachini bokanai. Noama iki jan paranni, ja ainbobo betan
Quin tena la culpa? Nuevamente la mujer; as desde noa jakonma jawki ikma iki. Ikaxhbi non beneake ja
el principio de la humanidad es la mujer la que empez joni, non onanyamaxhon non keenaitian non bi iki.
a pecar. Y de esta manera al pobre hombre lo
huishateaban. Los dos hombres que se haban La pelea entre mujeres
huishateado reposaban uno o dos meses para
restablecerse. Eso no era por gusto; era por la mujer, Hay hombres que sostienen una relacin amorosa con
debido a que tena un amante, o porque antes ese una mujer y se comportan como si estuvieran reunidos
hombre haba sido enamorado de la mujer. Como el con ella, como si fueran a casarse con ella. Aunque
marido era valiente, cuando se encontraba con el otro aparentan que se van a reunir con esa mujer, se alejan
lo huishateaba. Tambin los mestizos cuando se de ella al encontrar otra. Entonces se renen con la
encuentran con su rival se golpean o se agarran a ltima mujer y no con la primera. Tambin existen
bofetadas. Si al llegar de la pesca el marido encontraba hombres, que a pesar de sostener relaciones amorosas

122 123
con una mujer, tienen otra al mismo tiempo. Tambin me han engaado. No debemos pues ser as, debemos
hay los que sostienen relaciones amorosas pero nunca decir la verdad y no ser mentirosos.
se renen, abandonan a la mujer. Despus de un
tiempo el hombre se va a otro lugar y se casa con otra. Jatian noa yoixhonmabi bachinkanai, pekorixhon
Entonces, la antigua enamorada se molesta. Luego el bachinkin noa katati atipankanke, icha jato kataxhon
hombre regresa a su comunidad con la que ya es su retepaokanike, jaton meratinin paranan. Nato jakonma
esposa. Cuando la esposa llega a la comunidad, las jawki iki. Jatian bachina peko yoiyai: Min benenra ea
antiguas enamoradas la van a tumbar al suelo y la van anike parankin, miashamankaya binoxhonbira.
a jalar de los pelos, la van a chobear. Pero la culpa no Jaskaraton sinkinra en mia bachinke, akin akai. Jatian
es nuestra, con esa mujer no hemos tenido ningn noashokotsi kikin jawe onanyamabobi. Nonkaya ocha
problema. Sin embargo tenemos como marido a ese papiai, ja benbonkaya atitianbi. Jaskarain sinkin moatian
hombre; como no sabamos nada, como l nos quera jato icha kataxhon retepaokanike, meratinin paranan.
lo hemos aceptado. Rama kamanbi jaskara jake. Bake xhontakobo
bachinkanai, ja jonin biama ainbonin, iamaxh jab
Jatian nokon shinan iki, jawe kopkayaki bakeranonbaon bakeak ainbonin, jaskaraton sinkin jato bachinkanai.
iamaxh yosi jonin westora ainbo binoxhonmabi paranai?
Eabi iti atipanribake parankana sinati. Neskara, ea iti Muchas veces nos chobean sin anticipacin, al
atipanke westora joni betan ik. Jatian ja jonin ea yoiyai: atacarnos desde atrs nos pueden fracturar la columna
Enra mia biai, miara nokon awin inoxh iki, akin ea akai. vertebral, muchas veces mataban a las mujeres
Jatiankan ja eonmeaxhbi wetsaki tekribiai. Nato en oina fracturndoles la columna, por causa de sus
iki, kikin jakonma jawki; ea sinti atipanke, ea parana enamorados. Estas cosas son muy malas. Despus de
kop. Jaskarakaya noa itima iki, pont yoiyai jansoma noa la pelea recin nos dicen cul es el motivo: Bueno, tu
iti jake. marido me enga hace tiempo para reunirse contigo,
como tu marido me enga te jal de los pelos de
Entonces yo me pregunto, por qu los jvenes o los clera. Entonces nosotras pobrecitas que no cono-
hombres mayores le mienten a la mujer en vez de cemos nada, no tenemos ni la menor idea de eso.
reunirse con ella? Hasta a m me podra pasar que me Nosotras somos las que cargamos con la culpa en vez
engaen y yo me moleste. Por ejemplo, yo podra estar de que el hombre lo haga. Y as, sintiendo esa clera,
con un hombre y ste me podra decir: Voy a reunirme antiguamente a muchas las mataban, les quebraban la
contigo, t sers mi mujer. Pero luego se podra meter columna por culpa de sus enamorados. Incluso hasta
con otra a pesar de estar conmigo. Yo opino que esto ahora existe eso. Las mujeres se pelean jalndose de
es algo muy malo; hasta yo podra molestarme porque los pelos, mayormente las que no se reunieron con el

124 125
hombre, a veces las que han tenido hijos con ese hombre l est mintiendo, dijo. Entonces empez la gran
y por esa ira a la esposa la chobean. fiesta del Ani Xheati. Mi ta se cambi de ropa y se
arregl bien. El Ani Xheati se realizaba pasando un
Nokon waata in platanal. Despus de vestirse, cuando estaba pasando
el platanal, el hombre sali de la oscuridad sorpre-
Nokon waataronki ik iki neskara jawki winoti. Ani sivamente, la agarr y la mat quebrndole la columna.
Xheatiatinkoronki ik iki, nokon waata westora joni betan Ella era una mujer pishcota, que aceptaba a cualquier
ik. Jatian ja joni betan ixhonbi, wetsa jonin shiroak jeen hombre.
aribaa iki; moa jab irbaa iki. Jaabira ak iki jawen
meratinin oinkin, kikinibira sinata iki jawen reken merati. Jaaki tson ocha ik iki? Nokon waatanin ochabi ik iki.
Jainxhonki nokoa iki; nokoxhon yoiya iki: Enra mia Neskara noa winnaketian noa koirameeti jake. Mia
kataxhon reteai, neskakin yoiya iki, moa wetsa joni westora joni betan ikaxh, wetsa joni betan iamai, nato
betan ikai onanxhon. Jatian nokon waatanin ikonayama riki noa benoa keskribi. Moa benoxhon non tsoabi
iki: Jansoresi riki, ik ik iki. Jainoaxhki moa Ani Xheati shinanyamai, non beneshoko non onsatanti jake, itanribi
peokoota iki. Jatianki nokon waatanin jawen chopabo non beneshoko kikin noibatishoko ik. Ikaxhbi jake jatribi
saweaxh raota iki. Westora paranta wai ainbobo jaskarama. Benoxhonbi yosmaakanai, wetsa
winobainshokomaki ikayaa iki, ja Ani Xheati. Moa chopa joni betan ikin. Jarbarake ainbobo, moa wetsa joni betan
saweaxh ja paranta wai bebakainaitian, kamaxhon jonin ixhon jaton bene potai. Jaskribi, jake ainbo moa icha
ratereskinbira yatana iki; ja yatanxhon jonin kataxhon bakeya ixhonbi jaton bene jenekanai, jab jakon iikinbi.
retea iki. Ja iki nonbiribi ak kikin tsini ainbo, jonibo betan Jatian ja bakebo onitsapiti kai. Jaskarain sinkin moatian
ikakaresai. benbobaon kataxhon retepaokanike. Neskara kop icha
moatian maw jaktiai. Mawketian jaton kaibo
Lo que le sucedi a mi ta materna keshanyamakatikanai, jansoi iktikanai ishton mawata
riki ik; jaskaramakaya, kataxhon retekana ikenbi.
Dicen que a mi ta le sucedi esto. Durante la fiesta del Jaskara riki en mato yoiti atipana, mesk kesk jawkira
Ani Xheati, mi ta tuvo amores con otro hombre. A pesar jake, tsambires. Neskara jawkibo yoikinra non
de estar comprometida acept tambin a este hombre keyotima iki.
que la enamor y estuvo con l. Probablemente su
enamorado vio esto y reaccion muy mal. Despus, Entonces, de quin fue la culpa? De mi propia ta.
encontr a mi ta y le dijo: Te matar quebrndote la Para que no nos sucedan estas cosas tenemos que
columna, as la amenaz al enterarse de que le era cuidarnos. Si ests con un hombre ya no te metas con
infiel. Pero mi ta no le dio importancia, no le crey. otro, es como si ya tuviramos esposo. Al tener marido

126 127
ya no pensamos en nadie ms, tenemos que respetar a warposhokobo. Jaskketian en jato yoiya iki: Oranshi
nuestro maridito, tenemos que sentir lstima por binon bokanwe. Ja oranshi biaxh ea xheai
nuestro esposito. Pero algunas mujeres no son as, a kotsinakainainbira ik iki, westora ainbo yam
pesar de tener marido le son infieles. Tambin hay meranoaxh pikkiranxhon nokon ini ainbo bachina iki. Ja
mujeres que por estar con otro hombre abandonan a bachinai ointaana noa kikini rateta iki. Non onanyamake,
su marido. Tambin existen mujeres que se separan benbobora benbo iki.
teniendo ya varios hijos, as dejan a sus esposos a pesar
de que haban estado viviendo en armona. Entonces Cuando chobearon a mi sobrina
los nios son los que sufren. Por estas separaciones
muchos hombres mataban a las mujeres quebrndoles Una vez estbamos viajando al Alto Ucayali.
la columna. Es as como antes haban muchas muertes. Estbamos surcando, mi sobrina, mi yerno (el marido
Cuando alguien mora de esta forma no les avisaban a de mi sobrina), yo y otras personas. Como ya era tarde,
los familiares de la vctima, muchas veces les mentan nos acercamos a la orilla de una comunidad para pasar
dicindoles que haba sido una muerte instantnea all la noche. Al llegar al puerto vimos que la gente
cuando en realidad no haba sido as, la haban matado estaba reunida, que haba una fiesta y estaban bailando
fracturndole la columna. Esto es lo que puedo en una casa. Mi sobrina, otra mujer y yo nos acercamos
contarles, hay muchas cosas como sta, muchsimas. rapidito para ver cmo bailaban. Pero no sabamos
Hablar de estas situaciones es de nunca terminar. que la antigua enamorada de mi yerno estaba all.
Cuando estbamos observando el baile, las mujeres nos
invitaron chicha, leva, guarapito. Entonces yo les dije
Nokon ini ainbo bachinkani a las que estaban conmigo: Vamos a comprar gaseosa.
En ese momento, una mujer sali de la oscuridad y jal
Noara ik iki westorai reboki inati kai. Ja inataibora noa a mi sobrina de los pelos. Al ver esto nos asustamos
ikana iki: ea, nokon ini ainbo, nokon rayos (nokon ini mucho. Nosotras ignorbamos lo que estaba pasando,
ainbonin bene), wetsaboribi. Moa yantan iketian noa repia los hombres son hombres.
iki westora jeman jain oxhai. Ja repixhon non oinara ik
iki, jeman ja jonibaon tsinkxhon pishta akanai, jain ransati Jatian moa bachinanani senenketian, jawen bene jo iki.
xhobonko. Jatian noa kaa iki kimisha ainbo: ea, nokon Joxhon yoyo akasa nokon ini ainbo moa rami ik iki; moa
ini ainbo jainoaxh wetsa ainbo, ishtonshoko ransakanai jakonma, moa yoyo ayamai, moa sin. Sinata iketian en
oini. Ikaxhbi non onanyama ik iki, nokon rayosen meratiki yoiya iki: Jawe kopki min beneki mia sinatai? Miaoma
jain iki ixhon. Jatian non jeman chankxhon oinaitian noa ikaxh ik iki. Jawe kopki min sinai? Eara keenyamai
ainbobaon xheama iki: nato xheki xheati, xhawi jene pae, mia jaki sinti, akin en ak iki. Jainoax noa jo iki non

128 129
bachinko, moa oxhai. Jatian moa rab orabira noa oxha a la mujer ante las autoridades. Despus las
iketian bekana iki jemamea koshibo. Bexhon noa yoikana autoridades la trajeron para que se disculpara con mi
iki: Noara mato meratabo betan jawe rami winotama sobrina, pero ella no quiso hacerlo por nada, tena ira.
iki, ja ainbo rabbiribi ik riki. Ikaxhbira moa non ja ainbo Tu esposo me enga, le dijo a mi sobrina. Luego se
xhepoke karabsonin, akin noa ak iki. Jainoaxh noa volte hacia mi yerno y le dijo: T me engaaste, y
kaa iki non nonti motroain nanei, moa inribinoxhon. Ja diciendo esto lo golpe con un palo. Eso fue lo que nos
moa noa naneti itaitian, joxhon ainbonin nokon sobrina pas, tambin en estos tiempos hay mujeres as.
bachinribia iki. Jaskketian ja ainbo non koshiboiba
borbaa iki. Kaxhon koshiboibaxhon rae amakasa ja ainbo
kikini keenyama iki, sinata iki. Min benenra ea parana Ranya
iki, nokon ini ainbo yoiya iki. Bechiakekawanxhon nokon
rayos yoiya iki: Minra ea parana iki, ixhon rishkia iki Jarke ranya joni, jarbake ainbo ranya, jarbake
westora jiwin ja bakeranon. Jaskara noa winota iki. ranomabo; jake chosko kesk jawki. Ainbo ranya
Jaskara ainbobora jake, ramatianbo. jakonma iki. Jake ainbo joni ikaimabi ranoai; aboxhon jan
meemai. Jake ainbo ranoma. Jatian jonibo yoyo ikai:
Cuando terminaron de chobearse vino su marido. Jass, nokon awin riki kikin ranoma! Janra ikin
Quizo hablarle a mi sobrina pero ella ya no quera saber oinmayamai. Jarbake jansobo: Min bene riki jab.
nada de su esposo, muy molesta estaba, ya no le Jatian jan rami shinani joai. Jarke mesk kesk ja
conversaba, se senta llena de ira. Como estaba tan ranyabo benxhoati, rami shinanya benxhoati. Jatian
molesta yo le dije: Por qu te molestas con tu esposo ainbo ranya ixhon, jawe kesk akai? Ja ranya ixhon
si eso sucedi antes de que estuviera contigo? Yo no onanai, ainbaon bachini kai. Jatian benbonbiribi ainbo
quiero que te molestes con l. Despus entramos a onanxhon joni timai kai. Moa itikonma jawki.
nuestro mosquitero y nos acostamos. Cuando ya
habramos estado durmiendo unas dos horas, llegaron Los celos
las autoridades de la comunidad y nos dijeron:
Nosotros con ustedes los visitantes no hemos tenido Hay hombres celosos y mujeres celosas, tambin hay
ningn problema, este problema es de ellas dos. Pero a los que no son celosos; hay estas cuatro clases. Es malo
la mujer que inici el pleito ya la hemos encerrado en que una mujer sea celosa. Hay mujeres que a pesar de
el calabozo. Luego fuimos al puerto para embarcarnos que el hombre no tiene otro compromiso lo celan;
en el bote y surcar. Pero en el preciso momento en que cuando la mujer le insiste se hace pegar. Hay mujeres
nos embarcbamos apareci la mujer repentinamente que no son celosas. Entonces los maridos dicen: Jass,
y otra vez le peg a mi sobrina. Nuevamente se llevaron qu bueno, mi mujer no es nada celosa! El hombre no

130 131
se deja ver, hace las cosas a escondidas. Tambin hay Tambin hay hombres casados que son mujeriegos, ellos
gente mentirosa que dice: Tu esposo est con otra. son los que usan pusanga. Hay pusangas para el amor,
Entonces la mujer va a pensar mal. Hay diferentes cosas como la planta pjaro vacamuchacha, la planta
para curar a las personas celosas, a los mal pensados. lengua de perro, tambin hay otras pusangas con
Cuando una mujer es celosa, qu va a hacer? Como las que el hombre se baa para estar con una mujer.
es celosa se va a dar cuenta y va a jalar de los pelos a la Cuando esto ocurre, te encuentras con el aliento
otra mujer. Tambin los hombres cuando llegan a espiritual del hombre, lo cortas y vas a pensar en l. Lo
descubrir a su mujer le pegan al otro hombre. Entonces atraviesas cuando el hombre pasa y piensas en tener
la cosa se complica. relaciones amorosas con l, todo eso hay.

Jatribibo iki kikin jakonmabiresi jaa, ranoti timananai, Jatbi riki noa ranya. Ea nokon yosi jake ikaxhbi nokon
xhontakotianbi ran ranbiresi jama iki. Maton jis jawe
jawen awin bero yankonai, ketash akai. Ja iki jakonma
kop? Westora ran jawkiainra joai jakonma jawkibo.
jawki ranti. Jatian ja joni metsshoko non ranoai iki
Eara westorai ikasa iki ranoti, jaabiribi onannoxh. Jatian,
ainbaon keen joni. Jarke joni jakonmaisi ikaxhbi ainbaon
jawe keskara iki? Nokonara ik iki itikonma jawki. Moa
keenribi. Jatian, jawe kop iki ja? Yankama iki, raoya iki
non onana peko iki: Jass, ainbo betan itana jis. Jatian
ja joni.
moa non jawebi oinkashamai, moa non sinai, pitibi
menikashamai, yoyo akshamai, jansoresi. Jatian ja ranya
Hay parejas que viven muy mal, que se golpean por
yoyo ikai: Miara jaskati katanke, mia iki ainbo betan. Ja
celos, los hombres le ponen el ojo morado a su mujer, iki nonbixhbi jansoresibi oinkonshamanaxhmabi,
la abofetean en la boca. Celar es algo malo. El hombre oinkonshamanaxhpari ipain. Ja ranma jake jawen xhobon
guapo al que celamos es mujeriego. Hay hombres que jakonshoko.
siendo feos tambin son mujeriegos. Por qu ocurre
eso? No es por gusto, es porque l usa pusanga. Todos somos celosos. Yo tengo mi marido, mi viejo,
pero desde jovencita nunca he vivido celndolo. Saben
Jarbake awinya joniboribi ainbaon keen, ja iki raon ikaibo. por qu? Cuando una es celosa vienen muchos
Jake noi rao, oa koin koinman noi rao, oa ochtinin jana problemas. Una vez quise ser celosa para conocer.
noi rao, jarbake wetsa raobo ainbo betan inoxh jan nashiti. Cmo ser, pues? Para m era algo que no poda
Jatian ja jonin niwe min bechiai, min xhateai, min shinani ser. Cuando descubrimos al hombre pensamos: Aj,
kai. Min winkaina xhateai, moa min shinanai jask amati parece que ha estado con otra mujer. Entonces ya no
jis, jaskarabora jake. queremos saber nada de l, lo agredimos, no queremos
servirle ni la comida, no queremos hablarle, habindolo

132 133
inventado nosotras mismas. Entonces la celosa dice: hay esa hierba como pica pica que se nos pega cuando
A eso te has ido, ests con una mujer. Eso es andamos por el camino, con eso nos podemos baar
engaarnos a nosotras mismas sin haber comprobado para terminar con los celos. A los hombres y las mujeres
la verdad, comprobando recin se acta. Los que no shipibos los podemos curar cuando son celosos. Hay
son celosos viven bien en su hogar. remedios para curar a las mujeres que son muy rabiosas
como la planta descanso de churo, la planta tumbar
Mia ranya iketian min bakebo mia keskribi ik bokanai, al suelo con macana, stos son remedios. Estos
ranya. Ea iki jawetianbi ran ranyosma, ikaxhbi rama remedios existen para curar. Algunos se pueden usar
jawe kesk iki? Nokon xhontakoninbiribi jawen bene para curar desde que se es bebe.
ranoai. Jatian en yoiyai: Jonira ranotima iki. Akinbikan
senenres, kaibo jonibaon keenma iki jaskara. Jatian Potaananti
paenaxh keshai: Nokon awinra jaskara iki, kikinshaman
ranya riki, meskoti jakonmai yoyo ikai. Jaskara inaketian Moatianra noa jonibo potaananyamakatitai. Ikaxhbi
nonbi benxhoati jake; jake koin koin rani, ja iki jan jawen ramatian ichaira potaanankanai. Rama, westora ainbo
chopa poatibo. Jaronkiake oa xhobi noa bain kawanaitian oinxhon, jonin ainbo potai, jawen bake potai, kimisha
taxhnatai, jan noa nashiti atipanke ran jawki keyonoxh. iamaxh chosko bakeya ikenbi. Jatiankan moa noa
Shipibo joni, Shipibo ainbo, ranya iketian non benxhoati omisananai jakon iitibi. Moa benbon omisai, moa yoyo
atipanke. Jake ainbo jakonma sinbires benxhoati rao, akshamai. Jaskara noa itima iki, jakon shinanyabires
nochon tanti rao, winon rakanpake, jabo iki jan raontibo. rab. Motianra kikin ichaira non bakeakatitai, kanchis,
Jake jaskaxhon non raonti. Jatribi jake bakeshokotianbi chonkabo. Jawe kop? Rama iki noa jaskarama, moa
ranotaibo. non rabbicho bakeai, moa non onanboribiai.

Si eres celosa, tus hijos tambin van a ser celosos como La separacin de las parejas
t. Yo nunca he sido celosa, pero, ahora qu est
pasando? Mi hija cela a su marido. Yo le aconsejo: Antiguamente nosotros los shipibos no nos sepa-
Al hombre no hay que celarlo. Hay que hacerlo pero rbamos de nuestras parejas. Sin embargo, actualmente
poquito, a algunos hombres no les gusta eso. Entonces muchos se separan. Ahora, cuando el hombre ve a
cuando se emborrachan se quejan: Mi esposa es as, otra mujer abandona a su esposa, abandona a sus hijos,
bien celosa, dicen muchas cosas negativas. Para no aunque tenga tres o cuatro hijos. Y dejamos de
ser as nosotras mismas debemos curarnos; hay la pluma querernos luego de haber estado bien. El hombre deja
del pjaro vacamuchacha que se quema para hacer que de querer a su mujer, ya no le quiere hablar. As no
el humo se impregne en la ropa. Asimismo dicen que debemos ser, ambos cnyuges deben ser muy

134 135
conscientes. Antes tenamos muchsimos hijos, siete, reconocen a la familia del esposo tratando de cuada.
diez. Por qu? Ahora ya no somos as, ya tenemos Entonces la mam del hombre sigue a esa mujer, hace
solamente dos, ya estamos aprendiendo. que su hijo la siga porque no quiere que se separen. Su
madre no le permite dejarla.
Jakon ainbo iketian, kikin bake ichaiyora iketian, jawen
titan yoiyai: Min awin potayamawe, min awinra jakon
ainbo iki, akin akai. Jake ainbo jakonmaribi, non bakebaon
awin. Jake yoshi, ranya, ichmis. Yoshi iketian nesk
akai: Min awinra jakonma iki, yoshi, mia jaskaratani
ikenmabi, potawe bakeya ixhonbi, akin. Jaskaboxhon
potamai kai jawen titanbi. Jainxhon yoikanai: Jarke
jakonma ainbo, jakon ainbo; benaxh jakoni wanowe,
akai. Jarke jakoinra ainbo jawen benen titan chopa
patsatai, jawen benen tita jakoinra akin jato jawki axhonai,
jawen benen tita betan jakoinra, tsab ikaishamanbo.
Jatian jawen titan chibanai, boxhonai, jawen bake
potamakashamakin. Jawen titan potamayamai.

Si la mujer es buena y tiene muchsimos hijos, la mam


del hombre le dice a su hijo: No dejes a tu esposa, tu
esposa es una buena mujer. Tambin hay mujeres
malas, esposas de nuestros hijos. Hay las que son
mezquinas, celosas y groseras. Cuando la esposa es
mezquina, la madre le dice a su hijo: Tu esposa es
mala, mezquina, a pesar de que t no eres as. No
parece ser tu esposa, djala aunque tenga hijos.
Diciendo esto insistentemente su misma madre hace
que la deje. Luego las madres les dicen: Hay mujeres
malas, hay mujeres buenas; busca una y csate bien.
Hay mujeres buenas que le lavan la ropa a la madre de
su esposo, que le hacen las cosas bien a la madre de su
esposo, que son buenas con la madre de su esposo, que

136 137
V

Shipibo mawatai

Moatian joni mawketian miinkatikanai yoxhanbaon ak


mawetanin, pont naysanreskin maweta meran,
rakanama. Jainxhon mai chinikanai ani xhobo napo,
chomo ani toporibi, moa akin seneanxhon maw
chomoyabi narakankanai, jainxhon main mapkanai.
Jain jawen yora payotai kikini keyotai, ikaxhbi ja chomo
payyamai, jawetianbi. Moa miina peko yamkiritiibi,
chii ket akanai, ja maw manaon, xhobo chich
xhanaakin. Jatian pantionainbi boyamakanai, jato
pataxhbi ja maw.

Cuando los shipibos mueren

Antiguamente cuando alguien mora, lo enterraban en


una tinaja inmensa que las abuelas haban fabricado,
lo sentaban derechito dentro de la tinaja, no lo echaban.
Entonces cavaban la tierra en el medio de la casa, segn
la medida de la tinaja; a continuacin, colocaban en el
hoyo la tinaja con muerto y todo, luego lo cubran con
tierra. All se pudra el cuerpo del difunto, se terminaba
completamente; sin embargo, la tinaja no se pudra

138 139
nunca. Cada maana despus del entierro, prendan Cuando muere un shipibo lo enterramos. Despus del
fuego encima de la tumba para calentar la casa. El entierro botamos sus cosas, despus pensamos en
muerto permaneca cerca de ellos, nunca lo llevaban al quemar su casa, ya no queremos ver absolutamente
panten. nada de sus pertenencias, solamente lloramos. No
queremos ver las cosas del difunto, ni su pantaln viejo,
Jatribibaonra mawataton xhobo menokatitai; ja xhobo ni a donde eran sus chacras queremos ir. Y a ese
menoaxh, moa bokanai wetsanko. Moa jawebi hombre muerto ya no lo queremos ni nombrar, slo nos
onankashamai; jawen chopa potakanai, jawen yami, referimos a l como difunto, como ya est muerto no
jawen machto, jawen winti, jatbi jawen jayata jawki lo queremos nombrar. A veces cuando alguien se refiere
potakana. Jawe kesk ixhon jeneki potakanai paro a l por su nombre le decimos: Acaso existe para
naponbekon; jawen nonti menokanai. Moatian noa que lo ests nombrando? Ya no existe, ya falleci. As
jaskara iktiai. Rama kamanbi noa jaskara iki. es cuando muere un shipibo, sa es nuestra costumbre
desde tiempos antiguos. Cuando muere un pariente
Algunos quemaban la casa del muerto; luego de los shipibos lloran y lloran toda la noche, su mujer llora
quemar la casa, se iban a otro lugar. Ya no queran pronunciando muchas cosas.
saber nada; su ropa la botaban, su hacha, su machete,
su remo, todo lo que tena lo botaban. A veces botaban
sus cosas en medio del ro, su canoa la quemaban.
Antes ramos as. Incluso hasta ahora somos as. Ja benomaata

Westora Shipibo mawketian non akai, miinkin. Moa Jainxhonribi ja benomaata bachin yasankatikanai, posaka
miina peko jawen jawki non potai, jaskaxhon jawen nete tsobbi yoyo itima, tsonbi yoyo atima. Ja posaka nete
xhobo menoti non shinanai, jawebi noa kikiankin senenketian nashimakanai, jab oxhakatitai yora xhana
oinkashamai, noa winiresai. Non jawen jawki potamakin. Nashimaxhon payankanai, wetsabires
oinkashamai, jawen chiaraxhti payobi, jawen wai iktiainbo ainboninma, benomaya ainbobaon, jawen yora xhana
kakshamai. Ja joni mawata non janekashamabobiai, potamakin. Jainxhon payanai nanen ratto akanai, jay
pont wanyo aresai, moa mawata iken janeyamai. pikonoxhon. Jainoaxh ainbo pikoti kai, ikaxhbi tson yoyo
Wetsatian janekanaitian: Jarke itanimein?, akin non ayamai. Jake westora ainbo benomaya, janbiribi yoyo
jato akai, Yamake, ja keyota iki. Jaskara iki noa akai. Jaskara iktiai noa Shipibo mawata.
Shipibobiribi mawata, moatianbi non axh. Jaton kaibo
mawketian Shipibo kikini wini winishinkanai, mesk yoyo
iananbo winiai jawen awin.

140 141
La viuda iktiai yoshima, meemisma, ramiamisma. Nato en bia
jonira kikin jakonmaira, ik ikai.
Tambin hacan sentar a la viuda en el mosquitero,
durante ocho das no conversaba con nadie, nadie le Entonces a la viuda le cortaban el cabello, le daban tela
hablaba. Al cumplirse los ocho das la baaban para negra. Antes no se usaba ropa negra, despus de
que bote de su cuerpo el calor del muerto. Despus cortarle el cabello le entregaban una tela toda desteida,
de hacerla baar la abanicaban, no cualquier mujer toda viejita. Tambin hay cuados, hermanos del
sino las otras viudas, para hacerle botar el calor del fallecido, que se molestan con la viuda, vienen y le
cuerpo. La abanicaban y le ponan puntitos de huito cortan el cabello bien alto, le entregan una ropa toda
con un isopo, para sacarla del luto, para que salga del desteida, no ropa negra sino como percudida,
mosquitero, pero todava la trataban con un cuidado dicindole que se busque otro marido con eso; le
especial. Luego la mujer sala pero nadie le entregan esta ropa porque sienten odio hacia ella.
conversaba, otra mujer sin marido noms le hablaba. Tambin existen cuados que vigilan a la viuda y
As era cuando moramos los shipibos. golpean a los hombres que la pretenden. Una vez
fallecido el esposo, muchos de sus familiares se molestan
Jainxhon ja kachiana ainbo maxhkorokanai, wiso con la viuda y ocurren muchas cosas. Hay muchas
menikanai. Moatian iktiai wisoma, ja menikatikanai mujeres que apenas a los dos meses de haberse quedado
kikiankin maxhkoroxhon. Jarbake beneitsabo ja ainboki viudas se meten con otro hombre, y se olvidan de su
sinatai, joxhon kikin akin maxhtin, kikin rami chopa marido. Tambin hay mujeres que recin a los cinco o
meniai wisoma, emo manxhan chopa jis, jayki seis aos de haber quedado viudas vuelven a tener
benonon ixhon; nato chopa menipaokanike jaki ramkin. marido. Otras nunca se vuelven a casar, tienen miedo,
Jatian jake jawen beneitsa jaon paranan ikai, jonin teaitian no vaya a ser que el nuevo esposo se muera tambin.
timakanai. Icha jaton kaibo mawketian, jan kachianaki Por ms que tenga otro marido ya no va a ser igual su
rampaokanike, mesk kesk jawkibo winkanaitian. nuevo esposo. Puede ser un malo, rabioso, que maltrata
Icha jake ainbobo, benomaatatianbi, rab oxhe pekobo a su esposa. Entonces la mujer piensa: Mi primer
moa joni betan ikai, moa shinanbenotai jawen benen. marido no era mezquino, no me pegaba, nunca me
Jaskbiribi jake ainbo benomaataxh benokanai, pichika trataba mal. Este hombre con quien me he reunido
baritia, sokota baritia pekopari. Wetsabo despus es muy malo.
benoyamabobiai, benoti onsatanke mawribinaketian.
Jatian benoabi, iktiai kesk iamai, jawen wetsa bene. Wetsatian joni mawati keshai: Jawetianbi bakebo
Iti atipanke westora yoshi, sin, meemis. Jaskara omisyamanoxh iw, enra jato potai, och kakinmabi.
iketian ja ainbaon shinanai: Nokon reken benebiribira Jakonaxhon jato benoxhon ikinoxhon aw. Bakebo

142 143
ramiayamanoxh iw, min benenra nokon bakebo jatbi yoxhanbo rami shinanya: Nokon bakeyatani
ramianake, ik ikai. Jatian jaskara yoi yoibainabi, jatian ikenmein non meketi iki ixhon, pont jaskarabi jenekanai.
moa mawketian ik kai jaskara jawki winoti. Jatianpari Titaya ixhon, jan ak kai. Ja ainbo pikotaxh, ono kayamai,
ainbaon shinanai: Nokon benen ea yoini keskbi, rama chankyamai, janres kanaketian.
nokon wetsa benen bakebo ramiai, jaskataxh winiai.
Y en estos tiempos ya no es as. Aunque no haya pasado
Un hombre al morir a veces avisa y le dice a su mujer: ni ocho das ni tres das, nadie pone a la viuda en el
Nunca descuides a nuestros hijos, estoy dejndolos mosquitero, nadie se preocupa de hacerlo. Hay algunas
aunque sin irme lejos. Cuando tengas otro marido, suegras malas que piensan: Si ya no est con mi hijo,
trtalos bien, ocpate de ellos. No vaya a ser que tu por qu tengo que cuidarla y hacerla guardar los
nuevo marido maltrate a mis hijos. Y a pesar de que preceptos?, y simplemente la abandonan. Si tiene
le previno al morir, tras su muerte eso mismo va a mam, ella es la que va a cumplir con el procedimiento
suceder. Entonces recin la mujer piensa: Bueno, tal del mosquitero. Al salir la mujer del mosquitero no va
como me haba advertido mi anterior esposo, mi actual lejos, no sale a pasear, no vaya a ser que se vuelva
esposo maltrata a mis hijos, y llora. paseandera.

Moa nato axhbo keyotai, ramatian moa jaskarashamanma Benbo mawatai ainbo benomaatai, ainbo mawatai benbo
iki, moa maxkoroyamabobiai. Pont moa kimisha oxhe, wanomaatai. Ja benbo wanomataxh kai ochoti, moa jain
rab oxhe winketian shinanbenotai. Ransatiainbo kai, Ani iamai, kai wetsanko, jawen kaibo mawata merakasi,
Xheatiainbo kai, mesk keskti nikanke. Ja iki moa ben iamaxh jawen awin wayon merati shinani. Jaweranobires
ikai jawki. Jaskarain moatian iktiai jawki, en jis moa kati iki ja joni ikaxhbi merayamai. Wetsatian jawen awin
keyotai. wetsabaon merai iamaxh nokoai. Jaa nokoxhon
yatankanai. Jatribibo jake kimisha iamaxh chosko awin
Ya se estn acabando estas costumbres, ahora ya no es wetsaya, jabaon yatanxhon maxhkoroai, matas abokanai,
as, ni les cortan el cabello a las viudas. De frente a los jaton wetsaoma ikaxhbi itaitian. Ramatian moa jaskarama
tres o dos meses las viudas se olvidan. Se van a las iki, ja axhbo wetsaresibi iki, moa ben ikai jawki iki.
fiestas, se van a los Ani Xheatis y andan como quieren. Moatian yoxhanbo keyota iki, jaskara jawki moa yamake.
stas son cosas nuevas. Por eso pienso que las Rama iki noa tita, papa, noa yoxhan baneti kai.
costumbres antiguas estn perdindose.
Muere el hombre, la mujer queda viuda; muere la mujer,
Nato netebaon moa jaskarama iki. Moa kimisha iamaxh el hombre queda viudo. Una vez que el hombre
posaka nete ikenbi tson jato bachin yasanyamai. Jake quedaba viudo, se iba lejos, ya no viva ah, se iba a

144 145
otro lugar con la esperanza de encontrar a sus Inkaki, jaskara yoikanai, ikax hbi non
familiares muertos, pensando encontrar a su esposa. onanyamashamanke jaskara ja mawata kai.
Pero no importaba donde fuera, no los encontraba.
A veces las cuadas, las hermanas de la difunta, Despus de la muerte
encontraban al viudo, daban con l. Al encontrarlo
lo agarraban. Algunos viudos tenan tres o cuatro No sabemos cmo es cuando morimos. Morimos noms,
cuadas, ellas lo agarraban y le cortaban el pelo, lo pero no conocemos a dnde va el alma del muerto. Por
golpeaban en la cabeza, porque a pesar de que ya no eso me digo muchas veces, nosotros estamos aqu
estaba con su hermana se estaba divirtiendo. Ahora tranquilos porque todava estamos vivos, porque
ya no es as, ya las costumbres son muy diferentes, es todava tenemos alma. Cuntas veces nos podemos
una nueva etapa del viudo o de la viuda. Las abuelas preguntar adnde se ir nuestra alma al morir, pero en
de antes ya han muerto y esas cosas han desaparecido. realidad no sabemos cmo ser eso. Nuestras abuelas
Ahora nosotros ya somos madres, padres y ya vamos antes decan que el alma es eso que silba en las noches,
a ser abuelos. el tunchi. A veces cuando yace echado el muerto
durante el velorio hace muchas cosas, a veces nos tira
tierra. Entonces, como shipibos pensamos que su alma
Mawata peko nos est molestando queriendo resucitar. Pero en
realidad no sabemos. Tal vez al morir podamos saber
Jawe keskrin noa mawata ixhon non onanyamake. a dnde vamos a ir. Segn dicen, el muerto se va ro
Pont mawatai, ikaxhbi non onanyamake jaweranoki arriba al Alto Ucayali, donde el Para Inca Dios, donde
ja maw kaya kai ixhon. Ja kop ea icha yokakaatai, el Inca, as dicen, pero realmente no conocemos si en
mawatama ikaxh noa neno jakon jakonai, jiriapari ikaxh, verdad ah se va el muerto.
kayayapari ikaxh. Jawetitibires noa yokakaati atipanke
non kaya kayaki jawerano kai ikaxh, ikaxhbi yamake Nokon jis iki, ja yoshin xhein ikai, mawataton kaya.
non shinan jaskaashamanxhon onanti. Non moatian Wetsatian ikai iki moa miinwanketian bachibo ten akai.
yoxhanbaon yoikatitai, ja xhein ikai. Ja xhein jawen Westora jaskara jawki noa winota iki, nokon wetsan
kayaronki iki, yoshin. Wetsatian maw rakketianki bene mawketian. Noa oxhanyamaa iki westora yam,
meskotai, noa tsakai. Jatian non Shipibo ixhon shinanai, ikon iamaxh jawe keskbira. Jawe kesk ikaxh noabiribi
jawen kayan noa ramiakai, jirikaskin noa akai. ramiai bachibo ten ak, oa mesk keskbo ak.
Jaskaxhon non onanti atipanyamake. Mawxhonbira
non ja onanti iki, jaweranokayaki noa kai. Jainxhonribi Yo creo que ese tunchi que silba es el alma del muerto.
yoikanai, ja mawataki kai reboki, Para Inka Riosiba, Algunas veces pasa que despus del entierro el difunto

146 147
nos mueve la soga del mosquitero. Una vez nos sucedi donde est el Para Inca Dios, pero no sabemos, no
un caso as, cuando muri el esposo de mi hermana. podemos confirmar con exactitud.
No nos dej dormir toda la noche, no s si era eso o qu
habra sido. De repente estaba molesto con nosotros y Jatian ja meryaninribi jaton kaya bochiki kaxhon nato
por eso mova la soga de los mosquiteros, haca varias neten raanai. Wetsatian kaya joaxh ponteti yoyo ikai.
cosas. Manoai jawen bake, jawen awin, manoai jawen kaibobo.
Jawe keskataxhbi ja shinanbenoyamai; mawataxhbi
Mawbo betan noa yoyo ikai kimisha oxhe peko. Jatian jawen awiman shinanbenoyamai. Jaskara iktikanai
kenamapaokanike westora merya betan, joai ja joni neke moatian meryabo. Ramatian moa jaskara mawbo
iktiai keskbi. En ninkata iki westorakin. Nokon tsaben non kenati atipanyamake. Yamake non merya, yamake
papa ik iki merya, Sanken Bea ik iki jawen jane. Ea non onanya kikin jakonshamanbo, moa keykana iki.
rateta iki reken ninkataxh. Nokon tsaben poi ik iki mawati. Noa jaskribi itai, keyotiboibi noa ikanai.
Ja merya betan kenamakana joaxh keshai: Ea
mawtimabi, ea ja kop mawata riki, ja onanyanin ea retea El merya sube por medio del ayahuasca y manda a las
riki, ikbo keshai, winiai. Merya meran joxhon yoikanai almas de los difuntos a este mundo. A veces el alma al
noara jawetianbi Rioski kayamai, noara kai Para Inka llegar dice la verdad. Pregunta por su hijo, por su
Rioski, non onanyamake, jaskshamanxon non ponteti esposa o pregunta por sus familares. Los difuntos
atipanyamake. nunca por nunca se olvidan; por ms que estn muertos
no se olvidan de sus esposas. As eran los meryas de
Antes nos comunicbamos con los muertos a los tres antes. En estos tiempos, ya no podemos llamar a los
meses de su fallecimiento. Se le haca llamar a travs muertos. Ya no tenemos meryas, ya no tenemos buenos
de un merya y el difunto volva tal como era cuando onanyas, ya se terminaron. As noms estamos, nos
viva en este mundo. Yo lo escuch una vez. El padre moriremos todos.
de mi cuada era merya, se llamaba Sanken Bea. Me
asust al escuchar por primera vez. El hermano de mi Westora merya naikiai en oina iki, nokon beronbi.
cuada haba muerto. Cuando lo hicieron llamar por Bakeranon mawata ik iki, nokon watanin baken bake.
medio del merya, vino y dijo: Aunque yo no tena Jatian jawen anibobo kikini onankasa iki. Sanken Bea
que morir, estoy muerto por culpa de ese fulano, ese iktiai merya, jan jato yoiya iki onankasaitian: Ea
onanya me mat, as lo acus y llor. Cuando vienen bachi chiaxhonkanwe, moara kimisha oxhe senenai,
a travs del merya los difuntos dicen que nosotros maton onannon maton bake jaskataxh mawata, en
nunca nos vamos a donde est Dios, sino que nos vamos kenabatanon, akin ak iki.

