T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2895

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1852

TRKYE EKONOMS

Yazarlar
Yrd.Do.Dr. Nazm ATALBAfi (nite 1, 8)
Do.Dr. zgr TONUS (nite 2)
Prof.Dr. Selami SEZGN (nite 3)
Prof.Dr. Ekrem ERDEM (nite 4, 7)
Prof.Dr. Sadk Rdvan KARLUK (nite 5-6)
Yrd.Do.Dr. Can Tansel TUCU (nite 7)
Prof.Dr. Murat DOANLAR (nite 8)
Prof.Dr. Metin TOPRAK (nite 8)

Editrler
Prof.Dr. Metin TOPRAK
Yrd.Do.Dr. Nazm ATALBAfi

ANADOLU NVERSTES
 Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2013 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya

Genel Koordinatr Yardmcs

Arfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn

retim Tasarmclar
Prof.Dr. Cengiz Hakan Aydn
Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe

Grafik Tasarm Ynetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur

Dil Yazm Danflman

Funda Grbz

Grafiker
Hilal Kkdaaflan

Kitap Koordinasyon Birimi

Uzm. Nermin zgr

Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz

Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Trkiye Ekonomisi

ISBN
978-975-06-1562-7

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 350.000 adet baslmfltr.

ESKfiEHR, Ocak 2013
 indekiler iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ ix

Trkiye Ekonomisinin Temel zellikleri ve Dnya 1. NTE

Ekonomisindeki Yeri ............................................................... 2
GRfi .............................................................................................................. 3
TRKYENN CORAF KONUMU VE DOAL KAYNAKLARI ................ 3
Trkiyenin Yzlm ve Corafi Konumu .............................................. 3
Corafi Blgeler ve Ekonomik Faaliyetler Arasnda liflki .......................... 4
Madenler ........................................................................................................ 5
Stratejik Bir Maden: Bor ........................................................................ 6
Su Kaynaklar................................................................................................. 6
TRKYENN NFUSU VE DEMOGRAFK GSTERGELER..................... 7
Nfusun lke Ekonomisi Asndan nemi................................................ 7
Nfus Saym, Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetinde Toplam
Nfus.............................................................................................................. 7
Osmanl mparatorluunda Nfus Saym ve Amalar......................... 8
Trkiye Cumhuriyetinde Nfus Saymlar............................................. 8
Nfus Artfl .................................................................................................... 9
Nfusun Eitim zellikleri ........................................................................... 10
TRKYEDE NSAN GELfiMfiLK ............................................................ 11
nsani Geliflme Endeksi: Kalknmada nsani Boyutun llmesi.............. 12
nsani Geliflme Endeksi ve Trkiye ............................................................ 12
2011 nsani Geliflme Raporu ve Trkiye ............................................... 14
TRKYEDE fiGC PYASASINA LfiKN TEMEL GSTERGELER ....... 14
flgc Maliyetlerinde Geliflmeler ................................................................. 16
TRKYEDE SOSYAL GVENLK ............................................................... 16
Tanm ve Kapsam ......................................................................................... 16
Trkiyede Sosyal Gvenlik Sistemi ............................................................. 17
Osmanlda Sosyal Gvenlik................................................................... 17
Cumhuriyetin lk Yllarnda Sosyal Gvenlik ....................................... 17
Sosyal Gvenlik Kurulufllar ................................................................... 18
Sosyal Gvenlik Kurulufllarnn Birlefltirilmesi ve Genel Salk Sigortas.. 18
Sosyal Gvenlikle ile lgili Sorunlar ve Genel Deerlendirme .................. 19
TRKYEDE BLGESEL KALKINMADA GELfiMELER .............................. 21
Trkiyede Kalknma Politikalar .................................................................. 21
Blgesel Kalknma Politikalarnda AB Mktesebatna Uyum Sreci ... 22
Trkiyede Blgesel Geliflmifllik Farkllklar ............................................... 23
TRKYEDE TASARRUF ELMNDE GELfiMELER ................................. 25
Gelir Gruplarna Gre Tasarruf Eilimi ....................................................... 25
DNYA EKONOMSNDE TRKYENN YER .......................................... 26
zet ............................................................................................................... 27
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 29
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 30
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 31
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 32
Yararlanlan nternet Adresleri ..................................................................... 32

Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk ............. 34 2. NTE

GRfi .............................................................................................................. 35
MLL GELR VE BYME............................................................................ 35
iv indekiler

Tanm ve Kapsam ......................................................................................... 35

Milli Gelir, Gayri Safi Milli Hasla ve Gayri Safi Yurtii Hasla ............ 35
Kifli Baflna Milli Gelir (Kifli Baflna Gayri Safi Yurtii Hasla).............. 37
Satnalma Gc Paritesine Gre Milli Gelir ve Kifli Baflna Milli Gelir 38
Byme.................................................................................................... 40
Trkiyede Dnemler tibaryla GSYH ve Byme..................................... 41
Cumhuriyetin Kuruluflundan Planl Kalknma Dnemine Kadar ......... 41
Planl Kalknma Dnemi......................................................................... 42
Dfla Alma ve hracata Dayal Sanayileflme Dnemi .......................... 44
GSYHnn Sektrel Dalm ......................................................................... 47
TRKYEDE GELR DAILIMI .................................................................... 48
Trkiyede Gelir Dalm Arafltrmalar ve Sonular ................................. 50
Kiflisel Gelir Dalm .................................................................................... 50
Fonksiyonel Gelir Dalm ......................................................................... 52
Blgesel Gelir Dalm................................................................................. 54
TRKYEDE YOKSULLUK ........................................................................... 54
zet................................................................................................................ 60
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 62
Yaflamn inden............................................................................................ 63
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 64
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 64
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 65
Yararlanlan nternet Adresleri ..................................................................... 65

3. NTE Kamu Ekonomisinde Geliflmeler ........................................... 66

GRfi .............................................................................................................. 67
KAMU EKONOMS VE TRKYEDEK GELfiM ..................................... 67
Kamu Kesiminin Bykl......................................................................... 67
TRKYEDE KAMU HARCAMALARI ......................................................... 69
Kamu Harcamalarnn Snflandrlmas ve Trkiyedeki Durum................ 70
TRKYEDE KAMU GELRLER................................................................... 73
Trkiyede Vergi Yk.................................................................................. 75
TRKYEDE BORLANMA VE BOR YNETM ............................... 77
Kamu Borlanmasnda Vade ve Maliyet.................................................. 79
Kamu Kesimi Borlanma Gerei.................................................................. 79
TRKYE BTESNN GELfiM ................................................................ 81
Mali Yapdaki Deifliklikler .......................................................................... 81
Bte Byklklerinde Geliflmeler .............................................................. 82
TRKYEDE ZELLEfiTRME ..................................................................... 83
TRKYEDE MAHALL DARELERN BTELER...................................... 87
zet ............................................................................................................... 89
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 91
Yaflamn inden ........................................................................................... 92
Okuma Paras ........................................................................................... .. 92
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 94
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 94
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 95

4. NTE Temel Sektrlerde Geliflmeler I: Tarm Sektr ................ 96

GRfi .............................................................................................................. 97
TARIMSAL FAALYETN fiLEVLER VE ZELLKLER................................ 98
Tarmn Sektrnn fllevleri ........................................................................ 98
 indekiler v

Tarm Sektrnn Genel zellikleri ............................................................ 99

TRK TARIM SEKTRNN RETM YAPISI VE RN PROFL........... 100
Tarmsal Arazi Yaps ve Tarm flletmelerinin Durumu ............................. 100
Tarm Sektrnn GSYH erisindeki Pay ve Tarmsal retim Deeri .... 102
Bitkisel Tarm Sektr ve Bitkisel retim ................................................... 103
Tahllar ve Dier Bitkisel rnler .......................................................... 103
Sebzeler.................................................................................................... 106
Meyveler .................................................................................................. 107
Bitkisel Tarm Sektrnde Tohumluk retimi ..................................... 109
Hayvanclk Sektr ve Hayvansal retim .................................................. 110
Canl Hayvan retimi.............................................................................. 110
Hayvansal rnler retimi ..................................................................... 112
Su rnleri retimi ....................................................................................... 117
Tarmsal stihdam .......................................................................................... 118
Tarmsal Dfl Ticaret ...................................................................................... 119
TRKYEDE TARIMSAL DESTEKLEME POLTKALARI ............................. 120
TRK TARIM SEKTRNN AB ORTAK TARIM POLTKASINA
UYUMU.......................................................................................................... 122
zet ............................................................................................................... 123
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 124
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 125
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 125
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 127
Yararlanlan nternet Adresleri ..................................................................... 127

Temel Sektrlerde Geliflmeler II: Sanayi Sektr .............. 128 5. NTE

GRfi .............................................................................................................. 129
TRKYEDE SANAY SEKTRNN GELfiM ........................................ 129
Osmanl Devletinde Sanayi Sektrnn Geliflimi ...................................... 130
Cumhuriyetin lk Yllarnda Sanayileflmeye Ynelik Politikalar................. 132
Devleti Sanayileflme Yllar ......................................................................... 134
Liberal Dneme Geifl .................................................................................. 138
Planl Dnem: 1963-1977.............................................................................. 140
1980 Sonras Dnem ..................................................................................... 141
SANAYDE YAPISAL DEfiM..................................................................... 144
SANAY SEKTRNN KATMA DEER NDEK YER ......................... 147
malat Sanayi ................................................................................................. 147
Madencilik ..................................................................................................... 148
Enerji .............................................................................................................. 148
SANAY SEKTRNDE SORUNLAR, SANAYLEfiME
POLTKALARI VE SANAY STRATEJS ...................................................... 148
Sanayi Sektrnde Sorunlar.......................................................................... 148
Sanayileflme Politikalarnda Deiflim............................................................ 150
Trkiye Sanayi Stratejisi ................................................................................ 151
zet................................................................................................................ 152
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 153
Yaflamn inden............................................................................................ 154
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 155
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 155
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 156
Yararlanlan nternet Adresleri ..................................................................... 157
vi indekiler

6. NTE Temel Sektrlerde Geliflmeler III: Hizmetler Sektr....... 158

GRfi .............................................................................................................. 159
HZMETLER SEKTRNN KAPSAMI VE TRKYEDEK DURUMU ...... 159
Hizmetler Sektrnn Mal Piyasalarndan Fark ......................................... 160
Trkiye Ekonomisinde Hizmetler Sektr................................................... 161
TCARET SEKTR ...................................................................................... 163
ULAfiTIRMA SEKTR ................................................................................. 164
Karayollar ve Ulafltrma................................................................................ 165
Demiryollar ve Ulafltrma ............................................................................ 166
Denizyollar ve Ulafltrma.............................................................................. 167
Havayollar ve Ulafltrma............................................................................... 169
Boru Hatlar Taflmacl .............................................................................. 169
HABERLEfiME SEKTR .............................................................................. 172
NfiAAT VE MTEAHHTLK HZMETLER ................................................. 173
TURZM SEKTR........................................................................................ 175
zet ............................................................................................................... 182
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 184
Yaflamn inden ........................................................................................... 185
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 185
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 186
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 187

7. NTE Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik

stikrar Kararlar ...................................................................... 188
GRfi .............................................................................................................. 189
TRKYEDE FNANSAL YAPI, BANKACILIK SEKTR VE
PARA POLTKASI ......................................................................................... 189
Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas........................................................... 190
Mevduat Bankalar ........................................................................................ 192
Katlm Bankalar ........................................................................................... 193
Kalknma ve Yatrm Bankalar .................................................................... 193
Bankaclk Sektr ile lgili Son Geliflmeler ................................................ 193
EKONOMK KRZLER VE STKRAR POLTKALARI .................................. 196
Ekonomik Krizlerin Trleri ve Sebepleri ..................................................... 197
Ortodoks ve Heterodoks stikrar Politikalar............................................... 198
TRKYEDE EKONOMK STKRAR PROGRAMLARI ................................ 199
4 Austos 1958 stikrar Kararlar .................................................................. 199
10 Austos 1970 stikrar Program ve 1970li Yllar .................................... 200
24 Ocak 1980 Kararlar ................................................................................. 202
5 Nisan 1994 Kararlar................................................................................... 204
Krizin Ortaya kfl Sreci....................................................................... 204
5 Nisan 1994 Kararlarnn Kapsam........................................................ 205
1995-1999 Dneminde Ekonomik Geliflmeler ve stikrar Tedbirleri ......... 206
Kasm 2000 ve fiubat 2001 Krizleri ile Gl Ekonomiye
Geifl Program .............................................................................................. 208
2008 ve Sonrasnda Devam Eden Kresel Ekonomik Kriz:
Sebepleri ve Sonular .................................................................................. 210
Mortgage Krizinin Kresel Krize Dnflmesi ....................................... 211
Krizin Temel Dinamikleri ....................................................................... 211
Kresel Krizin Avrupada Bor Krizine Dnflmesi ve
Trkiyenin Durumu ............................................................................... 212
 indekiler vii

Kresel Krizin Trk Ekonomisi zerine Etkileri ve Alnan Tedbirler........ 214

Kresel Krizin Trk Ekonomisine Etkileri ............................................. 214
Kresel Kriz Karflsnda Trkiyede Alnan Tedbirler ........................... 215
zet................................................................................................................ 217
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 219
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 220
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 220
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 221

demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas.......... .... 222 8. NTE

GRfi .............................................................................................................. 223
DEMELER DENGES .................................................................................. 223
CAR fiLEMLER HESABI VE DIfi TCARET AII ...................................... 227
Ulusal Ekonomi inde Cari fllemler Ann Yeri .................................... 227
Tarihsel Sre inde Dfl Ticaret A........................................................ 228
Osmanl Son Dnemi Dfl Ticaret A (1880-1913) ............................ 228
1923-32 Dnemi Dfl Ticaret A ......................................................... 229
1933-45 Dnemi Dfl Ticaret A ......................................................... 229
1946-62 Dnemi Dfl Ticaret A ......................................................... 230
1963-79 Dnemi Dfl Ticaret A ......................................................... 231
1980-2011 Dnemi Dfl Ticaretinin Yaps ................................................... 231
Dfl Ticaret A ve hracatn thalat Karfllama Dzeyi ...................... 231
Dfl Ticarette Yatrm, Ara ve Tketim Mallarnn Pay ......................... 232
Corafi Blgeler ve lkeler tibaryla Dfl Ticaret ................................. 233
Dfl Ticarette Bafllca Kalemler...................................................................... 234
SERMAYE HESABI......................................................................................... 236
Dorudan Yabanc Yatrmlar....................................................................... 237
Yabanclarn Portfy Yatrmlar ................................................................... 238
DIfi BORLAR................................................................................................ 238
Trkiye Dfl Borlarnn Tarihi Seyri ............................................................ 239
Osmanlda Dfl Borlanma ve Cumhuriyete Devreden Dfl Borlar.... 239
Cumhuriyetin lk Yllarndan kinci Dnya Savafl Sonuna Kadar
Olan Dnemde Dfl Borlar.................................................................... 240
Demokrat Parti Dneminde Dfl Borlanma.......................................... 241
Planl Dnemde Dfl Borlanma............................................................. 242
12 Eyll 1980 Sonras Dereglasyon Dneminde Dfl Borlar............. 242
Dfl Borlarda Gncel Durum....................................................................... 242
Kamu Kesimi Dfl Borlar ..................................................................... 243
Trkiyenin Uluslararas Kredi Notundaki Geliflim ..................................... 245
DVZ PYASASI .......................................................................................... 245
Trkiyede Dviz Kuru Rejimi ve Dviz Kurunda Geliflmeler .................. 247
Dviz Piyasas ve Bankaclk Sistemi........................................................... 249
Bankaclk Sisteminde Dviz Kullanm Yaygnl ..................................... 249
Trkiyenin Uluslararas Rezervleri............................................................... 249
Yabanc Para Genel Pozisyonu .................................................................... 250
Firmalar Kesiminin Dviz Ykmllkleri .................................................. 250
zet ............................................................................................................... 252
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 254
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 255
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 255
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 256
viii nsz

nsz
Trkiye Ekonomisi dersi teorik iktisat bilgilerinin gnlk hayata dier bir ifa-
deyle uygulamaya nasl yansdnn grlmesi bakmndan nemlidir. Bu derste
karfllaflacanz pek ok kavram ve konu, nceki derslerde ifllediiniz daha ziya-
de teorik arlkl konular olduu iin sizlere ok yabanc gelmeyecektir. Trkiye
ekonomisi dersi kapsamnda ekonomik ve sosyal deiflkenlere ait pek ok gn-
lk, haftalk, aylk ve yllk verilerle karfllaflacaksnz. Bilmelisiniz ki bu veriler de-
vaml deiflmekte ve gncellenmektedir. Burada dikkat etmeniz gereken nokta,
Trkiye ekonomisinin temel makro ekonomik deiflkenlerine iliflkin verileri ve
bunlarn genel eilimlerini ana hatlaryla kavrayarak ve yorumlayabilme, gemifl-
ten gnmze ve gelecee ynelik ekonomi politikalarn deerlendirebilme be-
cerisini kazanmanzdr. Anadolu niversitesi ktisat ve flletme Fakltelerinin e-
flitli programlarnda yer alan Trkiye Ekonomisi dersi iin hazrlanan bu kitap
en gncel geliflmeleri kapsamaktadr.
Anadolu niversitesi tarafndan yeniden yaplandrlan akretim sisteminde
tm dersler dnemlik hale getirilmifltir. Yeni sisteme uyum salamak iin kitaplar
hem nite hem de sayfa olarak snrlandrlmfltr. Kitabmzn bir nceki basksn-
da 14 nitede ele alnan konular, bu baskda 8 nitede ele alnmaya alfllmfltr.
Bu durum, hem biz editrleri hem de yazarlar ierik konusunda zorlamfltr. Ki-
tapta Trkiye ekonomisi sektrel bir yaklaflmla ele alnmfl, baz konular detayl
bazlar ise zet fleklinde ifllenmifltir.
Kitabmzn birinci nitesinde, Trkiye ekonomisi baz temel corafi, ekono-
mik ve sosyal gstergeler asndan ele alnmfl ve Trkiye ekonomisinin dnya-
daki yerine deinilmifltir. kinci nitede, Trkiyede milli gelir, gelir dalm ve
yoksullukla ilgili geliflmelere yer verilmifltir. nc nitede, ulusal ekonomide
kamu kesiminin yeri, kamu harcamalar ve gelirlerindeki geliflmeler, i borlar,
zellefltirme ve bte sistemindeki geliflmeler yer almfltr. Drdnc nitede, ta-
rm sektrndeki geliflmeler tanm, kapsam, fonksiyon ve retim yaps itibariyle
aklanmfl ve sektrn milli gelir ve istihdamdaki paylar ile tarmsal rnler ve
tarmsal destekleme politikalar analiz edilmifltir. Beflinci nitede, sanayi sektrn-
deki geliflmeler tanm, kapsam, sanayileflme politikalar, yapsal deiflim, sektrn
katma deeri ve istihdamdaki pay, sektrn sorunlar ve sanayi stratejisi asn-
dan ele alnmfltr. Altnc nitede, hizmetler sektrndeki geliflmeler tanm ve
kapsam, ticaret, ulafltrma, haberleflme, inflaat ve mteahhitlik hizmetleri ile turizm
asndan deerlendirilmifltir. Yedinci nitede, nce finansal yap iinde yer alan
Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas ve bankaclk sektr ele alnmfl, ardndan
krizler ve ekonomik istikrar tedbirleri incelenmifltir. Sekizinci nitede, Trkiyenin
demeler dengesi, dfl borlar ve dviz piyasas zerinde durulmufltur. Bu nite-
de ayrca cari ifllemler dengesi iinde dfl ticaret dengesi, ithalat ve ihracattaki ge-
liflmelere de yer verilmifltir.
 nsz ix

Trkiye ekonomisi hakknda genel bilgi sahibi olmada, istatistik bilgilerin

nemli yeri vardr. Bu kitapta kullanlan veriler ounlukla Trkiye statistik Ku-
rumu (TK), Kalknma Bakanl, Maliye Bakanl, Trkiye Cumhuriyet Merkez
Bankas (TCMB), Hazine Msteflarl, dfl ticaretten sorumlu Ekonomi Bakanl
gibi pek ok yurtii kurumun yan sra Uluslararas Para Fonu (IMF), Dnya Ban-
kas, Birleflmifl Milletler Kalknma Program (UNDP), Birleflmifl Milletler Ticaret ve
Kalknma Konferans (UNCTAD) ve Gda ve Tarm rgt (FAO) gibi uluslarara-
s kurulufllardan elde edilmifltir.
Trkiye Ekonomisi kitabnn nite yazarlarna ve kitabn yaymlanmasnda
emei geen herkese teflekkr eder, hazrlamfl olduumuz kitabn renciler bafl-
ta olmak zere tm okuyuculara katk salamasn dileriz.

Editrler
Prof.Dr. Metin TOPRAK
Yrd.Do.Dr. Nazm ATALBAfi
1
TRKYE EKONOMS

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Trkiyenin corafi konumunu ve doal kaynaklarn ekonomik adan de-

N
erlendirebilecek,

N
Trkiyede nfusun lke ekonomisi asndan nemini analiz edebilecek,
Trkiyede sosyal gvenlik sistemini, blgesel geliflme farkllklarn ve tasar-

N
ruf eilimini aklayabilecek,
Trkiye ekonomisin iliflkin baz gstergeleri dier lkeler ile karfllafltrabile-
ceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Corafi Konum flgc Maliyeti
Doal Kaynaklar Optimal Nfus
Befler (nsani) Sermaye flgcne Katlma Oran
Demografik Yatrmlar Bamllk Oran
stihdam statistiki Blge Birimleri
Blgesel Geliflme Snflandrmas (BBS)
nsani Geliflme ndeksi

indekiler
Trkiye TRKYEDE fiGC PYASASINA
Ekonomisinin Temel
Trkiye Ekonomisi zellikleri ve Dnya
Ekonomisindeki Yeri
GRfi
TRKYENN CORAF KONUMU
VE DOAL KAYNAKLARI
TRKYENN NFUSU VE
DEMOGRAFK GSTERGELER
TRKYEDE NSAN GELfiMfiLK
LfiKN TEMEL GSTERGELER
TRKYEDE SOSYAL GVENLK
TRKYEDE BLGESEL
KALKINMADA GELfiMELER
TRKYEDE TASARRUF
ELMNDE GELfiMELER
DNYA EKONOMSNDE
TRKYENN YER
 Trkiye Ekonomisinin
Temel zellikleri ve Dnya
Ekonomisindeki Yeri

GRfi
Ekonomi (iktisat) sosyal bir bilimdir. Sosyal bilimlerde fen (doa) bilimlerinden
farkl olarak ayn konuda birden fazla doru olabilmektedir. rnein, benzer ted-
birlerin yer ald bir ekonomi politikas iki farkl lkede veya farkl zamanlarda
uygulandnda farkl sonular yaratmaktadr. Ayn flekilde bir olaya (bu olay eko-
nomik veya sosyal konularla ilgili olabilir) dnyann deiflik yerlerindeki farkl top-
lumlar ayn tepkileri verebildii gibi baz durumlarda da ok farkl tepkiler de ve-
rebilmektedir. Bu tepkilerde lkenin iinde bulunduu corafya kadar o lkenin
geliflmifllik dzeyi ve toplumsal yap gibi pek ok faktr etkili olmaktadr. Bu ger-
eklerden hareketle, bir lke ekonomisini deerlendirirken sz konusu lkenin sa-
hip olduu tm kaynaklar dikkate almak gerekir.
Trkiye Ekonomisi kitabnn ilk blmnde lkenin yzlm, corafi konu-
mu, yeralt ve su kaynaklar lke ekonomisi asndan ele alnmfltr. Daha sonra
nfus ve demografik gstergeler, eitim, befleri kalknma dzeyi deerlendirilmifl-
tir. Ardndan iflgc piyasas ve sosyal gvenlik alanndaki geliflmeler ile ele bl-
gesel geliflmifllik (kalknmfllk) farkllklar ve tasarruf eilimi zerinde durulmufl-
tur. Son olarak ise baz ekonomik ve sosyal gstergeler asndan Trkiyenin dn-
ya ekonomisindeki yerine ksaca deinilmifltir.

TRKYENN CORAF KONUMU VE DOAL

KAYNAKLARI

Trkiyenin Yzlm ve Corafi Konumu

Kuzey yarmkrede yer alan Trkiyenin yzlm 783.577 km2, izdflm alan
ise 779.452 km2dir. Gller ve adalar da dahil edildiinde, toplam yzlm
814.578 km2ye, izdflm alan ise 783,562 km2ye ykselmektedir. Yzlm b-
yklne gre yaplan sralamada Trkiye dnyann 34nc byk lkesidir. l-
ke topraklarnn yardan fazlas dalarla ve engebeli arazilerle kapl olduu iin or-
talama ykselti olduka yksektir (1.132 m). Bu nedenle gerek yzlm ile iz-
dflm alan arasnda nemli bir farkllk mevcuttur.
Trkiye corafi olarak ktann (Asya, Avrupa ve Afrika) birbirine en ok yak-
laflt yerde; Asya ile Avrupay birbirinden ayran iki nemli deniz boaznn (a-
nakkale ve stanbul) zerindedir. lke topraklarnn yaklaflk %97si Asya, %3 ise
Avrupa ktasndadr. lke yaklaflk olarak 35 - 42 kuzey paralelleri (enlemleri) ile
4 Trkiye Ekonomisi

25 - 44 dou meridyenleri (boylamlar) arasnda yer alr (Tablo 1.1). Trkiyenin

en dousu ile en bats arasndaki uzaklk 1.660 km iken, kuzey ile gney arasn-
daki mesafe 650 kmdir. Trkiye douda Grcistan (276 km), Ermenistan (328 km),
Nahvan (Azerbaycan) (18 km) ve ran (560 km), batda Yunanistan (203 km) ve
Bulgaristan (269 km), gneyde Irak (384 km) ve Suriye (911 km) ile komfludur. l-
kenin toplam snr uzunluu 10.765 kmdir. Bunun 2.949 kmsi kara, 7.816 kmsi
ise deniz snrdr.

Tablo 1.1 U Enlem Boylam

Trkiyenin U Ynler Kuzey Dou
Noktalar (Paralel) (Meridyen)
Noktalarnn Enlem
ve Boylamlar Trkiye-ran-Nahvan
Dou 39 37 44 49
Snrnn kavflak noktas
Kaynak: TK Bat Gkeada- nceburun 40 08 25 40
(2012), statistiklerle
Trkiye 2011, s. 2. Kuzey Sinop-nceburun 42 06 34 57
Hatay- Yaylada- Beysun
Gney 35 48 36 09
Ky

Corafi konum Trkiyeye baflta jeopolitik ve ekonomik olmak zere pek ok

adan frsatlarn yan sra tehditler de yaratmaktadr. Gnmze kadar olan sre-
ce bakldnda Trkiyenin mevcut frsatlar yeterince deerlendiremedii syle-
yebiliriz. rnein taraf denizlerle evrili olan Trkiyede denizcilik sektr,
yksek potansiyeline ramen ok fazla geliflmemifl ve su rnleri retiminin lke
ekonomisine katks olduka snrl kalmfltr.
Corafi konumun dourduu tehditlere Souk Savafl dneminin getirdii olum-
suzluklar, Ortadouda yaflanmfl/yaflanmakta atflmalar ve savafl ortamn rnek
verebiliriz. Hem Dou ve Bat Bloku arasndaki Souk Savafl, hem de blgesel ni-
telikli ran-Irak Savafl, 1 ve 2. Krfez Savafllar Trkiye iin baflta askeri ve ekono-
mik olmak zere pek ok adan ciddi tehditler yaratmfltr. Ayrca komflu lkeler-
de yaflanan i karflklklar da Trkiye iin tehdit olabilecek niteliktedir.

Corafi Blgeler ve Ekonomik Faaliyetler Arasnda liflki

Trkiyede idari adan 81 il, Trkiye corafi olarak 7 blgeye (Marmara, Ege, Akdeniz, Anadolu, Karadeniz,
bu illere bal toplam 892
ile, 1.997 belde ve 34.425
Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu) ve idari adan 81 ile (vilayete) ayrlmfl-
ky bulunmaktadr. tr. Corafi blgeler tespit edilirken blge iinde yer alacak illerin hem doa flart-
larnn hem de befler ve ekonomik zelliklerinin nispeten benzerlik gstermesi
nemli kriterlerdir. Fakat corafi blgelerin her yerinde benzer corafi, doal, be-
Corafi Blge: Doal, befler fleri ve ekonomik yapnn var olduunu sylemek olanakszdr.
ve ekonomik zellikleriyle
dier yerlerden ayrlan ve Corafi yap blgedeki tm retim faaliyetlerini etkilemektedir. Yksek, en-
kendi iinde nispeten gebeli, s farknn yksek olduu ve kfl flartlarnn uzun srd blgelerde ta-
benzerlik gsteren
alanlardr. Corafi rm (bitkisel retim) ve sanayi faaliyetleri snrl kalmaktadr. Bu blgelerde hay-
blgelerin boyutlarna bal vanclk faaliyetleri younlaflmaktadr.
olarak blgedeki corafi
grnmn yan sra doal,
Trkiye yar kurak bir iklim zelliine sahiptir. Kuzeyde her mevsim yafll
befler ve ekonomik olan Karadeniz iklimi, gneyde yazlar kurak ve ok scak, kfllar ise lk ve yafl-
zelliklerde de farkllklar l olan Akdeniz iklimi grlr. blgelerde ( Anadolu, Dou Anadolu, Gney-
ortaya kmaktadr. Blge
iinde baz zellikleriyle dou Anadolunun byk bir ksmnda) karasal iklim grlr. Az yafl alan bu
ayrlan bu gibi daha kk blgelerde yllk ve gnlk scaklk farklar ok olup zellikle ve Dou Anado-
alanlar, o blgenin alt
blmlerini oluflturur. luda kfllar uzun ve souktur.
klim ve doa koflullar blgelerin befler ve ekonomik yaplarn etkilemekte-
dir. Yukarda belirtildii gibi sz konusu olumsuzluklarn olduu blgelerde reti-
 1. nite - Trkiye Ekonomisinin Temel zellikleri ve Dnya Ekonomisindeki Yeri 5

min ve istihdamn snrl olmas, bu blgeler dflarya gleri artrmaktadr. Trki-

yede en ok g veren blgelere bakldnda Karadeniz ve Dou Anadolu blge-
lerinde corafi ve iklimsel flartlara bal olarak retimin zellikle sanayileflmenin
yetersiz olmas, g tetikleyen nemli unsurlardandr.
Blgelerin ekonomik kalknmasnn baflarlmasnda blgedeki mevcut yaplarn
iyi ett edilmesi byk nem arz etmektedir. kan sonulara bal olarak politi-
kalarn oluflturulmas gerekir. Ayn corafi blge iinde farkl yaplarn olduu alt
blgelere ayn ekonomik ve sosyal tedbirlerin uygulanmas, kalknmann baflarl-
mas asndan ok aklc deildir. Trkiyede daha homojen ve blgesel kalknma-
ya daha fazla katk salayacak blge sisteminin oluflturulmasna ynelik alflmala-
ra bu nitenin blgesel geliflme bafllnda deinilmifltir.

Madenler
Trkiye topraklar, sahip olduu jeolojik yap nedeniyle bnyesinde pek ok ma-
deni bulundurmaktadr. Dnya genelinde ticareti yaplan 90 eflit madenden bu-
gne kadar sadece 13nn varl Trkiyede belirlenememifltir. Trkiye dnya-
da kendi hammadde gereksiniminin nemli bir blmn karfllayabilen maden
eflitliliine sahip sayl lkelerden biri olsa da zellikle petrol, doalgaz ve taflk-
mr gibi yakt madenleri asndan byk lde dfla bamldr. Genel olarak
bakldnda Trkiye dnyada toplam maden retiminde 28inci, retilen maden
eflitlilii asndan da 10uncu srada yer almaktadr (Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanl).
Trkiyede karlan madenleri yakt madenleri, hammadde madenleri ve
eflitli madenler olmak zere temel grupta toplamak mmkndr (Karluk,
2007, s. 6). Bafllca yakt madenleri kmr (tafl kmr), linyit, petrol ve doalgaz-
dr. Hammadde madenleri ise demir, bakr, krom ve manganez ve bor fleklinde s-
ralanabilir. Fakat gnmzde enerji ihtiyacnn nemli bir ksmnn karflland ya-
kt madenlerinde zellikle petrol, doal gaz ve tafl kmrnde yurtii retim iste-
nilen lde artrlamad (Tablo 1.2de grld gibi) iin dfla bamllk de-
vam etmektedir. Trkiyede 2010 ylnda enerji arznn petrolde %93, doalgazda
%98, tafl kmrnde %90lk ksm toplamda ise ortalama %72,9luk blm itha-
lat ile karfllanmfltr. Trkiye dnya linyit rezervlerinin yaklaflk %1,6sna sahiptir.
Fakat sz konusu rezervin byk ksmnn sl deeri dflk olmas nedeniyle bu
maden daha ok termik santrallerde kullanlmaktadr. Trkiyedeki linyit rezervi-
nin yaklaflk %46s Afflin-Elbistan havzasnda bulunmaktadr.

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Tablo 1.2
Trkiyede Petrol ve
Ham petrol Doalgaz retimi
retimi 2,4 2,4 2,3 2,3 2,2 2,1 2,2 2,4 2,5 2,4 (2002-2011)
(milyon ton)
Kaynak: Trkiye
Doal Gaz
Petrolleri Anonim
retimi 378,0 561,0 707,0 896,0 907,0 893,0 1.014,0 729,0 726,0 793,0 Ortakl (2012).
(milyon m3) 2011 Yl Hampetrol
ve Doalgaz Sektr
Raporu, s. 13.
Trkiye, maden rezervleri ynnden baflta bor olmak zere trona, bentonit,
mermer, feldspat, manyezit, altafl, pomza, perlit, stronsiyum ve kalsit gibi ma-
denlerde dnyann sayl lkeleri arasndadr. Dnya bor rezervinin %72si; doal
tafl rezervinin yaklaflk %40; feldispat rezervinin %23; bentonit rezervinin %20si
ve trona rezervlerinin %2,5i (retimde dnya ikincisi) Trkiyede bulunmaktadr.
6 Trkiye Ekonomisi
SIRA SZDE
1
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
lkede ylda kifli baflna
dflen kullanlabilir su
miktar
K T 1.000A Pm3ten daha
az ise sz konusu lke su
fakiridir. Eer kifli baflna
dflen kullanlabilir su
miktar 2.000 m3ten daha
TazE ise
L E lkede
V Z Y OsuN azdr. Ylda
kifli baflna dflen
kullanlabilir su miktar
8.000-10.000 m3ten daha
fazla olan lkeler su
N T E R Nzengindir.
asndan ET
Trkiyede bilinen 3.500e yakn metalik ve 2.000 civarnda endstriyel hammadde
yatak ve zuhurlar bulunmaktadr. Ayrca, 600n zerinde scak su kayna ve
140n zerinde belirlenmifl jeotermal enerji alan bulunmaktadr (Enerji ve Tabii
Kaynaklar Bakanl).
Madencilik sektrnn (ham petrol ve doal gaz dhil) toplam ithalat 2000de
7,1 milyar dolar iken, bu rakam 2007de 25,3 milyar dolara, 2008de 35,7 milyar do-
lar dzeyine ulaflmfltr. 2009daki Kresel Mali Kriz nedeniyle azalma gsteren ma-
dencilik ithalat 20,6 milyar dolara inmifltir. Ekim 2010 itibaryla ithalat 20.522 mil-
yar dolardr.
Stratejik Bir Maden: Bor
Trkiye, dnyann en byk ve en iyi kalitede bor rezervlerine sahip olup, dnya
bor talebinin nemli bir ksmn karfllamaktadr. Dnyada 8 lkede bor rezervi bu-
lunmakla birlikte nemli bor yataklar Trkiye, ABD ve Rusyada yer almaktadr.
Trkiye toplam 3 milyar ton rezerv miktar ile dnya toplam bor rezervi sralama-
snda %72lik pay ile ilk sradadr.
Kimyasal bor bilefliklerinin yaklaflk %85lik ksm genel olarak cam, cam yn,
cam elyaf, seramik, tarm ve deterjan sektrlerinde kullanlmaktadr. Geri kalan
%15lik ksm ise nkleer uygulamalar, asker aralar, yaktlar, polimerik malzeme-
ler, nanoteknolojiler, otomotiv ve enerji sektr, metalrji ve inflaat gibi 500e ya-
kn alanda kullanlmaktadr. Grld gibi bor ok genifl bir alanda kullanlan
stratejik bir rndr. Bu rnlerin yurtiinde ifllenerek ihracat hem yurtii katma
deere hem de ihracat gelirlerinin artmasna nemli katk salayacaktr. Bor ma-
denlerinin yaklaflk %97si ihra edilmektedir. 2010 ylnda 629 milyon dolar ihra-
cat geliri salanmfltr.
Trkiyenin SIRA
maden kaynaklar hakknda bilgi veriniz.
SZDE
Su Kaynaklar
TrkiyeninD karafi N E L M
sularn akarsular, durgun sular ve yeralt sular olmak zere
grupta inceleyebiliriz. Trkiye akarsular asndan zengin bir lke olmasna karfl-
lk, bu su kaynaklarnn
S O R U dzensiz akfllar ve eimleri nedeniyle akarsularda nehir
taflmacl yaplamamaktadr. Akarsular kuvvetli eimleri ve gmk yataklaryla
byk hidroelektrik potansiyeline sahiptirler. Karadenize dklen akarsular Sa-
DKKAT
karya, Filyos, Kzlrmak, Yeflilrmak, oruh rmaklar; Akdenize dklen akarsu-
lar Asi, Seyhan, Ceyhan, Tarsus, Dalaman rmaklar; Ege Denizine dklen akar-
sular BykSIRA SZDE
Menderes, Kk Menderes, Gediz ve Meri nehirleri; Marmara Deni-
zine dklen akarsular ise Susurluk/Simav ay, Biga ay ve Gnen ay fleklin-
dedir. FratAMALARIMIZ
ve Dicle nehirleri Trkiyeden doup Basra Krfezine, Aras ve Kura
nehirleri ise Hazar Denizine dklr. Yurt iinden denize dklen en uzun nehir
Kzlrmaktr (1.355 km).
Trkiye Kdurgun
T A Psular (gller) asndan da zengindir. lkemizde kk gller-
le birlikte 120den fazla doal gl bulunmaktadr. Trkiyenin en byk gl 3.712
km2 alan ile Van Gldr. Dier gller Tuz Gl, Eirdir, Burdur, Beyflehir ve Ac-
gl, Sapanca,
T E L Eznik,
V Z Y O NUlubat ve Manyas fleklinde sralanabilir. Kyceiz Gl ise de-
nizle balants olan az tuzlu bir gldr. Trkiyede doal gller dflnda 706 adet
baraj gl bulunmaktadr. Bunlardan bazlar Atatrk Baraj (817 km2), Keban Ba-
raj (675 km2) Karakaya Baraj (268 km2), Hirfanl Baraj (263 km2) ve Altnkaya Ba-
raj (118 km N2T)Efleklinde
RNET sralanabilir.
 1. nite - Trkiye Ekonomisinin Temel zellikleri ve Dnya Ekonomisindeki Yeri 7

Trkiyenin nemli yeralt su rezervlerine sahip olduu tahmin edilmektedir. Su

kaynaklarnn nemli bir ksm buharlaflma ve yeralt su kaynaklarn besledikleri
iin kullanlamamaktadr. Dier yandan gllerin bir ksmnn tuzlu ve sodal olma-
s dikkate alndnda, Trkiyenin kullanlabilir su asndan zengin bir lke olma-
d sylenebilir. Kifli baflna dflen yllk kullanlabilir su miktar 1.519 m3 civarn-
dadr. Trkiye su azl yaflayan bir lke konumundadr (http://www.dsi.gov.tr/top-
rak-ve-su-kaynaklari 31.08.2012).

TRKYENN NFUSU VE DEMOGRAFK

GSTERGELER

Nfusun lke Ekonomisi Asndan nemi

Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde yerleflik olan nfus, lke nfusunu olufltur-
maktadr. lke nfusu ekonomideki temel retim faktrlerinden emein (iflgc-
n) kaynan oluflturmakta, ayrca toplam tketimi belirlemektedir. Nfus byk-
l kadar nfusun yafl gruplarna ve yerleflim yerlerine gre dalm, eitim d-
zeyi, nfusa yeterli eitim ve salk hizmetlerinin sunulup sunulmadnn yan s-
ra nfusun ne kadarnn sosyal gvenlik sistemi kapsamnda olduu gibi gsterge-
ler de lkenin sosyo ekonomik kalknmas asndan nemlidir. Nfus, lkenin sa-
vunma ve asker gc asndan da belirleyici role sahiptir.
Nfus artfl hz, lke ekonomisinin yllk net bymesini de etkilemektedir. Bu
nedenle lke ekonomisinin yllk byme hznn nfus artfl hznn ok stnde
olmas arzulanr. Bu durum zellikle yksek nfus artfl hzna sahip az geliflmifl ve
geliflmekte olan lkelerin ekonomik bymesi ve kalknmas asndan nfus
artflnn kontrol nemlidir. Nfus artfl, lkenin sermaye birikimi, iflgc ve istih-
dam dzeyi, doal kaynaklar, teknolojik geliflme (ilerleme), milli gelir, kamu har- Demografik Yatrmlar:
camalar, konut talebi, beslenme, i g ve kentleflme (flehirleflme) gibi ekonomik Eitim, salk, beslenme,
barnma (konut) gibi alanlar
ve sosyal pek ok deiflkeni etkilemektedir. Artan nfusa bal olarak eitim ve iin yaplan harcamalardr.
salk harcamalarna daha fazla ihtiya duyulur. Bu noktada nfusun ihtiyac olan Bu yatrmlar zellikle hzl
nfus artfl ile birlikte
temel hizmetlerin salanmas gerekir. Bu ise Trkiye gibi geliflmekte olan lkeler- ekonomideki snrl
de snrl kaynaklarn, hzl nfus artfl nedeniyle demografik yatrmlar iin har- kaynaklar emer. Bylece
daha hzl kalknma iin
canmas demektir. Hzl nfus artfl lkenin daha verimli yatrmlara gidecek kay- gerekli yatrmlara ayrlan
naklarn emer, dolaysyla hzl ekonomik kalknma asndan olumsuzluk yaratr. kaynaklar azalr.

Nfus Saym, Osmanl Devleti ve Trkiye

Cumhuriyetinde Toplam Nfus
Nfus saym lke iinde yaflayan nfusu doru bir flekilde tespit edebilmek iin Optimal Nfus: lkenin
doal kaynaklarnn mevcut
yaplmaktadr. Bu saymlarda, nfusun idari birimlere gre dalmnn yan sra sermaye ile en iyi flekilde
toplumun bafllca demografik, sosyal ve ekonomik niteliklerini tam ve doru bir kullanlabilecei nfus
flekilde ortaya karan veriler de elde edilir. Bir lkede toplumu oluflturan fertlerin miktardr.

(bireylerin) says, cinsiyeti, yafl, meslei ve renim durumlar, o ekonominin

retim gcn ortaya koymaktadr. Nfus lkenin emek (iflgc) arznn belirleyi-
cisidir. Nfusun yetersiz olmas ekonomik kaynaklarn atl kalmasna, lkenin re-
tim gcnn potansiyelinin altnda olmasna ve birok baflka olumsuzluu
beraberinde getirmektedir. Dier yandan nfusun lkenin ekonomik kaynaklarna
gre fazla olmas iflsizlie, elde edilen gelirin daha ok kifli tarafndan tketilmesi-
ne, refah kaybna ve buna bal olarak pek ok ekonomik ve sosyal soruna neden
olabilmektedir (Karluk, 2007, s. 8). Bu nokta da lke nfusunun ekonomik kay-
naklaryla dengeli olmasnn nemi ortaya kmaktadr.
8 Trkiye Ekonomisi
Adrese Dayal Nfus Kayt
Sistemi (ADNKS): Kiflilerin
yerleflim yerlerine gre nfus
bilgilerinin gncel olarak
tutulduu, nfus
hareketlerinin her an
izlenebildii, MERNS
(Merkezi Nfus daresi
Sistemi) kaytlarndaki T.C.
Kimlik Numarasna gre
kifliler ile ikamet adreslerinin
efllefltirildii TK tarafndan
yaplan bir kayt sistemidir.
Bu sistemde, TK ile iflleri
Bakanl Nfus ve
Vatandafllk flleri (NV)
Genel Mdrl ortaklafla
alflmaktadr. Ayrca ADNKS,
Ulusal Adres Veri Taban
(UAVT) ve nfus idaresinde
yaplan ifllemlerle devaml
olarak gncellenmektedir.
Osmanl mparatorluunda Nfus Saym ve Amalar
Trkiye Cumhuriyetinden nce Osmanl mparatorluunda ilk nfus saym II.
Mahmut dneminde 1830-1831 arasnda yaplmfltr. Bu nfus saymnda ama,
devletin asker potansiyelini ve vergi kaynaklarn (zellikle gayrimslimlerden al-
nacak cizye iin mkellefleri belirlemek) tespit etmektir. Bir dier ama, lkede
yaflayan Mslman ve Mslman olmayan (gayrimslim) nfusu ortaya karmak-
tr. Bu saymda sadece erkek nfus saylmfltr.
Osmanlda modern anlamda ilk nfus saym 1882-1890 dneminde gereklefl-
tirilmifltir. Bu saymda lkedeki kadn nfusu da tespit edilmifltir. Osmanlda son
nfus saym 1903-1907 yllar arasnda yaplmfltr. Son saymnda mparatorluun
toplam nfusu 20,8 milyon kiflidir.
Trkiye Cumhuriyetinde Nfus Saymlar
Trkiye Cumhuriyetinde yaflayan nfusun tespitine ynelik ilk saym 1927 ylnda
yaplmfltr. 1927 saymnda toplam Trkiye nfusu Tablo 1.3te grld gibi
yaklaflk 13,7 milyon kiflidir. lk nfus saymnda kadn nfusu erkeklerden yakla-
flk 400 bin kifli fazladr. Balkan Savafllarnn yan sra I. Dnya Savafl ve Kurtulufl
Savaflnda verilen kayplar toplam nfus iinde erkek nfusu azaltmfltr.
Cumhuriyet Dneminde ikinci nfus saym 1935 ylnda yaplmfl, bu saym
takiben 1990 ylnda kadar her befl ylda bir nfus saym gereklefltirilmifltir. Sz
konusu saymlar belli bir gnde sokaa kma yasa uygulanarak yaplmakta idi.
Saym annda lkede bulunan Trkiye Cumhuriyeti vatandafllar ile yabanclar sa-
ylmakta buna karfllk lkede ikamet eden fakat saym annda lke dflnda bulu-
nan kifliler ise saym dfl kalmakta idi. Nfus saym 1990 ylndan sonra on ylda
bir yaplmaya bafllanmfltr. Sokaa kma yasa uygulanarak yaplan saymlarda
kifliler saym gn bulunduklar yerlerde sayldndan (de facto yntemine gre),
bu yntem yerleflim yerlerinin daimi ikametghlar hakknda net bilgi vermemek-
te idi.
25 Nisan 2006da karlan 5490 sayl Nfus Hizmetleri Kanunu ile Adrese
Dayal Nfus Kayt Sistemine (ADNKS) geilmifltir. ADNKSye dayal ilk nfus
saym sonular 2007 ylna iliflkindir. Bu sonular 21 Ocak 2008de aklanmfltr.
Yeni sistemde (ADNKS) yerleflim yerlerinin nfus bykl, yafl ve cinsiyet yap-
s bilgileri derlenmekte, sonular TK tarafndan her yln Ocak aynda aklan-
maktadr. Nfus istatistikleri her yl bu sisteme dayal olarak retilmektedir.
ADNKSde Trkiyede 6 aydan fazla kalacak yabanc uyruklu kifliler de ayr bir
form ile bu sisteme dahil edilirken, yurtdflnda yaflayan Trkiye Cumhuriyeti va-
tandafllarnn yafladklar lke ve flehir dzeyinde yerleflim yeri bilgileri ile nfus
bilgileri de ayr bir veritabannda yer almaktadr. Buna ek olarak yz yze grfl-
me yolu ile hanehalklar ve hanehalklarnn oturduu konutlara iliflkin bilgiler ile
saym yaplan kiflilerin bafllca demografik, sosyal ve ekonomik nitelikteki bilgile-
ri derlenmektedir.
 1. nite - Trkiye Ekonomisinin Temel zellikleri ve Dnya Ekonomisindeki Yeri 9

Nfusun Tablo 1.3

Nfusun Nfusun Yafl
Yerleflim Yllk Trkiyede
Cinsiyete Gruplarna Nfus Toplam Nfus ve
Nfus(1) Yerlerine Nfus
Gre Dalm Gre Dalm Younluu Nfus le Baz
(bin kifli) Gre Artfl Hz
(%) (%) (3) (4) Gstergelerdeki
Dalm (%) (binde) (2)
Geliflmeler
Erkek Kadn fiehir Ky 0-14 15-64 65+
1927 13.648 48,1 51,9 24,2 75,8 - - - - 18 Kaynak: TK.