148 149
Yo vi con mis propios ojos a un merya que se transport joven; ste al llegar llor: Aunque an no tena que
al mundo de arriba. Un joven haba muerto, el hijo de dejarles, por tal motivo aquel mestizo me mat, por mi
mi primo. Entonces, sus padres deseaban muchsimo pesca, o por algo que mi mam le mezquin. Antes
saber de l. Sanken Bea era un merya, como ellos que- moran a causa del pescado, de una tinaja grande o
ran conocer, l les indic: Timplenme el mosquitero, una simple. Si se le mezquinaba algo a un merya o a
ya va a cumplir los tres meses, para que sepan cmo un brujo ya uno mora. Muchas veces decan que haba
muri su hijo lo ir a llamar. sido una muerte instantnea.

Bari joshinkainainshoko bachi chiaxhonkana ik iki, moa Joaxh ja bakeranon yoyo ik iki: Tit, ea riki mawatama,
onankashorakin. Bachin jikiaxh merya yoyo ik iki: Eara ea riki oxhan ew. Mato yoyo ikai noaronki mawata iki,
kai, Chixhka Jonibo osan osannoxh, Neino jakonmabo noa mawatama iki. Jawetianki non Inka joai, jatianra noa
osannoxh, Bari Jonibo, meskbo. Jabo betan mato yoyo inoxh iki weniti. Matobo moa mawata peko ikai. Mato
inon en raani kai. Jake Bari Joni, jake nai xhoo ikainkonia ikai winii, jawe keskxhonbira maton noa biamai, nonra
jonibo. Moatian mawnibo kenakanai. Jainxhon en mato biai, akin ak iki. Ikon jawki iki, jawetianbi non
ninkata iki kenaa iki ja bakeranon, joaxh winiai: En mato maw biamai, moa mawata ikaxh joyamai, moa keyota
potatimabi jaskarain oa nawan ea retea riki, nokon yomera iki. Jatianki, tsoa kai? Jama noa kai jatoki. Nokon jis
kop, nokon titan jawki washitainko. Moatian iki kikin ikon jawki. Yankabires noashokotsi nekeki ja
mawpaokanike piti kop, maweta ani, chomo kopbo. maw shinani winiai, moa non jawe tsekayamai
Westora merya iamaxh yob washitaxh moa winixhonbi.
mawkanai. Wetsatian mew mawata ik ikanai.
Al llegar, el joven habl de la siguiente manera:
Ya cuando el sol se estaba ocultando le templaron el Mam, yo no estoy muerto, slo se trata de un largo
mosquitero, los padres estaban ansiosos de conocer. Al sueo. Ustedes dicen que estamos muertos, pero no
entrar al mosquitero el merya dijo: Me voy para lo estamos. El da que venga nuestro Inca, en ese
rerme de los Hombres Chicuas, para rerme de las momento nos levantaremos. Esto suceder despus
Nutrias malas, de los Hombres del Sol y otros14. Para de que ustedes mueran. Ustedes lloran, pero de
que conversen con ellos los voy a mandar. Existen los ninguna manera nos van a recuperar, somos nosotros
Hombres del Sol, hay hombres que viven donde est el los que los vamos a recibir a ustedes. Y sta es la
sonido del viento. Los meryas invitan a los que verdad, nunca recuperamos a un muerto; est muerto
murieron antes. Aquella vez yo escuch que llam al y no regresar, ya se acab. Entonces, quin es el que
va a ir a otro lugar? Somos nosotros los que vamos a
14
Estos seres suelen hacer bromas. ir donde ellos. Yo pienso que sta es la verdad. Por

150 151
gusto lloramos extraando al muerto, por ms que rami yoimistima. En ninkata iki nokon pabkininbi. Ea
lloremos no sacamos nada. jaskara iki, mewmares yoyo iti atipanyamake, wetsabo
ibkanon. Non ramiamis ixhon shinanakan ja joni akai kesk,
Ja peko bekana iki moatian mawnibo, ja moa inboki iki jaskarama iki, nonbixh noa ochai itai.
moa benxhokana. Jaronkiake westora jain kaaxh
benxhoti xhobo, ospitro, jaskara mawataton yoiya iki. Las mujeres que abortaron, que mataron a un hijo
Jainronki niakanai westora xhao. Mawxhon neke non ilegtimo, son criminales o cometieron un delito muy
xhao potabainai, ikon? Ja riki yoshinbaon xhao, ik grave. Eso dijo el joven, que nunca nos vamos a sanar,
ik iki ja bakeranon, en ninkata iki. Ja yoshin xhao que no tenemos salvacin. Asimismo nos dijo que nunca
niaxhonkanaronki jatianpari wenitai. Jainxhonronki non debemos insultar, ni mezquinar, ni criticar. Yo lo
Inkan, non Riosanbirakan, kori jenen nashimai. Jatianronki escuch con mis propios odos. Yo soy as, nunca puedo
noa jakoni benxhoi kai. Noa ani ochayabires mawata hablar slo por hablar, otros que sean as. Al ser malos
ikaxh, noaronki jawetianbi benxhoyamai. pensamos que criticando a otro le estamos haciendo
dao a esa persona, pero no es as, estamos pecando
Despus venan los que se haban muerto haca mucho nosotros mismos.
tiempo, dicen que a esos muertos antiguos ya los haban
arreglado, los haban compuesto. Dice que existe un Jatian ja mawataton yoiya iki noaki jaweranobi kayamai,
hospital, as cont el muerto. All les meten un hueso. ni nai bochiki. Non Riosbiri joketianki, jainpariki noa
Al morir dejamos nuestros huesos ac, verdad? Esos katookanoxh iki. Jaskara ja bakeranoman yoiya iki.
son los huesos de los difuntos, dijo el joven, yo lo Senentiain ik iki bei, moatian mawnibo, moa icha baritia
escuch. Dice que una vez que le introducen mawnibo, rab chonka baritiabo mawata. Wetsa
nuevamente el hueso, el difunto se levanta. Despus, mawataton yoiya iki: Ea riki moa benxhoa, ea riki moa
nuestro Inca, nuestro Dios, le hace baar con el agua kikin jakon, enra mato potatimabi pota iki, ik iki. Joxhon
de kori. Entonces dice que recin nos vamos a sanar jawen awin yoia ik iki jawetianbi ramiamistima,
bien. Pero si al morir tenemos un pecado muy grave, jakonmamistima. Ea riki mawata, enra mato jawe ointi
nunca nos sanamos. yamake, eara maton biamai ni jawe keskxhon,
winixhonbira min ea biamai, akin ak iki.
Ainbobo bake retea, xhoxho axhon retea, jaki iki noa retemis
iamaxh kikin ani ochabo ak. Ja yoiya iki bakeranoman, El mismo muerto dijo que no vamos a ningn lugar, ni
noa benxhoyamai. Jatianki ja noa yamake non jiwti jawki. al cielo. Recin cuando venga nuestro Dios nos
Jaskara noa bakeranoman merya meran joxhon yoiya iki. escoger. As dijo el joven. Finalmente, llegaron los que
Jaskribi noa yoiya iki jawetianbi ramiamistima, yoshi itima, haban muerto haca mucho tiempo, haca veinte aos.

152 153
Uno de esos muertos dijo: Yo estoy sano, estoy muy yotoai, non ikonayama noa jawebi ayamaribai. Ja
bien, aunque no pensaba dejarles les dej. Luego le dijo chixhkabo iki mesk kesk, jabo iki meryanin yonoti.
a su mujer que no est insultando a los dems, ni Chixhkakaya kai ja mawbo kenai. Jain jarbake, moatianki
criticando. Yo estoy muerto, no tengo nada que ver con iktiai Kenkexh Jonibo. Nato Bero Yoshin non maw
ustedes, de ninguna manera me vas a recuperar, aunque kaya akai. Westora joni mawata jo ik iki paena. Ja
llores no me vas a recuperar, as le dijo a su viuda. meryainribi en ninkata ik iki: Jaweati maton ea kenai.
Ea riki westora binoya. Ja joni poata iki bino itsa.
Jawetianbi wini winiamanoxh iw, jakoni benoaxh jaw,
iamaxh benaaxh benowe akin ak iki. Jaskkin yoiyabi Finalmente, existe el Hombre Chicua. El Chicua es
ainbo winiresa iki. Jaskshamanxhon jawen bene como nosotros. El es el Tunchi del Ojo, nosotros creemos
bitikonma: Ea meewe, eara mawatama iki, ixhon. en el Chicua y decimos: No remedes al Chicua, no
Ainboan kaxhon jawen yora meeta ik iki, non yora keskribi. vaya a ser que nos embruje. Si creemos en eso nos
Jaskketian meryanin yoiya iki: Jaa meeta yora riki kikin sucede, pero si no creemos no nos pasa nada. Los
jawen bene. Jaskkenbi bachimeaxh pikkawanxhon diferentes tipos de Chicua son los que cumplen las
meema iki, ikota iki jawen awin. Jatian ja ikota peko, rdenes del merya. El Chicua es el que va a llamar a
kimisha oxhe peko, ainbo mawata iki. Moa boa iki jawen los muertos. Tambin haba hace mucho tiempo
benen. Jaskara ik iki, en oina iki nokon beronbi. hombres Trozo de Cermica Vieja. Los hombres Tunchi
del Ojo son los que llamamos almas del muerto. Un
Y nunca ests llorando mucho, ten tu marido y vive muerto vino borracho. Yo lo escuch donde el merya.
bien, bscate un nuevo marido, continu. Pero por ms Por qu me llaman? Yo tengo una botella de vino,
que le deca as la mujer segua llorando. Como no haba dijo el muerto. Y ese hombre despeda olor a vino.
forma de recuperar a su marido, ste le dijo: Tcame,
no estoy muerto. La mujer se acerc y le toc el cuerpo,
era como nuestro cuerpo. Entonces el merya dijo: El Merya ainbaon oinni
cuerpo que toc era su mismo marido. En eso el difunto
sali del mosquitero, hizo que su mujer lo tocara y luego Westora merya ainboninronki oina iki, jawen nishin xhea
la abraz. Tres meses despus la mujer muri. Su esposo meran, mawataxh noa jaskara ja. Kikinshaman jatbi
se la llev. Y as fue, yo lo vi con mis propios ojos. jawkironki jake; noa jawenbi maxhkyamake, jatbi jawki
noa menikanai. Jatian noa neke kikin jawki
Ja senenainkobi, jake Chixhka Joni. Chixhka iki noa kesk. maxhkatashokobo, kikin noibatishoko; noa pikasai, noa
Ja iki Bero Yoshin, nekebi non Chixhka rabiai: Chixhka jawkinin keenai, jatbi jawki ati non shinanai japarixhon.
mawayamawe, noara yotonake. Non ikonai jan noa Wetsatian non shinanai: Nato baritianra en xheki wai

154 155
akai, noa maxhkata jawkishokobo binoxhon. Ikaxhbi Jaskribi oina iki Sabaro betan Tominko Neten, jatbi
non onanyamake noa mawti jawki. mawni Bero Yoshin Jonibo. Kikinshaman jonin kai,
jaweranobires kan; jatribiboki mash ibeirani, jatribibo
La mujer merya que vio la vida despus de la ransa ransabeirani, rank rankbeirani, bewa
muerte bewabeirani. Beaxhki kori jenen nashikana iki. Jaskaraki
westora merya ainbonin oina iki, nishi xheaxh meryaxh
Cuentan que una mujer merya vio, por medio de la kaxhon. Jatian jaskarain en shinanai, ikon noa jake, noa
toma de ayahuasca, que existe vida despus de la jabirake wetsa neten, noa mawxhon non onanti.
muerte. Dice que en esa vida hay absolutamente de Jaskribi meryanin shinanai, noaronki ibo Riosya iki,
todo, no nos falta nada, nos dan de todo. Pero en este mawataxhronki noa kai Para Inka Riosiba.
mundo nos faltan muchas cosas, pobrecitos nosotros;
queremos comer, necesitamos cosas, pensamos en hacer As tambin vio los das Sbados y Domingos, a todos
de todo. A veces pensamos: Este ao har mi maizal los muertos Gente del Tunchi Ojo. La gente iba
para comprar las cositas que necesitamos. Pero no aumentando bastante; algunos venan ejecutando el
conocemos nuestra muerte. mash, otros venan bailando, otros venan cojeando,
otros venan cantando. Al llegar se baaron con el agua
Mesk kesk joniboki oina iki ja merya ainbonin: Niwe de kori. Esto vio una mujer merya, cuando subi tras
Yoshin, Moro Yoshin, Nai Jonibo, mesk jawkibo. Yoshin tomar ayahuasca. Entonces yo pienso que es verdad,
ati atipanyamake, noa kesk joniboribi iki. Jainxhonki que seguramente es cierto que existimos en otro mundo,
westora joni mawatatonki yoiya iki: Jawe kopki mato al morir vamos a saber. As tambin piensa la merya,
mawkanketian winiai? Oin, mawataxh noa jawen que s tenemos un dueo Dios, que cuando morimos
keenyamai, pikshamai, korkininbi noa keenyamai, nos vamos donde el Para Inca Dios.
akinki ak iki.
Wiso Inka Riosronki iki non anibo, jaskara noa yoiya iki ja
Dicen que esa mujer merya vio diferentes tipos de meryanin, janbi oina iki. Jainxhon yoiribia iki, ja mawni
espritus: Tunchis Viento, Tunchis Mostacilla, Hombres yoshinboki westorabo jake jaton ibo, jan jato koiranabo;
del Cielo, todos esos seres. Bueno, no puedo llamarlos jakiake Bero Inka, ja iki Para Inka, Niwe Jonibo, Moro
tunchis porque son gente como nosotros. Dice que un Jonibo. Moro Joniboronki iki kikinshaman metsatibi mets,
hombre ya fallecido le haba dicho: Por qu lloran jaton moronbi raota ikaxh. Niwe Jonibaonronki mai
cuando una persona muere? Mira, al morir ya no jamyamai, niwen nikanke. Ja Bero Yoshinboronki iki noa
necesitamos nada, ya no tenemos hambre, ya no joni mawatabo, jabo main nikanke, main ni jonibo ikaxh.
queremos plata. Jaskara yoiya iki ja meryanin.

156 157
Dice que el Inca Negro Dios es nuestro antepasado, as ikai. Jaskara jan oinxhon benxhoai. Jatribi onanyabaon
nos dijo esa merya, ella misma lo vio. Tambin dijoque jato paranai: Janra mia reteai, ik jansoresi, jan benxhoati
el alma de cada muerto tiene su dueo, tiene quin le jis oinxhonbi benxhoayamai. Moa jan benxhoayamai
proteja; existe el Inca Ojo u Ojo Inca, l es el Para Inca. oinxhon wetsa onanyaki bokanai. Ja wetsa onayanin
Tambin hay la Gente Viento, la Gente Mostacilla. yoiyai: Natora teetani atima iki, jan benxhoai kai.
Dicen que la Gente Mostacilla es muy hermosa, porque
est adornada con sus propias mostacillas. La Gente Entonces por medio de la toma de ayahuasca ven.
Viento no pisa la tierra, sino que camina en el aire. Los Tengo mi cuado que es onanya. l es un hombre que
Tunchis Ojo somos los que hemos muerto, los difuntos, cura, l ve. Cuando toma ayahuasca dice: Creo que
ellos caminan sobre la tierra porque son gente que vivi es tal persona quien ha provocado el dao, o por envidia
en la tierra. As cont la merya. lo hizo, as da el diagnstico. Viendo por medio del
ayahuasca, l cura. Algunos curanderos fingen
noms,engaan a la gente diciendo: Tal persona te
Onanyabo est matando; a pesar de haber visto en su mareacin
que puede curar al paciente, no lo hace. Entonces,
Jarke mesk kesk onanyabo. Jake onanya viendo que no lo van a curar, el paciente va donde otro
benxhoamis, jake onanya retemis, jake merya. Jatian, onanya. Luego, el otro onanya dice: Bueno, esto es una
tsonkaya reteai? Jama yobekan retemiston, jan cosa facilita, y lo cura.
jakonma jawkininshokobi notsikin moa reteai. Jake jan
benxhoaibiribi. Jatian meryaninbiribira nishi meran oinyamai, jara naikiai
bachi chichokeaxh, jainxhonkayara mawataton kaya kenai.
Los onanyas Jawen raebo jaktiai. Jatian ja raebaonkaya joxhon yoiyai:
Jon, jaskaraton paranan mia ik riki, ja jonin mia ak
Hay diferentes clases de onanyas. Hay onanyas que riki, non mia benxhoabanon. Jaskataxh bewai kai ja jonin
curan, hay onanyas que matan, hay los meryas. Quin raebo. Jato kechibanikayara merya bewai, moa nekebi
es el que mata ms? El brujo, porque le gusta matar, o ja kepikotai. Jawen raebokaya iki, ja joaxh bewa
porque se molesta por cualquier pequeez y entonces bewashamanai: Mia jan ak iki. Meskoti bewakanai,
mata. Tambin estn los que se encargan de curar. kikin onis mets iki .

Jatian nishi meran oinai. Jake nokon beneitsa onanya. El merya en cambio no ve mediante la toma de aya-
Ja iki westora joni benxhoamis, jan oinai. Nishi xheaxhon huasca, sino que l mismo se convierte dentro del
yoiyai: Jan ak kesk riki, jaskarain notsikin ak riki, ik mosquitero y se transporta al mundo de arriba, recin

158 159
ah llama al alma del muerto. l tiene espritus aliados regresa de la pesca y trae mitayo. Entonces, el brujo le
con los que se relaciona. Esos espritus son los que puede pedir: Vndeme tu pescado o reglamelo. Si
vienen y dicen: Hombre, t ests enfermo por envidia, el hombre ha trado poco pescado le puede contestar:
ese hombre te hizo dao, nosotros te vamos a curar. No te voy a vender. Luego el brujo le dice: Est
Entonces los espritus aliados cantan. El merya canta bien, llvatelo. Pero eso no queda ah noms, sino que
siguiendo a los espritus, la voz sale al aire, la el brujo lo va a matar, a causa del pescado el hombre
escuchamos. Pero son los espritus los que vienen y va a morir. Entonces el onanya es alguien que mata y
cantan: l te hizo dao. Cantan diferentes canciones, cura a la vez. Me parece que esto no debe ser. Por fin
melodas tristes y bonitas. no podemos conocer cul ser la verdad.

Moa jaskkin joni benxhoaketian, wetsa onanyabo jaki


jakonmati bokanai. Jainoaxh moa jatonbiribi tananani Onanyati
bokanai. Jainxhon ja onanya jakon shinanya sinmai
bokanai. Jatiankan itikonma jawki. Ja onanya sinketian, Westora onanya inoxhon non shinanti jake. Eara ikasa
jawen raebaon moa jato kopi kai. Ja kop onanya jonibo iki westorai onanyai. En shinana iki onanyati, samti, bari
iresbiresi yoyo iti atipanyamake. Yob jonibo jaskribi iki. raomea ati, niwe raomea ati. Ea xhatya ixhon, en samti
Iti iki westora joni yomeratanaxh joi, beai piti. Jatian ja shinana iki, onanya ainbo inoxhon. Jaskkenbi nokon
yobekan yokatai: Ea maromawe piti be iamaxh ea wetsa bakebo keenyama iki ea onanya iti, nokon baken
meniwe, akin akai. Ichamashoko bexhon ja piti be jonin ea yoiya iki: Tit, samyamaisiwe, miara iikin retemis
yoiyai: Enra mia imayamai. Jaskkin yoiya yob ikai: akin akannake, akin. Jaskarain en samyama iki.
Jakon riki, botanwe. Ja iki moa yankama, jan retei kai,
piti kop mawatai. Ja onanya retemis itan benxhoamisribi. Para ser onanya
Jatiankan en jis itikonma jawki. Non onanti
atipanyamake jaweratokayaki pont iki ixhon. Para ser onanya debemos de pensarlo bien. Una vez yo
quera hacerme onanya. Pens hacerme onanya, cumplir
Cuando curan a un hombre, otros onanyas lo miran con la dieta y la abstinencia sexual, hacer uso de los
mal. Despus se enfrentan entre ellos mediante las vegetales remedio del sol y remedio del viento.
pruebas. All le hacen molestar al onanya bueno. Es Como haba sido operada pens dietar, para volverme
una cosa que no debe ser. Una vez que se molesta el una mujer onanya. Pero mis hijos no quisieron. Una
onanya, sus espritus son los que devuelven el dao. Por de mis hijas me dijo: Mam, no dietes, no vaya a ser
esta razn los onanyas no pueden hablar cualquier cosa. que despus te llamen bruja asesina. Por eso no segu
Los brujos tambin son igual. Por ejemplo, un hombre las prescripciones.

160 161
Moatian kikin basi samkatikanai, rab baritia noa yoran Jake nato noi rao. Noi rao xheaxhon en samti jake;
iamai, samkin non xheni piamai. Samyamai min jainxhon nam meran noa yoikanai, ja waste
onanyamai, mia yoran ikai min onanyamai. Onanyabaon yoshinbaonkaya noa axheai kai, ikaxhbi non samti jake.
samatai, jaskaxhon jato biananamati, ainbo yatanmati,
ainbo jato bimati; ea ikasa iki neskara jawki onan. Ea Los que conocen de estas cosas usan el ayahuasca, los
itima, wetsabo axhonti. Ramashokobi jaskara itinke nokon piripiris, otras clases de remedios del monte, as llegan a
shinan onanya iti. Ikaxhbira wetsa neten ea ik kai. conocer muchas cosas. Existe este remedio para el amor.
Xhatekanakayara en ayorake jaskara shinankin, nokon bene Tomando el remedio para el amor tengo que dietar;
en yoikin: Enra samatai. Nato jawkira jato benxhoatiribi luego, en nuestro sueo, los espritus dueos del piripiri
iki. Jainxhon non onanani kai, ainbo joni bimati bew, joni nos ensean, nos dicen, pero tenemos que dietar.
wanomaata wanomati. Ainbaon joni ichatai bimati, jonin
ainbo ichata bimati, eara inoxh iki wetsatianbires. Moa non samataitian, noa yoiyai jaskati bewati, jaskakin
joni ainbo yatanmati, jaskakin ainbo betan benbo
Antes se cumpla con las prescripciones por mucho nexhati, jaskakin noimati jaskaxhon potatima.Noa
tiempo, no tenamos relaciones sexuales durante dos bewaitian Rao Jonibaon nexhai kai ja jonin kaya betan
aos, al dietar no comamos grasas. Si no dietas no ainbonin kaya rab. Ikaxhbi noa onanyabaon ramiati
aprendes, si tienes relaciones sexuales no aprendes. Los atipanke. Wetsatian noa iti atipanke benxhoamisribi,
onanyas dietan, despus pueden hacer reunir a las isinaibo benxhoai. Nonbi onanyabo ramiaketian noa
parejas, pueden hacer conquistar a una mujer, pueden ramiakanti atipanke. Ea westora jonin ati atipanke shii
hacer casar a las mujeres; yo quera conocer estas cosas. ja ainboisi akin. En sinxhon ak kai raonkin, kikini eon
No para m, sino para el beneficio de otros. Hasta keenti akin. Non jaskara onana iki jato benomati, jaton
ahorita estoy pensando en esto, en hacerme onanya. merati kenaxhonti, jaton merati winimati; ja waste
Algn da lo tengo que lograr. La operacin me hizo yoshinbaonkaya noa amai raonmakin.
pensar mucho en esto, a mi esposo le deca: Voy a
seguir las prescripciones. Esto tambin es para curar. Cuando dietamos nos dicen cmo cantar, cmo se hace
Entonces aprendemos la cancin de cmo unir a las para que un hombre conquiste a una mujer y viceversa,
parejas, de cmo hacerle reunir a un viudo. La mujer cmo se hace un amarre entre un hombre y una mujer,
desprecia al hombre, el hombre desprecia a la mujer, cmo hacer para que se quieran y nunca se separen.
en algn momento lo lograr. Cuando cantamos nosotros, la Gente de las Plantas se
encarga de amarrar a las dos almas, tanto a la del
Jaskara onanabaon akai nishi meran, waste, mesk hombre como a la de la mujer. Pero los onanyas nos
kesk raobo nii meranoabo, jaskarabo onani bokanai. pueden hacer dao. Algunas veces podemos ser curan-

162 163
deros y curar a los enfermos. Pero si nosotros mismos Ikaxhbi en onanyamake tsomeaxhki ea axheti iki ixhon
provocamos a otros onanyas, nos pueden hacer dao. iamaxh enbixhki ea iti iki ixhon. Ja kop non samti jake,
Por ejemplo, a m un hombre me puede despreciar. ramashokobi jaskara itinke. Neskara jawki
Entonces yo me puedo molestar y curarlo para que me onannonxhon en yoiti jake nokon bene. Westorakin en
quiera con locura. Aprendemos a hacer casar a las yoiya iki: Enra yanka samti atipanyamake, akin ak
mujeres, a llamar a sus enamorados, a hacer llorar a iki. Ja samkin non piamai xheni, ea jaskara joke en
sus enamorados; los dueos de los piripiris nos ensean xheni piamai, jawebi ayamai, nokon bene betan en yoran
a curarlos. iamai. En nokon bene yoiya iki: Miabi en bexhonti
atipanke ainbo akin arba iki. Rama moa nokon bene
Samati noa kati jake nii meran raobo onani. Mesk raobo jen itaniai. Jara min shinan iki, akinki ea aibake. Enra
jake, koin koinman noi rao, noman noi rao, maxhokan jawe ointi yamake, akin ea akai. Rama kamanbi en
noi rao, bawan noi rao, kebon noi waste, jasiman noi yoikin jeneyamai, rab beneya ea itima. Wetsabo jato
waste, jake mesk kesk. Nokon shinan iki bakebo imati, ea icha jab raenanaibo jake, nato Riman iki kikin
biananamati.Joxho nawa ainbobo ikai wetsatian: Nokon icha jaskara keenaibo.
meratininra ea bikshamake, yanka eki bakea iki.
Ikaxhbi joxho nawabaon jawe onanyamake non raobo. Pero no s por medio de quin aprender o si aprendo
Jaskarabo noibatitai bimati kop ea keenai axhetinin. Joni noms sola. Por eso tenemos que dietar, ahorita estoy
en bitima, wetsabo bima bimanoxhon. pensando as. Para aprender estas cosas tengo que
decirle a mi marido. Una vez le dije: No puedo dietar
Para dietar tenemos que ir al monte a conocer las as porque s. Al dietar no comemos grasa, as estoy
plantas. Hay muchos remedios vegetales tales como el sin comer grasa, no hago nada, no tengo relaciones
remedio para el amor pjaro vacamuchacha, el sexuales con mi marido. A mi marido le dije: Incluso
remedio para el amor paloma, el remedio para el te puedo traer otra mujer. Ahora mi marido ya casi
amor zarigella, el remedio para el amor loro, el est aceptando. sa es tu idea, me dijo, yo no tengo
piripiri pucacunga, el piripiri paujil, hay de todo. nada que ver. Incluso hasta ahorita le sigo diciendo
Pienso hacerles reunir a los jvenes. A veces las mes- que no es para tener dos maridos. Es para otros, tengo
tizas blancas dicen: Mi enamorado no quiso reunirse muchas amistades, en Lima hay muchos que necesitan
conmigo, por gusto me hizo tener un hijo. Pero los estas cosas.
mestizos no conocen nada de nuestras plantas. Para
hacerles reunir a los que sufren es que quiero aprender. En biti jake ja raobo, jakaya non xheai, nam meran noa
No para tener marido yo, sino para hacerles reunir a yoi kai. Jatian moa rao ibobaon noa nokoai. En xhea iki
otros. bari rao. Xheaxhon en oina iki namketian jawen ibobo.

164 165
Jaskketian ea yokkana iki: Jawe kopki min ea xhea, Biri Yabi se volvi merya
eonmea onankaskin, tob ati onankaskin. Jatian nam
meran en yoiyai: Enra mia xheake tob ati onankaskin, Para ser mdico tienes que dietar bien. La hija de mi ta
akin en ak iki. Tob noa nam meran meemakanai, materna es mi hermana. Antes cualquiera nos trataba
yora xhaobichoisi. Jatian non nekebi jato xheyota de pariente. Mi madre era sheteba. Una pariente de mi
onantibires tob. Non jato tob xheyota benxhoai. mam era sheteba, no conozco muy bien por all por el
Bajo Ucayali. La hija de esa mujer sheteba era Biri Yabi.
Tengo que conseguir esas plantas; cuando las tomamos
nos hablan en nuestro sueo. Entonces empezamos a Biri Yabi isina iki, mesk non raon akanabi benxhoti
tener contacto con los espritus de las plantas. Yo tom atipanyama iki. Jawen benen oina iki benxhoti jisma.
una corteza llamada remedio sol. Al tomar eso vi en Jaskara oin oinwanaxh kaa iki jawen bene piti benai. Ja
mi sueo a los dueos de la corteza. Ellos me jenen kaxhon nontin toxhb toxhbkin oinaronki ik iki,
preguntaron: Por qu me tomaste, para aprender de westora jiwi peiboki biri biri ishamani, ja ik iki niwe rao,
m, para aprender a sobar lisiados? Yo respond: Te niwe beai kesk xhoo iki.
he tomado para aprender a sobar lisiados. En nuestro
sueo nos hacen sobar lisiado a un esqueleto humano. Biri Yabi se enferm, aunque la trataron con todo tipo
Entonces cuando en esta realidad sobamos a alguien de remedios vegetales no pudieron curarla. Su esposo
clarito tocamos el lisiado. Cuando le sobamos, el lisiado vio que no pareca que iba a sanar. Entonces el esposo se
se sana. fue a pescar. Flotando en la canoa vio el remedio viento
que brillaba, como si soplara el viento silbaba, brillaba
fuertemente en las hojas de los rboles.
Biri Yabi meryani
Ja jonin mishki mishkikin oinaki ik iki, jawen bimi
Meryati jawki kikin akin min samti jake. Nokon waatanin manketian piaxhki nato sipan, yapan ewbo noyabainkatiti.
bake ainbo iki nokon wetsa. Moatianra wetsabaonbires Jatian joniki rateta iki. Mishki mishkikinbi shinana iki: Jawe
noa kaibo aktikanai. Nokon tita iki Xhetebo ainbo. Nokon kop nato bimi piaxh sipan noyai?, ik ik iki. Jainxhonki
titan kaibo ik iki westora Xhetebo ainbo, en shinana iki: Ramara en jawen pei boai iamaxh jawen
onanshamanyamake oribo. Jatian ja Xhetebo ainbonin bichi. Kawanxhonki jonin jawen pei tseka iki, bichiki
bake ik iki Biri Yabi. xhokaa iki.

Mientras anzueleaba vio que los frutos caan al agua y


tras comer esos frutos las sardinas empezaron a volar.

166 167
Entonces el hombre se asust y pens: Por qu es que iki jawen bene jawen tita betan papa keshani. Westora
al comer los frutos estas sardinas vuelan? Despus neteki ik iki nontin kati. Jato keshanbeirani joxhon, jisronki
pens: Bueno, ahora me voy a llevar sus hojas y su ik iki ja ainboki kikin nii meran jawen shinanomabi rakata,
corteza. Luego se acerc al rbol, le sac sus hojas y le pont kikin pasn. Jaskara oinaxhki jawen bene winia iki;
rasc su corteza. janbiribi amaxhbi, ikaxhbi ja ainbo moa merya ik iki. Jatian
jawen anibaon joxhon oinaki ik iki jaskara rakata. Moatian
Jaskaxhon jonin oinaki ik iki moa jawen yomera icha, yosibo ipaonike joni meryai onan.
boebo tsaka, jatian piti icharibi iktiai. Jonin shinana iki:
Ramara en nokon awin nashimai kai, iamaxh xheamai La mujer respondi: Aunque no me sane, chapamelo
kai benxhonon ixhon, ikki ik iki. Bexhonki jawen awin para baarme con eso o hirveme su corteza que lo
bachin narkaketian yoiya iki: Biri Yabi, enra neno beke voy a tomar. El hombre agarr la olla de barro y pre-
jiwi pei; sipanbora ike en oina nato bimi piaxh noyai, mia par el remedio para su esposa. Cuando la preparacin
jan benxhoti betin ixhonra en mia bexhonke. se enfri, la mujer se la tom. Al amanecer, el esposo
la hizo baar. A los tres das la mujer empez a temblar
El hombre vio que haba pescado bastante, ya haba y se puso muy plida. Vindola en ese estado, el esposo
picado boquichicos, ya tena mucho pescado. En eso se fue a avisar a los padres de la mujer. Ellos vivan a
pens: Ahora voy a hacer que mi esposa se bae con un da de distancia en canoa. Cuando el hombre re-
esta planta, o voy a hacer que se la tome para que sane. gres, encontr a su esposa que yaca inconsciente en
Con esta idea en mente trajo el remedio a casa. Al medio del monte, completamente plida. Al verla en
llegar le dijo a su mujer que estaba en el mosquitero: este estado su marido se puso a llorar; tomando el
Bueno Biri Yabi, aqu traigo esta hoja de rbol; he visto remedio que l mismo le haba dado, la mujer se haba
que luego de comer este fruto las srdinas empezaron vuelto merya. Cuando llegaron sus padres, la vieron
a volar, lo he trado porque de repente con esto te puedes as echada. Antes los abuelos conocan cmo era cuan-
sanar. do uno se volva merya.

Jaskketianki ainbo ik iki: Eara iamaisiai benxhoi, Jawen wetsabo bekana iki; oini bekanketian, papa betan
motsaxhonwe ea nashiosibanon iamaxh jawen xhak titan jato yoiya iki: Chipi teayamakanwe, meryarai.
kobinaxhonwe en xheabanon, akinki ak iki jawen bene. Jawe rao jawen benen xheama xheaxhra ibirai! Nonra
Map kent biboanxhon kobinaxhona iki ja be rao. Moa onanyamake, akin ak iki. Westora nete, westora yam
matsiketianronki ja xheaa iki. Nete xhabketian jawen ik iki, jaabira ik iki moa natsxhon jawen kaya bokana.
benen nashima iki. Kimishaakin xheaxhronki ik iki jawen Jainoaxh jishtena iki ja ainbo jawen papabaon oin oinabi;
yora saki iki, meskotibo pasnkirani. Jaskatai oinbaini kaa joaxh bachin rakata iki. Bachin rakxhon jawen bene yoiya

168 169
iki: Ea riki moa merya Pinon Bar, mia potatira ea En la siguiente toma vino a este mundo un Hombre
yoikanke, miara nokon benema iki rama, akin ak iki. Chicua. El Chicua vino de frente al mosquitero de la
Jatian joni winia iki, jawen awin potakashamai. Ja ik iki mujer y le dijo: Ya te ests volviendo merya, ya tienes
moa yoran itima, moa samti yoikana. Jainxhon jakiribi que irte. Tras decirle esto se la llev al monte. All
xhearibia iki ja ainbonin. vinieron diferentes clases de gentes, diferentes espritus,
el Hombre Nutria, no s qu otros ms. Entonces el
Despus llegaron sus hermanas a verla y los padres les Hombre Chicua dijo: Ahora te volvern liviana, muy
dijeron: No molesten a su hermana mayor, ella se est liviana tienes que estar. Vamos, la gente que te va a
volviendo merya. Qu remedio le habr dado de tomar hacer liviana ya est viniendo. Al llegar, la mujer vio
su esposo! No sabemos. Transcurri un da y una un tigre inmenso. Ese tigre inmenso la alz y empez
noche, seguramente los espritus vinieron a sacarle el a lanzarla hacia arriba, al aire.
alma a la mujer y se la llevaron. Entonces la mujer se
despert, sus padres la vieron; entr al mosquitero, se Ja ainboki jo iki kikin yankonbires, jawen yora pasn,
acost y luego le dijo a su marido: Pinon Bari, yo ya yora paxhkin xhapoakin akana, naiyori kati kop.
soy merya, me han dicho que me separe de ti, ahora Kimishaxhon bekana iki: Bero Yoshin, Chixhka Joni
ya no eres mi esposo. El esposo se puso a llorar, no jainoaxh Neinonin. Ja kimisha ik iki jawen yonotibo, jan
quera separarse de Biri Yabi. Pero los espritus le haban koiranabo. Jatian Neinonin shinana iki jakaya ikinti, jab
dicho que ella ya no poda tener relaciones sexuales, rabti. Ikaxhbi Chixhkan yoiya iki: Neino ikinyamawe,
que tena que abstenerse y dietar. La mujer tom el Neino riki kikin jakonma, ramiamis, yotomis, kikinshaman
remedio nuevamente. rami riki. Miara jan rami ramianake, akin ak iki.

Moa jakiribi xheaketian jo iki westora Chixhka Joni. Ja Dicen que la mujer volvi totalmente moreteada, su
Chixhka ik iki ainbonin bachin moa nekebi jo. Chixhkan cuerpo estaba plido, rendido porque la estaban
yoiya iki: Moara mia meryai, moara mia kati jake, volviendo liviana, porque tena que irse al mundo de
axhonki westora nii meran bokana iki. Jainki mesk jonibo arriba. Entre tres la trajeron: el Tunchi Ojo, el Hombre
bea iki, mesk kaya yoshinbo, Neino Joni, jawebobira. Jatian Chicua y el Hombre Nutria. Los tres eran sus ayudantes,
Chixhka Jonin yoiya iki: Miara rama xhapoakanai, kikin los que la cuidaban. Entonces la Nutria pens que la
xhaposhokora mia iti jake. Kaw mia akai jonibora joai, mujer iba a aliarse a l. Pero el Chicua la previno: No
akinki ak iki. Kaxhon oinaronki ik iki kikin ani ino. Ja ino te ales al Hombre Nutria, l es muy malo, daino, hace
aninronki potaa iki wakeananbo ja ainbo. brujera, bien malo es. No vaya a ser que te cause pro-
blemas.

170 171
Joxhonki jawen bene yoiribia iki: Miara nokon benema En eso vino el Chicua para llevarse a Biri Yabi. Al
iki. Jawen bene betan jawebi keenyama iki, yoran partir, la mujer le dijo a su madre: Mam, no voy a
anaketian. Joketian jawen awin oinaronki ik iki ja jisma, regresar de inmediato, probablemente volver a los dos
kikin oshi itanribi jimioma, pont xhapo. Joxhonki jawen das. Entonces el Hombre Chicua vino a llevarse a
tita yoiya iki: Tit, ea bachi chiaxhonwe, akin ak iki. Biri Yabi y dijo: Ya estamos aqu. El Chicua bostez
Moa bachi chiaxhona pekoki, jaskara oinaxh jawen tita y empez a fumar su tabaco echando humo; despus
winia iki, ja jisma oinaxh. Jainxhon peitoro ininti bi iki. se llevaron a la mujer. Al da siguiente regres el Chicua
donde los padres de Biri Yabi y les dijo: Su hija no va
Al volver, Biri Yabi le dijo a su esposo nuevamente: T a regresar an, luego de dos das volver. Nosotros
ya no eres mi esposo. No quera nada con su marido estamos aqu para acompaarlos, mucha gente
por temor a que ste tenga relaciones sexuales con ella. diferente va a venir: la Gente Mostacilla, los Tunchis
Ojo, los que murieron hace mucho tiempo. Ellos
El hombre vio que ella ya no pareca su mujer, estaba
vendrn para acompaarlos. Hay gente que conoce
completamente flaca y sin sangre, totalmente liviana.
los cantos, los que fallecieron hace mucho tiempo, ellos
Luego, la mujer le pidi a su madre: Mam, timplame
van a bajar. Nuestra reina, la merya, no vendr an;
el mosquitero. Despus de templarle el mosquitero la
le estn haciendo una gran fiesta all arriba.
mam llor, porque Biri Yabi ya no pareca su hija. Lue-
go trajo las hojas peitoro ininti.
Jainxhon Biri Yabin oinaronki ik iki kikinshaman ani pishta,
kikin mets, oa non raotinin ikaxhki chitonti shaka shaka
Jainoaxhki jo iki Chixhka Joni Biri Yabi boi. Kakinki jawen iboani, moa mawnibo. Jainki jato betan xheai, tanpranin
tita yoibaina iki: Tit, eara joyamapari kai, rab nete ransatibo, meskbo ikki. Jainxhonki Biri Yabin oina ik iki
pekora ea jobirai kai, akin ak iki. Jainxhon Chixhkan bake retea ainbobo, kikin westora ocha aniya. Ja kop ea
yoiya iki: Noara joke itananki iktiai jaaasha itoshii, rome jawetianbi bake retekasma iki, nokon wetsan yoiya ikaxh.
kointoshiti; jaskxhon Biri Yabi bokana iki. Moa boibakana Bake reteaboronki yam meran joo itai: Ea bii bekanwe
nete xhabketianki jo iki Chixhka; joxhon yoiya iki: ik itai. Ja iki jaton ochanbi.
Joyamarai, rab nete pekora joai. Noa riki neno mato
ikini, mesk jonibora joai: Moro Jonibo, jori Bero All arriba Biri Yabi presenci una fiesta grandsima,
Yoshinbo, moatian mawnibo. Jabora joai mato ikini. muy hermosa, vistiendo nuestros adornos tradicionales
Jarke bew onan jonibo, moatian keynibo, jabora pasaban todos, haciendo sonar las sonajas de la
maanai. Ja non ibora, meryara, joyamai; kikin ani ransati pampanilla, los que se haban muerto haca mucho
axhonkana riki, akinki ak iki. tiempo. All estaba Biri Yabi tomando con ellos,
bailando bombobaile, de todo hacan. All vio a las

172 173
mujeres que haban abortado a sus bebes, que haban mujer merya. El nombre de esta mujer era Biri Yabi.
cometido un pecado muy grande. Por eso, por lo que Segn lo que Biri Yabi vio, nosotros somos hijos de la
me ha contado mi prima, es que yo nunca quiero Gente Inca Para. Dice que es cierto que cuando le co-
abortar. Dice que las mujeres que haban abortado per- locan el hueso a los muertos stos empiezan a caminar.
manecan en la oscuridad gritando: Vengan a salvar- No sabemos qu alma ser, sta es nuestra idea, nuestra
me! Ese era su pecado. alma.

Moa rab nete pekoki jato yoiya iki: Nokon papa betan
nokon titara moa kikini onisai, ea shinani, eara moa kai. Xhawan Kaisinin Inkabo nokoni
Joaxh ja ainbo paktoshitai oinaki ik iki, pont paena.
Jatbi ja xheaa ininbo poati. Moa jaskarabo winxhon jato Natora ibirai chonka baritiabo. Nokon waatanin bake ainbo,
yoiya iki: Noara mawyamai, noara jake. Enra ointanke nokon wetsa, jo iki nokon xhobon. Xhobon ea joxhon
jatbi, non kaibo mawatara jake, akin ak iki. Jaskkenbi yoiya iki: Eara Koskonpari kai, akin ea ak iki. Kaxhki,
ikonayamakana iki. Ikonaknon ixhon moatian mawni westora oxhe ik iki jain. Moa basi jain ixhonki, nokoa iki
bakeranonki kenaa iki. Ja kenaa joxhon jawen awin bachi Inkabo. Jatian nokoxhonki yoikana iki: Mato riki Riosan
meranoaxh pikkawanxhon ikota iki. Jatianpari merya bakeboma, mato riki non bake, ja kop riki mato Inkabo
ainbo ikonakana iki. Nato ainbonin jane riki Biri Yabi. Jatian kesk. Jainxhonronki raankana iki samti onanya iti kop.
Biri Yabin oina ik iki, noaronki iki Inka Para Jonin bakebo.
Ikonronki ja xhao mawata niakanai, jatianpari joni nii kai. El encuentro de Xawan Kaisi con los Incas
Jawerato kayabira nato non shinan kaya.
Esto habr ocurrido hace unos diez aos. La hija de la
Cuando transcurrieron los dos das Biri Yabi dijo: Mi hermana de mi madre, mi hermana, vino a mi casa y
pap y mi mam estn muy tristes extrandome, ya me dijo: Me voy al Cuzco. Entonces se fue al Cuzco
me voy. Cuando la vieron bajar, se dieron cuenta de y se qued all un mes. Cuando ya tena un tiempo all,
que estaba totalmente borracha. Despeda un fuerte olor se encontr con los Incas. Al encontrarla, los Incas le
por todo lo que haba bebido. Luego de esto, mi prima dijeron: Ustedes no son hijos de Dios, ustedes son
dijo: Nosotros no morimos, nosotros seguimos nuestros hijos, por eso son como los Incas. Luego le
existiendo. Yo lo he visto todo, nuestros familiares ordenaron que siguiera la dieta y guardara abstinencia
muertos existen. Pero los dems no le creyeron. Para sexual para convertirse en onanya.
que le crean, la mujer llam a un joven que haba muerto
haca tiempo. Al llegar, este hombre sali del mosquitero Jaskakin yoikana joxhonbiki ak iki Rimanxhon bexhnan,
y abraz a su esposa. Entonces recin le creyeron a la bakoxh jene, jaskribi yoranribibira iki. Jainoaxh nokon

174 175
xhobon nokotai oina ik iki ainbo onis, joaxh onistoshita Jonin Neino raeani
iki. Jaskketian en yokata iki: Jawe kopki mia
itimarestani iki, min shinan jakonshamanma iki? Jatian Westora jonironki ik iki kikin icha Neino raeya,
ea yoiya iki: Ea riki Inkabaon mia noiba jai jonon westora jatoibakea onanti shinankin ak. Jainoaxhki moa axhea
baritia samtanwe, jaskara ikenbi riki ea ani kikini ocha. iki nato joni retemisti. Jainoaxhronki ja joni ik iki moa
Ea riki mawti jis, eara mawati kai, akin ea ak iki. joni reteai. Jatian jawen chainronki ak iki shiroai kesk,
Jask akanabi ainbo joaxh ocha iki, nokon xhobon jo ik ikaxhbi shiroama iki ja jawki. Jatianki ja jonin oina ik
iki jakonmatani. Ikon ik iki ja jawki. Rab oxhe iki jawen chain Neino raebo, piti benai kaxhon meraa iki.
kayantanketian en ninkata ik iki, moa ja ainbo mawata, Jawen chain shinana iki: Jawe keskxhonmein en
rama moa yamake Xhawan Kaisi15. nokon chain Neino keyoti iki?, ixhon. Iikin shinana iki:
Ramara en yochi motsai, ixhon.
A pesar de lo que los Incas le haban ordenado, Xhawan
Kaisi viaj a Lima y tom trago, bebi cerveza y El hombre que se relacionaba con las Nutrias
seguramente tuvo relaciones sexuales. Cuando lleg a
mi casa vi que la mujer estaba triste, de repente se puso Haba un hombre que se relacionaba mucho con las
triste. Entonces yo le pregunt: Por qu te sientes mal, nutrias, pensando aprender mucho de ellas. As, el
por qu ests perturbada?. Y ella me respondi: Es hombre logr ser un gran brujo y mataba a las
que los Incas me dijeron para que vengas a vivir con personas. Una vez su cuado lo acus de ser brujo a
nosotros cumple con la dieta y la abstinencia por un manera de broma, pero no era una broma, era
ao. A pesar de eso, comet una falta muy grave. Por realidad. Mas el hombre se dio cuenta de que su
ese motivo creo que me voy a morir. A pesar de lo que cuado se relacionaba con las Nutrias; al ir a pescar
le haban ordenado los Incas, la mujer cometi ese error, se haba dado cuenta (seguramente se cruz con las
cuando vino a mi casa se sinti muy mal. Todo era Nutrias). Entonces el cuado del brujo pens: Cmo
cierto. A los dos meses escuch que ya estaba muerta, podra hacer para terminar con las Nutrias de mi
ahora ya no existe Xhawan Kaisi. cuado? De tanto pensar se le ocurri una idea:
Chapear aji.

Jainxhon ja retemisnin chain, yochi motsaxhon westora


mai kent maxhkoshoko bocho bo iki. Moatian
chiaraxhtioma iktikanai, jawen pishan boti ikaxhbi.
Kaitianki jawen awinin yokata iki: Jawe kopki min
15
Xawan Kaisi jawen janekonma iki.
jaskara yochi motsa boai?, akin ak iki. Jaskketian

176 177
jonin yoiya iki: Jan yapa axhani kai riki ea, akin. Jatian Sin que lo vieran, el hombre derram al aj chapeado
ja retemis jonin onanyama ik iki jawen raebo ramiai donde estaban las Nutrias y se escondi para observar.
kairin ixhon. Al poco tiempo vio que las Nutrias salan del hueco,
algunas se revolcaban y hacan otras cosas ms,
El cuado del brujo chape aj y lo llev en una olla de gritaban, sentndose y sobndose contra el suelo.
barro pequea bien llenita. Antes los hombres no usaban Despus de un rato vio que las Nutrias estaban muertas.
pantaln, no tenan bolsillo, pero llevaban las cosas en
Haciendo estas cosas el hombre no regres rpido a su
su bolsa. Cuando estaba por partir, su mujer le
casa.
pregunt: Por qu llevas el aj chapeado? El hombre
le contest: Lo estoy llevando para envenenar a los
peces. El brujo ni imaginaba el dao que le iban a ha- Jaskxhonronki jonin Neino keyoa iki. Jaronkia iktiai
cer a las Nutrias. chonka tsam Neinobobira, kikinshaman jakonmamis.
Neinobo iki jakonmamis, yotomis, ramiamis, ja iki ochti
Kaxhon ninkataronki ik iki kikin Neino tsam. Jatian kesk, nawan aktonin iki lobo. Ja rabshoko texheaki
westora Neino jonia iki, jainxhonki yokata iki: Chaikon, ik iki yoyo iki: Noara moa akanke keyokin, ramakan
jawerano kairin mia?, akin. Jaskketian joninki yoiya non jawe keskxhon kopitai?, ik ikana iki. Ja rabshoko
iki: Ikma, nato ian rebon kai riki ea, amakiri ichaira texhea oinaxhki ik iki ja joni keyokasi.
oinbaxhon ja retei kai riki ea, akinki ak iki. Nokxhon
oinaronki ik iki westora mai kiniosi bocho nato Neino. Y de esta manera el hombre aniquil a las Nutrias.
Dicen que existan como diez grupos de Nutrias, todas
Al llegar escuch que haba una cantidad de Nutrias. eran malvadas. Las Nutrias son malvadas, les gusta
Entonces una de las Nutrias se convirti en ser humano embrujar, son malas, se parecen al perro, el mestizo las
y le pregunt:Amigo, adnde vas? El hombre res- llama lobo. Slo sobrevivieron dos: Ya nos ani-
pondi: Me voy a la tahuampa de esta cocha, he visto
quilaron, cmo podemos vengarnos?, se pre-
mucha gamitana, quiero ir a picar. Llegando al lugar
guntaron. Al ver que esas dos haban sobrevivido, el
vio una cueva llena de Nutrias.
hombre quiso matarlas.
Jainxhonronki ak iki kikin akinki yochi mots jatoki potakin,
jonanan, jaskaxhki joneta iki oini. Shoko ixhon oinaronki Jainoaxhki joni karba iki moa jato retei axhekaina. Kaxhon
ik iki Neino jokoni, jatribibo nato tarameeti, meskoti, jaton jiski ik iki Neino torota. Kaxhonki jato nokoa iki,
keotinin ikbo, chishbitibo. Ja shokores iiwanxhon jonin jaskaxhon jato yoiya iki: Eara joke mato betan raenani,
oinaronki ik iki nato Neino moa mawatabo. Jaskaiki joni akinki jato ak iki. Jaskketianki, jen akana iki Neinobaon,
ishton jomenyama iki. ikaxhbi onanyamakana ik iki jan jato keyoai.

178 179
Despus de unos das, el hombre regres donde las
nutrias, ya haba aprendido a matarlas. Al llegar el
hombre, observ que las Nutrias estaban formando un
crculo. Entonces, el hombre se acerc y les dijo: He
venido porque quiero tener amistad con ustedes. Las
Nutrias aceptaron, mas no saban que l era quien las VI
mataba.

Westora Neinoninki yoiya iki: Jarke nokon bake Paro ibobo


xhontako, en mia jashokobi ramibi rotomapana, akinki
ak iki. Jainxhonki ja joninki Neino ainbo bi iki, bimakana Noara jake mesk kesk jonibo: Shipibo, Konibo, jainoaxh
iki. Neinonin yoiya iki: Bak, ramara mia moa kayamai, Xhetebo. Non joi jisribi iki Konibaona, ikaxhbi
mia riki nokon rayos, ramara mia noa keskribi jiwi kini wetsaresibishoko. Shipibobaon joi iki pontbicho,
payo meran jai, ak iki. Jatian jonin shinana iki: Eara Konibobaonakan makya. Jatian Xhetebobaon
westora Neinoma iki, yoina jawkima riki ea, akinki ak wetsaresibi akin janekanai. Xhetebo iki non kaiboribi, non
iki. Jaixhonronki jonin bea iki Neino ainbo. Joxhon xhoboa chopa jisribi sawekanai, non joiribi ikaxhbi wetsaresibi
iki, xhoboaxhon jakinabironki iktiai kikin jakonma. Joniki iki. Jatian jabo iki non axh jisyaboribi, jake jaton raoti
kai piti benai, piti beketianki paxhabi pimai. Jaskara iketianki nona keskribi. Jabo yoi noa iamai jara Xhetebobo ik,
jonin raanribia iki. jara Konibobo ik, jabo Paro iboboribi iketian. Noa ramti
yamake jatoki, noa jaskara iki moatianbi, noa keennananai.
Una de las Nutrias le dijo: Tengo una hija soltera, Moa basi iikaxh Xhetebobo, Konibobo, Shipibo betan
aunque es feta te la entregar. Entonces el hombre se wanoi peokookana iki. Ramatian jake rebokiabaon Shipibo
reuni con la joven Nutria, le hicieron reunir. Despus, ainbo awin ak. Shipibobaon awin ak jake Koniboboribi.
el suegro Nutria le dijo: Hijo, ahora ya no te vas a ir
porque eres mi yerno, ahora vivirs como nosotros Los dueos del Ucayali
dentro de un palo podrido. En eso el hombre pens:
Yo no soy Nutria, no soy un animal. Entonces el Nosotros somos diferentes pueblos: shipibo, conibo y
hombre se trajo a la mujer Nutria. Llegando, construy shetebo. La lengua de los conibos es como la de nosotros,
una casa y en esa casa vivieron juntos, pero la Nutria pero con ciertas diferencias. La lengua de los shipibos
se portaba muy mal. Cuando el hombre traa pescado, es normal, y la de los conibos es con cierto dejo. Los
ella se lo serva crudo. Por eso el hombre la mand shetebos nombran las cosas de otra manera, usan otras
donde su padre nuevamente. palabras. Los shetebos tambin son nuestros paisa-

180 181
nos, se visten como nosotros, tambin hablan nuestra Xhetebobo. Xhetebobaon jawetianbi nane potayamai,
lengua pero de manera un poco diferente. Adems, Xhetebo ixhon. Jabo Xhetebobo akanai oa xhete
tambin tienen costumbres como las nuestras, tienen mankoyaisi yoikin akma, jaton ianman janetabo kop.
sus adornos como los de nosotros. Como tambin son Xhetebobaonribironki aktikanai Ani Xheati non akai
dueos del Ucayali no hablamos mal de los shetebos keskribi akin. Iikinki Xhetebobaon shinana iki: Noara
ni de los conibos. No vamos en contra de ellos, desde kikin nenobicho mayatai, ramara non Shipibo ainbo benai
antes somos as, nos relacionamos. Con el correr del kati jake, ik ik iki. Bexhon Shipibo ainbobo bikana iki.
tiempo, los shetebos y los conibos empezaron a Jatribi Xhetebo ainbobo iki Konibo beneyabo. Benakana
casarse con los shipibos. Ahora hay los del Alto iki jaskataxh jain jati. Jaskataxh noa kikini meskota iki
Ucayali que se han casado con mujeres shipibas. Xhetebo, Shipibo, Konibo; rama noa itinke meskota.
Tambin los shipibos se han casado con mujeres Jatribibo ikanai: Shii, Xheteboboisi iki. Jaskarama iki;
conibas. noa keskraribi iki, non joiyaribi iki.

Moatian Shipibobaon benapaokanike Konibo joni; Los shetebos eran los de bien ro abajo. Ellos se
keenyorakin ja rayos atinin, mets joiya iketian. Jato autodenominaron de otra manera a pesar de ser como
ishton jomenwe ik ikai jomenwetain ik. Ikaxhbi noa nosotros. Antiguamente haba una cocha que se
Shipibobaon janeai pontbicho. Ramatian noa meskota llamaba Shetebo, la llamaron as antes de que nosotros
iki; jarke non benebo Xhetebo iamaxh Konibo. naciramos. Entonces un hombre les puso ese nombre.
Llamemos a estos shetebos porque viven en la cocha
Antiguamente los shipibos buscaban a los conibos; llamada Shetebo, dijeron. Hasta ahora existe
mucho queran hacerlos sus yernos porque hablaban Shetebococha. ste es el nombre que los propios
bonito. Ellos para decir ven rpido no dicen ishton shetebos le pusieron a la cocha. Hasta ahora existen
jomenwe sino jomentain. En cambio nosotros los los shetebos. Los shetebos nunca dejan el huito porque
shipibos hablamos normal. Ahora ya estamos mez- son shetebos. A ellos les llaman shetebos no por ese
clados, tenemos esposos shetebos o conibos. rinahui calvo, sino por su cocha. Dicen que los shetebos
tambin celebraban el Ani Xeati como nosotros. Al
Xhetebo ipaonike kikin chiponkiabobiribi. Jabo janeta iki transcurrir el tiempo los shetebos pensaron: Nosotros
noa keskribi ikaxhbi. Moatianronki jaa iki Xhetebo janeya estamos aqu noms dando vuelta. Ahora tenemos que
Ian, noa joniamatian janekana. Jainxhonki westora jonin ir a buscar mujeres shipibas. As, vinieron y se
janea iki: Ibnon nato Xhetebobo, Xhetebo Iain jabo reunieron con mujeres shipibas. Algunas mujeres
ikaxh, ak iki. Jake ramashokobi Xhetebo Ian. Ja iki shetebas tienen maridos conibos. Buscaron otro lugar
Xhetebo jonibaonbi ian janea. Jakanke rama kamanbi donde vivir. De esta manera estamos muy mezclados

182 183
los shipibos, shetebos y conibos. Ahora estamos Wetsatianbo, wetsanko kaxhon non jato oinresai, non
mezclados. Algunos dicen despectivamente: Shii, esos kaiboma riki ixhon. Ikaxhbi jaton noa onanxhon noa
son shetebos. Eso no debe ser as, ellos tambin son yoikanai: Miara nokon kaibo iki, nokon papara ja iki.
como nosotros, tambin tienen el mismo idioma. Ea Pishkinko in kesk. En onanyama iki Pishkinkoki
nokon kaibobo jaa ixhon. Ea kaa iki Topanko. Jain iki
nokon waata, nokon papan wetsan bakebo, nokon epabo.
Noa Jonikon Jatian kaibo amisma ixhon non yanka aresai:
Jansoreskin abnon, ik noa ikai, jaskaramakaya ikenbi.
Noa riki Shipibo ainbobo, Shipibo jonibo. Noa iki nonbiribi Jatian non kaibonin kenayamai non apellidoma iketian.
joiya. Noa Shipibobaon riki shino shipin jane bi. Jake Noara jansoai jatbikaya iki non kaibobires, ja saweti, ja
Koniboboribi, jake Xheteboboribi, ikaxhbi Shipibo jonibo jimi, ja joiyabobires ikaxh.
iki kikin jonikonshamanbo, kikin Paro ibo.
A veces, yendo a comunidades lejanas, miramos a la
Nosotros los shipibos gente noms como si no fueran nuestros parientes. Pero
ellos nos reconocen y nos dicen: T eres mi pariente,
Nosotros somos hombres y mujeres shipibos. Nosotros mi padre es fulano. As me sucedi en el Ro Pisqui.
tenemos nuestra propia lengua. Los shipibos, hemos Yo no saba si en el Pisqui tena parientes. Yo fui a la
recibido el nombre del mono pichico. Tambin hay comunidad de Tpac Amaru. All vivan mi ta
conibos y shetebos, pero los shipibos somos la gente por materna, mis primas por parte de padre, mis tos
excelencia, los dueos legtimos del Ucayali. paternos. Cuando no nos gusta tratar de parientes
decimos por gusto: Voy a tratarlos de mentira noms,
Ja Shipibo jonibo iki kikin chikishma, kikin ray, jatbi jawki aunque en la realidad no sea as. Entonces no los
akai. Moatian nawabaon chopa non biamakatitai, kikin llamamos parientes porque no llevan nuestro apellido.
ray noa iktiai Shipibo ainboshamanbo. Konibo ainbobo, Pero nos engaamos porque todos son nuestros
Konibo jonibo Shipibobo bikaskatikanai, teetai iketian. parientes por la ropa, la sangre, el idioma.

Los shipibos no somos nada ociosos, somos muy


trabajadores, hacemos de todo. Antiguamente no Jaskataxh Shipibobo jonini
comprbamos la tela en las tiendas, muy trabajadoras
ramos las mujeres shipibas. Las mujeres y los hombres Jake jaskataxh Shipibobo jonini. Ea moatian nokon
conibos queran reunirse con los shipibos porque ramos titashokon yoikatitai Xhetebobo jaskataxh jonia,
muy trabajadores. jainoaxh Shipibobo jaskataxh jonia. Moatianronki jato

184 185
jenen ewan keyoa iki jaton yoitima kop. Jatribi Shipibo Jaronkia iki westora joni betan jawen awin Inkan joi
jonibaon ikon ayama iki, pont mash iki, bake ikonaibira. Ja jonin janeronki ik iki Bekaokona, jaaronki
benomai, wanoi, jaskarares. Pitin keykanai ik iki ik iki Shipibo. Jawen awinki ik iki Konibo ainbo. Ja
moatian jonibo. Jatian axhankanabi yapa paenyama iki, axhankankebi joni kayama iki jawen awin tooya iketian;
ikbi beshshokobores. jawen awin tooya ixhon yapa paenmayamanaketian. Moa
axhankana peko jawen awinin yoiya iki: Kamentanwe,
El origen de los shipibos non pitira yamairake. Axhanrakanke nato jakonma
paenaibaon, nato yoshinyona jonibaon, akin ak iki.
Existe la historia de cmo se originaron los shipibos. Jaskkenbi bake sion ikai kesk ninkxhon, ainbonin
Hace mucho tiempo mi abuela me contaba cmo se jawen bake yoiya iki: Kamentanwe, kokabaonra jawebira
haban originado los shetebos y cmo se haban miinke, bakera sion itai, akin ak iki. Ja sion ikai ainbonin
originado los shipibos. Cuentan que antiguamente el ninkketian joni jawen bake betan kaa iki oini. Kaxhon
diluvio extermin a los shipibos por su desobediencia. jiski ik iki ja bake yomerai iwana, jatbi jawen nonti,
jawen piabo miinkana. Jatian ja bakeranonman yoiya iki:
Algunos shipibos no crean, paraban cantando y
Pap, tsekati riki, jakonma jonibo ixhonra miinkanke.
danzando mash, haciendo casar a sus hijos, casndose,
etc. En aquel tiempo los hombres estaban pasando
Haba tambin un hombre y su esposa, que seguramente
hambre. Aunque echaban barbasco en el ro, los peces
crean en la palabra del Inca. El nombre de este hombre
no se mareaban o eran muy pequeitos.
era Bekaokona, dicen que era shipibo. Su mujer era
coniba. Aunque los dems hombres haban ido a pescar
Jainxhon oinkanaronki ik iki westora nonti bake kenya,
con barbasco, Bekaokona no fue porque su mujer estaba
winti kenya. Jaaronki ik iki Inkan Bakena. Jan yapa
embarazada, por miedo de que estando embarazada
beshshoko tsakaronki kikini ania iki. Jaskarain yapan
impidiera que se marearan los peces. Cuando los otros
notsikin yatanribikana iki ja jakonma jonibaon. Yatanxhonki ya haban esparcido el barbasco, la esposa se dirigi a
ja bake miinkana iki ja Shipibobaon. su marido y uno de sus hijos dicindoles: Vayan, no
tenemos mucha comida. Han barbasqueado estos
Una vez, los hombres vieron una canota diseada con malos borrachos, estos hombres perversos. En cuanto
un remo diseado. stos le pertenecan al hijo del Inca. la mujer acab de decir esto, escucharon como si llorara
Entonces, el Nio Inca pic peces pequeitos que se un nio y la mujer le dijo a su hijo: Anda, qu habrn
volvieron de gran tamao. Sintiendo envidia por los enterrado los tos?, un nio est llorando. Entonces,
peces, los hombres malos lo atraparon. Luego de el hombre y su hijo fueron a ver. Cuando llegaron,
atraparlo, esos shipibos malos enterraron al nio. vieron que se trataba del nio que haba ido a pescar

186 187
temprano; los hombres lo haban enterrado con todos kenpo metsshoko; jaaki ik iki non Inkan menia. Jaa
sus instrumentos, con todas sus flechas. Entonces el pekoki mamanribikin westora nane bi iki. Moa
hijo dijo: Pap, hay que sacarlo, lo enterraron porque basicha akki ik iki pon iriti. Jainxhon naman pota
son malos. tash irita iki. Jainoaxh netea kesk, moa yamekan ewa
winota, jenen jatbi keyoa; kikin onis. Jainxhonki yoiya
Ja tsekakanaronki yoyo ik iki: Enra mato anike joniakin. iki jawen bake: Noa riki Shipibo, en benabatanon
Enribira mato ak kai keyokin. Jenen ewarai maton xhobo yoitimabo keyibata. Jato benai kaaxhki joo ibaita iki,
benxho akanwe iamaxh nane benakanwe. Nane benaa ikaxhbi tsoabi yama ik iki, jiwi borbobicho, jainoaxho
peko nato piti ishton kobinaxhon pitanwe, akin ak iki. oa nenabores torota. Nena riki shin jis. Ja iki Shipibo
Jaskakin Inka Baken yoiya, joxhon, ishton yo axhon, mash iki nenani. Kaketian jawen bakebokayaki sai
pikana iki. Pikin senenakankenbi jenetia iki. ikana iki: Ea biwe pap, ikbi joyama iki jaton papa.
Jaskaxhonronki jato kikin akin jenen keyoa iki. Jawen Ja bakebo moa jatsana iki, kenaabi joyamaitian.
awin moa jenen retea ik iki, neeti atipanyamaketian tooya Yantanshokopari jo iki, bari joshinaitian. Bakebo pitiya
ikaxh. Jainoaxh moa ja ainbo nakaxha iki. ikaxhbi, papa neetai ointana, maekawakana iki.

Una vez que lo sacaron, el Nio Inca les dijo: Yo los Pasaron como tres meses. El hombre y sus dos hijos
cre a ustedes. Yo tambin los voy a exterminar. pasaron los tres meses sentados en las ramas del huito.
Como va a haber un diluvio, arreglen sus casas o Sentados en las ramas encontraban de todo tanteando
busquen un rbol de huito. Luego de encontrar el con sus manos en la oscuridad: camote, inguiri,
huito, sancochen rpido este pescado y cmanlo. mocahuas bonitas; sos eran regalos del Inca. As
Despus de que el Nio Inca les dijera eso, regresaron tanteando, consiguieron un fruto de huito. Ya haca
a su casa, cocinaron rpido el pescado y se lo comieron. tiempito que haban lanzado un huito y ste haba cado
Cuando acababan de terminar de comer, vino la en el agua. Entonces el hombre tir un huito otra vez y
creciente. Cuentan que de esta manera el agua termin ste son tash al caer en el barro. Cuando el cielo ya se
con los dems hombres. La esposa tambin se haba aclaraba y haba pasado la tiniebla, vieron que el agua
ahogado, ella no haba podido subir al huito porque haba arrasado con todo; era muy triste. Entonces el
estaba embarazada. Despus, la mujer se convirti hombre les dijo a sus hijos: Nosotros somos shipibos,
en comejn. voy a buscar a los desobedientes que han desaparecido.
El hombre fue a buscarlos, los llam dando gritos todo
Jainoaxh kimisha oxhebira ik iki. Joni jawen bake el da, pero no haba nadie, solamente haban estacas y
rabshokoya kimisha oxhe nanen peyakkana iki. palmeras nena formando crculos. La palmera nena es
Jatian peyakxhon neskakin metakan jatbi, kari jo, parecida a la palmera shin. stos eran los shipibos que

188 189
mientras cantaban y danzaban el mash se haban Inca y su sirvienta. Al llegar, la mujer Inca le dijo a
convertido en palmera nena. Como el hombre se haba su sirvienta: Cada vez que yo voy a verlo no est.
ausentado, sus hijos lo llamaban gritando: Ven a Ahora vete t. As, la mujer Inca envi a su sirvienta
llevarme pap!, pero su padre no apareca. Los nios mientras que ella se qued en la canoa. De repente,
se cansaron, porque aunque lo llamaban ste no vena. el hombre sali del hueco rpidamente y atrap a la
Recin de tardecita regres, cuando ya el sol se estaba sirvienta que se haba acercado. Cuando el hombre
poniendo. Aunque los nios tenan comida, al ver que la tena sujetada la sirvienta le dijo: Yo no soy la
su padre suba al huito se convirtieron en aves enviada por el Padre, es esa otra con la que tienes
huancahui. que reunirte. Pero a pesar de sus palabras, el hombre
no la solt. Viendo que no soltaba a su sirvienta la
Jatian jakiribi joo ik kaa iki ja Shipibo joni. Katanaxh joxhon mujer Inca dijo: Seguramente es a ti a quien quiere.
oinaki ik iki jatbi jai. Jatian Shipibo jonin shinana iki: Por siempre tus hijos vivirn as noms. Diciendo
Nenora westora ainbo joni jake, ramara en mai kiniai, esto la joven Inca se fue; ella se llamaba Mar Rina.
ik ik iki. Jatian ja ainbo rab nokota iki nontin, Inka ainbo Y as Mar Rina se alej cantando cantando, se fue
betan jawen yonoti. Ja ainbo rab nokotaxh yoyo ibkona triste muy triste, aquella a la que el hombre no tom
iki: Jaskataxh kaxhon oinapachora ikai yamai. Rama mia por esposa.
katanwe, akin ak iki Inka ainbonin. Jatian jawen yonoti
raanaxh Inka ainbo nontin baneta iki. Ja mai kiniainoaxh Eara kayamai, ea jenewe, akinki yonoti ainbaon ak
pikxhon jonin yatana iki ja ainbo jo. Jonin yatanketian iki. Ja yamki joni oxhana iki. Benbo oxhanxhon jatbi
ainbonin yoiya iki: Eama riki papan raana, oakaya riki jawki jonia iki. Nete xhabketian oinaki Shipibo jonibo
min biti. Jaskakin yoiyabi jonin jeneyama iki. Jawen jaa iki, jainoaxh moa kikinshaman jatbi jawkibo jaa iki.
yonoti jeneyamaitian oinxhon neskakin yoiya iki: Jaskataxh joninironki rama kamanbi Shipibo jonibo jake.
Mionbiribira keenke. Jatbitianra inoxh iki chin bakebo
jask jaskti. Jaskataxhki Inka xhontako kaa iki; jaki ik No me voy a escapar, sultame, le dijo al hombre la
iki Mar Rina. Jainoaxhki bewa bewakaini kaa iki, onis mujer sirvienta. Esa noche lo hizo dormir. Luego de
oniskaini ja jonin bima. hacerlo dormir, la mujer cre a toda la gente. Al da
siguiente el hombre vio que ya haban shipibos, que ya
Nuevamente el hombre se fue a llamar a la gente haba de todo. As es como se originaron los hombres y
dando gritos. Cuando regres, vio que haba toda hasta el da de hoy existen los shipibos.
clase de comida. El shipibo pens: Aqu hay una
mujer, ahora voy a cavar la tierra para esconderme.
En eso llegaron dos mujeres en una canoa, la mujer

190 191
Shipibo ainbo pulseras y tobilleras, hacer fajas, disear la pampanilla,
bordar la pampanilla, disear la tela, bordar la bolsa,
Noa Shipibo ainbobo nawama iki, noa iki jonikon ainbobo. como tambin bordarle a nuestro esposo la espalda de
Jatian noa Shipibo ainbobo ikaxh iti jake jakon shinanya su camisa y las piernas de su pantaln; stas son las
ainbobo, rabikanti ainbobo. Westora Shipibo ainbora iti cosas que debemos hacer como shipibas. Tenemos que
jake kikin yoshima, jatbi jawki ati onan; jabo riki kikin sentarnos a disear. Para esto, primero tenemos que
jakoinra ik noa yoi iknon. Ja Shipibo ainbo ikaxh noa iti imaginar el diseo. Una vez imaginado el diseo
jake non axhekan ikaibo. Shipibo ainbo ixhon non ati jake hacemos los trazos muy bonito. Si hemos sido curadas
nato jawkibo: map ati, chitonti timati, jonxhe topiti, chonpi vienen a nuestra mente diversos diseos, cosas como
ati, chitonti ken ati, chitonti kew ati, chopa ken ati, pisha para reproducir. Pensamos solamente en hacer diseos,
kew ati, jainxhon non bene koton pekew axhonti, mas no en andar sin hacer nada. Las shipibas no
chiaraxhti wiken axhonti; ja riki non Shipibo ainbobo ixhon tenemos libros, no usamos reglas para que el trazo salga
ati jawkibo. Noa kenai yakti jake. Ja kenanoxhon non derecho. Tampoco planificamos: Tales cosas voy a
ati jake shinanparikin. Jainxhon non wishai kikin hacer este da. Nosotras como shipibas realizamos
metsshaman ken shinanxhon. Jatian noa raomeeta ikaxh diversas actividades y no descansamos.
mesk kesk kenbo non shinain pikpatankainai, jaskara
ati jisshamanbo. Jaskarabores kenatibores non shinanai, Jarke Shipibo ainbobo eb jakonmairaboribi, eb yoshi,
ono yankabires kawanatanama. Noa Shipibobo riki eb sin itan bachinmisboribi. Jarbake rami yoimisbo:
kirikaoma, jan ser atioma. Yamaribirake: Nato jawkibora Ja ainboisi riki jaskara Shipiboisi ikaxh ik ikai. Jatian
en nato neten akai, ixhon shinana. Jatian noa Shipibo noa jakonma ainbo paketi kai, noa yoikanai rami. Westora
ikaxh mesk kesk jawkibo ak tantitioma iki. ainbo jakon shinanya iketian yoikanai: Ja riki jakon
shinanya, kikin jakoinra, kikin yoshima. Jatian wetsa
La mujer shipiba ainbobo notsiai, jaki ramiti bokanai.

Las mujeres shipibas no somos mestizas, somos mujeres Tambin hay mujeres shipibas demasiado malas como
de la gente verdadera. Porque somos mujeres shipibas yo, mezquinas como yo, rabiosas como yo y tambin
debemos ser amables, para que hablen bien de nosotras. pleitistas. Asimismo, hay las criticonas que dicen
Una mujer shipiba debe ser muy generosa, debe saber despectivamente: Esta mujercita es as porque es
hacer todas las cosas para que digan que somos muy shipiba. Entonces nos consideran malas. Cuando una
buenas. Siendo shipibas tenemos que vivir de acuerdo mujer es amable los dems dicen: Ella es amable, muy
a nuestra costumbre. Debemos hacer las siguientes buena, muy generosa. Entonces las otras mujeres van
cosas: fabricar cermica, hilar la pampanilla, hilar a sentir envidia y se van a molestar con ella.

192 193
Shipibo joni tsokasaibo, meemis jonibo, sin jonibo, teamis jonibo,
yoshi jonibo, chikish jonibo, yopa jonibo, jatbi jakonma
Westora Shipibo joni iti jake kikin jakon, noa jawebi jonibo. Jaskribi akin ja ainbo benbo kesk jakonmaboribi
maxhkmayamai, karo, piti, mesk kesk jawkibo. Jake non raonti atipanke.
Shipibo kikin jakon shinanya ochokeabi noa kenaxhon:
Bekanwe, yakkanwe, noa jawkiamai. Jake Shipibo Pero a estos hombres malos los podemos corregir
jakonmaribi ja noa oinaxh jow iamabobiai, noa oinama curndolos. Podemos curar a los hombres que se
jisres ikai. Jarke jonibo jakonma shinanya jawen emborrachan y hacen escndalo, a los que golpean a
anibaon es ninkyosma ikaxh, itanribi jawen anibaon sus mujeres, a los rabiosos, a los mujeriegos, a los
raonyosma ikaxh. Jaskarabo iki meemis, sin, rishkimis, mezquinos, a los ociosos, a los afasis 16, a todos los
noa pont jakonma aresai. Jaskara jonibora tson noiyamai hombres malos. De igual manera podemos curar tanto
noimisti shinanoma iketian, jawen jointiain jake ramiamisti a la mujer como al hombre malo.
shinanres.

El hombre shipibo Mets ainbo

Un hombre shipibo debe ser muy bueno, no nos debe Shipibo ainbobo iresbiresi metsyamai. Iti jake boo
hacer faltar nada, ni lea, ni comida ni muchas otras nenk, rapanistani; ikaxhbi jan metsati joaikaya riki non
cosas ms. Hay shipibos muy amables que aunque nos raoti. Jain non saweai sha atibo, jonxhe. Jaskarakaya
vean desde lejos nos saludan y nos llaman: Ven, riki mets ainbo. Wetsabiresma iki mets en oina.
sintate!, y nos invitan a comer. Tambin hay shipibos Jawe kopma noa raotaoma yakataxh noa metsma
malos que aunque nos vean no nos saludan, se portan iki, tson noa mets ayamai. Ja kopra noa iti jake
como si no nos hubiesen visto. Existen hombres malos westora mets ainbo inoxh raotia. Jati jake min
porque no escucharon los consejos de sus padres, o tononon ati, min kesh ati, paronoti, koribo, mia
porque sus padres nunca los curaron. Estos hombres maxhen bekenetai, mia nanen bexhtetai, mia nanen
son abusivos con sus mujeres, rabiosos, pleitistas, nos taxhtetai, mia wikenetai; ja riki mets ainbo. Noa jawebi
tratan mal. Los hombres de este tipo no quieren a nadie raoyamai, noa iamai jawenki noa metsti iki.
porque no son buenos, en su corazn solamente hay
pensamientos malos.

Ikaxhbi jaskara jakonma shinanya jonibo non benxhoati 16


Un hombre afasi es un hombre intil, especialmente en lo que respecta a la
atipanke raonxhon. Non raonti atipanke ja jonibo paenaxh obtencin de pescado y carne de monte.

194 195
La mujer bella nosotros las sembramos. Tenemos nuestro achiote con
el que nos diseamos la cara, con el que nos pintamos
La mujer shipiba no es bella as noms. Tiene que tener debajo de los ojos. Hay el fruto del huito con el que nos
el cabello largo, ser algo delgada; entonces con lo que diseamos la cara; le haces hueco para sacar el huito,
viene a ser hermosa es con nuestros adornos. Nos lo envuelves en una hoja, lo calientas y luego te diseas
ponemos campanillas de semillas en la pampanilla para la cara. Pero actualmente nos arreglamos como
que suenen con los movimientos, pulseras y tobilleras. mestizas, con maquillaje noms.
As es una mujer bonita. Yo creo que cualquiera no es
bonita. Si no estamos sentadas con nuestros adornos
no somos bonitas, nadie nos dice que somos hermosas. Mets benbo
Por eso, para ser una mujer bella, debemos ponernos
los adornos. Debes tener tus sonajas de la cintura, tu Yankamara westora Shipibo joni mets ipaonike. Moatian
adorno de la pampanilla, corona, aretes, adornos mapo tonkon keenyamakatikanai, kikin panchshoko
labiales, te diseas la cara con achiote, te pintas la frente kenetaton bi iketian. Jaskara, bepancha inon ixhon,
con huito, te pintas los pies con huito, te diseas la pikbenatianbi betanekatikanai jawen anibaon. Jatian
pierna; sa es una mujer bella. Si no nos adornamos mapo tonko iketian shirokatikanai: Metsma mapo siro
no hay nada que nos haga lucir bellas. siroisi, bemanaomaisi, iktikanai. Moatian iktikanai
panch; panchma ikebi non anibaon panch ak.
Jaskribi oa joxho nawabo pont oa neskara yakatai Jatianki jawe kesk iktikanai payon maia, bekenekanai,
ainbobo metsma iki, jaton raotininbiribi ik mets iki. tari sawekanai, wino iakanai, rexh sawekanai, koribo
Jaskribi iki noa non raotininbiribi ik metsbo. Nato noa sawekanai, kikin mets. Ja non bekenea iktiai kikin mets
jan raotaibo iki nonabi, non banbi. Jake non maxhe jan baneti. Yankama iki joni mets.
noa bekenetai, bero ketanai. Jake nane jan bekeneti; min
shokiai, min kawai, min senanai jainoaxh mia bekenetai. El hombre buenmozo
Ikaxhbi ramatian noa nawan itinres ikai, nawan
siktibaonres. Un hombre shipibo no era buenmozo as noms.
Antiguamente a los shipibos no les gustaba tener la
Las mujeres mestizas que estn sentadas as noms cabeza redondeada, en cambio la cabeza planita y
tampoco son bellas, recin cuando se ponen sus adornos diseada se vea bien. Para aplanarles la frente a sus
se ven bonitas. De igual manera, nosotras cuando nos hijos, los padres les ponan tablillas desde recin
ponemos nuestros adornos lucimos bonitas. Las cosas nacidos. Si uno tena la cabeza redondeada la gente se
con las que nos pintamos son de nosotros mismos, burlaba diciendo: Cabeza redonda, cada, sin cara.