1935 16.158 49,1 50,9 23,5 76,5 41,2 54,4 3,9 21,10 21
1940 17.821(5) 49,9 50,1 24,4 75,6 42,1 54,3 3,5 17,03 23
1945 18.790 50,3 49,7 24,9 75,1 39,5 57,0 3,3 10.59 24
1950 20.947 50,3 49,7 25,0 75,0 38,3 58,3 3,3 21,73 27
1955 24.065 50,8 49,2 28,8 71,2 39,4 57,1 3,4 27,75 31
1960 27.755 51,0 49,0 31,9 68,1 41,2 55,1 3,5 28,53 36
1965 31.391 51,0 49,0 34,4 65,6 41,9 54,0 4,0 24,62 41
1970 35.605 50,6 49,4 38,6 61,4 41,8 53,8 4,4 25,19 46
1975 40.348 51,4 48,6 41,8 58,2 40,5 54,7 4,6 25,00 52
1980 44.737 50,7 49,3 49,2 50,8 39,0 55,9 4,7 20,65 58
1985 50.665 50,7 49,3 53,0 47,0 37,5 58,1 4,2 24,88 65
1990 56.473 50,7 49,3 59,0 41,0 35,0 60,7 4,3 21,71 73
2000 67.804 50,7 49,3 64,9 35,1 29,8 64,5 5,7 18,28 88
2008 71.517 50,2 49,8 75,0 25,0 26,3 66,9 6,8 13,10 93
2009 72.561 50,3 49,7 75,5 24,5 26,0 67,0 7,0 14,50 94
2010 73.723 50,2 49,8 76,2 23,8 25,6 67,2 7,2 15,88 96
2011 74.724 50,2 49,8 76,8 23,2 25,3 67,4 7,3 13,49 97
(1) 2008 yl ve sonrasna iliflkin deerler ADNKSye gredir.
(2) Nfus artfl iki saym arasndaki yllk ortalamay gstermektedir.
(3) Trkiyenin yzlm 769.604 km2dir.
(4) Yzlmne barajlar ve gller dahil deildir.
(5) Hatay ilinin nfusu dahil edilerek hesaplanmfltr.

Nfus Artfl
Cumhuriyet ilanndan sonra nfus artfl teflvik edilmifltir. Osmanl mparatorluu-
nun son dnemindeki savafllar, lke nfusunu zellikle de erkek nfusu azaltmfl
idi. Dier yandan yetersiz salk hizmetleri ve beslenmenin yan sra dier faktr-
lerin de etkisiyle lm oranlar geliflmifl lkelere gre olduka yksek idi. Nfus
artfl zellikle II. Dnya Savaflndan sonra hzlanmfltr. Nfus artflnda, teflviklerin
(en az 5 ocuu olandan Yol Vergisi alnmamas gibi) yan sra eitim dzeyinin
dflkl de nemli bir belirleyici olmufltur. Yetiflkin her bireyin potansiyel bir ifl-
gc olmas aileleri sosyo ekonomik gdlerle daha fazla ocua yneltmifltir.
Tablo 1.3te grld gibi 1950-1960 dneminde nfus artfl rekor dzeye ulafl-
mfltr. Hzla artan lke nfusu, istihdam sorununu beraberinde getirdii ve snrl
kaynaklar demografik yatrmlara ynelttii iin, 1960l yllardan itibaren aile
planlamas n plana kmfltr. lkenin nfusu 1975 sonrasnda da olsa azalma ei-
limindedir. Nfus artfl hz 1985ten sonra ciddi bir dflfl gstermifl, nfus artfl h-
z yllk binde 24,88den binde 21,71e gerilemifltir.
Nfus, lke iin her adan nemli bir kaynaktr. lke eer nfusa katlan her
yeni bireye yeterli lde temel salk, eitim ve kltr hizmetlerini sunabiliyorsa
10 Trkiye Ekonomisi

ilk yafl gruplarnda pek fazla sknt olmayacaktr. Nfusa katlan her yeni bireyin
15 yaflndan sonra iflgc piyasasna ktn kabul edersek, bu noktada yeterli is-
tihdam olanaklarnn yaratlmas nem kazanmaktadr.

Nfusun Eitim zellikleri

Eitim, iflgcnn nitelii asndan nemli bir gstergedir. Eitim, iflgcnn
daha nitelikli hle gelmesini salayarak befler (insan) sermayenin geliflmesini
salar. Gnmzde befler sermaye en az fiziki sermaye kadar nemli bir fak-
trdr. flgcnn nitelii genelde eitim dzeyi (diploma) ile llmektedir.
Fakat iflgcnn niteliini sadece alnan diploma ile lmek yanltc olabilir. fl
baflnda alnan eitim, kullanlan teknoloji ve edinilen deneyim ve tecrbeler
de nitelik asndan nemlidir (Kepenek ve Yentrk, 2010, s. 420). Fakat bun-
larn saylara aktarlmasnda sorun olduu iin iflgcnn nitelii eitim dze-
yi ile llmektedir.
Trkiye Cumhuriyeti kurulduunda nfusun byk bir ksm eitimden yoksun
idi. 1927 nfus saymna gre nfusun sadece %10,6s okuryazar idi. Bir lkenin
ekonomik ve sosyal kalknmasnda befler sermayenin gelifltirilmesi srekli ve is-
tikrarl bir eitim ile mmkn olmaktadr. Yaplandrlmfl (formel) eitimin yan s-
ra yar yaplandrlmfl (nanformel), yaplandrlmamfl (informel) eitimi de kapsa-
yan yaflam boyu eitim, bireylerin kendilerini gelifltirmesini salar. Bu noktada ya-
plandrlmfl eitimin yansra dier eitim sistemlerinin de gelifltirilmesi gerektii
vurgulanmaldr. fl ve alflma hayatnda hizmet ii eitimin daha nitelikli ve ifllev-
sel hle getirilmesi, tecrbelerin aktarld konferans etkinliklerinin oaltlmas
vb. etkinlikler iflgcnn niteliine nemli katk salayacaktr.
Trkiye Cumhuriyeti 1924teki Tevhid-i Tedrisat Kanunu (retim Birlii Yasa-
s) ile eitim sistemini, ardndan Harf Devrimi (1928) ile de kulland alfabeyi de-
ifltirmifltir. zellikle Harf Devrimi ile pek ok kifli yeni sisteme gre okuryazar ol-
mayan nfusa dahil edilmifltir. 1927de %10lar dzeyinde olan okuryazarlk oran
1928de yzde sfr dzeyine inmifltir. Bu tarihten sonra eitim dzeyi ve dolaysy-
la okuryazarlk orann artrmaya ynelik politikalarda nemli ilerleme salansa da
eitim tm bireylere ulafltrlamamfltr. 1935te yaklaflk %19 olan okuryazar oran
1965te yaklaflk %49a 1990da %80,5e ve 2010da %94e ykselse de toplam n-
fusun hl %6lk ksm okuryazar deildir. Bu oran kadnlarda yaklaflk %10dur
(Kalknma Bakanl, 2011).
Trkiyede eitim ve retim anlamnda Cumhuriyetin kuruluflundan gnm-
ze nemli ilerleme salanmfl olsa da geliflmifl lkeler dzeyi henz yakalanama-
mfltr. 1997de 4036 sayl Sekiz Yllk Kesintisiz Zorunlu Temel Eitim Yasas ile
birlikte 5 yllk olan zorunlu eitim ve retim 8 yla karlmfltr. Yasa, eitim s-
resi asndan olumlu sonular yaratrken, endstri ve meslek liselerine ynelik ta-
lebi ciddi lde dflrmfltr. Bu da sanayinin nitelikli ara eleman ihtiyacn kar-
fllamasnda olumsuzluklar yaratmfltr. Trkiyede eitim politikasnn belli bir stra-
tejiye gre oluflturulamamas, eitimde nceliklerin ve sistemlerin srekli deiflme-
si, eitim ktlarna olumsuz yansmaktadr.
2011 yl verilerine gre Trkiyede yaklaflk 17 milyon kifli hi okula gitmemifl
ve/veya zorunlu eitim sresini tamamlayamamfltr. 3,1 milyonu ise okuma yazma
bilmemekte ve bu nfusun byk bir blmn kadnlar oluflturmaktadr (Tablo
1.4). Trkiyede yksekretim yaygnlafltrlamamfltr. OECDnin 2009 yl verile-
rine gre Trkiyede yetiflkin nfusun sadece %13 yksekretim mezunudur.
Burada mevcut talebi karfllayacak niversite says kadar, retim eleman says-
 1. nite - Trkiye Ekonomisinin Temel zellikleri ve Dnya Ekonomisindeki Yeri 11

nn yetersizlii ve teknik altyapnn eksiklii de nemlidir. Bu anlamda yeni kuru-

lan niversiteler, altyaplarn oluflturulamamas nedeniyle ksa vadede sadece ni-
versite saysn artrmaktadr.

Bitirilen Eitim Dzeyi (1) Toplam (bin) Erkek (bin) Kadn (bin) Tablo 1.4
Bitirilen Eitim
Okuma Yazma Bilmeyen 3.171.270 553.704 2.617.566 Dzeyi ve Cinsiyete
Okuma Yazma Bilen Fakat Bir Gre Nfus (2011)
13.810.315 6.467.434 7.342.881
Okul Bitirmeyen
Kaynak: TK.
lkokul Mezunu 15.333.800 6.706.059 8.627.741
lkretim Mezunu 11.986.436 6.729.630 5.256.806
Ortaokul Veya Dengi
2.856.407 1.740.795 1.115.612
Okul Mezunu
Lise Veya Dengi
11.883.336 6.859.021 5.024.315
Okul Mezunu
Yksekokul Veya
5.495.749 3.196.262 2.299.487
Faklte Mezunu
Yksek Lisans Mezunu 401.773 238.359 163.414
Doktora Mezunu 121.923 75.473 46.450
Bilinmeyen 1.984.626 1.035.890 948.736
Toplam 67.045.635 33.602.627 33.443.008
(1) 6 yafl ve stn kapsamaktadr.

Trkiyenin, hzla artan nfusun eitim ihtiyacn karfllamas iin eitim harca-
malarn artrmas gerekir. Hzl nfus artfl eitim asndan yeni bina ve derslik ih-
tiyacn artrmaktadr. Bununla birlikte retmen a da sz konusudur. Trki-
yede eitim ile bu sektrn ktlarn kullanacak sektrler ve bakanlklar arasn-
da tam bir eflgdm olmamas, eitimli iflsizler ordusu yaratmaktadr. Buna karfl-
lk baz sektrlerde nitelikli iflgc sknts mevcuttur. lkenin yeterli lde tek-
nik personeli yetifltirmesi verimlilii artrrken, arafltrma-gelifltirme (AR-GE) faali-
yetleri yoluyla teknolojide dfla bamll azaltcaktr. Bu sektrlerin ve bakanlk-
larn nitelikli personel ihtiyacn karfllama iin uzun vadeli iflbirlii ve stratejik
planlar yapmalar gerekir.

Trkiyede nfusu eitim zellikleri asndan deerlendiriniz. SIRA SZDE SIRA SZDE
2
TRKYEDE NSAN GELfiMfiLK Kalknmann pek ok
D fi N E L M D fi N Esz
deiflkeni kapsamas, LM
1970lerden nce kalknma dier bir ifadeyle geliflme byk lde, milli ge-
konusu verilerin elde
lirdeki artfllarla eflit grlmekteydi (DPT, 2006, s. 1). Genelde lkenin kalknma edilmesini zorlafltrmfltr.
S O R U Kalknmay lkelerin kalknmaS O R U
dzeyini (seviyesini) lmek iin kiflibaflna milli gelir kullanlmfltr. dzeylerini lmek ve
ekonomik byme ile zdefllefltiren bu yaklaflm, ekonomik bymenin yoksul- uluslararas karfllafltrma
yapabilmek iin
luk gereini ortadan kaldrmad ve ortaya kan eflitli toplumsal
D K K Asorunlara
T - deiflkenlere aitDverilerin
KKAT
gvenilir ve salkl
zm getirmedii iin elefltirilmifltir (Grses, 2009, s. 341). Kiflibaflna milli gelir olmasnn yan sra dzenli
nemli bir refah gstergesi olmasna karfllk, iyi okunmad vakit yanltc ola- bir flekilde toplanmas da

N N
SIRA SZDE byk nem arzSIRA etmektedir.
SZDE
bilmektedir. Bir lkede milli gelir artflnn dier bir ifadeyle ekonomik byme- Geliflmifl lkelerin dflndaki
pek ok lkede doru ve
nin yksek oluflu o lkenin geliflmifl bir lke olarak adlandrlabilmesi iin yeter- gvenilir istatistiki verilerin
li deildir. elde edilmesinde skntlar
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
olduunu belirtmek gerekir.

K T A P K T A P

TELEVZYON TELEVZYON
12 Trkiye Ekonomisi

nsani Geliflme Endeksi

(Human Development
nsani Geliflme Endeksi: Kalknmada nsani Boyutun
Index): UNDP tarafndan llmesi
yaymlanan nsani Geliflme
Raporunda kullanlan lkelerin kalknma dzeylerini belirlemede kullanlan en yaygn lmlerden bi-
endekstir. nsani Geliflme ri de Birleflmifl Milletler Kalknma Program (UNDP) tarafndan kullanlan nsa-
Endeksi (GE) Pakistanl
iktisat ve maliye bakan ni Geliflmifllik Endeksi (GE) dier adyla Befleri Kalknma Endeksidir. UNDP
Mahbub ul Haq ve Nobel 1990 ylndan bu yana yllk nsani Geliflme Raporu (Befleri Kalknma Raporu)
dll Hintli iktisat
Amartya Sen liderliindeki yaymlamaktadr. Raporda lkelerin ekonomik gstergelerinin yan sra ekonomik
ekip tarafndan
gelifltirilmifltir. Endeksin en
olmayan gstergelerine iliflkin veriler de ele alnarak GE deerleri hesaplanmak-
dflk deeri 0 iken, en tadr. Bunun yannda lkelerin kalknma politikalar ele alnmakta ve kalknmada
yksek deeri 1dir.
insani geliflme zerinde zellikle durulmaktadr. 2011de UNDP, GE deerlerine
UNDP, nsani Geliflme gre lkeleri 4 gruba ayrmaktadr. Bunlar; ok yksek insani geliflme, yksek
Endeksinde insani
geliflmeyi, ekonomik insani geliflme, orta insani geliflme ve dflk insani geliflme fleklindedir.
gstergelerin (gelir) yan sra UNDP, 1990-2011 dnemindeki GE hesaplama yntemlerinde revizyona git-
ekonomik olmayan
gstergeleri de dikkate mifltir. Farkl hesaplama yntemlerine gre elde edilen verilerin karfllafltrlmas
alarak lmektedir. Zaman
iinde endekste
zorlafltndan, hesaplama yntemlerinin deifltii yllarda GE deerleri gemifle
deiflkenlerin yansra dnk olarak tekrar hesaplanmaktadr. 2011 yl nsani Geliflmifllik Raporunda l-
deiflkenlerin arlklar da
deiflebilmektedir. 2010 kelerin 1980-2011 dnemi GE deerleri tekrar hesaplanmfltr. Bylece sz konu-
ylna kadarki GElerde su dnemde lkelerin genel eilime daha net ortaya kmaktadr.
ekonomik olmayan temel
gstergeler salk ve eitim
fleklinde iken, 2010 yl ile
birlikte bu gstergeler bilgi
nsani Geliflme Endeksi ve Trkiye
ve salk fleklinde UNDPnin 2011 yl nsani Geliflme Raporunda Trkiye 187 lke arasnda 92nci s-
deifltirilmifltir. Ayrca 2010
ylndan nceki ekonomik
radadr. Trkiye, bir nceki yla gre iyileflme salayarak basamak yukar k-
gstergelerde satn alma mfltr. Bu geliflmede Trkiyenin milli gelir seviyesinin kresel ekonomik krizden
paritesine gre kifli baflna
GSMH yer almakta iken, 2010 grece az etkilenmesi ve doumda beklenen yaflam sresinin 72,2 yldan 74 yla
ylndan sonra satn alma kmas nemli rol oynamfltr. Trkiye yksek insani geliflmifllie sahip lkeler
paritesine gre kifli baflna
GSYH esas alnmaktadr. arasnda yer almasna karfllk, iinde bulunduu grubun GE ortalamasndan
(0,741) daha dflk bir deere sahiptir (Tablo 1.5). Gemifle ynelik yaplan he-
nsani Geliflme Raporu
(Human Development saplamalarda ise Trkiye 1965 ylnda dflk insani geliflme dzeyinde iken, 1972
Report: HDR): Birleflmifl ylnda orta insani geliflmifllik dzeyine ykselmifltir (Karluk, 2007, s. 19).
Milletler Kalknma Program
(UNDP) tarafndan 1990 Trkiyenin 1970li yllarda yaflad ekonomik, siyasi ve sosyal kargafla ve a-
ylndan bu yana
yaynlamaktadr. lk rapor tflma ortam lkenin kalknma hzn nemli lde dflrmfltr. 1970lerden
Pakistanl iktisat ve maliye 2000li yllara kadar olan srete lke ekonomisindeki istikrarszlklar insani gelifl-
bakan Mahbub ul Haq
liderliindeki bir ekip me asndan istenilen ivmenin yakalanmasn engellemifltir. Sz konusu dnemde
tarafndan hazrlanmfltr. Trkiye GE deerini artrsa da dier lkelerin gerisinde kalmfltr. Bu dnemde
Raporda lkelerin geliflmifllik
(kalknma) dzeyleri yksek enflasyonist ortam lkede gelir dalmndaki adaletsizlii artrmfl, artan fa-
karfllafltrlrken, insani iz harcamalar ise yaplmas gereken eitim, salk ve eflitli altyap hizmetlerinin
kalknma asndan nemli
olan eitim, salk gibi pek aksamasna veya yaplamamasna yol amfltr. Yaplan devalasyonlar ise dolar
ok ekonomik olmayan
gsterge de dikkate cinsinden milli geliri dflrmfltr. Hzl nfus artfl, okullaflma oranlarnn dflk
alnmakta ve bu alanlara olmas, ciddi orandaki okuryazar olmayan nfus, artan iflsizlik vb. nedenler Trki-
ynelik politikalar
deerlendirilmektedir. yenin GE deerine olumsuz yansmfltr.
 1. nite - Trkiye Ekonomisinin Temel zellikleri ve Dnya Ekonomisindeki Yeri 13

Tablo 1.5
1980-2011 Dneminde Trkiye GE Deerleri ve Dier lkelerle Karfllafltrlmas

lkeler nsani Geliflme ndeksi (GE) GEde Yllk Ortalama Byme (%)
Sra
1980 1990 2000 2005 2009 2010 2011 19802011 19902011 20002011
No
ok Yksek
0,766 0,810 0,858 0,876 0,885 0,888 0,889 0,48 0,44 0,33
nsani Geliflme
1 Norve 0,796 0,844 0,913 0,938 0,941 0,941 0,943 0,55 0,53 0,29

2 Avustralya 0,850 0,873 0,906 0,918 0,926 0,927 0,929 0,29 0,30 0,23

3 Hollanda 0,792 0,835 0,882 0,890 0,905 0,909 0,910 0,45 0,41 0,29

46 Hrvatistan .. .. 0,748 0,780 0,793 0,794 0,796 .. .. 0,57

47 Barbados .. .. .. 0,787 0,790 0,791 0,793 .. .. ..

Yksek nsani
0,614 0,648 0,687 0,716 0,734 0,739 0,741 0,61 0,64 0,70
Geliflme
48 Uruguay 0,658 0,686 0,736 0,748 0,773 0,780 0,783 0,56 0,63 0,56

49 Palau .. .. 0,774 0,788 0,777 0,779 0,782 .. .. 0,09

50 Romanya .. 0,700 0,704 0,748 0,778 0,779 0,781 .. 0,52 0,95

92 TRKYE 0,463 0,558 0,634 0,671 0,690 0,696 0,699 1,34 1,08 0,90

93 Belize 0,619 0,651 0,668 0,689 0,696 0,698 0,699 0,39 0,34 0,42

94 Tunus 0,450 0,542 0,630 0,667 0,692 0,698 0,698 1,43 1,21 0,94
Orta nsani
0,420 0,480 0,548 0,587 0,618 0,625 0,630 1,31 1,30 1,28
Geliflme
95 rdn 0,541 0,591 0,646 0,673 0,694 0,697 0,698 0,83 0,80 0,70

96 Cezayir 0,454 0,551 0,624 0,667 0,691 0,696 0,698 1,40 1,13 1,03

140 Svaziland .. 0,526 0,492 0,493 0,515 0,520 0,522 .. -0,03 0,54

141 Butan .. .. .. .. .. 0,518 0,522 .. .. ..

Dflk nsani
0,316 0,347 0,383 0,422 0,448 0,453 0,456 1,19 1,31 1,59
Geliflme
142 Solomon Adalar .. .. 0,479 0,502 0,504 0,507 0,510 .. .. 0,58

143 Kenya 0,420 0,456 0,443 0,467 0,499 0,505 0,509 0,62 0,52 1,27

186 Nijer 0,177 0,193 0,229 0,265 0,285 0,293 0,295 1,67 2,05 2,33

187 Kongo 0,282 0,289 0,224 0,260 0,277 0,282 0,286 0,05 -0,04 2,25

Kaynak: UNDP (2012), Human Development Report 2011.

nsani Geliflmifllik Raporunun dier adyla Befler Kalknma Raporunun ha- 1990-2011 ve 2000-2011
dnemleri dikkate
zrland 1990 ylndan gnmze Trkiyenin GE deerinde yllk ortalama alndnda Trkiyenin GE
artfl, %1,08dir. Bu artfl dnya ortalamasndan (%0,66) yksek olmasna karfl- endeks deerindeki yllk
lk, Dou Asya ve Pasifik lkeleri ile Gney Asya lkelerindeki ortalama oran- ortalama byme hz
giderek yavafllamfltr
dan dflk kalmfltr. Dier taraftan dflk ve orta insani geliflmeye sahip lke- (%1,08den %0,90a
lerdeki ortalama artfllar (srasyla %1,31 ve %1,30) da Trkiyedeki artfltan dflmfltr).
yksektir. Bu nedenle Trkiyenin sralamadaki yerinde ciddi oranda bir yk-
selifl gerekleflmemifltir.
14
2011 yl nsani Geliflme
Raporunda Trkiye GE
deeri 0,699dur. Bu deer
ile Trkiye 187 lke arasnda
92nci srada yer
almaktadr. Trkiyenin
komflularndan Yunanistan
(0,861) 26nc, Bulgaristan
(0,771) 55inci, Rusya
(0,748) 66nc, Ermenistan
(0,716) 86nc ve
Azerbaycan (0,700) 91inci
sralarda yer almaktadr.
Komflu lkelerden sadece
Suriye (0,632-119uncu
srada) ve Irak (0,573-
132nci srada) Trkiyenin
gerisinde kalmfltr.
2011 yl nsani Geliflme
Raporunda GE deerleri
asndan ilk beflte yer alan
lkeler, Norve (0,943),
Avustralya (0,929), Hollanda
(0,910), ABD (0,910) ve Yeni
Zelandadr (0,908).
SIRA SZDE
3
D fi N E L M
Aktif Nfus: lke nfusunun
retici konumunda olan
S O R U
kesimi, 15-64 yafl aras
bireylerden oluflmaktadr.
Hastalar, yaflllar, sakatlar,
D K KveAmahkumlarn
askerler T DKKAT
yan sra niversite yurtlar
ve yetifltirme yurtlarnda
N N
kalanlar,
SIRA SZDE retim srecine
katlma imkn olmadklar su oluflturmaktadr.
iin aktif nfus iinde yer
almazlar.
AMALARIMIZ
flgcne Katlma Oran
(KO): Nfusun iflgc olan
ksmnn kurumsal olmayan
K T andaki
alflma A P nfusa
(15 ve st yafl grubuna)
orandr. lkede iflgcne Katlma Oran (KO), nfusun iflgc olan ksmnn kurumsal olmayan alflma
katlm oran artka,
Tbamllk
E L E V Z oran
YON
azalmaktadr. Geliflmifl
lkelerde yafll bamllk
oran ciddi bir sorun iken, az
geliflmifl ve geliflmekte olan
lkelerde
N T E R Ngen
E T bamllk
oran nemli sorun teflkil
etmektedir.
Trkiye Ekonomisi
2011 nsani Geliflme Raporu ve Trkiye
Trkiye zellikle eitim, salk, gelir dalm gibi ekonomik ve sosyal alanda ge-
liflmifl lkelerin yan sra pek ok geliflme yolundaki lkenin gerisinde kalmfltr.
GE deerlerine gre yaplan sralamada Trkiyenin gerilerde kalmasnda eko-
nomik olmayan gstergeler olduka fazla etkili olmufltur. Eitim, bilim, salk ve
dier evresel faktrlere iliflkin endekslerdeki dflk performanslar Trkiyenin
sralamadaki yerini aflaya ekmifltir. Kifli baflna milli gelir sralamasnda 65inci
olan Trkiye, gelir dfl insani geliflmifllik endeksi sralamasnda 116nc srada yer
almaktadr. Dier yandan, Trkiye doumda beklenen ortalama yaflam sresin-
de (73,9 yl) 187 lke arasnda 76nc, ortalama okullaflma sresinde (6,5 yl)
122nci, beklenen okullaflma sresinde (11,8 yl) 119ncu ve kiflibaflna milli ge-
lirde (12.246 dolar- sabit fiyatlarla satnalma gc paritesine gre) 66nc srada
yer almfltr.
2011 yl nsani Geliflmifllik (Befler Kalknma) Raporunda geriye dnk yap-
lan hesaplamalarda, 1980-2011 dneminde Trkiyenin GE deerleri yllk ortala-
ma %1,34 orannda art grlmektedir. Bu artfl, dnya ortalamasnn stnde ol-
masna karfllk, Dou Asya ve Pasifik lkeleri, Gney Asya ve En Az Geliflmifl lke-
lerdeki (EAG) artfltan dflktr. Bu nedenle Trkiyenin sralamadaki yerinde cid-
di bir ykselifl gerekleflmemifltir. 1980-2011 dneminde Trkiyede doumda bekle-
nen yaflam sresi 17,4 yl, ortalama okullaflma sresi 3,6 yl ve beklenen okullaflma
sresi de 4,9 yl uzamfltr. Bu dnemde Trkiyede kifli baflna GSMH da %119 ora-
nnda artmfltr.
nsani Geliflme
SIRAEndeksini
SZDE (GE) tanmlayarak Trkiyenin GE deerini yorumlaynz.
TRKYEDE fiGC PYASASINA LfiKN TEMEL
GSTERGELER
D fi N E L M
Trkiye iflgc piyasasndaki geliflmeler aktif nfus, iflgcne katlma oran, ba-
mllk oran, S Oistihdam
R U oran, iflsizlik ve iflgc maliyetleri erevesinde deerlen-
dirilmektedir. Bir lkede, lke nfusunun tamam retim srecine katlamamakta-
dr. Hastalar, yaflllar, sakatlar, askerler ve mahkumlarn yan sra niversite yurtla-
r ve yetifltirme yurtlarnda kalanlar alflamamaktadr. Bunlarn dflnda kalan 15 ve
daha st yafl gruplarndaki bireyler kurumsal olmayan alflma andaki nfu-
SIRA SZDEAktif nfus ise lke nfusunun retici konumunda olan 15-
64 yafl arasndaki bireylerden oluflmaktadr. Aktif nfus (daha genifl tanmla ku-
rumsal olmayan
AMALARIMIZ
alflma andaki nfus), lkenin iflgc arzn oluflturur. Aktif
nfusun tamam istihdam edilmeyebilir.
stihdam, alflmak istek ve yeteneinde bulunan bireylerin (kiflilerin) retim
srecinde kullanlmasdr. flsiz ise alflma istek ve yeteneinde olduu hlde ge-
K T A P
erli (cari) cret ve alflma flartlarnda ifl bulamayan bireylere denir. flgcne
andaki Tnfusa
E L E V Z Y(15
O N ve st yafl grubuna) orandr. KO, nfusun yafl gruplarna
gre dalmnn yan sra okullaflma oran, emeklilik yafl, kifli baflna gelir dzeyi
gibi pek ok ekonomik ve sosyal deiflkene baldr. lkede iflgcne katlm ora-
n dfltke, bamllk orannn yan sra iflsizlik de artmaktadr. Bamllk ora-
N T Ealflan
R N E T (15-64 yafl aras) her 100 kiflinin, bakmakla ykml olduu
n ise lkede
 1. nite - Trkiye Ekonomisinin Temel zellikleri ve Dnya Ekonomisindeki Yeri 15

alflmayan (0-14 ile 65+) kifli says ile llmektedir. Bu oran genler ve yaflllar
iin ayr ayr hesaplanmaktadr. Geliflmifl lkelerde yafll bamllk oran geliflmek-
te olan lkelere gre daha yksektir. Buna karfllk Trkiye gibi geliflmekte olan l-
kelerde ise gen bamllk oran (0-14) daha fazladr. Aktif adaki nfus ne ka-
dar ok retim srecine katlrsa, bamllk oran o derece dfler.

Tablo 1.6
15 ve Daha flgcne stihdama liflkin
flgc flsiz flsizlik
Yukar Katlma stihdam Baz Gstergeler (1)
(bin (bin Oran
Yafltaki Nfus Oran (bin kifli)
kifli) kifli) (Yzde)
(bin kifli) (Yzde) Kaynak: Kalknma
Bakanl; TK.
1980 25.612 15.609 60,9 14.267 1.342 8,6
1985 29.694 16.427 55,3 15.173 1.254 7,6
1990 33.821 18.417 54,5 16.845 1.573 8,5
1995 39.116 20.347 52,0 18.704 1.643 8,1
2000 43.900 21.093 48,0 19.608 1.485 7,0
2005 48.359 22.455 46,4 20.067 2.388 10,6
2010 52.541 25.641 48,8 22.594 3.046 11,9

2011 53.593 26.725 49,9 24.110 2.615 9,8

2012 (2) 54.599 27.554 50,5 2.5282 2.272 8,2

(1) Reel hesaplamalarda 1994-2004 yllar arasnda TEFE (1994=100), 2005 ylndan
sonra ise FE (2003=100). TK tarafndan Hanehalk flgc Anketi (HA)
kapsamnda aklanan Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemine (ADNKS) gre iflgc
istatistiklerinin, gemifl HA serileri kullanlarak Kalknma Bakanl tarafndan
geriye ekilmifl halidir.
(2) Mays 2012 verileridir.

2011 yl verilerine gre, Trkiyede yaklaflk 53,6 milyon kifli kurumsal olma-
yan alflma andaki toplam nfus iinde 26,7 milyon kifli, iflgcn oluflturmak-
tadr. flgcnn 24,1 milyon kiflisi istihdam edilirken, 2,6 milyon kifli iflsizdir. flsiz-
lik Trkiye ekonomisinin karfllaflt en nemli sorunlardandr. 1980-2012 dne-
minde Trkiyede iflsizlik oranlar %7nin altna indirilememifltir. 2002den sonraki
dnemde hzl ekonomik bymeye ramen iflsizlik oranlar ift haneli oranlara
ulaflmfltr. retim artfl iin yeni iflgc alm yerine mevcut iflgcnn vardiyas-
nn artrlmasnn yansra daha youn teknoloji ve makine kullanm, iflsizlie
olumsuz yansmfltr.
2009da Kresel Mali Krizin de olumsuz etkisiyle retimde yaflanan daralma, ifl-
sizlik orann %14lk rekor dzeye karmfltr. Krizin olumsuz etkilerinin azalma-
s ve istihdama getirilen teflviklerle beraber iflsizlik oran Mays 2012de %8,2 sevi-
yesine dflmfltr. Kentlerdeki iflsizlik oran (Mays 2012de %10,1) krsal kesimde-
ki iflsizlik oranndan (Mays 2012de %4,5) daha yksektir. Eitim dzeylerine g-
re iflsizliin dalmna bakldnda, srasyla, lise mezunlarnda %11,4, mesleki ve
teknik lise mezunlarnda %9,1, yksekretim mezunlarnda %8,3 ve lise alt ei-
timlilerde %7,9dur.
2000-2012 dneminde istihdamda tarmn pay hzla azalarak %36dan %25,2ye
inmifltir. Buna karfllk Trkiyede tarmn istihdamdaki pay geliflmifl lkelere gre
olduka yksektir. Tarmn istihdamdaki paynn azalflna karfllk hizmetler sekt-
rnn istihdamdaki pay %46,3ten %56ya ykselmifltir. Tarmdan ayrlan iflgc
16
SIRA SZDE
4 bu deiflkenlerdeki geliflmeleri ksaca aklaynz.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
N T E R N Ealflma
Uluslararas T N T E R N Esosyal
rgtnn (ILO) 1944
tarihli Philedelphia
Deklerasyonunda Sosyal
Gvenlik Halkn hastalk,
iflsizlik, yaflllk, lm
sebebiyle geici veya srekli
olarak kazantan mahrum
kalmas durumunda
dflecei fakirlie karfl tbb karfl karflyadrlar. Bireylerin ve bireylerin aileleri iin bu risklerin ortadan kal-
bakmdan dolay, ocuk
saysnn artmas ve analk
halinde korunmasna ynelik
genel tedbirler sistemidir
fleklinde tanmlanmfltr.
Trkiye Ekonomisi
daha ok hizmet sektrnde istihdam edilmektedir. Trkiyede istihdam olanakla-
rnn oaltlmasnda yatrmlarn artrlmas nemlidir. Bu noktada kamu hem ye-
ni yatrmlarla istihdam olanaklar yaratmal hem de yatrmlar ve istihdam konu-
sunda zel sektr teflvik etmelidir.
Trkiyede iflgcne katlma, iflsizlik ve bamllk oranlar arasndaki iliflkiyi belirterek,
SIRA SZDE
flgc Maliyetlerinde
D fi N E L M Geliflmeler
Trkiyede istihdamn artrlmasnda yksek olan iflgc maliyetlerinin aflaya e-
kilmesi nemlidir.
S O R U Bu maliyetlerin aflaya ekilmesi hem kaytdfl istihdam hem
de iflsizlii azaltacaktr. 1998-2010 dneminde iflgc maliyetlerinde reel anlamda
bir artfl sz konusudur. fiubat 2001 Krizi nedeniyle ifli cretlerine dflk zam ya-
DKKAT
plmas hatta indirime gidilmesi ifli kesiminde maliyetleri azaltmfltr.
Trkiye, zellikle tekstil gibi belirli rnlerin retiminde dflk iflgc maliyet-
leri nedeniyleSIRAnemli
SZDE bir rekabet stnlne sahip idi. Son dnemde Trkiyede
iflgc maliyetlerinde reel anlamda (dolar baznda ) ciddi bir artfl sz konusudur.
Ekonomik flbirlii ve Kalknma Teflkilatnn (OECD) verileri, Trkiyede iflgc
AMALARIMIZ
maliyetlerinin OECD ortalamasndan daha hzl arttn gstermektedir. Bu gelifl-
mede TL/dolar kurunun enflasyon oranndan daha dflk oranda artmas (TLnin
aflr deerlenmesi)
K T A P etkili olmufltur. 2005 yl baz (temel) alndnda (2005=100)
1994-2006 dneminde Trkiyede iflgc maliyetleri dier OECD yelerine gre
daha hzl ykselmifltir.
TELEVZYON
TRKYEDE SOSYAL GVENLK
Tanm ve Kapsam
Sosyal gvenlik, T refah devleti anlayflnn en nemli uygulamalarndan
biridir. Sosyal gvenliin temeli, bireylerin yaflamlarnda karfllaflabilecekleri
olas (muhtemel) risklere karfl nceden tedbir almalarna dayanr. nk birey-
ler yaflamlar boyunca kendi iradeleriyle (analk ve aile sahibi olma) ya da ira-
deleri dflnda eflitli mesleki (ifl kazas, meslek hastal ve malullk), fizyolojik
(hastalk, yaflllk, lm gibi) ve sosyo-ekonomik (iflsizlik, yoksulluk) risklerle
drlmas, etkilerinin azaltlmas veya sonularnn onarlmas sosyal refah devle-
tinin temel ykmllkleri arasndadr. Ayrca devlet, sosyal gvenlik hizmetle-
rini toplumu oluflturan tm bireylere hibir ayrm ve ayrcalk gzetmeden g-
trmek zorundadr.
Sosyal gvenlik sistemi bireylerin bugn ve gelecei iin bir sigorta nitelii ta-
flmaktadr. Sosyal gvenlik sistemi kiflilere, belirli sosyal risklerin (bu riskler yu-
karda da belirtildii gibi kiflilerin iradelerine bal olabilir ve/veya iradeleri dfln-
da olabilir) gerekleflmesi sonucunda ortaya kan muhtelif zararlarn, ilave mali-
yetlerin veya gelir kayplarnn ksmen veya btnyle telafisine ynelik ekonomik
gvence sistemidir. Bu fonksiyonu yerine getiren kurum ve kurulufllarn yan sra
bunlarn faaliyetlerini dzenleyen kanun, tzk, ynetmelik gibi eflitli idari ve hu-
kuki dzenlemeler de sosyal gvenlik sistemini oluflturmaktadr.
Uluslararas standartlar bakmndan sosyal gvenliin kapsamnda ksa ve uzun
vadeli ekonomik ve sosyal risklere karfl sigorta oluflturulmas ve belirlenen hak sa-
 1. nite - Trkiye Ekonomisinin Temel zellikleri ve Dnya Ekonomisindeki Yeri 17

hiplerine aylk balanmas ya da dier demelerin yaplmas yer almaktadr. Genifl Sosyal Gvenlik kavram
20.yyde ilk olarak 1935te
anlamda sosyal gvenlik kapsamna sosyal hizmetler ve sosyal yardmlar girmek- Amerikan Sosyal Gvenlik
tedir. Sosyal hizmetler daha ok bakma muhta durumdaki bireylere ynelik ve- Kanununda (Social Security
rilen ve onlarn onurlu bir yaflam iin gerekli tm ihtiyalarnn karfllanmasn kap- Act) yer almfltr. Kavram,
daha sonra Atlantik Pakt
samaktadr. Sosyal yardmlar ise yoksulluu ortadan kaldrmaya ynelik yardmlar- Szleflmesi (14 Austos
dr. Genifl adan bakldnda sosyal gvenlik, toplumun refahnn artrlmas ve 1941) ardndan Uluslararas
alflma rgtnn (ILO)
yaflam standartlarnn ykseltilmesi iin sosyal ve ekonomik politikalarn hayata Philedelphia
geirilmesini kapsamaktadr. Deklerasyonunda (10 Mays
1944) kullanlmfltr. Ayrca
Sosyal gvenlik kavram her ne kadar sosyal yardm ve sosyal hizmetleri de ie- nsan Haklar Evrensel
ren genifl bir anlama sahip olsa da sosyal gvenlik sistemleri arlkl olarak sosyal Beyannamesinin (18 Aralk
1948) 22nci ve 25inci
sigortalar temelinde oluflmufltur. Ancak gnmzde sosyal yardm ve sosyal hiz- maddelerinde sosyal
metlere duyulan gereksinim giderek artmaktadr. Artk sosyal gvenlik ihtiyacnn gvenlik, temel insan
haklar arasnda
yalnzca sosyal sigortalarla karfllanmas olanakl deildir (DPT, 2007a, s. 2). Gn- saylmaktadr. ILO
mzde aile balar baflta olmak zere geleneksel dayanflmann giderek zayflama- tarafndan hazrlanan
s, zellikle sosyal dfllanmayla mcadele asndan sosyal hizmetlere duyulan ge- Sosyal Gvenliin Asgari
Normlar Hakkndaki 102
reksinimi artrmaktadr (DPT, 2007a, s. 3). Dolaysyla sosyal gvenliin kapsam Sayl Szleflmede sosyal
da genifllemektedir. gvenlik kavramna genifl
flekilde yer verilmifl ve bu
Sosyal gvenlik ihtiyac adafl toplum iin bir zorunluluk hline gelmifltir. Bi- alandaki temel
reylerin giderek artan gvenlik ihtiyalarna cevap verecek ve onlara insan onuru- dzenlemelerle ilgili olarak
ulusal hkmetlere yol
na yaraflr huzurlu ve mutlu bir yaflam sunacak bir yapya ihtiya duyulmaktadr. gsterilmifltir.
lkeler kalknma dzeyleri ile paralel olarak sosyal gvenlik sistemlerini etkinlefl-
tirirlerse, kalknmann yaratt refah tm toplum kesimlerine yayabilirler. Bunun
olabilmesi iin sosyal gvenlik ann toplumun tm kesimlerini kapsam gerekir.
Bir lkedeki sosyal gvenlik sisteminin yaps, o lkenin ekonomik ve sosyal ko-
flullar ile dorudan iliflkilidir (Egeli ve zen (2009).

Trkiyede Sosyal Gvenlik Sistemi

Osmanlda Sosyal Gvenlik

Trk toplum geleneinin bir paras olan gl aile balar ve yardmlaflmann ya-
n sra vakf kltr toplumdaki sosyal dayanflmay artrmfltr. 18. yzyla gelindi-
inde Osmanl Devletinde sosyal gvenlik daha kurumsal bir yap kazanmfl ve ilk
kez bu yzylda sosyal yardm amal vergi toplanmaya bafllanmfltr
(http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr/kurumsal/tarihce (30.07.2012). 19. yzylda
ise Darlaceze (dflknler yurdu), Darflflafaka (yoksul, ksz ve yetimler iin
okul) gibi kurumlarn yan sra emeklilik (1866da kurulan Askeri Tekat Sand
ve 1881deki Sivil Memurlar Emekli Sand) ve yardmlaflma sandklar kurulmufl-
tur. Tanzimat sonrasnda alflma hayat ve iflilerle ilgili yaplan kanuni dzenle-
meler ise dar kapsamldr. Bu dzenlemeler Maden Nizamnamesi (1863), Dilaver
Pafla Nizamnamesi (1865) ve Maadin Nizamnamesidir (1869) (Dilik, 1985, s. 93).
Modern anlamda sosyal gvenlik Osmanl Devletinde Avrupaya oranla olduka
ge geliflme gstermifltir.

Cumhuriyetin lk Yllarnda Sosyal Gvenlik

Sosyal gvenlik anlamnda Osmanl Devletinin son dnemindeki dzenlemele-
rin yan sra Cumhuriyetin ilk yllarndaki dzenlemeler de dar kapsaml ve ye-
tersiz kalmfltr. 1921deki 151 sayl Ereli Havzai Fahmiyesi Maden Amelesinin
Hukukuna Mteallik Kanun (4. Madde) ile kurulan Amele Birlii, Trkiyenin
18
Trk Sosyal Gvenlik
Sisteminin ilk kurumu
1946da oluflturulan fli
Sigortalar Kurumudur. Bu
kurum 1965te Sosyal
Sigortalar Kurumuna
(SSKya) dnfltrlmfltr. yan sra befl yllk kalknma planlarnda sosyal gvenliin geniflletilmesi ve et-
1950de 11 farkl emekli
sand birlefltirilerek Emekli
Sand kurulmufltur. Ba-
Kur ise 1972 ylnda
kurulmufltur. sosyal
gvenlik kurumu arasnda
sosyal sigortalar alannda
birok konuda norm ve
standart birlii
olmadndan 2006 ylnda su dzenlemelerde birlik salanmfltr. Bu Kanuna bal olarak 1965te fli Sigor-
yeni bir dzenlemeye
gidilmifltir. 5502 sayl
Kanun ile Emekli Sand,
SSK ve Ba-Kur, Sosyal
Gvenlik Kurumu (SGK)
ats altnda toplanmfltr.
Trkiye Ekonomisi
kanun ile kurulan ve yelii zorunlu olan ilk sosyal gvenlik kurulufludur. Bunun
dflnda Cumhuriyetin ilk yllarnda, sosyal sigortalara benzeyen ok sayda
emeklilik ve yardmlaflma sandklar iin kanun karlmfltr.
Sosyal Gvenlik Kurulufllar
Trkiye Cumhuriyetinde modern anlamda sosyal gvenlik sistemi II. Dnya
Savaflndan sonra oluflturulmufltur. Savafltan sonra sosyal sigorta kollar ile ilgili
ilk kanun, 4772 sayl fl Kazalar, Meslek Hastalklar ve Analk Sigortalar Kanu-
nudur (1945). 4772 sayl Kanuna paralel olarak 4792 sayl fli Sigortalar Kurumu
Kanunu (1945) karlmfltr. 4792 sayl Kanunun 1 Ocak 1946da yrrle girme-
siyle birlikte o tarihe kadar kurulan ok sayda ifli sand fli Sigortalar Kurumu
ats altnda birlefltirilmifltir (http://www.sgk.gov.tr (30.07.2012)).
8 Haziran 1949da kabul edilen ve 1 Ocak 1950de yrrle giren 5434 sayl
Kanun ile Trk sosyal gvenlik sisteminin nemli kurumlarndan olan Emekli
Sand kurulmufltur. Bylece saylar 11i bulan mevcut emeklilik sandklar orta-
dan kaldrlmfl, alflanlardan ve iflverenlerden prim alnmas ilkesine dayal, mo-
dern anlamda btncl bir sosyal gvenlik yaps oluflturulmufltur. Btn devlet
grevlilerinin emeklilik ifllemleri de bir at altnda toplanmfltr. 1945-1957 dne-
minde yaplan dier kanuni dzenlemelerle sosyal gvenlik sistemi iyilefltirilmifltir.
Sosyal gvenlik alannda 1961 Anayasas nemli bir dnm noktasdr. Ana-
yasann (1961) 60. maddesinde Herkes, sosyal gvenlik hakkna sahiptir. Dev-
let, bu gvenlii salayacak gerekli tedbirleri alr ve teflkilat kurar hkm ile
sosyal refah devletinde kamunun stlenecei role vurgu yaplmfltr. Anayasann
kinlefltirilmesi gerektii belirtilmifltir. Sosyal gvenlik kurumlarnn tek at altn-
da birlefltirilmesi fikrine ilk kez Birinci Befl Yllk Kalknma Plannda (1963-1967)
yer verilmifltir.
1961 Anayasasnn yrrle girmesinin ardndan ifli statsnde alflanlara
iliflkin sigorta kollarna ait eflitli kanunlara dalmfl bulunan dzenlemeler yeni-
den gzden geirilmifltir. 506 sayl Sosyal Sigortalar Kanunu (1964) ile sz konu-
talar Kurumu, Sosyal Sigortalar Kurumuna (SSKya) dnfltrlmfl, ifli-
lerin sosyal gvenlik ile ilgili haklar geniflletilmifltir.
1479 sayl Kanun (1971) ile 1972 ylnda Esnaf ve Sanatkrlar ve Dier Bam-
sz alflanlar Sosyal Sigortalar Kurumu (Ba-Kur) kurulmufltur. Ba-Kur kapsa-
mndaki sigortallara salk sigortas yardmlar verilmesi ancak 1986 ylnda mm-
kn olabilmifltir. Trkiyede sosyal gvenlik sisteminde farkl rgtlenmenin ya-
n sra bireyler farkl kanunlara tabi flekilde sosyal gvenlik sisteminde yer almak-
ta idi. Farkl yasal dzenlemeler, sosyal gvenlik kapsamndaki bireylerin hak ve
ykmllkleri arasndaki norm ve standart birliini ortadan kaldrmfltr. Bu fark-
llklarn giderilmesi, norm birliinin salanmas ve srdrlebilir bir sosyal gven-
lik sistemi oluflturulmas amacyla sosyal gvenlik reformu yaplmas gerei ortaya
kmfltr.
Sosyal Gvenlik Kurulufllarnn Birlefltirilmesi ve Genel Salk
Sigortas
Mays 2006da kabul edilen 5502 sayl Sosyal Gvenlik Kurumu Kanunu ile
Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK), Emekli Sand ve Ba-Kur, tek at altnda topla-
narak Sosyal Gvenlik Kurumu (SGK) oluflturulmufltur. Bylece farkl kurum ve
 1. nite - Trkiye Ekonomisinin Temel zellikleri ve Dnya Ekonomisindeki Yeri 19

kanunlara tabi sigortallarn sigorta hak ve ykmllklerinin eflitlenmesi, mali ola-

rak srdrlebilir tek bir emeklilik ve salk sigortas sisteminin kurulmas ng-
rlmfltr.
Reform ile ayn zamanda nfusun tamamna eflit, kolay ulafllabilir ve kaliteli
salk hizmeti sunumunu amalayan genel salk sigortas sisteminin oluflturul-
mas hedeflenmifltir. Bu dorultuda 31 Mays 2006 tarihinde 5510 sayl Sosyal Si-
gortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunu kabul edilmifltir. 1 Ocak 2007de
yrrle girmesi ngrlen Kanunun baz maddelerinin Anayasa Mahkemesince
iptal edilmesi nedeniyle tm hkmleri ile yrrle girmesi gecikmifltir. Ka-
nunun tm hkmleri ile yrrle girebilmesi 1 Ekim 2008de mmkn olabil-
mifltir. 5510 sayl Kanun ile sosyal sigortalar alannda birok konuda norm ve stan-
dart birlii salanmfl ve uygulamaya geirilmifltir. Bu kapsamda genel salk sigor-
tas ile toplum kesimlerinin nemli bir ksm sosyal gvence altna alnmfltr. Ba-
Kur, SSK ve Emekli Sandnn SGK ats altnda toplanmasnn yan sra farkl uy-
gulamalar yerine devletin tm vatandafllarna ayn sosyal gvencenin salanmas
iin sunulan hizmetlerde norm ve standart birlii getirilmifltir.