196 197
Por eso antes tenan la cabeza plana; a pesar de que no lo quiere porque lo ve guapo o porque le gusta su
era naturalmente plana nuestros padres la aplanaban. forma de caminar. Eso tampoco era as noms, no hay
Los hombres se ponan un pauelo en la cabeza a hombre gordo que sea guapo. El hombre es normal,
manera de gorra, se diseaban la frente, se ponan la su cuerpo un poco flaco se ve bien. Eso les gusta a las
cushma, cargaban la macana, se colgaban la naricera, mujeres. No es buenmozo as noms, es porque est
los adornos labiales, era algo muy bello. Cuando les adornado.
disebamos la cara quedaban muy hermosos. As
noms no era un hombre buenmozo.
Yotokonti
Jatian jaon ainbobo keeni kai. Jatian ainbobo: Jass, ja
joni riki metsshoko, oa bekeneta mets, oa payon maia Moatian ipaonike yotokonti pi, ramatianbo oro xheta
mets, ja iki ainbonin keen. Ikaxhbi moatian iktikanai ati keskribi. Xheta wisoti kop moatian yoxhanbaon
mapo tonkonki keenyamakatikanai: Shii, ja mapo tonko yotokonti biktikanai nii meranoa. Jaktiai yotokonti pi
tonkoisi metstanimaisi! Jatian, ramaki noa jawe kesk kikin xheta wiso biri biri ik jonibo. Och atimabiresi
iki? Non bakeboribi moa mapo tonko, moa nawan atinboribi iki benbo iktikanai. Jaskribi jisra itinke nato mets
betanetioma rakana, jakonma jawkibobires. Ja mets iki itai jawki. Xheta joxhobicho ikenki osankatikanai.
iki ikai ja iki ainbaon keen. Ainbo keenai ja mets oinaxh Osani Shii! Miamarin?, iktikanai. Ja iki jakonma
iamaxh jawen ni oinaxh. Ja yankamaribi iki, yamake oa jawki. Jatian jaskara ikshamai jabaon benakatitai
joni xhoaisi mets. Ja joni itinke senen, jawen yora yotokonti.
rapanisshoko jakon. Ja iki ainbaon keen. Yankama iki, ja
iki raota kop. La planta yotokonti

Las mujeres admiraban a los hombres buenmozos Antiguamente se masticaba la planta yotokonti, as como
diciendo: Jass, ese hombre es guapo, el diseo de su en la actualidad se usan los dientes de oro. Para
cara es hermoso, el pauelo de su cabeza es bonito. ennegrecerse los dientes antiguamente las abuelas
Esto era lo que les gustaba a las mujeres. Antes no les traan yotokonti del monte. Haba personas cuyas
gustaba los de cabeza redondeada: Shii, qu feo ese muelas negras brillaban cuando masticaban yotokonti.
con la cabeza redondeada! Pero ahora en cambio, No se les puede rechazar a las que usan yotokonti,
cmo somos? Nuestros hijos tambin tienen la cabeza decan los hombres. As es como se habla de estas cosas
redondeada, los tenemos echados sin tablillas como de ser hermoso. En cambio, si uno tena los dientes
hacen las mujeres mestizas. Qu cosas tan feas! El blancos los dems se rean de uno. Se burlaban
que es guapo es el engredo de las mujeres. La mujer diciendo: Shii, qu feo! No eres t? Eso era algo

198 199
malo. Entonces, como no queran estar as con los siete das seguidos, los dientes permanecan negros
dientes blancos buscaban yotokonti. durante un mes. Ahora ya no vemos eso, ya no se tienen
los dientes negros, los que se ren tienen dientes blancos
Yotokontira jake rama kamanbi. Ja riki westora jiwishoko. noms, ya eso est mal.
Jawen tapon bixhon kobin axhon nakakatikanai. Rab nete
kaman ja tokonpaokanike ja xheta wisoti kop. Jatian ja
xheta kikini penetai, payyamai. Ramatian iki noa Non janekon
jaskarama, non jawebi nakayamai, kikini bakexhbi noa
xheta keyotai. Moatian yoxhanbo jaskarama iktikanai. Chaikoni riki joneta jonibo. Moatian non yosibo meryabo
onanyabo iktikanai chaikoni jon rae akanabo. Jabaon
El yotokonti existe hasta ahora. Es una planta grande. yoikatitai chaikoniboki janeyaribi. Ja moatian onanyaboribiki
Se traa su raz, se la herva y se la masticaba. Hasta iktiai jon chaikoni awinyabo, ainbo onanyabo jon
dos das lo tenan en la boca para ennegrecerse los chaikoni beneyabo. Nokon titashokon yoikatitai: Chak,
dientes. Entonces los dientes se vean muy brillantes, papashoko wanyora iktiai chaikoni awinya, Soi Biri ik
no se malograban. En la actualidad ya no hacemos eso, iki jawen jane. Min baken bakeaketian janenoxh iw Soi
ya no masticamos nada, desde temprana edad nos Biri, akin ea aktiai.
quedamos sin dientes. Antes no eran as las seoras.
Nuestros nombres verdaderos
Raotiribi iktiai ja xheta yotokonti pi. Ja raota wiso xhetaya
ikaxh metsshaman iki. Metsshaman iki en oina; westora Los chaikoni son gente escondida, que normalmente no
akin en oina iki yotokonti pi, kikin jakoinra. Ja toxhkotai se deja ver. Antiguamente, nuestros abuelos meryas,
posaka nete, kanchis nete peko; moa kanchis nete ak onanyas, se relacionaban con la gente escondida o
westora oxhe toxhkotai ja xheta wisoshaman. Ramatian chaikoni. Ellos decan que los chaikonis tambin tienen
moa non oinyamai jaskarabo, yamake moa wiso sus propios nombres. Adems, estos antiguos onanyas
xhetayabo, oa osanaibo pont joxhobires, moa jakonma. tenan esposas chaikoni, y las mujeres onanya tenan
esposos chaikoni. Mi abuelita contaba: Hija, tu abuelo
El masticar yotokonti tambin era adorno para los finado tena una esposa chaikoni, su nombre era Soi Biri.
dientes. La persona as adornada se vea muy bella con Cuando tus hijos tengan una hija, tienes que ponerle el
los dientes negros. A m eso me parece hermoso; en nombre de Soi Biri.
una oportunidad vi a alguien que haba masticado
yotokonti, se vea muy bonito. El efecto desaparece Ja kop nokon wetsan janea iki nokon koko baken
despus de ocho o siete das; cuando se masticaba por bakeshoko, Soi Biri akin. Iskon Bena iki chaikoni ainbonin

200 201
jane. Jarbake Xhanen Bari, Ronon Xheka, Is Xheka, jabo podemos dar el nombre de nuestro abuelo, de la abuela,
isya iki. Jaskarain nokon titan janea iki nokon bakeranon de los padres. Si queremos lo hacemos. Yo tengo un
Is Xheka, chaikoni jonin jane. Ramatian non chaikonibo hijo que se llama Juan, porque su pap es Juan, en
nokoti atipanyamake; moatian samxhon nokokatikanai. castellano. El nombre de mi viejo en nuestro idioma es
Enra arbati atipanke chaikonibo nokokin kikin akin Mokan Niwe, pero todava no tenemos un nieto para
samxhon. Ikaxhbi moa noa jaskakin samkashamai, ponerle Mokan Niwe.
jatbi jawki noa xheakasai, pont ocharesi. Jaskara ixhon
non ati atipanyamake. Jatian nawabo jaskarama iki, jawen titashokon janebi
akanai, nawabo yamake chaikoni raeya. Menikanti jake
Por eso mi hermana le puso ese nombre a la hija de mi jaton titashokon jane, jawen papanabo. Noa joni
sobrina, Soi Biri. Iskon Bena es el nombre de una mujer wetsaresibi iki, jake jonni jonibaon jane, jake nato niwe
chaikoni. Asimismo hay Xhanen Bari, Ronon Xheka, Is
raoki ikbo Senen Niwe, jake mesk kesk janebo.
Xheka, estos nombres se refieren a pjaritos. Por eso
mi mam le puso Is Xheka a mi hijo, es el nombre de
Pero los mestizos no son as, a sus hijos les ponen el
un hombre chaikoni. En estos tiempos no podemos
nombre de su abuelita, los mestizos no se relacionan
encontrar a los chaikonis; antes dietando y guardando
con los chaikoni. Tienen que dar a sus hijos el nombre
abstinencia los encontrbamos. Yo podra encontrarme
de su abuelita o de sus padres. Nosotros los shipibos
con la gente chaikoni dietando bien. Pero en la actualidad
somos diferentes, usamos los nombres de los hombres
ya no queremos dietar como lo hacamos antes,
queremos tomar de todo, pecamos noms. Siendo as escondidos, tambin hay nombres relacionados a la
no podemos lograrlo. planta que llaman remedio del viento Senen Niwe, hay
varios nombres.
En yoiribiti atipanke, noa joxho nawabo keskma iki. Non
bakebo, non papashokona, non papan jane, non titan Joxho nawabaon janeai jaton bake nato Pedro, Ezequiel,
janebo meniamai; keenxhon non akai. Ea jake westora ja iki jaton papashokobaon jane, jaanshokores janeai. Non
bake, jawen jane iki Juan; ja non jaskakin janea iki jawen wetsatian janeai Barin Yoi. Bari iki noa jan tenai kop.
papa Juan iketian, nawan join. Nokon yosin non join jane Jake Xhanen Bari, ja iki westora chaikoni meryanin jane.
iki Mokan Niwe, ikaxhbi yamaparike nokon baba non Mokan Rao Jonibaon jane en ninkata iki westorakin meryanin
Niwe ati. yoiyai: Xhanen Betsa, jake Mokan Rona, Wasan Rona.
Chaikonibaon in iki wasa, xhawan betan xhane iki noyai;
Puedo decir otra vez que nosotros no somos como los jaskarainoabo non jane tsekai.
mestizos o la gente blanca. A nuestros hijos no les

202 203
Los mestizos blancos nombran a sus hijos Pedro, por su nombre shipibo. Mi hijo se llama Sanken Bea y
Ezequiel, esos son los nombres de sus abuelos, solamente no quiere que le llamen as. Estos son los nombres de
esos nombres les ponen. Nosotros a veces les ponemos mis abuelos: Sanken Bea, Is Xheka y Ken Sina. Mi otro
Barin Yoi. Bari es porque el sol, bari, es el que nos hijo se llama Kesin Tsoma. Le puse ese nombre porque
alumbra. Existe el nombre Xhanen Bari, es el nombre de se refiere a un hombre al que le gusta pelear con
un merya escondido. Yo escuch una vez que un huishati, porque as debe ser mi hijo, un hombre
merya deca los nombres de la Gente Remedio: Xhanen valiente. Antes nuestros abuelos luchaban entre s, eran
Betsa, Mokan Rona y Wasan Rona. El wasa, o sea el mono trabajadores, meryas. Como nuestros abuelos eran as,
frailecillo, es el animal domesticado por los chaikonis, el les damos esos nombres a nuestros hijos. Sanken Metsa
Xhawan guacamayo y el pajarito Xhane son aves; de ellos es porque cuando un hombre se pone la cushma se le
obtenemos los nombres. ve muy elegante, muy hermoso. As usaban cushma
los hombres chaikoni. Yo tengo tres nombres shipibos:
Rama kamanbi noa jaskara iki, non janekonya. Nokon Ranin Ama, Mokan Rona y Sanken Wesna.
papan chaikoni awiman janeronki iktai Mets Beka,
westora metsshoko. Jaskarainbo non jane tsekai. Nawan join jane iki jakonribi, ikaxhbi non join janebokaya
Ramatian moa jaskarama, non bakebo jawen janen moa kikin jakon iki. Jaskarain en oina iki jatbikaya jakon iki.
kenayamai. Nokon bakeranon iki Sanken Bea atin moa Nokon bakebo en janea iki nawan joinribi Eleodoro.
keenyamai. Ja iki moatian nokon papashokobaon jane: Akaskin en akai Eleodoro akin, akshamakin: Sanken
Sanken Bea, Is Xheka, Ken Sin. Wetsa nokon baken Be, jomenwe pii!, akin. Jatian rabekanbi axheai Sanken
jane iki Kesin Tsoma. Kesin Tsoma iktiai iresama, joni Bea iamaxh Eleodoro. Jatian jab raenanaibaon akai Elico
tsewmis, sin joni iti ik kop. Moatian non papashokobo akin. Enbiribi nokon bake Elico akin ayamai. Be,
kikin reteanamis, kikin ray iamaxh merya iktikanai. jomenwe pii!, akin en akai.
Jaskarabo iktikanaitian non janea itinke. Sanken Mets
iki westora jonin tari sawea kikin sanken metsshaman. Los nombres en castellano tambin son bonitos, pero
Jaskara ipaonike chaikoni jonin tari sawea. Ea iki kimisha los nombres en nuestro idioma son mejores. Yo opino
janeya: Ranin Ama, Mokan Rona, Sanken Wesna. que todos los nombres estn bin. Mi hijo se llama
Eleodoro en castellano. Si quiero lo llamo Eleodoro, si
Hasta ahora somos as, tenemos nombres propios. no quiero le digo solamente: Sanken Bea, ven rpido
Mets Beka es el nombre de una mujer chaikoni que era a comer! De esta manera l se acostumbra con los dos
esposa de mi pap, era muy bella (mets significa bella, nombres Sanken Bea y Eleodoro. Sus amistades lo
hermosa). Nosotros sacamos nombres de esas cosas. llaman Elico. En cambio yo no le digo Elico. Bea,
Pero en estos tiempos ya no llamamos a nuestros hijos ven a comer!, as le digo.

204 205
Jake nokon bake xhontako, ja iki Menin Kaisi. Non Joni chaikoni betan nokoanani
shinanyamai pikketian Menin Kaisi ati. Ikaxhbi nokon titan
yoiya iki: Nokon wetsara iktiai kikin menin ainbo. Min Westora jonironki bo iki chaikoni jonin, iaman yomerai
bake ainbo pikketian Menin Kaisi anoxh aw. Non itaitian. Iaman toshbketian nokoxhonronki chaikoni jonin
yoxhanbaon noa aktiai jaton jane keytima akin yoikin. yoiya iki ja joni: Nato ian rebon, nii peko, jain riki noa
Ja kop rama nokon baken jane iki Menin Kaisi. ikbiribi, jonni jonibo, akinki ak iki. Jatian jonin shinana
iki ja chaikonin yoiya: Ramara ea kai, ikki ik iki ja joni.
Tengo mi hija seorita, ella se llama Menin Kaisi. No Jaskketianki chaikonin yoiya iki: Rama riki noa Ani
pensamos en ponerle el nombre Menin Kaisi cuando Xheatiya, akinki ak iki. Jaskxhonki chaikonin bo iki
naci. Sino que mi mam me dijo: Mi hermana era jawen anibo yoiyamabi.
una mujer hbil en el trabajo manual. Cuando nazca
tu hija llmala Menin Kaisi. Nuestras abuelas nos El hombre que se encontr con el chaikoni
decan que sus nombres no deberan terminarse. Por
eso ahora el nombre de mi hija es Menin Kaisi.
Los chaikoni son la gente escondida o invisible. Un
chaikoni se llev a un hombre cuando ste estaba
Rama iki nokon bake chonka rab baritiaya, ikaxhbi en
pescando en la cocha. Cuando estaba flotando en su
onanyamake jaaki menin ik kai ixhon, jawe kesk ikaxh
canoa, el chaikoni se le acerc y le dijo: Al final de esta
meninma ikenkan? Jatian, tson ocha iti iki? Jama
cocha, pasando el bosque, all es donde vivimos, somos
nokonabi; enbi jawki ati axheayama kop. Jatian wetsabo
hombres escondidos. Entonces el hombre se qued
jake Soi Biri. Soi akin jawki akai kikin mets akin jawki
pensando en lo que haba dicho el chaikoni y decidi:
akaibo. Jaskribi noa ikai Soi joni metsbo iki. Bake jawki
Ahora me voy all. El hombre invisible le habl
akai iketian, non yoiyai: Jawen tokyora kikinshaman
menin iktiai riki, ik noa ikai. nuevamente: Ahora tenemos nuestro Ani Xheati. Y
se lo llev el chaikoni sin que el hombre les avisara a sus
Ahora mi hija tiene doce aos, pero no s si va a ser padres.
hbil, de repente no va a ser hbil. Y en ese caso, de
quin es la culpa? No de ella, sino de m misma; porque Jainxhon jonin ninkataki ik iki kikin tanpra mets
yo misma no le ense a hacer las cosas. Algunas se metsshamani, joniboki oa ik iki winon rishkianani.
llaman Soi Biri. Soi se llaman porque cuando hacen las Jatianki chaikoni joninki yoiya iki: Ninkwe en mia yoinon,
cosas las hacen bonitas. De igual manera a los que chaikon; mia riki jakonma pisi poati. Noa riki wasteya, jan
llamamos Soi son personas bonitas. Cuando a un nio nashiwe mia nokon jeman noknon, akinki ak iki. Jatian
le gusta hacer las cosas, nosotros decimos: Es as jonin ak iki Ikonrake, akin. Jaskaxhon beai oinaronki
porque a su tocayo le gustaba hacer las cosas. ik iki natotio tenton waste, moa xhakia. Jainxhonki

206 207
chaikonin nashimaa iki. Nashimaxhonronki bo iki jawen habl nuevamente diciendo: Escucha, yo tengo cuatro
tita kaman. Kaxhon oinaronki ik iki jema manishma, kikin hermanas. El hombre acept.
xhab, xhobobo xhabshaman napo yakata.
Nete xhabketianki peokota iki pishta, icha jawki yoina
Al llegar, el hombre escuch que tocaban un bombo retekanabo pii, meskotibo jaton axhekanbiribi ik, tari
muy bonito, los hombres se peleaban con macana. wisoshaman kewya, joshin tari sawya. Jainxhonki
Luego el chaikoni le dijo: Escucha lo que te voy a decir, chaikonin jawen tita yoiya iki: Tit. Jatian jawen titan
tienes un olor muy feo. Tenemos piripiri, bate con ak iki: Jawerin, bak? , akinki ak iki. Enra beke
eso para que vengas a mi comunidad. El hombre nato paro joni nokon poi bimanoxhon. Jaskketian jawen
respondi: Bueno. El chaikoni trajo el piripiri en una titanki yoiya iki: Bimakayata, min beke betin jaonbiribi
bolsa, bien ralladito, e hizo que se baara con eso. Tras keenxhon, moa min ake betin bekin akin ak iki.
hacerlo baar lo llev hasta donde estaba su madre.
Al llegar el hombre vio que la comunidad estaba limpia Al amanecer empez la fiesta, coman todo tipo de
de maleza, que las casas se erguan en medio de espacios animales que haban cazado en el monte, practicaban
totalmente despejados. diferentes cosas segn su costumbre, vestan cushmas
negritas bien bordadas, cushmas rojizas. Despus el
Moatianki ipaonike chaikonibo korkayaribi. Kaxhonki chaikoni llam a su madre y sta le contest: Qu,
chaikonin yoiya iki jawen koshibo itan jawen tita: Tit, hijo? Y el chaikoni dijo: He trado a este hombre del
enra beke paro joni, noibatishoko itaitianra en beke ro para casarlo con mi hermana Entonces la madre
chaiyanoxhon, akinki ak iki. Jainxhon jonin shinana iki: le respondi: Bueno, entrgasela, obviamente porque
Jawe kopki ea neno jo?, ikki ik iki. Jainoaxhki ik lo quieres es que lo trajiste.
iki ja jo joni jabkasi chaikonibaon jemameaxh. Jatian
yoiribia iki chaikonin: Ninkwe chaikon en mia yoinon, Jawen baken yoiwanketian, chaikonin titan nete
ea riki chosko poiya, akinki ak iki. Jatian jonin jen ak xhabataitian jawen bake xhontako yoiya iki: Mia jawe
iki. akaitani ikenmabi, jochinki ake paro joni bekin, nob itinke
en mia bimabanon akin ak iki. Jaskaxhonki bimakana
Antiguamente la gente invisible tena tambin sus iki, kikin metsshoko xhontako, nanen bekenya, rexhya,
curacas. El chaikoni le dijo a las autoridades y a su teoti sawya, kikin metsshoko.
madre: Mam, yo he trado al hombre del ro, como
me dio pena lo traje para que sea mi cuado. En ese Tras lo que le haba dicho su hijo, al amanecer la madre
momento el hombre pens: Por qu he venido aqu? habl con su hija: A pesar de que casi no sabes hacer
Entonces sinti ganas de escaparse. Pero el chaikoni le nada, tu hermano mayor trajo al hombre del ro, te har

208 209
reunir con l. De esta forma le entregaron al hombre Ikaxhbi moa chaikoni jonibaon onana ik iki joni jawen
una mujer muy bella, con la cara diseada con huito, kaiboboiba kakasai. Jainxhon jawen rayos benbon yoiya
la nariz adornada, collares, una mujer muy hermosa. iki: En mia potai kanon, bak, chimakayain senen. Enra
mia nokon bake xhontako ramishoko nanexhonai, kinki
Ja joninki bi iki ja chaikoni ainbo. Biketianki jawen rayos ak iki. Jaskxhonronki napxhona iki kabri, iso, jono,
benbon yoiya iki: Bak, miara kayamapariai, nenoaxh chaxho namibo, ani nontiki ik iki. Ja nonti akanaironki ik
westora oxheparira mia kai, jawkipari yomerawe min iki ronin bake. Moa nonti bochoaxhon yoikana iki:
tita boxhonnon, akinki ak iki. Jaskakin bi peko moa Katanwe! Nokon bake jakonmashokora en mia
basichaki ik iki moa joni jokasi. Westoraiki jokasi tanata chibanmai, akin ak iki.
iki, joxhon jisronki ik iki paotati moxhan kai, kikin nonti
jikiti jisma. Jaskarainki joni banribia iki. Jatianki ik iki ja Pero los chaikonis saban que el hombre quera regresar
joni moa icha nete, ja bake xhontako bimakanaki ik iki donde su familia. Entonces su suegro le dijo: Hijo, ir
moa westora oxhe. Ja moa westora oxhe iketianki, ik a dejarte a la salida de la cocha. Embarcar a mi hija
iki jawen titabo moa winii, maaporira kabirake, moa feta contigo. Despus puso en la canoa carne de
retekana riki, manota riki, moa choyachakin bobo taricaya, maquisapa, sajino, venado, la canoa era
shinanibo ikana iki. grande. Dicen que a esa canoa la llamaban cra de
yacumama. Una vez que la canoa estuvo llena, el suegro
El hombre se haba casado con la mujer chaikoni. Luego dijo: Vete! Voy a dejar que mi hija feta vaya contigo.
del matrimonio el suegro le dijo: Hijo, todava no te
vas a ir de aqu, recin al cabo de un mes te irs, primero Ja xhontako jo iki jawen bakenxhaiba, paro ainboboiba.
tienes que cazar animales para que se los lleves a tu Joxhonki ja chaikoni ainbonin yoiya iki jawen tsabe: Ea
mam. Como ya haba pasado un tiempito el hombre riki min poi nokon poinribi bimaa, nokon papan riki ea
quera regresar a su casa. Una vez intent escaparse, raana, akinki ak iki. Jatianki jawen bene yoiya iki
pero se encontr con una cantidad de espinas de ua ochatima. Jaskkenbiki joniki joaxh paena iki.
de gato que le impidieron pasar con la canoa. Por eso Jaskarainronki inike ja chaikoni ainbo notsikaini kai. Rama
el hombre tuvo que regresar. Para esto el hombre ya kamanbi non chaikonibo moa ochmaa iki. Jatian nete
tena all varios das, ya haba pasado un mes desde su basimaribi iketian ipaokanike; rama moa nete basiora
matrimonio. Al mes de que el hombre haba iketian non chaikonibo ninkyamai, ninkatai ikaxhbi
desaparecido de su casa, sus madres lloraron pensando wetsankobo.
que se haba ahogado, que lo haban matado, que se
haba perdido, o que de repente el chuyachaqui se lo La joven lleg a la casa de su suegra, donde vivan las
haba llevado. mujeres del ro. Al llegar la mujer chaikoni le cont a su

210 211
cuada: Mi hermano me entreg a tu hermano, mi Moatianra yawabo beketian: Xhoiwe, jomenkanwe
pap me mand ac. A su marido le anticip que no ainbobo! ik ipaonike; westora jawki reteaxh
pecara. A pesar de eso, el hombre se emborrach. menpaokanike: Xhoiwe tsab, xhoiwe tit!, ik. Jainxhon
Entonces la chaikoni se enoj y parti molesta. As piti kenai jawen kaibobo. Non rama jaskati atipanyamake,
hicimos que los chaikonis se alejaran de nosotros hasta moa jawebi yamaketian; jara nonna onis jawki iki.
el da de hoy. Esto ocurri cuando el mundo era Ramatian iki noa kikin yoshiora, moa noa pitin kenyamai,
reciente; ahora que el mundo es antiguo ya no pont moa nawa kesk. Ikaxhbi noa nawama iki, jake non
escuchamos a la gente chaikoni, los escuchamos pero axh. Ikaxhbi wetsankobo keyotamapari iki, pitin
en otros lugares. kenataibopari jake. Chaxho reteaxh iamaxh amakiri beaxh:
Xhoiti biw!, ikaibopari. Nato netebo piti yamaketian noa
Non piti jawkibo nawa keskribi itinke, pitin moa kenyamai.

Moatianra iktiai yoinabo ochma merati itan icha. Jatian Antes cuando los hombres traan huanganas decan:
non aktiai wachoaxhon xhekin betenki, parantayabo non
senlas, vengan mujeres!; cuando se cazaba un
joa iki. Jaskribi akin jabo non xhoixhon, yonanxhon,
animal se comparta entre todos: salo cuada, salo
betenkatitai. Jaskaxhon pi iki kikin noe ja jawkibo.
mam!, se deca. Adems se invitaba a comer a los
Moatian yamakatitai oa nawan pitibo piti. Ramatian non
parientes. Ahora ya no podemos hacer eso, porque ya
jaskarabo oin oinyamai, noa joxho jonibaon keyonana kop.
no hay nada; esto es algo triste para nosotros. Ahora
Moa yamake jaskshamanxhon non kobinatibo,
somos muy mezquinos, ya no nos invitamos a comer,
jaskshamanxhon non jakonshamanxhon pitibo.
nos comportamos igualito que los mestizos. Pero
nosotros no somos mestizos, tenemos nuestra
Nuestros alimentos
costumbre. Sin embargo, en algunas comunidades
Antes se encontraban animales cerca y en abundancia. todava no se ha terminado esto, todava se invitan a
Antes suavizbamos las carnes y las preparbamos en comer. Cuando cazan venado o pescan gamitana
mazamorra con maz, las sancochbamos con pltano. todava hay los que dicen: Lleva para que lo ases.
De igual forma las asbamos al fuego, las ahumbamos En estos das como ya no hay comida somos como los
y preparbamos mazamorra. Cocinando as comamos mestizos, pues, ya no se pasa la voz para comer.
muy rico estas cosas. Antes no se conoca la comida
mestiza. Ahora casi no vemos las cosas del bosque, Noa jonikonbaon iki jatbi jawkibobires piosma. Piti
porque los blancos nos han matado los animales. Ya jisshaman ikenbi non koshoshka piamai; ja iki non
no hay carne para preparar sancochados, para axhekanbiribi. Jatian, jawe kopki non koshoshka piamai?
preparar deliciosas comidas. En onanyamake. Moatian non yosibaon noa yoikatitai

212 213
koshoshka roniman yonoti. Koshoshka iki noa boa, shushupe, etc. Nunca comemos ni oso hormiguero
joninontianbi non piosma. Jawen xheni iki ainbo bikaskin ni tigre. De igual forma no comemos pelejo. No slo
raonti. Ainbaon mia ichketian jawen xheta wexhaxhon, antiguamente sino hasta la actualidad tampoco
rome xheia meskoxhon, jotixhon xhon ati. Jatian miki comemos pichico. Tampoco comemos ronsoco, aunque
ainbo sinataitian, min jawen chitonti xhenin keskinana, ja actualmente algunos lo hacen. Los hombres traen para
ainbo tsini ik kai. Ja iki westora raoribi. comer anguila y raya, pero nadie trae anguila elctrica
para comer.
Nosotros la gente verdadera no comemos cualquier
cosa. Aunque parezca comida no comemos bufeo; esto Jatian non axhekan iki nato jenemea jawkibo kikin
es conforme a nuestra costumbre. Por qu no comemos pitikonshamanbo. Wame non piai, sapen non piai, amakiri,
bufeo? No lo s. Antiguamente nuestros abuelos nos aspa, jabo. Jatian ranyon, che, jabo non pipamaribiai;
decan que el bufeo era ayudante de la yacumama. maxhkoshoko ikaxh xhao itan wia yorabo iken.
Desde un principio nunca hemos comido bufeo. Su
manteca sirve para pusanguear cuando uno quiere Segn nuestra costumbre stos son los animales
conquistar a una mujer. Si una mujer te insulta, se acuticos que consideramos muy buena comida.
raspa el diente del bufeo, se lo mezcla con tabaco Comemos paiche, vacamarina, gamitana, paco, esos.
envuelto y fumando se le sopla a la chica. Si una mujer Mientras que el llavarachi y el chiu chiu no los comemos
se molesta contigo, le echas en el borde de su falda un mucho; como son peces pequeos tienen muchas
poquito de manteca de bufeo y esa mujer va a empezar espinas y mal olor.
a andar con cualquiera. Eso es una pusanga ms.
Niikamea piti jawkibo riki chaxho, ano, yawa, jono, yawish,
Jatribibaon kap pikanai, ikaxhbi ea kap piosma iki. pan, mananxhawe. Jainribi iki iso, isokoro, roo, shino,
Rono jawkibo iki non piosma: ronin, ronin bake, ronon shishi, jabo. Jainoaxh pitiboribi iki jasin, kebo, koman ewa,
ewa, kamoxh, jabo. Jawetianbi non piosma iki xhae betan manxhan, nii nonon, koshori, nea, xharra. Nato riki non
ino. Jaskribi jawetianbi non ponsen piamai. Jainoaxh yoinabo, nato riki non axhbo, paro ibobo kesk.
moatianbichoma iki rama kamanbi iki non shipi piosma.
Jainoaxhribi amen non piosma iki, ikaxhbi ramatian La comida de monte es el venado, majs, huangana,
jatribibaon pikanai. Jainxhon jonibaon piti bekanai koni sajino, carachupa, yangunturo, motelo. Tambin estn
betan iwi, ikaxhbi tsonbi konin ewa pinoxhon beyamai. la maquisapa, el mono choro, el cotomono, el mono, el
achuni, etc. Tambin se come el paujil, la pucacunga,
Algunos comen lagarto, pero yo nunca lo como. Nunca el yungururo, la garza, el pato de monte, el cushuri, el
comemos serpientes: yacumama, cra de yacumama, trompetero, la sharara. Estos son los animales que

214 215
comemos, stas son nuestras costumbres como dueos Yoshiko Inka
del Ucayali.
Yoshiko17 Inkaronki inike, moatian jawetianbobira noa
Jatbitianra joxho jonibaon noa yoikanai Shipibo pont pikotamatian. Noa joniboronki iktiai chiioma, jaskxhon
iresbiresa niikamea inbo keskribi. Ikaxhbi noa non piti xhoitibo yama. Ja Yoshiko Inkaki iktiai
jaskarama iki; jake moatianbi non axh. Moatian joxho kikinshaman yoshi, chiikan yoshi. Chii jonibo
jonibo joxhon noa keyonankeankana iki non jono, non meniamakatitai. Wetsatianki: Noara chii bii joke iketian,
yawa, non aw, non mari, non mesk kesk mebiabo. pont onpaxhan nenanxhon menikin; Atsa taxhora noa
Noa keyonanribikeankana iki jasin, manxhgan, koshori, keenai iketianki, raras axhon jato menikin.
xhgarra, nononbo, non yapabo; jainoaxhg non jiwibo.
Jatian noakaya iki kikin nii ibo, non onanke niikamea El Inca Miserable y el origen del fuego
jawkibo. Jaskara kop non yoinabo aresbireskin non
reteyamai, jawen iboyaboribi iketian. Al Inca Miserable le ocurri esto hace mucho tiempo
atrs, antes de que nosotros naciramos. Nosotros no
Muchas veces los blancos nos dicen que los shipibos tenamos candela, por eso no podamos asar el pescado
vivimos as noms, como los animales del monte. Pero para comer. El Inca Miserable era demasiado
eso no es cierto, tenemos nuestra cultura desde tiempos mezquino, mezquinaba la candela. No le daba candela
remotos. Antiguamente los hombres blancos llegaron a la gente. Cuando le decan: Venimos a llevar
y casi exterminaron nuestro sajino, nuestra huangana, candela, el Inca agarraba un pedazo de lea con
nuestra sachavaca, nuestro auje, nuestros diferentes candela, lo meta en el agua y les entregaba. Cuando le
tipos de mono. De igual manera casi exterminaron el pedan: Queremos palo de yuca, primero lo raspaba
paujil, la garza, el cushuri, la sharara, los patos, bien hasta hacerlo inservible y despus se lo entregaba.
nuestros peces; asimismo, nuestros rboles. Nosotros
en cambio somos los verdaderos dueos del bosque, Ja Yoshiko Inkaronki iktiai rab beskon inya. Ja
nosotros conocemos las cosas del bosque. Por eso no beskonki iktiai xheta nenk. Ja Yoshiko Inkaronki ik iki
matamos a nuestros animales indiscriminadamente, jawen jema matsoti. Jatianki ik iki beskon rabki ja
pues ellos tambin tienen su dueo. Yoshiko Inka pekoki, jatsan keoti. Jaskkinki jatsanma
iki Xhane Inka, Jawe akri mia epeko jatsan?, ixhonki
matstinin riskia iki.

17
Jatribi jonibaon akai Yoshikon akin.

216 217
El Inca Miserable tena dos loros chirricls en su casa. El Inca Miserable saba que a partir de all la gente se
Los chirricls en ese tiempo tenan el pico largo. El Inca repartira la candela. Entonces el chirricls le dijo al
Miserable estaba barriendo alrededor de su casa. gallinazo: Yo ya traje el fuego ya que la gente tanto lo
Entonces los dos chirricls estaban haciendo bulla quera desde antes, ahora protgelo t con tus plumas,
detrs de l. Con tanto ruido hicieron que el Inca no dejes que se apague, el Inca Miserable ha provocado
Miserable perdiera la paciencia.Por qu haces tanta un ventarrn. Dicen que en ese tiempo el gallinazo
bulla en mi detrs?, le grit el Inca exasperado a un tena las plumas blancas. Entonces vino el rinahui para
chirricls, y diciendo esto le peg con la escoba. ayudar al gallinazo. Es por esto que tanto el gallinazo
como el rinahui tienen ahora las plumas negras.
Jainxhon kaxhonki beskoman chii tsisto natexhaxh
noyaitianki, Yoshiko Inkan matstinin rishkikin kenea iki. Jainoaronki Yoshikon Inkan pakea iki ani niweaba, kikini
Boxonronki axho tano chankatainkoki rakana iki, jainoaki sinataki ik iki. Ja niweaba anixhonronki ak iki chii janbis
ak iki moa axho tano yatankin. akin, kikini tirti akin. Jainoa manaironki aktikanai jonibaon
chii tsisto manai bikin. Jain moa piti yo akana iki, jaskara
Entonces el chirricls mordi un tizn prendido y se nokon yoxhanshokon yoipaonike.
escap volando. El Inca Miserable, trat de alcanzarlo
moviendo violentamente el palo de la escoba pero fall. El Inca Miserable hizo caer una tempestad, con lluvias
El chirricls coloc la candela encima de un rbol de y truenos, estaba ms molesto que nunca. El ventarrn
capirona seca, y ste se prendi. sopl el fuego regndolo por todas partes, y se prendi
un fuego grande. La gente empez a juntar la candela.
Jatianki Yoshiko Inkan ani niweaba pakea iki, ja chii noka As empezaron a cocinar el pescado, as contaban
akaskin. Yoshiko Inkan onana ik iki moa jainoaxh chii nuestras abuelas.
janbisi kai. Jainoaronki beskoman poinkosko yoiya iki:
Enra moa beke chii ramanma jonibo chiikan
keenkenaitian, rama min pein mapowe Chichporo Ainbo
nokamayamakanwe, Yoshiko Inkanra niweaba pakea
iki, akinki ak iki. Poinkoskoronki ipaonike joxho rania. Jon benatian Chichporo Ainboronki iktiai, kikin jakon
Jainronki jo iki xhete poinkosko akini. Ja kopronki shinanya ainbo. Jatianribironki iktiai jawkiati jawkibo
poinkosko betan xhete jaton pei wiso rania. yama: xheki, atsa, atsa taxho, paranta takobi biti yama,
jatbi yama. Pont nane joshin benaxhon jawkiai
El Inca Miserable hizo caer una lluvia torrencial con ipaokanike. Iitironki ik iki noa jonibo kaiti. Rama non
un viento muy fuerte, pensando apagar as la candela. ninkatai Inkabo in, jaskribi ik iktiai Chichporobo. Iitironki

218 219
ikana iki noa jonibo kachio kai nane joshin benai. Ja bokana Entonces la Mujer Canario le dijo al nio: Por qu
pekoronki ik iki Chichporo Ainbo pikoti. Joxhonki bakebo tienen que buscar huito? El huito no es para la
yokata iki: Jaakan, maton titakan?, akinki ak iki. alimentacin. La Mujer Canario tena piernas largas,
Jatianki baken ak iki: Nokon titara yamake, nane joshin pantorrillas grandes. Luego orden: Nios, traigan
benaira kake, ja jawkiati, akin ak iki. una caabrava larga! Los nios la trajeron. Despus
la Canario les pidi: Golpenme en la canilla!
La Mujer Canario y el origen del maz Cuando los nios la golpearon en la canilla, la Canario
arroj maz en gran cantidad. Con ese maz prepararon
Al principio de la creacin exista la Mujer Canario, bebida muy rpido, all haban grandes ollas de barro.
era muy buena y de nobles sentimientos. En ese tiempo, Antes las abuelas eran muy trabajadoras, hacan ollas
la gente no tena ningn alimento: no haba maz, yuca, de barro grandes.
palo de yuca, mchiqui de pltano, absolutamente
nada. Tan slo se alimentaban con el huito maduro.
Bakebaonki ishton renekina iki, axhon jato xheati akina iki.
Con el tiempo la poblacin aument. As como a veces
Jainxhonki yokata iki Chichporo Ainbaon: Min titan wai
escuchamos la historia de los Incas, as tambin existan
banki jaa?, akin. Baken yoiya iki: Nokon titan waira jake,
los Canarios. Una vez, la gente se fue al monte a buscar
ikaxhbi riki jawe banati yama, akinki ak iki. Moa jatbi
huito maduro. En eso, apareci la Mujer Canario y
ayonbaini kaxhon Chichporonki ak iki, ja chosko iamaxh
viniendo hacia donde se haban quedado los nios les
sokota bakebi bo iki wainko. Nokxhon jato yoiya iki: Nato
pregunt: Dnde estn sus madres? Entonces un
nio contest: Mi mam no est, se fue a buscar huito banakanwe ishton, maton tita jomabi, eara moa karbai.
maduro para alimentarnos. Banaxhonbi pekori naishamakanwe, akinki jato ak iki.

Jaskketianki ik iki Chichporo Ainbo: Jaweatki akai Los nios la ayudaron a moler el maz rapidito, luego
maton nane benakin, nane riki non jawkiatima, akin ak la ayudaron a preparar la bebida. Luego, la Mujer
iki ja bake. Chichporoki iktiai kikin witaxh ani, wipoko Canario pregunt: Tu mam tiene chacra
ani. Chichporon yoiya iki: Bakeb, westora tawa sembrada? El nio contest: Mi mam tiene chacra,
nenkcha bekanwe!, akinki ak iki. Jaskaki bakebaon pero no tiene nada que sembrar. Tras preparar todo,
tawa bea iki. Jainoaki jato yoiya iki: Ishton ea la Mujer Canario los llev a los cuatro o seis nios a la
wirishkikanwe!, akinki ak iki. Ja wirishkikanaronki ik chacra y all les dijo: Siembren esto lo ms rpido
iki, xheki saa iboan saa iboani. Jaskaxhon ishton nato posible, antes de que regresen sus madres, yo ya tengo
xheati axhonkin, jainki ik iki ani kentboki. Moatian que irme. Despus de sembrar esto no deben mirar hacia
yoxhanboki iktiai kikin raybo, ani kent akaibo. atrs.

220 221
Naiskanaketian ik iki Chichporo jato oinyabi. Jatian xheki zal, maana recin podrn verlo. A los dos aos re-
iti ik iki basima anii, kimisha netebobira. Jaskabironki gresar, porque debo visitar varios lugares. Tras
ik iki bake kikin yoitima, ja Chichporon oinabironki ak decirles esto, la Mujer Canario desapareci.
iki baken naiskin. Ja naisketianki yoiya iki Chichporo
Ainbaon: Jawe kopki ak bakeranon min naiskin? Moa kaa pekoki, bekana iki nane joshin papyabo. Joxhon
Neskbi neskbira mato janoxh iki, maton xheki banara oinaki xheki xheati, xheki joabo, moa abaina. Jain joaxhki
ishton iamanoxh iki, kimisha oxheparira mato inoxh iki joni rateta iki: Tson mato meniarin bakebo? Jabiki ik
jawkiakasi manati, akinki ak iki. iki bakebo keshayamai, xhekibo banabeiranaxhbi.
Jaskataxhki keshayamakana iki. Moa rab nete pekopariki
La Mujer Canario vigilaba a los nios para que no ak iki jawen tita bokin: Kaw tit xheki anon, enra mia
miraran hacia atrs. El maz deba de crecer en un corto jatianpari keshanai, jatian keshatira ea yoibake, akinki ak
tiempo, ms o menos en tres das. Pero nunca falta un iki jawen tita. Kaxhon oinkanaki ik iki, moa xhekiki kikini
nio travieso; a pesar de la vigilancia de la Canario, panshinai, moa joati senenbo. Jaaki bexhon akana iki joakin,
este nio mir hacia atrs. Entonces la Mujer Canario joaxhon pikana iki. Jaskarainoaxhki xheki joninike.
le dijo: Varoncito, por qu miraste hacia atrs? As
noms vivirn ahora, cuando siembren maz ya no Tras la partida de la Canario, volvieron las madres
crecer rpidamente, tendrn que esperar tres meses cargadas de huito maduro. Al llegar vieron la chicha y
para poder alimentarse. el choclo bien cocido que la Canario y los nios haban
preparado. Entonces la gente se admir. Quin les
Jainxhonki jato xhobon bexhon yoiribia iki: Ninkkanwe regal, hijos?, preguntaron a los nios. Pero ellos no
bakeb en mato yoinon. Nato xhekira min moa ocha ake, dijeron nada, a pesar de que haban sembrado el maz.
ocha akenbira en jakiribi soaribiai nokon shinaman, kikin As fue, no contaron nada. Recin a los dos das llevaron
noibati riki mato. Oini boyamakanwe, bakish a su mam a la chacra dicindole: Mam, vamos a
ointankanwe, nenoaxh rab baritiara ea joi kai, jatbiainra cosechar el maz, recin te cuento, me dijo la canario
ea iikaini kai, akinki ak iki. Jaskatananki ik iki moa que recin hoy da te cuente. Al llegar vieron que las
Chichporo Ainboki manota iki. plantas de maz ya estaban amarillando, que ya estaba
dando el choclo, ya estaba listo para ser cocinado.
Al regresar a la casa la Canario les advirti nue- Entonces cosecharon y trajeron el maz, lo cocinaron y
vamente: Escuchen nios lo que les voy a decir. Ya se lo comieron. As se origin el maz.
daaron este maz, pero aunque lo hayan daado yo
lo limpiar con mi poder mental porque ustedes me Chichporo Ainbo ik iki noa kesk ainboribi. Jon
inspiran mucha compasin. No vayan a ir a ver el mai- benatianronki ipaonike, jaskara Chichporo Ainbo nekebi

222 223
pikoti. Nato chichporo iki westora is, rama kamanbi jake
chichporo is. Nato isra jake icha mano pikota
manishainbo, aros banakanainkobo. Ikaxhbi maxhkoshoko
is iki, jawen pei yamtanishoko. Ramara moa joniyamai,
netebo moa basiora iki.

La Mujer Canario era una mujer como nosotras. En VII


los tiempos de los orgenes, las Mujeres Canario
aparecan en este mundo como seres humanos. El
canario es un pajarito, hasta hoy en da existe el canario. Wetsa inrjinanbo
Este pajarito mayormente vive en los barrizales, en los
arrozales. Es un pajarito pequeo, su pluma es de color Jake wetsa inbo; jake Ashninka, Wanbsa, Awronabo,
un poco oscuro. En estos tiempos ya no se convierten Yami Nawaboribi. Jabo iki wetsa inbo, noa keskribi
en seres humanos, el mundo ya es muy viejo. ikaxhbi wetsa joiyabo. Jaares iti atipanyamake nob
meskoti, non kaiboma ikaxh. Jabo non kaiboma iki; jabo
iki wetsa joiyabo, wetsa axhyabo. Ashninkabaon axh
iki wetsaresibi, jabaon wetsa jawki xheayamai, pont
atsa xheatires, jainoaxh atsa xhoires pikanai. Ikaxhbi
Shipibo jonibo jaskarama iki, non jatbi piai. Shipibobiribi
ixh on non Ashninka non bake bimayamai, non kaiboma
iketian, wetsa in iketian. Ea keenyamaibi nokon bake
benoti atipanke westora in Awrona betan, Yami Nawa
betan iamaxh Kashi Nawa betan. Ea keenyamaibi ja
Kashibaon, jaweatki min ja Kashibo biai? Jaweatki
min Ashninka biai, bak? akin akbi. Ea
ninkxhonyamaitian moa jawebi ati atipanyamake. Jan
bitixh ikai betin ixhon, en oinresai, en bitima ixhon.
Keenyamakinbi en moa axhonti jake rayos axhonkin, moa
bike betin. Jawe kesk axhonbi potamati atipanyamake
jawen keen iketian.

224 225
Otros pueblos indgenas axh non onanyamake. Ja Ashninkabo non onanke, jawe
keskti jaari, jawe keskti jabobiribi ikai ixhon. Ja
Hay otros pueblos indgenas; hay los Ashninka, Ashninkabo iki kikin Shipibo jonibaon keen, Shipibo
Huambisa, Aguaruna y tambin los Yaminahua. Ellos ainbobo awin akasbo. Jatian wetsa inbo, Yami Nawa,
son otros indgenas, como nosotros pero con idiomas non onanyamake. Westora akin en oina iki ani
distintos. Eso si no puede ser que otros indgenas se tsinktiainxhon Kashi Nawa, Wanbsa, Awrona, jabores
mezclen con nosotros puesto que no son nuestros en oina iki. Nenoaxh och jakanke jabo, nobshaman
paisanos. Ellos no son nuestros paisanos, ellos tienen meskyamake. Rabres itinke nobshaman jaabo,
otros idiomas y otras costumbres. La costumbre de Kashibobo iki, Ashninkabo iki.
los ashnincas es diferente. Ellos no toman otra cosa
sino puro masato, y comen solamente yuca asada. En Algunos pueblos indgenas viven muy lejos, otros estn
cambio los shipibos no somos as, comemos de todo. casi a nuestro lado, cerca a Betijai en el Alto Ucayali.
Justamente porque somos shipibos no entregamos Asimismo los Cashibo estn en Aguayta, cerca. Pero a
nuestros hijos a los Ashninkas, porque no son otros indgenas como los aguarunas y los huambisas
nuestros paisanos, porque son otros indgenas. Aunque no los conocemos, ellos son baguas. De dnde sern,
yo no est de acuerdo, mi hijo puede casarse con una son de otros lugares pero estn dentro del territorio
indgena aguaruna, yaminahua o cashinahua. amaznico. No los conocemos bien, no conocemos sus
Aunque yo no lo quiera a ese cashibo, aunque yo le costumbres. Conocemos a los ashninka, cmo viven,
reclame a mi hija: Por qu te casas con ese cashibo? cmo se comportan. A estos ashninka les encantan
Por qu te casas con ese ashninka?, si no me hace los shipibos, les gusta tener mujeres shipibas. A otros
caso yo no puedo hacer nada. Porque son ellos los indgenas como los yaminahuas no los conocemos. Una
que se van a casar, yo miro noms, yo no soy la que se vez yo vi en un congreso cashinahuas, huambisas,
va a casar. As, aunque yo no quiera, ya tengo que aguarunas, a ellos noms vi. Ellos viven lejos de aqu,
tratarlo como yerno puesto que ya se reunieron. No no estn mezclados con nosotros. Dos noms son los
hay nada que yo pueda hacer para separarlos porque que estn cerca de nosotros, los Cashibo y los
se es su gusto. Ashninka.

Wetsa inbo jake kikin och, wetsa iki nopataxhtani, Bitijai


ochmabo. Jaskribi Kashibobo iki Awtia, ochma.
Ikaxhbi wetsa inbo Awrona, Wanbsa, non onanyamake,
jabo iki Bagua inbo. Jaweranoabora ibirai, ja wetsaoribo,
nekeaboribi ikaxhbi. Ja non onanshamanyamake, jaton

226 227
Non yosibo Kashibo betan reteanani te pucuneaban inmediatamente moras! Dicen que esto
pas en el extremo de la cocha de Juanta. Ms arriba
Westora yantan, yakxhon, nokon papan ea yoiya iki. de Juanta est Cushabatay. All se produjo el enfren-
Jaaronki iktiai Kashibo retya; moatianronki iktiai tamiento.
jaskara. Kashibo benaxhon, Kashibo retexhon, jaton
bakebo beai. Jainxhonronki jawen papan yoiya iki: Bak, Chosko chonka Shipibo jonibobira bokana ik iki nontin.
mia riki rak joni. Rama kanon kaw, ikonrin mia sin Ani nontibo akana iki Kashibo ak bonoxhon. Kaaxh mashin
ixhon bo iki Kashibobo ati. oxhakana iki. Mashin oxhaxhon, yosibo moa onan ixhon,
mashi chinikana iki. Jain napokooxhon oinkanaronki ik
Los enfrentamientos entre nuestros antepasados iki Kashibobo bei. Ja Kashibobo kikin joshinres ik iki
y los Cashibo chopaoma ikaxh, xhapanantiyashokobores. Jainribironki
bekana iki bake nibena, oa bake moa xhontakoai,
Una tarde, mientras estbamos sentados, mi pap me jaskarabo.
cont. l haba matado cashibos; dicen que antes era
as. Buscaban a los cashibos, los mataban y se traan a Cerca de cuarenta shipibos haban venido en canoas.
sus hijos. Entonces su padre le dijo: Hijo, t eres un Haban construdo grandes canoas para ir a matar
hombre miedoso. Ahora vamos a ver si eres valiente, cashibos. Los shipibos llegaron y durmieron en la playa.
y lo llev a matar cashibos. Luego de dormir en la playa, como los viejos eran
expertos, escarbaron huecos en la arena y se
Kaxhon oinkana ik iki Kashibobo samati tsamkana, escondieron. Ya en los huecos, vieron venir a los
yoranbi iamai, yochibores pii, sintibores xheai; piaibo, cashibos. Los cashibos se vean bien rojos porque no
wanin pia, tepi, jatbi retemisti jawkibores ak. Jatian usaban ropa, solamente tenan taparrabos. En ese grupo
yamakatitai toati. Jawebora moatianbira rao aktikanai tambin haban nios que recin empezaban a caminar,
tepin teka pont mia moa mawatai. Natoronki ik iki Joantia nias que ya se estaban haciendo seoritas.
rebon. Joantia rebo riki Koshabatai. Jainki ik iki.
Jainxhonronki Kashibaon onankana iki pekoirameya.
Al llegar, vieron que los cashibos estaban preparndose Jainxhonki Shipibobaon yoiyanankana iki: Katenon
para la guerra: no tenan relaciones sexuales, coman akanwe nato non retenon, ik ikana iki. Jaskakin
puro aj, slo tomaban bebidas para ser bravos; hacan ramashaman Kashibo katei bokana iki. Ja kachibanxhon
flechas, flechas de pijuayo, pucunas, todo tipo de oinkanaronki ik iki aw retexhon pii, kikin tir tirshamani.
armas. En ese entonces no haban escopetas. Qu tipo Jawebi onanyamashokobo. Jake non popobiri noa kaitian
de venenos vegetales usaran antiguamente que cuando roatai: Ramara joni meratai iki noa ikai; wetsatian ikon

228 229
ik, wetsatian ikonmaribi. Jatian yoiya iki jaton korkanin, la shipiba. Por esa clera los shipibos regresaron. Cuan-
jaton tokorikon: Ointanikanwe Shipibobaon popora do llegaron donde los cashibos vieron que ya a nuestra
ishinai, ik ik iki. Jaskara shinanaxhbiki aw pii paisana la haban ahumado bien, su grasa sonaba
shinanbenokainkana iki. Aw pii shinanbenokainketian chesh, no dejaban gotear la grasa. Las cenizas las
chitekana iki, jain reteanankana iki. mezclaban con maz tostado y molido y eso se lo coman,
qu cosa tan desagradable!
Los cashibo se dieron cuenta de que los estaban
persiguiendo. Los shipibo se pasaron la voz diciendo: Kikin sinata boaxh pikkana iki ja Kashiboboiba: Moa
Rodemoslos para matarlos! Y se fueron a rodear a jokonkanwe, akin ak iki jab bobo. Aboxhon Kashibobo
los cashibos. Al seguirles, vieron que los cashibos haban ishtomakana iki. Jainxhonki yatankana iki jaton tokoriko, ja
matado sachavaca y estaban comiendo, el fuego estaba chosko chonkaxhon. Jatian ja Kashibo bekana iki, jaton
ardiendo. No saban nada de lo que iba a ocurrir. Pero tokoriko, rab ainbo jainoaxh westora bakeranon
tenemos nuestra propia lechuza que canta avisando rishkianan. Ja tokoriko jawetianbi raeyosma iktiai. Ja iktiai
cuando va a llegar gente. Cuando la escuchamos cantar jato rekenxhona jawen kaibo betan reteanantinkobo. Jan
decimos: Ahora vamos a tener una visita; a veces es jaton joi onanketian imakana. Jaskarain iktiai nokon papa
cierto, a veces no lo es. Entonces el jefe de los cashibos kikini rateta Kashibobo retei. Ikon riki Kashibobo joni pimis,
dijo: Estn atentos, la lechuza de los shipibos est ik iktiai nokon papa, jawen beronbi oina ikaxh.
cantando toda la noche. Luego comieron la sachavaca
olvidndose del aviso de la lechuza. Cuando estaban Furiosos, los shipibo salieron del escondite hacia donde
comiendo la sachavaca y se haban olvidado del aviso, estaban los cashibo. Ya salgan!, dijo el lder shipibo
los shipibos atacaron y all se produjo la pelea. a los que haban venido con l. Luego de pelear
fieramente hicieron correr a los cashibos. All, entre los
Ja reteanantiainko Kashibobaon yatankana iki rab cerca de cuarenta shipibos atraparon al curaca de los
bakeranon westora ainbo betan. Jato yatanaxh jabkana cashibos. Despus, trajeron a los cashibos prisioneros,
iki. Boxhon retekana iki ja Shipibo ainbo. Jaa sinakanbi a su curaca, dos mujeres y un joven, golpendolos con
jakiribi banribikana iki. Kaxhon oinaronki ikana iki moa palo. Ese curaca nunca se amans. l era el que
non kaibo yantanxhon kikin akin yonankana, chesh encabezada el grupo en los enfrentamientos contra sus
ishamankiai, xhenibi tosmayamai. Chiimapoya iketian paisanos. Como hablaba el cashibo, le hacan encabezar
motoya meskoxhon pii, moa jakonma jawkibires! el grupo. De esa manera mi padre se asust mucho
matando a los cashibos. Es verdad que los cashibos
En ese enfrentamiento los cashibo capturaron a dos comen gente, deca mi padre, porque l lo haba visto
jvenes y a una mujer, y huyeron. Despus, mataron a con sus propios ojos.

230 231
Kokmebo Jatian ja bake xhontakobaonbi noa chama akai, jaboki
moa nawabires ikaxh. Moa jawebi keenyamai jaton
Kokme jake moatianbi, noa kesk inribi. Jake jaton axhekan. Ani jeman boxhon chiaraxhtibo sawya, jawen
joibiribi. Moatian ikana iki Kokamchabo riki, ik. Moatian chinchan saptobo ayona; non kaibo jisma, pont nawa
Kokmebo iktiai yankon chitontia, kikin nona kesk jisres. Nokona onis jawki iki non axhbo keyotaitian.
ikaxhbi kewoma, jaton kotonkan seroma. Nokon xhontakobo saya sawekasaibores iki, tson
ocharin ja? Jawen titanabi, jan jawebi axheayama kop.
Los Cocama Jatian xhontakobo non axhea, jan kew ati onanai, koton
ati onanai, chopa ken ati onanai. Jaskarain ja
Los Cocama existen desde hace mucho tiempo, son Kokmebaon kikin akin jaton axh keyoa iki. Rama
indgenas como nosotros. Tienen su propio idioma. kimisha yosishokobicho onisai, kimisha yosishokores
Antes se identificaban diciendo: Soy cocamilla. jaton join yoyo ikai. Jatian jatribibo moa yoyo iamai, rabini
Antiguamente las cocamas usaban pampanilla azul, iamaxh jawen anibobaon axheayama ikaxh. Kikin moa
igual a la de nosotras pero sin bordado y su blusa no nawan joinbires ikanai.
tena rayas de colores.
Esas seoritas cocama tambin nos llaman chama,
Ramatian kokamchabaon axh moa keyota iki. Jake Jepe como si ellas fueran mestizas puras. Ya no quieren saber
Ian nawabaon jemanko ikaxhbi kokamcha iki jabo. nada de su cultura tradicional. Cuando van a la ciudad
Jarbakanke Joansitoain, jainoaxh bekana iki. Jatian con su pantaln, con sus zapatos de taco, no parecen
nenonxhon bake akanabo iki jaton join moa nuestras paisanas sino mestizas. Para m sera triste que
shinanbenotabo. Jatiankan kimisha yosishokobiribi: Noara desapareciera nuestra cultura. Si mis hijas seoritas
in iki, noa Kokmeshoko, ik ikai. Jatian, jawe kop keyota quieren ponerse solamente la ropa mestiza, de quin
iki Kokmebaon axh? Ja iki jaton titabo kopbi keyota. es la culpa? De su propia madre porque no les ense
nada. Si les enseamos a nuestras hijas ellas aprenden
Actualmente la costumbre de los cocamillas ya se ha a bordar, a confeccionar blusas, a disear la tela. De
terminado. Viven en Puerto Callao, en el pueblo de los esta manera los cocamas han terminado con su
mestizos, pero ellos son cocamillas. Tambin viven en costumbre por completo. Ahora solamente tres viejitos
Juancito, de all vinieron. Los hijos que engendraron se lamentan, solamente tres viejitos hablan su lengua.
ac ya han olvidado su lengua. Apenas tres viejitos Mientras que los dems no hablan porque tienen
dicen: Somos indgenas, somos cocamas. Por qu se vergenza o porque sus padres no les ensearon.
termin la cultura de los Cocama? Se termin por culpa Hablan solamente el castellano, la lengua de los mes-
de sus propias madres. tizos.

232 233
Nawabo Hay diferentes tipos de mestizos; los que viven en la
sierra son serranos, tambin son del Per. En mi opinin
Ramara en mato nawabo yoikasai. Jatbi non onanama muy personal, esos serranos no conocen nada de
jonibo itan ochokeabo non nawa akai. Jatian jake nato nuestras costumbres. Pero nos insultan mucho sin tener
paron jaa nawabo, jabaon onanke non axhbo. Moatian la razn, simplemente por molestarnos. Dicen que
xhebiana biktiaibo, bake panch aktiaibo jabaon nosotros no sabemos nada, que somos simplemente
onanke. Jatian jake manamamea nawabo, jabaon non indios salvajes. En realidad, no es as. Nosotros
axh onanyamake. conocemos las cosas del bosque, as tambin tenemos
nuestra cultura; somos dueos del bosque. Al migrar
Los mestizos hacia nuestra zona los mestizos blancos dicen que
nosotros no somos dueos de la tierra, que somos
ignorantes; pero son ellos los ignorantes. Nosotros en
Ahora quiero hablarles de los nawas. A todas las
cambio somos muy conocedores.
personas desconocidas o que vienen de lejos les decimos
nawa, especialmente a los mestizos. Hay mestizos que
Jatian neke joaxh ikanai: Noara nekea iki, nato
son del Ucayali, ellos conocen nuestra costumbre. Saben
Ucayaliainoa, ik ikanai. Jaskaramakaya iki. Jabora nato
que antes extraamos el cltoris, que les ponamos
Ucayaliainoama iki, jawerato manamameaxhbira bekana
tablillas en la cabeza a los nios para aplanarles la
iki. Jatribibo bekanai Cerro de Paskonkoniaxh.
frente, ellos lo saben. Existen tambin mestizos de la
Jabaonkaya ikon onanyamake. Jaskribi non
sierra, ellos no conocen nuestra costumbre. onanyamake, ja Xheki Jonibaon esbo, jatbi jaton axh
jawkibo. Jatian jaskara iki ramabi, nato en yoi yoiyai
Jarke mesk kesk nawabo; ja manaman jaabo iki Xheki jawkibo. Jaskara iki en oina. Jatian ramashokobi nato
Jonibo, nato Pirainoaboribi (peruanos) ikaxhbikan. Jatian Jepe Ian yoikanai mesk kesk akin, onanyamakanke
en oina iki, ja Xheki Jonibaon jawe onanyamake non axh jawe koprin Jepe Ian ixhon. Moatian non yosibaonki
jawkibo. Jatian jabaon aresbireskin noa kikiankin ramiai. aktikanai neno banakin: xhebon, kantsin, nato jepe
Yoikanai nonki jawe onanyamake, pont inki iki noa. Nato akanai. Jabo iktiai banakana. Jatian nenoki ja iktiai
yoikanaira jaskarama iki, nonra onanke nii meramea familia Rpis (Lpez), non kaibo Shipibo. Natoboronki
jawkibo, jaskribi non axh jawkibo; noa iki nii ibobo. chin bekana iki. Jatian reken yakati peokotaronki iki
Jatian joxho nawabaon neke bexhon noa yoi yoikanai, nawabo Akirabo (familia del Aguila). Jaskara ja nawan
noaki mai iboma iki, nonki jawe onanyamake; baken yoi yoibake. Jaboronki iki nato jema peonibo.
jabaonkayara ni jawe onanyamake. Noakayara kikin onan Jatian jawe kop Jepe Ian akanai? Jepe Ian arakanai,
iki. nato ian manaon kikin jepe icha iktiaitian.

234 235
Cuando llegan ac dicen: Somos de ac, somos del iki, non onanke jawe kesktiki noa ja ik ixhon. Jaskara iki
Ucayali. Pero eso no es as. Ellos no son del Ucayali, nato nawabo neno itina; nenoabichoma, mesk
quin sabe de qu montaa habrn venido. Algunos jemameaxh bekanabo. Jaskribi jake kikin
vienen de Cerro de Pasco. Ellos son los que realmente nawashamanmabo, nob inbo. Jake nato Kokamchabo,
no saben nada. De igual forma nosotros desconocemos jainoaxh jake mesk kesk nawashokobo; jaskara iki.
los consejos de esos serranos, sus costumbres. As estn
las cosas en estos momentos, como estoy comentando. Tal vez como vienen de otros lugares, estos serranos o
sta es mi observacin. En estos momentos escucho mestizos blancos desconocen estas cosas. Quin habr
diferentes versiones sobre Yarinacocha, los mestizos no sido el primer viviente? Qu ser la yarina? Qu ser
saben por qu se llama Yarinacocha. Hace mucho el shebn? No saben nada. Para que no nos sucedan
tiempo nuestros abuelos sembraban diferentes tipos de esas cosas, nosotros las conocemos muy bien. La yarina
palmeras como el shebn, la shapaja y lo que se llama es para comer, el shebn es para comer su fruto, as
yarina. Todas estas palmeras eran sembradas. En ese tambin sus hojas sirven para hacer casas. Esos
tiempo viva una familia Lpez, nuestros hermanos serranos que vienen de lejos no conocen qu es la hoja
shipibos. Pero ellos llegaron casi al ltimo. Los primeros de shebn, de qu hojas hacemos nuestra casa. Lo que
que se asentaron fueron los mestizos, que eran la familia conocen es mezclar la paja del pasto con barro y hacer
Del guila. As contaba uno de sus hijos. Ellos fueron con eso el techo de su casa. En cambio nosotros no
los que fundaron esta ciudad. Entonces, por qu se hacemos as, conocemos de qu manera vivimos. As
llama Yarinacocha? Se llama Yarinacocha porque a la viven los mestizos que estn ac pero no son de ac,
orilla del lago exista en gran cantidad la palmera son procedentes de diferentes lugares. Tambin hay
yarina. mestizos ilegtimos, indgenas como nosotros. Estn los
cocamillas, diferentes tipos de mesticitos, as es.
Wetsankoniaxh bexhonmein, nato Xheki Jonibaon iamaxh
joxho nawabaon onanyamakanke nato jawkibo.
Tsoaboparimein neno reken jakana iki? Jawemein iki Noa chama akanai
jepe? Jawemein iki xhebon? Jawebira onanyamakanke.
Jatian jaskara jawki noa winnaketian non kikin akin Moatianbira nawabaon noa aktikanai chama akin. Chama
onanke. Jepe iki kokoti, jatian xhebon iki jawen bimi nami ik joi riki jow reteananon, jow timaananon ik ik.
piti jaskribi jawen pei xhoboati. Jatian ja Xheki Jonibaon Jow cham ik iktiai jawen raw ak. Moatian aktikanai
ochokeaxh bexhon onanyamakanke jawerin xhebon pei, timananon jow ixhon jawen xhobomeabi kenakatikanai.
jawe peiki non xhoboai. Jabaon onanke xhobiya mai Cham Ronon Bar pikwe! Noa wexhaananon!, akin
meinxhon, pepash axhon xhoboati. Jatian noa jaskarama aktikanai. Jatian ja joni rakma ikaxh cham ak pikotai.

236 237
Cham akbi joyamai ja iki rak ikaxh. Ramatian jaskara bea?, koshi join moa sinakinkan. Nokon yosi ik iki jain
jawkibo non chibanyamai, ikaxhbi rama kamanbi cham beotina. Jatian jaski ninktaanan ea kaa iki. Kaxhon en
akin akana noa sinatai, jointiainbi noa jawe keskyonkiranai. yokata iki: Jawe kesktiki mato itai? Jaskaxhon en
Cham ik joi iresbiresi yoyo itima iki. Ja onanxhonmabi yoiya iki, ja Xheki Joni: Jawe kopki nato paranta
noa nawabaon cham akai: chau, hola chamita, akin. beketian nokon bene min sinai? Mia iki papa piai. Jawe
Jaama iki. Noa chamama iki. kop minbiribi papa nonti bocho beyamaa?. Jaskarares
noa ik iki.
El trmino chama
Nuestro encuentro con el serrano en la cocha
Desde hace mucho tiempo los mestizos nos dicen
chama. La palabra chama se usaba para retar al rival Una vez, mi viejo, o sea mi esposo, me llev a una cocha.
de la siguiente manera: Ven, vamos a pelearnos, ven Al llegar a la cocha, nos instalamos cerca de un
vamos a golpearnos! Ven chama!. Antiguamente serranito; l estaba con su esposa. Acercndose donde
llamaban al rival desde su propia casa: Ven, vamos a estbamos, el serrano le dijo a mi esposo en voz alta
golpearnos! Sal chama Ronon Bari! Vamos a como rindole: Para qu has trado este pltano?
huishatearnos! Entonces, si el hombre no era cobarde Entonces mi viejo estaba all, todo cabizbajo. Al
sala cuando le decan chama. Si no vena cuando lo escuchar esto, vine y les pregunt: Qu sucede con
llamaban as, significaba que era cobarde. Actualmente ustedes? Luego le dije al serrano: Por qu insultas a
ya no practicamos esas costumbres; sin embargo, hasta mi esposo por traer este pltano? T comes tu papa.
ahora nos molestamos cuando nos dicen chama, Por qu no trajiste tu canoa llena de papa? Esto nos
sentimos algo en el corazn. La palabra chama no se sucedi.
puede hablar por hablar. Sin conocer eso, los mestizos
nos dicen chama: Chau, hola chamita. Eso no es as. Moa noa sinakanainbata nete xhabketian ik iki, ja Xheki
Nosotros no somos chamas. Jonin jawkiati bo keyoti. Jaton jawkiati keyketian jo
iki jawen awin ea paranta yokati. Ja kopra joni
Iaman Xheki Joni betan nokoanani ramianoxhon non shinanpariti jake, noimiskaya noa iti jake.
Minra ea jakon akin akai, en mia menibanon. Ea jaskara
Jatian iiti ea kaa iki westora iaman nokon yosin ea bo. iki, en menia iki paranta noibatishoko iketian.
Ja iaman kaaxh noa nokota iki. Nokotaxh noa ik iki
westora Xheki Jonishoko pataxh; ja Xheki Joni ik iki Al da siguiente de la discusin, al serrano se le ter-
jawen awin betanbicho. Jatian noa ikinko joxhon, ja Xheki minaron los vveres que haba llevado. Al terminrsele
Jonin nokon bene yoiya iki: Jaweati nato paranta min sus alimentos, vino su mujer a pedirme pltano. Por

238 239
eso, antes de insultar a una persona tenemos que pensar, mestizos? Porque los mestizos nos insultan, desde hace
ms bien debemos ser amables. T no me insultaste, mucho tiempo son as las cosas. Pero ahora s hay
compartir contigo. Yo soy as, y le di su pltano algunos shipibos que se han reunido con mestizos. As
porque me dio mucha pena. tambin se renen con los serranos, con los que vinieron
de otro lugar. Ellos casi no son mestizos, son gente de
Natora ikon jawki iki, noara nawabo betan jawetianbi la sierra, los shishacos. Hoy, los que quieren amestizarse
meskti atipanyamake, jatonbiribi nawa. Rama kamanbi se renen con mestizos; si nosotros no queremos
noa nawabo betan jakonshaman jati atipanyamake, amestizarnos, no nos reunimos con ellos. sta es mi
wetsatian noa join iananankanai, jakonmanani. Ikaxhbi jake observacin. Tambin hay los que no son tan mestizos,
nawa kikin jakon shinanya, jatribibo jake kikin jakonma sino a los que llaman amko, los cocamillas.
shinanya, kikin ramiamis. Jaskribi jake noa Shipibo joni,
jatribibo iki janbiribi kikin jakonma shinanya, ramiamishora. Jawe kopki noa meskkashamai? Jaton joi non joima
Jatian, jawe kopki noa nawabo betan keennananyamai? iki; ja nona kesk jimiribi ikaxhbikan non joimakaya iki jaa,
Noa nawabaon ramiai kop, moatianbi jaskara iktikanai. jatonabiribi. Ja kop riki noa jonbenatianbi jato betan
Ikaxhbi rama moa xharan jake, non kaibo Shipibobo moa meskkasma, noa nawan kikiankin ramiai, noa ichkanai.
nawa betan biananankanabo. Jaskribi bikanai Xheki Joni, Nonra nawabo jaskakin ramiayamai; jatian non ak kikini
wetsaorikeaxh bekanabo. Ja iki kikin nawamabo, sinkanai, noa timati atipankanke, jawe kesk ixhon noa
manamamea jonibobiribi, shishkobo. Rama ja chichikanin chachikin iamaxh noa retekanti iki.
nawakasaibaon biai nawa, noa nawakashamai non nawa
biamai. Ja iki en oina. Jarbake nawayoramaboribi, jabo Entonces, por qu no queremos mezclarnos? Porque
iki nato amko, Kokmeshokobo. su idioma no es nuestro idioma; tenemos la misma
sangre, pero no es nuestro idioma, eso es de ellos. Por
Es cierto que no podemos unirnos con los mestizos esa razn, desde el principio de la humanidad nunca
jams, simplemente son mestizos. Hasta ahora casi no hemos querido mezclarnos con los mestizos, porque los
nos llevamos muy bien con los mestizos, no podemos mestizos nos insultan y nos tratan muy mal. Nosotros
vivir en armona, siempre discutimos, nos insultamos. no insultamos a los mestizos; pero si los molestamos,
Pero existen mestizos con buenos sentimientos, otros cmo se amargan, hasta nos podran picar con el
tienen mal carcter, malos sentimientos, les gusta cuchillo o inclusive nos podran matar.
insultar. As tambin hay algunos shipibos que tienen
carcter muy malo, malos sentimientos, son muy
provocadores. Por qu no nos queremos con los

240 241
Nokon papashoko nawan ramiani mestizo le suplic: No me cortes, no me cortes
paisanito! Llenar de faria esas dos bolsas para
Westorakin ak iki nokon papashoko janbiribi kawanainbi entregrtelas, no me cortes por favor! As gritaba el
nawan ramiakin: Jomenwe komp, akin ak iki ja mestizo. Como gritaba de esta manera, el viejito no lo
nawan. Jaskaki nokon papashoko kawana iki. cort. (Antiguamente, nuestros abuelos siempre
Kawanxhon oinaki ik iki moacha jab timaanainbata, andaban con la mochila al hombro, mochila tejida o
jawen raw. Jainxhonki yosin yoiya iki: Jawe kopki min mochila chumpi.) Entonces, quin fue el que provoc?
ea komp akin akai? akinki ak iki yosin, moa rami El mismo mestizo. Estas cosas son desde hace mucho
ramiayora sinxhon. Jainxhon ja yosin yoiribia iki: Ea tiempo atrs, no son de ahora. sta es la razn por la
moa komp ayamawe, enra mia wexhai. Ixhon jawen cual no queremos mezclarnos con los mestizos. Hasta
wexhati pikoaitianki yoiya iki: Ea ayamawe, ea ayamawe la actualidad seguimos igual.
paisanito, ea wexhayamawe! En mia ja pisha rab bocho
atsa pot menibanon, ea wexhayamawe! ikki nawa
sion ik iki. Jaskati sion iketianki yosin wexhayamaa iki.
(Moatian yosiboronki niktiai top iamaxh chonpi pisha
paoya.) Jatian, tson benaa ik iki? Jawema ja nawanbi.
Moatianbi iki noa jaskara, ramama. Ja kopkaya noa nawa
betan meskkashamaa iki. Rama kamanbi noa jaskara
iitai.

Un mestizo provoc a mi abuelo

Una vez pasaba mi abuelito sin molestar a nadie


cuando en eso un mestizo lo insult: Ven cumpa!, le
dijo el mestizo. Entonces, mi abuelito se le acerc. Al
acercrsele, se dio con la grata sorpresa de que se
trataba de su enemigo, con quien haca pocos das haba
tenido una pelea. Por qu me tratas de cumpa?, le
dijo mi vejez, con esa ira de recibir tantos insultos.
Nuevamente le habl mi abuelito: A m ya no me trates
de cumpa, sino te corto con mi huishati, te raspo la
cabeza. Al decirle as, empez a sacar su huishati y el

242 243
VIII

Ea jain kan jemabo

Enra nenobichoshoko onanyamake. Rekenpari en onanke


Maioshian, jawen mai joshin iketian akanai Mai Joshinya
akin. Jainxon en onanke wetsankoboribi, mesk kesk
jemabo nato: Pasko, Wanoko, Wankyo, Ayakocho,
Takana, Arka, jashokobo en onanke.

Mis viajes

Bueno yo no conozco solamente por aqu. Para empezar


conozco Pucallpa, porque su tierra es colorada la
llaman as18. Tambin conozco otros pueblos: Cerro de
Pasco, Hunuco, Huancayo, Ayacucho, Tacna y Arica,
esos conozco.

Moachara ea pikkatitai och jemabaon. Noa jaskarainbo


pikti jake onani. Jaskarainbo non icha shinan biai, noa

18
El nombre shipibo es Maioshian, compuesto por mai tierra, joshin roja y
-ya morfema propietivo traducible como con, que tiene. El trmino
castellano es de origen quechua, analizable como puka rojo y allpa tierra;
se trata pues de un calco semntico.

244 245
shinan aniai, xhabbo oini, wetsa shinanbo bii. Eara icha ja jemanxhon kenamakana, jatonbi noa kopaxhonkana
nike benooma keskati, ikaxhbi ea benoyama iki. En jonibo jan kati, jain oxhati, piti, noa jan jorbati; jaskaxhon noa
itan ainbobo paranyamai. Jaweti akinbires ea yokkanai: boai, jaskarain riki en onana, jatbiain ea ni iki. Westora
Miaki benoya iki?, akin akana, ea paranayamai; ponteti ainbonin yoini kesk, chanka yoxhainsikaya iki ea.
ea keshai: Jake nokon bene. Westora ainbo beneya
ikaxh ea paranati atipanyamake. Jawe kopki noa Estas cosas que pasan he visto cuando viaj a lugares
westora jonin shiroti iki? Noara westora jonin shiroti lejanos, cuando me alej de Pucallpa. Viendo estas cosas
yamake. Jara och iketian noa ponteti keshai. Tsonki he adquirido bastante experiencia. Algunas veces fui
noa jaweati iki? Akma. Noa paranati atipanyamake. Ja porque me invitaron; cuando somos dirigentes de la
iki mesk kesk jawkishokobo en oina. comunidad, nos invitan. Llegan cartas de invitacin de
los lugares de donde nos invitan, ellos mismos nos pagan
Hace un tiempo atrs yo sala a lugares lejanos. el pasaje, el alojamiento, la alimentacin, el pasaje de
Debemos salir a otros lugares para conocer. De esta regreso; as nos llevan, por eso es que he conocido, por
manera adquirimos muchas experiencias, nuestra todas partes he andado. Como dijo una mujer, soy una
mente crece, vemos las cosas con mayor apertura, vieja paseandera.
ganando nuevas experiencias. Yo he andado mucho,
como si fuera una mujer soltera, pero nunca tuve otro
marido. Yo no les miento ni a los hombres ni a las Ea Riman kan
mujeres. Muchas veces, cuando me preguntaban:
Tienes tu marido?, yo no lo ocultaba, siempre deca Jaa peko ea karbaa iki Riman. Rima iki westora jema
la verdad: S, tengo mi marido. Siendo una mujer kikin ani, Pirokan reken jema, jain apon xhobo ik. Jainoax
casada no puedo mentir. Por qu vamos a burlarnos jatbi nawan jawki janbisai, wetsa jema maxhkocha
de un hombre? No debemos burlarnos de un hombre ikainkobo: korki, makinabo, jawkiati jawkibo, chopa,
porque est lejos. Debemos decir la verdad, acaso rao, wetsaboribi. Rimara mets iki, mia beneai oinaxh.
alguien nos va a hacer algo por eso? Nada. Entonces Jain mia kai onan jonibo oini, mesk kesk koshibo.
no podemos engaar. sas son las diferentes cositas que
he visto. Mi viaje a Lima

Nato winkanai jawkibo en oina iki, och jeman kaxhon. Despus, tambin he ido a Lima. Lima es una ciudad
Maioshian potabainxhon, jaskarabo oinxhon en ani muy grande, la capital del Per, donde est la casa de
shinanbo bi iki. Wetsatianra ea kaa iki kenakanabo, gobierno. Desde all se reparten todas las cosas de los
jeman koshi iketianbo noa kenakanai. Nokotai kirikabo noa mestizos hacia las otras ciudades ms pequeas: dinero,

246 247
mquinas, alimentos, ropa, medicinas y otras cosas ms. te deja dormir, el claxon de los taxis piinx nos desespera.
Lima es una ciudad hermosa, te alegras al verla. All Hay demasiada luz, por ms que cerremos los ojos
vas a ver a la gente poderosa, a todo tipo de autori- nuestros prpados quedan transparentes, no
dades. completamos el sueo debidamente. As es esta ciudad
del gobierno.
Nokon keen riki Rima, ikaxhbi matsi iki noa neke baritia
iketian. Nokon keenma iki jatbitian xhop chopa saweti; Westorai ik iki ea Riman kai karon mnibus nayakaa.
enra nokon mainxhon kexht chopa saweyamai, Jain nayakaxhon en ninkata iki, yoyo ikanai Rimaki jain
wetsatianshokobores en akai matsi pakketian. Jatian jati jisma ikanai. Ikaxhbi jain iiti noa axheai, oa manan,
noa neke jenetia iketianra, Riman bari kikin moka iki, neke oa jawen paron ew bechon. Moa ea Riman itaitian,
keskribi yora wisoamis, menomis. westora ainbo yoyo ik iki: Neno riki jakoinra jati; jake
kari, waran, atsa, papa, bawa poi, ea jawen maxhkyamai.
Me gusta Lima, pero hace fro cuando ac estamos en Jatbitian ea potya itai. Jatian neno Riman ikaxh kikin
la temporada seca. Lo que no me gusta es tener que jawebi ati yama, korki atires en shinanai, ik ik iki.
ponerme ropa de lana todo el tiempo; en mi tierra no
me pongo ropa gruesa, algunas veces noms me pongo Una vez al viajar a Lima estuve sentada en un mnibus.
cuando cae el fro. En cambio, cuando ac estamos en All sentada escuch que algunos hablaban que Lima
la temporada de lluvias, en Lima el sol es muy fuerte, no es un lugar como para vivir. Pero nos
as como ac te pone moreno, te quema. acostumbramos a vivir all, a aquel cerro, a las olas del
mar. Cuando yo ya estaba un tiempo en Lima, una
Ja ea keenyamairibi riki jatsainra. Noa tsokasai; non jeman mujer me dijo: ste es un buen lugar para vivir, hay
noa tson tsokas ayamai, kikini mia jakoinrai oxhai, min camote, zapallo, yuca, papa, fideos, no me falta nada.
keena senen oxhai. Ikaxhbi Riman jaskarama iki, nato Casi siempre estoy llena. Cuando estamos ac en Lima
roooon ikaiton mia oxhamayamai, takisibo piinxh ikinbo no hay actividades que hacer, solamente pienso en
noa rateyonai. Kikin joshaman, noa betitabi non bero juntar dinero, me dijo.
kabichi bexhnantini, kikin jakonshaman akin non oxh
rebesshamai. Jaskara itinke nato apon jema.