Trkiyedeki sosyal gvenlikle ilgili kurumlar hakknda bilgi veriniz.

SIRA SZDE SIRA SZDE
5
Sosyal Gvenlikle ile lgili Sorunlar ve Genel Deerlendirme
D fi N lkelerin
Trkiyedeki sosyal gvenlik sisteminin yaflad sorunlar, geliflmifl ELM aksi- D fi N E L M
ne nfusun yafllanmas ve hayatta kalma beklentisinin ykselmesi gibi demografik
nedenlerden ok sisteme dflardan yaplan siyasi mdahalelerden S O Rkaynaklanmfl-
U S O R U
tr. Gemiflte devletin ak net ve istikrarl bir sosyal gvenlik politikasnn olma-
mas, sisteme dflardan mdahaleyi mmkn klmfltr.
DKKAT DKKAT
Trk sosyal sigorta sisteminin sorunlar, geliflmekte olan lkelerde yaflanan te-
mel sorunlarla byk lde benzerlikler gstermektedir. Yapsal sorunlar; ku-

N N
SIRA SZDE
rumlar aras norm ve standart farkllklar, emeklilik yafl ve erken emeklilik soru- SIRA SZDE
nu, af uygulamalar ve borlanma yasalar, kaytdfl istihdam ve kaak sorunu, ida-
ri ve mali zerklik sorunu, mevcut sistemin yoksullua kars etkin koruma sala-
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
yamamas ve nfusun tamamnn sosyal gvenlik kapsamna alnamamas fleklin-
de ifade edebiliriz. Finansal sorunlar ise akteryal dengedeki bozukluk (aktif/pa-
sif sigortal orannn dflkl), finansman sorunlar, salk harcamalarndaki
K T A P
hz- K T A P
l artfllar, prim tahsilat oranlarndaki dflklk ile prim oranlarndaki ykseklik,
prim karfll olmayan demeler ve devlet katksnn olmayfl fleklinde sralayabi-
liriz. Bu sorunlarn nemli bir ksm 5502 ve 5510 sayl kanunlarla afllmaya al-
TELEVZYON TELEVZYON
fllsa da ksa vadede ciddi bir baflar beklenmemektedir. Gnmze kadar olan s-
rete anayasa ve kalknma planlarnda yer alan hedeflere ok fazla yaklafllamad-
da bir gerektir. Hazrlanan tm kalknma planlarnda ayn hedeflere yer veril-
mesi, bu hedeflerin yaklaflk krk yldr gereklefltirilemediini gstermektedir
NTERNET (Ala- NTERNET
gz ve Yapar, 2003, s. 449).
Sosyal gvenliin kapsad nfusun toplam nfus iindeki oran, 2000li ylla-
ra kadar sosyal devlet gereklerini yanstmamaktadr. Yaplan dzenlemelerle sos-
yal gvenliin kapsad nfusun oran artmfltr. Bu artfln yeterli olduunu syle-
mek doru bir ifade olmayacaktr. Trkiyede sigortal nfus oran 1960 ylnda
toplam nfusun %5,7sine, 1965 ylnda %20sine, 1980 ylnda %47sine ve 2005 y-
lnda %92sine ulaflmfltr. Bu oran Mart 2012 itibaryla %86dr. Mart 2012 itibaryla
63.762.642 kifli SGK kapsamndadr. 2011 yl verilerine gre Trkiye nfusunun
yaklaflk %12si yeflil kartldr.
20 Trkiye Ekonomisi

Tablo 1.7 SGK Kapsam 2005 2011 Mart 2012

Sosyal Gvenlik
Kapsamndaki Nfus 4/a (SSK) 29.345.239 38.348.858 37.748.707
(2005-2012) 4/b (Bakur) 14.290.187 15.390.199 15.598.387

Kaynak: SGK 4/c (Emekli Sand) 8.448.727 9.998.872 10.062.216

(2012), 2012 Mart zel Sandklar 307.161 350.890 353.332
Ay Aylk statistik
Blteni. Toplam 52.391.314 64.088.819 63.762.642
Yeflil Kartl Says 7.256.000 8.865.470 ..

Trkiyede emeklilere ve dier hak sahiplerine denen aylklar pek ok kifli

iin yeterli seviyede deildir. Farkl mevzuatlara tabi emekli ve hak sahiplerine
birbirinden ok farkl tutarlarda deme yaplmaktadr. Uzun bir dnem yksek
enflasyon ortamnda bulunan lkede emekli maafl dflnda baflka geliri olmayan
nemli saydaki birey ve aile, TK ve TRK-fiin arafltrmalarndaki yoksulluk s-
nrnn altnda yaflamaktadr.
Sosyal gvenlik sistemin gelirleri ve giderleri arasnda uygun bir dengenin olufl-
turulmas ve bu dengenin srdrlebilir olmas noktasnda henz istenilen bir g-
rnm mevcut deildir. Trkiyede sosyal gvenlik sisteminin finansmanndaki s-
kntlar 1990l yllarla bafllamfltr. Erken emeklilik uygulamalar, kayt dfl istihdam
ve iflsizlik, sistemin sigortaclk ilkelerine gre iflletilmemesi sonucu fayda-maliyet
balarnn zayflamas, prim tahsilat orannn dflkl, prim borlarna iliflkin af-
lar ve prim borlarnn dflk faizlerle yeniden yaplandrlmas ve mevcut fonlarn
iyi deerlendirilmemesi sonucu sosyal gvenlik sisteminin akteryal dengeleri (ak-
tif/pasif sigortal oran) tamamen bozulmufltur. 1985te aktif/pasif dengesi SSKda
2,5, Ba-Kurda 6,5 ve Emekli Sandnda 2 iken bu oran 2005te SSKda 1,7ye,
Ba-Kurda 2,1e ve Emekli Sandnda 1,5e dflmfltr. 2006da SGKda aktif/pa-
sif dengesi 1,95 iken bu oran Mart 2012de 1,89a dflmfltr.
Ortalama yaflam sresinin artfl da aylk demeleri ve salk yardmlarndaki ar-
tfllarda sistemin giderlerinin artmasna yol amfltr. Sosyal gvenlik sisteminin fi-
nansman ann kapatlmas; aktif/pasif sigortal oran kadar kaytl istihdamn ve
reel cretlerin artflna da ihtiya duymaktadr (Alagz ve Yapar, 2003, s. 448).
Sosyal gvenlik hizmetlerinin etkin bir flekilde yrtlmesi iin ilk olarak fi-
nansman skntlarnn giderilmesi ve mevcut kaynaklarn etkin ve verimli kullanl-
mas gerekir. Bu adan bakldnda Trkiyede sosyal gvenlik hizmetlerinin et-
kin bir flekilde yrtlebilmesi noktasnda ilk olarak aktif sigortal saysnn artrl-
mas gerekir. Bu noktada kaytdfl istihdamn azaltlarak ortadan kaldrlmas nem-
li bir adm olacaktr. TKin 2005 ylndaki bir alflmasnda 22 milyon alflann
yardan fazlas sosyal gvenlik sisteminin dflnda yer almaktadr. Kaytdfl istihda-
mn azaltlmasnda ifli ve iflveren primlerinin daha makul seviyelere ekilmesi ve
etkin denetim ann kurulmas gerekir.
Sistemin idari (ynetim) adan fleffaf olmas noktasnda eksiklikler mevcut-
tur. 1945 ylndan bu yana sosyal gvenlikle ilgili kanunlar sklkla deifltirilmifl-
tir. 2006 ylna kadar olan dnemde sosyal gvenlik sistemi iinde faaliyette bu-
lunan kurumlarn farkl bakanlklara bal olmas, temel kurum (SSK, Ba-Kur
ve Emekli Sand) arasnda norm ve standart birliinin yan sra eflgdmn sa-
lanamamas idari adan farkl uygulamalar getirmifltir. 5502 sayl Sosyal Gven-
lik Kurumu Kanunu ve 5510 sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Ka-
nununun idari adan yaflanan olumsuzluklar gidermesi beklenmektedir.
 1. nite - Trkiye Ekonomisinin Temel zellikleri ve Dnya Ekonomisindeki Yeri 21

Prim oranlarnn denebilir seviyede olmas noktasnda, OECD standartlaryla

karfllafltrldnda Trkiyede prim oranlar olduka yksektir. 2005 verilerine g-
re Trkiye iflverenin yasal ykmllklerinin iflgc maliyetindeki pay %26 iken
bu oran OECDde %18,7 ve AB (15)de %23,6dr. Trkiyedeki %26lk orana ifli
adna denen primler de eklendiinde maliyetlerin artmas, hem prim tahsilat
oranlarn dflrmekte hem de kaytdfl istihdam artrmaktadr.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Salk hizmetlerine eriflimin kolay ve salanan hizmetlerin nitelikli olmas
iin yaplan dzenlemelerden, 2000li yllara kadar istenilen lde baflar sala-
namamfltr. Hasta kuyruklarnn yan sra toplumun nemli bir D fikesiminin
NELM salk D fi N E L M
hizmetlerinden faydalanamamas nemli bir eksiklik idi. Dier yandan Ba-Kura
tabi olan sigortallarn salk yardmlarndan faydalanmas 1986 S O R U
ylndan sonra
S O R U
mmkn olabilmifltir. 5502 ve 5510 sayl Kanunlarla birlikte salk hizmetlerine
kolay eriflim ve hizmetlerin nitelii konusunda nemli ilerlemeler salanmfltr.
Gnmzde giderek artan sosyal gvenlik a nedeniyle salk D K K Ahizmetleri
T ve DKKAT
muayene cretlerine getirilen katlm paylar zellikle gelir dzeyi dflk ve yok-

N N
sul kesimleri olumsuz etkilemektedir. SIRA SZDE SIRA SZDE
Yoksullukla mcadele etme noktasnda sosyal gvenlik sistemi nemli role sa-
hiptir. 1942 ngilterede hazrlanan Beveridge Raporu yoksulluu adafl
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE
AMALARIMIZ
toplumun yz karas olarak nitelemekte, yoksullukla mcadele iin etkin bir
sosyal gvenlik sistemine ihtiya duyulduunu belirtmektedir. Son dnemde yap-
lan yasal dzenlemelerle sosyal hizmetler ve sosyal yardmlarnD artrlmas,
fi N E L M yoksul- D fi N E L M
K T A P K T A P
luun neden olduu olumsuzluklarn azaltlmasna katk salamfltr. 2002-2009 d-
neminde yoksul hanehalk oran yaklaflk %22den %15e, yoksul fert oran ise
S O R U S O R U
%27den %18e dflmfltr (TK).
TELEVZYON TELEVZYON

Yoksulluun azaltlmas ile ilgili veri ve bilgileri kitabnzn 2. nitesinde

D K bulabilirsiniz.
KAT DKKAT

Beveridge Raporunun ngilizce metnine http://www.sochealth.co.uk/public-health-and-

N N
N T E SZDE
SIRA RNET SIRA
N T E RSZDE
NET
wellbeing/beveridge-report/ http://www.sochealth.co.uk/public-health-and-wellbeing/be-
veridge-report/ adresinden ulaflabilirsiniz.
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
Sosyal gvenlik sisteminin akteryal dengelerinin bozulmasnda siyasi mda-
halelerin nemli yeri vardr. zellikle 1992den sonra sosyal gvenlik kurumlar-
K T Asosyal
nn gelir-gider dengesi bozulmufltur. Giderek mali yaplar bozulan P gven- K T A P
lik kurulufllarna bteden yaplan transferler artmfltr. 2000-2011 dneminde sos-
yal gvenlikteki mali ak genelde artma trendinde olsa da 2011 ylnda bir nce-
ki yla gre bir dflfl sz konusudur. Sosyal Gvenlik KurumunaT E L E Vyaplan
Z Y O N transfer- TELEVZYON
lerin bte giderleri iindeki pay 2010da %18,7 iken bu orann 2011de %16,8 ola-
ca tahmin edilmektedir (Maliye Bakanl, 2011, s.11).
NTERNET NTERNET
TRKYEDE BLGESEL KALKINMADA GELfiMELER

Trkiyede Kalknma Politikalar

1923-1950 dneminde Trkiyede lke apnda kalknmaya arlk verildii grl-
mektedir. Bunun sebebi ise lkenin tamamnn kalknma asndan yetersiz, dier
bir ifadeyle az geliflmifl olmasdr. Bununla birlikte zaman iinde nfusun ve yat-
rmlarn lke iinde yaylmas ve belli merkezlerde toplanmas politikalar denen-
mifltir (sanayinin, stanbul ve Marmara dflndaki Ege ve Anadoluya kaydrl-
mas). 1950-1960 dneminde zel sektr yatrmlar daha ok stanbul ve Marma-
22
GAP dflndaki blge
planlarn Zonguldak-
Bartn-Karabk (ZBK), Dou
Karadeniz Projesi (DOKAP),
Dou Anadolu Projesi (DAP)
ve Yeflilrmak Havzas
Projesi (YHGP) fleklinde
sralayabiliriz.
BBS (NUTS) sistemin en
genifl kapsaml blgeleri
Dzey 1e (NUTS 1) gre
tanmlanmfltr. Dzey 1 d politikalarla blgesel geliflmifllik farkllklarnn azaltlmasn salamfltr.
blgeleri Trkiyedeki
mevcut corafi blgelere
gre daha homojendir. Dier
bir ifadeyle ayn grup iinde
yer alan iller arasnda
farkllklar corafi blgelere menclature of Territorial Units for Statistics).
gre daha azdr.
Dzey 2ye (NUTS 2ye) gre
belirlenen blgeler, Dzey
1e gre daha homojen
komflu illerin
gruplandrlmasyla
oluflturulmufltur.
Dzey 3e (NUTS 3e) gre zey 1 blgeleri kendi ilerinde Dzey 2 ve Dzey 3 alt blgelerine ayrlmfltr.
belirlenen blgeler ise
Trkiyenin 81 ilinden
meydana gelmektedir.
Trkiye Ekonomisi
ra Blgesinde younlaflmfltr. Devlet, kamu yatrmlarn her ne kadar lke gene-
line yaymak istemiflse de datmda lkenin dou kesimi yeterli pay alamamfltr
(DPT, 2000, s. 24).
1960 sonrasndaki blgesel kalknma politikasnn amac blgeler aras ve bl-
ge ii geliflmifllik (kalknmfllk veya kalknma da diyebiliriz) farklarn azaltarak
ekonomik kalknmay hzlandrma fleklinde ifade edilebilir. Blgesel kalknmada
Devlet Planlama Teflkilatna (DPT) nemli grevler verilmifltir. DPT, blgesel po-
litikann oluflturulmas, koordinasyonu, deerlendirme ve izlenmesinin yan sra
kaynak tahsisini yrtmektedir. Dolaysyla bu dnemde yerel aktrler blgesel
kalknma planlamasnn dflnda kalmfltr.
DPTnin hazrlad kalknma planlarnda blgesel kalknma iin ilk nce alt-
yap gelifltirilmesine arlk verilmifltir. Daha sonra geliflme merkezleri belirlenme-
si, ncelikli geliflme alanlarnn saptanmas, yerel kaynaklarn ve potansiyellerin
ortaya karlmas, fonksiyonel blgeler oluflturulmas, ABnin blgesel kalknma
deneyimlerinden yararlanarak yeni politikalarn belirlenmesi, blgelerde ne ka-
cak sektrlerin saptanmas, sanayide rekabetilii artrma ve istikrarl bir bilgi top-
lumu iin blgesel dzeyde yaplmas gerekenler olarak ne karlmfltr.
Blgesel geliflmeyi salamak iin blge planlamalar, kalknmada ncelikli y-
reler (KY), il geliflme planlar ve kalknma planlarnn blgesel nlemleri birer
ara olarak kullanlmfltr. Trkiyedeki en nemli blge plan Gneydou Anado-
lu Projesidir (GAP). 2000li yllara kadar dalgal bir seyir izleyen blgesel planla-
ma, kavramsal ve zellikle uygulama olarak lkemizde yeterince geliflememifltir.
Mevcut stratejilerin eksik taraflar AB deneyimlerden faydalanlarak giderilmeye
alfllmaktadr.
Blgesel Kalknma Politikalarnda AB Mktesebatna Uyum Sreci
Blgeler aras geliflmifllik farklarnn azaltlmasnda Avrupa Birlii (AB) nemli ba-
flar salamfltr. Birlik, kendi iindeki az geliflmifl blgelere ynelik olarak uygula-
Trkiye AB Mktesebatna uyum kapsamnda Birliin (ABnin) blgesel politi-
kasnn nemli bir unsuru olan yeni blge tanmlamasna gemifltir. Bu blge sis-
teminin ad statistiki Blge Birimleri Snflandrmasdr (BBS: NUTS- No-
Trkiyede Dzey 1e (NUTS 1) gre 12, Dzey 2ye (NUTS 2) gre 26 ve D-
zey 3e (NUTS 3) gre 81 blge oluflturulmufltur. Dzey 3 blgeleri illerden
oluflmaktadr. Dzey 1e gre oluflturulan 12 blge; stanbul (TR1), Bat Marmara
(TR2), Ege (TR3), Dou Marmara (TR4), Bat Anadolu (TR5), Akdeniz (TR6), Orta
Anadolu (TR7), Bat Karadeniz (TR8), Dou Karadeniz (TR9), Kuzeydou Anado-
lu (TRA), Ortadou Anadolu (TRB) ve Gneydou Anadolu (TRC) fleklindedir. D-
stanbul (TR1) Blgesi, sadece stanbul ilini kapsamaktadr. Bat Marmara
(TR2) Blgesi, Tekirda ve Balkesir alt blgeleri (Dzey 2) ve 5 ilden (Dzey 3
blgesi) oluflur. Ege (TR3) Blgesi, zmir, Aydn ve Manisa alt blgeleri ile bun-
lara bal 8 ili kapsar. Dou Marmara (TR4) Blgesi, Bursa ve Kocaeli olmak
zere iki Dzey 2 blgesi ve 8 ilden (Dzey 3 blgesi) oluflur. Bat Anadolu
(TR5) Blgesi Ankara ve Konya olmak zere alt iki blge (Dzey 2) ve ili (D-
zey 3 blgesini) kapsar. Akdeniz (TR6) Blgesi, Antalya, Adana ve Antakya ol-
mak zere Dzey 2 blgesi ve 8 ilden oluflur. Orta Anadolu (TR7) Blge-
 1. nite - Trkiye Ekonomisinin Temel zellikleri ve Dnya Ekonomisindeki Yeri 23

sinde Krkkale ve Kayseri alt blgeleri (Dzey 2) ile bunlara bal 8 il (Dzey 3
blgesi) bulunur. Bat Karadeniz (TR8) Blgesi, Zonguldak ve Kastamonu alt
blgeleri (Dzey 2) ile bunlara bal 6 ilden oluflur. Dou Karadeniz (TR9) Bl-
gesi, Trabzon alt blgesine (Dzey 2) bal 6 ili (Dzey 3 blgesini) kapsar. Ku-
zeydou Anadolu (TRA) Blgesi, Erzurum ve Ar alt blgelerine (Dzey 2)
bal 7 ilden (Dzey 3 blgesi) oluflur. Ortadou Anadolu (TRB) Blgesinde,
Malatya ve Van alt blgelerine (Dzey 2) bal 8 il bulunur. Gneydou Anado-
lu (TRC) Blgesinde ise Gaziantep, fianlurfa ve Mardin alt blgeleri (Dzey 2)
ve bunlara bal 9 il (Dzey 3 blgesi) yer alr.
Trkiye Birinci Befl Yllk Kalknma Plannn da nerilen kalknma ajans Kalknma Ajanslar (KAlar),
blgesel kalknma iin
fleklindeki yerel kurumsal yap tesis edilemediinden bu gne kadar hazrlanan projeleri destekleyerek ve
dokuz blge kalknma plan iinde GAP dflnda hibir blge plannda istenilen finansman salamann yan
sra blgesel kalknmada
dzeye ulafllamamfltr (DPT, 2007b, s. 18). Trkiye ABye adaylk sreci ile merkezi ve yerel otorite
birlikte yeni blgesel kalknma politikalarna ynelmifltir. Yeni blgesel kalkn- arasnda uyumlafltrc ve
iflbirliini salayc ifllev de
ma politikalarnda yerel aktrler giderek daha fazla n plana kmaktadr. Bu grmektedir.
dorultuda Dzey 2ye gre belirlenmifl 26 blge merkezinde blgesel kalknma
ajanslar oluflturulmufltur.
Trkiyede blgesel geliflmede uzun sre yerel paydafllarn ve sivil toplum ku-
rulufllarnn (STK) rol gz ard edilmifltir. Yeni srete bu kurulufllarn blgesel
alflmalara katklar artmaya bafllamfl, gnmzde hem ifl dnyas temelli hem de
toplumsal amal STKlar artan oranda blgesel geliflmede rol almaktadrlar (DPT,
2007a, s. 52).

Trkiyede Blgesel Geliflmifllik Farkllklar

Trkiyede sosyo ekonomik gstergelerin yan sra gelir dalm asndan da Gayri Safi Katma Deer
(GSKD): Temel fiyatlar
bakldnda blgeler arasnda ciddi oranda geliflmifllik farkllklar sz konusu- zerinden kt ile alfl fiyat
dur. Kifli baflna gelir asndan bakldnda 12 blge (Dzey 1e gre) arasnda zerinden ara tketim (ham
madde ve dier ara girdiler)
en yksek ortalama gelir 14.873 TL ile stanbul (TR 1) blgesinde, en dflk ise arasndaki farktr.
5.418 TL ile Gneydou Anadolu (TRC) blgesindedir. stanbulda en zengin retimdeki dier vergiler,
alflanlarn cretleri, ifl yeri
%20lik kesimin ortalama geliri 33.549 TL iken, Gneydou Anadoluda 12.545 kar, sabit sermaye
Trk Lirasdr. stanbuldaki en yoksul %20lik kesimin ortalama geliri 5.348 TL harcamalar ve bilano
kalemi iflletme fazlas
iken, Gneydou Anadoluda 1.676 TLdir (Kitabnzn 2. nitesinde Tablo (balancing item operating
2.12ye bakabilirsiniz). surplus) gibi unsurlar, temel
fiyatlarla katma deer
Trkiyede blgelerin gayri safi katma deere (GSKD) katklarna bakldn- iinde yer alr.
da (2010 verilerine gre) en yksek paya %27,7 ile stanbul, en dflk paya %1,5
ile Kuzeydou Anadolu blgesi sahiptir (Tablo 1.8). Kuzey Anadolu ile birlikte
Ortadou Anadolu (%2,3), Dou Karadeniz (%2,6), Orta Anadolu (%3,8), Gney-
dou Anadolu (%4,4), Bat Karadeniz (%4,8) ve Bat Marmaradan (%4,9) oluflan
yedi blgenin gayri safi katma deere katks, stanbul blgesinin katksndan da-
ha azdr.
24 Trkiye Ekonomisi

Tablo 1.8
Dzey 2 Blgelerine liflkin Baz Kalknma (Geliflmifllik) Gstergeleri

Sosyo-Ekonomik Geliflmifllik
stihdamn Blgesel

2009-2010 Nfus Artfl Hz

fiehirleflme Oran (2010-%)

Sektrel GSKD'de

Kifli baflna GSKD(2008)

niversite Says (2011)

Dalm Sektrlerin Pay

Nfusun Pay (2010-%)

flsizlik Oran (2010-%)

(2010-%) (2008-%)

Blgelerin GSKDye
Sralamas (2003)

Dzey 2 Alt

Katks (2008-%)

Endeks TR=100
Blgeleri

Hizmetler

Hizmetler
Sanayi

Sanayi
Tarm

Tarm
TR10 stanbul 1 18 2,6 99,0 27,7 155 14,3 42 0,4 39,9 59,6 0,2 26,7 73,1
TR51 Ankara 2 6,5 2,6 97,3 8,5 134 12,1 16 3,8 23,6 72,7 2,6 24,9 72,5
TR31 zmir 3 5,4 2,1 91,3 6,5 123 15,1 9 11,8 30,4 57,8 4,8 26,7 68,4
TR41 Bursa 4 4,9 2,5 88,0 6,6 138 10,1 6 11,0 44,0 45,0 5,5 42,1 52,4
TR42 Kocaeli 5 4,4 1,6 80,4 6,2 141 13 7 19,9 34,1 46,1 6,1 38,3 55,6
TR21 Tekirda 6 2,1 0,6 67,5 2,7 130 9,8 3 21,7 38,1 40,3 11,5 35,6 52,9
TR62 Adana 7 5,1 0,8 83,5 4,0 78 16,7 5 30,2 19,6 50,2 15,4 23,6 61,0
TR32 Aydn 8 3,7 1,1 57,7 3,6 97 11,9 3 32,8 21,8 45,5 14,4 21,8 63,8
TR61 Antalya 9 3,6 3,5 69,4 3,9 110 10,7 5 33,5 13,3 53,2 14,4 14,7 70,9
TR22 Balkesir 10 2,2 1,5 58,7 2,2 96 7,7 2 39,8 19,6 40,5 20,1 22,6 57,4
TR81 Zonguldak 11 1,4 0,8 51,1 1,3 93 10,8 3 40,7 23,2 36,2 5,5 38,2 56,3
TR33 Manisa 12 4,1 2,2 63,2 3,6 88 7,6 4 39,9 25,6 34,4 19,8 32,3 47,9
TR52 Konya 13 3,0 1,0 73,3 2,4 77 8,4 5 35,1 24,6 40,3 20,0 22,3 57,7
TRC1 Gaziantep 14 3,3 2,1 80,1 1,6 49 12,1 5 24,4 32,3 43,2 10,4 30,5 59,1
TR63 Hatay 15 4,1 1,6 57,5 2,6 63 13,6 3 35,5 24,8 39,7 15,5 27,3 57,2
TR72 Kayseri 16 3,2 1,1 75,1 2,3 73 13,7 6 29,5 26,7 43,9 12,5 30,0 57,5
TR71 Krkkale 17 2 -0,6 62,5 1,5 72 10,1 5 39,3 15,1 45,5 19,6 25,1 55,4
TR83 Samsun 18 3,7 0,0 64,0 2,8 74 7,2 5 45,6 15,1 39,2 18,6 21,6 59,8
TR90 Trabzon 19 3,4 -0,4 56,2 2,6 75 6,1 6 54,7 12,7 32,6 14,4 20,9 64,7
TRB1 Malatya 20 2,2 -0,1 65,6 1,3 59 11,9 4 42,9 15,7 41,2 13,7 19,5 66,8
TR82 Kastamonu 21 1 -0,4 55,5 0,7 71 8,3 3 48,8 15,2 36,2 21,8 19,3 58,9
TRA1 Erzurum 22 1,4 0,6 61,9 0,9 59 6,2 4 56,3 8,0 35,6 16,8 16,9 66,4
TRC2 fianlurfa 23 4,3 2,0 63,0 1,7 40 13,1 2 28,0 17,2 54,7 21,5 16,6 61,9
TRC3 Mardin 24 2,7 0,8 63,0 1,1 41 11,8 4 28,2 19,3 52,4 13,0 31,2 55,8
TRA2 Ar 25 1,5 -0,2 46,6 0,6 38 10,3 4 58,4 9,2 32,6 24,6 12,6 62,8
TRB2 Van 26 2,7 0,5 48,9 1,0 36 17,0 4 38,4 13,6 48,0 21,3 15,8 62,9
TR Trkiye 100 1,6 76,3 100 100 11,9 165 25,2 26,2 48,6 8,5 27,2 64,3

Kaynak: Kalknma Bakanl; TK.

 1. nite - Trkiye Ekonomisinin Temel zellikleri ve Dnya Ekonomisindeki Yeri 25

Blgesel dzeyde temel sektrlerin gayri safi katma deere katksnda ciddi
farkllklar mevcuttur. TKin 2008 yl verilerine gre, Dzey 2 blgeleri arasnda
sanayinin blge iinde GSKDye katksnn en yksek olduu blge Bursa, Bilecik
ve Eskiflehirden oluflan Bursa (TR41) blgesi iken, en dflk katk ise Ar, Kars,
Idr ve Ardahandan oluflan Ar (TRA2) blgesindedir.
Tarmn blgesel GSKDye katksna bakldnda en fazla katk Ar (TRA2de)
(%24,6), en dflk katk %0,2 ile TR10 (stanbul) blgesindedir. Hizmetler sektr-
nn blgesel GSKDye katks bakmndan, en fazla katky %73,1 ile TR10 (stan-
bul), en az katky %47,9 ile TR33 Manisa (Manisa, Afyon, Ktahya ve Uflak) sala-
maktadr (Tablo 1.8).
Ekonomik olmayan gstergelere bakldnda da blgeler arasnda farkllklar
mevcuttur. fiehirleflme, nfus artfl hz, bebek lm oranlar, doumda anne lm
oranlar, niversite saylar, kifli baflna dflen uzman hekim ve hemflire saylarnda
blgeler arasnda ciddi farkllklar mevcuttur.

TRKYEDE TASARRUF ELMNDE GELfiMELER

Hzl ekonomik byme (genifl anlamda kalknma) iin lkenin daha fazla yatr-
ma dolaysyla tasarrufa ihtiyac vardr. Ekonominin mantnda ise yatrmlar tasar-
ruflara eflit olmas gerekir. Eer yatrmlar finanse edecek yurtii tasarruf yetersiz
ise, yurtdfl (yabanc) tasarruflar dn alnr. Yetersiz yurtii tasarruflar Trki-
yenin cari ifllemler dengesindeki yksek an temel sebebidir. rnein hzl b-
ymek isteyen bir lkede (Trkiyede) GSYHsnn %22si kadar yatrm yaplrken,
ekonominin yurtii tasarruflar %12 dzeylerinde ise GSYHsnn %10u orannda
yurtdfl tasarruflar dn almaktadr.
Trkiyede ekonomik bymeyi hzlandrabilmek iin gerekli olan yatrmlarn
artrlmasnda en nemli sknt tasarruflarn (burada bahsedilen yurtii tasarruflar)
artrlamamasdr. Trkiyede yurtii tasarruflara bakldnda 1975-1988 dnemin-
de tasarruflarn GSYH iindeki pay dalgal bir seyir izlemekle birlikte genelde art-
mfltr. 1988-2011 dneminde ise yurtii tasarruflar/GSYH oran istikrarl bir flekil-
de azalmfltr. Toplam yurtii tasarruflar/GSYH oran en yksek dzeye (%29,1)
1989da kmfltr. 1990-2011 dneminde yurtii tasarruflar/GSYH orannda genel
bir dflfl trendi sz konusudur. Buna karfllk tasarruf oranlar 2004-2006 dnemi-
nin yansra 2008 ve 2010 yllarnda bir nceki yla gre artfl gstermifltir. Yurtii
tasarruf oranlar 1990da %24,7, 2000de %18,4, 2010da %13,9dur. 2011deki tasar-
ruf oran (yaklaflk %12) 1980deki dzeylere inmifltir.
1988-2001 dneminde tasarruf orannn azalmasnda kamu tasarruflarndaki d-
flfl nemli rol oynamfltr. Bu dnemde artan sosyal gvenlik aklar, Kamu kti-
sadi Teflebbslerinin (KT) zararlar ve bte aklar, kamu tasarruf eilimini d-
flrmfltr. Kamu tasarruflar/GSYH oran eksiye (-) inmifltir. 2001-2011 dnemin-
deki tasarruf oranlarnn azalmasnda ise zel sektrdeki tasarruf eilimindeki d-
flfl belirleyici olmufltur. Bu dnemde kamu tasarruflar/GSYH oranndaki artfl,
zel sektr tasarruflarndaki dflfl karfllayamamfltr.

Gelir Gruplarna Gre Tasarruf Eilimi

Genel olarak bakldnda Trkiyedeki st gelir gruplarnda tasarruf eiliminin
yksek olduu buna karfllk dflk gelir gruplarnda tasarruf eiliminin nispeten
dflk olduu grlmektedir. En dflk gelir grubunda ise negatif tasarruf sz ko-
nusudur. Bu gelir grubunda bireyler borlanma yoluyla gelecekteki tasarruflarn
26 Trkiye Ekonomisi

bugnden tketmektedirler. TK yapt arafltrmada Trkiyede bireylerin eitim

dzeyleri artka tasarruf eilimlerinin ykseldiini tespit etmifltir. Sonu olarak
Trkiyede gelir ve eitim dzeyleri ile tasarruf oranlar arasnda yakn bir korelas-
yon (pozitif ynl) olduu grlmektedir (Dnya Bankas ve Kalknma Bakanl,
2012, s. 7).
Trkiyedeki tasarruf eiliminin dflk kmasnn, lkemizdeki tasarruf anlay-
flnn da nemli etkisi vardr. lkedeki tasarruflarn kayda deer bir ksm yastk
alt fleklinde deerlendirilmekte ve finansal sistemde deerlendirilmedii iin de
yatrmlarn finansmannda kullanlamamaktadr. Mevcut yapnn oluflmasnda bi-
reylerin ve toplumun tasarruf anlayfl kadar tasarruflar deerlendiren finansal sis-
temin zelikle bankaclk sisteminin de nemli rol olduunu belirtmek gerekir.

DNYA EKONOMSNDE TRKYENN YER

Trkiye ekonomisi fiubat 2001 Krizinden sonra hzl bir byme srecine girmifl,
lke 2002-2011 dneminde ortalama %6,5 orannda bymfltr. 2011 ylnda Tr-
kiye, G-20 lkeleri arasnda in (%9,3) ve Arjantinin (%8,9) ardndan %8,5 by-
me oran ile en hzl byyen nc ekonomi olmufltur.
Trkiye 2010 yl verilerine gre, cari fiyatlarla 734,4 milyar dolar GSYH byk-
l ile dnyann 17nci byk ekonomisidir. Satnalma Gc Paritesine (SGP)
gre GSYH tutar 1.116 milyar dolar olan Trkiye, SGPye gre yaplan GSYH sra-
lamasnda dnyann 15inci byk ekonomisi konumundadr.
2011 verilerine Trkiye nfus bakmndan dnyann en kalabalk 19uncu lke-
sidir. GSYH bykl bakmndan dnyann ilk 20 lkesi arasnda yer alan Tr-
kiye, nispeten kalabalk ve artan nfusu nedeniyle kiflibaflna milli gelirde GSYH
sralamasna gre daha gerilerde kalmaktadr. 2010 ylnda Trkiyede cari fiyatlar-
la kiflibaflna milli gelir 10.106 dolar (dnya sralamasnda 47nci) iken, SGPye g-
re kiflibaflna milli gelir yaklaflk 15.340 dolardr (dnya sralamasnda 42nci lke).
Trkiye, befleri kalknma dier bir ifadeyle insani geliflme asndan dnya l-
keleri arasnda ekonomik geliflmifllik dzeyiyle paralel bir noktada deildir. Dn-
yann ilk 20 ekonomisi arasnda yer alan Trkiye, befleri kalknma endeksi (insani
geliflme endeksi) sralamasnda 187 lke arasnda 92nci sradadr.
Trkiyede yurtii tasarruflar/GSYH oran giderek dflmektedir. Trkiyedeki
tasarruf eilimi oran genel olarak bakldnda orta gelir grubundaki lkelerle
benzer niteliktedir. Tasarruf oran Trkiye gibi yksek byme hzna sahip l-
kelerle karfllafltrldnda Trkiyenin tasarruf oran bu lkelere gre dflk d-
zeyde kalmaktadr. 2000-2008 dneminde inde ortalama tasarruf oran yaklaflk
%46 iken, bu Trkiyede yaklaflk %17dir (Dnya Bankas ve Kalknma Bakanl-
, 2012, s. 3-5). Nispeten yksek byme oranlarnn olduu dnemde yurtii
tasarruflarn dflmesi, yatrmlarn finansmannda yabanc tasarruflara olan talebi
daha da artrmaktadr.
 1. nite - Trkiye Ekonomisinin Temel zellikleri ve Dnya Ekonomisindeki Yeri
zet
N
A M A
Trkiyenin corafi konumunu ve doal kaynak-
1 larn ekonomik adan deerlendirmek
Trkiye corafi olarak ktann (Asya, Avrupa
ve Afrika) birbirine en ok yaklaflt noktalardan
birbirindedir. Trkiye, yzlm 783.577
km2lik alan ile dnyann 37nci lkesidir. ta-
raf denizlerle evrili olan Trkiyede deniz po-
tansiyellerinden yeterince faydalanlamamakta-
dr. lke sahip olduu jeolojik yap nedeniyle
nemli yer alt ve st kaynaklarna sahiptir. Tr-
kiye dnyann nemli petrol ve doalgaz yatak-
larna yakn olmasna ramen, yurtii retimin
yetersiz olmas nedeniyle petrol, doalgaz ve tafl
kmr gibi yakt madenlerde nemli lde d-
fla bamldr. Bununla birlikte Trkiye bor, tro-
na, bentonit, mermer, feldspat, manyezit, alta-
fl, pomza, perlit, stronsiyum ve kalsit gibi ma-
denlerde dnyann nemli lkeleri arasnda yer
almaktadr. Ayrca Trkiyede 3.500e yakn me-
talik ve 2.000 civarnda endstriyel hammadde
yatak ve zuhurlar bulunmaktadr. Trkiye
nemli scak su kaynaklar ve jeotermal enerji
alanlarna sahiptir. Trkiyede kartlan maden-
ler iinde en nemlilerden biri olan bor, 500e
yakn alanda kullanlmaktadr. Bu rnlerin yur-
tiinde ifllenerek ihra edilmesi, hem yurtii kat-
ma deere hem de ihracat gelirlerinin artmasna
nemli katk salayacaktr. Bor madenlerinin yak-
laflk %97si ihra edilmektedir.
N
A M A
Trkiyede nfusun lke ekonomisi asndan
2 nemini analiz etmek
lke nfusu ekonomideki temel retim faktrle-
rin emein (iflgcn) kaynan oluflturmakta-
dr. Nfus bykl kadar nfusun yafl grupla-
rna ve yerleflim yerlerine gre dalm, eitim
dzeyi, nfusa yeterli eitim ve salk hizmetle-
rinin sunulup sunulmadnn yan sra nfusun
ne kadarnn sosyal gvenlik sistemi kapsamnda
olduu gibi gstergeler, lkenin sosyo ekono-
mik kalknmas asndan nemlidir. Bir baflka
adan bakldnda nfus, lkenin toplam tke-
tim dzeyini belirlemektedir.zellikle Trkiye
gibi gen nfusa sahip lkelerde tketim eilimi
yksektir. Nfus artfl hz lkenin net ekonomik
bymesini etkilemektedir.
27
lkedeki nfus artfl lkenin sermaye birikimini,
iflgc ve istihdam dzeyini, doal kaynaklar,
teknolojik geliflmesini (ilerlemesini), milli geliri-
ni, kamu harcamalarn, konut talebini, beslen-
meyi, i g ve kentleflme (flehirleflme) gibi eko-
nomik ve sosyal pek ok deiflkeni etkilemekte-
dir. Artan nfusa bal olarak eitim ve salk
harcamalarna daha fazla ihtiya duyulur. Bunun
yan sra konut talebi genifller ve flehirleflme hz-
lanr. Bu noktada nfusun ihtiyac olan temel
hizmetlerin salanmas gerekir. Trkiye gibi ge-
liflmekte olan lkelerde lkenin elindeki snrl
kaynaklar, hzl nfus artfl nedeniyle demogra-
fik yatrmlar iin harcanr. Trkiye gibi gelifl-
mekte olan lkelerin yan sra az geliflmifl lkele-
rin yksek nfus artfl hznn beraberinde getir-
dii olumsuzluklar azaltmalar iin yksek oran-
da ekonomik byme sergilemeleri gerekir.
N
Trkiyede sosyal gvenlik sistemini, blgesel
AM A
3 geliflme farkllklarn ve tasarruf eilimini
aklamak
Trkiyede modern anlamda sosyal gvenlik, II.
Dnya Savaflndan sonra geliflmifltir. lk nce
iflilerle fli Sigortalar Kurumu kurulmufl ve
bununla iflilerin alflma flartlar ve haklar ile
ilgili dzenleme yaplmfltr. Daha sonra Emekli
Sand kurularak devlet memurlar ile ilgili d-
zenleme yaplmfltr. 1965te fli Sigortalar Ku-
rumu, Sosyal Sigortalar Kurumuna (SSK) d-
nfltrlmfltr. 1972de Ba-Kur oluflturulmufl,
pek ok sektrde bamsz alflanlara bu kuru-
lufl araclyla sosyal gvenlik hizmetleri veril-
meye bafllanmfltr. Trkiyenin sosyal gvenlik
politikas 2006ya kadar farkl kurumlar ve yasal
dzenlemelerle yrtlmfltr. 1961 ve 1982
Anayasalar sosyal devleti n plana karmalar-
na karfllk, sosyal gvenlik sistemi uzun bir s-
re tm toplum kesimlerini kapsayamamfltr.
2006da yaplan dzenlemeler ile SSK, Ba-Kur
ve Emekli Sand, Sosyal Gvenlik Kurumu a-
tfl altnda birlefltirilmifltir. Genel Salk Sigorta-
s ile sosyal gvenlik hizmetlerinde ortak norm-
larn yakalanmas ve akteryal dengenin iyilefl-
tirilmesi hedeflenmektedir.
28 Trkiye Ekonomisi
Trkiyede blgesel geliflmifllik farkllklar Avru-
pa Birlii (AB) lkelerine gre olduka yksek-
tir. lkede blgesel kalknmaya ynelik politika-
lar planl kalknma dnemi ile daha ciddi flekilde
ele alnsa da blgesel geliflmifllik farkllklar azal-
tlamamfltr. Trkiyenin ABye tam yelik sreci
ile Birliin blgesel politikas benimsenmifl, lke
homojen (benzer yapda) blgelere ayrlarak her
blgenin ihtiyacna ynelik ayr teflvik ve kalkn-
ma politikalarnn yrrle konmas kararlaflt-
rlmfltr. Bu kapsamda Dzey 1, 2 ve 3 blgeleri
belirlenmifl ve kalknma ajanslar kurulmufltur.
Yeni uygulamada eskiye gre yerel aktrler da-
ha fazla n plandadr.
Trkiyede tasarruf eilimi (yurtii tasarruf-
lar/GSYH) olmas gereken seviyenin olduka al-
tndadr. 2011de tasarruf oran yaklaflk %12dr.
Trkiye gibi yksek byme hznn gerekli ol-
duu bir ekonomide mevcut yurtii tasarruflar
yetersizdir. Yurtii tasarruflar/GSYH oran 1988-
2011 dneminde %29dan %12ye inmifltir. Tasar-
ruf orannn azalmasnda 2003 ylna kadar
tasarruf orannn azalmasnda kamu tasarrufla-
rndaki olumsuz seyir etkili olurken, 2003 yln-
dan sonra ise zel tasarruflardaki ciddi orandaki
dflfl etkili olmufltur.
N
AM A
Trkiye ekonomisinin baz gstergelerini dier
4 lkeler ile karfllafltrmak
Trkiye 2011 ylnda G-20 ekonomileri arasnda
in ve Arjantinin ardndan %8,5 ile en hzl b-
yyen nc ekonomi olmufltur. Cari fiyatlarla
GSYH sralamasnda Trkiye 2010 ylnda 17nci
byk ekonomi, kiflibaflna milli gelir sralama-
snda ise 47nci ekonomidir. GSYH ve kiflibaflna
milli gelire ekonomik olmayan sosyal, kltrel
ve dier deiflkenler eklendiinde Trkiyenin
kalknma dzeyi olduka gerilemektedir. 2011
yl nsani Geliflme (Befler Kalknma) Endeksi
deerlerine gre yaplan sralamada Trkiye 187
lke arasnda 92nci sradadr. Trkiyede yat-
rmlarn finansman iin daha fazla yurtii tasar-
rufa ihtiya duyulmakta iken, lkemiz yksek
ekonomik byme oranlarnn gereklefltii yl-
larda yabanc tasarruflar dn almfltr.
2011 verilerine gre Trkiye nfus bakmndan
dnyann en kalabalk 19uncu lkesidir. GSYH
bykl bakmndan dnyann ilk 20 lkesi
arasnda yer alan Trkiye, nispeten kalabalk ve
artan nfusu nedeniyle kiflibaflna milli gelirde
GSYH sralamasna gre daha gerilerde kalmak-
tadr. 2010 ylnda Trkiyede cari fiyatlarla kifli
baflna milli gelir 10.106 dolardr (dnya srala-
masnda 47nci).
 1. nite - Trkiye Ekonomisinin Temel zellikleri ve Dnya Ekonomisindeki Yeri
Kendimizi Snayalm
1. Trkiye ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi do-
rudur?
a. Trkiyenin drt taraf denizlerle evrilidir.
b. Trkiye dnyann en kalabalk 10uncu lkesidir.
c. Trkiyede cari fiyatlarla kifli baflna milli gelir
25.000 dolardr.
d. Trkiye yzlm bakmndan dnyann
34nc lkesidir.
e. Trkiyenin en ksa kara snrna sahip olduu
lke Bulgaristandr.
2. Trkiyedeki madenler ile ilgili afladaki ifadeler-
den hangisi dorudur?
a. Dnyada ticareti yaplan madenlerin yaklaflk
yarsnn rezervi Trkiye topraklarnda bulun-
mamaktadr.
b. Trkiye dnyada ticareti madenlerin yaklaflk
te biri asndan yetersiz kaynaklara sahiptir.
c. Dnyada toplam maden retiminde Trkiye
50 ncidir.
d. Trkiye dnya bor retiminde ikinci lkedir.
e. Trkiyede linyit genelde termik santrallerde kul-
lanlmaktadr.
3. Afladaki illerden hangisinde bor rezervi bulun-
maktadr?
a. Artvin
b. Nevflehir
c. Eskiflehir
d. Zonguldak
e. Kastamonu
4. Afladaki ifadelerden hangisi mutlak doru deildir?
a. lke nfusu ekonominin emek (iflgc) kayna-
oluflturur.
b. Nfus, ordudaki asker saysn belirler.
c. Nfus artflnn yksek olmas net ekonomik b-
ymeyi olumlu etkiler.
d. Trkiyede nfus artfl hznn yksek olmas de-
mografik yatrmlarn artmasna neden olmufltur.
e. Gen nfusun yksek paya sahip olduu Trki-
yede tketim eilimi yksektir.
29
5. lkenin doal kaynaklarnn mevcut sermaye ile en
iyi flekilde kullanlabilecei nfus miktarna ne ad verilir?
a. Gen Nfus
b. Aktif nfus
c. Kurumsal olmayan nfus
d. Optimal Nfus
e. stihdam
6. Afladakilerden hangisi Osmanl mparatorluunda
ilk nfus saymnn temel amalar arasnda yer alr?
a. Asker saysn tespit etmek
b. Nfusun eitim dzeyini tespit etmek
c. Ticarethanelerin saysn belirlemek
d. Nfusun yafl gruplarna gre dalmn belirlemek
e. Nfusun iflgcne katlm orann lmek
7. Trkiyedeki eitim ile ilgili afladaki ifadelerden
hangisi dorudur?
a. 1927 nfus saymna gre nfusun %30u okur-
yazar idi.
b. Trkiyede iflgc niteliinin artrlmas iin ifl ve
alflma hayatnda hizmet ii eitimin daha nite-
likli ve ifllevsel hale getirilmesi gerekir.
c. Gnmzde en yksek okuryazarlk oran ka-
dnlardadr.
d. Trkiyede yaklaflk 10 milyon kifli okuma-yaz-
ma bilmemektedir.
e. Trkiyede yaklaflk 10 milyon yksekokul veya
faklte mezunudur
8. nsani Geliflme Endeksi (GE) ve Trkiye ile ilgili
afladaki ifadelerden hangi doru deildir?
a. GE, 0 ile 1 arasnda deer alr.
b. Trkiyenin GE deeri, dnya ortalamasndan
daha yksek artmaktadr.
c. 2011 yl itibariyle Trkiye yksek insani gelifl-
meye sahip bir lkedir.
d. GE sralamasnda Trkiye milli geliri ile doru
orantl bir yerde deildir.
e. Ekonomik olmayan deiflkenler Trkiyenin GE
deerini olumsuz etkilemektedir.
30 Trkiye Ekonomisi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