Otra cosa que tampoco me gusta es que hay mucho


ruido. Esto nos fastidia; en nuestra comunidad nadie
nos molesta, duermes bien hasta el rato que quieras.
Pero en Lima no es as, el ruido roooon de los carros no

248 249
Paron ewa animales que tenemos. Cada ro o mar tiene sus propios
animales.
Jainribi jake nato paron ewa mar, kikin bechon ewaya.
Paron ewa riki ratti kesk jawki. Jawen jene kikin
yankon, tashi jawtani, metsshaman. Jain jake neino, oa Paron ewan pitibo
jawera ibirai, oa nonbiri neino akai ikaxhbi aniosi. Jain
ikbobiribi oa taki ani, oa nonon jisisibo, oa koshori jisbo. En Riman kaxhon yapa pipamai, nokon keenma riki ja
Kikin wetsaresibi iki en oina; jaskarabo oinxhon non shinan yapabo piti. Oa jawera ibirai: moxhbaton, tora, oa wetsa
chopeai. pitibo jaton janebora en onanyamake. Ja pitibo riki
wetsaresibi tan itanribi kikin wia koshi, nekea pitibo
El mar keskma. Noa axheama ixhon, non piti atipanyamake.
Jatian nekea kikin noeshamanbo yapa iki. Neno non paron
All tambin est el mar, con sus inmensas olas. El jake kikin jakon piti: main, koyaparo, boe ani, amakiri,
mar es una cosa como para admirarse. Su agua es wame, payri, bawin, pich ani, noe pitibo, jas kikin xheni,
bonita, es de color muy verde-azul, de sabor salado. non xhoiya chesh ikai. Jatian non jaskara pipiti kaxhon,
All vive el lobo marino, no s qu cosa ser eso non jaxhon jaskara piti pi atikonma iki. Jaskribi iki,
exactamente, como lo que nosotros llamamos nutria jakeabaonribi nekea piti bexhon pi atikoma iki. Jaabo
pero ms grande. All tambin hay los tibes grandes, moa axhea iki jakea piti pii.
esos que parecen patos, esos que se parecen al cushuri.
Muchos otros animales tambin he visto; al ver esto se Los pescados del mar
abre nuestra mente.
Cuando voy a Lima casi no como pescado, no me gusta
Noa paron ewa iboma iki, noa ja kexh ja joniboma iki. comer esos pescados. No s exactamente qu peces sern
Noa iki nekea non ser Paro ibobiribi. Non onanke nekea esos: lisa, corvina, no s los nombres de los otros. Esos
Paronki jawe yoinabo ja ixhon: nato amen, kap, wetsa pescados tienen otro sabor, adems tienen un olor
yoina itan yapabo, noa jayata jawkibobiribi. Jatbi mucho ms fuerte que los de ac. Si no estamos
parobora jake jaton jayata inbiribi. acostumbrados, no podemos comerlos. En cambio el
pescado de ac es ms rico. Ac en nuestro ro hay los
Nosotros no somos dueos del mar, no vivimos en esas mejores pescados: acarahuas, tucunar, boquichico
orillas. Nosotros somos dueos de este ro Ucayali de grande, gamitana, paiche, arahuana, doncella,
aguas turbias. Conocemos qu animales hay en este ro: palometa grande, jass bien ricos, bien mantecositos son,
ronsoco, lagarto, otros animales y peces, todos los cuando los asamos su manteca suena cheshshsh. Como

250 251
estamos acostumbrados a comer as, cuando estamos tambin somos peruanos. Por eso tenemos nuestros
all en Lima no podemos comer esos pescados del mar. documentos personales, por eso tambin sufragamos
De igual manera, los que viven all cuando vienen no cuando hay que elegir a las autoridades; si no furamos
pueden comer el pescado de ac, estn acostumbrados peruanos no tendramos documentos, no es cierto?
a comer el pescado de all. Muchas veces yo escucho, que a pesar de vivir en el
Per nos dicen salvajes. Los indgenas peruanos que
viven en otras partes del pas no nos conocen. A veces
Pir ani mai cuando vienen se sorprenden.

Pir iki westora ani mai pasribi. Jake jawen ani manan
(sierra), jawen teshanpa mai (selva), jawen paron ew Wetsa ani maibaon kan
mai (costa); nato en yoiyainkobo jake jawen ianbo, jawen
besh parobo, jawen niibo, jawen mashi mai, Pir iki wetsankobiribi, nato Istros Onros (Estados
wetsaboribi. Jaskribi jake mesk kesk jonibo, Unidos), Weransia (Francia), ja jemabo ikainkoniaxh kikin
inrjinanbo jaton joi itan axhyabo; ja iki Pir. Noa ochbiribi. Barasiri (Brasil) betan ochmatani iki. Enra
Shipiboribira pironobo (peruanos) iki. Ja kop jake non onanke nato Barasiri, Borbia (Bolivia), Chiri (Chile), ja
yora kirika (documentos personales), ja kop nonribi potai ani jemabo. Barasiriain jake inrjinanboribi, jake jaton
koshibo janetitian; nato pironoma ikaxh, noa yora joiyabiribi, jaton bewbo. Nato Borbiainoa nawabo yoyo
kirikaoma ikeanke, ikon? Jatian en icha ninkatai, nato ikai nawan join, jarbake inrjinanbo. Nato Chirimea
Pirainribi jaxhonbi noa in akanai. Wetsa nawaboribi ikai nawan join ikaxhbi jaton joi maktoninbiribi
Pirokameabo inrjinanbaon noa onanyamakanke. akai, wetsaresibi, neno jake inrjinanboribi. Nato Parakoai
Wetsatianbo neke beaxh ratkanai. (Paraguay) jake inrjinanboribi ikaxhbi non onanti
atipanyamake jaton joi. Neskara jawkibora non oinai och
El Per jeman kaxhon. Noa neskara och jemanbo kaitianra
maxhkyamake wetsa inrjinanboribi och boaibo,
El Per tambin es un pas. Tiene sus grandes montaas jatribibaon noa jow akai, wetsatian noa yoikanai jawerato
(sierra), sus tierras bajas (selva), sus tierras a orillas del ani jemamearin ixhon. Non westora akin nokoa iki
mar (costa); en los lugares que he mencionado hay sus Barasiriainoa, ja ik iki: Eara Barasiriainoa inrjinan iki,
cochas, sus pequeos ros, sus bosques, sus desiertos, y Pirainoama.
otras cosas ms. Asimismo hay diferentes tipos de
pueblos indgenas, con sus propias lenguas y
costumbres; eso es el Per. Nosotros los shipibos

252 253
Mi visita a otros pases su idioma. All pasamos un da; el da entero tomamos
cerveza, la que llaman Guaran.
El Per est ubicado en otro sitio, muy lejos de donde
estn los Estados Unidos o Francia. Con Brasil estn
ms cerca. Yo conozco Brasil, Bolivia, Chile, esos pases. Westora inrjinan Istros Onrosainoa
En Brasil tambin hay indgenas, tambin tienen sus
propias lenguas, sus canciones. Los mestizos bolivianos Jaskribira en onanke westora inrjinan Istros
hablan en castellano, tambin hay indgenas. Los Onrosainoa, ja iki nokon pano bake Gordon. Janra ea
mestizos de Chile hablan en castellano pero con un dejo, bexhona iki rato jawen titan, jawen poibaon ak. Jaskribi
de otra manera, aqu (en Chile) tambin hay indgenas. ea potaxhona iki kirika wish jaskataxh jawen xhobon
En Paraguay tambin hay indgenas, pero no podemos nokti. Jatbiainra jake nob inrjinanbo. Jaskribi en oina
entender su idioma. Estas cosas vemos cuando viajamos iki och kaxhon jaton axh, tee akanaibo, map akanaibo,
lejos. No faltan otros indgenas que tambin viajan lejos; icha jawki. Ramara en rarokinkasai mato Pirma ikbo,
algunos nos saludan, a veces nos dicen de qu pas son. eara ichabires beneai. Ea riki pirona, mato iki Istros
Una vez encontramos a uno de Brasil que dijo: Yo soy Onrosainoa. Ichabires en mato yoiyai, keymayamakanwe
indgena del Brasil y no del Per. maton axh, maton joi; non akai keskkinribi akanwe.

Westorai ea kaa iki nato Parakoai jeman. Jainoaxh ik iki Un indgena de los Estados Unidos
noa moa jonoxhon jain abion paketainko, jaskkenbi
bekana iki jainoa inrjinanbo. Bexhon noa jow akana iki, Asimismo conozco a un indgena de Estados Unidos,
jain noa yoikana iki: Noaribira inrjinanbo iki. Ja inrjinanbo es mi ahijado Gordon. El me trajo un plato que hicieron
riki kikin boo nenkbo, jakon jonibo, jaton joires non su mam y sus hermanas. As tambin me dej un papel
onanyamake. Jainra noa winota iki westora nete; non con la direccin de su casa. En todas partes hay
xheabaita iki bakoxh xheati Waran akanai. indgenas como nosotros. As tambin he visto, cuando
me fui lejos, las costumbres de otros indgenas, sus
Una vez me fui al Paraguay. Estbamos en el actividades, las cermicas que hacen, muchas cosas.
aeropuerto ya para regresar, cuando en eso llegaron En este momento quiero saludar a los indgenas que no
un grupo de indgenas de ese pas. Al llegar, nos son del Per, me siento muy contenta. Yo soy peruana,
saludaron y nos dijeron: Nosotros tambin somos ustedes son de Estados Unidos. Les ruego que no
indgenas. Esos indgenas tenan el cabello muy largo, permitan que desaparezcan sus costumbres ni sus
eran buenas personas, solamente que no entendamos lenguas; as como las mantenemos nosotros, hganlo
ustedes tambin.

254 255
Kirinkobaon ani main kan les dije: Yo no soy Inca. Tambin cuando nos
arreglamos se admiraron. Nos pusimos el collar, nos
Rimankobichoshoko noa kayamai, wetsatian noa och, diseamos la cara con huito, nos pusimos nuestros
kirinkobaon jeman. Neskati noa och kaitian kikini jonibo aretes, entonces lucamos diferentes. Vindonos as,
ratetai. Ea kaa iki rinkobaon jeman, Weransia, Pirainoaxh se admiraron muchsimo porque nunca nos haban
pikkaini. Noa jain nokketian rinko jonibo kikini ratetai, visto arregladas. Todos los que son mis amigos y los
ainbo noa keskribi ikaxhbi wetsa joiyabo, joxho yorayabo. que estaban presentes me agradecieron mucho, yo
Jawe akki ratetai?. tambin me alegr mucho con ellos porque me haban
visto as.
Mi viaje a un pas de gringos
Jaton raoti jake, ikaxhbi wetsaresibi. Metsronki iki noa
Pero no viajamos solamente a Lima, a veces nos vamos raota. Nonara jake nii meranoa bimi berobo noa jan
lejos, a los pases de los gringos. Cuando nos vamos raotai: tanonin, komokomo; nawaboibakea noa maroai
lejos, la gente se sorprende muchsimo. Yo fui a un pas moroshokobores.
de gringos, a Francia, saliendo del Per. Cuando
llegamos all, los gringos se sorprendieron muchsimo, Ellos tambin tienen adornos pero muy diferentes a
haban mujeres como nosotras pero hablaban otro los nuestros. Dicen que somos bellos cuando nos
idioma, tenan cuerpos blancos. Por qu se sorpren- adornamos. Nosotros tenemos semillas con las que
dan? nos adornamos: semillas sonajeras tanonin, semillas
sonajeras komo komo; solamente compramos
Noaronki westora rainama iki, jabaon yoiya iki noa mostacillas de las tiendas de los mestizos. Pero ellos
Inka. Jaskkanaitian en yoiya iki: Eara Inkama iki. no son as, ellos compran todo.
Moa noa benxhokaatai oinaxh ratribikana iki. Non
teoti saweai, noa bekenetai, non mesk kesk Jainxhon non borbaa iki tanpra. Tanpra iki non
paronotibo, jatian noa wetsaresibi ikai. Jaskara noa moatian yosibo jan ransapaokani. Ja tanpra akana iki
oinaxh jabo kikini rateta iki, jawetianbi jaskati raota jono bichi, yawa bichi, non maroyamai nato jawkibo.
jaton noa oinyosma ikanai. Jatbi eb raenanaibaon Jatian jabo jaskarama iki, jatbi jawki marokanai.
itan ikbaon ea ichabires irke akana iki, icharibi ea
benea iki jatoki, jaskara oinkana. Tambin habamos llevado bombos. El bombo es el
instrumento con el que antes bailaban nuestros
Los franceses dicen que nosotras no somos reinas, antepasados. El bombo est hecho de cuero de sajino
ellos dijeron que somos Incas. Como dijeron eso, yo o huangana, estas cosas no las compramos.

256 257
Jatian Ransisbo jake jaton joi. Westora yosishoko ik iki,
jawen joi kikini keyota iketian wini. Jaskati noa
neskshamanribi itibi non axh, non joi keyota iki, eabicho
riki Ransis wetsa joi en onana, ik ik iki. Jaskarain
ratkana iki, kikin akin ea noikana ik iki.

Los franceses tienen su idioma. Haba un abuelito que VIII


llor poque su lengua ya haba desaparecido: Esteee,
as tambin era nuestra costumbre, nuestra lengua
desapareci, soy el nico francs que conoce otro Koshi ainbo
idioma propio, dijo. As se admiraron, me apreciaron
mucho. Eara ik iki jawe ati onanmaribi. Jainxhonra en shinan bi
iki. Ea och jemabaon kaa iki westora ani tsinktiain.
Jainra bokana iki koshi jonibo, koshi ainbobo, pacha rab
chonka jemamea, tsinkxhon jaton jeman janeabo. Ea jain
janekana iki, ea iti jis oinxhon. Jainxhonra en shinan bi
iki, jawe keskrin ani jonibo jow akin ati, mesk kesk.
Ikaxhbi ea nenoshaman iiamai, ea kai mesk kesk
jemanbo jato shinan menii. Jainoaxh nokon shinan aniai;
jaskaxhon nokon jemanko akinti, jaskaxhon chin
bakebo shinankinti, oricha chibanti.

Una mujer dirigente

Yo tampoco saba hacer nada. Entonces tuve una


experiencia. Viaj a comunidades lejanas a participar
en un congreso. All asistieron dirigentes hombres y
mujeres, procedentes de ciento veinte comunidades,
elegidos por su comunidad en asamblea. A m me
eligieron, me vieron la ms indicada. Entonces adquir
experiencia, aprend cmo saludar a las autoridades y
otras cosas. Pero yo no permanezco aqu noms, yo

258 259
voy a muchas comunidades a capacitar a la gente. Ea ipananra jainma inake, ik ikaibo. Noa onanma
Entonces mi experiencia aumenta, para ayudar a mi iketiankaya onanbaon noa pontexhonti ikebi. Jatiankan,
comunidad y de esa manera encaminar a la juventud jawe kop noa neskati itai? Ramatian iki
para que avance. benbobobichoma; westora benboya ixhon, westora
ainboya ixhon, benbon shinan maxhkatai ainbonin yoiyai.
Moatian non axhbo iktiai wain teetires. Non titabaon noa Rama moa jaskara kesk itinke.
kirika amayamakatikanai. Moatian non titabaon noa
yoikatikanai kirika atima nawan axh iketian, jaskarama Una mujer debe ser segura, inteligente, decidida: Yo
ikenbi. Jaskara kop ramatian ainbo oricha kirika akbo puedo sacar adelante a mi pueblo. Yo puedo ayudarlos.
yamake, non anibaon amayama kop. Ikaxhbi en shinanai No debe tener miedo de hacer cualquier cosa. De esa
ramatian noa iti jake ainbo netresaima, ainbo yak manera ahora estoy adquiriendo esta experiencia. Ahora
yakresaima. Noa ainbobo iti jake kikin jishten me desempeo en mi propia comunidad como una
jishtenshamanbo, biba, non jeman paranan ikaibo. autoridad importante. Yo soy Agente Municipal, tengo
a mi cargo el trabajo de la comunidad. Entonces, por
Antes nuestra costumbre era trabajar en la chacra qu son pocas nuestras paisanas mujercitas que piensan
noms. Nuestras madres no nos hacan estudiar. Antes as? Hay mujeres que todava tienen miedo, que piensan:
nuestras madres nos decan que no estudiramos porque Yo podra opinar, pero no vaya a ser que me equivoque.
eso era costumbre mestiza, cuando no era as. Por eso Si nosotras no conocemos mucho, aquellos que conocen
ahora no hay mujeres shipibas que hayan llegado muy ms pueden corregirnos. Entonces, por qu somos as?
lejos, con estudios universitarios, porque nuestros Ahora no solamente estn los hombres; teniendo un
padres no nos hicieron estudiar. Pero yo pienso que hombre o teniendo una mujer en el grupo, a las ideas
ahora las mujeres no debemos ser tmidas, no debemos del hombre las complementa la opinin de la mujer.
ser pasivas. Nosotras las mujeres debemos ser muy Ahora ya parece que es as.
despiertas y luchar por nuestro pueblo.
Ja kopra ichaakin en nokon bakeranon betan nokon
Iti jake westora ainbo rakma, shinanya, koshi shinanya: xhontako yoiyai. Noara iti jake westora ainbo sonsoma,
Enra nokon jema jakonain pikoti jis iki. Enra jato akinti iiosma ainboma, noa shinanya iti jake. Noa iti jake
jis iki. Jatbi jawki atinkobi rakma. Jaskarain en rama westora ainbo jatbiain jikiai, ikaxbi kikin jikiresaimaribi,
nato shinan bii itai. Rama ea itinke moa nokon jemanbi, senenshamanres.
kikin koshi ainbo kesk. Ea itinke jato teekinaibiribi, jeman
tee oinai. Jatian, jawe keskrain non kaibo ainboshokobo Por eso muchas veces les hablo a mis hijos y a mis hijas.
west iki neskara shinanyabo? Jarke ainbobo raketaipari: Una mujer no debe ser cohibida, una mujer debe ser

260 261
decente, inteligente. Debemos ser mujeres activas, pero Jeman tsinkibata
tampoco demasiado pcaras, simplemente lo justo.
Bakishra ibake jatbi jonibo itan ainbobo tsinkita, nato Jepe
Nokona eara keenai oribo onanti, nenobicho banetama. Ian jeman. Jainra non shinainbake mesk kesk
Ea keskribi inaketian non jemamea ainbobo en eseai, teeshokobo ati, jaskaxhon jemamea jonibo tee akinti.
jaskara ainbobo jati kop. Jaweti ainboshoko riki Nato tsinktiainkora ibake pacha sokota chonka kimisha
neskataibo, yamarake wetsabo raketaipari ikaxh. Ani joni. Jatian jatbichashaman jonibaon shinainbake kikin
tsinktiainbo yoyoiosma ikaxh rakpariai. Non oricha jakoinra. Jatbi koshibaon yoiibake jaton tee ati shinanbo,
chibanti jake jaskarabo, noa jaskataxh axheaxh aniaibo. jema onanmakin. Rekenpari ibake nato Jeman Korka
Jaskarabokaya ikinbi non axhbo non pekori potayamai. (Jefe de la Comunidad), ja peko Jeman Tee Akai (Agente
En onanke bewati, en onanke mesk kesk moatian Municipal), jainoaxh Jemamea Jonibo Ramitai Xhepoai
jawkibo yoiti, mesk keskbo. Tsonbi nokon shinan (Teniente Gobernador), senenain ibake Jakon Akin Jato
keyoyamai. Ea onanma kesk itinke, ikaxhbi en onanke. Eseai (Juez de Paz).

En cuanto a m respecta, me gustara conocer ms, no La asamblea del da de ayer


quedarme aqu noms. Para que no vayan a ser como
yo, por eso aconsejo a las mujeres de nuestro pueblo, Ayer nos reunimos todos los hombres y mujeres en la
para que haya ese tipo de mujeres. Cuntas mujercitas comunidad de San Francisco de Yarinacocha. All
son as pasivas, no hay otras que participen porque acordamos realizar muchas actividades para trabajar
todava tienen miedo. En los congresos, como nunca con la gente de la comunidad. A esta reunin asistieron
han participado, todava tienen miedo. Tenemos que ciento sesentitrs personas. Todititos acordaron muy
seguir adelante con esas cosas y as aprender para buenas cosas. Todas las autoridades informaron a la
engrandecernos. Sin embargo, no por hacer esas cosas comunidad acerca de sus planes de trabajo. Primero
dejamos atrs nuestras costumbres. Yo s cantar en habl el Jefe de la Comunidad, despus el Agente
shipibo, s contar todo tipo de relatos tradicionales, de Municipal, luego el Teniente Gobernador y finalmente
todo tipo. Nadie me puede quitar lo que yo s. Aunque el Juez de Paz.
no lo parezca, yo s conozco.
Nato Jeman Korkanin shinainbake, nato baritianki jawe
keskxhon jakon akin jonibo teekinti iki, jawebokayaki nato
baritian non Apo yokatai ixhon jeman shinanti. Jeman
shinainbake akinti non korka soroshoko menikin jan niti,
jaskribi tee akaibo akinti. Mesk kesk shinanbo noa

262 263
yoyoibake, non shinanaibo non yoibake, ja neskti yoyo El Jefe de la Comunidad propona que nos ayudramos
ixhon non westora shinanbicho non tsekai. Wetsatian para que cada uno tuviera su propia chacra de una
jaskarama iki koshibaonbicho shinanai, jainxhon tsinktiain hectrea. Entonces debera haber ciento sesentitrs
kaxhon yoiya, jatribibo keenyamai. Neskakin non akkaya hectreas de chacra. Se propuso que en cada chacra se
jakon paketai. Nonbicho shinantaanan boxhon jema yoiya sembrara yuca o arroz. Otros sugeran que entre dos
jen iamai. Jatian, tsona iki ja ocha? Jama nona. Jaskara personas se hiciera una sola chacra. Algunos no
jawki winnaketian jatxhonbi non shinana iti jake. estuvieron de acuerdo. Nuestros abuelos nunca hacan
chacra entre dos.
El Jefe de la Comunidad hablaba sobre cmo debemos
de trabajar este ao con la gente, deca que el pueblo Koshi iti
piense qu cosas le vamos a pedir al gobierno este ao.
El pueblo acord ayudar al Jefe de la Comunidad con Koshi inoxhon, rekenpari noa iti jake notsima. Jakon akin
dinero para que realice sus gestiones. Dimos a conocer yoikana iamaxh jakonma akin yoikanabi ranaweyosma.
nuestras opiniones en relacin a muchas cosas, Jema aninkobo jaskara iki. Nato Jepe Ian jemanko jaskara
expresamos nuestras ideas; de lo que conversamos iki. Bakishki jawe kesk ibata, jatribibaon ea jakonma
surgieron acuerdos colectivos. A veces no sucede as, akin yoiyai, jatribibaon ea jakon akin yoiyai. Jaskara
solamente las autoridades toman las decisiones, luego ninkataxhbi noa ninkatama kesk iti jake, noa iti jake
informan en la asamblea y algunos estn en desacuerdo. benche, pabe, non nink ninkresai. Ja yoyo ikaibora jaton
En cambio, cuando tomamos las decisiones en kexhakanbiribi ikanai.
asamblea, surgen buenas conclusiones. Pero si las
autoridades, solamente informamos al pueblo lo que Para ser autoridad
ya hemos decidido, la asamblea no acepta. En ese caso,
de quin es la culpa? De nosotros. Para que no suceda Para ser autoridad, en primer lugar no debemos
esto tenemos que pensar entre todos. molestarnos fcilmente. As hablen bien o mal de ti, no
debes tener recelos. En una comunidad grande es as.
Ja Korkanin shinanribiibake, jonibo wai akinti jatbi joni En San Francisco, por ejemplo, es as. Ayer, cmo dicen
westora ikitria waiya iti. Jatianbira jati jake pacha sokota que fue?, algunos me criticaban y otros hablaban bien
chonka kimisha ikitria wai. Ja wai akainko de m. Por ms que escuchemos esas cosas, debemos
shinainbakanke atsa iamaxh aros banati. Jatribibaon hacernos los que no hemos escuchado nada, tenemos
shinainbake rab joninbo westora wai ati. Wetsabo que ser como ciegos, como sordos, slo escuchamos en
keenyamaibake. Moatian non yosibaon rabxhonbo wai silencio. Los que estn hablando lo hacen porque tienen
ayamapaokanike. boca noms.

264 265
Jaskara riki jeman koshi iti. Ea jaskara iki. Wetsatian mia Por el contrario ellos me dan ms ideas, porque me estn
yoikanai, mia yoironki jain tsamkanke jonibo. Jatian en diciendo lo que debo hacer. Ayer cuando algunos
akai: Ea abkanon! Noa iti yamake notsi, ranaweya iki comuneros hablaron conmigo, me dieron toda clase de
ikanai notsitima joi. Jatian non jawebi ikonayamai, ideas: Ahora sers la Agente Municipal. Y ahora hay
nonbiribi noa teetai. Jake benbo jaskakin yoikana: Enra que hacer la cancha de ftbol, esa cancha que est ms
moa tee ayamaisiai, eara moa jawe tsinktiainbi kayamai, all ser una plaza. Ahora tenemos que buscar dnde
ikaibo. Janbi jakonma akin shinanai, moa jawen shinan hacer la cancha. Esos trabajos que realizo sern para
namanai. En oina iki ja jonin shinan kikin tinkoshoko, ea que las nuevas generaciones los recuerden, para que
ainbo ixhonbi oina iki jaskaramakaya. mis hijos los vean. De repente me puedo morir. En-
tonces podrn decir: sta es la obra en la que la Agus-
As es cuando se es autoridad. Yo soy as. A veces te tina nos dirigi.
comentan, dicen que all te est criticando un grupo
de personas. A lo que yo respondo: Que me Wetsatian noa akanai: Minra tee ayamabiresai. Axhon
critiquen! No debemos renegar ni ser recelosos cuando noa shinan bimakanai: Ikon riki, ramara en jato teekinai
la gente habla mal de nosotros. Al contrario, no debemos nokon jema shinanxhon. Jawe kesk ikaxh iti atipanke
creer nada, nosotros mismos trabajamos mejor. Pero jonibo: Ja ainbo koshi iantanxhon noa
existen hombres que cuando son criticados dicen: Ya tantimayamabiresai, ik iti atipankanke. Jasknaketian
no voy a realizar ningn trabajo, ya no voy a asistir a non jato yoiti iki: Ramara noa westora oxhe tantikanai,
la asamblea. l mismo tiene ideas negativas, solito se akanwe maton tee, akin. Nokon shinan jaskara iki.
desmoraliza. Yo opino que los pensamientos de esos
hombres son muy pequeitos, a pesar de ser mujer creo A veces nos dicen: T no realizas ningn trabajo. Al
que no debe ser as. decirnos esto nos dan ideas: Esto es cierto, ahora tengo
que realizar trabajos con la gente pensando en mi
Jabaonkayara ea shinan meniai, en anon ixhon yoikanai pueblo. De repente la gente puede decir: Esa mujer a
kop. Jaskakin yoixhon ea shinan menii ikanai, bakish la que hemos elegido como autoridad no nos deja
ea yoiibakanke mesk kesk shinan. Mia Jeman Tee Akai descansar. Cuando se expresan as, tenemos que de-
Ainbo ik ixhon. Ramakan kampoati, oa kampo itina, rama cirles: Ahora descansaremos un mes, pueden realizar
iki ikai parsa (plaza). Rama non benati jake jain sus actividades. Es as como pienso.
kampoati. Moa ja teebo en ak ikai, chin bakebaon
shinanti, jaa nokon bakebaon ointi. Jawe kesk ikaxh ea
mawti atipanke. Jatian yoiti atipankanke: Nato riki Ranin
Ama ainbonin noa akni iki.

266 267
Jepe Ian jema riki San Francisconin kikin jane. Jeman motronin
janeribi iki Jepe Ian.
Jepe Ian jema kikin ani jema iki, wetsa jemabo keskma.
Jake waranka rab pacha jonibo, rab warankabobira La comunidad de San Francisco es muy grande, otras
jatbi bakeboyabi topona. Jainoaxh Jepe Ian jemankora comunidades no se le pueden comparar. Hace mucho
noa itai teeti, mesk kesk jeman teebo ak non tiempo nuestros abuelos se juntaron y fundaron la
bakebaona. Axheti xhobobo jakonshaman, map xhoi comunidad, hace ya ochenta y cinco aos. Por eso
xhobo. Axheamisbo jakonshaman, non koshibo jakoinra, nuestra comunidad es antigua, porque es anterior a
noa bene benekinshamanai. Pucallpa. Ahora vemos de qu manera podemos
mejorar nuestra comunidad. En San Francisco estamos
La comunidad de San Francisco de Yarinacocha bien organizados. Los comuneros de San Francisco
estn organizados en veintitrs comits que se dedican
La comunidad de San Francisco de Yarinacocha es a diversas actividades. Hay un comit de artesana, de
muy grande, es diferente a otras comunidades. Tiene pesquera, de agricultura, de transporte, de elec-
mil docientos habitantes, cerca de dos mil incluyendo trificacin y otros ms. Jepe Ian Yarina Cocha es el
a los nios. En San Francisco estamos trabajando, verdadero nombre de San Francisco. Los botes de la
realizando diversos trabajos comunales para el bien de comunidad tambin se llaman Yarina Cocha.
nuestros hijos. Las escuelas son buenas, de material
noble. Los profesores son buenos, nuestras autoridades
tambin son buenas, por lo cual nos tienen muy Jepe Ian jonibo
satisfechos.
Jepe Ian ainbobo jainbicho yakyamake, nike mesk kesk
Jepe Ian jemara kikin ani iki, wetsa jemabo betan teeshokobo ak, jaton bakebobiribi oini. Jepe Ian ainbobo
senenma. Moatianbi tsinkxhon non yosibaon jema iki wetsankoniabo keskma. Yamake iiresaibo, jabo iki
akana ikaxh, moa posaka chonka pichika baritiaya iki. jaton chitonti kewai, jake map akaibo. Map axhon
Jaskara kop non jema yosi iki, Maioshian jematianma karobo bii nikanke, ochokeabi bokon papixhon jaton jawki
ikaxh. Rama non oinai jawe keskaxhonki non jema ak. Jaskribi iki, teotinin teetaibo chinkanshokobo benai,
jakon akin benxhoati iki ixhon. Jepe Iaman riki jakoni tioxh benai, tee yama kop; jaskshaman axhon jaton
noa tsinkikana. Jepe Ian jonibo riki rab chonka kimisha bake senenmati atipanyamaxh. Jatian jabo teeti itinke.
mesk jawki anoxh tsinkkanabo (comits). Jake non Jepe Iain yamake westora benbobicho manati. Jepe Ian
raoti jawki maroti akaibo, yapan teetaibo, wain teetaibo, ainbobo kikin teeyabo iki. Ono chopa onanbiresshoko,
motronin teetaibo, jo oinaibo, wetsaboribi. Jepe Ian kerasbiresshoko niamakanai; noa iki kikin teeyabo. Jatian

268 269
benbobaon bikin non keenma noa bixhonai, jatian nonbi comer? As, cuando no hay pescado, la mujer ayuda
bikin katshamanai meskshamanbo non biai. a su esposo.
Wetsankonia ainbobo jaskarama iki. Chopa binoxhon
jaton bene manakanke, benbonshaman chopa bixhonti Benbobaon sino papiai kanti anoxhon, koa anoxhon,
keeni. Ikaxhbi Jepe Ian ainbobo jaskarama iki, benbo teetai neke wai ayananbi jan jabontanibires biti, jaton
keskribi ainbo teetai. Jawe keskaxhonki jan piti iki? askaroshoko biti. Yanka iiresyamakanai jabo. Jaskara
Jaskaxhon piti yamaketian akinai jawen bene. ikenbi, wetsatianbo jakonma akin, nawabaon noa rami
aresbireskanai: Jepe Ian jonibora chikish iki ikanai.
Los pobladores de San Francisco Jaskaramakaya ikenbi, Jepe Ian jonibo riki teeyabo.
Bakeshoko ikaxhbi moa menexheeti ati onan iamaxh pia
Las mujeres de San Francisco no se quedan all ati onan. Jaskaxhon jatonbi moa korki ichama inonbi
sentadas noms, sino que andan realizando diferentes yatankanai.
trabajitos para ver por sus hijos. Las mujeres de San
Francisco no son como las de otros lugares. Nunca A pesar de que tambin hacen chacra, los hombres cargan
estn sin hacer nada, bordan sus pampanillas, fabrican pona para hacer balista, para hacer lanza, siquiera para
cermica. Despus de fabricar la cermica van a traer comprar jabn, para comprar su azcar. No estn por
lea. Desde lejos cargan cetico para hacer sus cosas. gusto sin hacer nada. Aunque esto es as, algunas veces
De igual manera, las que hacen collares buscan los mestizos nos critican diciendo: La gente de San
semillas negritas, buscan semillas blanquitas como Francisco es ociosa. Pero eso no es verdad, la gente de
enlozadas, porque no hay trabajo; esto lo hacen porque San Francisco es trabajadora. Desde temprana edad ya
no les alcanza para mantener a sus hijos. As, siempre saben hacer pulseras de chaquira o flechas. De esa manera,
estn trabajando. En San Francisco las mujeres no se ganan un poco de dinero por s mismos.
esperanzan del hombre noms. Son muy trabajadoras.
No andan por all con la ropa toda parchada, toda Ea riki nokon tita betan nokon papan bakea, chiponkixhon.
sucia; somos muy trabajadoras. Si los hombres nos Kanaria jema bekeibakeaxh ea pikota iki. Jainoaxh ea
compran algo que no nos gusta, nosotras mismas ania iki. Chonka rab baritiayanixh ea jo iki Jepe Ian
escogemos algo diferente y lo compramos con nuestra jemanko. Ichabiresra en Jepe Ian irke akai. Joaxh ea
propia plata. Las mujeres de otras comunidades no jaskarabaon axhea iki. Rama ea itinke nokon bene
son as. Cuando quieren comprar ropa esperan a su teeyosmashoko ikenbi, ikaxhbi teeainbo akinanani non
marido, queriendo que l les compre la ropa. Pero las bakebo jaskaxhon aniati kop. Wetsa nete jabo
mujeres de San Francisco no somos as, el hombre jaweshokoribi ixhon, moa noa shinanti jake, jawenbires
trabaja y la mujer tambin trabaja. Sino, cmo van a tsakati jake. Noashaman aknon ixhon non amayamai.

270 271
Shinanya ixhon noa menikana jakoinraribi iti atipanke. una pampanilla de cincuenta o setenta soles. Con esto
Shinanya iketian jawen bakebo onitsapiamai, jawen awin les damos a nuestros hijos para su pasaje para que
betan jakonaxh jabkonai. vayan a estudiar, para su comida. Si no fuera as, entre
los jvenes de San Francisco no habran casi estudiantes.
Yo fui engendrada por mi madre y mi padre en el Bajo Anda mira a los jvenes de las comunidades lejanas, a
Ucayali. Nac frente a la comunidad de Alfonso Ugarte. veces se la pasan todo el da sin comer, pobrecitos. Para
Luego crec. Cuando tena doce aos vine a la que no suceda esto, como estamos cerca, nos
comunidad de San Francisco. Yo agradezco mucho a preocupamos bastante de nuestros hijos, los alentamos
San Francisco. Cuando vine, aprend todas estas cosas. para que no se queden sin estudiar.
Aunque ahora mi esposo no tenga trabajo, nos
ayudamos mutuamente para mantener a nuestros hijos.
Algn da cuando sean alguito tienen que acordarse Jepe Ian iki kikin ochma jema ikaxhbi ea kaa iki och
de nosotros y darnos alguna cosa. No lo hacemos jeman, Amakiriyain. Jain en oina iki yoxhanshokoboyabi,
pensando en que nos apoyen. Si les nace y nos dan, xhontakobo, sayayabo. Jatiankan jabaon moa non axh
bienvenido sea. Si saben hacer las cosas bien, no van a keyoai. Jepe Ian ani jema ochma ixhonbi ainbobaon jaton
hacer sufrir a sus hijos, van a vivir bien con su mujer. benen koton pekewai, xhokeweaibopari jake. Jatian
ainbobo kikinshaman chitontiabobires iki. Jarbake
Jaskara shinanaibo ikaxh, Jepe Iain jonibo jaton bakebo ochokeaxh merati beai joxho jonibo. Jabaon joxhon noa
kirika amaibobires ikanai. Jaskara kopra non irke akai chitontiya oinaxh Ikon riki nato Shipibobo, ikanai. Jema
ochokeaxh noa oini bekanaibo, torista. Wetsatianbo biai koshibaonribi saya akinbi chitonti jenetima yoiyai. Jatian
chitonti pichika chonka iamaxh kanchis chonka soro maton noa oinai, Maioshiain kaaxh jatbi
kopabo. Jan non bake jawen kirika atinko kati, jan piti chitontiabirestanishaman. Chitonti joshinshaman iamaxh
meniai. Jaskarama iketian Jepe Ian bakebo kirika akaibo wisoshamanya, jainoaxh jawen koton panshinshamanya
yamakeanke. Och jemamea bakebo ointanwe, kikin mets jawki jaskara.
wetsatianbo ikanai pimabo nete winoti, kikin
noibatishokobiresbo. Jatian jaskara inaketian noa ochma San Francisco es una comunidad muy cercana a
ixhon non bakebo kikin akin non oinai, bannaketian non Pucallpa, pero yo he ido una vez a una comunidad
shinan menia. lejana, a Amaquira. All he visto a todas las viejitas y
las jvenes usando vestido mestizo. Ellas ya estn
Con esa idea la gente de San Francisco hace estudiar a terminando con nuestra costumbre. Aunque San
sus hijos. Por eso, agradecemos a los que vienen a Francisco es una comunidad grande y cercana a
visitarnos desde lejos, a los turistas. A veces compran Pucallpa, existen an mujeres que bordan la espalda y

272 273
los bolsillos de las camisas de sus esposos. Y todas las Como madres shipibas tenemos que mantener nuestra
mujeres usan pura pampanilla. Tambin hay visitantes, cultura. Esto es responsabilidad de la madre.
gente blanca que viene desde lejos. Cuando ellos llegan,
nos ven con pampanilla y dicen: Estos de verdad son
shipibos. Tambin las autoridades de la comunidad Och jeman maroi kaa
nos dicen que podemos usar vestido pero no dejar de
usar la pampanilla. Ustedes nos ven cuando vamos a Maton jis jawe kopki noa pikotai. Non korki benayama
Pucallpa, casi la mayora nos ponemos pampanilla. jaskshamanxhon non bakebo pimati, jaskshamanxhon
Pampanilla rojita o negrita, con su blusa amarillita chopashoko bixhonti atipanyamake. Jatian non bene
queda muy bonito. teetabikan senenyamake. Jatian aros wai akbikan
basiorai, kimisha, chosko oxhebopari ikai. Jaskara
jawkibo kopra noa pikotai.
Jatian wetsankoniabaon och ixhonbi non axh keyoai.
Jaton bakebo nawan joinres yoyo akanai, jatian jan
Los viajes para vender artesana
onanyamai kai non joi. Nokon shinan iki, en nokon
chitonti jenetima, nokon bake xhontakobaonribi. Nokon
Ustedes se preguntarn por qu salimos de viaje. Si no
bake xhontako jake jawen rati: rexh, paronoti, maiti,
buscamos dinero no podemos alimentar bien a nuestros
kesh ati, menexheti, iso xhetabo, jaboya noa iti jake.
hijos, ni comprarles ropa. Por ms que nuestros esposos
Jatribi jaskaramai iki. Och raankaskana ratibo benai.
trabajen, no alcanza. Por ms que sembremos arroz,
Jaskara noa iti atipanyamake. Tita Shipibo ixhon non demora tres o cuatro meses todava para producir. Por
axhbo non jenetima iki. Ja iki jawen titan ointi jawki. esta razn salimos a vender artesana.

En cambio los de otros lugares lejanos terminan con Jarke ainbobo kaaxh jakonmai, jawen beneki moa
nuestras costumbres. Les hablan puro castellano a sus shinanbenotai. Jake jonibo ranya. Shinan koshimabo
hijos, y estos ya no van a aprender nuestra lengua. Yo jawen bene potai. Jatian noa shinan koshi ixhon, noa nawan
opino que no debemos dejar de usar la pampanilla, ni teakasabi, noa jonikonin teakasabi, non ikinyamai. Non bene
tampoco quiero que mis hijas lo hagan. Mi hija tiene potabaina noibatishoko, non jaskaxhonti atipanyamake.
sus adornos: adorno de la nariz, aretes, corona, Non jato yosma ati jawkira itikonma iki. En oina iki jaskarain
campanillas, brazaletes, dientes de maquisapa para el noktima, nokon bene iki noibatishoko. Ea onoisi, ea
brazalete; estas cosas debemos tener. Pero no todos jakonmai iti atipanyamake. Jaskarabo winkanai nob
tienen. Cuando se les quiere mandar lejos en una ainbobo. Jatian ja shinan koshima ixhon nawan teakasa
delegacin, recin buscan adornos. No podemos ser as. teamakanai, jonikon amakin amakanai.

274 275
Hay mujeres que cuando salen de viaje se malogran, se Yarnainoa koshibo
olvidan de sus esposos. Tambin hay hombres celosos.
Las mujeres de mente dbil dejan a su marido. Si Jawe kopra Yarnainoa koshi ikaxh non shinanbenokanai.
tenemos la mente fuerte, aunque un mestizo nos Jawe kopra Jepe Ianki ani jema ochma ikenbi
moleste o un shipibo nos moleste, no nos dejamos. Al shinanbenokanai. Ikaxhbi ja ochmatani iken bokanai
pobre hombre que hemos dejado en la comunidad no Maioshiainoa koshibo. Ikaxhbi jawebi noki akin
podemos hacerle eso. No debemos serle infiel. Yo creo shinanyamakanai ja ani jonibaon. Jepe Iainra non onanabo
que no podemos llegar a ese extremo, pobrecito mi jake ikbobi iamakanai. Pirta atin noa akanai alcalde
esposo! Aunque est lejos no puedo portarme mal. itnan; jakon akin noa ninkxhonyamakanai non jema
Estas cosas nos ocurren a nosotras las mujeres. Si tienen maxhkata jawkibo non yoiyaitian. Jaskara itima iki; noa
la mente dbil, cuando el mestizo las molesta, se dejan keenai Jepe Ian oricha boti, noa rama koshibo ixhon.
molestar; si se quieren dejar molestar con el shipibo, se
dejan molestar. Las autoridades distritales

Noa shinan koshi ixhon non yoiyai: Ea riki beneya, ea Por qu ser que cuando los candidatos llegan a ser
teayamawe, jarke nokon benebiribi, akin non akai. alcaldes del Distrito de Yarina se olvidan de nosotros?
Jaskayamakin jatribibaon jaton bene och kaxhon Por qu ser que estando San Francisco tan cerca de
potakanai. Ea ichaiki nike, ikaxhbi en nokon bene potaama la ciudad se olvidan de nosotros? Sin embargo, como
iki. Jawetianbi nokon bene yosma akma iki. Joxhon est cerca, vienen las autoridades de la regin. Pero
oinakan noibatishoko, ea manti yapa tashianka, atsabo nunca se acuerdan de nosotros las autoridades. No
papia. dicen siquiera: En San Francisco tenemos amigos. Nos
tratan como pelota cuando llegan a ser alcaldes. No
Cuando tenemos la mente fuerte, decimos: Yo tengo nos hacen caso cuando vamos a plantear las
esposo, no me molestes, tengo mi propio esposo. necesidades de nuestro pueblo. Esto no debe ser as.
Cuando no es as, algunas abandonan a sus esposos al Queremos sacar adelante a San Francisco ahora que
viajar lejos. Yo he andado varias veces, pero no me he somos dirigentes.
separado de mi esposo. Nunca le he sido infiel a mi
esposo. Cuando llego lo veo, pobrecito, me espera con Ea keenai jakonshoko jatikaxhbi jakoni noa tsam tsamti
pescado salado y yuca que ha cargado. teekanti, okebo noa yoiyanani ikanti yamake, nekeronki
jaskara iki, non kaiboboronki jaskara iki. Jabikayara noa
iti jake westora jonin shinanya kesk. Jatbi noa iti jake
jakon shinanyabires. Merataibo kaitian non jakon akin biti

276 277
jake, jakonshaman non yoyo akai. Jaibaisironki ja joke Moa posaka chonka pichika iamaxh posaka chonka
itima iki. Ja kopra noa jake non shinan. Noara iti jake kanchis baritia jaskarares win winkiranketian, non kaibo
noimis ainbo, jakon, yoshima, kikin jakon shinanya. Ea alcaldebiribi imakasi noa itai. Jaskaxhon jakoncha
jaskara iki. Eiba meratabo jakon akin biai, pimai jato jawkibo ointi kop itanribi Jepe Ian jema aknon ixhon.
xheamai, wetsa netenbires jaiba ea merketian: Nato Noara keenai non kaibo, non jimi, non joi; westora joni
ainbaonra ea kikin jakon akin bi iki. Jaskribi noa iti jakon shinanya, noa maxhkata jawki onana, nob wainko
jake Jepe Iainkoniaxhbichoma, wetsanko niaxh inonbires teetai, yomerati onan.
iti jake ainbo jakon shinanya, jakon akin jato ikinai, jakon
akin jato biai; jaskara riki Jepe Ian jonibo. Jatbitianra Ya ochenta y cinco u ochenta y siete aos han trans-
yoikanai Jepe Ian jonibo kikin chikish. Jepe Ian jonibora currido y queremos tener nuestro propio alcalde
chikishma iki. Chikish ikaxh noa jato jawkibo yokati shipibo. De esta forma, queremos ver cosas buenas;
ikeanke. Jaskarama iki. adems, queremos que ayude a San Francisco. Que-
remos como alcalde a nuestro paisano, nuestra sangre,
Quiero que trabajemos bonito unidos, que trabajemos nuestro idioma; una persona buena e inteligente, que
bien juntos, sin criticarnos por aqu dicen que son as, conozca nuestras necesidades, que trabaje como
nuestros paisanos dicen que son as. En cambio, nosotros en la chacra, que sepa mitayar.
debemos ser personas conscientes. Todos debemos ser
muy, muy conscientes. Cuando vienen los visitantes
tenemos que recibirlos bien, hablarles bien. No hay que
decir: Donde se ha llegado. Para eso tenemos
entendimiento. Debemos ser mujeres amables, buenas,
generosas, de buenas intenciones. Yo soy as. Atiendo
bien a los que visitan mi casa, les invito a comer y beber,
porque algn da cuando vaya a visitarlos van a decir:
Esta mujer me recibi muy bien. As debemos ser no
solamente en San Francisco, sino en cualquier lugar por
donde caminamos, debemos ser mujeres amables, tratar
bien a los dems, recibirlos bien; as son las personas
de San Francisco. Siempre dicen que los de San
Francisco son ociosos. La gente de San Francisco no es
ociosa. Si fuera ociosa, estaramos pidiendo cosas,
mendigando. Esto no es as.

278 279
X

Tonkon tsiniti jawki

Nato pirtanin tsiniti jawki nokona iki kikin jakon jawki.


Ja kop ea pirta akai koshibo betan ea yoyo ikai. Nato
Jepe Ian jemanko jake Tsobmabi (Club
Independiente) akin janekana, rama non shinanai
kampoati. Jatian noa tsiniai ixhon non kampoakin
shinanai, eara westora yoxhan iki ikaxhbi kikin pirtanin
keenkoinsi iki. Westora jawki ak cheakanai keskribi
noa jan cheakainai. Noa tsiniamai, noa yora isinai, yora
iweai, ikaxhbi mia ishtoai, mia niskanai, min yora niskan
potai, kikin jakonshaman min yora banetai. Jatian
tsiniamakin min yoxhanshoko akin shinanai, moa
jaweranobi kayamai. Janbi moa yoxhhantibo kenai,
chankkimein. Jaskara iki tsiniti jawki, ransati
keskribi, kikin jakon jawki. Noa tsiniai oinaxh jonibo
sai ikanai, jato kananaxh noa beneai. Jatribibo moa
benoaxh jenkanai, moa jaton benen rishkiai, jaton
benen moa ranoai, moa iti atipanyamai.

280 281
Las shipibas jugamos ftbol las costumbres, el deporte nunca desaparecer. No es
copia de los mestizos. Antes se invitaban entre comu-
Para m, esto del ftbol es algo muy bueno. Por eso nidades. Cuando iban a jugar a otras comuni-dades,
siempre tengo reuniones de coordinacin con los se iban con bombos tocando bonito, los anfi-triones los
dirigentes del club. En San Francisco hay un club esperaban con bastante comida. Los premios eran
llamado Independiente, ahora estamos pensando diferentes cosas. Hoy en da es muy distinto, ahora se
construir una cancha de ftbol. Si somos jugadoras juega por dinero. A veces vamos a otras comunidades
pensamos en construir la cancha; aunque soy vieja me cuando nos invitan.
gusta jugar ftbol. Es como tener un vicio. Si no
jugamos, se nos adormece el cuerpo, nos sentimos En joxho nawa ainbobo oin oinshamanyamai pirtanin
pesadas; pero cuando corres, sudas, cuando sale el tsinikanai. Jabora ikai mekeman itin, jabiribi jatona iki.
sudor de tu cuerpo, tu cuerpo queda perfecto. Si no Noa Shipibo ainbo ikai taen tsinii, oa benbon atin
juegas, piensas en la vejez, no vas a ningn sitio. Solita jamatai, taskbokanai, ransketai, mentsisbo tsekakanai.
una est llamando a la vejez, quizs porque ya no es Jatian noa iki benbo keskribi; non ayorakin benbobo
activa. As es el deporte, es como bailar, es una cosa jamribiti atipanke, ikaxhbi non ayamakin ayamaribai.
excelente. Cuando nos ven jugar la gente grita, al Jatribibo jake jaton benen meetabi kopiamai. Jaskarain
vencer al otro equipo nos alegramos. Algunas mujeres en oina tsiniti jakonribi jawki iki. Ani kamponbo noa
dejan de jugar cuando tienen marido, sus maridos las tsiniai, ichaakin ani jemanbo kaxhon en oinke.
palean, las celan y ya no pueden jugar.
Casi no veo que las mujeres mestizas jueguen ftbol.
Moatianbi iki nato tsiniti jawki, ramashokoma iki, Ellas juegan con la mano vley, eso es para ellas. Las
ramashokobi Shipibo tsinii peokotama iki, non axhbo shipibas jugamos con el pie ftbol, pateamos como
keyotainbi tsiniti keyyamai kai. Jaa iki joxho nawabo hombres, hasta nos luxamos el pie, nos luxamos las
oinaxh ikma. Moatian kenamakatikanai mesk kesk rodillas, nos volamos las uas. Entonces, somos como
jemabo, tsini bei ipaokanike tanprayabo mets los hombres; si queremos podemos patear a los hombres,
metsbeirani, piti icha jaskxhonbo jato manakatikanai. si no queremos no los pateamos. Hay mujeres que se
Ja kop beaxh tsinikanaikan mesk jawkibo. Ramatian dejan maltratar por sus maridos. Tambin por eso
moa jaskaramaribi iki, moa wetsaresibi ikanai, rama iki pienso que es bueno jugar ftbol. Jugamos en canchas
korkinin tsiniti. Wetsatian noa kai kenamakana. de tamao reglamentario, en muchas ciudades he visto
as.
Esto es desde muy antes, no es reciente que los shipibos
empezaran a jugar ftbol; por ms que desaparezcan

282 283
Rimameaxh noa pirtanin tsinia sorprendidas porque las mestizas tenan chimpunes; en
cambio nosotras, pobrecitas, estbamos descalzas. Nos
Westorai noa kaa iki Riman, Istrio Nasionrain. Jatian asustamos mucho, pensamos que nos iban a golear, haba
noa baneta iki rab a westora, non jato binsina iki. Ja ik bastante pblico. Cuando les ganamos hasta nos dieron
iki Rimamea ainbo katokookana (seleccin). Noa tsini dinero, el pblico se alegr mucho porque las shipibas
wetsaresibi iki, nawabaon akai neke too oke too akin, non habamos ganado. Las limeas eran grandulonas,
jaskayamai panshin yapan pitin pi akin non akai, too nosotras en cambio ramos bajitas.
apatanbainkin.
Rama kamanbi jake jeman paranan tsiniaibo, wetsankobo
El partido que jugamos en Lima bokanai. Noara xheta saptonin tsiniamai, pont taebicho.
Tsinikin non shinanai: Bishkoti bishkbanon, xhokoti
Una vez nos fuimos a jugar a Lima, en el Estadio xhokbanon, ik noa ikai. Noa jawebi keenyamai. Moa
Nacional. Aquella vez quedamos dos a uno, nosotras ik peko, noa yora isinai jainbobira noa chakaibakana,
ganamos. El otro equipo era la seleccin de Lima. noa witsan akanabo noa yankonbo pikotai. Ititian non yora
Nosotras jugamos muy diferente; las mestizas juegan jawe isin yamake, wetsatian noa jawe yora isin yamai.
dando pasesitos cortos, nosotras no jugamos as, sino Jaskara jawki iki tsiniti. Noa tsiniai non chitontiabi, kikini
que pasamos la pelota muy rpidamente tal como come nishin chinexhetaanan. Chitontira pakyamai noa
el pescado panshin, as les jugamos a las limeas sin tsiniaitian, jakon akin non chitonai.
darles tiempo para reaccionar.
Hasta ahora existe la seleccin de la comunidad, van a
Jatian noa ik iki xhontakoshokobo, chonka kanchis jugar a otros lugares. Nosotras no jugamos con
baritiayabo. Nenoaxh kaa iki westora tsam kikin koshi. chimpunes, as descalzas noms. Al jugar pensamos:
Non nokxhon oina ik iki nawa ainbobo xheta Si se pelan mis pies, que se pelen! No nos importa
sapatoyabo; noatsikan jayomashokobo. Kikini noa rateta nada. Una vez terminado el partido recin sentimos
iki, non shinana iki noa jaton ayonresai, kikin jonin kai. dolor en el cuerpo, el cuerpo nos queda adolorido por
Non jato binsinketian, aboxhon noa korki menikana iki, las patadas que seguramente nos han propinado, los
kikini benekana iki Shipibaon binsinketian. Rima ainbobo golpes que nos han dado en las canillas se vuelven
ik iki kikin aniosi ainbobo, noakan maxhkoshokobo. moretones. Pero al momento de jugar no sentimos
ningn dolor en el cuerpo, a veces no sientes nada. As
Aquella vez ramos jovencitas, tenamos unos diecisiete es el juego. Jugamos con pampanilla, nos la amarramos
aos. De aqu nos fuimos un equipo muy fuerte, bien bien a la cintura con una soga. La pampanilla no se
preparadas. Cuando entramos a la cancha nos quedamos cae porque la sujetamos bien.

284 285
Riosan joi yoiyai: Ikirisiain kaw! Jaskketian en yoiyai: Nato
sabaroninra ea kai. Kayamaxhon en yoiyai: Wetsatian
Rama en yoiyai nato Riosan joi. Jakon riki westora Riosan kabnon. askarares keyotai. Bibiria meran yoiyai
joi. Ikaxhbi jake ainbobo kikin Riosan join keenma, jawen ochatima, noa ramiamistima. Jake chonka jawki
keenmabiribi. Ea jikiamai Riosan joi bitinko, itanribi jake senenati, jabo non senenayamai non Riosan joi akma
mesk kesk Riosan joi akaibo: arabintistabo, banjrikobo. keskribi ikai. Jatian mia kishpimeeyamai. Riosan joi ati
Riosan joi biaxh mia iti jake westora iiosma, nonbiribi itai. iki westora jawki non piai kesk; wetsatian noa pii itinke,
Moa min xheayamai atsa pae, bexhnan, bakoxh jene; mia ikaxhbi non onanyamake jatbiki noa potota ixhon.
ramiamishamai, mia rami yoimishamai, Rios akinresa
shinanai. Jakon riki non Riosan joi ak. Akasma ixhon Cuando eres religioso, por ms que la fiesta est muy
non ayamai, noa xheamis, paenmis, ransai ixhon non bonita, t agarras tu Biblia noms. Oras al Seor y
ayamai. Jatian wetsatianbires paenai ikaxh mia kai pishtan. duermes, nada ms. Yo no soy as. A veces mi
hermano me dice: Anda a la iglesia! Y yo le
El cristianismo contesto: Este sbado voy a ir. Luego no voy y le
digo: En cualquier momento voy a ir. Y ah queda,
Ahora hablar sobre el cristianismo. La religin es me olvido. En la Biblia dice que uno no debe pecar,
algo bueno. Pero existen mujeres a las que no les gusta que no se debe insultar a nadie. Hay diez
la religin, no les gusta. Yo no pertenezco a la religin; mandamientos que cumplir, si no los cumplimos es
adems existen muchas religiones: los adventistas, los como si nunca hubisemos tenido una religin.
evanglicos. Al entrar en una religin, uno debe ser Entonces no te vas a salvar. Seguir una religin es
una persona sencilla, vivir su propia vida. Ya no como si comiramos algo; comemos, pero no sabemos
tomas masato fermentado, ni trago, ni cerveza; no si todos nos hemos llenado, o sea no sabemos si todos
insultas a los dems, no hablas mal de nadie, slo hemos cumplido a cabalidad.
piensas en Dios. Es bueno cuando practicamos una
religin. Si a uno no le gusta, uno no acepta; si nos Min ati atipanke min awin betan, min bene betan, non
gusta beber, emborracharnos, bailar, simplemente no onanyamake nonki senenai itai ixhon. Ja senenaimabi
aceptamos. En cualquier momento te emborrachas, noa itai Rios joketian noa tsoabi kishpimeeyamai.
te vas a la fiesta. Jaskarain noa nonbixh jansoi itai. Jaskara inaketian non
kikin akin shinanxhon ati jake. Wetsatian noa kai xheai,
Jatian Riosan joi akai ikaxh, ransati mets metsatainbi noa paenai, noa ransai, mesk kesktibo. Ransati iketian
minbiribi Bibiriaya mia itai. Mia Ibo irke ataanan, mia noa beneshaman, moa manatares. Jaskara kop riki ea
oxai, jares. Ea jaskarama iki. Wetsatian nokon poin ea jawetianbi jaskarain jikikasma. Rama ja nishi xheati iki

286 287
yoshinbaon jawki. Ja Riosan joi akaibo moa rome koin yoikanai Riosankayaki noa shinan meniai. En oina ja ikon
xhetekashamai. Jatian ja nishi meran onanabaon jato iki, Rios yamaketian nato nete yamakeanke, en ikonaribai.
benxhoaribai, ja iki non rokotorobo.
Hay onanyas que saben curar, nosotros no tenemos
T puedes llevar una religin con tu mujer, con tu doctores, no tenemos plata. Por eso buscamos a las
esposo, pero realmente no sabemos si estamos personas que sabemos que toman ayahuasca. Si l ve
cumpliendo. Si no cumplimos, cuando venga el Seor que podemos sanar nos lo comunica; puede ser que el
nadie ser salvo. Estamos engandonos a nosotros tunchi se haya llevado el alma del paciente, que tenga
mismos. Para que no nos suceda eso, tenemos que mal aire o que haya cruzado el mal aire de algn merya.
pensar bien antes de aceptar una religin. A veces nos A veces as muere la gente, pero otras veces los meryas
vamos a beber, nos emborrachamos, bailamos, hacemos los curan. Ellos no aprendieron por medio del estudio,
muchas cosas. Cuando bailamos, nos alegramos y esta- sino que han dietado. Si aceptamos la religin entonces
mos esperando que comience otra vez el baile. Por eso ya no hacemos nada, ya no tomamos masato fer-
yo nunca quise pertenecer a ninguna religin. Ahora, mentado, ya no podemos oler el humo de tabaco. En-
tomar ayahuasca son cosas del diablo. Los que prac- tonces nos alejamos de nuestras amistades, las dejamos
tican la religin ya no quieren oler el humo del tabaco. de lado. Pero en algn momento cometes un pecado,
Pero los que aprendieron por medio del ayahuasca al pecar ests engaando al Seor, eso es un pecado
tambin curan, ellos son nuestros doctores. muy grave. Adems, qu podemos decir de los meryas,
ellos tambin son hijos de Dios. Pero dicen que Dios
Onanyabo jake benxhoamisbo, noa joni yamake non nos da las ideas. Yo opino que eso es verdad, si no
rokotorobo, noa korkioma iki. Ja kop non benai non onana existiese Dios no existira el mundo, yo creo eso.
joni nishi xheaibo. Jan noa oinxhon iti jis iketian noa yoiyai;
iti atipanke yoshiman kaya bi, yoshin niwe bi, meryanin Rios yamaketian, tsonkayaki niwe jonia iki? Tsonbi
niwe xhateabo. Jaskarain jonibo mawatai, ikaxh wetsatian ayamai nato jawki. Riosanbicho ati atipanke. Ramabi
ja meryabaon benxhoakai. Jabaon kirikain onanama iki non onanyamake, wetsa ani jemabaonxhonki niwe akanai
ikaxhbi samkana iki. Riosan joi bixhon moa jawebi ayamai, non onanyamake. Tsonki mai jonia iki? Jama Riosan.
moa non atsa xheati pae non xheayamai, rome koinbo Jaskarabo oinxhon non ikonati jake. Jake jatribibaon
non xhetekashamai. Jainoaxh nob raenanaibo betan noa ikonakai Riosan joi, jatribibaon ayamake.
ochotai, non okeai. Jask jasktibi westora nete paketi kai,
moa ochai, ja ochaxhon moa min kikin akin Rios parani Si no existe Dios entonces, quin ha creado el aire?
kai, jakaya iki kikin ocha kexhtati. Ramakayaki non jawe Nadie va a crear eso. Slo Dios puede hacer estas cosas.
yoiti atipana, nato meryabo jabo iki Riosan bakeribi. Ikaxhbi Ahora mismo no sabemos si en las grandes ciudades

288 289
estn creando el aire, el viento. Quin cre la tierra? El gringo se asombr y nuevamente le pregunt: Por
Fue Dios. Viendo estas cosas debemos creer. Algunos qu aceptaste la religin? Acaso t eres blanca? T
creen en la palabra de Dios, otros no. no eres blanca. Dios no se viste como t. Entonces yo
pens que Dios no se pone nuestra ropa, all me di
Jatribibaon yoiyai Rioski iki joxho nawa joni, Rios iki rinko. cuenta. La mujer tambin reflexion, lo que nos haba
Ea westorai ik iki och kai karon nayaka, westora rinko dicho el gringo era verdad. Despus, cuando estbamos
joni betan. Jatian nob senen kaa iki westora non kaibo recostados, la mujer pens: A mi regreso ya no entrar
ainbo Riosan joi akai. Ja rinkon yokata iki: Jawerato a la casa donde predican la palabra de Dios. Yo no
Riosan joiki min boai?, akin. Jaskketian ainbonin yoiya mat a Dios, yo no he cometido ningn pecado, as
iki: Ea riki banjriko. dijo. Ahora me doy cuenta de que es cierto que Dios
no se parece en nada a nosotros, l es como gringo,
Algunos dicen que Dios es blanco, que es un gringo. como el ngel de los gringos. Mi abuelo nos deca que
En una ocasin, yo estaba viajando en carro con un nosotros no somos hijos de Dios, que somos hijos del
gringo. Al lado de nosotros haba una paisana shipiba Inca. Probablemente por eso somos muy negros, no
que practicaba la religin. Entonces el gringo le somos gente alta, mientras que Dios es alto. Estos Adn
pregunt: Qu religin sigues? Y la mujer le res- y Eva, ellos eran altos, como de dos metros.
pondi: Soy evanglica.
Jainoaxhribi ea wetsatian yokakaatai Rios awinoma.
Jain rinko rateta iki, jainxhon yokribia iki: Jawe kop Jaabichoshoko onan shinanya ixhon shinamanres noa
min Riosan joi biarin? Miaki joxho joni iki? Mia joxho jonia iki, jaskara iki en shinanai. Neskarabo yoiira ea
jonima iki. Rioski maton sawetiya iki? Jainxhon en ochaibira itai, ramabi jakonma akin Rios yoi itai, ea Riosan
shinana iki Rios non sawetioma iki, jaskarain en shinan kishpmabanon, eara onanmashoko ikaxh itai. Jawen
bi iki. Jatian ainboninribi shinana iki, ikonisi jawki noa kirikaninbi yoiyamai Rios awinya. Wetsatian non oinai oa
rinkon yoiyai. Jainxhon rak rakkin ja ainbonin shinana bebiri bebiri akainkobo, nato pirkora meran ikainkobo. Jain
iki: Eara rama kaxh moa jikiamai kai Riosan joi yoikanai pikotai iki ainbo jisma, ani joni, kenia, booya rinko jis.
xhobon. En Rios reteama iki, jawe ochabi en akma
iki, ik ik iki. Rama en oina ikon iki, Rios noa jisma A veces tambin me pregunto si Dios no tiene mujer.
iki, janbiribi rinko jis, rinkobaon anjiri. Nokon yosishokon Yo pienso que como Dios solito tiene mucha sabidura,
noa yoiya iki noaronki Riosan bakema iki, noaronki iki nos cre con la mente noms. Seguramente en estos
Inkan bake. Ja kopra noa ibirai wisoirabo, noa anima momentos al decir estas cosas estoy pecando, que Dios
jonibo iki, Rios iki ani joni. Nato Aran betan Iba, jabo iki me perdone, estoy hablando aunque no s nada. En su
ani jonibo, rab mitorobobira. libro tampoco se explicita si Dios tiene mujer. A veces

290 291
lo vemos en la televisin, en las pelculas. All no aparece Neskara jawkibo axheakin ea nokon titan yoikatitai: Ea
como una mujer, sino como un hombre alto, con barba, iiti mawketian, mia westora ainbo ikaxhbi mia jawki ati
con pelo como de gringo. onanma iki. Minra onanti jake map ati, yoman maban
timati, toro ati, waxhmen min yoman mabanxhon chopa
min bakebo min chitonkinti, chitonti kewti, menexheteati,
Ramatian jainoaxh axheti xhobo moro xhewati, moro teoti. Jaskkinkaya non titan noa
kirika ati raan raanshamanyamakatitai. Ja riki nawan
Moatian iktiai non bakebo benomati; rama moa axh akin noa aktiai. Jaskara kop noa kirika
jaskarama iki, moa wetsaresibi iki. Jaskribi iktiai non amakashamakatikanai. Rama noa jaskara jawki
papa betan non tita jawebi onankashamakatikanai kirika onanyamataanan non jakonshaman akin nawan joi
ati jawki, mesk kesk jaton tee atibores iktiai. Ja iktiai onanyamake. Ramashokobi noa jaskarama iki, moa
noa kirika ak kai keskribi, non jawki onanti westora wetsaresibi iki, rama ikai jawkibo iki ben jawkibo.
axheti xhobo kesk, non tita iktiai jan noa axheai. Ea Rama non shinanai non bakebo kirika amati.
wishati onanma ikenbi nokon tita ratyamakatitai ea kirika
amatinin, jawena jakonbires. Non titan noa onanmakatitai Al ensearme estas cosas, mi mam me deca: Un
yoman timati, waxhmen toro ati, chitonti kewati, kenati, da, cuando muera, a pesar de ser mujer no vas a saber
jaskarabo noa amakatitai. hacer nada. Tienes que aprender a fabricar la cermica,
a tejer el hilo de algdon, a enrollar el hilo, a confec-
La escuela de hoy cionar telas para que les ayudes a mudar pampanillas
a tus hijas, a bordar la pampanilla, a hacer chaquiras y
Antes nos preocupbamos de casar a nuestras hijas; pulseras, a hacer pecheras de mostacillas, collares de
ahora ya no es as, ya las cosas son distintas. De igual mostacillas. Por eso nuestras madres pocas veces nos
manera, nuestros padres no queran saber nada de la mandaban a la escuela. sa es la costumbre de los
escuela, solamente pensaban en realizar sus diferentes mestizos, nos decan. Por eso no nos queran hacer
actividades tradicionales. Eso era equivalente a asistir estudiar. Como no aprendimos esas cosas es que ahora
a clases, el conocer nuestras cosas era equivalente a la no hablamos perfectamente el castellano. Ahorita
escuela, nuestra madre era quien nos enseaba. A mismo ya no somos as, ya las cosas han cambiado.
pesar de que yo no saba escribir, mi mam no se Ahora pensamos en hacer estudiar a nuestros hijos.
preocupaba de que yo estudiara, para ella eso era lo
normal. Mi mam nos enseaba a torcer el hilo, a Jaskarain en oina kikin jakon jawki nato iskoira jakon akin
formar ovillos de hilo de algdon, a bordar pampanillas, axhea. Jatribi axheamisbaonra yoiyai, papan jawki ati
a disear; esas cosas nos enseaba. yoiya senenati, jaskaxhon kirika onanti. Wetsatian

292 293
axheamisbo betan noa tsinkitaxh yoyo ikai, jabaon noa Rama mia keskribi iki nokon bake, ichabires irke akin,
yoiyai non bake kirika ati yoiti, shinanmati: Kirika aw, jakonma akin yoiyama. Axheamis iti jakon jawki iki, ja iki
miara shinan bennoxh iki neskakin ayamaxh. Moatian jeman ikbaon ointi joni, jeman jawki akaitian ja iki rekena,
neskara ik ikenbira noa ani onan joniboya ikeanke. Rama tsinkkanainbo jato betan. Jaskara iti jake axheamis ikaxh,
nato chin bakebo moa jake joxho nawabo keskribi, moa koshibo betan tsinkti jake.
onanbo pikkanai. Jaskribi iki rama onani iikanai
xhontakobo. Jatribibo raonti axheai, raonti onan, Nuestros paisanos profesores les estn enseando a
enfermero. Westora nokon onan bake jake jato raonai, nuestros hijos. Si en algn momento nos encontramos
chachiti onan. Nokon wetsan baken bakeribi jake injiniro con ellos tenemos que agradecerles dicindoles: Ahora
pikoti kai. Jaskarain en shinanai moa wetsa baritianbo mi hijo es como usted, muchas gracias, sin criticarlos.
non chitonti sawekanabo oinyamanoxh iki. Ser profesor es bueno, el maestro es una persona que
sirve de ejemplo a la comunidad. Si la comunidad
Yo opino que la escuela es algo muy bueno cuando se organiza una actividad, l est primero; cuando hay
ensea bien. Algunos maestros les dicen a los nios que reuniones, el maestro est con los comuneros. As debe
obedezcan cuando sus padres los mandan a estudiar. ser un profesor, debe tener reuniones de coordinacin
A veces tenemos reunin de coordinacin con los con las autoridades.
profesores, siempre nos orientan para exigirles a
nuestros hijos en sus estudios, para recordarles: Wetsa jawki iki non kaibo ramatian jatbichashaman
Estudia porque maana ms tarde te arrepentirs si axheamisbo ikanai. Rama iki nokon wetsan baken bake
no aprendes ahora. Si as hubiera sido antes, cuntos rab axheamis inoxhon axheiribi itai, nato Joromabiain
profesionales tendramos ahora! Los jvenes de ahora (Formabiap). Jain keyoabaon keskra non axh jawkibo
estn casi como los mestizos, estn saliendo keyokashamai. Wetsa axheamisbo nawa keskbo iki,
profesionales. Tambin las jvenes estn aprendiendo. non axh moa axheakashamakanai.
Algunos jvenes son enfermeros, aprenden a curar.
Tengo un hijo adoptivo que es enfermero, pone am- Actualmente, casi la mayora de nuestros paisanos son
pollas. El hijo de la hija de mi hermana est por recibirse profesores. En estos momentos, dos hijos de la hija de
de ingeniero. Por eso pienso que en los prximos aos mi hermana estn formndose para ser maestros en el
ya no veremos a las shipibas con pampanilla. Programa de Formabiap. Parece que los que
concluyeron all no quieren que desaparezcan nuestras
Non kaibo axheamisbaon noa non bakebo axheaxhonai. costumbres. Otros profesores son como los mestizos,
Ja kop wetsatian jato nokoxhon non irke ati jake: ya no quieren ensear nuestras costumbres.

294 295
Arbarakanai jato axheakin nato Papara atsa banai Titaboribi ikai: Non bake riki nawan joi onanmaira, nokon
kawanke ik, jaskarashokobores, oa Titara nontin bake ea nawan join axhonwe, ik ikanai. Non kaibo
kawanke iki ikbo. Ikaxhbi non axhmabo iki, wetsabires axheamisribi yoikanai: Nokon baketani ea nawan join
atsa banai kati atipanke, nontin kati atipanke. Non kaibo axhonwe, nawan joitani onannon, ik ikanai. Nonbi non
axheamisbaon jatbi non axhshaman onanyamakanke. axh keyoi noa itai, tsoama noabikaya iki.
Kirika meran onankanti atipanke, ikaxhbi non yosibaon
esbo ninkyamakanai. Nato axheamisboribi tson jato non En las escuelas de hoy los mestizos ensean a nuestros
axh axheayamai jakonshaman akin. Non moatian axhbo hijos, pero no les ensean nuestras costumbres,
bakebo non onanmati jake kirika ayamakanai netebo, jaton solamente les ensean lo de ellos. Los mestizos no
xhab netebo. Ja nete jawen tee ati jaketian non ensean en nuestra lengua. Hay profesores que
amayamaribiti atipanke. Jaskarain riki non axh keyoti itai. ensean en nuestro idioma, pero son pocos. Algunos
profesores shipibos ensean solamente en castellano.
Tambin ensean, por ejemplo: Pap se fue a sembrar Las madres de familia les reclaman: Mi hijo no sabe
yuca, solamente oraciones como sta. Tambin nada de castellano, por favor ensele a mi hijo el
ensean: Mam se fue en canoa. Pero sas no son castellano. Hasta a nuestros paisanos profesores les
nuestras costumbres, cualquiera puede ir a cosechar exigen: Ensele por favor a mi hijo en castellano,
yuca o ir en canoa. Los profesores shipibos no conocen que aprenda el castellano. Nosotros mismos estamos
todo lo relativo a nuestra cultura. Podrn conocer terminando con nuestra costumbre, nadie ms sino
mediante el estudio, pero no escuchan los consejos de nosotros mismos somos los responsables.
nuestros abuelos. A estos profesores casi nadie les
ensea nuestras costumbres de la manera ms
adecuada. Debemos ensearles nuestras costumbres a Non joimein keynoxh iki?
los nios los das que no tienen clases, en sus das libres.
Si esos das tienen sus tareas escolares, no les podemos Ninkkanwe en mato yoinon. Jatribi Shipibo bakeranonbo
ensear. Por esta razn nuestra costumbre se est non join yoyo ikai, ikaxhbi jatribibora jake moa iamaibo
perdiendo. itan ninkyamai. Jatian chin bakebaon onanyamake icha
jawki. Jaskara itinke ramabi, nato besh bakebaon noa
Ramatian iskoirabo nawabaon non bake amai kirika, non yokatai: Tit, jawetirin pichika? Jatian en yoiyai pichika
axh nawabaon amayamai, jaton axh jawkibobiribi. riki natoti meken sananxhonkin. Jaskarainbokaya iki moa
Nawabaon non joinbi noa axhonyamakanai. Jarbake non non joi keyoti kai, ja kopkaya noa axheamisbaon noa non
join axheamisbo, ikaxhbi ichama bakeranon iki. Jatribi join axheaxhonti jake bakebo. Jaskyamabira non axh
non kaibo axheamisbo moa nawan joinbires ikanai. itan non joi keyoti kai.

296 297
El futuro de nuestra lengua dice en castellano: Mam, te llama la ta. Pero el
mayorcito siempre le reclama: Por qu hablas en
Escuchen lo que les voy a decir. Algunos jvenes castellano? Acaso eres mestizo? El pelacho le contesta:
shipibos hablan en nuestro idioma, pero hay otros que Quiero aprender bien el castellano. El mayorcito no
ni lo hablan ni lo entienden. Los nios de la nueva habla castellano, ni lo entiende.
generacin desconocen muchas cosas. As es ahorita,
nuestros hijos pequeos nos preguntan: Mam, Ikon jawki iki ramatian jake bakebo nawan joi onan,
cunto es pichika? Entonces yo les digo, Pichika es jatribibo onanma. Rab joibikayara non onana iti jake,
esta cantidad, mostrndoles con la mano. Esta es la jakaya iki noa shinanbenotima. Jatian rab joibikaya non
razn por la que se est perdiendo nuestra lengua; por onana iti jake, ikaxhbi noabi kebnotai non join yoyo itinko.
eso los profesores bilinges tienen que ensear en Noa xhobomea iki itikonma jawki, non axh nonbi keyoi
nuestra propia lengua a los nios. Si no se practican, itai. Non joi iki jawe kop nonbi keyoai shinannon akanwe,
es probable que desaparezcan nuestra cultura y nuestra jara non shinanti jake jakon akin. Onisti jawki iki nokona
lengua. wetsa netebaon nokon bababo non join yoyo iamai kai.
Jaton papan nawan join akai, ja bakebo nawan join kikini
En jis iki non bakebokaya non join ati jake. Jarke bakebo axhei kai.
non join ikasma. Nokon bake chinshoko, ja
maxhtanshoko, ja moa non join yoyo ikshamai. Jan ea sta es la verdad, en la actualidad hay nios que han
yokatai: Mam, dame agua, ik ikai. Janra ea moa non aprendido castellano muy bien, y otros que no. Pero
join akshamai. Nokon wetsan ea kenaitian ea akai: nosotros tenemos que saber hablar las dos lenguas, no
Mam, te llama ta. Ikaxhbi oa anichashoko bake jan debemos olvidarnos de eso. Tenemos que saber las dos
akai: Jaweakki mia nawan join ikai? Miaki nawa iki? lenguas, pero una misma se equivoca a la hora de hablar
Jaskakin yoiyabi ikai ja maxhtanshoko: Eara nawan joi shipibo. En la casa es muy difcil, nosotros mismos
kikin akin onankasai. Ja anichashokobiribi nawan join estamos haciendo desaparecer las costumbres.
yoyo iamai, ninkyamai. Reflexionemos por qu nosotros mismos estamos
terminando con nuestra lengua, esto tenemos que
Yo opino que debemos hablarle en shipibo a nuestros pensarlo muy bien. Realmente es muy triste para m,
hijos. Hay algunos nios que no quieren hablar en en el futuro nuestros nietos ya no hablarn nuestro
shipibo. Mi hijo menor, el pelachito, no quiere hablar idioma. Sus padres slo les hablan en castellano, esos
en shipibo. Cuando tiene sed me pide en castellano: nios aprendern muy bien el castellano.
Mam, dame agua. Ya no quiere conversar en nuestro
idioma. Cuando mi hermana me llama, siempre me

298 299
Jaskataxh non axh keyotai (organizaciones) non axhki yoyo ikanai, ikaxhbi jabi
keyoti itai.
Moatian iktiai jawkibo moa keyotai. Nokon xhontakonin
jawki ati onanyamake, yoman toro atibi onanyamake. Por esta razn pienso que los hijos de mis hijos ya van
Wetsatian ea yokatai: Tit, jawe keskxhonkayaki non a ser como los mestizos, mis hijos no saben hacer nada.
yoman maban timati iki? Jatian en akai: Bak, Qu le van a contar a sus hijos cuando en algn
moatianra iktiai jaskara, ramara jaskarama iki, akin en momento stos les pregunten sobre nuestras
akai. Neskarabo onanaxh noa chopa keyyamai, ibnon costumbres? Su hija le puede preguntar: Mam, cmo
noa wetsa jawkibo keyoti ikaxhbi nonbiribi chopaai, nawan se borda? Entonces mi hija le puede responder: Hija,
chopa bebon basii kai, ishton payyamai. Jaskara no s. Bueno, compremos vestidos noms. As va a
ipaonike moatian.
ser. Ya no quieren ni tocar la pampanilla, ya no quieren
masticar las bolas de yuca para preparar el masato, yo
Nuestra costumbre se est perdiendo
noms hago todo. Entonces, podemos concluir que
nuestra costumbre se perder. Ahora tenemos
Las cosas de antes se estn perdiendo. Mi hija no sabe
organizaciones que hablan de rescatar nuestra
hacer nada, ni hilar puede. A veces me pregunta:
costumbre tradicional, pero as y todo se est perdiendo.
Mam, cmo se teje el hilo de algdon? Entonces,
yo le respondo: Hija, antes era as, ahora ya no. Si
Nokon baken bakebaon onanyamake nokon
sabemos hacer estas cosas, nunca nos falta la ropa;
aunque nos falten otras cosas, la ropa la hacemos titashokobaonki jawe jawki apaoni ixhon, jawe
nosotras mismas, dura ms que la ropa de los mestizos, keskxhonki tas, sintan ati iki. Enresa onanke sintan ati,
no se envejece tan rpido como la ropa de la tienda. tson ea winoyamake, pishin ati, kawin ati, nato jawki
moatian ik iki. Moatian iktikanai jonibo kikin jawki
Neskarain en shinanai nokon baken bakebo moa ik kai akaishaman ainbo benai, ani chomoai, tari akai;
joxho nawabo kesk, nokon baken jawe ati onanyamake. tarishaman sawenoxhon chopa akai ainbo benakatikanai.
Jawe keskxhonki jawen bakebaon yokata yoiti iki? Rama tsoa ainbo non tari iamaxh yoman timai oinyamai.
Jawen baken yokti iki: Tit, jawe keskxhon kew En onanke, ea shinanbenotama iki jawe keskxhonrin
atirin? Jatian nokon baken ati iki: Chak, enra yoman mabanti, jaweti yomanki jikiai, jaweti pokonki jikiai,
onanyamake, ibnon non sayares binon. Jaskara ik jaweti jiwikan jikiai, jaweti yomaman timatirin. Non
kai. Moa chitontibi tii akshamai, atsa xheati tokontibi onanyamaxhon westoraton akkan kikin jab
akshamai, enres jatbi akai. Jaskarain riki shinameeti senenshoko ikai, rabekan akkan bero ikai. Jaskarabo
non axhbo moa keyoti kai. Rama jake orokanisasionbo bakebaon onanyamake.