9. Trkiyede istihdam ile ilgili afladaki ifadelerden
hangileri dorudur?
I. Mays 2012de iflsizlik oran %8,2dir.
II. 2011de Trkiyede iflgcne katlm oran yaklaflk
%50dir.
III. Kresel Mali Kriz Trkiyede iflsizlik orann olumlu
etkilemifltir.
IV. 2002-2010 dneminde ortalama ekonomik byme
yksek olmasna ramen iflsizlik oranlar ift hane-
li dzeylerde kalmfltr.
V. Trkiyede iflgcne katlm oran arttka, baml-
lk oran azalmaktadr.
VI. Trkiyede tarmn istihdamdaki pay yaklaflk
%30dur.
a. I, II, III
b. I, II, IV, V
c. II, IV, V,
d. II, IV, V, VI
e. III, IV, V, VI
10. Trkiyenin dnya ekonomisindeki yeri ile ilgili afla-
daki ifadelerden hangisi dorudur?
a. 2010 ylnda GSYHya gre Trkiye dnyann 10. c
20nci byk ekonomisidir.
b. GE deerine gre yaplan sralamada Trki-
yenin yeri, GSYH sralamas ile doru orantldr.
c. 2011 ylnda Trkiye G-20 lkeleri arasnda en
hzl byyen nc lkedir.
d. Trkiyenin tasarruf eilimi geliflmifl lkeleri ile
ayn dzeydedir.
e. 2003ten Trkiye sonra zel kesim tasarruf eili-
mi artmaktadr.
1. d Yantnz yanlfl ise Girifl konusunu gzden
geiriniz.
2. e Yantnz yanlfl ise Madenler konusunu gz-
den geiriniz.
3. c Yantnz yanlfl ise Madenler konusunu gz-
den geiriniz.
4. c Yantnz yanlfl ise Nfusun lke Ekonomisi
Asndan nemi konusunu gzden geiriniz.
5. d Yantnz yanlfl ise Trkiyede flgc Piyasas-
na liflkin Baz Gstergeler ve Nfus Saym,
Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetinde
Toplam Nfus konularn gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanlfl ise Osmanl mparatorluunda
Nfus Saym ve Amalar konusunu gzden
geiriniz.
7. b Yantnz yanlfl ise Nfusun Eitim zellikleri
konusunu gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanlfl ise nsani Geliflme Endeksi ve
Trkiye konusunu gzden geiriniz.
9. b Yantnz yanlfl ise Trkiyede flgc Piyasas-
na liflkin Baz Gstergeler konusunu gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dnya Ekonomisinde Trki-
yenin Yeri konusunu gzden geiriniz.
 1. nite - Trkiye Ekonomisinin Temel zellikleri ve Dnya Ekonomisindeki Yeri
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Trkiye dnyada toplam maden retiminde 28inci, re-
tilen maden eflitlilii asndan da 10uncu srada yer
almaktadr. lkemiz her ne kadar maden eflitlilii a-
sndan zengin gibi grnse de zellikle yakt madenle-
rinde (ham petrol, doal gaz ve tafl kmr) dfla ba-
mldr. Trkiye baflta bor olmak zere trona, bentonit,
mermer, feldspat, manyezit, altafl, pomza, perlit,
stronsiyum ve kalsit gibi madenlerde dnyann nemli
lkeleri arasndadr. Trkiyede 3.500e yakn metalik
ve 2.000 civarnda endstriyel hammadde yatak ve zu-
hurlar bulunmaktadr.
Sra Sizde 2
Eitim, nfusa (retim faktr olarak iflgcne) eflitli
nitelikler kazandran bir sretir. Gnmzde befleri
sermaye en az fiziki sermaye kadar nemli bir faktr-
dr. flgcnn daha nitelikli hale gelmesi ve befleri
(insan) sermayesi ancak eitim ile gerekleflmektedir.
Trkiye Cumhuriyeti kurulduunda nfusun (1927 sa-
ymna gre) ancak %10,6lk ksm okuryazar idi. Tr-
kiye Cumhuriyeti ilk kurulduunda nfusun byk bir
ksm eitim yoksun idi. 1927 nfus saymna gre n-
fusun sadece %10,6s okuryazar idi. Bu tarihten sonra
eitim dzeyini ve dolaysyla okuryazarlk orann ar-
trmaya ynelik politikalarda nemli ilerleme salansa
da eitim hizmetleri tm bireylere etkin olarak ulafltr-
lamamfltr. Buna bal olarak kadnlarn yaklaflk %10u
okuryazar deildir.
2011 yl verilerine gre Trkiyede yaklaflk 17 milyon
kifli hi okula gitmemifl ve/veya zorunlu eitim sresini
tamamlayamamfltr. 3,1 milyon kifli ise okuma yazma
bilmemekte ve bu nfusun byk bir blmn kadn-
lar oluflturmaktadr. Trkiyede yksekretim yaygn-
lafltrlamamfltr. OECDnin 2009 yl verilerine gre Tr-
kiyede yetiflkin nfusun sadece %13 yksekretim
mezunudur. Burada mevcut talebi karfllayacak niver-
site says kadar retim eleman saysnn yetersizlii
ve teknik altyapnn eksiklii de nemlidir.
Sra Sizde 3
nsani Geliflme Endeksi (GE) kalknmann sosyal bo-
yutunu ele almaktadr. Bu endekste ekonominin by-
menin yan sra yoksulluk, iflsizlik, gelir dalm, yaflam
kalitesi, ortalama yaflama sresi, lm oranlar, okullafl-
31
ma oranlar, yaflam tatmin dzeyleri, temiz su, kirlilik
oranlar gibi pek ok deiflken kalknma dzeyinin he-
saplanmasnda kullanlmaktadr. Endeks deerleri 0 ile
1 arasndadr. Endeks deeri 1e yaklafltka lkenin in-
sani geliflmifllik dzeyi artmaktadr. GE deerlerine g-
re lkeler 4 gruba ayrlmaktadr. Bunlar; ok yksek in-
sani geliflme, yksek insani geliflme, orta insani geliflme
ve dflk insani geliflmedir.
2011 yl nsani Geliflme Raporunda Trkiye 187 lke
arasnda 92nci sradadr. Trkiye yksek insani gelifl-
mifllie sahip lkeler arasnda yer almasna karfllk, bu
grup ortalamasndan daha dflk GE deerine sahiptir.
Gemifle ynelik hesaplamalarda Trkiye 1965 ylnda
dflk insani geliflme dzeyinde iken 1972 ylnda orta
insani geliflmifllik dzeyine ykselmifltir.
1990-2011 dneminde Trkiyenin GE deeri yllk orta-
lama %1,08 orannda artmfltr. Bu artfl dnya ortalama-
sndan (%0,66) yksek olmasna karfllk Dou Asya ve
Pasifik lkeleri ile Gney Asya lkelerindeki ortalama
orandan dflk kalmfltr. Dier taraftan dflk ve orta in-
sani geliflmeye sahip lkelerdeki ortalama artfllar (sra-
syla %1,31 ve %1,30) da Trkiyedeki artfltan yksektir.
Bu nedenle Trkiyenin sralamadaki yerinde ciddi oran-
da bir ykselifl gerekleflmemifltir.
Sra Sizde 4
flgcne Katlma Oran (KO), lkedeki toplam iflg-
cnn kurumsal olmayan alflma andaki nfusa (15
ve st yafl grubuna) dier bir ifadeyle aktif nfusa ora-
ndr. KO, nfusun yafl gruplarna gre dalmnn ya-
n sra okullaflma oran, emeklilik yafl, kifli baflna gelir
dzeyi gibi pek ok ekonomik ve sosyal deiflkene ba-
ldr. lkede iflgcne katlm oran ile bamllk oran
arasnda ters ynl bir iliflki vardr. Geliflmifl lkelerde
yafll bamllk oran, geliflmekte olan lkelere gre da-
ha yksektir. Buna karfllk Trkiye gibi geliflmekte olan
lkelerde ise gen bamllk oran (0-14) daha fazladr.
Sra Sizde 5
Trkiye Cumhuriyetinde modern anlamda sosyal g-
venlik sistemi II. Dnya Savaflndan sonra oluflturul-
mufltur. 4792 sayl Kanunun 1 Ocak 1946da yrrle
girmesiyle birlikte o tarihe kadar kurulan ok sayda ifl-
i sand fli Sigortalar Kurumu ats altnda birleflti-
rilmifltir. 8 Haziran 1949da kabul edilen ve 1 Ocak
32 Trkiye Ekonomisi
1950de yrrle giren 5434 sayl Kanun ile Trk sos-
yal gvenlik sisteminin nemli kurumlarndan olan
Emekli Sand kurulmufltur. Bylece saylar 11i bulan
mevcut emeklilik sandklar ortadan kaldrlmfl, al-
flanlardan ve iflverenlerden prim alnmas ilkesine daya-
l, modern anlamda btncl bir sosyal gvenlik yaps
oluflturulmufltur. Btn devlet grevlilerinin emeklilik
ifllemleri de bir at altnda toplanmfltr.
1961 Anayasas gerei sosyal gvenlik kanunlar gzden
geirilmifl, 506 sayl Sosyal Sigortalar Kanunu (1964) ile
fli Sigortalar Kurumu, Sosyal Sigortalar Kurumuna
(SSKya) dnfltrlmfltr. 1972de 1479 sayl Kanuna
(1971) Esnaf ve Sanatkrlar ve Dier Bamsz alflan-
lar Sosyal Sigortalar Kurumu (Ba-Kur) kurulmufltur.
Trkiyede sosyal gvenlik sisteminde farkl rgtlen-
menin yan sra bireyler farkl kanunlara tabi flekilde sos-
yal gvenlik sisteminde yer almakta idi. Sigortallar ile il-
gili olarak befl farkl sosyal gvenlik yasas dzenlenmifl-
ti. Mays 2006 tarihinde kabul edilen 5502 sayl Sosyal
Gvenlik Kurumu Kanunu ile Sosyal Sigortalar Kurumu
(SSK), Emekli Sand ve Ba-Kur, tek at altnda topla-
narak Sosyal Gvenlik Kurumu (SGK) baflkanl olufltu-
rulmufltur. Bylece farkl kurum ve kanunlara tabi sigor-
tallarn sigorta hak ve ykmllklerinin eflitlenmesi,
mali olarak srdrlebilir tek bir emeklilik ve salk si-
gortas sisteminin kurulmas ngrlmfltr.
Yararlanlan Kaynaklar
Alagz, Mehmet ve Sinem Yapar. (2003). Kalknma
Planlar erevesinde Trkiyede Sosyal Gvenlik
Sorunu Seluk niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Dergisi, 10, 439-450.
Dilik, Sait. (1985). Atatrk Dneminde Sosyal Politika,
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi
Dergisi, Say: 1, Cilt: 40, s. 93-102).
DPT. (2007a). 9. Kalknma Plan Sosyal Gvenlik
K Raporu.
DPT. (2007b). Yeni Blgesel Geliflme Politika ve
Uygulamalar.
DPT. (2006). Birleflmifl Milletler Kalknma Program
nsani Geliflme Endeksi Ve Trkiye Asndan
Deerlendirme.
DPT. (2000). 8. Befl Yllk Kalknma Plan Blgesel
Geliflme zel htisas Komisyonu Raporu.
Dnya Bankas ve Kalknma Bakanl. (2012).
Uluslararas Karfllafltrmalar Temelinde
Trkiyedeki Tasarruf Eilimleri, Rapor No:
66301-TR.
Egeli, Haluk ve Ahmet zen. (2009). Trkiyede Sosyal
Gvenlik Sisteminin Yeniden Yaplandrlmasna
Ynelik Reform Srecinin Deerlendirilmesi, Mev-
zuat Dergisi, say: 142 (http://www.mevzuatdergi-
si.com/2009/10a/01.htm)
Grses, Didem. (2009). nsani Geliflme Ve Trkiye
Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Dergisi, 12 /21, s. 339-350.
Kalknma Bakanl. (2011), Ekonomi ve Ekonomik
ve Sosyal Gstergeler 1950-2010
Karluk, S. Rdvan. (2010). Trkiye Ekonomisinin
zellikleri ve Dnya Ekonomisindeki Yeri Trkiye
Ekonomisi, Ed. Metin Toprak ve Nvit Oktay,
Anadolu niversitesi Yayn, No: 2167.
Karluk, S. Rdvan. (2007). Trkiye Ekonomisinde
Yapsal Dnflm, Gzden Geirilmifl 11. Bask,
Beta: stanbul. s
Kepenek, Yakup ve Nurhan Yentrk. (2010). Trkiye
Ekonomisi, stanbul : Remzi Kitabevi.
Maliye Bakanl. (2011). 2012 Yl te Gerekesi.
Sayan, Sayan. (1998). Nfus, flgc Piyasalar Ve Sosyal
Gvenlik Politikalar Trkiye Ekonomisi-
Sektrel Analiz, Editr: Erdin Tokgz, Turhan
Kitapevi: Ankara.
fiahin, Hseyin. (2000). Trkiye Ekonomisi: Tarihsel
Geliflimi- Bugnk Durumu, Gzden Geirilmifl
6. Bask, Ezgi Kitabevi: Bursa.
Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO). (2012). 2011
Yl Hampetrol ve Doal Gaz Sektr Raporu.
zkaplan, Nurcan. (2008). Trkiye flgc Piyasasnn
Dnflm (1980-2007), Trkiye Ekonomisi,
Editr: Glen Elmas Arslan. Gazi niversitesi, Hasan
Ali Ycel Arafltrma ve Uygulama Merkezi Yayn
No: 4, Ankara.
UNDP. (2012). Human Development Report 2011.
Yararlanlan nternet Adresleri
SGK (http://www.sgk.gov.tr)
SGK (2012), 2012 Mart Ay Aylk statistik Blteni
http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr/kurumsal/tarihce
(30.07.2012).
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, (http://www.ener-
ji.gov.tr)
Devlet Su flleri (DS) (http://www.dsi.gov.tr).
Trkiye statistik Kurumu (TK)
(http://www.tuik.gov.tr)
TRKYE EKONOMS

2
Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

N
Trkiyede yaratlan milli gelirin geliflimini deerlendirebilecek,

N
Dnemler itibaryla byme hznn seyrini yorumlayabilecek,
Trkiyede kiflisel ve fonksiyonel gelir dalmnn temel zelliklerini srala-

N
yabilecek,
Trkiyede yoksulluk gstergelerini yorumlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Reel Gelir Lorenz Erisi
Byme P80/P20 Gstergesi
Yoksulluk Alk Snr
Gelir Eflitsizlii Hanehalk Geliri
Gini Katsays

indekiler

GRfi
Trkiyede Milli Gelir, MLL GELR VE BYME
Trkiye Ekonomisi Gelir Dalm ve
Yoksulluk TRKYEDE GELR DAILIMI
TRKYEDE YOKSULLUK
 Trkiyede Milli Gelir,
Gelir Dalm ve Yoksulluk

GRfi
lke ekonomileri karfllafltrlrken o lkenin yaratt haslay lmeye yarayan
makro ekonomik gstergelere ska baflvurulmaktadr. Bu gstergeler hepinizin
bildii Gayri Safi Yurtii Hasla (GSYH), Gayri Safi Milli Hasla (GSMH), Kifli Bafl-
na GSYHdr. Bu gstergeler, lkenin mevcut retim faktr stokuyla belirli bir
dnemde ne kadar mal ve hizmet retebilmektedir? sorusuna cevap vermemizi
salar. lke ekonomilerinin performanslarn lmekte kullanlan bir dier makro
gsterge de byme hzdr.
Gnmzde bu gstergeler asndan bakldnda Trkiye ekonomisi srala-
malarda hep st basamaklarda yer almaktadr. Dnya Bankas tarafndan kifli bafl
gelir esas alnarak yaplan snflandrmada Trkiye st-orta gelir grubunda yer alan
lkelerden birisidir. Ancak, yakn tarihe dnp baktmzda rnein 30 yl nce
de Trkiyenin ayn kategoride yer aldn grmekteyiz. Elbette 30 yl ncesine
gre Trkiye daha fazla mal ve hizmet retebilmektedir. Ancak dier taraftan bu
srete Trkiyenin nfusu da artmfltr. O hlde sadece retilen mal ve hizmetle-
rin miktarnn artmfl olmas, bir baflka ifadeyle byme, tek baflna geliflmifl bir
ekonomi, refah toplumu olmak iin yeterli koflul deildir.
Bir ekonomi her yl rnein %3 seviyesinde byrse 25 yl sonra GSYHs iki
katna ulaflacaktr. Ancak bu durum o lkede yaflayanlarn tamamnn refahnn iki
kat artaca anlamna gelmez. Yaratlan gelirin veya retilen mal ve hizmet mikta-
rnn bykl kadar onun blflm biimi de nem taflmaktadr. Toplumda ge-
lir eflitsizliklerinin fazla olmas ve yoksulluun yaygn olmas, ekonomik byme
ve kalknma asndan byk nem taflmaktadr.
Bu nite kapsamnda ncelikle Trkiyede dnemler itibaryla yaratlan milli
gelir ve byme hzlar deerlendirilmifltir. Ardndan yaratlan gelirin blflm bi-
imi analiz edilmifl ve Trkiyede yoksulluk konusu aklanmfltr.

MLL GELR VE BYME

Tanm ve Kapsam

Milli Gelir, Gayri Safi Milli Hasla ve Gayri Safi Yurtii Hasla
Bir lke ekonomisi hakknda fikir veren temel ekonomik gsterge o lkenin mal
ve hizmet retimini gsteren milli (ulusal) gelir hesaplardr. Bunun iin de kulla-
36
retim yntemine gre
Gayri Safi Yurtii Hasla
(GSYH), bir ekonomide
yerleflik olan retici
birimlerin belli bir dnemde,
yurtii faaliyetleri sonucu
yaratmfl olduklar tm mal
ve hizmetlerin deerleri
toplamndan bu mal ve
hizmetlerin retiminde
kullanlan girdiler
toplamnn dfllmesi
sonucu elde edilen deerdir.
Net Dfl Alem Faktr
Gelirleri= Dfl lkelerden
Elde Edilen Faktr Gelirleri-
Dfl lkelere Yaplan Faktr lak ve Aktafl, 2010, s. 8). Dolaysyla GSMH ile GSYH arasndaki fark bize Net Dfl
Geliri demeleri (kr, faiz,
demeleri)
Trkiye Ekonomisi
nlan temel gstergeler Gayri Safi Yurtii Hasla (GSYH), Gayri Safi Milli Hasla
(GSMH), kifli baflna GSYHdr. Ulusal (milli) gelir istatistikleri retim, harcama
veya gelir yntemleriyle hesaplanabilmektedir. Genelde kayt dfl ekonomik fa-
aliyetler nedeniyle retim ynnden yaplan ulusal gelir hesaplamalarna daha ok
gvenilmektedir. Bildiiniz gibi GSMH ile GSYH kavramlarnn ierii birbirlerin-
den farkldr.
Ulusal hesaplar sistemi bir ekonomideki retim, gelir ve harcama faaliyetleri
arasndaki iliflkiyi yanstr. Bu yntemde de ayn sonu elde edilir fakat deiflik
veri kaynaklarna bal olarak farkllklar olabilir. Milli gelir hesaplarnn gereki
olabilmesi, lkedeki kayt dfl ekonomik faaliyetlerin dzeyine baldr.
Ulusal hesaplar sadece yasal ve kaytl faaliyetlerle snrlandrlmamfl, kayt d-
fl ekonomi de ulusal hesaplar kapsamnda yer almaktadr. Kaytdfl ekonomi
temel bafllk altnda incelenmektedir:
a) Yasadfl retim,
b) Yeralt ekonomisi (sakl ekonomi),
c) Enformel sektr ve hanehalknn kendi nihai kullanm iin gereklefltirdii
retim.
GSMH bir lke vatandafllarnn yurtiinde ve yurtdflndaki toplam mal ve hiz-
met retimini ifade ettii iin hesaplamada retim faaliyetinin nerede gerekleflti-
rildii dikkate alnmaz. rnein Trkiyedeki bir Trk firmasnn yurtdflnda ger-
eklefltirdii retim Trkiyenin GSMHs iinde yer alr. lkede yaratlan katma
deerin bir ksm kr transferleri, faiz demeleri olarak yurtdflna aktarlmakta,
yurtii yerleflikler de dfl lemden gelir elde edebilmektedir. O hlde GSMH, ya-
banclarn lkemizde yaptklar retimden yerlefliklerin yurtdfl faktr gelirlerini -
kartarak elde edilen net retim faktr gelirlerini de iermektedir.
retim yntemiyle GSYH ise bir ekonomide yerleflik olan yerli ve yabanc re-
tici birimlerin belli bir dnemde, yurtii faaliyetleri sonucu yaratmfl olduklar ta-
mamlanmfl mal ve hizmetlerin deerleri toplamndan, bu mal ve hizmetlerin re-
timinde kullanlan girdiler toplamnn dfllmesi sonucu elde edilen deerdir (o-
Alem Faktr Gelirlerini verecektir.
Piyasa fiyatlaryla Gayri Safi Yurtii Hasla (GSYH) yerleflik retici birimlerin
retim faaliyetlerinin nihai sonucu olup flekilde tanmlanmaktadr:
retim Ynnden GSYH; faaliyetlere gre gayri safi katma deer toplamna
rnler zerindeki vergilerin ilave edilmesi ve sbvansiyonlarn kartlmasy-
la elde edilen byklk olarak ifade edilir.
GSYH= retim - Girdi + rnler zerindeki Vergiler - Sbvansiyonlar (1)
GSYH= Gayri Safi Katma Deer + rnler zerindeki Vergiler - Sbvansiyon-
lar (2)
Harcama Ynnden GSYH; yerleflik kurumsal birimlerin nihai mal ve hiz-
met kullanmlar (fiili nihai tketim ve gayri safi sermaye oluflumu) ve ihracat
- ithalat deeri toplamna eflittir.
Gelir Ynnden GSYH; toplam ekonomide gelirin yaratlmas hesabnn
kullanmlar (alflanlara yaplan demeler, retim zerindeki vergiler eksi(-)
sbvansiyon, gayri safi iflletme art ve karma gelir) toplamna eflittir.
 2. nite - Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk 37

Kifli Baflna Milli Gelir (Kifli Baflna Gayri Safi Yurtii Hasla)
Uluslararas karfllafltrmalarda kullanlan bir dier gsterge kifli baflna GSYHdr.
Trkiyenin GSYHs yl ortas nfusa blnerek kifli baflna GSYH bulunur. lkeler
aras karfllafltrmalarda genelde ABD dolar cinsinden kifli baflna gelir rakamlar kul-
lanlr. Dolar cinsinden kifli baflna dflen GSYHy bulmak iin cari fiyatlarla (nomi-
nal) GSYHnn ortalama dviz kuruna blnmesi gerekir. Tek baflna kifli baflna ge-
lir rakamlar kalknmann veya refahn bir gstergesi olarak deerlendirmek zordur.
Bu gsterge Trkiye ekonomisi hakknda sadece fikir verebilir. Ancak yine de bir l-
kede nfus artfl hzndan daha fazla oranda kifli baflna gelirin artmas beklenir.
fiekil 2.1

140 1400 Trkiyede Reel ve

Cari Fiyatlarla
GSYHnn Geliflimi
120 1.200
TL

TL
100 1.000

80 800

60 600

40 400

20 200

0 0
1923
1927
1931
1935
1939
1943
1947
1951
1955
1959
1963
1967
1971
1975
1979
1983
1987
1991
1995
1999
2003
2007
2011

1998 Fiyatlaryla Cari Fiyatlarla

Trkiyede yaratlan milli geliri deerlendirmeden nce ynteme iliflkin ksa bir
hatrlatma yapmakta yarar vardr. Milli (ulusal) gelirin tanm yaparken belirli bir
dnemde retilen tm mal ve hizmetlerin piyasa deerlerinin toplam ele alnr
demifltik. Burada dikkat edilirse lkenin ulusal paras cinsinden ve retim faaliye-
tinin gereklefltii dnemdeki piyasa fiyatlar zerinden bir ifade sz konusudur.
Bu nedenle uluslararas karfllafltrmalar yaparken bykl fiyat artfllarndan
arndrmak, bir baflka ifadeyle reel hle getirmek gerekmektedir. fiekil 2.1i ince- Fiyatlar genel dzeyinin
lediinizde Trkiyenin reel ve cari GSYHs arasndaki fark aka grebilirsiniz. (enflasyonun) yksek olduu
lkelerde cari (nominal)
rnein 2011 ylnda cari fiyatlarla GSYH 1.295 milyar TL iken, 1998 fiyatlaryla fiyatlarla GSYH rakamlar ile
GSYH 115 milyar TL olarak ifade edilmektedir. reel veya belirli bir yl baz
Bunun iin ska baflvurulan yntemler flunlardr: alarak hesaplanan GSYH
rakamlar arasnda nemli
i. Belirli bir yl baz almak: Trkiye statistik Kurumu (TUK), 2008 ylnda farkllklar grlr.
GSYH iin 1998 yln baz alarak hesaplamaya bafllamfltr. Bu kapsamda
milli gelir verileri gncellefltirilmifltir. GSYH Deflatr, nominal
(cari) GSYHnn reel (sabit
ii. Deflatr yntemi: Deflatr, bir enflasyon gstergesi olarak kullanlr. GSYHnn fiyatlarla) GSYHya oran
deflate edilmesi fiyat artfllarndan arndrlmas anlamna gelmektedir. olduu iin ekonomide
iii. Ortalama dviz kuru yntemi: Genelde GSYH dolara evrilerek ifade edilir. retilen tm mal ve
hizmetlerin o dnemdeki
Bunun iin de GSYH yl ortas dviz kuruna blnr. Ancak, bu yntemde d- fiyat deiflimlerini gsterir.
viz kurlarnn hangi seviyede olufltuu olduka byk nem taflmaktadr. Bir GSYH Deflatr= (Cari
fiyatlarla GSMH / Sabit
lkenin paras aflr deerlenmifl (dolarn fiyat dflk) ise GSYH ve kifli baflna fiyatlarla GSMH) X 100
GSYH rakamlar nispeten byk, tersi durumda da nispeten kk grnr.
38 Trkiye Ekonomisi

Tablo 2.1 Cari Fiyatlarla Sabit Fiyatlarla

Reel ve Cari GSYH
Yl Kifli Kifli
GSYH Kifli
Kaynak: DPT. Ortas Artfl Bafl Artfl Bafl Artfl
Yllar (Cari Bafl
Nfus hz GSYH hz GSYH hz
Fiyatlarla) GSYH
(bin) (%) (ABD (%) (ABD (%)
(T)
Dolar) Dolar)
1998 62.464 70.203.147 1.124 - 4.338 - 1.124 -
1999 63.364 104.595.916 1.651 46,9 3.907 -9,9 1.071 -4,7
2000 64.252 166.658.020 2.594 57,1 4.130 5,7 1.127 5,3
2001 65.133 240.224.083 3.688 42,2 3.021 -26,9 1.049 -7,0
2002 66.008 350.476.089 5.310 44,0 3.492 15,6 1.099 4,8
2003 66.873 454.780.659 6.801 28,1 4.559 30,6 1.142 3,9
2004 67.723 559.033.026 8.255 21,4 5.764 26,4 1.233 8,0
2005 68.566 648.931.712 9.464 14,7 7.022 21,8 1.320 7,1
2006 69.395 758.390.785 10.929 15,5 7.586 8,0 1.394 5,6
2007 70.215 843.178.421 12.009 9,9 9.240 21,8 1.442 3,4
2008 71.095 950.534.251 13.370 11,3 10.438 13,0 1.434 -0,6
2009 72.050 952.558.579 13.221 -1,1 8.559 -18,0 1.346 -6,1
2010 73.003 1.105.101.110 15.138 14,5 10.079 17,8 1.448 7,5
2011 73.950 1.294.892.893 17.510 16,3 10.444 4,2 1.553 7,1

Satnalma Gc Paritesi
(SGP), belirli bir mal ve
hizmet sepetinin satn
alnmas iin gereken ulusal
para tutarlarnn birbirine
oran fleklinde
hesaplanmaktadr. Bu oran
kullanlarak harcamalar
ortak bir deer zerinden
ifade edilmekte, bylece
lkeler arasnda
karfllafltrma yapmak
mmkn olmaktadr.
Satnalma Gc Paritesine Gre Milli Gelir ve Kifli Baflna Milli Gelir
lkeler aras i fiyat farkllklar nedeniyle kifli baflna gelir karfllafltrmalarnda Sa-
tnalma Gc Paritesine gre hesaplanan gelir rakamlarnn kullanlmas da yay-
gn bir yntemdir. Satnalma Gc Paritesine (SGP) gre belirlenen dviz ku-
runda lkeler arasndaki i fiyat farkllklar ortadan kaldrlr. Trkiyenin satnal-
ma gc paritesine gre hesaplanan GSYH deeri, dier yntemlerle hesaplanan
GSYH rakamlarndan yksektir. SGPye gre kifli baflna GSYH deeri de dier
yntemlerle (retim, harcamalar ve gelir) hesaplanan kifli baflna GSYH rakamla-
rndan daha yksek olduunu fiekil 2.2den izleyebilirsiniz.

fiekil 2.2

18.000
Satnalma
Gc 16.000
Paritesine Gre 14.000
ve Kifli Baflna 12.000
GSYH
10.000
8.000
6.000
4.000
2.000
0
1975

1977

1979

1981

1983

1985

1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

SGPye GRE Kfi BAfiI GSYH (ABD DOLARI) Kfi BAfiINA GSYH
 2. nite - Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk 39

lkeler arasnda kiflibaflna GSYH karfllafltrmas yaparken, farkl gstergeler-

den de yararlanlmaktadr. rnein Tablo 2.2de EUROSTAT ve OECD iflbirliiyle
yrtlen Satnalma Gc Paritesi alflmalarna ynelik olarak 2011 yl geici tah-
minlerine gre GSYH ve Gerek Kiflisel Tketime (GKT) iliflkin kifli baflna hacim Gerek kiflisel tketim,
tketicilerin satn ald mal
endeksleri verilmektedir. Buna gre 37 lke arasnda yaplan karfllafltrmalarda ki- ve hizmetlerin yannda
fli baflna GSYH hacim endeksi en yksek lke 274 ile Lksemburg, en dflk l- devlet tarafndan veya kr
ke ise 29 ile Bosna Hersektir. Trkiyenin 2011 yl iin kifli baflna GSYH hacim amac gtmeyen
kurulufllarca salanan
endeksi 52dir. Gerek kiflisel tketim gstergeleri ise tketicilerin greli refah eitim, salk, vb. hizmetleri
dzeylerini karfllafltrmakta kullanlan bir gstergedir. Avrupa Birlii iin 100 ka- de kapsamaktadr.
bul edilen gsterge 2010 ylnda Trkiye iin 58dir.
Kifli Baflna Hacim Endeksi (AB27=100) Tablo 2.2
lkeler
Gayri Safi Yurtii Hasla Gerek Kiflisel Tketim Satnalma Gc
Paritesiyle Gayri Safi
AB (27) 100 100
Yurtii Hasla ve
Euro Blgesi 108 107 Gerek Kiflisel
Lksemburg 274 150 Tketime liflkin Kifli
Hollanda 131 113 Baflna Hacim
Avusturya 129 117
Endeksleri
rlanda 127 100
Kaynak: EUROSTAT.
sve 126 115
Danimarka 125 113
Almanya 120 119
Belika 118 111
Finlandiya 116 112
ngiltere 108 118
Fransa 107 112
talya 101 102
spanya 99 94
Gney Kbrs Rum Yn. 92 95
Slovenya 84 81
Malta 83 83
Yunanistan 82 94
ek Cumhuriyeti 80 70
Portekiz 77 82
Slovakya 73 70
Estonya 67 57
Macaristan 66 61
Polonya 65 70
Litvanya 62 66
Letonya 58 56
Romanya 49 47
Bulgaristan 45 44
Norve 189 138
svire 151 125
zlanda 110 107
Hrvatistan 61 56
Trkiye 52 58
Karada 43 53
Makedonya 36 41
Srbistan 35 44
Arnavutluk 31 34
Bosna-Hersek 29 35
40 Trkiye Ekonomisi

Birleflmifl Milletler Kalknma Program (UNDP)nn yaymlad nsani Geliflme

Endeksi lkeler arasnda refahn karfllafltrlmas iin kullanlan bir dier gsterge-
dir. Bu endeks gelir dflnda insanlarn refahn gsterebilmek iin insani geliflmifl-
lii uzun ve salkl yaflama (yaflam mr ile llr), eitilmifl olma (yetiflkin
okur-yazarl ile ilk, orta ve liseye kayt) ve saygn/iyi flekilde yaflam standardna
sahip olma (satn alma gc paritesi ve kifli baflna dflen gelirle llr) kriterleri
asndan deerlendirir.

SIRA SZDE Trkiyenin SIRA

nsani Geliflme Endeksindeki konumunu arafltrnz.
SZDE
1
Byme
D fi N E L M D fi N Edeerlerinin
Yukarda GSYH LM fiyat artfllarndan arndrlarak reel hle nasl getiril-
diini grmfl bulunmaktayz. Genel olarak bir lkenin retim kapasitesinin artfl
S O R U byme olarak
S O R U adlandrlr. Byme hz basit bir formlle hesaplanr. rnein
2012 ylnda byme, 2011 ylna gre afladaki formlle hesaplanabilir:

GSYH 2012 GSYH 2011

DKKAT DKKAT
G2012 = 100
GSYH 2011

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE

TK, 1998 yl fiyatlaryla ve Sermaye birikimi, teknolojik geliflme ve istihdam artfl ekonomik bymenin
cari GSYH verilerini er
AMALARIMIZ AMALARIMIZ Ekonomik byme ile bir lkede yaflayan insanlarn yaflam
temel belirleyicileridir.
aylk dnemler (eyrek)
itibaryla yaymlamaktadr. standardnn ykselebilmesi, daha fazla istihdam yaratlmas beklenmektedir. An-
cak ekonomik bymenin hangi yoldan saland, hangi sektrlerin retim kapa-
K T A P K T iA ve
sitesinin artt, P dfl pazarlardaki geliflmeler, verimlilik artfl gibi faktrler b-
yme-istihdam iliflkisini belirlemektedir.
8 Mart 2008 tarihinde, TK tarafndan Trkiye ekonomisi iin ekonomik b-
TELEVZYON T E L Ehesaplanma
yme hznn VZYON ynteminin deifltii aklanmfltr. Bu dorultuda, 1998
yl baz yl olmufltur. Bir baflka nemli deifliklik ise artk Trkiyede reel byme
hz GSMH zerinden deil, GSYH zerinden hesaplanmakta ve ifade edilmekte-
NTERNET dir. GSYH verilerinde,
NTERNET birbirini takip eden iki yln eyrek dnem GSYH deerleri
veya yllk GSYH deerleri karfllafltrlarak ekonomik byme hz hesaplanr.
Ekonominin reel retim dzeyinde gzlemlenen inifl ve kfllar konjonktr ola-
rak adlandrlr. Reel GSYHdaki azalmalar daralma ve dip; artfllar da geniflleme ve
tepe dnemleri olarak adlandrlr.

BYME: Pozitif (+) byme. Nfus artfl hzndan fazla olmas istenir.
DURGUNLUK: Bymenin yatay seyretmesidir. Byme hz birka
eyrek dnem veya birka yl st ste % 1 ile 3 aras gerekleflmiflse
ekonomide durgunluk sz konusudur.
RESESYON: Sfr (0) veya negatif (-) bymedir.
STAGFLASYON: Durgunluk + Enflasyon + flsizlik oranlarnda ykselme
KRZ: Byme hznda ani dflfltr.

Milli gelir (GSMH ve GSYH) ve kifli baflna milli gelirin (kifli baflna GSYH) bir
ekonomi iin nemli kavramlar olduunu fakat bu kavramlarn lke ekonomisinin
refah dzeyleri bakmndan tek baflna yeterli olmadn syleyebiliriz. fiimdi yu-
karda deindiimiz kavramlarn Trkiye ekonomisindeki geliflimine bakabiliriz.
 2. nite - Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk 41

Trkiyede Dnemler tibaryla GSYH ve Byme

Cumhuriyetin Kuruluflundan Planl Kalknma Dnemine Kadar

Lozan Antlaflmas hkmlerine gre, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti tam anla-
myla ekonomik bamszln kazanamamfl, Osmanl Devletinden kalan borlar
ve Trkiyenin dfl ticarette uygulayaca nlemlerin snrlandrlmas Cumhuriye-
tin kurulufl yllarnda skntl dnemler yaflanmasna neden olmufltur. 1923 yln-
daki GSYH, 1998 yl fiyatlaryla 2,5 milyar TL seviyesindedir. 1923-1929 dnemin-
de ekonomide temel sektr tarm olmufltur. Bu dnemde vatan savunmas = ikti-
sadi bamszlk = sanayileflme anlayfl hakimdir.
Kurulufl yllarnda zel sektr eliyle piyasa koflullarnda sanayileflme hamleleri
yaplmfltr. Devlet, zel sektrn yetersiz kald alanlarda yatrm yapmfltr. 1923-
1929 dneminde iki byk yasal dzenlemeden ilki tarma ynelik olarak 1925 y-
lnda Aflar Vergisinin kaldrlmas, ikinci ise sanayi sektrne ynelik olarak 1927
ylnda Teflvik-i Sanayi Kanunu yeniden dzenlenerek yrrle konulmufltur. Ge-
imini tarmdan salayanlarn reel gelirlerini artrlarak yurtii talep yaratlmaya a-
lfllmfltr. Dnemin ortalama byme hz, Tablo 2.4te grld gibi yaklaflk
%11 seviyesindedir.
Cumhuriyetin ilk 10 ylnda kurumsal dzenlemelerin yan sra altyap yatrm-
lar zellikle demiryolu yatrmlar yaplmfltr. Lozan Antlaflmasnn ngrd k-
stlamalar 1928 ylnda sona ermifl, ardndan dnya ekonomisi 1929 Bunalm (B-
yk Buhran) denilen ekonomik krize srklenmifltir. 1932den itibaren Dyun-u
Umumiyenin el koyduu alanlarda kamu tekelleri oluflmaya bafllamfltr.

fiekil 2.3

14.000 40 1923-1960 Dnemi

Reel GSYH ve
12.000 30 Byme Hz
Reel Byme Hz (%)

10.000
20
TL

8.000
10
6.000
0
4.000

2.000 -10

0 -20
1924
1926
1928
1930
1932
1934
1936
1938
1940
1942
1944
1946
1948
1950
1952
1954
1956
1958
1960

1930-1939 dnemini Trkiyenin ilk sanayileflme dnemi olarak nitelemek

mmkndr (Sanayinin toplam ulusal gelir iindeki pay 1929 ylnda % 9,9 iken
1939 ylnda % 18,3e kmfltr). 1930 ylndaki GSYH, 1998 yl fiyatlaryla 4 milyar
TL seviyesine ulaflmfltr. Dnya ekonomisinin krizin (Byk Buhrann) ykc et-
kileriyle uraflt bu dnemde Trkiye dfla kapanarak, devlet eliyle ulusal sanayi-
leflme hamlesini gereklefltirmifltir. Bu olumsuz ortamda Trkiye devletilik yo-
luyla sanayileflme politikasna gemifltir. Kitabnzn 5. Blmnde de greceiniz
zere, 1934 ylnda Trkiyede Birinci Befl Yllk Sanayi Plan uygulamaya konul-
mufltur. Hkmetlerin yatrm harcamalarnn dzene sokulmasna ynelik planlar
yaplmfltr. Bylece devlet yatrmc iflletmeci ve denetleyici olarak ekonomik ha-
yatn flekillenmesinde ve geliflmesinde byk lde egemen olmufltur.
42 Trkiye Ekonomisi

Bu dnemde sanayinin yakalad %11,6lk byme hz Cumhuriyet tarihi-

mizde rekordur. Tarm sektr de sanayi kadar olmasa da (%5,8) bymfltr. Bu
dnemde devletin ekonomide arl giderek artarken zel sermaye sahipleri de
devlet ihaleleri, ticaret ve sna faaliyetler araclyla glenmeye bafllamfllardr.
1930-39 dnemi ortalama byme hz, Tablo 2.4te grld gibi %6 seviyesin-
dedir. 1940-1945 dneminde II. Dnya Savaflnn olumsuz etkileri nedeniyle sa-
nayileflme sreci yavafllamfl, ekonomi yllk ortalama %6,6 klmfltr. Bu d-
nemde gereklefltirilen Varlk Vergisi (1942), Toprak Mahsulleri Vergisi (1943),
iftiyi Topraklandrma Kanunu (1945) gibi uygulamalara duyulan tepkiler,
mevcut devletilik anlayflna alternatif bir siyasi grfln de oluflmasna katkda
bulunmufltur.
1946-1953 dneminde izlenen politikalarla dfla kapal, korumac, dfl dengeye
dayal ve ie dnk ekonomi politikalar gevfletilmifltir (Boratav, 2011). Bu dnem-
deki yeni devletilik anlayflna gre devletin zel giriflimcilii aka destekleme-
si, ynetim, gvenlik ve kamu hizmetlerinden baflka ekonominin planl kalknma-
s iin nlemler almas ve yabanc sermaye yatrmlarnn zendirilmesi sz konu-
su olmufltur. Altyap yatrmlar hzla artmfl, KTlerin faaliyet alanlar genifllemifltir.
talebin canland bu dnemde sanayi sektr de hzl bymfltr. 1946-1953
dneminde tarm sektrne dayal hzl bir byme yaflanmfl; tarmn yllk ortala-
ma byme oran %14,2, sanayinin %9,8 ve GSYHnn yllk ortalama byme h-
z ise %11,5 olmufltur. Ancak, dfl dengenin bozulmas ekonomiyi krize srklemifl-
tir. Bu yllarda tarm sektr arlkl olarak desteklenmifl, makro ekonomik den-
gelerin bozulmas ve ithalatn hzl bir flekilde artmasyla lkenin dviz ihtiyac art-
mfltr. Bu srecin sonunda 1958de kambiyo (dviz) krizi yaflanmfl ve 4 Austos
1958 devalasyonunu takiben IMF stikrar Program uygulanmaya bafllanmfltr
(Kazgan, 2012, s. 100-104). 1954-1962 dneminde byme oran yllk ortalama
%3,7 seviyesine gerilemifltir.

Planl Kalknma Dnemi

Trkiyede 1960 ylndan sonra bafllatlan planl kalknma hareketi ile liberal eko-
nomi politikalarnn yerini, devletin genifl lde denetim nlemleri ald mda-
haleci bir politikaya brakmfltr. Planl kalknma dneminde, sanayinin lokomotif
sektr olduu saptanmfl ve ekonomik dengenin kurulmas, ekonomik ve sosyal
kalknmann birlikte gereklefltirilmesi, hzl bir byme ve sanayileflmeye ncelik
verilmesi gibi uzun vadeli hedefler belirlenmifltir. 1963 ylnda uygulanmaya baflla-
nan befl yllk kalknma planlar kamunun ithal ikameci sanayileflme stratejisini
uygulamasna araclk etmifltir.
Trkiye ekonomisinde 1960l yllardan sonra ekonomik bymeyi hzlandra-
bilmek amacyla planl kalknma stratejisi ekonomi politikasnn temelini
oluflturmufltur. 1960 ylnda GSYH, 1998 yl fiyatlaryla 12 milyar TL seviyesine
ulaflmfltr. Bu dnemde ithal ikameci bir sanayileflme ve dfl ticaret politikasnn iz-
lenmesi esas alnmfltr. Bu sayede hem yurtiinde gerekleflecek yatrmlarla sana-
yi sektrnn glenmesi hem de Trkiye ekonomisinin dfla bamllnn azal-
tlmas hedeflenmifltir.
zlenen ilk Befl Yllk Kalknma Plannda yksek byme hzlar hedeflen-
mifl, gerekleflen byme de yksek seviyelerde olmufltur. Nitekim, 1963-1977 d-
neminde GSYH yaklaflk %6 artmfl, sanayi sektrnn byme hz ise %11 sevi-
yesine yaklaflmfltr.
 2. nite - Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk 43

I. PLAN II. PLAN III. PLAN 1978 IV. PLAN 1984 Tablo 2.3
1963-1967 1968-1972 1973-1977 PROGRAM 1979-1983 PROGRAM Plan Dnemlerinde
Gerekleflen Byme
Tarm 3,0 1,8 1,2 2,8 0,3 0,5 Hzlar (Yllk
Ortalama %
Sanayi 10,9 9,1 8,8 3,4 2,4 9,9 Deiflim)
Hizmetler 7,2 6,6 7,3 0,1 2,6 7,9 Kaynak: DPT,
Ekonomik ve Sosyal
GSYH (*) 6,4 5,4 5,9 1,5 2,0 6,7 Gstergeler
(1950-2010).
GSMH (*) 6,6 6,3 5,2 1,2 1,7 7,1

(*) Cari fiyatlarla

Daha nce yurtdflndan ithal edilen bir maln yurtiinde retilmesini ngren thal kameci Sanayileflme:
bir sanayileflme stratejisi olarak tanmlanan ithal ikamesinde, kurulan sanayiler dfl Bir maln yurtdflndan ithal
edilmesi yerine yurtiinde
ticaret ve dviz kuru politikalaryla dfl piyasann rekabetinden korunmaya alfl- retilmesini ngren,
lr. 1973 ylna gelindiinde sanayi sektrnn milli gelirden ald pay tarm sek- bylece dviz tasarrufu
salayan sanayileflme
trnn ald pay gemifltir. Fakat bu srecin uzamas, dfla kapal - hantal bir sa- stratejisidir.
nayi yapsnn ortaya kmasna neden olmufltur. 1970li yllarla birlikte GSYHdaki
deiflimlerin dinamii olan sanayinin bymesi ile ithalat arasnda yakn bir iliflki
oluflmufltur. Trkiye yerli sanayini korumay amalarken, dfla olan bamll gi-
derek artmaya bafllamfltr. Ara ve yatrm mallar arznn artrlamamas bu mallarn
ithalatn artmas sonucunu dourmufltur. Dier yandan 1970li yllarda dnya eko-
nomisinde yaflanan petrol krizleri ile birlikte Trkiyenin dviz ihtiyac giderek art-
mfltr. lke demeler dengesindeki glklerin yan sra dfl borlar demede
skntlarla karfllaflmaya bafllamfltr. Bu darboazdan kurtulabilmek amacyla 24
Ocak 1980 tarihinde uygulamaya konulan istikrar politikasyla sanayileflme stra-
tejisi deifltirilmifltir.

fiekil 2.4
35.000 14,0 1960-1980 Dnemi
Reel GSYH ve
12,0 Byme (1998
30.000 Fiyatlaryla; %)
10,0
Reel Byme Hz (%)

25.000
8,0
TL

20.000 6,0

15.000 4,0

2,0
10.000
0,0
5.000
-2,0

0 -4,0
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980

fiekil 2.4ten grlecei zere nceki yllarda yakalanan yksek byme hzla-
r 1975 sonrasnda hzla dflmeye bafllamfltr. 1970li yllarn sonlarnda reel GSYH,
 D fi N E L M D fi N E L M

S O R U S O R U

DKKAT DKKAT
44 Trkiye Ekonomisi

N N
SIRA SZDE
Dnemle itibaryla bakldnda SIRA SZDE
12 milyar TL seviyesinde kalmfltr. Artan sanayileflme beraberinde ithalata olan ge-
Trkiye ekonomisinin byme
performans 1923-1929 reksinimi artrmfl, ok kstl dviz gelirlerine sahip olan Trkiye sanayisinin ihti-
(%10,8) ile 1946-1953
AMALARIMIZ ya duyduu girdi ve yatrm mallarn ithal edilemeyince retim durmufl, GSYHda
AMALARIMIZ
(%11,5) dnemlerinde en
yksek olmufltur.
klmeler yaflanmfltr.