300 301
Mis nietos no conocern lo que solan hacer mis Yo escucho que las organizaciones hablan de rescatar
abuelitas, cmo se hace la canasta tas, la canastilla nuestra costumbre, pero ellos no podrn lograrlo;
sintan. Yo noms s hacer la canastilla, nadie me gana, ahorita parece que ya no existiera nuestra cultura.
s hacer estera con juncos de palmera, la estera de No hay hombres que vistan la cushma, que usen
shapaja o shebn, estas cosas se hacan antes. pauelos en la cabeza. Ahora se visten muy pitucos,
Antiguamente los hombres buscaban como esposa a con zapatos. Si as nos vestimos, ensear a nuestros
una mujer que saba hacer bien las cosas, grandes hijos la cultura es imposible. Las mujeres andan muy
tinajas, cushmas; para poder vestir cushmas nuevas de pantalones. Yo opino, bueno que se pongan
buscaban mujeres que saban tejer. Ahora ya no vemos pantaln, pero que sepan hacer muchas cosas, por
a ninguna mujer que sepa hacer cushmas, que sepa ejemplo disear, hacer mocahuas. En estos tiempos
fabricar el hilo para tejer. Pero yo s s, yo no me he a nuestros yernos no les servimos chapo en mocahua.
olvidado cmo se hila, cuntos hilos entran, cuntos Acaso le decimos a nuestra hija le voy a hacer
ovillos entran, cuntos palitos entran, con cuntos hilos cushma a tu marido? No, ahora ya no vemos a
hay que tejer. Si lo hacemos con un solo hilo queda nuestros yernos con cushma, es as como estamos
bien apretadito el tejido, si lo hacemos con dos queda terminando con nuestra costumbre. Nosotras las
muy suelto. Estas cosas no conocen las jvenes. mujeres tampoco nos ponemos las blusas tpicas en
la casa, siempre estamos con el polo de los mestizos,
En ninkatai nato non orokanisasionshokobo non axh cuando trabajo yo tambin me pongo un polo, yo
chiteti ik ikanai, ikaxhbi jabaon ati atipanyamake chitekin, misma estoy terminando con nuestra costumbre.
ramashokobi moa keyota kesk iki non axhbo. Moa
yamarake jonibo en taria oina, payon maiyabo. Nonbi tari axhonyamakin non benbobaon axh non
Ramatianbo jato en oinai kikini benxhokakanabo, keyoai. Noa ainbobobi riki keyoai ibo. Neskara, nokon
saptoya; jaskara ixhon non bake non axheakasa yosi keenai tarin: Jawetianki min tari ataniai? Jatian
atikonma jawki iki. Ainbobobi iki moa chiaraxhti en yoiyai: Ikonrake, ikaxhbi minkayara yoman
sawyabo. Jatian nokon shinan iki ibnon chiaraxhtia biamai. Tarin keenaitian nonpari waxhmen wai ati jake,
ikaxhbi jawki ati onan, kenati, kench atibo onan. jainxhonpari non yoman akai. Maroti biti jawkima iki
Ramatian non rayos kenpon xheamayamai. En min jan tari ati. Ramatian tari en oinakan, tokyo,
bene tari abnon ikmein noa ikai? Noa iamai, rama moa kanyamaso, nawabaon chopa akres. Moatian tari ati,
non rayosbobi non tari oinmayamai, ja iki moa non axh rekenpari benbo betan ainbaon waxhmen wai aktiai.
keyoi noa itai. Noa ainbaonribi xhobonkoxhon koton Ramatian non waxhmen wai ayamai. Moa waxhmen
saweyamai nawan poroyaisi, teebo akbi ea jaskara itai, keyota iki, wetsatianshokobores non waxhmen bero
earibi moa non axh keyoi itai. benai.

302 303
Porque nosotras mismas no les hacemos cushmas, Nosotras las mujeres que usamos pampanilla y algunos
estamos acabando con la costumbre de los hombres. de nuestros abuelos todava estamos vivos. Cuando
Nosotras mismas las mujeres somos las responsables fallezcamos todas las que nos ponemos pampanilla y
de esto. Por ejemplo, mi esposo quiere una cushma y los abuelos, ser la etapa en que definitivamente
me pregunta: Cundo podras hacer una cushma? desaparecern nuestras costumbres; porque no somos
Entonces yo le digo: Bueno, pero eres t el que no como piedra, tendremos que morir en algn momento.
compra el hilo. Si ellos quieren cushma, primero
tenemos que hacer la chacra de algodn; recin
entonces hacemos el hilo. No es cosa de comprar los Noamein nawai kai?
materiales con los que se hace la cushma. Ahora slo
veo cushmas de tocuyo, de caamaso, de pura tela de Non bakebaon nawa moa bibotankanai, jainra jatbi jawki
keyoti kai. Jawe keskki winoti kai ramatian non
las tiendas. Antiguamente, para hacer cushma el
bakebaon nawa ainbo biai? Non axh jawkibora moa
hombre y la mujer hacan chacra de algodn. Ahora
keyoti kai. Jawe kopki keyotai? Ja bakera ik kai jawebi
ya no hacemos chacra de algodn. Ya no hay algodn,
onanma. Jawe kesk ixhon jawen papan shinanai: En
a veces noms buscamos semilla de algodn.
nawa betan bakea iki, nokon awin iki nawa, nokon
bakebora jatbi nawabires ik kai.
Jawe metsbira iti iki benboribi koton pekewya,
chiaraxhti wikenya noa kexhkebekona! Jatian oa benbo
Nos volveremos mestizos?
nawa kesk iketian noabicho in onanti ikai.
Nuestros hijos en la actualidad ya se casan con los
Qu bonito sera si los hombres usaran camisas con mestizos; de esta manera, se terminarn nuestras
diseos en la espalda, pantalones con diseos en las costumbres. Qu pasar si nuestros hijos se casan con
piernas, y luego nos sentramos juntos! Se les vera mujeres mestizas? Nuestra costumbre desapa-recer.
bonito a los dos, hombre y mujer. Pero si el hombre se Por qu desaparecer? Porque sus hijos ya no
viste como mestizo, solamente a nosotras nos van a conocern nada. Puede ser que su pap piense: He
reconocer como indgenas. tenido hijos con una mestiza, mi mujer es mestiza, mis
hijos van a salir puros mestizos.
Noa ainbobo chitontiabo, jatribi non yosishokobo japarike.
Jainoaxh noa chitonti akaibo itan yosibo noa mawatai, Jaskarain nokona iki onisti jawki, non papashokobaon
jainra jatbi keyoti kai, noa westora makan keskma iki, noa esekatitai: Jaweranora inoxh iki mato, nawakiaxh
noa mawati kai. mato nawa ikaxhmabi, nawan saweti biaxh mato yakati,

304 305
akin. Ramakan moa nokon papashokon, nokon
titashokobaon yoikatitai jawki moa senenke, en oina.
Jaskara jawkiain iki noa. Jatian nokon xhontako moa
chitonti amakasabi akshamai, nokon bake xhontakobo
moa axhea iki chiaraxhtibo sawei. Nokon bake ikai: Jara
moatian yoxhanbo iktiai, ik.
XI
Me siento muy triste cuando recuerdo las palabras de
mis abuelos: Algn da sern como los mestizos, sin
ser mestizos van a vivir usando la vestimenta de ellos. Wetsa joibo
Ahora veo que se cumpli lo que decan mis abuelas y
abuelos. En esa etapa estamos. Mi hija seorita no Xhoya betan xhanbo in
quiere ponerse la pampanilla a pesar de que yo quiero
hacer que la use, ya se acostumbr a usar pantalones. Xhoya iki yometso jan boai pan pakeshshoko, waxhmen;
Con respecto a nuestra vestimenta propia, mi hija dice: waxhmen boxhon bochiki joneai, xhobo maptiain. Noa
sas son cosas que se ponan las abuelas antigua- jonibo rata xhoboma iki, non xhobo iki pei. Jatianronki
mente. ik iki xhoya betan xhanbo nokoanani. Xhanbo iki mainko
jaabiribi, xhoyabo iki xhobo maxhkatenbo. Xhoya joninki
yoiya iki: Nokon xhobonpari kaw!, akin ak iki.
Jaskaxhonki xhanbo bo iki. Kaxhon jisronki ik iki ja
xhanbon oinaki kikin joni icha; xhanbo joni rateta iki.
Xhoyan yoiya iki: Neno riki nokon xhobo, akin.
Jainxhonki xhoyan neekinkasa iki, ikaxhbi xhanbo iti
atipanyama iki ja choronyosma ikaxh, main niaibiribi.
Jainxonki xhoyan yammaparia iki. Ja bochiki neeti kakin
xhoyan xhanbo papia iki. Moa bochiki neexhon xhanbon
oinaki ik iki jain jati jisma. Xhoyanki yoiya iki: Eara
neskarain jaa iki, akin.

306 307
Otras historias que el ratn viva en ese lugar. Al poco tiempo, la
lagartija llev al ratn a visitar su casa. Al llegar, el
El ratn y la lagartija Xhanbo ratn se sorprendi porque la lagartija viva en un lugar
bonito, en un hueco sin fin. Luego de caminar muy
El ratn es ratero, se lleva los pedacitos de pan, se lleva lejos llegaron a una zanja pequea. All el ratn vio
el algodn y lo esconde arriba, en la cumbrera de la una cantidad de alimentos almacenados. Pero el ratn
casa. Nosotros los shipibos no tenemos casas con techos no es as, es un ladrn, cualquier da lo pueden matar
de calamina, nuestros techos son de hoja de palmera. los dueos de casa.
Una vez, se encontraron el ratn y la lagartija xanbo.
La lagartija vive en la tierra, el ratn en la cumba de la Wetsatian non akai xhoya jatsan ishinaitian retekin, jatian
casa. Entonces, el ratn le dijo a la lagartija: Vamos tsonbi xhanbo reteyamai. Bakebaon wetsatian jon ikin
a mi casa! As se llev a la lagartija. En la casa, la chinton tsakakanai, jaskarares. Ikaxhbi xhanbon jato
lagartija vio una gran cantidad de personas; la lagartija nokomayamai. Jaskara oinxhonki, xhoyan shinana iki:
se sorprendi. El ratn le dijo: Aqu es mi casa. El Jawe keskxhonmein en neskara xhobo ati? ik.
ratn invit a la lagartija a subir con l, pero sta no Xhoyan ati atipanyama iki, kikin chikishyora. Neten pont
pudo porque no sabe saltar, slo camina en el suelo. jonresai, yam pikotai, jawen xhobonma ja ikaxh.
Entonces el ratn esper que llegara la noche. Luego, Jaskarainronki xhanbon esenike: Mia riki taeya,
subi cargando a la lagartija. Al llegar, la lagartija vio mekenya, wetsanko kaxhon naa akaxh jatanwe, akin ak
que se no era un lugar como para vivir. El ratn le iki. Ikaxhbi xhoyan ikonayama iki: Ea riki xhobo ania,
dijo: As vivo yo. ik ik iki. Jawen xhoboma iki, jonibaon xhobo yoi.

Jainxhonki xhanbon ak iki: Ea riki nokon mai kininbiribi jaa. A veces matamos al ratn porque hizo bulla durante la
Xhanbon shinanki ik iki jakonma nato xhoya jaskarain jaa noche, en cambio a la lagartija nadie la mata. A veces
oinaxh. Iikinki bea iki xhoya, nato xhanbon jawen xhobonko. los nios la molestan con la flecha para cazar aves, pero
Ja xhoyan joxhon oinaki ik iki kikin jakoinra xhobo meran nada ms. Sin embargo, la lagartija no se deja alcanzar.
nato xhanbo, jaweranobira mai kini kan. Ja maiki kini meran Al ver la casa de la lagartija, el ratn pens: Cmo
ka kaananki, nokoa iki westora xhanken. Jainki xhoyan oina podra hacerme una casa como sta? Pero el ratn no
iki kikin jatbi piti tsamana. Jatian xhoya jaskarama iki, pudo hacerlo, era muy ocioso. Durante el da el ratn
yometsobiribi iki, wetsa netebires xhobo ibobaon reteti atipanke. se esconde, sale solamente de noche porque no vive en
su propia casa. Entonces la lagartija le aconsej:
Entonces la lagartija le replic: Yo vivo en un hueco Tienes pies, tienes manos, vete a otro lugar, haz tu
en la tierra. La lagartija estaba en desacuerdo al ver nido y vive tranquilo. Pero el ratn no le hizo caso:

308 309
Tengo una casa grande, dijo. Pero en realidad sa bakearibikanketianki jo iki ja Yonkexhta Yoshin. Joketianki
no es su casa, es la casa de la gente. jawen baban ewanki yoiya iki: Min bakera jenen kawanke,
jaki bake potatinin ikra ea itai, atsa mexhai kakasi, akinki
ak iki. Jaskketianki Yonkexhtanin yoiya iki: Katanwe,
Yonkexhjta Yoshin Ainbo en mia toaxhonbanon, ishton atanwe, akinki ak iki.

Jon benatianronki iktiai mesk kesk yoshinbo jai. Pero el hijo no la consideraba su madre, no la vea como
Westora yoshin Yonkexhta akanaironki iktiai, jawen yora a su madre sino simplemente como a una demonio.
makanbires itan bake piai. Ja Yonkexhtaninkayaronki bo Entonces el jven se vino a nuestro ro y se cas con una
iktiai westora joni yataanan. Boxhonronki, westora paisana nuestra. Luego, tuvo hijos con esta mujer. Pero
shanka kini meran ikina iki. Jainxhonronki joni betan bakea cada vez que tenan hijos, la madre Yonkexta se los coma.
iki, moa basi iikin. Bakeki ania iki; moa aniketianki jawen Para esto, ya les haba comido cuatro hijos. Cuando
titan yoiya iki: Moara mia anike, minbiribi moa mia jati tuvieron al quinto, vino nuevamente la Yonkexta. Cuando
iki akin ak iki. lleg, su nuera le dijo: Tu hijo ha salido de pesca, no
tengo con quin dejar a mi bebe, quiero ir a sacar yuca.
La demonio YonkeXhta Entonces la Yonkexta le contest: Ve noms, yo lo cuidar
colcalo en mi falda, vuelve rpido.
Al principio de la creacin existan todo tipo de espritus
malignos. Haba una demonio a la que llamaban Jatianki jawen bake shinanananbiki ainbaonin atsa
Yonkexta, todo su cuerpo era de piedra y se coma a los mexhaa iki. Joxhon jiski ik iki moa yama jawen bake,
nios. Una vez, la Yonkexta atrap a un hombre y se lo moa bonnana pinoxhon. Jaskketianki jawen benen
llev. Tras habrselo llevado, lo tena viviendo con ella nokxhon yoiya iki: Ea meniwe westora machto,
en una cueva en la roca. Despus de un tiempo, la westora yami! Ramara en nokon tita keyoi kai!, ikki
Yonkexta tuvo un hijo con el hombre. El nio creci; ik iki. Moa kikini sinata ik iki bakeranon jawen titaki.
siendo ya grande, un da su mam le dijo: Ya has Kaxhonronki westora ani axho reraa iki. Yonkexhtaki
crecido, ahora debes vivir por tu propia cuenta. niktiai bari nokai kamanres, moa bari nokaitianki jikikatitai
shanka kini meran.
Ikaxhbi ja baken oinaki ik iki jawen tita iti jisma, pont
jakonma yoshin. Jainoaxhki bakeranon pikota iki moa neke Entonces la mujer sac rpido la yuca, estaba muy
non Paron, joxhon non kaibo ainbo bi iki. Jaskxhonronki preocupada por su bebe. Al regresar, no encontr a su
bakea iki ja ainbo betan. Bakeakenronki aktiai jawen titan hijo, ya la Yonkexta se lo haba llevado para comrselo.
pianankin, moa chosko bake pianana ik iki. Moa En ese momento lleg su esposo y le dijo: Alcnzame

310 311
un machete, alcnzame el hacha! Ahora acabar con Wetsa Yonkexhta Ainbo in
mi madre! El joven estaba lleno de ira contra su
madre. Entonces el hombre tumb un rbol de capirona. Westora yoshinronki iktiai joni boai, Yonkexhta Ainbo
La YonkeXhta slo andaba durante el da, una vez que akanai. Kikin jakonma itan ons yoshin. Jonironki kaa iki
se ocultaba el sol la YonkeXhta se reclua en su cueva. kachio yoina retenoxhon benai. Ja yomerai kaxhonronki
retea iki westora chaxho, ano, mari. Jainxhon ja yoina
Axho reraxhonki kikin akin besh ak iki. Jainxhonronki reteabo papikin ninkataronki ik iki joni joi, joai oinaki ik
ak iki shanka kini meran meshi tis akin, jaskaxhonki iki ainbo. Joxhonki joni nokoa iki ja Yonkexhta Ainbonin,
menoa iki. Neskakin jawen tita menoa iki baken ja nokoxhonki yoiya iki: Jon, mia bokinbanon akinki
kopikakaskin. Jaskaxhon jawen tita keyoa iki, axhonki ak iki. Jatianki ja jonin shinana iki jawen xhobonko bekinti,
jawen bake miina iki. Moa jawen tita menoxhonki ainbo ja kawana bainribi joti.
ja jonin yoiya iki: Moara nokon tita yamake, ramara non
bakeakenbi tson noa pianyamai. Nokon titara ike jonima, La historia de otra demonio YonkeXhta
jawen yora makanbires, nokon titara moa yamake, akin
ak iki. Jaskibakana nete xhabketianki jo iki ainbonin Cuentan que haba una demonio que se llevaba a la
tita. Joxhonki jawen baba manoa iki, ikaxhbi ik iki moa gente, la llamaban la Mujer Yonke X hta. Ella era
yama, mawata. Jaskarainronki Yonkexhta bakeranon noa sumamente malvada y peligrosa. Dicen que un hombre
jonikon betan baneta iki. se fue al monte a cazar. En el monte mat un venado,
un auje y un majs. Cuando estaba cargando los
Tras tumbar la capirona, el hombre la cort en pedazos. animales que haba muerto, escuch que vena alguien;
Luego, cerr bien la salida de la cueva con los pedazos al mirar, se dio cuenta de que era una mujer. Se trataba
de lea y les prendi fuego. De esta manera, quem a de la Mujer YonkeXhta, quien acercndose al hombre le
su madre para vengar la muerte de sus hijos. As dijo: Hombre, te ayudo a cargar. El hombre pens
termin con su madre y despus enterr a su hijo. A que la mujer lo iba a ayudar a llevar la carne a su casa,
continuacin, le dijo a su mujer: Mi madre ya no existe, que iban a tomar el mismo camino por el cual l haba
ahora nadie se comer a nuestros futuros hijos. Mi venido.
madre no era un ser humano, su cuerpo era pura
piedra, mi madre ya no existe. Al da siguiente vino Jainoaxhki bekana iki. Jainxhon moa och kaxhon jonin
la madre de la esposa. Al llegar, pregunt por su nieto, oinaronki ik iki jawen xhobotanima, kikin ani manan kini
pero ste ya haba muerto. Es as como el hijo de la meranki bo. Jainki aktiai ja joni. Yonkexhtaninki och
YonkeXhta se qued a vivir entre nosotros. jawki benai kakin potabainkatitai, joni bankatitai
jabichoshoko. ikironki ak iki Mari Jonin nokokin, Yonkexhta

312 313
Ainbo yama peko. Nokoxhonronki yoiya iki: Jon, en jawetianbi boo betima akin. Jaskaxhonki ak iki Marinki
mia pikobanon, miara kikin onitsapi itai, iikaxhonra nato jawen xheta tsekakin. Ja ik iki maxhkoroima jabiribi
ainbaon mia pinake, noa piai riki, akinki ak iki. ramiai. Jainxhonki ja xhetan kikiankin maserea iki.
Jaskketianronki jonin ak iki Mari Joni: Eaki min
maxhkoroti atipanyama? Ea riki boo nenkira, akinki El Hombre Auje pregunt: A qu hora viene tu
ak iki. Ja Yonkexhta Ainboki iktiai ibaiti. mujer? (la YonkeXhta ya era su mujer). Entonces el
hombre le contest: Primero crtame el pelo. Un
Entonces se pusieron en marcha. Cuando ya haban rato despus de que le cortara el pelo, lleg la mujer
caminado bastante, el hombre se dio cuenta de que no YonkeXhta. Sorprendindose al ver al hombre con el
estaba en su casa, la YonkeXhta se lo haba llevado a pelo corto, le pregunt: Quin te cort el pelo? El
una cueva en una montaa. All mantuvo prisionero hombre le respondi: El Hombre Auje me lo cort.
al hombre. Cuando la YonkeXhta se iba lejos, lo dejaba La Mujer YonkeXhta quiso hacerse cortar el pelo tambin.
solo, all se quedaba solito. Un da, cuando la YonkeXhta Viendo que quera hacerse cortar el pelo, el hombre le
haba salido, lleg el Hombre Auje y le dijo: Amigo dijo: Tenemos que salir a buscar al Hombre Auje,
te sacar de aqu porque ests sufriendo mucho, no vamos a buscarlo. Entonces salieron y lo encontraron.
vaya a ser que con el tiempo esta mujer te coma, ella Para esto, la YonkeXhta era sorda. El Hombre Auje le
nos puede comer. Entonces el hombre le pidi: No dijo a nuestro paisano: Scame el colmillo, hay que
puedes cortarme el pelo? Mi pelo est muy largo. La sacarle el cuero cabelludo a la YonkeXhta para que nunca
YonkeXhta se ausentaba todo el da. ms le crezca el pelo. Tras hacerse sacar el colmillo,
el Hombre Auje no le cortaba el pelo a la YonkeXhta,
Mari Joninki yokata iki: Jawerano barikayaki joai min sino que le haca dao. Con su colmillo le demarc el
awin?, akia iki (moa awin ak ik iki). Jatian jonin yoiya contorno de la cabeza, cortndole el cuero cabelludo.
iki: Eapari maxhkorowe akin. Moa maxhkorowana
pekoki jo iki Yonkexhta Ainbo, joxhonki ointoshita iki. Jaskaxhonki kikiankin Yonkexhtanin boo mapesh ak iki.
Jaskketian yokata iki: Tson mia maxhkoroarin? Jonin Jaskketian Mari Joninki yoiya iki: Boora beai, nenoaxh
yoiya iki: Mari Joninra ea abainke, akinki ak iki. Jaskkin sokota iamaxh kanchis nete jenen mamontametanwe, akinki
yoiya Yonkexhta keena iki maxhkorotinin. Keenaitianki ak iki. Ikaxhbi ik iki boo beti janbiribi pont moa mapo xhao
yoiya iki: Piknon kaw, kaw Mari Joni benanon! jishtibires. Jaskxhonronki Mari Jonin Yonkexhta Yoshin
Jaskataxhki bokana iki. Kaxhonronki merakana iki ja Mari mapesh anike. Jaskara yoipaonike nokon papashokon.
Joni. Yonkexhta Yoshinki iktiai pabe. Jaskketianronki
Mari Jonin ja non kaibo joni yoiya iki: Nokon xheta ea As el Hombre Auje le pel la cabeza a la YonkeXhta.
tsekaxhonwe, nato Yonkexhta mapesh anon aw, Luego, le dijo: Te crecer el pelo despus de seis o

314 315
siete das, mjalo. Pero el pelo no pareca crecerle llmame a tu duea! Tras pronunciar estas palabras,
nuevamente, ms bien se le vea el crneo. As el el Sachavaca solt al pescadito en el agua nuevamente.
Hombre Auje le pel la cabeza a la Mujer YonkeXhta. Luego, el pescadito le avis a su duea.
As contaba mi abuelo.
Jonin jene meranoaxh piktoshitai oinaronki ik iki Jene
Yoshin Ainbo, kikin mets. Joxhonki Aw bo iki jene meran.
Jene Yoshin Ainbo in Jawetio basimein Aw joai ixhonki jonin mana manaa iki
jiwi bema naman yakxhon. Jainoaxhki Aw jo iki, joaxhki
Westora jonironki ik iki kai jenen piti benai. Kakin mapeta iki, jaskataxh moa kaa iki. Jatian jonin shinana iki:
jisbironki ik iki kikin wenenshaman jakoinra. Jatianki joni Ramara en tanashokoai, ik ik iki. Jaskara oinbaini
mapeta iki oini, awakankayabira wenean. Jaskaxhon kaxhki joni oxhayamaa iki, metsaira ainbo oinaxh.
jonin oinaronki ik iki Aw joi, ja joai ointananki joni
sotameeta iki. Joaxhonki ik iki Aw jonitoshiti noa keskati. Bajo la asombrada mirada del hombre, sali del agua
Jonin oinonbironki ak iki awakan mishkikin. Mishkikinronki una mujer muy bella que se llev al Sachavaca dentro
bi iki bexhnan yapashoko oa nawabaon bakishra ea del agua. Quin sabe cunto tiempo habra tardado
kai akanai. Jainxhonki awakan yoiya iki: Min ibo ea en volver el Sachavaca! Mientras, el hombre esperaba
yoixhontanwe!, akinki ak iki kimishaakin. Jaskatanan bajo la aleta de un rbol. En eso, el Sachavaca lleg,
jene meran raana iki. Kaxhonki pitin yoiya iki. subi del agua y se fue. Entonces, el hombre pens:
Ahora yo lo intentar. Esa noche el hombre no pudo
La mujer encantada del agua dormir, tras haber visto a una mujer tan hermosa.

Dicen que un hombre se fue a pescar. Yendo en su Moa nete xhabti ochmabi kaa ik iki, ochki ik iki ja iaman
canoa, vio un pedazo de terreno libre de maleza. kati. Kaxhon jiski ik iki Awakan mishkiti jain, westora
Entonces, atrac y subi para ver de qu se trataba. mokapari jiwi ni ikainko kepita. ainxhon jonin shinana iki:
Resulta que el Hombre Sachavaca haba cultivado ese Jawe keskxhontsi aibata?, ikki ik iki. Moa mai tonko
espacio. En eso, el hombre vio que el Sachavaca vena, wemetaanan mishkixhon bi iki, bexnan yapa. Jaskketian
y se escondi para espiarlo. Al llegar, el Sachavaca se yoiya iki jonin ja yapa: Ea min ibo yoixhontanwe!, akinki
convirti repentinamente en un ser humano como ak iki, kimishaakin. Jainxhon jonin oinaronki ik iki ja Jene
nosotros. Mientras que el hombre lo espiaba, el Yoshin Ainbo joi. Moa joketianki jonin yatanxhon yoiya iki:
Sachavaca se puso a anzuelear y pesc un pescadito Enra mia kenake, jaskaramabira min jonimabiosi westora
bien brilloso que los mestizos llaman maana me voy. aw yoina jawki min ikinai, akinki ak iki. Enra mia
El Sachavaca le dijo al pescadito tres veces: Anda jeneyamai, akinki ak iki. Jaskketianki Jene Yoshin

316 317
Ainboninki yoiya iki: Ea jenewe, miara pisi iki, en mia animales. Ya en el agua ella le dijo: Llegars a la casa
wastenpari nashimabanon. Jaskakin jonin jeneaki wasten de mi padre, soy una mujer soltera, siempre anduve
nashima iki, jay bonoxhonpari. Jainxhonki joni bo iki. buscando un hombre. Cuando estuvieron cerca de la
casa, la mujer le dijo: Escndete primero, quiero avisar
Poco antes de que aclarara el da, el hombre parti; tena a mi pap y a mi mam.
que madrugar porque el lugar quedaba muy lejos. Al
llegar, encontr el anzuelo del Sachavaca arrinconado Kaxhonki jato yoiya iki: Pap, enra joni beke, wetsa
contra un rbol chirisanango. El hombre trat de nete orikea. Jaskketian jawen papan yoiya iki: Moa
recordar las palabras mgicas. Cmo lo hizo el min beke betin, jawe kopki min pikoyamai?, akinki ak
Sachavaca?, se pregunt. Despus, lanz al agua su iki. Ja ik iki jawen papabo onanmakin bo. Jaskketian
anzuelo con una bolita de tierra y atrap al pescadito joni pikota iki, jatoiba. Jaton xhobon nokketianki yoiya
brilloso, al cual le orden tres veces: Anda llmame a iki: Ikonira mia jobirake nokon baken keeni, jaara nenobi
tu duea. En eso, el hombre vio que la Mujer Encantada jati iketian mia neno jati atipanke nob, ikaxhbi noa wetsa
del Agua se acercaba. Una vez que lleg a donde estaba nete ori iki, akinki ak iki. Jainxhon jonin shinana jene
el hombre, ste la agarr y le dijo: Yo te he llamado, chich itina.
ests con un Sachavaca, l no es un ser humano. No
te soltar, agreg el hombre. Entonces la Mujer Al llegar donde sus padres, la mujer les inform:
Encantada del Agua le dijo: Sultame, t apestas, Pap, he trado a un hombre del otro mundo.
primero te har baar con piripiri. Cuando le dijo esto, Entonces su pap dijo: Si lo has trado, por qu mejor
el hombre la solt y ella hizo que se baara con piripiri no lo sacas? Lo haba llevado para presentrselo a
para llevrselo. As se llev al hombre dentro del agua. sus padres. Recin entonces el hombre apareci ante
ellos. Luego, los padres le dijeron: Seguramente
Jain kaxhonronki oina iki jatbi jawki jene meran, nato porque quieres realmente a nuestra hija es que viniste
koshoshka, ronin, mesk kesk jawki oina iki. Moa jene hasta ac, como ella tiene que vivir aqu tu puedes vivir
chich boxhonki yoiya iki: Nokon papan xhobonra mia con nosotros tambin, pero estamos en el otro mundo.
nokoti kai, ea riki benooma, jatbitian joni benai ni riki ea, El hombre pens que estaba dentro del agua.
akinki ak iki Jene Yoshin Ainbaon. Jaton xhobo nokti
ochma kaxhonki yoiya iki: Jonpariwe, enpari nokon Jawen titabaonki shinana iki moa manota. Moa chonka
papa betan nokon tita yoibatanon. nete ik iki jene chich ja joni, Aw Joni bichinaxh kaa,
kikin akin Aw Joni bichina. Jainxhonki jawen rayosbo yoiya
Al irse con la bella mujer el hombre vio toda clase de iki: Eara neke iti atipanyamake, nokon tita betan nokon
animales acuticos: bufeos, yacumamas, todo tipo de papara ea kop wini winiai, akinki ak iki.

318 319
Para esto, la madre del joven pens que su hijo haba El Hombre Bufeo
desaparecido. El hombre ya tena diez das dentro del
agua, ya le haba quitado la mujer al Hombre Sachavaca. Cuentan que antiguamente los meryas se relacionaban
Pero luego, el hombre les dijo a sus suegros: Yo no con los Bufeos. Cierta vez, haba un Bufeo que se haca
puedo vivir aqu. Mis padres lloran mucho por m. pasar por hombre. Hacindose pasar por hombre, se
fue a una fiesta. All, se amaneci baila que te baila
Jaoronki iki nato kabri, sapen, ronin, jawebobira; nato toda la noche. Entonces el Hombre Bufeo y una paisana
cheronki iki jaton pan, pichki jaton biskcho, nuestra, se enamoraron y se hicieron pareja. Como se
meskshokobo. Jatianki Jene Yoshin Ainbo bea iki, haban hecho pareja, el padre de la joven pens que se
ikaxhbiki basi iama iki, nekea jonin tea ochakaini kaa iki. trataba de un shipibo. Una noche, el padre se escondi
para espiar al blancn grandazo que era en realidad el
Dentro del agua hay: taricaya, vacamarina, yacumama Bufeo. La joven tena un hermano, el cual le pregunt:
y otros animales acuticos. El pescadito chiu chiu es Quin es ese hombre que anda contigo?
su pan, la palometa es su bizcocho, hay de todo.
Entonces el hombre se trajo a la Mujer Encantada del
Jaskaxhon jawen poin yatana iki, xheakinkin netea iki.
Agua, pero ella no permaneci mucho tiempo entre
Jatian nete xhabataishokobi paen onitsaitian nexhakana
nosotros. Al enamorarse de otro hombre de este mundo
iki. Ja nexhaxhon yamkiri oinaki ik iki westora
pec y por eso se fue.
Koshoshka aniosi, jonima ik iki ja Koshoshka.

Entonces, el hermano se puso a tomar con el Bufeo hasta


Koshoshka Joni
que se hizo de da. Justo cuando amaneca, el Bufeo
Moatianronki iktiai meryabo Koshoshka raeya. Westora perdi el control debido a la borrachera y los hombres
neteronki ik iki Koshoshka Joniki yoimeeti. Joniki lo amarraron. Despus de que lo haban amarrado,
yoimeetaxh pishtan kaa ik iki. Kaaxhki ja joni ransa por la maana, vieron un bufeo grandazo; no era gente
ransashini netei. Jaskataxhki Koshoshka Joni non kaibo ese bufeo.
ainbo betan ik iki keenanani, ibkona iki. Jatian ibkonaitian
jawen papan shinana iki jonikon kesk. Ja jonikon kesk Jainxhon yoikana iki: Nato riki mia jab ikai joni, nato riki
shinanxhon, westora yam jawen papan sotana iki ja joxho koshoshka, akin ak iki. Ja Koshoshka akin akanai jiski
joxhoisi ani joniosi, ja Koshoshkakayabira ikenbi. Jatian ik iki kikin ani joniosi. Jainxhonki yamkiri niniana
jawen poi ik iki jai: Tsoa jonikayarin mib ikai?, akin potakana iki jeneki. Ja jeneki potakana kaaxh kikini benea
ak iki. iki ja Koshoshka. Jainoaxh ja nete xhabketian Koshoshka

320 321
jorbaa iki. Joxhonki xhontako yoiya iki: Eara joke Jatian ja Koshoshka Jonikayabira ik iki ja xhontakonin
jakiribi, enra mia jeneyamai, akinki ak iki. papa rayos axhon, jawen papa onanmakin bokasi.
Jainxhonki jonin yoiya iki:
Entonces le dijeron a la joven: ste es el hombre con el
que ests de amores, ste es un bufeo. El Bufeo - Ea kapana riki nokon xhobon piti yamaketian, kabripari
aparentaba ser un hombre grandazo. Esa maana, los bii ea jo, aronkia iki.
hombres arrastraron al Bufeo y lo botaron al agua. - Ninkwe en mia yoinon. Nato nonti toxhbanbainwe
Cuando lo botaron al agua, se alegr mucho ese Bufeo. pitioma inonbi. En mia raanxhoni jobnon westora nonti
Pero al da siguiente el Bufeo regres y le dijo a la joven: ani bocho kabri, akin.
He regresado, no voy a dejarte.
El que se haba acercado al viejo era supuestamente el
Ja yam joketianki ik iki jawen rayos kabri ak kai. Ja Hombre Bufeo, que consideraba como a su suegro al
ramakaya kabri mishki itaibiki ik iki, westora joni padre de la joven; l quera llevrselo para presentarle
a su padre. Entonces el padre de la joven dijo:
mashimeaxh joi:

- Yo ira pero en mi casa no hay comida, he venido


- Jon, mia benai riki ea jatbitian iti.
especialmente para atrapar taricaya.
- Eara kati atipanyamaparike min ea bokasabi; enra
- Escucha lo que te voy a decir. Deja flotando esta
yomeratipari jake, aronkia iki. Ja joni ik iki merya, ja
canoa aunque no haya pescado. Yo voy a mandarte
bake xhontakonin papa.
una canoa grande llena de taricayas, dijo el Bufeo.

Esa noche en que volvi el Bufeo, su suegro, o sea el


Jaskakin akki jen ik iki ja joni. Ja Koshoshka Jonin
padre de la joven, se haba ido a buscar taricaya. En el
papankayabira boaibi. Jainxhonki Koshoshkanin yoiya iki:
momento en que empezaba a anzuelear, un hombre Nato kaa nasenen jain riki non jema. Jainxhon moa
vino desde la playa y le dijo: bo iki jene meran. Nekea nete keskribironkiki ja jene
meran. Kaxhon oinaronki ik iki xhobo joykaina mashin.
- Hombre, todo el tiempo te he buscado.
- Todava no puedo ir contigo aunque quieras Como le dijo esto, el viejo acept. Pero el que estaba
llevarme, primero tengo que pescar, le respondi el llevndolo era en realidad el padre del Hombre Bufeo
hombre. Este hombre haba sido merya, el padre de la y no el Bufeo mismo. Despus el Bufeo dijo: All, en
joven. el medio del agua, est nuestra comunidad. As, el
Bufeo se lo llev dentro del agua. Dicen que dentro del

322 323
agua es como en este mundo. Llegando, el viejo vio Los Bufeos tenan sus ayudantes, los que cumplan sus
una fila de casas en la arena. rdenes. A estos ayudantes el Bufeo padre les orden:
Vayan rpido, este hombre que hemos trado no es
Ramanmantian mia yoi yoikanaitianra en mia ake bekin. cualquiera, es un merya. Al oir esto, los ayudantes se
Bake wetsa yotokana iketian ja tsekamakaskinra ake en fueron. Llegando al puerto, golpearon la canoa del
mia bekin. Jainronki ik iki westora Koshoshkaki metsis hombre. All haban llevado paiche, taricaya grande,
metsisi, sion iti. Jakayabira paka pian tsakakana. Ja yobma charapillas. Llevaron todos estos animales y los dejaron
ik iki, paka pian tsakakana nekebi. Jainxhonki yosin atracados en el puerto, dentro de la canoa. Para esto,
benxhoa iki. Moatianki Koshoshka paka pian ya haban pasado tres das desde que el viejo haba
tsakapaokanike. Jatianki ja Koshoshka Joninki desaparecido; tampoco haba venido su yerno el
maxhkabaina iki, ja paka pia tsekaxhona, ikaxhbi jiriribia iki. Hombre Bufeo. Entonces, los familiares del viejo se
asustaron.
Desde hace tiempo hablan mucho de ti, por eso te he
trado. Porque han viroteado a mi otro hijo y quiero Jaskaxhonki Koshoshka Jonin wetsa benxhoamakana
que le saques el virote, es que te he trado. All haba iki ja yosi merya, ja Koshoshka Jonin rayos. Jainxhonki
un Bufeo que se quejaba y quejaba dando gritos. A yoikana iki: Nato riki min rayos, akinki. Kikin ani joni,
ste lo haban herido con flecha de bamb. En realidad kikin kirinko jiski. Jainxhon yosin shinana iki: Nokon
no se trataba de un virote, sino que con una flecha de bakemein en Koshoshka bimaa iki, ixhon. Jainoaxhronki
bamb lo haban herido en un costado. Entonces, el kikini rateta iki ja yosi, Koshoshka Joni riki ikaxh.
viejo lo cur. Antiguamente, picaban a los bufeos con
flecha de bamb. Una vez que el viejo le extrajo la De esta manera hicieron que el viejo merya, suegro del
flecha de bamb, el Bufeo hermano se desmay, pero Hombre Bufeo curara al Bufeo hermano. Despus,
luego se recuper. presentndole al Hombre Bufeo, le dijeron: ste es tu
yerno, un hombre muy grande, como gringo. Entonces
Jatian jaton yonoti joni jarbaa iki. Jainxhonki Koshoshka el viejo pens: Parece que le entregu mi hija a un
Papan yoiya iki: Kamentanwe, nato jonira non iresama Hombre Bufeo. Se asust mucho el viejo porque se
beke, nato joni riki non merya be, ixhon yoiya iki. trataba de un Hombre Bufeo.
Jaskakin yoiyaki bokana iki. Boxhonki ak iki nonti too,
too akin ja jonin tenamain. Jain bokanaki ik iki wame, oa Jaskaxhon jawen bake jenemaronki iktiai, och
kabri ani, jinan ewbo. Jaki boxhon repinxhonkana iki. Ja kaaxhshokoboreski jab ik. Jawe keskrainshokobires
yosiki moa manota ik iki kimisha nete; jawen Koshoshka jonbekonaxh ik. Jaskaraki iktiai Koshoshka. Ramatian
rayosribi joyama iki. Jatian kaibobo ratkana iki. jake jaskaraboribi, Koshoshka Jonibopari ani pishtanko

324 325
bekanai. Rama kamanbi jake ainbobo jon beneyaparibo.
Ja non jon meratibo tson onanyamai.

Aunque el viejo le exigi a su hija que se separara del


Bufeo, la chica se iba bien lejos para estar con su amante.
En cualquier lugar se escondan los dos. As es la his-
toria del Bufeo. Ahora tambin existe eso, los Hombres
Bufeos siguen viniendo a las fiestas importantes. Hasta
ahora hay mujeres que tienen maridos a escondidas, y
nadie conoce a nuestros amantes secretos.

326 327
KOSHI SHINANYA AINBO
EL TESTIMONIO DE
UNA MUJER SHIPIBA
se termin de imprimir en noviembre del 2004
en los talleres de GRFICOS S.R.L.
Galicia 190, Urb. Higuereta - Surco
Telefax: 273-2055

328

También podría gustarte