K T A P Trkiye ekonomisinin
K T A P yaflad dnflm hakknda ayrntl bilgi iin Korkut BORATAV,
Trkiye ktisat Tarihi 1908-2009. Ankara: mge Kitapevi, 2011.

TELEVZYON Dfla Alma

T E L E Vve
Z Y Ohracata
N Dayal Sanayileflme Dnemi
Trkiyede GSYHnn geliflimi asndan bakldnda 1980 sonras dnemi ayr de-
erlendirmek gerekmektedir. Bildiiniz gibi Trkiye, 24 Ocak 1980 tarihinde al-
nan istikrar kararlar ile ithal ikameci sanayileflme stratejisinden vazgemifl, dfla
NTERNET N T Eynelik
ak, ihracata R N E T ve zel sektre dayanan bir sanayileflme stratejisi benimse-
mifltir. Bu dnemde izlenen ekonomi politikalar sonucunda yksek enflasyona
ramen, 1989 ylna kadar Trkiye ekonomisinin ortalama %5 byd gzlen-
mektedir. 1990 ylnda reel GSYH 50 milyar TL seviyesine ulaflmfltr.
fiekil 2.5
140.000 12,0
1980 Sonras
Reel GSYH Artfl 10,0
Hz (1998 120.000
Fiyatlaryla; %) 8,0

Reel Byme Hz (%)

100.000 6,0
TL

4,0
80.000
2,0
60.000
0,0

40.000 -2,0

-4,0
20.000
-6,0

0 -8,0
1980

1982

1984

1986
1988

1990
1992

1994
1996

1998
2000

2002

2004

2006
2008

2010

1980-88 dneminde yakalanan yllk ortalama %4,3 seviyesinde ekonomik b-

hracata Dayal
Sanayileflme: lkenin i
retim iin kullanabilecei
kaynaklar ihracat amacyla
yaplacak retime
ynlendirilir. Ulusal mallarn
dfl lkelerde rekabetine
nem verilerek,
karfllafltrmal stnlkler
esas alnmaktadr.
yme sanayi sektrndeki retim artflna bal olarak geliflmifl, bu dnemde tarm
sektrnn bymeye katks daha da azalmfltr.
Ekonomide kaynaklarn ihracata ynelik seferber edilmesinin ardndan, 1989
ylnda alnan Trk Parasnn Kymetini Koruma Hakknda 32 Sayl Karar ile
finansal serbestleflme srecinde nemli bir adm atlmfltr. Kambiyo rejiminin
serbestlefltirilmesiyle, lkeye ekilmesi ngrlen uluslararas sermaye hareketleri
araclyla Trkiye ekonomisinde sanayileflme srecinin ve gittike artan kamu
aklarnn finansman amalanmfltr. Bu deiflimin ardndan Trkiye ekonomisin-
de kaynaklarn dalmnn piyasa gleri tarafndan belirlenmesine, retim yaps
zerinde siyasi iktidarlarn etkisinin azalmasna yol aan, neo-liberal iktisat politi-
kalarnn geerli olduu grlmektedir.
 2. nite - Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk 45

24 Ocak 1980 tarihli istikrar kararlar ile Trkiye ekonomisinde yaflanan dnflm ile il-
SIRA SZDE SIRA SZDE
gili baz uygulamalar arafltrnz. 2
D fi N ortalama
1989-2001 dnemi Trkiye ekonomisinin istikrarsz bir flekilde ELM %3,2 D fi N E L M
1923ten gnmze Trkiye
seviyesinde bymfltr. Bu dnemde birbiri ardna yaflanan finansal krizler (Ni- ekonomisinin ortalama
byme hz yaklaflk %5
san 1994, Kasm 2000 ve fiubat 2001 krizleri) ekonomiyi derinden S O sarsmfltr.
R U fiekil seviyesindedir. S O R U
2.5 incelendiinde Trkiyenin byme seyrinin deta bir testerenin azna benze-
dii grlmektedir. Sermaye hareketlerine duyarlln artt, buna bal ithalat ar-
DKKAT DKKAT
tfllar ve i talepteki canlanmaya dayal byme dnemleri, kriz sonrasnda deva-
lasyon ve harcamalarn daralmasyla sonlanmaktadr. 2002 sonrasnda ise Trki-

N N
ye ekonomisinin ortalama %5lik byme hzna yeniden kavufltuuSIRA SZDEgze arp- SIRA SZDE
maktadr.

Dnem AMALARIMIZ
Ortalama Byme (%) Tablo 2.4 AMALARIMIZ
Dnemlere Gre
1923-1929 10,8 Ortalama Byme
Hzlar
1930-1939 K T A P
6,0 K T A P
Kaynak: Kalknma
1940-1945 -6,6 Bakanl; TK.
1946-1953 11,5
TELEVZYON TELEVZYON
1954-1962 3,7

1963-1977 5,8
NTERNET NTERNET
1980-1989 4,1

1990-2001 3,4

2002-2011 5,4

1924-2011 4,9

Tablo 2.5te Trkiye ekonomisinin 1980den sonra geliflimi hakknda bizlere

bilgi sunmaktadr. Trkiye GSYH bykl bakmndan 1980 ylnda dnyann
25. byk ekonomisi iken 2010 ylnda 17. byk ekonomi konumuna gelmifltir.
Dnya Bankasnn yapt snflandrmaya gre Trkiye st-orta gelir grubunda
yer almaktadr. Trkiye ekonomisi, son otuz ylda nemli bir deiflim yaflamfl,
glenmifltir. stelik bu geliflmeyi petrol gibi bir doal kaynaa dayanmadan,
sanayisinin rekabet gc ile baflarmfltr. Ama hl orta gelirli lkeler grubunda
olmamz Trkiyenin yeterince hzl byyemediini gstermektedir. Bu neden-
le Trkiyenin istikrarl, srdrlebilir bir byme hzn yakalamas temel hedef
olmaldr.
46 Trkiye Ekonomisi

Tablo 2.5 Sralama lke 1980 Sralama lke 2010

Dnya Bankas
Sralamasna Gre 1 ABD 2.767.500 1 ABD 14.586.736
En Byk
Ekonomiler (Cari, 2 Japonya 1.070.997 2 in 5.926.612
Milyon dolar)
3 Almanya 919.609 3 Japonya 5.458.837
Kaynak: World Bank,
4 Fransa 690.324 4 Almanya 3.280.530
World Development
Indicators. 5 ngiltere 541.910 5 Fransa 2.560.002

6 talya 459.830 6 ngiltere 2.261.713

7 Kanada 268.893 7 Brezilya 2.087.890

8 Brezilya 235.025 8 talya 2.060.965

9 spanya 226.003 9 Hindistan 1.727.111

10 Meksika 194.357 10 Kanada 1.577.040

11 in 189.400 11 Rusya F. 1.479.819

12 Hindistan 183.799 12 spanya 1.407.405

13 Hollanda 180.770 13 Avustralya 1.131.623

14 Suudi Arabistan 164.308 14 Meksika 1.035.871

15 Avustralya 151.225 15 G. Kore 1.014.483

16 sve 132.064 16 Hollanda 779.356

17 Belika 125.285 17 Trkiye 734.364

18 svire 109.853 18 Endonezya 706.558

19 ran 90.041 19 svire 527.920

20 Avusturya 81.467 20 Polonya 469.440

25 Trkiye 68.789 21 Belika 469.374

Trkiyenin dfla alma sreci, makroekonomik yapdaki istikrarszlklarn gi-

derilmesi amacyla 1998 ylnda Uluslararas Para Fonu ile imzalanan Yakn zleme
Anlaflmas sonrasnda farkl bir ynelim kazanmfltr. Bu srete Trkiye ekonomi-
si Kasm 2000 ve fiubat 2001de finansal krizlerle karfllaflmfltr. Bu krizlerin ardn-
dan Trkiye 2008 ylna kadar IMF ve Dnya Bankas gzetiminde srdrlen ya-
psal reformlarla birlikte ekonomide yeniden yaplanmay salamfltr.
2001 krizinden sonra 2008 ylnn sonuna kadar reel GSYHnn 27 eyrekte
pozitif byme rakamlar sergilemesi dikkat ekicidir (fiekil 2.7). Trkiye 2001 kri-
zi sonrasnda uluslararas piyasalarda bollaflan sermaye hareketlerinden kaynakla-
nan finansal geniflleme ve ucuz kredi olanana kavuflmufltur. Bu sayede canlanan
i talep yoluyla byme desteklenmifl, dier taraftan giderek artan dfl aklar (ca-
ri ifllemler aklar) nce yksek faizlerin cazibesiyle Trkiyeye akmakta olan s-
cak parayla, daha sonralar ise flirket birleflmeleri ve zellefltirmeler ile elde edilen
dorudan yatrm finansmanyla karfllanmaya alfllmfltr.
Trkiye, 2001 ylnda 8. Befl Yllk Kalknma Plan ile birlikte 2001-2023 dne-
mini kapsayan Uzun Vadeli Stratejisini (Vizyon 2023) belirlemifltir. Bu kapsam-
da 2001-2023 dneminde yllk ortalama byme hznn %7 dolaynda olmas ve
 2. nite - Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk 47

bymenin yaklaflk %30unun toplam faktr verimliliinden kaynaklanmas, by- Hizmetler sektr pek ok
farkl alt sektrden
lece 1998 ylnda 3.200 dolar olan kifli baflna gelirin 2023 ylnda AB lkeleri d- oluflmaktadr. Bunlar;
zeyine yaklafltrlmas hedeflemektedir. Trkiyenin, dnem sonunda ulaflaca 1,9 inflaat, toptan ve perakende
ticaret, oteller ve lokantalar,
trilyon dolar civarnda GSMH dzeyi ile dnyann ilk on ekonomisi arasna girece- ulafltrma, depolama ve
i ngrlmektedir. haberleflme, mali arac
kurulufllarn faaliyetleri,
konut sahiplii,
GSYHnn Sektrel Dalm gayrimenkul, kiralama ve ifl
Gelirin sektrel dalm, bir ekonomide yaratlan toplam hslann iktisad faaliyet faaliyetleri, kamu ynetimi
ve savunma, zorunlu sosyal
kollarna gre dalmn ifade eder. fiekil 2.6da 1980 ylndan 2011 ylna Trki- gvenlik, eitim, salk
yede GSYHdan temel sektrn (tarm, sanayi ve hizmetler) aldklar paylarn iflleri ve sosyal hizmetler,
dier sosyal, toplumsal ve
geliflimi gsterilmektedir. retim yapsndaki deiflime bakldnda Trkiyede kiflisel hizmet faaliyetleri
hizmetler sektrnn giderek byd grlmektedir. Buna karfllk tarm sekt- fleklinde sralanabilir.
Hizmetler sektrnn tanm
rnn zellikle 1980 sonrasndaki politika deiflikliklerine bal olarak giderek k- ve kapsam ile ilgili daha
ld, deta yapsal zlme yafladn syleyebiliriz. Trkiyede sanayi sekt- detayl bilgiler 6. Blmde
rnn retim gc artmasna ramen, GSYHdaki pay neredeyse deiflmemifltir. verilmektedir.

fiekil 2.6

1980 2011 GSYHnn Sektrel

Dalm (%)
Tarm; 9
Tarm;
Sanayi; 27
Hizmetler; 27
49
Hizmetler;
64
Sanayi; 24

Trkiyede 2011 ylnda GSYHnn sektrel dalmna bakldnda hizmetler

sektrnn paynn %65 seviyesine kadar ykseldii grlmektedir. Buna karfllk
imalat sanayinin pay %27 seviyesinin altna dflmfltr. Tarm sektrnn GSYH
iindeki pay ise %10 seviyesindedir. Bu rakamlar sektrlerin toplam istihdam
iindeki paylar ile birlikte deerlendirmek daha anlaml olacaktr. rnein tarm
sektr toplam istihdamn %25ini olufltururken GSYHdan en az pay alan sektr-
dr. Bu durum tarmda yoksulluun yaygn olmas sonucunu dourmaktadr.
fiekil 2.7
15
Sektrlere Gre
GSYH Byme
9,4 Oranlar (1998
10 8,4 9,2 Fiyatlaryla)
6,8 6,2 8,5
6,9
5 4,7
5,3

0,7
0
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
-3,4
-5 -4,8
-5,7

-10

TARIM SANAY HZMETLER GSYH

48 Trkiye Ekonomisi

2012-2014 dnemini kapsayan Orta Vadeli Programda ise lkemizde GSYH

bymesinin 2012 ylnda %4 seviyesinde gerekleflmesi beklenmektedir. 2013 ve
2014 yllarnda ise bymenin potansiyel seviyesine yaklaflarak %5 dzeyine ulafl-
mas hedeflenmektedir. Bymenin zel tketim ve zel yatrm kaynakl olmas
ngrlmektedir.

Tablo 2.6 2011 2012 2013 2014

Orta Vadeli Plan
GSYH (Milyar TL, Cari Fiyatlarla) 1.281 1.426 1.572 1.733
2012-2014 Hedefleri
GSYH (Milyar Dolar, Cari Fiyatlarla) 766 822 888 952
Kaynak: Kalknma
Kifli Baflna Milli Gelir (GSYH, Dolar) 10.363 10.973 11.716 12.412
Bakanl.
GSYH Bymesi 7,5 4,0 5,0 5,0
Toplam Tketim 6,2 3,0 3,5 3,4
Kamu 6,5 3,1 3,4 2,2
zel 6,1 3,0 3,5 3,5
Toplam Sabit Sermaye Yatrm 19,3 6,2 8,8 8,5
Kamu 7,7 -0,6 7,7 3,8
zel 22,3 7,7 9,0 9,4
Toplam Nihai Yurtii Talep 9,3 3,9 4,9 4,8
Nfus (Yl Ortas, Bin Kifli) 73.950 74.885 75.811 76.707
flsizlik Oran (%) 10,5 10,4 10,2 9,9

Daha uzun vadeli bakldnda ise 2023 ylnda Trkiyede tarm, sanayi ve hiz-
metler sektrlerinin toplam katma deer iindeki paylarnn srasyla %5, 30 ve 65
olmas beklenmektedir.

TRKYEDE GELR DAILIMI

nceki konuda Trkiyenin GSYH bykl asndan dnyann en byk 20
ekonomisi arasnda yer aldn, ancak nfusunun yksek olmas nedeniyle kifli
baflna GSYH asndan orta sralara gerilediini vurgulamfltk. Bu nedenle Trki-
yenin yksek ve srdrlebilir-istikrarl bir byme hzn yakalamas temel
makroekonomik hedeflerin arasnda yer almaktadr. Burada sadece milli geliri
artrmak deil, bu geliri paylaflm biimimiz de olduka nem taflmaktadr.
Gelir dalm, bir ekonomide belli bir dnemde yaratlan gelirin kifliler, top-
lumsal gruplar (kesimler) ve retim faktrleri arasnda blfllmesini ifade etmek-
tedir. Gelir dalm, gelir eflitsizlikleri ile sosyal ve ekonomik kurumlar arasnda
nasl bir iliflki olduunu, zengin ve yoksul arasndaki gelir farkllnn zaman iin-
deki deiflimini, gelir eflitsizliindeki deiflikliklerin servet, sermaye birikimi ve b-
yme zerindeki etkilerini ve kaynak dalmn ortaya koymaktadr.
Bir ekonomide yaratlan GSYHnn paylaflm, gelirin oluflmasn salayan birey-
ler arasnda olabilecei gibi, bu olufluma katk salayan retim faktrleri, bu geliri
oluflturan sektrler veya lkenin eflitli blgeleri arasnda da olabilmektedir. Bu
adan gelir dalm; fonksiyonel, kiflisel, sektrel ve blgesel gelir dalm sek-
linde snflandrlmaktadr.
Bir lkede gelir dalmnn adaletsiz olmas, o lkenin refahn, ekonominin is-
tikrarl bir flekilde bymesini nler. Elbette burada adil gelir dalm kavram ile
kastedilen her bireyin-hanenin gelirden eflit pay almasn salamak deildir. Kapi-
talizm iinde teorik olarak bu mmkn deildir. O hlde burada kastedilen, gelir
 2. nite - Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk 49

dalmnda iyileflme, dflk gelir gruplarnn gelirden daha fazla pay almasn sa-
lama ve yoksulluu azaltmaktr. Bu nedenle gnmzde gelir dalm (income
distribution) kavram yannda, artan bir biimde gelir eflitsizlii (income inequality)
kavram kullanlmaya bafllanmfltr. (elik, 2004)

Toplam Gelir Tablo 2.7

Gelir Nfus Pay Toplam Kifli Baflna 2010 Ylnda Gelir
Nfus Pay
Dzeyleri (%) GSMH ($) GSHM ($) Gruplarna Gre
(kifli) (%) lkelerin Toplam
Dflk Gelir 846.141.764 12,5 419.652.131.761 0,7 1.161 Nfustan ve Gelirden
Aldklar Paylar
Orta Gelir 4.812.542.242 71,0 16.095.002.077.950 27,6 6.408
Yksek Gelir 1.116.551.735 16,5 41.718.726.418.880 71,6 36.518 Kaynak: Dnya
Bankas.
Dnya 6.775.235.741 100 58.228.178.259.358 100 10.706

Gelir eflitsizlii ve yoksulluk birbirinden ayrlamayan iki kavramdr. Kresel-

leflen dnya ekonomisinde baflta Dnya Bankas, Birleflmifl Milletler (BM) ve Ulus-
lararas Para Fonu (IMF) gibi uluslararas rgtler yoksullukla mcadele etmek iin
birok strateji retmektedir.
Dnya Bankas verilerine gre lkelerin dnya haslasndan aldklar paylarda
da byk dengesizlik bulunmaktadr. Tablo 2.7de grld gibi yksek gelir
grubundaki lkeler dnya nfusunun %16,5ini oluflturmalarna ramen gelirin
%71,6sn almakta, buna karfllk dnya nfusunun %12,5ini oluflturan dflk ge-
lir grubundaki lkelerin ald pay ise %1 seviyesine bile ulaflamamaktadr.
Fonksiyonel (snfsal) gelir eflitsizlii, gelirin sosyoekonomik gruplar, sos-
yal snflar arasndaki dalmn gsterir. Bu dalm, retim sreci sonucunda or-
taya kan gelirin, retim srecine katlan faktrler (emek, sermaye, toprak, giri-
flim) arasndaki blflmn ifade eder. Emek dfl gelirler; kr, faiz, kira gelirleri
gibi alt gruplara ayrlabilecei gibi, emek gelirleri de cret, maafl veya yevmiye gi-
bi alt gruplara ayrlabilmektedir. Gelirin snfsal dalm kendi iinde de bireysel
bir eflitsizlik gsterir. rnein emek gelirleri kendi iinde, [kalifiye-kalifiye olma-
yan ifli, sendikal-sendikasz ifli, beyaz yakal-mavi yakal ifli gelirleri] bireysel
olarak nemli lde farkllk gsterebilmektedir.
Kiflisel (bireysel) gelir eflitsizlii, gelirin bireyler ya da haneler arasndaki
dalmn ve eflitsizliini ele alan bir trdr. Bu dalmda kiflilerin gelir dzeyleri Fertler efldeer hanehalk
kullanlabilir gelirlerine gre
onlarn sosyal/snfsal durumlarndan bamsz olarak ele alnr. Kiflisel gelir da- kkten bye doru
lmnda bireyler ya da haneler elde ettikleri gelirlerinin byklne gre sralanr sralanarak 5 gruba
ve bu yolla gelir eflitsizlii llr. Bu yntem ile hanehalklar eflitli dilimlere b- ayrldnda; lk yzde
20lik grup geliri en dflk
lnerek gelir eflitsizliinin dzeyi saptanr. En yaygn olan yntem, hanehalklarnn olan grubu, Son yzde
yzde 20lik 5 dilime blnmesidir. 20lik grup ise geliri en
yksek olan grubu
Trkiyede gelir dalm istatistiklerinin veri kayna 2005 ylna kadar eski
adyla Hanehalk Gelir ve Tketim Harcamalar Anketi, yeni adyla Hanehalk
Bte Arafltrmas olmufltur. 1994 ylnda uygulanan anket alflmasnn ardndan
bamsz bir gelir dalm alflmas gereklefltirilmemifltir. TK, 2006 ylndan iti-
baren ABye uyum erevesinde gelir dalm istatistiklerini retmek zere bam-
sz bir gelir dalm arafltrmas olan Gelir ve Yaflam Koflullar Arafltrmasn
uygulamaya bafllamfltr (TUK, 2008).
 N N
K T A P K T A P

T50
ELEVZYON TELEVZYON
Trkiye Ekonomisi

NTERNET Gelir ve Yaflam

N T EKoflullar
RNET arafltrmasnn sonular her yl yaymlanmaktadr. Verilere T-
K veri tabanndan ulaflmak mmkndr (http://www.tuik.gov.tr).

TK gelir dalm eflitsizlik ls olarak Gini katsays, yzdelik gelir dilim-

leri, yzde paylar (P80/P20) ve Lorenz erisini yaymlamaktadr. Yzde paylar
gstergesi (P80/P20), yzde 20lik hanehalk dilimlerinde 5. yzdelik dilimin
toplam gelirden ald payn, en dflk gelir diliminin toplam gelirden ald paya
blnmesi ile elde edilmektedir. Bylece zaman iinde gelirden en ok pay alan
ile en az pay alan gruplarn deiflimini izlemek mmkn olabilmektedir. Bu ora-
Hanehalk ya da fert
asndan gelir, retime
nn byk kmas eflitsizliin giderek arttn, kk kmas ise azaldn ifade
yaplan katk karfllnda etmektedir.
belirli bir srede elde edilen
deerlerin toplam olarak
tanmlanabilir. Bu gelirler Trkiyede Gelir Dalm Arafltrmalar ve Sonular
faaliyet gelirleri (maafl, Trkiyede hanehalk gelirini temel alan gelir dalm anketlerine dayanlarak
cret, yevmiye ve
mteflebbis gelirlerini) veya bireysel gelir dalm sonularn elde etmeye ynelik, farkl yntemler ieren bir-
faaliyet dfl gelirleri ok alflma yaplmfltr. Bu alflmalardan elde edilen sonular Tablo 2.8de sunul-
(gayrimenkul (kira geliri),
mlk geliri, sosyal mufltur. Bu alflmalardan gelir dalmnn geliflimi hakknda genel bir bilgi edin-
transferler ve haneler aras dikten sonra asl 2005 ylndan itibaren TUK tarafndan yaplmfl olan gelir dal-
karfllksz transferler)
kapsamaktadr.
m arafltrmas ve sonrasndaki geliflmeler zerinde durulmaya alfllacaktr.

Tablo 2.8
Trkiyede Yaplmfl Gelir Dalm alflmalar Sonular
Yzde 20'lik
Hanehalk 1963 1968 1973 1978 1983 1986 1987 1994 2002 2003 2004 2005
Dilimleri
Birinci %20 4,5 3,0 3,5 2,9 2,7 3,9 5,2 4,9 5,3 6,0 6,0 6,1
kinci %20 8,5 7,0 8,0 7,4 7,0 8,4 9,6 8,6 9,8 10,3 10,7 11,1
nc %20 11,5 10,0 12,5 13,0 12,6 12,6 14,1 12,6 14,0 14,5 15,2 15,8
Drdnc %20 18,5 20,0 19,5 22,1 21,9 19,2 21,2 19,0 20,8 20,9 21,9 22,6
Beflinci %20 57,0 60,0 56,5 54,7 55,8 55,9 49,9 54,9 50,1 48,3 46,2 44,4
Gini Katsays 0,55 0,56 0,51 0,51 0,52 0,50 0,43 0,49 0,44 0,42 0,40 0,38

Kaynak: DPT (2007), K.

Gelir dalm eflitsizlii Gini katsaylarna gre yorumlandnda 1963ten (0,55)

1968e (0,56) ksmi bir bozulma olmufltur. Daha sonraki yllarda ise srekli bir iyi-
leflme gstererek Gini katsays 1987de 0,43e kadar dflmfltr. Ancak 1994 ylna
gelindiinde gelir dalmnda ciddi bir bozulma meydana gelmifltir. 1987de 0,43
olarak hesaplanan Gini katsays 1994te 0,49 deerini almaktadr. 2002 yl iin he-
saplanan Gini katsaysnda ise tekrar 1987 yl seviyesine bir geri dnfl yaflanmfl-
tr. 2003 ve 2004 yllarnda srasyla 0,42 ve 0,40a gerileyen Gini katsays, 2005 y-
lnda 0,38e dflerek son krk yln en iyi seviyesine ulaflmfltr.
Gelir dalm eflitsizlii
ltlerinden olan Gini
katsays, sfra yaklafltka Kiflisel Gelir Dalm
gelir dalmnda eflitlii, Tablo 2.9da 2005 Gelir Dalm Arafltrmasndan sonra yaplan Gelir ve Yaflam
1e yaklafltka gelir
dalmnda bozulmay ifade Koflullar Arafltrmalarnda elde edilen gelir dalm verilerini grmektesiniz. Tr-
etmektedir. kiye genelinde 2001 krizinden sonra yaflanan hzl ekonomik byme neticesinde
 2. nite - Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk 51

Gini katsaysnda dflfl eilimi gzlenmektedir. Bu rakamlar bize Trkiyede gelir

dalmnda iyileflme olduunu gstermektedir. zellikle gelirden en az pay alan
%20lik dilimin Trkiye genelinde payn 2006 ylnda 5,1den 2011 ylnda 5,8 se-
viyesine kard grlmektedir.

Yzde 20'lik Gruplar 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Tablo 2.9
Yzde 20'lik
Birinci %20 6,1 5,1 5,8 5,8 5,6 5,8 5,8 Gruplarn Gelirden
kinci %20 11,1 9,9 10,6 10,4 10,3 10,6 10,6 Ald Paylar,
2005-2011
nc %20 15,8 14,8 15,2 15,2 15,1 15,3 15,2
Drdnc %20 22,6 21,9 21,5 21,9 21,5 21,9 21,7 Kaynak: TUK, Gelir
ve Yaflam Koflullar
Beflinci %20 44,4 48,4 46,9 46,7 47,6 46,4 46,7 Arafltrmalar.
Gini Katsays 0,38 0,43 0,41 0,40 0,41 0,40 0,40

Kent Kr Tablo 2.10

Yzde 20'lik Yerleflim Yerlerine
Gruplar 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Gre Kiflsel Gelir
Dalm
Birinci %20 6,4 5,5 6,2 6,1 6,0 6,3 6,2 6,1 5,6 6,4 6,5 6,1 6,2 6,1
Kaynak: TK, Gelir
kinci %20 11,5 10,3 11,0 10,7 10,7 11,0 10.8 11,3 10,2 11,1 10,8 10,9 11,0 10,9 ve Yaflam Koflullar
Arafltrmas.
nc %20 16,0 15,0 15,3 15,3 15,0 15,3 15,2 15,9 15,3 16,0 15,6 15,9 15,7 15,7

Drdnc %20 22,6 21,8 21,2 21,9 21,1 21,6 21,5 22,6 22,6 22,3 22,5 23,1 22,8 22,5

Beflinci %20 43,5 47,5 46,2 46,0 47,3 45,7 46,2 44,2 46,3 44,2 44,5 44,0 44,3 44,8

Gini Katsays 0,37 0,42 0,39 0,39 0,40 0,39 0,39 0,38 0,41 0,38 0,38 0,38 0,38 0,39

TKin Gelir ve Yaflam Koflullar Arafltrmasnda gelir dalmnn kentler- Lorenz Erisi: Milli gelirin
nfusa dalmndaki
de ve krsalda nasl gelifltiine iliflkin veriler de bulunmaktadr. Yerleflim yerle- eflitsizlii gstermekte
rine gre gelir dalm verilerine bakldnda gelir eflitsizliinin krsalda, kent- kullanlan grafiktir. Eri, bir
karenin kflegenini u
lere gre daha az olduu dikkat ekmektedir. Bunu Gini katsaylarnn krsal- noktalarda keser. Karenin
da daha dflk olmasyla gzlemleyebiliriz. (Tablo 2.10) Ancak, krsalda kifli dikey kenarnda gelirin
bafl gelir seviyesinin daha dflk olduu ve ilerleyen konuda greceimiz ze- birikimli paylar, yatay
kenarnda ise nfusun
re krsalda yoksulluun daha yaygn olduu gereini gzden karmamak ge- birikimli paylar yzde olarak
rekmektedir. Bir baflka ifadeyle krsalda yoksullukta gelir eflitsizliinin az oldu- gsterilir. Kflegen doru,
gelirin nfus arasnda eflit
unu syleyebiliriz. dalmn (mutlak eflitlik)
Gelir eflitsizliklerini ifade ederken kullanlan bir baflka nemli gsterge gsterir. Lorenz erisi
kflegenden uzaklafltka
P80/P20 gstergesidir. Bu oran bize son %20lik grubun toplam gelirden ald gelir dalmndaki eflitsizlik
payn, ilk %20lik grubun payna orann vermektedir. Trkiye iin 2011 ylnda artmaktadr.
P80/P20 gstergesi 8 kattr. P80/P20 gstergesi kentsel ve krsal yerler iin ise Mutlak Eflitlik Dorusu:
7,4tr. Yaratlan milli gelirin fertler
(bireyler) arasnda eflit
fiekil 2.8de 2010-2011 yllarna ait gelirin nfusa dalmndaki eflitsizliin gra- dalmn gsteren 450lik
fik gsterimi olan Lorenz erisi bulunmaktadr. Farkl dnemlere iliflkin Lorenz dorudur.
erileri karfllafltrlrken, bu erilerin mutlak eflitlik dorusuna yaknl dikkate Bir ekonomide gelirler
alnr. Lorenz erisinin tam eflitlik dorusundan uzaklaflmaya bafllayarak daha bireyler arasnda eflit olarak
dalmflsa Lorenz erisi
ukur hle gelmesi gelir paylaflmnda eflitsizlik olduu anlamna gelmektedir. mutlak eflitlik dorusu ile
2010 ve 2011 yllarna ait Lorenz erilerindeki alflma gelir dalmnda nemli bir akflarak 45lik bir doru
biimini alacaktr.
deiflim olmadn gstermektedir.
52 Trkiye Ekonomisi

fiekil 2.8

2009 ve 2010
Yllarna Ait Lorenz 100 400

Birikimli gelir yzdeleri

Erileri
80

60
53.3
53.6
40
31.6
16.4 31.7
20
5.8 16.4
0 5.8
0 20 40 60 80 100

Birikimli fert yzdeleri

2010 2011

Kaynak: http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=8661 (22.07.2012)

Fonksiyonel Gelir Dalm

Hanehalk geliri, emek karfll alnan cret ve maafllar ile toprak kiras (rant), ser-
maye geliri (faiz) veya teflebbs (giriflim) geliri (kr) fleklinde olabilir. Bu nedenle
retim faktrlerinin gelirden aldklar paylar analiz etmek istediimizde fonksiyo-
nel gelir dalm verilerine bakmamz gerekecektir. Tablo 2.11de gelir trlerine
gre dalm gsterilmifltir.

Tablo 2.11 GELR TRLER 2005 2008 2009 2010 2011

Gelir Trlerine Gre
Dalm Maafl ve cret 39,2 41,9 42,9 43,7 44,8
(2005-2011) Yevmiye 3,3 4,1 3,5 3,6 3,6

Kaynak: TK, Gelir Mteflebbis 28,8 22,4 20,4 20,2 21,4

ve Yaflam Koflullar Gayrimenkul 2,9 4,4 5,0 4,2 3,9
Arafltrmas.
Menkul kymet 2,7 4,2 5,3 4,5 3,8
Transfer 23,0 22,2 22,7 20,5 19,4

Tablo 2.11de Trkiyede gelirden en ok pay maafl ve cret gelirlerinin ald

(%44,8) grlmektedir. Mteflebbis gelirlerinin payndaki azalmaya karfllk trans-
fer gelirlerinin paynn ykseklii (%19,4) dikkat ekmektedir. 2011 ylnda sosyal
transferlerin %92sini emekli ve dul-yetim aylklar oluflturmaktadr. Emekli ve dul-
yetim aylklar toplam gelir iinde % 17,8lik paya sahip iken, dier sosyal transfer-
lerin pay %1,5tir. Mteflebbis gelirlerinin ise % 68,2si tarm-dfl sektrden olufl-
maktadr.
 2. nite - Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk 53

Yzde 20'lik Fert Gruplar Gini Tablo 2.12

lk kinci nc Drdnc Son Katsays Efl deer Hanehalk
Toplam Kullanlabilir Gelire
%20 %20 %20 %20 %20
Gre Sral Yzde
Trkiye 20'lik Gruplar
Yzde 100,0 5,8 10,6 15,2 21,7 46,7 tibaryla Yllk
Efldeer Hanehalk
Ortalama (T) 10.774 3.129 5.698 8.178 11.693 25.172 0,404 Kullanlabilir
Medyan (T) 8.139 3.247 5.692 8.139 11.533 20.039 Gelirlerin Dalm
KENT (2011)
Yzde 100,0 6,2 10,8 15,2 21,5 46,2
Ortalama (T) 12.120 3.781 6.570 9.234 13.013 28.006 0,394
Medyan (T) 9.201 3.928 6.542 9.201 12.893 22.095
KIR
Yzde 100,0 6,1 10,9 15,7 22,5 44,8
Ortalama (T) 7.803 2.376 4.253 6.115 8.783 17.493 0,385
Medyan (T) 6.045 2.455 4.253 6.045 8.671 14.253
TR1 stanbul
Yzde 100,0 7,2 11,5 15,5 20,7 45,1
Ortalama (T) 14.873 5.348 8.577 11.480 15.456 33.549 0,371
Medyan (T) 11.482 5.434 8.545 11.482 15.046 25.701
TR2 Bat Marmara
Yzde 100,0 6,9 11,7 16,0 21,6 43,8
Ortalama (T) 10.723 3.688 6.292 8.455 11.778 23.496 0,365
Medyan (T) 8.269 3.917 6.320 8.290 11.641 19.239
TR3 Ege
Yzde 100,0 6,6 10,6 14,7 21,0 47,1
Ortalama (T) 12.924 4.269 6.869 9.510 13.553 30.431 0,397
Medyan (T) 9.428 4.394 6.795 9.428 13.474 24.314
TR4 Dou Marmara
Yzde 100,0 8,1 12,5 16,4 21,9 41,0
Ortalama (T) 10.772 4.381 6.737 8.850 11.735 22.224 0,326
Medyan (T) 8.803 4.658 6.826 8.803 11.640 18.709
TR5 Bat Anadolu
Yzde 100,0 6,6 10,9 15,8 22,4 44,3
Ortalama (T) 12.455 4.117 6.813 9.811 13.947 27.632 0,374
Medyan (T) 9.725 4.346 6.733 9.725 13.751 23.468
TR6 Akdeniz
Yzde 100,0 6,5 10,6 14,8 20,8 47,3
Ortalama (T) 10.276 3.340 5.470 7.600 10.633 24.431 0,404
Medyan (T) 7.636 3.542 5.460 7.636 10.453 17.812
TR7 Orta Anadolu
Yzde 100,0 7,0 11,6 15,6 21,9 43,9
Ortalama (T) 9.406 3.279 5.438 7.355 10.315 20.660 0,366
Medyan (T) 7.389 3.502 5.414 7.399 10.143 16.550
TR8 Bat Karadeniz
Yzde 100,0 7,3 12,5 16,6 22,2 41,3
Ortalama (T) 9.264 3.380 5.785 7.735 10.283 19.145 0,335
Medyan (T) 7.739 3.644 5.769 7.739 9.990 16.178
54 Trkiye Ekonomisi

TR9 Dou Karadeniz

Yzde 100,0 8,0 12,4 16,5 22,3 40,8
Ortalama (T) 9.374 3.733 5.779 7.770 10.450 19.177 0,327
Medyan (T) 7.891 3.786 5.835 7.908 10.475 16.846
TRA Kuzeydou Anadolu
Yzde 100,0 6,6 10,8 15,2 21,5 46,0
Ortalama (T) 7.109 2.319 3.833 5.386 7.683 16.377 0,390
Medyan (T) 5.336 2.393 3.823 5.339 7.539 13.229
TRB Ortadou Anadolu
Yzde 100,0 5,9 10,0 14,0 20,6 49,5
Ortalama (T) 6.492 1.918 3.227 4.543 6.709 16.093 0,427
Medyan (T) 4.480 2.004 3.239 4.500 6.655 12.593
TRC Gneydou Anadolu
Yzde 100,0 6,2 10,6 15,0 21,9 46,3
Ortalama (T) 5.418 1.676 2.861 4.064 5.954 12.545 0,396
Medyan (T) 4.037 1.814 2.837 4.037 5.838 10.382

Kaynak: TK.

Blgesel Gelir Dalm

Tablo 2.12de Trkiye statistiki Blge Birimleri Snflandrmasna (BBS) gre gelir
dalm verileri sunulmaktadr. 2011 ylnda blgesel (BBS, Dzey 1 blgeleri)
dzeyde efldeer hanehalk kullanlabilir gelire gre gelir dalm verilerine bakl-
dnda Gini katsaysnn en dflk olduu blgeler (Dzey 1e gre), Dou Mar-
mara, Dou ve Bat Karadeniz olmufltur. Trkiyede 2011 ylnda hanehalk baflna
dflen ortalama yllk kullanlabilir gelir 24.343 TL iken ortalama yllk efl deer ha-
nehalk kullanlabilir gelir ise 10.774 TLdr.
stanbul Blgesi 14.873 TL gelir ile ortalama yllk efl deer hanehalk kullanlabi-
lir geliri en yksek olan blge durumundadr. Bunu, 12.924 TL ortalama gelir ile Ba-
t Anadolu Blgesi izlemektedir. En dflk ortalama gelire sahip blge ise 5.418 TL
ile Gneydou Anadolu Blgesidir.

Dnya Bankas, mutlak
yoksulluk snrn az geliflmifl
lkeler iin kifli baflna
gnde 1$, Latin Amerika ve
Karayipler iin 2,15$,
geliflmekte olan lkeler iin
4$, geliflmifl ekonomiler iin
14,40$ olarak kabul
etmektedir.
Greli (nispi) yoksulluk;
bireylerin, toplumun
ortalama refah dzeyinin
belli bir orannn altnda
olmas durumudur.
TRKYEDE YOKSULLUK
Kreselleflme sreci beraberinde getirdii gelir eflitsizliinin artmasn da getirmifltir.
Bu nedenle baflta Dnya Bankas, Birleflmifl Milletler gibi kresel rgtler yapt
alflmalarla yoksulluk kavramn dnya gndemine yerlefltirmifltir. lkemizde
gelir dalm gstergelerinin yannda izlenecek ekonomi politikalarnda yoksulluk
gstergeleri de nem kazanmaktadr. Genel olarak yoksulluk, insanlarn temel ge-
reksinimlerini karfllayamama durumudur. Yoksulluun dar anlamda tanm; alk-
tan lme ve barnacak yeri olmama durumu iken, genifl anlamda yoksulluk; gda,
giyim ve barnma gibi olanaklar yaflamlarn devam ettirmeye yettii hlde toplu-
mun genel dzeyinin gerisinde kalmay ifade etmektedir.
Mutlak yoksulluk, hanehalk veya bireyin yaflamn srdrebilecek asgari re-
fah dzeyini yakalayamamas durumudur. Mutlak yoksulluu ifade edebilmek iin
bireylerin yaflamlarn srdrebilmeleri iin gerekli olan minimum tketim ihtiya-
larnn belirlenmesini gerektirir. Mutlak yoksul oran, bu asgari refah dzeyini ya-
kalayamayanlarn saysnn toplam nfusa orandr. Dnya Bankasnn yapt
yoksulluk analizlerinde satnalma gc paritesine gre gnlk kifli baflna 1 $, 2,15
$ ve 4,30 $ deerleri yoksulluk snrlar olarak tanmlanmfltr.
 2. nite - Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk 55

Greli (nispi) yoksulluk ise bireylerin, toplumun ortalama refah dzeyinin

belli bir orannn altnda olmas durumudur. Buna gre toplumun genel dzeyine
gre belli bir snrn altnda gelir ve harcamaya sahip olan birey veya hanehalk g-
reli yoksul olarak tanmlanr. Refah ls olarak amaca gre tketim veya gelir
dzeyi seilebilir.
TK yapt alflmalarda greli yoksulluu efldeer hanehalk kullanlabilir
medyan gelirlere gre medyan gelirin % 40, % 50si, % 60 ve % 70i alnarak he-
saplamaktadr. Bu snrlarn altnda efldeer hanehalk kullanlabilir gelire sahip
olanlar yoksul olarak tanmlamaktadr.
TKin alflmalarnda alk snrn bir kifli iin gnlk 2100 kaloriyi elde ede-
bilmek iin gerekli 80 maddelik gda sepetinin maliyeti olarak belirlemifltir. Bir di-
er tanm da gda harcamalarnn yannda eitim, salk, ulaflm, vb. harcamalarn
da katld gda ve gda dfl yoksulluk orandr. Bir kiflinin yaflamn devam
ettirebilmesi iin almas gerekli temel gda maddelerinden oluflan sepetin maliyeti
alk snr, iyi beslenme yannda ihtiya duyduu giyim, barnma, ulafltrma,
haberleflme gibi temel gereksinimlerini karfllayabilmesi iin gerekli olan tm mal
ve hizmetleri satn alabilmesinin maliyeti de yoksulluk snr olarak tanmlanr. Bu
snrlar Hanehalk Bte Anketi verilerine bal olarak tanmlanr. rnein; 2009
ylnda, 4 kiflilik hanenin aylk alk snr T287, aylk yoksulluk snr ise T825
olarak tahmin edilmifltir.
Tablo 2.13
Yoksulluk Snr Yntemlerine Gre Fert Yoksulluk Oranlar
Fert Yoksulluk Oran (%)
Yntemler
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
TRKYE
Gda Yoksulluu (Alk) 1,35 1,29 1,29 0,87 0,74 0,48 0,54 0,48
Yoksulluk (Gda+Gda Dfl) 26,96 28,12 25,60 20,50 17,81 17,79 17,11 18,08
Kifli Bafl Gnlk 1 $n Alt (1) 0,20 0,01 0,02 0,01 - - - -
Kifli Bafl Gnlk 2,15 $'n Alt (1) 3,04 2,39 2,49 1,55 1,41 0,52 0,47 0,22 0,21
Kifli Bafl Gnlk 4,3 $n Alt (1) 30,30 23,75 20,89 16,36 13,33 8,41 6,83 4,35 3,66
Harcama Esasl Greli Yoksulluk (2) 14,74 15,51 14,18 16,16 14,50 14,70 15,06 15,12
KENT
Gda Yoksulluu (Alk) 0,92 0,74 0,62 0,64 0,04 0,07 0,25 0,06 0,04
Yoksulluk (Gda+Gda Dfl) 21,95 22,30 16,57 12,83 9,31 10,36 9,38 8,86
Kifli Bafl Gnlk 1 $n Alt (1) 0,03 0,01 0,01 - - - - -
Kifli Bafl Gnlk 2,15 $n Alt (1) 2,37 1,54 1,23 0,97 0,24 0,09 0,19 0,04 0,04
Kifli Bafl Gnlk 4,3 $n Alt (1) 24,62 18,31 13,51 10,05 6,13 4,40 3,07 0,96 0,97
Harcama Esasl Greli Yoksulluk (2) 11,33 11,26 8,34 9,89 6,97 8,38 8,01 6,59
KIR
Gda Yoksulluu (Alk) 2,01 2,15 2,36 1,24 1,91 1,41 1,18 1,42
Yoksulluk (Gda+Gda Dfl) 34,48 37,13 39,97 32,95 31,98 34,80 34,62 38,69
Kifli Bafl Gnlk 1 $n Alt (1) 0,46 0,01 0,02 0,04 - - - -
Kifli Bafl Gnlk 2,15 $n Alt (1) 4,06 3,71 4,51 2,49 3,36 1,49 1,11 0,63 0,57
Kifli Bafl Gnlk 4,3 $n Alt (1) 38,82 32,18 32,62 26,59 25,35 17,59 15,33 11,92 9,61
Harcama Esasl Greli Yoksulluk (2) 19,86 22,08 23,48 26,35 27,06 29,16 31,00 34,20
(1) Satnalma Gc Paritesine (SGP) gre hesaplama yaplmfltr. 1 $'n SGPye gre karfll olarak 2002 yl iin T618.281;
2003 yl iin T732.480; 2004 yl iin T780.121; 2005 yl iin T0,830, 2006 yl iin T0,921, 2007 yl iinT0,926, 2008 yl
iin T0,983, 2009 yl iin T0,917 ve 2010 yl iin ise T0,990 kullanlmfltr.
(2) Efldeer fert (kifli) baflna tketim harcamas medyan deerinin %50'si esas alnmfltr.
56 Trkiye Ekonomisi

Toplam tketimleri gda yoksulluk (alk) snrnn hemen stnde olan hane-
lerin toplam harcama iindeki gda dfl harcama pay %60 olarak saptanmfltr. Bu-
na gre gda ve gda dfl mal ve hizmetleri kapsayacak flekilde yoksulluk snr be-
lirlenmifltir. Gda ve gda dfl yoksulluk oran ise efldeer fert baflna tketim har-
camas, gda ve gda dfl yoksulluk snrnn altnda kalan hanehalklarnn olufltur-
duu nfusun, toplam nfus iindeki pay olarak hesaplanmaktadr.
Trkiyede gelir dalmndaki greli iyileflmeye ramen, yoksulluk nemli bir
sosyal sorun olmaya devam etmektedir. 2009 ylnda Trkiyede fertlerin yaklaflk
%0,48i bir baflka ifadeyle 339 bin kifli sadece gda harcamalarn ieren alk sn-
rnn, %18,08ini oluflturan 12 milyon 751 bin kifli ise gda ve gda dfl harcamala-
r ieren yoksulluk snrnn altnda yaflamaktadr.
Trkiyede 2006 ylndan itibaren kifli bafl gnlk harcamas, satnalma gc
paritesine gre 1 $n altnda kalan fert bulunmamaktadr. Buna karfln satnalma
gc paritesine gre kifli bafl gnlk 2.15$ olarak tanmlanan yoksulluk snr al-
tnda bulunan fert oran 2010 ylnda %0,21, yoksulluk snr 4,3 $ olduunda yok-
sul fert oran ise %3,16 olarak tahmin edilmifltir.

TRK-fi Haber Blteni

HAZRAN 2012 ALIK ve YOKSULLUK SINIRI
25 Haziran 2012
Hanehalk Kullanlabilir Net
Geliri: Hanehalk fertlerinin
elde ettii kiflisel yllk
DRT KfiLK ALENN ALIK SINIRI 925 LRA, YOKSULLUK SINIRI
kullanlabilir gelirlerin (maafl- 3.013 LRA...
cret, yevmiye, mteflebbis ENFLASYONDA GIDA FYATLARININ OLUMLU ETKS SRYOR.
geliri ile emekli maafl, dul-
yetim aylklar ve yaflllara
MUTFAK ENFLASYONU AYLIK YZDE 0,04 ORANINDA GERLED.
yaplan demeler, karfllksz YILLIK ORTALAMA ARTIfi SE YZDE 7,55 ORANINDA...
burs vb. ayni veya nakdi TRK-fi tarafndan, alflanlarn geim koflullarn ortaya koymak ve temel ih-
gelirlerin toplam) toplam ile
hane baznda elde edilen yllk
tiya maddelerindeki fiyat deiflikliinin aile btesine yansmalarn belirle-
gelirlerin (gayrimenkul kira mek amacyla her ay dzenli olarak yaplan alk ve yoksulluk snr arafltr-
geliri, haneye yaplan masnn 2012 Haziran ay sonularna gre;
karfllksz yardmlar, 15 yafln
altndaki fertlerin elde ettii
Drt kiflilik bir ailenin salkl, dengeli ve yeterli beslenebilmesi iin
gelirler vb.) toplamndan, yapmas gereken gda harcamas tutar (alk snr) 924,98 lira,
gelir referans dneminde Gda harcamas ile birlikte giyim, konut (kira, elektrik, su, yakt), ula-
denen vergiler ve dier hane
veya kiflilere yaplan dzenli
flm, eitim, salk ve benzeri ihtiyalar iin yaplmas zorunlu dier harcama-
transferler dfllerek elde larn toplam tutar (yoksulluk snr) ise 3.012,97 lira olarak hesaplanmfltr.
edilir.

SIRA SZDE TKin yoksullukla ilgili gstergeleri ile yazl ve grsel medyada ska duyduunuz Trk-
SIRA SZDE
3 fl, Kamu-Sen gibi ifli-memur sendikalar konfederasyonlarnn yapt yoksulluk gster-
geleri arasndaki byk farkllklar neden kaynaklanmaktadr?
D fi N E L M D fi N E L M
Tablo 2.14
Trkiyede Gelire Dayal Greli Yoksulluk Snrlarna Gre Yoksulluk Oran (2006-2011)
S O R U S O R U
Medyan Yoksulluk Snr (T) Yoksulluk Oran (%)
Gelirin 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2006 2007 2008 2009 2010 2011
D% K40
KAT 1.881 2.433 2.531 D 2.818
KKAT 2.972 3.255 12,8 9,9 10,1 10,6 10,3 10,1
% 50 2.351 3.041 3.164 3.522 3.714 4.069 18,6 16,3 16,7 17,1 16,9 16,1

N N
SIRA SZDE 2.821
% 60 3.649 3.797 SIRA SZDE 4.457
4.227 4.883 25,4 23,4 24,1 24,3 23,8 22,9
% 70 3.291 4.257 4.430 4.931 5.200 5.697 32,0 30,1 30,9 31,1 30,6 30,0
Kaynak: TK, Gelir ve Yaflam Koflullar
AMALARIMIZ Arafltrmas, 2006-2009.
AMALARIMIZ

K T A P K T A P

TELEVZYON TELEVZYON
 2. nite - Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk 57

Yoksulluk hesaplamalar yaplrken refah ls olarak harcama veya hanehalk

geliri esas alnabilir. TK medyan deerin %50sini greli yoksulluk snr olarak
kabul etmektedir. Buna gre yoksulluk oran 2011 ylnda %16,1 medyan gelirin
%70i alndnda ise yoksulluk oran %30 olarak gerekleflmifltir (Tablo 2.14).
TKin yapt alflmalarda yoksul fertlerin belirlenmesinin yannda hanehal- Medyan Gelir: Gelirler
k bykl ile yoksulluk arasndaki iliflki de aa kmaktadr. Tablo 2.15teki kkten bye
verilere bakldnda hanehalk bykl arttka yoksulluun da arttn grl- sralandnda ortaya dflen
deer medyan geliri ifade
mektedir. rnein 2009 ylnda hanehalk bykl 3 veya 4 kifli olan hanelerde eder.
bulunan fertlerin yoksulluk oran % 9,65 olurken, 7 ve daha fazla olan hanelerde
fertlerin yoksulluk oran % 40,05 olarak hesaplanmfltr.

Hanehalk Yoksul Hanehalk Oran (%) Tablo 2.15

Bykl 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Hanehalk
Byklne Gre
Trkiye 22,45 23,02 20,67 15,42 13,98 13,64 13,52 14,54 Yoksulluk Oranlar
1-2 16,51 13,41 14,49 8,44 10,95 9,36 9,85 11,52
3-4 16,37 17,08 13,71 9,22 8,27 8,06 8,23 9,41 Kaynak: TK, 2009
Yoksulluk alflmas
5-6 29,03 31,67 27,40 22,41 17,54 20,79 21,14 21,79 Sonular.
7+ 45,95 48,41 51,06 44,08 41,83 39,79 37,68 38,50
Yoksul Fert Oran (%)
Trkiye 26,96 28,12 25,60 20,50 17,81 17,79 17,11 18,08
1-2 16,48 13,50 13,96 8,25 10,66 8,84 9,57 10,64
3-4 16,68 17,48 13,84 9,36 8,49 8,30 8,48 9,65
5-6 29,47 32,04 27,74 22,77 17,76 21,20 21,54 22,20
7+ 47,38 49,22 51,97 45,99 42,98 41,32 38,20 40,05

Tablo 2.13teki verilerden hatrlayacanz zere krsalda yoksul fert oran daha
yksektir (2009 yl iin yoksul fert oran %38,7 yaklaflk 8.5 milyon ferttir). Yok-
sul hanelerin kent-krsal ayrmna baktmzda yine krsaldaki hanelerin
%34,3nn yoksul olduunu ve 7 ve daha fazla bireyin olduu hanelerdeki birey-
lerin yoksulluk orannn %50lerin zerinde seyrettii gze arpmaktadr.
Yoksulluk Yoksul says Yoksulluk Yoksullarn Tablo 2.16
BBS (Dzey 1e gre) Gelire Dayal Greli
snr (T)1 (Bin kifli) oran (%) (1) oran (%) (2)
Yoksulluk
Trkiye 4.041 11.670 16,1 100
Snrlarna Gre
TR1 stanbul 5.741 1.499 11,7 3,8 Blgesel Yoksul
TR2 Bat Marmara 4.135 361 11,6 3,2 Saylar ve Yoksulluk
Oran (2011)
TR3 Ege 4.714 1.124 11,9 6,1
TR4 Dou Marmara 4.401 614 9,0 4,4 Kaynak: TK, Gelir
TR5 Bat Anadolu 4.863 933 13,7 5,3 ve Yaflam Koflullar
Arafltrmas, 2011.
TR6 Akdeniz 3.818 1.134 12,3 12,2
TR7 Orta Anadolu 3.694 503 13,3 5,1
TR8 Bat Karadeniz 3.870 609 13,8 5,7
TR9 Dou Karadeniz 3.946 271 10,7 2,6
TRA Kuzeydou Anadolu 2.668 310 14,7 6,1
TRB Ortadou Anadolu 2.240 483 13,2 13,4
TRC Gneydou Anadolu 2.019 1.155 15,1 32,3
(1) Efldeer hanehalk kullanlabilir gelirin medyan deeri kullanlarak her blge iin yoksulluk snr hesaplanmfltr.
(2) Trkiye iin hesaplanan yoksulluk snrna gre yoksulluk oran gsterilmektedir.
58 Trkiye Ekonomisi

Tablo 2.16da sunulan verilere bakldnda 2011 yl sonularna gre medyan

gelirin % 50si kullanldnda, stanbul Blgesinde yaflayanlarn %11,7si, bu bl-
ge iin belirlenen yoksulluk snrnn altndadr. Trkiyedeki yoksullarn %3,8i de
stanbul Blgesinde yer almaktadr. Trkiye iin hesaplanan gelire dayal yoksul-
luk snr 2011 yl iin T4,041 olarak belirlenmifltir. Bu snra gre yoksullarn en
fazla olduu blgeler srasyla Gneydou Anadolu, Ortadou Anadolu ve Akde-
niz blgeleri olmaktadr.
lkemiz asndan yoksullukla ilgili bir baflka arpc gerek de eitim seviyesi
ile yoksulluk iliflkisidir. Tablo 2.17den de aka grlecei zere eitim seviyesi
arttka, yoksulluk oranlar dflmektedir. rnein; 2009 ylnda okur-yazar olma-
yan veya bir okul bitirmeyenlerde yoksulluk oran %29,84 olurken, ilkokul mezun-
larnda bu oran %15,34, lise ve dengi meslek okullar mezunlarnda %5,34, ykse-
kokul, faklte ve st mezuniyete sahip fertlerde %0,71 olmufltur. Bu rakamlara
cinsiyet asndan bakldnda da her kategoride kadnlarda erkeklere gre yoksul-
luk oranlarnn yksek olduunu syleyebiliriz.
lkemiz asndan bir baflka arpc gerek de 2009 yl rakamlaryla 6 yaflndan
kk ocuklarda yoksulluk riski %24,04tr. Bir baflka ifadeyle ilkretime baflla-
mamfl her 4 ocuktan birisi yoksuldur. Sadece bu gsterge bile lkemiz asndan
yoksullukla mcadelenin ncelikli politikalar arasnda yer almas iin yeterli bir
gerekedir.

Tablo 2.17 Fert Yoksulluk Oran (%)

Hanehalk
Fertlerinin Eitim 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Durumuna Gre TRKYE 26,96 28,12 25,60 20,50 17,81 17,79 17,11 18,08
Yoksulluk Oranlar
6 Yaflndan Kk
33,17 37,75 34,19 27,71 24,78 24,52 22,53 24,04
Kaynak: TK, 2009 Fertler
Yoksulluk alflmas Okur-Yazar Deil veya
Sonular. 36,99 38,01 37,52 31,53 28,10 28,98 30,50 29,84
Bir Okul Bitirmeyen
lkokul 26,13 27,55 24,36 17,13 14,19 14,24 13,44 15,34
lkretim 26,37 29,56 25,49 22,42 18,06 19,19 17,20 17,77
Ortaokul ve Orta
18,77 18,31 13,00 8,37 8,07 9,16 8,34 9,76
Dengi Meslek
Lise ve Lise Dengi
9,82 11,19 8,28 6,79 5,20 5,88 5,64 5,34
Meslek
Yksekokul,
1,57 2,66 1,33 0,79 1,01 0,81 0,71 0,71
Faklte ve st

SIRA SZDE YoksulluklaSIRA

mcadele
SZDE politikas olarak eitim seviyesinin artrlmas zm olabilir mi?
4 rnein lkemizde yksekrenimi yaygnlafltrmak beraberinde yoksulluun da azalma-
sn salayabilir mi?
D fi N E L M D fi N E L M

S O R U S O R U

DKKAT DKKAT

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE

AMALARIMIZ AMALARIMIZ

K T A P K T A P
 2. nite - Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk 59

Tablo 2.18
Ekonomik Fert Yoksulluk Oran (%) Hanehalk
Faaliyet Durumu Fertlerinin Ekonomik
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Faaliyet Durumuna
Toplam 26,96 28,12 25,60 20,50 17,81 17,79 17,11 18,08 Gre Yoksulluk
Oranlar
15 ve Daha Yukar
23,94 24,52 22,22 17,68 14,80 14,86 14,39 15,27
Yafltaki Fertler Kaynak: TK, 2009
stihdamdaki Yoksulluk alflmas
25,08 26,12 23,33 18,96 15,81 14,21 14,82 15,37 Sonular.
Fertler
fl Arayanlar 32,44 30,97 27,37 26,19 20,05 26,01 17,78 19,51
Ekonomik Olarak
22,15 22,82 20,95 15,92 13,60 14,74 13,73 14,68
Aktif Olmayanlar
15 Yaflndan Kk
34,55 37,04 34,02 27,71 25,23 25,55 24,43 25,77
Fertler

2009 yl iin Trkiyede yoksul fert orannn %18,08 olduunu belirtmifltik.

Yoksulluk alflmalar bizlere fertlerin (bireylerin) ekonomik faaliyetlerine gre
analiz yapmamza da olanak verir. Tablo 2.18deki veriler ifl arayan ve 15 yaflndan
kk fertlerde yoksulluun daha yksek olduu grlmektedir.
Fertlerin alflma durumuna gre yoksulluk oranlarna baktmzda Trkiyede
cretsiz aile iflileri ve yevmiyeli alflanlar arasnda yoksulluun yaygn olduu
grlmektedir. Greli olarak dzenli gelire sahip olan cretli-maafll alflanlarda
ise yoksulluk orannn olduka dflk seviyelerde olduu grlmektedir. Bu veri-
leri destekleyen bir baflka gsterge ise alflan fertlerin alflt sektre gre yok-
sulluk oranlardr. Buna gre tarm sektrnde alflanlarda yoksulluk olduka
yksektir. Bu aklamamz dikkat edilecei zere krsalda yoksulluun yaygn ol-
masyla da rtflmektedir. Yine tarm sektrnn istihdam yapsna bakldnda
arlkl olarak cretsiz aile iflilerinden olufltuu grlecektir.

Fert Yoksulluk Oran (%) Tablo 2.19

flteki Durum ve Sektr Hanehalk
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Fertlerinin flteki
Durumuna ve
stihdamdaki Fertler 25,08 26,12 23,33 18,96 15,81 14,21 14,82 15,37 alflt Sektre Gre
Yoksulluk Oranlar
flteki Durum

cretli, maafll 13,64 15,28 10,35 6,57 6,00 5,82 5,93 6,05 Kaynak: TK, 2009
Yoksulluk alflmas
Yevmiyeli 45,01 43,09 37,52 32,12 28,63 26,71 28,56 26,86 Sonular.

flveren 8,99 8,84 6,94 4,80 3,75 3,15 1,87 2,33

Kendi hesabna 29,91 32,38 30,48 26,22 22,06 22,89 24,10 22,49

cretsiz aile iflisi 35,33 38,51 38,73 34,52 31,98 28,58 32,03 29,58

Sektr

Tarm 36,42 39,89 40,88 37,24 33,86 32,05 37,97 33,01

Sanayi 20,99 21,34 15,64 9,85 10,12 9,70 9,71 9,63

Hizmetler 25,82 16,76 12,36 8,68 7,23 7,35 6,82 7,16

60 Trkiye Ekonomisi
zet
N
A M A
Trkiyede yaratlan milli gelirin geliflimini de-
1 erlendirmek
Gnmzde Trkiyenin nominal GSYHsi 1.3
katrilyon T veya 772 milyar 298 milyon $ seviye-
sindedir. Trkiye ekonomisi yaratt bu byk-
lk ile dnyann en byk 20 ekonomisi arasn-
da yer almaktadr. Ancak nfusunun yksek ol-
mas nedeniyle kifli baflna GSYH asndan Tr-
kiye orta sralara gerilemektedir. Dnya Banka-
snn yapt snflandrmaya gre Trkiye st-
orta gelir grubunda yer almaktadr. Trkiye eko-
nomisi, son otuz ylda nemli bir deiflim yafla-
mfl, glenmifltir. 2012-2014 dnemini kapsayan
Orta Vadeli Programda ise lkemizde GSYH b-
ymesinin 2013 ve 2014 yllarnda yaklaflk %5
dzeyine ulaflmas hedeflenmektedir.
N
A M A
Dnemler itibaryla ekonomik byme hznn
2 seyrini yorumlamak
Trkiye Cumhuriyetinin kurulufl yllarnda tar-
ma dayal bir ekonomik byme gerekleflmifltir.
1923-1929 dneminde byme hz yaklaflk
%11dir. 1930-1939 dnemini Trkiyenin ilk sa-
nayileflme dnemi olarak nitelemek mmkn-
dr. 1929 Bunalmnn (Byk Buhrann) ykc
etkileriyle 1930-1939 dnemi ortalama byme
hz %6 seviyesinde kalmfltr. II. Dnya Sava-
flnn olumsuz etkileriyle 1940-1945 dneminde
sanayileflme sreci yavafllamfl, ekonomi yllk
ortalama %6,6 klmfltr.
1946-1953 dneminde tarm sektrne dayal hz-
l bir byme yaflanmfl, tarmn yllk ortalama
byme oran %14,2; sanayinin %9,8 ve
GSYHnn yllk ortalama byme hz ise %11,5
olmufltur. Bu dnem, Trkiye ekonomisinin en
hzl byd dnemdir. Trkiyede 1960 yln-
dan sonra bafllatlan planl kalknma hareketi ile
liberal ekonomi politikalar yerini, devletin (ka-
munun) genifl lde denetim nlemlerinin mev-
cut olduu mdahaleci bir politikaya brakmfltr.
1963-1977 dneminde GSYH %6 seviyesinde art-
mfl, 1970li yllarla birlikte GSYHdaki deiflimle-
rin dinamii olan sanayinin bymesi ile ithalata
arasnda yakn bir iliflki oluflmufltur. ok kstl
dviz gelirlerine sahip olan Trkiye sanayisinin
ihtiya duyduu girdi ve yatrm mallarn ithal
edemeyince retim durmufl, GSYHda klme-
ler yaflanmfltr
24 Ocak 1980 tarihinde alnan istikrar kararlar
ile ithal ikameci sanayileflme stratejisinden vaz-
geilmifl, dfla ak, ihracata ynelik ve zel sek-
tre dayanan bir sanayileflme stratejisi benimsen-
mifltir. Bu dnemde izlenen ekonomi politikalar
sonucunda yksek enflasyona ramen, 1989 yl-
na kadar Trkiye ekonomisinin ortalama %5 b-
yd gzlenmektedir. 1989-2001 dnemi Tr-
kiye ekonomisinin istikrarsz bir flekilde ortala-
ma %3,2 seviyesinde bymfltr. Bu dnemde
yaflanan finansal serbestlik GSYH dalgalanmala-
rn artrmfltr. 2002 sonrasnda ise Trkiye eko-
nomisinin ortalama %5lik byme hzna yeni-
den kavufltuu gze arpmaktadr.
N
A M A
Trkiyede kiflisel (bireysel) ve fonksiyonel gelir
3 dalmnn temel zelliklerini sralamak
Gelir dalm eflitsizlii Gini katsaylarna gre
yorumlandnda 1963ten (0,55) 1968e (0,56)
ksmi bir ktleflme olmufltur. Daha sonraki yl-
larda ise srekli bir iyileflme gstererek Gini
katsays 1987de 0,43e kadar dflmfltr. Ancak
1994 ylna gelindiinde ekonomide yaflanan kri-
zin (Nisan 1994 Krizi) de etkisiyle gelir dal-
mnda ciddi bir bozulma meydana gelmifltir.
1987de 0,43 olarak hesaplanan Gini katsays
1994te 0,49a ykselmifltir. 2002 yl iin hesapla-
nan Gini katsaysnda ise tekrar 1987 yl seviye-
sine bir geri dnfl sz konusudur. 2003 ve 2004
yllarnda srasyla 0,42 ve 0,40a gerileyen Gini
katsays, 2005 ylnda 0,38e dflerek son krk y-
ln en iyi seviyesine ulaflmfltr.
2005 ylndan itibaren yaplan Gelir ve Yaflam
Koflullar Arafltrmalar Trkiyede gelir dalmn-
da iyileflme olduunu gstermektedir. Fonksiyo-
nel dalm asndan bakldnda 2011 ylnda
Trkiyede gelirden en ok pay maafl ve cret
gelirlerinin ald (%44,8) grlmektedir. Mte-
flebbis gelirlerinin payndaki azalmaya karfllk
transfer gelirlerinin paynn ykseklii dikkat ek-
mektedir.
 2. nite - Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk 61

N
AM A Trkiyede yoksulluk gstergelerini yorumlamak
4
2009 ylnda Trkiyede fertlerin yaklaflk %
0,48i yani 339 bin kifli sadece gda harcamala-
rn ieren alk snrnn, % 18,08ini olufltu-
ran 12 milyon 751 bin kifli ise gda ve gda d-
fl harcamalar ieren yoksulluk snrnn al-
tnda yaflamaktadr.
Trkiyede 2006 ylndan itibaren kifli bafl gn-
lk harcamas, satnalma gc paritesine gre
1 $n altnda kalan fert bulunmamaktadr.
Medyan gelirin %50si greli yoksulluk snr ola-
rak kabul edildiinde yoksulluk oran 2011 y-
lnda %16,1dir.
Hanehalk bykl arttka yoksulluk da art-
maktadr.
Krsalda kente gre yoksul fert oran daha yk-
sektir.
Eitim seviyesi arttka yoksulluk oranlar dfl-
mektedir.
Kadnlarda erkeklere gre yoksulluk oranlar da-
ha yksektir.
Trkiyede cretsiz aile iflileri ve yevmiyeli a-
lflanlar arasnda yoksulluk yaygndr.
Sektrel adan bakldnda yoksulluun tarm
sektrnde yaygn olduu grlmektedir.
62 Trkiye Ekonomisi

Kendimizi Snayalm
1. lkenin reel GSYHsndaki yzde artfl hangi byk- 6. Trkiyede fonksiyonel gelir dalm asndan gelir-
lk ile llr? den en ok pay alan faktr afladakilerden hangisidir?
a. Byme a. Sermaye
b. Mteflebbis gelirleri
b. Kalknma
c. Maafl- cret gelirleri
c. Deflatr
d. Gayrimenkul gelirleri
d. GSMH e. Menkul kymet gelirleri
e. Milli gelir
7. Aflada yer alan 2010 yl verilerine gre Trkiyede
2. Gnmzde (2011 yl) Trkiyede sektrlerin milli P80/P20 gstergesi katr?
gelirden aldklar paylara iliflkin kkten bye do- Gelir grubu Pay (%)
ru yaplan sralamalardan hangisi dorudur? Birinci %20 5,8
a. Tarm, Sanayi, Hizmetler, kinci %20 10,6
b. Hizmetler, Tarm, Sanayi, nc %20 15,3
c. Sanayi, Tarm, Hizmetler, Drdnc %20 21,9
d. Hizmetler, Sanayi, Tarm, Beflinci %20 46,4
e. Sanayi, Hizmetler, Tarm. Gini Katsays 0,40
a. 0,4
3. Afladakilerden hangisi, ulusal (milli) gelirin cari
b. 5,8
(parasal) deeri ile reel (sabit) fiyatlarla deeri arasn- c. 8
daki fark gstermede kullanlan bir aratr? d. 46,4
a. Deflatr e. 94,2
b. Cari ak
c. demeler dengesi a 8. Afladaki gstergelerden hangisi fiyat deiflimlerini
de iermektedir?
d. Byme oran
a. 1998 yl nominal GSYH
e. Gayri Safi Yurtii Hasla b. 1998 fiyatlaryla harcamalar yoluyla GSYH
c) Sabit fiyatlarla GSYH
4. 1923-2011 periyodunda Trkiye ekonomisinin b- d. Reel GSYH
yme hznn en yksek olduu dnem afladakiler- e. 1998 fiyatlaryla retim yoluyla GSYH
den hangisidir?
a. 1923-2011 9. Trkiye ekonomisinde ekonomik bymeyi hzlan-
drabilmek amacyla, planl kalknma stratejisi hangi
b. 1946-1953
ylda uygulanmaya bafllamfltr?
c. 1963-1977 a. 1929
d. 1980-1989 b. 1963
e. 2002-2011 c. 1980
d. 1989
5. Gelir dalm eflitsizlii gstergelerinden olan Lo- e. 2001
renz erisi ile ilgili ifadelerden hangisi yanlfltr?
10. Trkiyedeki yoksullukla ilgili afladaki ifadeler-
a. Toplumda gelir yzde yz eflit dalyorsa, Lo-
den hangisi yanlfltr?
renz erisi karenin kflelerini birlefltiren bir do- a. Sektrlere gre bakldnda en yksek yoksul-
ru (mutlak eflitlik dorusu) olacaktr. luk oran tarmdadr.
b. Eri, belirli bir dnemde ekonomide yaratlan b. Trkiye genelinde 15 yafl altndaki nfusun
reel gelirin yzde olarak kiflisel blflmn %26s yoksulluk snrnn altndadr.
gsterir. c. Tarmdan geinenler ihtiyalarn karfllayabil-
dikleri iin yoksulluktan saknabilmektedirler.
c. Gini katsays, eri temel alnarak hesaplanr.
d. Hanehalk bykl arttka, yoksulluk da art-
d. Lorenz erisinin eimi sabittir. maktadr.
e. Lorenz erisi mutlak eflitlik dorusuna yaklafltk- e. Eitim seviyesi dfltke yoksulluk daha da art-
a gelir dalm eflitsizlii azalr. maktadr.
 2. nite - Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk 63

Yaflamn inden

26 Haziran 2012
Orta gelir tuza 10 bin dolar kifli bafl gelire kilit-
lenip kalmaktr.
Gngr URAS
Trkiyede Kifli Bafl Milli Gelir 2007 ylndan bu yana
5 yldr 10 bin dolar dolaynda. Hkmetin hazrlad
Orta Vadeli Programa gre 2012, 2013 ve 2014 yllarn-
da da 10 bin dolar dolaynda kalacak. Ak anlatmyla
8 yl boyunca Kifli Bafl Milli Gelir 10 bin dolara kazk
akmfl olacak. Bu ok tehlikeli bir durumdur. 10 bin
dolar rakamnn zerine kamyoruz. Halbuki hedefi-
miz 2023 ylnda 25 bin dolar kifli bafl milli gelir raka-
mna ulaflmak idi. 8 yl sre ile 10 bin dolarda kaldktan
sonra 10 ylda 10 bin dolardan 25 bin dolara trmanmak
ok zordur. ktisatlar 10 bin dolara raz olarak, reha-
vete girmeyi (Ak anlatm ile uykuya yatmay), Orta
Gelir Tuza olarak adlandryorlar. TSAD Baflkan
mit Boyner, 7 Haziranda Bursada Dfl Politikadaki
Geliflmeler ve Ekonomik Grnm konulu panelde
Trkiyenin kalknma hamlesi iinde, nmzde ok
nemli bir basamak bulunmakta: Orta Halli Ekonomi
ve Orta Halli Demokrasi Tuza. nmzdeki en
nemli risk olarak durmaktadr demiflti. Bymeye
mecburuz
retecek. retimdeki artfl milli geliri ve sonuta kifli ba-
flna milli geliri bytecek. Klme iflsizlik ve fakirlik
demektir.
2010 ylnda yzde 7.7 orannda, 2011 ylnda yzde 7.1
orannda bydk. Hzl gidiyoruz diyerek frene bastk.
2012 ylnda yzde 4 bymeye niyetlendik. Bu gidiflle
yzde 4 byme tehlikeye girmifl durumda. Orta Vade-
li Programa gre 2013 ve 2014 byme hedefleri yz-
de 5 orannda. Hkmetin bymekten korkmasnn
byme hzn dflrmeye alflmasnn nedeni (dviz
a) cari ak. nk yanlfl politikalar sonucu retimi
ithalata baml hale getirdik. retimde ithalat baml-
ln azaltacak, katma deerin payn artracak politika-
lar yerine, kolaycla yneldik. thalat azaltmak iin
retimi ksyoruz. retimi ksmak demek, iflsizlik, daha
dflk byme, daha az refahtr. TSADn da MS-
ADn da uyarlar ok nemlidir. Orta Gelir Tuza-
ndan kurtulmamz flarttr. Bunun da yolu, tarmda ve
sanayide ieride retmeyi cazip hale getirecek, ham-
maddeyi, ara maln veya mamul dflardan ithal et-
mekten daha krl hale getirecek ekonomi politikalar-
n belirlemek ve uygulamaktr. Amerikay yeniden kefl-
fetmemizi isteyen yok. Baflkalar bizden nce ne yapt
ise, Orta Vadeli Gelir tuzandan nasl kurtuldu ise,
biz de onu yapacaz. Zordur ama yaplabilir. Yapmaya
mecburuz.

MSAD Baflkan Nail Olpak, 2012 Trkiye Ekonomisi
Raporunun sunufl konuflmasnda dedi ki, Yksek ve Kaynak: Milliyet, 26 Haziran 2012.
kesintisiz srdrlebilir byme iin, Trkiyenin po-
tansiyel byme seviyesini mevcut yzde 5 dzeyin-
den, yzde 7 dzeyine taflyacak reformlara ihtiyac var-
dr. Aksi takdirde Trkiye, 2004te dflk gelirli lke s-
nfndan mezun olarak girmeye hak kazand orta ge-
lirli lke statsnde, uzun yllar boyunca kalacak ve bir
sonraki hedefi olan Yksek Gelirliler Grubuna gireme-
yecektir. Kifli bafl milli gelir, bir baflka ifade ile lkede
kifli bafl retim deerini (kifli bafl yaratlan katma dee-
ri) gsterir. lkede retim (yaratlan katma deer) arta-
cak ki, kifli bafl gelir de artsn. retmek, daha fazla kat-
ma deer yaratmak iin (1) Kaliteli insan gcne, bu
kaliteli insan gcn donatacak eitime, bilime, tekno-
lojiye ihtiyacmz var. (2) Bu kaliteli insan gcn re-
time ynlendirecek mteflebbise ve retim politikalar-
na ihtiyacmz var. (3) Bu kaliteli insan gcnn sahip
olduklar bilgiyi, teknolojiyi retime dnfltrebilmeleri
iin sermayeye ihtiyacmz var. Bunlar bir araya gelerek
64 Trkiye Ekonomisi
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. a Yantnz yanlfl ise Milli Gelir ve Byme ko-
nusunu gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanlfl ise GSYHnn Sektrel Dal-
m konusunu gzden geiriniz.
3. a Yantnz yanlfl ise Milli Gelir ve Byme ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
4. b Yantnz yanlfl ise Trkiyede Dnemler
tibaryla GSYH ve Byme konusunu gzden
geiriniz.
5. d Yantnz yanlfl ise Trkiyede Gelir Dalm reksinimi, alk snrnn temelini oluflturan mal sepeti-
konusunu gzden geiriniz.
6. c Yantnz yanlfl ise Fonksiyonel Gelir Dal-
m konusunu gzden geiriniz.
7. c Yantnz yanlfl ise Kiflisel Gelir Dalm ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
8. a Yantnz yanlfl ise Milli Gelir ve Byme ko-
nusunu gzden geiriniz.
9. b Yantnz yanlfl ise Trkiyede Dnemler
tibaryla GSYH ve Byme konusunu gzden
geiriniz.
10. c Yantnz yanlfl ise Trkiyede Yoksulluk ko-
nusunu gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Trkiye, 2011 nsani (Befleri) Geliflim Raporuna gre
Orta nsani Geliflim snrnn hemen zerinde Yksek
nsani Geliflim kategorisindedir. 187 lke arasnda 92.
srada bulunmaktadr. 1980de Trkiye 65. srada idi,
ancak 2011de listede bulunan 86 lke 1980deki srala-
mada yer alamamakta idi. Bu lkeler de dahil edilerek
bakldnda Trkiye 1980 ylnda 105. srada iken,
2011de 92. srada yer almfltr.
Sra Sizde 2
1980 dnflmnde gereklefltirilen baz uygulamalar
flu flekilde sralanabilir:
Planl, kamu kurumlarna dayal sanayileflme-
den vazgeilmifltir,
Dfl ticaret serbestlefltirilmifl, kaaklk ve kara-
borsa nlenmeye alfllmfltr,
Yabanc sermaye giriflleri serbest braklmfltr,
Sanayileflmede zel giriflimcilie arlk verilmifl,
Devlet tekelleri kaldrlmfl, zellefltirme faaliyet-
leri bafllamfltr,
hracat teflvik edici politikalar uygulamaya ko-
nulmufltur,
Kamu ekonomik kurumlarnn zellefltirilmesi
gndeme gelmifltir.
Sra Sizde 3
TK ile dier kurulufllarn yoksulluk alflmalarnda
kullanlan metodolojilerden kaynaklanan farkllklar bu-
lunmaktadr. Bu farkllklar zellikle gnlk kalori ge-
nin ierii ve fiyatlandrlmas, gerek hanehalk byk-
lnn fertlerin cinsiyet ve yaflndan kaynaklanan fark-
llklar dikkate alarak hesaplanmasnda kullanlan efl-
deerlik leinin belirlenmesi, yoksulluk snrnn elde
edilmesi iin gda dfl harcama paynn hesaplanmas
konularnda ortaya kmaktadr.
Sra Sizde 4
Trkiyede eitim seviyesi arttka yoksulluk oranlar
dflmektedir. lkemizde yoksullukla iflsizlik arasnda
yakn iliflki bulunmaktadr. Genel bir varsaym olarak
eitim seviyesi ykselen fertlerin, iflsiz kalmayacan
bylece yoksulluktan da saknabileceini syleyebiliriz.
Ancak, yoksul bir ferdin daha yksek eitim seviyeleri-
ne ulaflabilmesi de olduka gtr.
flsizlik ve eitim durumu iliflkisini incelediimizde ise
ortaya farkl bir gerek kmaktadr. lkemizde genel
olarak eitim seviyesi artmakla birlikte eitim seviyesi-
nin artfl ile bu gruplardaki iflsizlik oranlarnn da yk-
selmeye baflladn gryoruz. Bu nedenle yoksulluk-
la mcadele politikas olarak; hem yoksullarn daha
yksek eitim seviyelerine ulaflabilmelerini salayacak
politikalar hem de istihdamla iliflkili bir eitim beraber
deerlendirilmelidir.
 2. nite - Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk 65

Yararlanlan Kaynaklar Yararlanlan nternet Adresleri

Bamsz Sosyal Bilimciler. (2008). 2008 Kavflanda Kalknma Bakanl Temel Ekonomik Gstergeler
Trkiye: Siyaset, ktisat ve Toplum. stanbul: Yor- (http://www.dtp.gov.tr)
dam kitapevi. TCMB Elektronik Veri Datm Sistemi
Boratav, K. (2012). Trkiye ktisat Tarihi 1908-2009. (http://evds.tcmb.gov.tr)
16. Basm. Ankara: mge Kitapevi. TUK Ulusal Hesaplar
elik, A. (2004). AB lkeleri ve Trkiyede Gelir Eflit- (http://www.tuik.gov.tr)
sizlii: Piyasa Dalm, Yeniden Dalm. alflma
ve Toplum. ss. 53-92.
epni, E. (2010). Ekonomik Gstergeler ve statis-
tikler Rehberi. Ankara: Sekin Yaynclk.
DPT. (2007). Gelir Dalm ve Yoksullukla Mcade-
le zel htisas Komisyonu (K) Raporu. Anka-
ra: DPT.
Karluk, S. R. (2007). Trkiye Ekonomisi. stanbul:
Beta.
Kazgan, G. (2012). Trkiye Ekonomisinde Krizler
1929-2009. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
Kepenek, Y., & Yentrk, N. (2004). Trkiye Ekonomi-
si. 15. Basm. stanbul: Remzi Kitabevi Yaynlar.
Toprak, M.& Oktay, N. (Ed.) (2011). Trkiye Ekono-
misi. AF Yayn No: 1194. Eskiflehir: Anadolu ni-
versitesi Yaynlar.
TK. (2008). Tketim Harcamalar, Yoksulluk ve Ge-
lir Dalm. Ankara.
3
TRKYE EKONOMS

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Kamu ekonomisi ve Trkiyede kamu ekonomisinin geliflimini deerlendire-

N
bilecek,

N
Trkiyede kamu harcamalarnn geliflimini aklayabilecek,

N
Trkiyede kamu gelirlerinin geliflimini deerlendirebilecek,

N
Trkiye de i borlanma ve bor ynetimi ile ilgili geliflmeleri aklayabilecek,

N
Trkiye btesinin geliflimini aklayabilecek,

N
Trkiyede zellefltirmenin amalarn tanmlayabilecek,
Trkiyede mahalli idarelerin btelerindeki geliflmeleri aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kamu Kesimi Kamu Bor Stoku
Kamu Harcamalar Kamu Kesimi Borlanma Gerei
Kamu Harcamalarnn Bte Gelir ve Giderleri
Snflandrlmas Bte A
Kamu Gelirleri zellefltirme
Vergi Yk Mahalli dare Bteleri
Borlanma

indekiler
GRfi
KAMU EKONOMS VE
TRKYEDEK GELfiM
TRKYEDE KAMU
HARCAMALARI
Kamu TRKYEDE KAMU GELRLER
Trkiye Ekonomisi Ekonomisinde
Geliflmeler TRKYEDE BORLANMA VE
BOR YNETM
TRKYE BTESNN GELfiM
TRKYEDE ZELLEfiTRME
TRKYEDE MAHALL DARELERN
BTELER
 Kamu Ekonomisinde
Geliflmeler
GRfi
Kamu ekonomisi, ekonominin bir alt daldr ve devletin ekonomi iindeki temsil
ettii pay ile llr. Devletin harcamalar, gelirleri, borlar ile ilgili uygulamala-
rn nedenleri sonular ve etkilerini incelemektedir. Bir lkede uygulanan vergiler
kimlerden ne oranda alnmaktadr? Yaplan harcamalar hangi kesim ve gruplara
yneliktir? Kamu harcamalarnn ve gelirlerinin gelir dalm ve ekonomik istikrar
zerindeki etkileri nelerdir? nemli dier nokta toplumda retilen mal ve hizmet-
lerin hangi ksm hangi oranda ve hangi kesim tarafndan retilmektedir? zel ke-
sim dflnda kalan ve kamu kesimi tarafndan retilen mal ve hizmetlerin tamam
kamu ekonomisinin konusunu oluflturmaktadr. Bu nitede Trkiyede devlet (ka-
mu) btesindeki geliflmeler, kamu kesimi borlanma gerei (KKBG), bor yne-
timi ve i borlar (dfl borlar ise 8. nitede ele alnmfl), zellefltirme ve mahalli
idarelerin bteleri gibi kamu ekonomisi ile ilgili baz bafllklar incelenmifltir.

KAMU EKONOMS VE TRKYEDEK GELfiM

Kamu ekonomisi, yukarda ifade edildii gibi, devletin harcamalar, gelirleri, bor- Tam Kamusal Mal:
Bireylerden herhangi
lar ile ilgili uygulamalarn nedenleri sonular ve etkilerini inceler. Kamu kesimi- birisinin tketimi nedeniyle,
nin bykl ve llmesi kamu ekonomisinin analizi asndan nemlidir. Ka- dierlerinin ayn mal
tketme olananda
mu harcamalarnn ya da bu harcamalarn finansmann salayan kamu gelirlerinin herhangi bir azalfln
Gayri Safi Yurtii Hslaya (GSYHya) oranlar kamu kesiminin bykln l- olmad, birlikte ve eflit
biimde tketilen mal ve
mede kullanlan ltlerden biridir. hizmetlerdir.
Kamu kesimi genellikle tam kamusal mal ve yar kamusal mal ve hizmet ret- Yar Kamusal Mal:
menin yannda zel mal ve hizmette retmektedir. Tam ve yar kamusal mal ve hiz- Tketimleri sonucu topluma
youn dflsal faydalar
metlerin retimini stlenen kamu kesimi bunlar piyasa fiyatlarndan satma olana salarken, kiflilere de ayrca
genellikle olmadndan, finansmann vergi ve benzeri gelirlerle karfllamaktadr. zel fayda salayan mal ve
hizmetlerdir.
Kamu kesiminin bykln dar anlamda kamu btesi iinde grebiliriz.
Genifl anlamda kamu kesimi ise yerel ynetimleri (mahalli idarileri), kamu iktisadi
kurulufllarn, fonlar, sosyal gvenlik kurulufllar ve dner sermayeli kurulufllar da
kapsamaktadr.

Kamu Kesiminin Bykl

Kamu kesiminin milli hasladan ald pay dnyada ve Trkiyede yllar itibaryla
byk deifliklikler gstermifl ve tartflma konusu olmufltur. Kamu kesiminin b-
68 Trkiye Ekonomisi

ykl lkelerin siyasal sistemlerinin de belirleyicisi olmaktadr. Devletin milli

hasladan ald payn kltlmesi gerei son yllarda ekonomik etkinlik asn-
dan daha fazla nerilmektedir. Afladaki tablolarda kamu gelirlerinin ve kamu
harcamalarnn paylar karfllafltrmal olarak verilmektedir. 2006-2009 dneminde
kamu gelirlerinin GSYH iindeki payna bakldnda azalma trendi grlmektedir.
Sosyal harcamalarn yksek olduu ngilterede kamu gelirlerinin GSYH iindeki
pay dier lkelerden ve dnya ortalamasndan yksek olurken, Hindistan kamu
gelirlerinin miktarnda en sondadr. Sosyal yardmlar ve harcamalarda daha az ka-
mu geliri toplayan lkelerde doal olarak daha dflk olacaktr.
Tablo 3.1de seilmifl baz lkelerde kamu gelirlerinin GSYHya oranlar grl-
mektedir. lkelerin vatandafllarna saladklar hizmetlere ve kamu kesiminin eko-
nomideki aldklar paya gre bu oranlar deiflmektedir. Kamu gelirlerinin GSYHya
oran ilgili dnemde (2006-2009) dnya ortalamasnda %24,43 ile %25,55 arasnda
deiflmektedir. Trkiyenin bulunduu konum dnya ortalamasnn biraz altnda
kalrken, sosyal devletin arlnn olduu AB yesi lkelerden ngiltere ve Yuna-
nistanda bu oranlar %38ler civarndadr. ABD ve Hindistanda ise kamu gelirleri-
nin GSYHya oran %20lerin altndadr. Daha az kamu gelir toplayan bu lkelerde
devletin sunduu hizmetlerde daha dflk dzeyde kalmaktadr.
Tablo 3.1 Yllar Trkiye ngiltere ABD Hindistan Brezilya Yunanistan Dnya
Kamu Gelirlerinin
GSYHya Oran (%) 2006 25,00 37,52 19,25 13,20 22,86 38,40 24,43
2007 25,84 37,28 19,25 14,19 23,19 39,41 25,08
2008 22,55 37,42 17,96 13,01 23,57 38,92 25,95
2009 21,83 37,95 15,96 11,87 23,14 37,15 25,55
Kaynak: Dnya Bankas: http://databank.worldbank.org (Eriflim: 10.05.2012).
Kamu harcamalar asndan Tablo 3.2ye baktmzda daha yksek oranlarla
benzer bir durum ortaya kmaktadr. AB yesi lkeler ngiltere ve Yunanistanda
kamu harcamalarnn GSYH iindeki pay olduka yksektir. Yunanistanda bu
pay 2009 ylnda %50nin zerine kmfltr. Kamu kesiminin verimliliinin zel ke-
sime gre dflk olduu dflnldnde yksek kamu harcama oranlarnn eko-
nomik sorunlar ortaya karmas kanlmazdr. Kamu harcamalarnn orannn
ok yksek olmas ekonomik sorunlara yol aarken ok dflk olmas durumunda
da toplumun ihtiya duyduu mal ve hizmetler yeterince karfllanamayacaktr. Bu
noktada kamu harcamalar asndan optimum (en uygun) orann salanmas
nemlidir. Toplumun kamudan talep ettii mal ve hizmetleri karfllayan harcama
oran optimum lt olmaldr.
Tablo 3.2 Yllar Trkiye ngiltere ABD Hindistan Brezilya Yunanistan Dnya
Kamu
Harcamalarnn 2006 22,15 40,19 21,09 15,05 25,02 43,47 26,95
GSYHya Oran (%) 2007 24,55 39,88 21,42 14,99 24,24 45,10 26,87
2008 22,82 42,78 23,12 17,16 23,85 47,92 28,01
2009 27,27 46,39 26,41 16,19 25,61 51,98 31,19
Kaynak: Dnya Bankas: http://databank.worldbank.org (Eriflim: 10.05.2012).
Kamu A: Toplam kamu
harcamalarnn toplam
Kamu harcamalar ile kamu gelirleri arasndaki oluflan fark kamu harcamalar-
kamu gelirlerini aflan ksm nn daha yksek olmas fleklinde gelifltiinde kamu a oluflacaktr ve bu ak
borlanma yoluyla karfllanmaktadr. Yukarda incelediimiz ayn lkeler asndan
 3. nite - Kamu Ekonomisinde Geliflmeler 69

merkezi hkmet borlarnn GSYHya oranna (Tablo 3.3) baktmzda bu oran-

larn artma eiliminde olduu gzkmektedir. Trkiye kamu ekonomisindeki bor-
lanma asndan istikrarl bir izgiye sahiptir. Yunanistan borlarnn GSYH oran
yzde 100lerin zerinde gerekleflmifltir. Byle bir ekonominin uzun sre srd-
rlebilir olmas mmkn deildir. Alnan borlar bafllangta eflitli kamusal mal ve
hizmetlerin salanmasnda kullanlrken, borlarn hzl bymesi ile yeni borlan-
malar, faiz demeleri ile bor taksitlerini demede kullanlmaktadr. Bu ise ekono-
minin ihtiya duyduu yatrmlarn ve retimlerin yaplamamas anlamna gelmek-
tedir. Giderek artan bor taksitleri ve faiz demeleri lke ekonomilerini ksr dn-
g iine sokmaktadr.

Yllar Trkiye ngiltere ABD Hindistan Brezilya Yunanistan Tablo 3.3

Merkezi Hkmet
2006 22,15 40,19 21,09 15,05 25,02 128,06 Borlarnn GSYHya
2007 24,55 39,88 21,42 14,99 24,24 125,28 Oran (%)
2008 22,82 42,78 23,12 17,16 23,85 126,72
2009 27,27 46,39 26,41 16,19 25,61 141,97
Kaynak: Dnya Bankas: http://databank.worldbank.org (Eriflim: 10.05.2012).

Trkiyede ve Dnyada kamu kesimi ve kamu kesiminin bykl hakknda neler

SIRA SZDE SIRA SZDE
syleyebilirsiniz? 1
D fi N E L M D fi N E L M
TRKYEDE KAMU HARCAMALARI
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluflundan gnmze kadar olan srete kamu harca-
malarnn GSYHya orannda genel eilim, tm dnyada olduu S Ogibi,
R U artfl ynn- S O R U
dedir. Grafik 3.1e baktmzda 1924-2011 dneminde kamu harcamalarnda genel
artfl trendi (eilimi) olmakla birlikte dnemsel dalgalanmalarn da mevcut olduu-
DKKAT DKKAT
nu grebiliriz. Grafik 3.1de kamu harcamalar KH, kamu gelirleri ise KG ile
gsterilmifltir.

N N
Kitabnzn 5. nitesinde deindiimiz gibi 1930lu yllarda SIRA SZDE sanayilefl-
devleti SIRA SZDE

me politikalar neticesinde kamu harcamalar hzla artmfltr. 1939-1945 yllarnda

(kinci Dnya Savafl dneminde) kamu harcamalarnn GSYHya AMALARIMIZ
oran giderek AMALARIMIZ
dflmfltr. Dolaysyla devleti politikalarn uyguland 1930lu yllar ile kinci
Dnya Savafl dneminde kamu harcamalarnda ani dalgalanmalar mevcuttur. Sa-
vafltan sonraki dnemde kamu harcamalarnn GSYHya orannda K T Atekrar P bir artfl K T A P
trendi sz konusudur.
1950li yllarda ise ciddi dalgalanmalar olmamfltr. Bahsettiimiz dnemlerde
kamu gelirleri de harcamalarla benzer bir seyir izlemifltir. 1970lerin
T E L E V Zilk
Y Oyllarna
N ka- TELEVZYON
dar bte denklii genel olarak nemsenirken, bu tarihlerden sonra belirgin bir fle-
kilde ak bteler sz konusudur. 1990l yllar kamu harcamalar ve kamu gelir-
leri arasndaki farkn iyice ald yllardr. Kriz yl olan 2001de ise kamu harca-
malar ile gelirleri arasndaki fark maksimum (en yksek) seviyeye N T E Rulaflmfltr.
NET 2001 NTERNET
krizi sonrasnda uygulanan istikrar program (Gl Ekonomiye Geifl Program)
sonrasnda bu oranlarda byk dflfl salanmfltr. 1990larn ortasndan 2000lerin
bafllarna kadar kamu harcamalarnn GSYH oran ile kamu giderlerinin GSYH ora-
n arasndaki fark %10larn zerinde seyrederken bu fark 2011 ylnda %1,36ya
dflmfltr.
70 Trkiye Ekonomisi

Grafik 3.1
60,00
Trkiyede Kamu
Harcamalar ve
Kamu Gelirlerinin 50,00
Geliflimi (%)
40,00
Kaynak: Maliye
Bakanl.
30,00

20,00

10,00

0,00
1924
1928
1932
1936
1940
1944
1948
1952
1956
1960
1964
1968
1972
1976
1980
1984
1988
1992
1996
2000
2004
2008
KH/GSYH KG/GSYH

Kamu Harcamalarnn Snflandrlmas ve Trkiyedeki

Durum
Kamu harcamalarnn snflandrlmas devlet hizmetlerinin yapsn, biimini ve
ekonomik kaynaklarn kullanmn belirlemek asndan nemlidir. Bu amala ka-
mu harcamalar idari (kurumsal), ifllevsel (fonksiyonel) ve ekonomik snflandrma-
lara tabi tutulur. Trkiyede kamu harcamalarnda 1950lere kadar sadece idari s-
nflandrma yaplmfltr. Bu tarihten sonra ekonomik snflandrma mevcuttur.
dari snflandrmada 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununa
gre genel bte, zel bte ve dzenleyici denetleyici kurum btelerinden oluflan bir
snflama mevcuttur. dari (kurumsal) snflama ekonomik analizlere uygun bir s-
nflama deildir. Bu snflama harcamay yapan ynetim birimlerini esas almaktadr.
Kurumlarn yaptklar fonksiyonlara gre dzenlenmifl fonksiyonel (ifllevsel)
snflama ise ekonomik kaynaklarn kullanmn belirlemek asndan daha belir-
leyici olmaktadr. Harcamalarla ulafllmak istenen hedefler birlefltirilmektedir. fl-
levsel snflandrmada savunma, salk, eitim gibi hizmetler, o hizmetleri han-
gi kurulufllarn yapt dikkate alnmakszn harcamalarn hangi amalar gereklefl-
tirdiine baklr.
Tablo 3.4te fonksiyonel snflandrmaya gre Trkiyede retilen kamu mal ve
hizmetlerinin dalm, kamu btesi iindeki ald paylara gre verilmektedir. Ge-
nel kamu hizmetleri bteden en yksek pay almakla birlikte oransal olarak dfl-
me eilimi gstermektedir. Eitim ve salk hizmetlerinin bte iindeki paylar ar-
tfl trendi gsterirken savunma hizmetlerinin bteden ald pay yllar itibaryla
dflme eilimine sahiptir. Fonksiyonel snflandrmada sosyal gvenlik hizmetleri-
nin bteden ald payda ok belirgin ykselifller mevcuttur. 2006 ylnda bten
ald pay %14,7 iken 2011 ylndaki pay %21,7 ykselmifltir.
 3. nite - Kamu Ekonomisinde Geliflmeler 71

2006 2007 2008 2009 2010 2011 Tablo 3.4

Fonksiyonel
Genel Kamu Hizmetleri 39,5 37,2 36,2 32,9 30,4 30,7 Snflandrmaya
Gre Kamu
Savunma Hizmetleri 6,5 5,8 5,7 5,4 5,1 5,4
Harcamalar (Bte
Kamu Dzeni ve Gvenlik indeki Pay)
5,9 6,1 6,2 6,1 6,4 6,7
Hizmetleri
Ekonomik fller ve
11,9 11,6 12,8 12,3 14 11,5
Hizmetler
evre Koruma Hizmetleri 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
skan ve Toplum Refah
2,2 2,3 1,7 1,4 2,2 1,5
Hizmetleri
Salk Hizmetleri 5,2 5,5 5,7 5,8 5,5 5,9
Dinlenme, Kltr ve Din
1,6 1,6 1,7 1,7 1,8 1,8
Hizmetleri
Eitim Hizmetleri 12,5 12,6 13,4 13,3 14,1 14,6
Sosyal Gvelik ve Sosyal
14,7 17,1 16,6 20,9 20,3 21,7
Yardm Hizmetleri
TOPLAM 100 100 100 100 100 100
Kaynak: Maliye Bakanl (2011), 2012 Yl Bte Gerekesi, s. 12.

Kamu harcamalarnn ekonomik snflandrlmas, devlet hizmetlerinin eko-

nomik faaliyet dzeyi zerindeki etkilerini lmeye yardmc olur. Ekonomik snf-
landrma ile ilgili olarak Trkiyede 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Ka-
nunu ile btede kamu harcamalarnn snflandrlmas yeniden yaplandrlmfltr.
Tablo 3.5te 5018 sayl Yasa ncesi snflandrmaya gre btedeki kamu harcama-
larnn paylar grlmektedir. Buna gre btede en yksek paya sahip olan per-
sonel harcamalar en yksek olma orann korumakla birlikte 1975 ylnda %38
iken, bu oran 2010 ylnda %25,9a dflmfltr. Devletin (kamunun) ekonomide
retici konumu azaltmas ve zellefltirmeler nedeniyle yatrm harcamalarnn pa-
y nemli lde dflmfltr. 1990l yllar ve 2000li yllarn bafllarndaki ekonomik
istikrarszlklar ve krizler, i borlarn ve faiz demelerinin en nemli harcama ka-
Cari harcamalar: Ksa
lemi olmasna neden olmufltur. 2000 ylnda i bor faiz demelerinin bteden al- dnemde dorudan retimi
d pay %40lara ulaflmfltr. Salanan ekonomik istikrarla birlikte bu oran 2010 y- artrc etkisi olmayan ve
faydas bir dnemle snrl
lnda %14,7ye dflmfltr. lgili dnemde zellefltirme ve Kamu ktisadi Teflebbs- olan harcamalardr.
lerindeki (KT) verimlilik artfllar nedeniyle bteden KTlere transferler nemli
lde dflfl gstermifltir. Sosyal gvenlik harcamalar da btedeki pay yllar iti-
baryla nemli lde artan harcamalardandr.
72 Trkiye Ekonomisi

Tablo 3.5 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2009 2010
Eski Ekonomik
Snflandrmaya Personel 38,0 31,7 24,0 42,5 29,4 21,2 25,5 25,1 25,9
Gre Trkiyede Dier Cari 13,7 14,2 15,4 10,3 8,3 7,7 5,7 7,9 8,2
Kamu
Harcamalarnn Yatrm 19,8 17,2 19,4 10,1 5,4 5,9 5,9 7,1 9,0
Dalm Faiz demeleri 2,1 2,1 4,7 14,3 27,8 40,0 25,1 17,7 14,7
(Bte indeki Pay;
%) Dfl Faiz demeleri 0,9 0,9 8,0 6,5 5,9 3,5 4,1 2,4 2,1
KT'lere Transfer 9,9 18,8 3,4 1,9 2,7 1,9 0,9 2,1 2,7
Vergi adeleri 1,5 0,5 13,7 5,3 3,7 3,5 6,6 6,8 6,5
Sosyal Gvenlik 0,8 4,1 4,0 1,8 6,3 7,1 14,9 19,9 19,2
Dier Transferler 13,3 10,6 7,5 7,3 10,6 9,2 11,3 11,0 11,8
TOPLAM 100 100 100 100 100 100 100 100 100
Kaynak: Kalknma Bakanl.

Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu (5018 sayl Kanun) ile perfor-
mans esasl btelemeye geilmifl ve btedeki snflandrma sistemi de ye-
niden yaplandrlmfltr. Yeni yaplandrlan ekonomik snflandrma bize ulusla-
raras karfllafltrmalara imkan vermesi ve dier lkelerle ayn yntemleri kullanma
asndan yararlar getirmektedir.
2006 ylndan itibaren bafllayan yeni bte ve snflandrma sistemine gre ka-
mu harcamalarna baktmzda (Tablo 3.6) personel harcamalarnn pay
%21ler civarnda seyretmektedir. Faiz giderlerindeki dflfl eilimi bu tabloda
da grlmektedir. Sosyal gvenlik harcamalarnda belirgin artfl sz konusu-
dur. Kamu personelinin salk hizmetlerinin Sosyal Gvenlik Kurumuna devri ve
genel salk sigortas uygulamasnn da etkisiyle Merkezi Ynetim Btesindeki
salk harcamalar azalrken, sosyal gvenlik harcamalarnda artfllar olmufltur. Ca-
ri transferler btenin en byk harcama kalemi olmufltur.

Tablo 3.6 Merkezi Ynetim Bte Giderleri 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Yeni Ekonomik
Snflandrmaya Personel Giderleri 21,2 21,4 21,5 20,9 21,2 23,1
Gre Trkiyede
Kamu Sosyal Gvenlik Kurumlar
2,8 2,8 2,8 2,7 3,8 4,1
Harcamalarnn Devlet Primi
Dalm Mal ve Hizmet Almlar 10,7 10,9 10,8 11,1 9,9 9,6
(Bte indeki Pay;
%) Faiz Giderleri 25,8 23,9 22,3 19,8 16,4 15,2
Cari Transferler 28,0 31,0 31,0 34,3 34,6 37,0
Sermaye Giderleri 6,8 6,4 8,2 7,5 8,8 6,9
Sermaye Transferleri 1,5 1,7 1,4 1,6 2,3 1,4
Bor Verme 3,2 1,9 2,0 2,1 3,0 2,1
TOPLAM 100 100 100 100 100 100
Kaynak: Maliye Bakanl (2011), 2012 Yl Bte Gerekesi, s. 14.
* 2011 yl btesi geici verileri esas alnmfltr.

SIRA SZDE Trkiyede kamu

SIRA harcamalarn
SZDE snflandrlmas ve seviyesindeki geliflmeleri deerlendiriniz.
2
D fi N E L M D fi N E L M

S O R U S O R U

DKKAT DKKAT
 3. nite - Kamu Ekonomisinde Geliflmeler 73

TRKYEDE KAMU GELRLER

Kamu btesinde harcamalarn finansmannda kullanlan kamu gelirlerinin en
nemlisi vergi gelirleridir. Bunun dflndaki gelirler vergi dfl normal gelirler, zel
gelirler ve fon gelirleri, dier gelirler ve katma bte gelirleri olarak snflandrl-
maktadr. Bu, dar anlamda kamu gelirlerini oluflturur. Genifl anlamda kamu ge-
lirleri ise devlet, il zel idareleri, belediyeler ve sosyal gvenlik kurulufllarnn ge-
lirlerinden oluflur.
Merkezi ynetim bte gelirlerinin GSYHya oran, Tablo 3.7de grld gi-
bi, 2000 ylnda %22,9 iken, 2010 ylnda %23e ykselmifltir. Kamu gelirleri, vergi
gelirleri ve vergi dfl gelirler ikiye ayrlmaktadr. Vergi dfl gelirleri iinde tefleb-
bs ve mlkiyet gelirleri, faiz, pay, ceza gelirleri, sermaye gelirleri yer almaktadr.
Vergi gelirlerinin GSYHya oran 2000 ylnda %17,7 iken, 2010da %19,1e yksel-
mifltir. Vergi dfl kamu gelirlerinin GSYHya oran ise 2010 ylnda %3,9 olmufltur.
Vergi gelirlerinin toplam kamu gelirleri iinde nispi nemi azda olsa artmfltr. Ka-
mu gelirlerinin daha ok vergilere dayanmas kamu kesiminde hesap verme so-
rumluluunun ve fleffafln geliflmesine katkda bulunur.

2000 2002 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Tablo 3.7
Kamu Gelirlerinin
Gelirler 22,9 22,7 22,0 23,5 22,9 22,6 22,1 22,6 23,0 GSYHya Oran (%)
Vergi Gelirleri 17,7 17,2 18,0 18,4 18,1 18,1 17,7 18,1 19,1
Vergi Dfl Gelirler 5,2 5,5 4 5,1 4,8 4,5 4,4 4,5 3,9
Kaynak: Maliye Bakanl, 2012 Yl Bte Gerekesi, s. 5. ; 2010 Yl Bte Gerekesi, s. 22.

Kamu gelirlerinin GSYH oran dflnda bte iindeki paylar bize Trkiyede
vergi yaps hakknda bilgiler vermektedir. Kamu gelirlerinin bte iindeki payla-
rna baktmzda gelir vergisinin pay 1975 ylnda %40n zerinde iken, bu pay
istikrarl biimde dflmfl ve 2010 ylnda %22,1 deerini almfltr.
Gelir vergileri dolaysz vergilerin en nemli blmn oluflturmaktadr. Bu Fon: Belirli bir amacn veya
adan bakldnda Trk Vergi Sisteminde dolaysz vergileri pay dflerken, dolay- birbirine yakn amalar
grubunun gereklefltirilmesi
l vergilerin pay artmfltr. Bu, bizi gelir dalm tartflmalarna gtrecektir. iin belirli kaynaklarn
Tablo 3.8e baktmzda dolayl vergilerden mal ve hizmet vergileri 1975 yln- topland ve harcand,
bte ii veya btnyle
daki %28,6 oranndan 2010 ylnda %43,9 oranna kadar ykselmifltir. Fonlar ise bte dfl kamusal nitelikli
1990l yllarda hzl ykselifl gstermifltir. Fonlarn btenin birlii, fleffafl ve ge- zel bir hesaptr.
nellii ilkelerine verdii nemli zararlar nedeniyle 2000li yllardan itibaren fonla-
rn says hzla azaltlmfltr. Dfl ticaret vergileri ise sz konusu dnemde istikrarl
bir izgi izlemifltir. Devletin dolayl vergilere ynelmesinin en nemli sebep-
leri bu vergilere karfl tepkinin dflk olmas, vergi maliyetinin dflk ol-
masndan kaynaklanmaktadr.
1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2009 2010 Tablo 3.8
Kamu Gelirlerinin
Gelir Vergileri 40,5 50,8 39,2 42,1 31,3 31,6 21,6 24,5 22,1 Bte indeki
Servet Vergileri 0,8 0,8 1,2 0,7 1,8 1,0 1,6 2,0 2,0 Paylar (%)
Mal ve Hizmet
28,6 22,6 27,9 24,8 30,8 34,2 42,7 41,5 43,9 Kaynak: Kalknma
Vergileri
Bakanl.
Dfl Ticaret Vergileri 18,5 8,0 16,5 14,6 14,0 12,9 13,0 11,9 14,3
Vergi Dfl Gelirler 9,6 15,5 10,1 7,7 6,2 10,5 18,2 14,5 12,3
zel Gelir ve Fonlar 0,0 1,2 2,7 8,9 15,2 8,9 1,3 2,5 2,2
Katma Bte 2,0 1,1 2,3 1,2 0,9 0,9 1,5 3,2 3,3
TOPLAM 100 100 100 100 100 100 100 100 100
74 Trkiye Ekonomisi

Tablo 3.9 kamu gelir trlerini daha ayrntl bir flekilde gstermektedir. Vergi
gelirleri ve vergi dfl gelirlerin toplam kamu gelirlerine oranlar sunulmufltur. Ver-
gi gelirlerinin toplam gelirlere oran 2004te %83,2 iken 2010 ylnda %85,3e yk-
selmifltir. Buna karfllk vergi dfl gelirlerin toplam gelirlere oran 2004te %16,8
iken, 2010da bu oran %14,6ya dflmfltr.
Gelir Vergisi, Kurumlar Vergisi, Katma Deer Vergisi (KDV) ve zel Tke-
tim Vergisi (TV) vergi sisteminin drt temel ayan oluflturmaktadr. thal-
de alnan KDV, uluslararas ticaret ve muamelelerden alnan vergilerin altnda yer
alr. Dahilde alnan KDVnin toplam kamu gelirlerine oran 2004de %10.9, 2010da
%10.7 olarak gerekleflmifltir. Motorlu tafltlar zerinden alnan vergiler toplam ver-
gilerin %1 ile %3 arasnda deiflmektedir ve btede nemli bir yer tutmamakta-
dr. te yandan motorlu tafltlar zerinden ise yksek oranda TV alnmaktadr.
Gelir zerinden alnan vergilerin toplam vergi gelirlerine oran %25 seviyesinde
iken tketim zerinden alnan temel vergilerin oran %50 dzeyindedir.
Tablo 3.9 Bte Gelir Kalemleri 2004 2006 2008 2009 2010
Kamu Gelir
I-Vergi Gelirleri 83,2 81,2 82,3 82,3 85,3
1. Gelir ve Kazan zerinden Alnan Vergiler
Trlerinin Toplam
Gelirlere Oran 26,3 23,7 26,9 27,0 24,8
(20042010) (%) a) Gelir Vergisi 17,6 17,1 18,6 18,4 16,4
Kaynak: Kalknma b) Kurumlar Vergisi 8,7 6,6 8,3 8,6 8,5
Bakanl. 2. Mlkiyet zerinden Alnan Vergiler 1,3 1,8 2,0 2,2 2,1
a) Veraset ve ntikal Vergisi 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
b) Motorlu Tafltlar Vergisi 1,3 1,8 1,9 2,1 2,0
3. Dahilde Alnan Mal ve Hizmet Vergileri 36,1 35,1 32,9 34,9 37,2
a) Dahilde Alnan Katma Deer Vergisi 10,9 9,4 8,2 10,0 10,7
b) zel Tketim Vergisi 22,1 21,8 20,5 20,8 23,2
c) Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi 1,3 1,5 1,8 1,9 1,4
d) fians Oyunlar Vergisi 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2
e) zel letiflim Vergisi 1,6 2,1 2,2 2,0 1,7
4. Uluslararas Ticaret ve Muamelelerden
15,6 16,3 16,1 13,7 16,0
Alnan Vergiler
5. Damga Vergisi 1,8 1,9 1,9 2,0 2,1
6. Harlar 2,1 2,3 2,5 2,3 2,8
II- Teflebbs ve Mlkiyet Geliri 5,1 4,4 3,6 4,7 4,0
III- Alnan Bafllar ve Yardmlar ile zel
0,9 1,3 0,4 0,4 0,5
Gelirler
IV- Faizler, Paylar ve Cezalar 10,7 11,9 9,0 11,4 8,8
V- Sermaye Gelirleri 0,1 1,1 4,5 1,0 1,4
VI- Vergi Dfl Gelirler 16,8 18,8 17,5 17,5 14,6

Kiflisel gelir vergisi artan oranl tarifeye tabi iken, harcamalar zerinden alnan
vergiler sabit oranl tarifeye gre alnmaktadr. Kiflisel gelir vergisi hem artan oran-
l olma hem de gelir zerinden alnma zellikleri nedeniyle gelire karfl esnek bir
vergidir. Kiflisel gelir vergisi, gelir adaletini salamada daha etkin bir vergidir.
KDV ve TV ise gerek harcamalar zerinden alnmas gerekse sabit oranl ol-
mas nedeniyle esneklii dflk vergilerdir. Ekonomik etkinlik asndan ise harca-
malar zerinden alnan vergiler daha avantajldr. nk harcamalar zerinden al-
nan vergiler artan oranl olmad, retim zerine deil, tketim zerine konulduk-
lar iin tasarruflar negatif ynde etkilemezler ve hatta sermaye birikimine olumlu
 N N
SIRA SZDE SIRA SZDE

AMALARIMIZ AMALARIMIZ

3. nite - Kamu Ekonomisinde Geliflmeler 75

K T A P K T A P

katkda bulunurlar. Ayrca yatrm kararlar zerinde harcamalar zerinden alnan

vergilerinin etkisi objektif ve tarafszdr. Trkiyede dolayl vergilerin dolaysz
TELEVZYON TELEVZYON
vergiler aleyhine geliflmesi ekonomik etkinliin, gelir dalmndan daha
ncelikli olduunu gsterir.

lkemizdeki detayl vergi istatistiklerine Maliye Bakanl Gelir daresi

N T EBaflkanlnn
RNET in- NTERNET
ternet sitesindeki (http://www.gib.gov.tr) Vergi statistikleri blmnden ulaflabilirsiniz

Trkiyede Vergi Yk
Verginin denmesi mikro adan gerek ve tzel kiflilerin gelirlerinin, makro a- Bireysel Vergi Yk: Bireyin
dan toplumun gelirlerinin zel kesimden kamu kesimine aktarlmasdr. Vergi do- dedii vergilerin bireyin
gelirine orandr (Bireyin
rudan karfll olmayan bir demedir ve deyenin flimdiki ve gelecekteki harcana- dedii tm vergiler/Bireyin
bilir gelirinde bir azalmaya yol aar. Bu durumdan mkellef hem maddi olarak geliri)
hem de psikolojik olarak etkilenmektedir. Verginin denmesi mkellefler zerin- Net Vergi Yk: (denen
de llemeyen (sbjektif) veya llebilen (objektif) bir yk yaratr. tm vergiler-Kamu
hizmetlerinden salanan
Vergilemede adalet ve eflitlik kavram temel vergi prensiplerindendir. Kamu hiz- yarar)/Gelir
metlerinden salanan faydaya gre mi vergi alnmas gerektii yoksa vergi demek
dolaysyla katlanlan fedakrlk ve deme iktidarlarna gre mi alnaca sorununu Toplam Vergi Yk: denen
vergilerin toplum gelirine
ele alan fayda ve deme iktidar teorileri de vergi yknn bireyler arasnda nasl (milli gelire) orandr
datlacan incelemifltir. Bunun yannda vergilerin tm ekonomiye etkisi yine ver- (denen vergiler/milli gelir).
gi yk ile ilgilidir. Yani hem vergi teorisi hem de kamu maliyesi vergi yk soru-
nu ile ilgilenmektedir. Trkiyede kurumlar vergisi ve gelir vergisi mkellefinin kat-
lanmas gereken vergi yk 2003 ylndan itibaren Tablo 3.10da gsterilmifltir.

Yllar Kurumlar Vergisi Gelir Vergisi Tablo 3.10

Kurumlar Vergisi %30 Gelir Vergisi %2045
Gelir ve Kurumlar
Vergisi
Geici Vergi er Aylk Dnemlerde %30 Geici Vergi er aylk dnemlerde %20
Mkelleflerinin
2003 Kr Datlmflsa Gelir Stopaj %10 Yllara Gre Vergi
Eski Hkmlere Gre Yararlanlan Yatrm Oranlar (2003-
ndirimi Stopaj %19.8 2012)
Kurumlar Vergisi %33 Gelir Vergisi %2045
Geici Vergi er Aylk Dnemlerde %33 Geici Vergi er aylk dnemlerde %20
2004 Kr Datlmflsa Gelir Stopaj %10
Eski Hkmlere Gre Yararlanlan
Yatrm ndirimi Stopaj %19.8
Kurumlar Vergisi %30 Gelir Vergisi %2040
Geici Vergi er Aylk Dnemlerde %30 Geici Vergi er aylk dnemlerde %20
2005 Kar Datlmflsa Gelir Stopaj %10
Eski Hkmlere Gre Yararlanlan
Yatrm ndirimi Stopaj %19.8
Kurumlar Vergisi %20 Gelir Vergisi %1535
Geici Vergi er Aylk Dnemlerde %20 Geici Vergi er aylk dnemlerde %15
2006 Kar Datlmflsa Gelir Stopaj %15
Eski Hkmlere Gre Yararlanlan
Yatrm ndirimi Stopaj %19.8
Kurumlar Vergisi %20 Gelir Vergisi %1535
Geici Vergi er Aylk Dnemlerde %20 Geici Vergi er aylk dnemlerde %15
2007- 2012 Kar Datlmflsa Gelir Stopaj %15
Eski Hkmlere Gre Yararlanlan
Yatrmndirimi Stopaj %19.8
76 Trkiye Ekonomisi

denen vergi ile gelir arasndaki oran ifade eden vergi yk, bir ekonomide
geliflme, kalknma, ekonomik denge ve adil gelir dalm gibi ekonomi politikas
amalarna uygun vergi politikalarnn belirlenmesi asndan nem taflr. Tablo
3.11de 1965 ylndan 2010 ylna kadar seilmifl baz OECD lkelerinin toplam ver-
gi gelirlerinin GSYHya oran verilmifltir. Bu oran toplam vergi gelirlerinin GSYH
iindeki yzdesini cari piyasa fiyatlaryla hesaplamaktadr. Sz konusu oran asln-
da bize lkelerin makro vergi ykn gsterir. Genellikle bu oran politika tartfl-
malarnn konusu olmakta ve ulusal ekonomik performansn bir gstergesi olarak
da kabul edilmektedir.
Tablo 3.11e baktmzda toplam vergi gelirlerinin GSYHya orannn 1965 yln-
dan 2000li yllara kadar srekli arttn gzlemleyebiliriz. Sz konusu dnemde
OECD ortalamas da % 25,4ten % 35,3e ykselmifltir. Yani bu dnemde OECD l-
kelerinde vergi yk % 9,9 artmfltr. 2000 ylndan sonra ise birok lkede vergi y-
knde artfl olmad gibi dflfller meydana gelmifltir. 2009 yl sonu itibaryla top-
lam vergi gelirlerinin GSYHya oran OECD ortalamas % 33,8 olmufltur. 13 OECD
lkesinde toplam vergi gelirlerinin GSYHya oran artarken 17 lkede ise azalmfltr.
En byk artfl fiili ve zlandada gerekleflirken, en ok dflfl ise Macaristanda ol-
mufltur. 2009 yl itibariyle Tablo 3.11e bakldnda vergi yknn lkeler arasn-
da olduka farkllklar gsterdii grlr. sve ve Danimarka gibi lkelerde bu
oran %45leri bulurken fiili Meksikada %20nin altndadr.

Tablo 3.11 lkeler 1965 1975 1985 1995 2000 2005 2008 2009 2010(*)
Seilmifl OECD
lkelerinde Toplam Avustralya 20,4 25,1 27,5 28,1 30,3 29,8 27 25,9 -
Vergi Gelirlerinin Kanada 25,7 32,0 32,5 35,6 35,6 33,4 32,2 32,0 31,0
GSYHya Oran
(1965-2010) (%) Danimarka 30,0 38,4 46,1 48,8 49,4 50,8 48,1 48,1 48,2
Fransa 34,2 35,5 42,8 42,9 44,4 44,1 43,5 42,4 42,9
Kaynak: OECD
(2011), Revenue Almanya 31,6 34,3 36,1 37,2 37,5 35 36,4 37,3 36,3
Statistics 19652010, Yunanistan 17,8 19,4 25,5 28,9 34 31,9 31,5 30 30,9
s. 19; Revenue
Statistics- talya 25,5 25,4 33,6 40,1 42,2 40,8 43,3 43,4 43,0
Comparative Tables Norve 29,6 39,2 42,6 40,9 42,6 43,5 42,9 42,9 42,8
Portekiz 15,9 19,1 24,5 29,3 30,9 31,2 32,5 30,6 31,3
Trkiye 10,6 11,9 11,5 16,8 24,2 24,3 24,2 24,6 26
ngiltere 30,4 34,9 37,0 34,0 36,3 35,7 35,7 34,3 35,0
ABD 24,7 25,6 25,6 27,8 29,5 27,1 26,3 24,1 24,8
OECD 25,4 29,4 32,5 34,6 35,3 35,0 34,6 33,8 -
(*) 2010 yl tahmini deerler

Trkiyede vergi ykne baktmzda 1975 ylnda sosyal gvenlik harcamala-

r dhil %13,8 olan oran 2010 ylnda %28,4e kmfltr. Toplumlarn devletten ta-
lep ettii mal ve hizmetlerin miktar ve eflidinde artfllar meydana gelmifltir. Eitim,
salk ve sosyal gvenlik hizmetlerine olan talepler btn dnyada artmfltr. Sos-
yal devlet anlayfl daha genifl apta kabul grmektedir. Daha fazla hizmet talebi
devletlerin bu hizmetleri karfllamak iin daha yksek miktarlarda vergi almasna
dolaysyla vergi yklerinin zaman ierisinde ykselmesine yol amfltr. Vergi y-
k 2000li yllardan itibaren sosyal gvenlik gelirleri hari %20lerde sosyal gven-
lik gelirleri dhil %25 oranlarnda gezinmektedir. Bu oran AB yeleri ile karfllaflt-
rldnda greceli (nispeten) dflk fakat ABDden ksmen yksektir.
 3. nite - Kamu Ekonomisinde Geliflmeler 77

Vergi Yk Vergi Yk Vergi Yk Vergi Yk Tablo 3.12

Yllar Yllar Trkiyede Vergi
(Sos.Gv. Hari) (Sos.Gv. Dahil) (Sos.Gv. Hari) (Sos.Gv. Dahil)
Yk (%)
1975 11,1 13,8 1993 13,6 16,5
Kaynak: Kalknma
1976 11,7 14,3 1994 14,3 16,7 Bakanl
1977 12,0 14,6 1995 13,3 15,5
1978 11,8 14,1 1996 14,1 16,8
1979 11,1 13,2 1997 15,5 18,6
1980 11,2 13,0 1998 16,6 20,0
1981 11,9 13,7 1999 17,6 21,6
1982 9,9 11,7 2000 19,5 23,8
1983 11,1 13,0 2001 20,5 25,1
1984 9,0 10,8 2002 19,2 23,9
1985 10,0 11,5 2003 20,5 25,7
1986 11,8 13,4 2004 20,4 25,7
1987 12,1 14,1 2005 21,0 26,1
1988 11,4 13,3 2006 20,4 26,2
1989 11,6 13,9 2007 20,8 26,4
1990 12,1 15,0 2008 20,5 26,6
1991 12,6 15,7 2009 21,0 27,2
1992 13,4 16,7 2010 21,9 28,4

TRKYEDE BORLANMA VE BOR YNETM

Kamu ihtiyac olan kaynaklar ya borlanma yada vergi gelirleri yoluyla elde ede-
cektir. Devletin dier bir ifadeyle kamunun borlanmasn vergilerden ayran en
nemli zellik ise borlanmann kiflinin (veya tzel kiflinin) oluruyla yaplmasdr.
Kamu (devlet) i borlanmada bazen gnlll ortadan kaldrabilmektedir.
1962 ylndan sonra Trkiyede uygulanan Tasarruf Bonolar zorunlu olarak ka-
mu bor vermeye iyi rnektir.
Trkiye Cumhuriyeti Osmanl mparatorluundan kalan borlar ve bor yne-
timindeki sorunlar nedeniyle borlanma konusunda olduka temkinli davranmfl-
tr. kinci Dnya Savafl dneminde i ve dfl borlanma konusunda geliflmeler ya-
flanmfltr. lk defa bte aklarnn finansman iin i borlanmaya gidilmifltir.
Bte aklar 1950-60 arasnda i borlarn nemli sebeplerinden biri olmufltur.
1960 sonras dnemde, vergi gelirlerinin hedeflenen kalknma iin yaplan kamu
harcamalarn karfllamada yetersiz kalmas, i finansman an bytmfltr.
Cumhuriyetin ilk yllarndan 1970li yllara kadar i borlanmaya ok fazla baflvu-
rulmamfltr. Aklar genellikle Merkez Bankas kaynaklarna baflvurularak finanse
edilmeye alfllmfltr.
1980 sonras dnemde kamu aklar arlkl olarak i borlanmayla karfllanr
hle gelmifltir. Yksek i borlanma, borlarn srdrlemez hle gelmesine yol
amfltr. 2001 ylnda yaflanan ekonomik krize bal olarak yaflanan daralma ve
yksek kur ayarlamalar gerekleflmifltir. fiubat 2001de yaflanan ekonomik krizin
faizler ve borlanma vadeleri zerinde yaratt olumsuz etkiler sonucunda i bor
stoku byk bir artfl gstermifltir. 2001 krizini izleyen yllarda i bor stoku nomi-
nal olarak artmfl olmakla birlikte artfl hz dflmfl, byme hznn da ykseklii
sonucunda GSYH iindeki pay azalmfltr.
78 Trkiye Ekonomisi

Mali istikrarn salanmasnda bor ynetimi nemli bir politika aracdr. Bte
aklarnn srdrlebilmesi iin borlarnda srdrlebilir olmas gerekmektedir.
yi bir kamu bor ynetimi politikas iin bor stokunun faiz oranlar, dviz kurla-
r ve likidite dalgalanmalarna karfl hassasiyetinin azaltlmas salanmaldr. Bor
ynetimi mali istikrar etkiledii gibi faiz oranlar vb. parametreler zerin-
deki etkisi nedeniyle para politikalarn da etkilemektedir.
Kamu finansmannda verginin yerine i borlanmann tercih edilmesi, belirli
kesimlere kaynak transferi salamfltr. Dier yandan kamuya bor verenler zen-
ginleflirken, bor vermeyenler fakirleflmifltir. Borlanmann gelir dalmn bozma-
mas iin reel faiz orannn byme hznn zerine kmamas gerekir. Trkiyede
zellikle yksek enflasyonist dnemde kamunun daha rahat borlanmas iin yk-
sek tutulan reel faiz oranlar, zel sektr yatrm yapmak yerine, kamuya bor ve-
rerek risksiz ve yksek getiri salamaya ynlendirmifltir.

Tablo 3.13 Bor Stoku/ Dfl Bor Stoku/ AB Tanml Bor Stoku/
Bor Stokunun Yllar
GSYH (%) GSYH (%) GSYH (%)
GSYH'ya Oran (%)
2001 51,57 24,55 77,94
Kaynak: Hazine 2002 43,42 27,45 74,00
Msteflarl.
2003 43,53 20,00 67,70
2004 40,94 16,83 59,61
2005 38,53 13,63 52,71
2006 33,84 12,58 46,52
2007 30,91 9,51 39,92
2008 29,70 11,51 40,02
2009 35,56 12,19 46,12
2010 32,73 11,43 42,15

Bor ynetiminde temel ama faiz oranlar, dviz kurlar ve likidite dal-
galanmalarn minimum dzeyde etkileyecek bor ykne sahip olmak ve
bunu srdrebilmektir. Bu yzden devletler bor ykn azaltmak isterler. Tr-
kiyede kamu borlanmasndan sorumlu olan birim Hazine Msteflarldr. Bor-
lanmada sabit faizli borlanmaya arlk verilmesi, geri demede ortalama vadenin
uzatlmas, likidite riskini azaltmak iin gl rezerve sahip olmak gibi stratejileri
uygulanmas gerekmektedir. Tablo 3.13te 2001-2010 dneminde bor stokunun
geliflimi grlmektedir. Dfl bor yknden ok nemli dflfller olmasna ramen,
i borlardaki oransal dflfller daha az olmufltur. Bor stokunun dfl borlarla ile
ilgili ksmna 8.nitede deinileceinden bu blmde sadece i borlarla ilgili ko-
nulara yer verilmifltir.
Bor ynetiminin birincil amac bor yknn azaltlmasdr. Bunun
gerekleflip gerekleflmedii ise bor stoku/GSYH gstergesinin takibi ile yapl-
maktadr. Bor stokunun GSYHya oran 2001de yaklaflk %78 iken, 2010da %42ye
dflmfltr. Trkiye kamu bor yknn srdrlebilirliinde baflarl olmufltur.
2001-2010 dneminde bor ykndeki azalmada faiz harcamalarndaki
dflfl birincil etkendir. Faiz harcamalarndaki azalma ise bte dengesi ve faiz
dfl dengeyi olumlu etkilemektedir. Bor ykndeki bu azalma ayn zamanda faiz
oranlar, dviz kurlar ve likidite dalgalanmalar gibi ekonomiyi yakndan etkileyen
para politikas parametreleri asndan da olumludur.
 3. nite - Kamu Ekonomisinde Geliflmeler 79

Kamu Borlanmasnda Vade ve Maliyet

Trkiye ekonomisinde yaflanan krizlerle birlikte i borlanmada vade yaps gide-
rek ksalmfltr. 1994 ylnda yaflanan ekonomik kriz neticesinde i borlanmann
vadesi yllk ortalama vadesi 119 gndr. Bir nceki ylda i borlanmann yllk
ortalama vadesi 257 gndr. Ekonomide yaflanan skntlarla birlikte kredibilite
(gven) sorunu borlanmada vadeyi yar yarya ksaltmfltr. 5 Nisan 1994 Kararla-
rnn ardndan nispeten salanan istikrar, vadeyi 1999 ylnda 479 gne kadar -
kartmfltr.
fiubat 2001 Krizi ile birlikte i borlanma vadesinde keskin bir dflfl gereklefl-
mifltir. 2001 ylnda ortalama i borlanma vadesi 148 gn olarak gerekleflmifltir.
2010 sonunda i borlanmada vade 48 aya ktktan sonra, Avrupadaki bor krizi-
nin etkisiyle 2011 sonunda gerileme kaydetmifl ve 27 aya inmifltir. Trkiyenin i
bor stokunda vade bakmndan nemli bir performans gsterildii sylenebilir.
Buna paralel olarak, Hazinenin iskontolu ihalelerinde gerekleflen i borlanma fa-
iz oranlar da nemli bir gerileme gstermifltir. Makro ekonomik ynetimdeki yk-
sek performansn yan sra, enflasyon oranndaki gerileme de borlanma faiz ma-
liyetlerinin dflflnde belirleyici olmufltur. 2001 ylnda Hazinenin i borlanma-
snda faiz oran yzde 100 civarnda iken, bu oran 2011 yl borlanmasnda yz-
de 9 olarak gerekleflmifltir. Merkez Bankasnn gecelik bor alma ve bor verme
faiz oranlar, kamu borlanmasnda referans alnan deerler arasndadr. Hazinenin
borlanmasndaki faiz dflflleri, Merkez Bankas gecelik bor alma ve bor verme
faiz oranlarna paralellik gstermektedir. Merkez Bankasnn referans olarak kulla-
nlan dier bir enstrman da avans ve reeskont faiz oranlardr. Merkez Bankas-
nn bankalarn krdrmak istedikleri borlanma aralarna uyguladklar reeskont
oranlar (komisyon) ile avans isteyen bankalara uyguladklar faiz oranlar enflas-
yon ve Hazine borlanmasna paralel dflfller gstermifltir.

Kamu Kesimi Borlanma Gerei

Kamu a, kamu gelir ve gider dengesinin giderler lehine geliflmesiyle oluflur.
Dier bir ifadeyle devlet elde ettii gelirlerden daha fazlasn harcadnda kamu
a meydana gelmektedir. Kamu an lme yntemlerine gre geleneksel
bte a, birincil ak, ifllemsel ak, yar mali ak, nakit a, nominal-reel bt-
e a gibi adlarla adlandrlr.
lkeleraras karfllafltrmalar yapabilmek ve bte a lm ile ilgili sorun-
lardan kurtulmak, standartlara uyum salamak ve maliye politikasnn srdrlebi-
lirliinin analiz edilebilmesi iin kamu kesimi borlanma gerei (KKBG) bt- Kamu Kesimi Borlanma
e a gstergesi olarak kullanlmaktadr. KKBG, kamunun toplam nakdi harca- Gerei (KKBG): Kamunun
toplam nakdi
mamalar ile toplam nakdi gelirleri arasndaki farktr. Bu yntem an nakit ba- harcamamalar ile toplam
znda lmn ifade eder. KKBG en kapsaml ak lm yntemi olup, kamu nakdi gelirleri arasndaki
farktr.
kesimini oluflturan birimlerin tamamn kapsamaktadr. Tablo 3.14te eski bte sis-
teminde Trkiyede KKBGnin oluflumu grlmektedir. Karfllafltrma yapabilmek
adna Tablo 3.15te de 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununun ge-
tirdii sisteme gre KKBGnin hesaplanfl verilmifltir. Kamu kesiminin fazla verdi-
i yllarda KKBG tanm, Kamu Sektr Bor Geri demesi adn alr. 5018 sayl
Kanuna gre ise Genel Ynetim Bte Fazlas denilmektedir.
80 Trkiye Ekonomisi

Tablo 3.14 Konsolide Bte A (Fazlas) A

Kamu Kesimi
Borlanma Gerei KT Aklar (Fazlalar) B
Sosyal Gvenlik Kurulufllarnn Aklar (Fazlalar) C
Kaynak: fien ve
Sabafl (2004). Yerel Ynetimlerin Aklar (Fazlalar) D
Dner Sermayeli Kurulufllarnn Aklar (Fazlalar) E
Fonlarn Aklar (Fazlalar) F
KAMU KESM BORLANMA GERE (KKBG) veya Kamu
A+B+C+D+E+F
Sektr Bor demesi

Tablo 3.15 Merkezi Ynetim Bte A (Fazlas)

Kamu Kesimi A
(Genel Bte+zel Bte+Dzenleyici ve Denetleyici Kurum Bteleri)
Borlanma Gerei
(5018 sayl Sosyal Gvenlik Kurumlar Bte A (Fazlas) B
Kanuna Gre)
Mahalli dareler Bte A (Fazlas) C
Kaynak: Gnay, Dner Sermaye flletmeleri Bte A (Fazlas) D
2007, s. 24.
Fonlar Bte A (Fazlas) E
KAMU KESM BORLANMA GERE (KKBG)
A+B+C+D+E
(Genel Ynetim Bte A (Fazlas))

Trkiyede KKBGnin geliflimine baktmzda 1990l yllarn ortalarndan 2002

ylna kadar srekli artfllar gzlenmifl ve 2001 ylnda KKBGnin GSYH oran
%12ye kadar ykselmifltir. Faiz demeleri 2001 ylnda %18 oranna ulaflmfltr.
2002 ylndan sonra uygulanan ihtiyatl (sk) maliye politikas sayesinde azalan
bte ana paralel olarak kamu kesimi borlanma gerei de nemli lde azal-
mfl ve 2005 ylnda negatife dnmfltr.

Tablo 3.16 Yllar KKBG Faiz demeleri Faiz Dfl KKBG

Kamu Kesimi Genel 1975 3,61 0,38 3,2
Dengesi (GSYHya
Oran) 1980 6,61 0,45 6,2
1985 2,68 1,43 1,3
Kaynak: Kalknma
Bakanl. 1990 5,52 3,82 1,7
1995 3,74 7,13 -3,4
1996 6,52 8,69 -2,2
1998 7,15 9,63 -2,5
Faiz Dfl Denge: Kamu 1999 11,64 11,49 0,2
gelirlerinden faiz demeleri 2000 8,88 13,17 -4,3
dflndaki kamu
harcamalarnn karlmas 2001 12,06 18,03 -6,0
sonucu ulafllan dengedir.
2003 7,32 13,44 -6,1
2005 -0,07 7,24 -7,3
2006 -1,86 6,21 -8,1
2007 0,06 5,98 -5,9
2008 1,62 5,53 -3,9
2009 5,12 5,81 -0,7
2010 2,29 4,56 -2,3

SIRA SZDE Trkiyede iSIRA

borlarn
SZDE srdrlebilirlii konusunda neler sylenebilir?
3
D fi N E L M D fi N E L M

S O R U S O R U
 N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
AMALARIMIZ AMALARIMIZ

D fi N E L M D fi N E L M
K T A P K T A P
3. nite - Kamu Ekonomisinde Geliflmeler 81
S O R U S O R U

TELEVZYON TELEVZYON
Devlet borlarnn lkeleraras karfllafltrmalarnda borlardaki mutlak
D K artfl
K A T yerine bor- DKKAT
larn GSYH orannn nemini kavraynz.

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
lkemizdeki i borlarn gncel geliflimini takip etmek iin T.C. Baflbakanlk
N T E R N E THazine Ms- NTERNET
teflarl internet sitesinden yararlanabilirsiniz http://www.hazine.gov.tr/
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
TRKYE BTESNN GELfiM

Mali Yapdaki Deifliklikler K T A P K T A P

Trkiyede kamu mali ynetimine iliflkin ilk dzenleme 1927 ylnda karlan 1050 5018 sayl Yasa (Kanun)
sayl Muhasebe-i Umumiye Kanunudur. Bu kanun 2006 ylna kadar uygulan- erevesinde 2006 ylndan
itibaren btenin kapsam
mfl ve 2006 ylndan itibaren bteler 5018 sayl Kamu Mali T E LYnetimi
E V Z Y O N ve Kon- geniflletilmiflT ve
E Lkonsolide
EVZYON
trol Kanununa gre hazrlanmaktadr. Mali yapdaki bu nemli deifliklik kamu bteden merkezi ynetim
btesine geilmifltir.
maliyesinin temel ilkeleri bakmndan birok yenilii de beraberinde getirmifltir.
Bte trleri uluslararas normlarca benimsenen biimde yeniden tanmlanmfl ve
NTERNET NTERNET
snflandrlmfltr. Btenin kapsam geniflletilmifltir. Byk lde kamu idareleri-
nin tm gelir ve giderlerinin btelerde yer almas salanmfl ve bte dflnda ge-
lir elde edilmesi ile gider yaplmas nlenmifltir. Stratejik planlama ve performans
esasl btelemeyi esas alan bu mali yap kalknma planlar ve bteler arasnda s-
k bir ba kurmufltur. ok yll btelemeye geilmifltir. Harcamalar konusunda es-
neklikler salanmfltr ve harcama ncesi vize ve tesciller kaldrlmfltr. Kamuda
uygulanan muhasebe gelifltirilmifl ve ayn muhasebe sistemi kullanma zorunluluu
getirilmifltir. Dier nemli deifliklik ise mahalli idareler ve sosyal gvenlik kurum-
larnn bte byklklerinin TBMMnin bilgisine sunulmas salanmfltr. Vergi
muafiyeti istisna ve indirimleri ile benzeri uygulamalar nedeniyle vazgeilen kamu
gelirleri cetveli (Vergi harcamalar cetveli) bte kanunlarna eklenmeye bafllan-
mfltr. Yeni mali yap ile bte birlii, mali saydamlk ve hesap verebilirlik,
kamu kaynaklarnn kullanmnda etkinlik, ekonomiklik ve verimlilik ne
kmaktadr.
Kamu kaynann etkin kullanm asndan nemli yenilikler getiren yeni ka-
mu mali yapsnda yer alan mali saydamlk kavram nemlidir. Kamuda mali say-
damlk kamu sektrnn mali grnm hakknda kamuya ak olmak ya da ka-
mu kesimi ile halkn arasndaki asimetrik bilginin azaltlmas anlamna gelir. Hal-
kn yeterli bilgiye sahip olmas denen vergilerin nereye harcandn izlemesine
olanak tanr. Kamu grevlisi de kendisine emanet edilen parann hesabnn soru-
lacan bildii iin verimli ve etkin olma gayreti iinde olacaktr.
Mali saydamlkla ilgili yeni kamu mali ynetim yaps vergi harcamalarnn ra-
porlanmas, harcamac kurulufllarn ileriye ynelik bte tahminlerinin, yerel yne-
timler ve sosyal gvenlik kurumlarnn bte tahminlerinin bte kanunu tasars-
na eklenmesi gibi parlamentoya ve kamuoyuna sunulacak raporlarn ieriini zen-
ginlefltiren nemli yenilikler getirmifltir.
Kamu kaynann etkin kullanm asndan 5018 sayl Kanun ile Kamu Mali
Ynetim Sisteminde getirilen nemli dier bir yenilik hesap verme sorumlulu-
udur. Bu sorumluluk her trl kamu kaynann elde edilmesi ve kullanlmasn-
da grevli ve yetkili olanlarn, kaynaklarn etkili, ekonomik, verimli ve hukuka uy-
gun olarak elde edilmesinden, kullanlmasndan raporlanmasndan, muhasebelefl-
tirilmesinden, ktye kullanmnn engellenmesinden sorumlu olmalar fleklinde
tanmlanabilir.
82
5018 sayl Kamu Mali
Ynetimi ve Kontrol Kanunu
ile kamu mali ynetiminde
yeni bir dnem bafllamfltr.
Bu yeni dnemle birlikte
kamu harcamalarnda mali
saydamlk ve hesap verme
sorumluluu getirilen nemli
yenilikler arasndadr. Ayrca
girdi odakl geleneksel
bteleme anlayflndan, olup, uzun vadeli projeksiyonlar imknsz hle getirmekte idi. Ayn zamanda zel
kt-sonu odakl bteleme
anlayflna geilmifltir.
5018 sayl kanunda bte
trleri: Genel bte (I sayl
cetvelde yer alan kamu
idarelerinin bteleri), zel
bte (II sayl cetvelde yer
alan zel bte ile ynetilen
kamu idareleri) dzenleyici
ve denetleyici kurum
bteleri (III sayl cetvel).
Trkiye Ekonomisi
Yeni kamu mali ynetimi ile girdi odakl geleneksel bteleme anlay-
flndan, kt-sonu odakl bteleme anlayflna geilmifltir. Performans esas-
l bteleme anlayfl, harcamada meydana gelecek her artfl ile performans balan-
ts kurmaya alflr.
5018 sayl Kanundan nce yllk bteler yaplmakta idi. Bu durum uzun d-
nemli hedeflerde kesintilere neden olmaktadr. Bir yldan fazla sren kamu yat-
rmlarnn ve hizmetlerinin yllk btelerde finansmannn gsterilmesi sorunlu
kesimin orta vadeli plan yaparken, devletin mali davranfllarna iliflkin ngrde
bulunmas mmkn deildi. Buna karfln 5018 sayl Kanun orta vadeli yakla-
flm ad altnda yllk bte uygulamalarn zorunlu hale getirmifltir.
Orta vadeli harcama sistemi, ngrlen bte yl ile onu takip eden iki ve-
ya daha fazla yl kapsad iin gelecee ynelik salkl projeksiyon yapma imk-
nn arttrmakta ve harcamalar disiplin altna almaktadr. Bu nedenlerle orta vade-
li harcama sisteminin bte disiplini asndan olumlu etkileri grlmektedir. Na-
kit bazl muhasebe sisteminden tahakkuk bazl muhasebe sistemine geiflte dier
bir yeniliktir. Bu sistem ekonomik faaliyetlerin muhasebe kayt ve ifllemlerinin
hem zel sektr hem de kamu sektr iin ayn standartlar kullanmasn sala-
maktadr. Bu muhasebe sisteminin uygulanmas sonucunda, kamu idaresi yapmfl
olduu toplam harcamalar grebildii gibi, sahip olduu varlklarn deerlemesi-
ni de yapabilmektedir. Bte ann disiplin altna alnmas ve azaltlmasn bu
yeni teknik olumlu katklar salamfltr.
5018 sayl Kanun ile bte trleri yenilenmifl, 2006 ylnda konsolide bte
yerine merkezi ynetim btesi kavram kullanlmaya bafllanmfltr. 2006 yln-
dan itibaren dzenleyici/denetleyici kurumlarn da harcama ve gelirleri bteye
dahil edilmifltir. Ayrca eskiden genel bte dflnda tutulan ve parafiskal gelir elde
eden kurulufllar olarak bilinen sosyal gvenlik kurulufllarnn ve mahalli idarelerin
bteleri de genel ynetim btesi flemsiyesi altna alnmfltr. Genel Ynetim
Btesi; Merkezi Ynetim Btesi, Mahalli dareler Btesi ve Sosyal Gvenlik
Kurumlar Btesi olmak zere ana bafllk altnda toplanmfltr.
Bte Byklklerinde Geliflmeler
Cumhuriyetin kurulufl dneminde denk bte ve istikrarl para ilkesi esas
alnmfltr. Tarihsel deneyimlerden dolay denk bte ulusal egemenliin temeli ola-
rak alglanmfltr. Cumhuriyetin ilk btesi (1924 yl btesi) denk balanmfl ve d-
nem sonunda 18 milyon TL fazla vermifltir. Aflar Vergisinin 1925 ylnda kaldrlmas
nedeniyle bir sonraki yl btesi %2 orannda ak vermifltir. 1929 ylnda bafllayan
Byk Buhrann (Byk Bunalm) etkisiyle 1930lardan itibaren devleti politikalar
arlk kazanmfltr. 1933ten itibaren ekonomi tamamen devlet arlkl hle gelmifltir.
kinci Dnya Savafl ile birlikte devleti politikalarla birlikte savafl ekonomisi uy-
gulanmfltr. Savunma harcamalarnn genel bte harcamalarna oran bu yllar-
da %50lere kadar kmfltr. Btede yer alan en nemli harcama kalemlerinden
eitim salk ve savunma harcamalarnn Cumhuriyet Dnemi boyunca bteden
aldklar paylar Grafik 2de gsterilmifltir. 1970lere kadar savunma harcamalar be-
lirgin bir flekilde btedeki en byk pay alrken, yllar itibaryla pay giderek
azalmaya bafllamfl ve nihayet 2003 ylndan itibaren eitim harcamalarnn altna
dflmfltr. Eitim harcamalar ve salk harcamalarnn paylarnda son yllarda
ykselme meydana gelmifltir. Bunlarn dflnda btede yer alan sosyal gvenlik ve
 3. nite - Kamu Ekonomisinde Geliflmeler 83

sosyal yardm harcamalarnn toplam harcamalara oran 2004 ylnda %14.1 iken,
2010 ylnda %20.8e ykselmifltir. Btede bu harcama kalemlerine iliflkin ciddi
tedbirler alnmazsa, ileriki yllarda bu harcama kalemlerinin bte zerindeki
basks artacaktr.
Kalknma carileri olarak bilinen eitim ve salk harcamalarnn yan sra sos-
yal harcamalarn artmas da sosyal devlet anlayflnn bir sonucudur. Artan ka-
rayolu ve demiryolu yatrmlar, btede ulafltrma hizmetlerinin toplam harcama-
lara orannn %6.7e kadar ykselmesine neden olmufltur.
Grafik 3.2
SIRA SZDE SIRA SZDE
60,00
Savunma Eitim ve
Salk
50,00 D fi N E L M Harcamalarnn
D fi N E L M
Bteden Ald
Pay (1924-2010)
40,00 S O R U S O R U
Kaynak: Kalknma
Bakanl; Maliye
30,00 DKKAT Bakanl. D K K A T

20,00

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE

10,00
AMALARIMIZ AMALARIMIZ

0,00
2000
2004
2008
1924
1928
1932
1936
1940
1944
1948
1952
1956
1960
1964
1968
1972
1976
1980
1984
1988
1992
1996

K T A P K T A P
Eitim Salk Savunma

TELEVZYON TELEVZYON
Trkiyede son yllarda bte yapsnda ne gibi deifliklikler olmufltur?
SIRA SZDE SIRA SZDE
4
D N fiT E NR ENLE M
T D NfiTENRENLE M
T
Maliye Bakanl Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl bte rakamlarn dzenli olarak
yaymlamaktadr. Bu rakamlara kurumun internet sitesindeki istatistikler blmnden
ulaflabilirsiniz. http://www.bumko.gov.tr/ S O R U S O R U
Kamu ktisadi Teflebbs
TRKYEDE ZELLEfiTRME DKKAT
(KT): 233 sayl KHKya gre
iktisadi Devlet Teflekkl
DKKAT
zellefltirme ile ilgili konuya bafllarken ilk nce zellefltirme nedir ve ne zaman (DT) ile Kamu ktisadi
ortaya kmfltr sorusuna ksaca cevap arayalm. zellefltirme ile ilgili dar ve genifl Kurulufluna (KK) verilen

N N
SIRAkamu
SZDEmlkiyetin- ortak addr. ktisadi Devlet
SIRA SZDE
anlamda iki tanm sz konusudur. Dar anlamda zellefltirme Teflekkl (DT):
deki ekonomik kurulufllarn (KTlerin) ynetim ve mlkiyetinin zel sektre dev- Sermayesinin tamam
devlete ait olup ticari
redilmesidir. Burada KTlerin sermayesinin en az %51inin zel sektre devri ge-
AMALARIMIZ esaslara greAMALARIMIZ
mal ve hizmet
rekmektedir. KT ats altnda yer alan fakat devletin %50den daha az paya sahip reten kamu iktisadi
teflebbsdr. Kamu
olduu ifltiraklerdeki kamu paynn zel sektre devrini ise kamunun elindeki ktisadi Kuruluflu (KK):
menkul deerlerin satlarak paraya dnfltrlmesi ifade edebiliriz.
K T zellefltirmede
A P Sermayesinin Ktamam
T A P
devlete ait olup, tekel
ilk flart mlkiyet devrinin gerekleflmesidir. nk bu sayede sz konusu kurulufl niteliindeki mal ve
devlet kontrolnden kmakta ve bte zerindeki yk (varsa) azalmaktadr. Y- hizmetleri kamu yarar
netim devride zellefltirmenin ikinci kofluludur. gzeterek retmek ve
TELEVZYON pazarlamak Tzere
E L Ekurulan
V Z Y Ove
N
bu nedenle imtiyazl saylan
kamu iktisadi teflebbsdr.

NTERNET NTERNET
84
fltirak: KTleri dzenleyen
233 sayl Kanun Hkmnde
Kararnameye gre iktisadi
devlet teflekkllerinin veya
kamu iktisadi kurulufllarnn
veya bal ortaklklarnn,
sermayelerinin en az
%15ine, en ok %50sine ve serbest rekabetten bahsedemeyiz. Yasal dzenlemeler zellefltirme ile ilgili
sahip bulunduklar anonim
flirketlerdir.
Reglasyon: Devletin
ekonomiye dorudan
mdahale ettii eflitli timindeki fiilide kapsaml zellefltirme program uygulanmfltr. 1980li yllarda ise
iktisat politikas aralarn
kapsamaktadr.
Dereglasyon (Kurumsal
Serbestleflme): Devletin zel
sektrn karar alann (baflta ngiltere ve ABDde) zellefltirmede ama zellikle rekbet dzeyini artr-
daraltan reglasyonlar
azaltmas veya kaldrmas,
kamu gcnn zel sektre demelerine ve artan bte aklarna karfl bir nlem olarak dflnlmfltr.
ve sermayeye devredilmesi
ynnde yapmfl olduu
yasal dzenlemelerdir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Trkiye Ekonomisi
Genifl anlamda zellefltirme, devletin ekonomik faaliyetlerinin azaltlmas
amacyla kamu sektrnn denetimi altndaki kurulufllarn zel sektre devredil-
mesidir (Karluk, 2007, s. 297). zellefltirmenin baflarsnda rekbet ortamnn yara-
tlmas nemlidir. Eer zellefltirme ve dereglasyon (kurumsal serbestleflme) ka-
mu tekeli yerine zel sektr tekeli yaratyorsa, sz konusu ekonomide etkinlikten
amalarn mutlaka gereklefleceini garanti etmemektedir. Bu nedenle zellefltir-
mede ortaya kan sorunlar yeni yasal dzenlemeleri zorunlu klmaktadr.
1950li yllarda ngilterede ve 1960l yllarda Almanyada ilk zellefltirme uygu-
lamalar belli sektrlere ynelik olmufltur. 1970li yllarda Augusto Pinochet yne-
baflta ngilterede Margaret Thatcher ve ABDde Ronald Reagann liberal ekonomi
politikalar sayesinde zellefltirme hz kazanmfltr. Geliflmifl lke ekonomilerinde
mak ve kamudaki savurganl azaltmaktadr. Dier lkelerde zellefltirme dfl bor
Trkiyede zellefltirme ile ilgili nemli alflmalar 1980 sonrasnda bafllamfltr.
24 Ocak 1980 Kararlar sonrasnda kamu iktisadi teflebbsleri ile ilgili olarak ya-
plan dzenlemeler, bu teflebbslerin piyasa ekonomisine entegrasyonunu sala-
maya yardmc olmufltur. zellefltirme alflmalar 1983 seimleri sonrasnda Ana-
vatan Partisinin (ANAP) iktidara gelmesi ile bafllamfltr. 1984 ylnda 2983 sayl
Kanun (Tasarruflarn Teflviki Ve Kamu Yatrmlarnn Hzlandrlmas Hakknda
Kanun) ileSIRA yaplan dzenleme ile gelir ortakl senedi, hisse senedi karlmas ve
SZDE
iflletme hakk devredilmesi ngrlmfltr. Bunlar genifl anlamda zellefltirmenin
ilk admlarn oluflturmufltur.
Trkiyede
D fi zellefltirmeye
NELM iliflkin kapsaml dzenlemeler 1994 tarihinde 4046 sa-
yl zellefltirme Uygulamalar Hakknda Kanun ile yaplmfltr. Bu kanunla zel-
lefltirme Yksek
S O R U Kurulu, zellefltirme daresi Baflkanl ve zellefltirme
Fonu kurulmufltur. 1994 ylndan sonraki zaman diliminde ortaya kan ihtiyalar
dorultusunda 4046 sayl Kanunun baz maddeleri deifltirilmifltir. 4046 sayl Ka-
D K K A T 1995 ylnda 4105 ve 4108 sayl Kanunlar ile yaplmfltr.
nunda ilk deifliklik
9 Nisan 1997 tarihinde Anayasa Mahkemesinin 4046 sayl Kanunun zellefltir-
me yntemleri, deer tespiti ve ihale usulleri ile ilgili 18. Maddesini iptal etmesinin
SIRA SZDE
ardndan yksek mahkemenin gerekeli karar dikkate alnarak 4232 sayl Kanun
hazrlanmfltr. 1999, 2000, 2003, 2004 ve 2005 yllarnda 4046 sayl Kanun ile ilgi-
AMALARIMIZ
li deifliklik ngren dzenlemeler gerekleflmifltir. 2005 ylndaki 5398 sayl Ka-
nun ile 4046 sayl Kanunun ad zellefltirme Uygulamalar Hakknda Kanun ola-
rak deifltirilmifltir. Bu dzenlemede zellefltirmede fleffafl, kolayl, srecin
K T A P
hzlandrlmasna ynelik nlemlerin yansra zellefltirme portfynde bulunan
kurulufllarn birleflme, blnme ve yeniden yaplandrlmalarna ynelik tedbirler
de sz konusudur. Ayrca zellefltirme sosyal maliyetlerini azaltmaya ynelik ola-
TELEVZYON
rak ifl ve hak kayb, tazminatlar, personel nakli vb. konularda yeni dzenlemeler
yaplmfltr.
zellefltirme Nile
T E Rilgili
N E T kanunlar hakknda daha detayl bilgi iin zellefltirme daresi Bafl-
kanlnn http://www.oib.gov.tr/yayinlar/yayinlar.htm adl internet sitesinde Trkiyede
zellefltirme-1e bakabilirsiniz.
 3. nite - Kamu Ekonomisinde Geliflmeler 85

1986da zellefltirme alflmalarn yrtmek zere Morgan Guaranty Trust Com-

pany ile anlaflma imzalanmfltr. Dnya Bankasnn finansman destei ile yrt-
len zellefltirme alflmalarn Morgan Guaranty Bank ile birlikte Trkiye Snai Kal-
knma Bankas, Snai Yatrm ve Kredi Bankas, Yatrm Finansman A.fi. ve Price
Waterhouse firmalar yrtmfltr. Sz konusu kurulufllarn hazrladklar master
planlar ile Trkiyede zellefltirme sreci ve amalarn ncelikleri belirlenmesinde
nemlidir.
zellefltirme ile devletin ekonomideki ticari faaliyetlerinin en aza indirilmesi
hedeflenmektedir. Sonuta rekbete dayal piyasa ekonomisinin oluflturulmas,
devlet btesi zerindeki KT finansman yknn azaltlmas, sermaye piyasasnn
gelifltirilmesi ve atl tasarruflarn ekonomiye kazandrlmas amalanmaktadr. zel-
lefltirmenin temel amac nihai olarak devletin ekonomide iflletmecilik alanndan t-
myle ekilmesini salamaktr.

TOPLAM Tablo 3.17

zellefltirme Gelirleri
1985 - 2010 2011 2012 Tutar Pay (%)
Blok Satfl 20.257.066.639 0 1.970.000 20.259.036.639 47,0
Tesis/Varlk Satfl 12.429.743.986 1.351.960.630 36.293.054 13.817.997.670 32,0
Halka Arz 7.053.283.819 0 0 7.053.283.819 16,4
MKB'de Satfl 1.261.053.768 0 0 1.261.053.768 2,9
Yarm Kalmfl
4.368.792 0 0 4.368.792 0,0
Tesis Satfl
Bedelli Devirler 713.797.927 6.457.445 0 720.255.372 1,7
TOPLAM 41.719.314.931 1.358.418.075 38.263.054 43.115.996.060 100,0

Kaynak: http://www.oib.gov.tr/program/uygulamalar/yillara_gore.htm (19.05.2012).

Trkiyede zellefltirme ifllemlerini yrtmekle grevli olan kurulufl zellefltirme

daresi Baflkanldr (B). zellefltirme Yksek Kurulu (YK) ise Trkiyede zel-
lefltirmenin genel stratejisini belirlemekte, hangi kurulufllarn zellefltirme kapsamna
alnacana ve bu kurulufllarn hangi sreler izlenerek ve hangi yntemle zelleflti-
rileceine karar vermektedir. B ise YK kararlarn uygulamaktadr.
86 Trkiye Ekonomisi

fiekil 3.1
ZELLEfiTRME PROSEDR
Trkiyede
zellefltirme Sreci
Dorudan zellefltirme Kapsam ve Hazrlk fllemine Tabi Tutulma
Kaynak: Programna Alnma
http://www.oib.gov.tr (YK Tarafndan zellefltirme (YK Tarafndan Belirlenmifl
/baskanlik/ozellestir Yntemi ve Sresinin Belirlenmesi) Kurulufl ve Kurulufllarca)
me_prosedur.htm
(29.05.2012). Programa Alnma Kapsamdan karma
(YK) (YK)

Programa Alnarak Bye Devredilen fiirketle lgili Bilgilerin Derlenmesi (B)

Devir fllemleri, Ana Szleflme Hazrlanmas Ve Onay (Gerektiinde B)

Mani Danflman Firma Seimi alflmalar (Gerektiinde B)

Danflman ve Denetim Firmas Seimi (Gerektiinde B)

zellefltirme Stratejisinin Uygulanmas

(B- Gerektiinde YK kararyla yntem deifliklii yaplabilir)

hale ve zelefltirme Prosedrnn Sonulandrlmas

fiirketlerin zellefltirme Sonras zlenmesi

Trkiyede zellefltirme eflitli yntemlerle uygulanmfltr. Bu yntemler satfl, kira-

lama, iflletme hakk devri, mlkiyetin gayri ayni haklar tesisi ile gelir ortakl ve sair
hukuki tasarruf befl gruba ayrlmaktadr. Satfl yntemi kendi iinde varlk ve hisse sa-
tfl olarak ikiye ayrlmaktadr. Hisse satfl da blok satfl, halka arz, alflanlara satfl, ulus-
lararas arz, borsada satfl gibi farkl alt bafllklara ayrlmaktadr.
1985-2000 dneminde Trkiyede 4.6 milyar dolar, 1986-2004 dneminde ise 9.5
milyar dolar zellefltirme geliri elde edilmifltir. 2005 ylndan sonraki dnemde zellefl-
tirme faaliyeti hzlanmfl, sadece 2005 ylndaki zellefltirme tutar neredeyse 1985-2004
dnemi zellefltirme gelirine eflittir. Bylece 1986 ylndan bu yana gereklefltirilen
zellefltirme uygulamalarnn toplam tutar 43.1 milyar dolardr. Tablo 3.17ye bakt-
mzda bu dnemdeki zellefltirme uygulamalarnda blok satfl ynteminin (%47) ar-
lkta olduunu grebiliriz. Tesis/varlk satfl %32lik oranla ikinci srada ve halka arz ise
%16.4lk oranla nc srada yer almaktadr.
1985-2012 dneminde zellefltirme kapsamna alnan 270 kuruluflun yarsndan
fazlas tamamen zellefltirilmifltir. 200 kuruluflta hisse senedi veya varlk satfl/devir ifl-
lemi yaplmfl ve bu kurulufllardan 189unda hi kamu pay kalmamfltr. zellefltirme
kapsamna alnan 25 kurulufl ise daha sonra kapsam dflna karlmfl, tasfiye edilmifl
veya baflka kurulufllarla birlefltirilerek tasfiye edilmifltir.
zellefltirme uygulamalar ile kamu kesimi, faaliyet gsterdii birok sektrden ta-
mamen ekilmifltir. Bu zellefltirmeler iinde KARDEMR sembolik bir rakam (1 TL) ile
yre halk, sanayici ve alflanlara devir edilmesi bakmndan nemlidir. Bu sembolik
devir ile kamu gider tasarrufunda bulunmufltur.
Grafik 3.3te 1986-2012 dneminde yllk zellefltirme gelirleri grlmektedir. Hazi-
nenin Trk Telekomda bulunan yzde 55 oranndaki hissesi 2005 ylnda 6.5 milyar
dolar bedelle zellefltirilmifltir ve bu ifllem flimdiye kadar lkemizde tek kalemde yap-
lan en byk zellefltirme uygulamas olmufltur. Ayrca 2005 yl en fazla zellefltirme
gelirinin saland yl olmufltur.
 3. nite - Kamu Ekonomisinde Geliflmeler 87

Grafik 3.3
Yllar tibaryla

8.222

8.096
10.000 zellefltirme
fllemleri

6.259
8.000
Kaynak:
4.680

6.000 http://www.oib.gov.tr

4.259
/program/uygulamal

3.085
2.717

ar/ozellestirme_yont

2.275
4.000 emleri.htm

1.283

1.358
(18.05.2012).
2.000
536

187
120

38
0
1986-99

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012
zellefltirme Tutar (bin $)

zellefltirmenin amalar nelerdir, Trkiyede zellefltirme ile neler hedeflenmifltir?

SIRA SZDE SIRA SZDE
5
Mays 2012 itibaryla zellefltirme idaresi baflkanlnn (B) portfynde 24 kuru-
D fi N E L M D fi N E L M
lufl bulunmaktadr. Bu kurulufllarda kamu paynn %50nin zerinde olduu kurulufl
says 11dir. Ayrca zellefltirme kapsamnda 487 taflnmaz, 50 tesis, 2 liman, 8 otoyol,
2 boaz kprs ile flans oyunlar lisans hakk da yer almaktadr (OB, S O R U2012, s.12). S O R U
zellefltirme srecinde erevenin iyi izilmesi, farkl dflnen kesimlerle iyi di-
yalog kurulmas ve bu kesimlerin beklentilerinin nispeten karfllanmas, sermayeyi
DKKAT DKKAT
tabana yayacak yntemlerin (halka arz gibi) tercih edilmemesi, konunun tm top-
lum kesimlerine iyi anlatlmas, fayda-maliyet analizinin iyi yaplmas, srecin hzla

N N
ilerlemesini salamak ve alflanlarn madur edilmesi nemli hususlardr.
SIRA SZDE Ayrca el- SIRA SZDE
de edilecek gelirlerin retken yatrmlara ynlendirilmesi, kamu tekellerin yerine
zel tekellerin yaratlmamas gerekir. Ama piyasa ekonomisini gelifltirmek, rekbet
AMALARIMIZ olmaldr.
dzeyini artrmak ve sonu olarak ekonomide etkinlii gereklefltirmek AMALARIMIZ

TRKYEDE MAHALL DARELERN BTELER

Kamu ekonomisinde ierisinde mahalli idareler gerek bteleri K gerekse
T A P ekonomik K T A P
etkileri asndan nemlidir. Mahalli idareler bteleri denildiinde belediyeler, il
zel idareleri, ller Bankas ve su ve kanalizasyon idareleri bteleridir. Mahalli
T E L E V Z Y OMerkezi
idare btelerinin %90 belediyeler tarafndan gereklefltirilmektedir. N y- TELEVZYON
netimin arlk kazand lkelerde mahalli idarelerin etkisi snrldr.
Trkiyede son yllarda mahalli idarelerin bte ve yetkileri arttrlmaya alfll-
maktadr. Trkiyede mahalli idarelerin yasa yapma ve vergi koyma yetkileri yok-
NTERNET NTERNET
tur. Bu nedenle yetkileri, grevleri, gelir kaynaklar ve harcamalar merkezi yne-
tim tarafndan belirlenir. 1980 sonras dnemde emlak vergileri ve baz vergilerin
toplanmas belediyelere braklmfl ve belediyelere genel bteden daha ok kay-
nak transfer edilmeye bafllanmfltr. Bu geliflmelerin sonucu olarak 1980 ylnda
mahalli idarelerin gelirlerinin GSYH oran %1 civarnda iken 1995 ylnda %2,39 a
ve nihayet 2010 ylnda %3.55 e kadar kmfltr.
88 Trkiye Ekonomisi

Tablo 3.18 Gelirler Harcamalar Gelir-Gider Fark

Mahalli dareler
Kaynak ve 1975 1,22 1,16 0,06
Harcamalarnn 1980 1,05 1,28 -0,23
GSYH'ya Oran (%)
1985 1,48 1,40 0,08
Kaynak: Kalknma 1990 1,76 1,79 -0,03
Bakanl.
1995 2,39 2,54 -0,15
2000 3,27 3,57 -0,30
2005 3,24 3,17 0,07
2009 3,37 3,82 -0,44
2010 3,55 3,39 0,16

2002-2011 ylar arasnda mahalli idarelerin genel bte gelirlerinden aldklar

paylar Tablo 3.18de grlmektedir. 2002 ylnda genel bte gelirlerinin %6,6s
mahalli idarelere aktarlrken, 2005te bu oran %8e 2010 ylnda %8,9a ykselmifl-
tir. Mahalli idarelerin hizmetlerine olan talep nfus artflna ve kentleflmeye paralel
olarak artmaktadr. Trkiyede son on ylda hzl bir flekilde kentlere g gerek-
leflmifltir. Bu durum mahalli idarelerin sunduu hizmetlere olan talebi artrmfltr.

Tablo 3.19 Merkezi Bteden Merkezi Bteden

Mahalli darelerin Yllar Yllar
Alnan Paylar (%) Alnan Paylar (%)
Merkezi Bteden
Ald Paylar (2002- 2002 6,6 2007 8,4
2011)
2003 5,0 2008 8,9
Kaynak: Maliye 2004 6,9 2009 8,0
Bakanl (2011),
2005 8,0 2010 8,9
2012 Yl Bte
Gerekesi. 2006 7,9 2011 9,8
 3. nite - Kamu Ekonomisinde Geliflmeler
zet
N
A M A
Kamu ekonomisi ve Trkiyede kamu ekonomisi-
1 nin geliflimini deerlendirmek.
Kamu ekonomisi, devletin harcamalar, gelirleri,
borlar ile ilgili uygulamalarn nedenleri sonu-
lar ve etkilerini incelemektedir. Kamu kesiminin
ekonomideki istenen amalar yerine getirebil-
mek iin kullanlan kamu harcamalarnn ya da
bu harcamalarn finansmann salayan kamu ge-
lirlerinin Gayri Safi Yurtii Haslaya (GSYH) oran-
lar kamu kesiminin bykln lmede kulla-
nlan ltlerdir. Kamu kesiminin bykl l-
kelerin siyasal sistemlerinin de belirleyicisi ol-
maktadr. Kamu harcamalarnn orannn ok yk-
sek olmas ekonomik sorunlara yol aarken, ok
dflk olmas durumunda da toplumun ihtiya
duyduu mal ve hizmetler yeterince karfllanma-
yacaktr. Toplumun kamudan talep ettii mal ve
hizmetleri karfllayan harcama oran optimum l-
t olmaldr. Trkiye kamu ekonomisindeki
borlanma asndan istikrarl bir izgiye sahiptir.
N
AM A
Trkiyede kamu harcamalarnn geliflimini
2 aklamak.
1924-2011 dneminde Trkiyede kamu harca-
malarnda genel artfl trendi olmakla birlikte d-
nemsel dalgalanmalar vardr. Kamu harcamalar-
nn snflandrlmas devlet hizmetlerinin yaps-
n, biimini ve ekonomik kaynaklarn kullanm-
n belirlemek asndan nemlidir. Bu amala ka-
mu harcamalar idari (kurumsal), ifllevsel (fonk-
siyonel) ve ekonomik snflandrmalara tabi tu-
tulur. Ekonomik snflandrma ile ilgili olarak Tr-
kiyede 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kon-
trol Kanunu ile btede kamu harcamalarnn s-
nflandrlmas yeniden yaplandrlmfltr. Yeni
Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu ile per-
formans esasl btelemeye geilmifl ve btede-
ki snflandrma sistemi de yeniden yaplandrl-
mfltr. Yeni yaplandrlan ekonomik snflandr-
ma bize uluslararas karfllafltrmalara imkn ver-
mesi ve ayn yntemleri kullanmas asndan ya-
rarlar getirmektedir. 2006 ylndan itibaren baflla-
yan yeni bte ve snflandrma sistemine gre
kamu harcamalar iinde personel harcamalar-
nn pay %21ler civarnda seyretmektedir. Eko-
nomik istikrarla birlikte faiz giderleri dflmfltr.
Kamu personelinin salk hizmetlerinin Sosyal
Gvenlik Kurumuna (SGK) devri ve genel salk
sigortas uygulamasnn da etkisiyle Merkezi Y-
netim Btesindeki salk harcamalar azalrken
89
sosyal gvenlik harcamalarnda artfllar olmufltur.
Cari transferler btenin en byk harcama kale-
mi olmufltur.
N
A M A
Trkiyede kamu gelirlerinin geliflimini deer-
3 lendirmek.
Kamu gelirlerinin en nemlisi vergi gelirleridir.
Bunun dflndaki gelirler vergi dfl normal gelir-
ler, zel gelirler ve fon gelirleri, dier gelirler ve
katma bte gelirleridir. Bu, dar anlamda kamu
gelirlerini oluflturur. Genifl anlamda kamu gelir-
leri ise devlet, il zel idareleri, belediyeler ve sos-
yal gvenlik kurulufllarnn gelirlerinden oluflur.
Gelir vergileri dolaysz vergilerin en nemli b-
lmn oluflturmaktadr. Trk Vergi Sisteminde
dolaysz vergileri pay dflerken dolayl vergile-
rin pay ise artmfltr. Bu durum gelir dalmn
olumsuz ynde etkilemektedir. Devletin dolayl
vergilere ynelmesinin en nemli sebepleri bu
vergilere karfl tepkinin dflk olmas, vergi ma-
liyetinin az olmasndan kaynaklanmaktadr. Eko-
nomik etkinlik asndan ise harcamalar zerin-
den alnan vergiler daha avantajldr. denen
vergi ile gelir arasndaki oran ifade eden vergi
yk, bir ekonomide geliflme, kalknma ekono-
mik denge ve adil gelir dalm gibi ekonomi
politikas amalarna uygun vergi politikalarnn
belirlenmesi asndan nem taflr. Trkiyede
vergi yk 1975 ylnda sosyal gvenlik harca-
malar dhil %13,8 iken, bu oran 2010 ylnda
%28,4e kmfltr. Eitim, salk ve sosyal gven-
lik hizmetlerine olan talepler btn dnyada ve
Trkiyede artmfltr. Sosyal devlet anlayfl daha
genifl apta kabul grmektedir.
N
A M A
Trkiyede i borlanma ve bor ynetimi ile ilgi-
4 li geliflmeleri aklamak.
Trkiye Cumhuriyeti Osmanl mparatorlu-
undan kalan borlar ve bor ynetimindeki so-
runlar nedeniyle borlanma konusunda olduka
temkinli davranmfltr. Cumhuriyetin ilk yllarn-
dan 1970li yllara kadar i borlanmaya ok faz-
la baflvurulmamfltr. Aklar genellikle Merkez
Bankas (TCMB) kaynaklarna baflvurularak fi-
nanse edilmeye alfllmfltr. 1980 sonras dnem-
de kamu aklar arlkl olarak i borlanmayla
karfllanr hle gelmifl ve i bor stokunda byk
bir artfl yaflanmfltr. Trkiyede kamu borlan-
masndan sorumlu olan birim Hazine Msteflarl-
dr. Bor ynetiminin birincil amac, bor y-
90 Trkiye Ekonomisi
knn azaltlmasdr. Kamu a kamu gelir ve
gider dengesinin giderler lehine geliflmesiyle olu-
flur. Kamu a lme yntemlerine gre gele-
neksel bte a, birincil ak, ifllemsel ak, ya-
r mali ak, nakit a ve nominal-reel bte
a gibi adlarla adlandrlr. KKBG, kamunun A M A
toplam nakdi harcamamalar ile toplam nakdi ge-
lirleri arasndaki farktr. Trkiyede KKBGde
1990l yllarn ortalarndan 2002 ylna kadar s-
rekli artfllar gzlenmifltir. 2002 ylndan sonra uy-
gulanan ihtiyatl maliye politikas sayesinde aza-
lan bte ana paralel olarak kamu kesimi bor-
lanma gerei KKBG) nemli lde azalmfltr.
N
AM A Trkiye btesinin geliflimini aklamak.
5
Trkiyede kamu mali ynetimine iliflkin ilk d-
zenleme 1927 ylnda karlan 1050 sayl Mu-
hasebe-i Umumiye Kanunudur ve 2006 ylna
kadar uygulanmfltr. 2006 ylndan itibaren bt-
eler 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol
Kanununa gre hazrlanmfltr. Bu kanunla ka-
mu idarelerinin tm gelir ve giderlerinin bte-
lerde yer almas salanmfl ve bte dflnda gelir
elde edilmesi ile gider yaplmas nlenmifltir. Har-
camalar konusunda esneklikler salanmfltr. Ka-
muda uygulanan muhasebe sistemi gelifltirilmifl,
mahalli idareler ve sosyal gvenlik kurumlarnn
bte byklklerinin TBMMnin bilgisine su-
nulmas salanmfltr. Vergi muafiyeti istisna ve
indirimleri ile benzeri uygulamalar nedeniyle vaz-
geilen kamu gelirleri cetveli (Vergi harcamalar
cetveli) bte kanunlarna eklenmeye bafllanmfl-
tr. Mali saydamlkla ilgili yeni kamu mali yne-
tim yaps, harcamac kurulufllarn ileriye ynelik
bte tahminlerinin, yerel ynetimler ve sosyal
gvenlik kurumlarnn bte tahminlerinin bte
kanunu tasarsna eklenmesi gibi parlamentoya
ve kamuoyuna sunulacak raporlarn ieriini zen-
ginlefltiren yenilikler getirilmifltir. Kamu kayna-
nn etkin kullanm asndan hesap verme so-
rumluluu getirilmifltir. 2006 ylnda konsolide
bte yerine merkezi ynetim btesi kavram
kullanlmaya bafllanmfl ve dzenleyici/denetle-
yici kurumlarn da harcama ve gelirleri bteye
dahil edilmifltir. Ayrca eskiden genel bte d-
flnda tutulan ve sosyal gvenlik kurulufllarnn
ve mahalli idarelerin bteleri de genel ynetim
btesi flemsiyesi altna alnmfltr. Btede yer
alan en nemli harcama kalemlerinden eitim
salk ve savunma harcamalarnn cumhuriyet
dnemi boyunca bteden aldklar paylar iin-
de savunma 1970lere kadar belirgin bir flekilde
btedeki en byk pay alrken, yllar itibaryla
pay azalmaya bafllamfl ve nihayet 2003 ylndan
itibaren eitim harcamalarnn altna dflmfltr.
Eitim harcamalar ve salk harcamalarnn pay-
larnda son yllarda ykselme meydana gelmifltir.
N
Trkiyede zellefltirmenin amalarn tanmlamak.
6
Trkiyede zellefltirme ile ilgili nemli alflmalar
1980 sonrasnda bafllamfltr. Trkiyede zellefl-
tirmeye iliflkin kapsaml dzenlemeler 1994 tari-
hinde 4046 sayl Kanunla dzenlenmifltir. Bu ka-
nunla zellefltirme Yksek Kurulu ve zellefltir-
me daresi Baflkanl kurulmufltur. zellefltirme
ile devletin ekonomideki ticari faaliyetlerinin en
aza indirilmesi hedeflenmektedir. Sonuta rek-
bete dayal piyasa ekonomisinin oluflturulmas,
devlet btesi zerindeki KT finansman yk-
nn azaltlmas, sermaye piyasasnn gelifltirilme-
si ve atl tasarruflarn ekonomiye kazandrlmas
amalanmaktadr. Trkiyede zellefltirme eflitli
yntemlerle uygulanmfltr. zellefltirme uygula-
malarnda blok satfl yntemi arlk taflmaktadr.
1986 ylndan bu yana toplam 43.1 milyar dolar
tutarnda zellefltirme gereklefltirilmifltir. zel-
lefltirme uygulamalar ile kamu kesimi, faaliyet
gsterdii birok sektrden tamamen ekilmifltir.
N
A M A
Trkiyede mahalli idarelerin btelerindeki ge-
7 liflmeleri aklamak.
Trkiyede mahalli idareler bteleri belediyeler,
il zel idareleri, ller Bankas ile su ve kanalizas-
yon idareleri btelerinden oluflmaktadr. Mahal-
li idare btelerinin %90 belediyeler tarafndan
gereklefltirilmektedir. Trkiyede son yllarda
mahalli idarelerin bte ve yetkileri arttrlmaya
alfllmaktadr. Mahalli idarelerin yetkileri, g-
revleri, gelir kaynaklar ve harcamalar merkezi
ynetim tarafndan belirlenir. 1980 sonras d-
nemde emlak vergileri ve baz vergilerin toplan-
mas belediyelere braklmfl ve belediyelere ge-
nel bteden daha ok kaynak transfer edilmeye
bafllanmfltr. Bu geliflmelerin sonucu olarak 1980
ylnda mahalli idarelerin gelirlerinin GSYH ora-
n %1 civarnda iken, bu oran 2010 ylnda %3,55
e kadar kmfltr. 2002 ylnda genel bte gelir-
lerinin %6,6s mahalli idarelere aktarlrken, bu
oran 2010 ylnda %8,9a ykselmifltir. Trkiyede
son on ylda hzl bir flekilde kentlere g ger-
ekleflmifltir. Bu durum mahalli idarelerin sundu-
u hizmetlere olan talebi artrmfltr.
 3. nite - Kamu Ekonomisinde Geliflmeler 91

Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi kamu kesiminin bykl- 6. Afladakilerden hangisi bte a gstergesi ola-
n gsteren ltlerden biri deildir? rak KKBGnin kullanlma nedenlerinden biri deildir?
a. Kamu Gelirleri/GSYH a. lkeleraras karfllafltrmalarda kolaylk salamak
b. Devlet Borlar/GSYH b. Bte a lm ile ilgili sorunlardan kurtulmak
c. Devlet Btesi/GSYH c. Maliye politikasnn srdrlebilirliinin analiz
d. Vergi Gelirleri/GSYH edilebilmek
e. Kamu Harcamalar /GSYH d. Nakit baznda lm yapabilmek
e. Bor ykn azaltmak
2. Harcamay yapan ynetim birimlerini esas alan kamu
harcamalar snflandrmas afladakilerden hangisidir? 7. Trkiyede KKBGnin geliflimine bakldnda afla-
a. Fonksiyonel dakilerden hangisi sylenemez?
b. dari a. 1990-2000 yllar arasnda KKBG artfl eilimi
c. Ekonomik gstermifltir
d. Harcamac b. KKBG 2001 ylnda en yksek seviyeye ulaflmfltr.
e. Hukuki c. KKBG 2002 ylndan itibaren azalma eilimine
girmifltir.
3. Ekonomide etkinlik asndan afladaki vergilerden d. KKBG 2005 ylnda negatif olmufltur
hangisi daha avantajldr? e. KKBG borlarn srdrlebilirliinin bir gster-
a. Gelir zerinden alnan vergiler gesi deildir.
b. Servet zerinden alnan vergiler
c. Harcamalar zerinden alnan vergiler 8. Afladakilerden hangisi 5018 sayl Yasada yer alan
d. Veraset ve ntikal vergisi bte eflitlerinden biri deildir?
e. Kurumlar Vergisi a. zel Bte
b. Katma Bte
4. Trkiyede vergi yknn 1975-2010 yllarnda gster- c. Sosyal Gvenlik Kurumu Btesi
dii geliflim ile ilgili afladakilerden hangisi sylenebilir? d. Dzenleyici ve Denetleyici Kurum Bteleri
a. Artfl eilimine sahiptir e. Mahalli dareler Btesi
b. Azalfl eilimine sahiptir
c. nce artfl sonra azalfl eilimine sahiptir 9. Afladakilerden hangisi Trkiyede zellefltirmenin
d. nce azalfl sonra artfl eilimine sahiptir amalarndan biri deildir?
e. Deiflim gstermemifltir a. Devletin ekonomideki ticari faaliyetlerinin en
aza indirilmesi
5. Trkiyede kamu borlanmasndan sorumlu kurum b. Rekabete dayal piyasa ekonomisinin olufltu-
afladakilerden hangisidir? rulmas
a. Maliye Bakanl c. Devlet btesi zerindeki KT finansman yk-
b. Kalknma Bakanl nn azaltlmas
c. Merkez Bankas d. Sermaye piyasasnn gelifltirilmesi
d. Hazine Msteflarl e. stihdamn artrlmas
e. Dfl Ticaret Msteflarl
10. Trkiyede 1980 sonrasnda belediyelere afladaki-
lerden hangi verginin toplama yetkisi verilmifltir?
a. Katma Deer Vergisi
b. Emlak Vergisi
c. Veraset ve ntikal Vergisi
d. zel Tketim Vergisi
e. Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi
 92 Trkiye Ekonomisi

Yaflamn inden

Ekonomik Grnm
Trkiye ekonomisi ile ilgili bir deerlendirme mutlaka
mukayeseli olmak zorunda. 2011 senesinde milli gelir
750 milyar dolar dzeyinde, dfl ticaret hacmi ise 400
milyar dolara yaklaflyor; byle bir ekonomiyi mukaye-
seli olarak deerlendirmemek konular iyi grememe-
nin ilk koflulu olabilir. nce bymeden, yani ekono-
minin znden ifle bafllamak lazm. Trkiyenin 2011
byme orannn % 8 dolaynda kaca tahmin edili-
yor. Bu orann, 2011 senesinde, dnyada, in (%8.9) ve
Arjantinden (%9.3) sonra nc byk byme oran
olaca dflnlyor; Avro (Euro) Blgesi muhtemelen
binde 8 dolaynda, ABD ise %1.6lk bir byme gerek-
lefltirmifl olacaklar. Tayvan (%1.9), Singapur (%4.0), G-
ney Kore (%4.0), Hindistan (%6.0) gibi lkelerin epey
nne geerek nemli bir baflarnn altna imza atyo-
ruz. Ancak, ABD ve in dflnda byme oranlarnn tm
dnyada 2012 senesinde dflmesi bekleniyor; Avro Bl-
gesi 2012 senesinde negatif bir byme ile karfllaflabilir.
Trkiye iin ise flimdilik yzde 4 ile yzde 5 arasnda
bir byme bekliyor, hedefliyor; bu orann bizi kesme-
yecei kesin, umarm seneyi daha yksek bir byme
oran ile kapatrz. Daha yksek bir byme orannn
n koflullardan biri de daha fazla dorudan yabanc
sermaye yatrm ekebilmek. Daha fazla yabanc ser-
maye yatrm ekebilmek iin de hukuk devletinde dev
admlar atmamz, mesela mutlaka yeni bir anayasa, ye-
ni bir siyasi partiler kanunu yapmamz flart. Bymede
manzara flimdilik iyi ama daha tartflmal alanlarmz da
sorumlu olduunu biliyoruz ama bu meselenin de ze-
rimizde Demoklesin klc gibi salland bir gerek.
Byme ile birlikte en baflarl olduumuz alan hi kufl-
kusuz bte alan; bu konuda, an yzde onlardan
yzde bire inmesinde katks olan herkese vatandafl ola-
rak minnet borluyuz. Japonya, ngiltere gibi lkelerde
bte aklarnn milli gelirin yzde 8i, Avro Blge-
sinde yzde 3.5 olduunu hatrlayalm; Fransada dn
aklanan ve yzde 5.2 olarak gerekleflen bte a-
nn byk bir mutluluk dalgas oluflturduunu da ge-
erken syleyelim. Ancak, lkemizdeki ok dflk bt-
e ana, adeta denk bteye ramen faizler, Yuna-
nistan (Avro cinsinden yzde 20!!!) hari, evremizdeki
lkelere oranla ok yksek (%10). Faizler ngilterede
%2.4, Fransada %3, svete %2, ABDde %2, Brezil-
yada %3tr. Faizlerin yksekliinde tasarruf oranm-
zn dflkl, dn verilebilir fonlara yksek talep
dflnda kanmca hukuk yapmzn da bir trl normal-
leflmemesi rol oynuyor. Krt meselesini zmfl, yeni
bir anayasa, yeni bir siyasi partiler kanunu yapmfl, hu-
kukunu AHM itihadna uyarlamfl bir Trkiye, daha
fazla kaynak eken, daha fazla tasarruf reten, nk
beklentilerin daha olumlu olduu, yani faiz oranlar da-
ha dflk, yani daha fazla ve ucuz yatrm yapan, yani
daha hzl byyen bir Trkiye demek olacaktr.
Ekonomimiz de, baflka alanlarda da olduumuz gibi, il-
gin, ikili bir grnt veriyor. Bir yanda muhteflem b-
yme ve mali disiplin, te yanda yksek faizler, yksek
enflasyon ve dnya flampiyonu bir cari ak oran.

mevcut. Msr, Venezella gibi lkeleri bir kenara bra-
krsanz, en yksek enflasyon oran, yzde 10 ile Trki-
yede. Dorudur, Trkiye bu alanda da, 80lere, 90lara,
2000lerin baflna oranla kendi iinde ok baflarl ama
kresel mukayeselerde durumumuz hi de i ac de-
il. Enflasyonda neden yzde 5in altna kalc olarak
inemiyoruz, bu konuyu da ak ak tartflmamz lazm.
Kresel mukayeselerde en olumsuz grnt hi kuflku-
suz cari ak miktar ve milli gelire orannda; ektiimiz
dorudan yabanc sermaye miktar senede yirmi milya-
rn altnda kald lde bu sorun daha da skc olu-
yor. Trkiyenin son on iki ayda cari ak bykl 77
milyar dolaynda ve bu bykln milli gelire oran
da yzde 8in zerinde; bu byklk ve bu oranda ma-
alesef dnya flampiyonuyuz, bizim nmzde ABD var
ama malum, ABDnin paras kresel bir para. Cari a-
n oluflmasnda yksek bymenin birinci derecede
Kaynak: Eser Karakafl, Star Gazetesi, 2 Nisan 2012
Okuma Paras
Ekonomide 2012 perspektifi
Avrupa Birlii (AB) lkelerinde devam eden bor krizi
ve talep daralmas nedeniyle 2012de dnya ekonomi-
lerinde durgunluun yaflanaca beklentisi mevcuttur.
Uluslararas Para Fonu (IMF) tarafndan eyllde yaym-
lanan Dnya Ekonomik Grnm Raporuna gre
2012de dnya ekonomisi iin tahmin edilen byme
rakam yzde 4, geliflmifl lkeler iin yzde 1.9 ve Euro
(Avro) Blgesi iin ise yzde 1e yakndr.
Trkiye de, maalesef, AB lkelerinde devam eden bor
krizi ve kresel ekonomide yaflanan daralma nedeniyle
oluflan karamsar senaryolardan nasibini almfltr. IMF,

Trkiye ekonomisinin zayf sermaye giriflleri nedeniyle
2012de yzde 2, Ekonomik flbirlii ve Kalknma rg-
t (OECD) ise yzde 3 byyeceini tahmin etmekte-
dir. Bu tahminler ve kresel ekonomide meydana gele-
cek tm olumsuz senaryolardan dolay, 2011de akla-
nan Orta Vadeli Programda (OVP), Trkiye ekonomisi
iin yzde 4lk bir byme oran hedeflenmektedir.
Tm bu ngrlere ramen, AB lkelerinde krizin de-
vam ettii bu dnemde, Trkiye ekonomisi 2009un son
eyreinden itibaren son 8 eyrek dnem boyunca ke-
sintisiz bymeye devam etmifltir. Dnya ekonomile-
rinde sermaye girifllerini olumsuz ynde etkileyecek
durumlar yaflanmad srece, dfl talepte meydana ge-
lecek zayflamaya ramen i talepte canllk nedeniyle
ekonomik bymenin 2012de de devam edecei ve
ngrlen rakamlardan daha yksek oranlarda gerek-
leflecei beklenmektedir. fiunu da ifade etmek gerekir
ki, Ekim 2010da aklanan OVPde 2011 yl ekonomik
byme iin yzde 4.5 oran hedeflenmifl, ancak 2011in
ilk 9 aynda gerekleflen rakamlara gre ekonomik b-
ymenin yzde 8 zerinde gerekleflmesi gl bir ola-
slk haline gelmifltir. Dolaysyla, Ekim 2011de akla-
nan OVPde 2012 iin ngrlen yzde 4 byme he-
defi de rahatlkla afllacaktr.
Ekonomide kamu maliyesi alannda elde edilen baflar-
lar sayesinde borcun ve bte ann GSYH iindeki
pay Maastricht Kriteri altnda kalmfltr. 2012de AB ta-
nml genel devlet bor stokunun GSYHya orannn,
yzde 37 ile yzde 60 olan Maastricht Kriterinin altn-
da gerekleflmesi beklenmektedir. Dier yandan, bte
ann GSYH iindeki paynn ise yzde 1.5 ile yzde
3 olan Maastricht Kriteri altnda gerekleflecei tahmin
edilmektedir. Kamu maliyesinde gerekleflen bu baflar,
AB lkelerinde devam eden bor krizinin olumsuz etki-
lerini bertaraf etme ve genifl manevra alan bulma im-
kn salamfltr. Ayrca, dflk bte a ve kamu bor 2012
yk nedeniyle, 2012de enflasyonun dflmesi ve dola-
ysyla TLde daha az deer kayb yaflanmas beklen-
mektedir. AB lkelerinde ve Trkiye ekonomisinde ik-
tisadi faaliyetlerin yavafllayaca beklentisi ve dviz kur-
larnn dengeye gelmesi de 2012de enflasyonun tek
haneye dflmesine katk salayacaktr.
2011de ekonominin en nemli problemlerinden biri
olan cari an GSYH iindeki orannn 2012de dfle-
cei ngrlmektedir. 2011de kur oranlarndaki oy-
naklk ihracat artrarak hem cari an dflmesine hem
de i ve dfl talebinin dengelenmesine katkda buluna-
caktr. nk dvizin serbest piyasada belirlenmesi ve
herhangi bir kstlama olmadan TLnin deer kaybetme-
3. nite - Kamu Ekonomisinde Geliflmeler 93
si Trkiye ekonomisinin rekabet gcnn artmasnda
nemli bir faktr olmufltur. Dier yandan, Euro blgesi
iinde bulunan lkelerin bor krizine ramen, Euroda
kalmalar ve AB lkelerinin arasnda mali entegrasyonu
glendirmek iin Avrupa anlaflmalarnn deifltirilmesi
gibi nlemlerin ksa srede hayata geirilmemesi, mev-
cut durumu Trkiye lehine evirmifltir. Ayrca, Trki-
yenin jeopolitik konumu nedeniyle Avrupa ve Ortado-
u pazarlarna yakn olmas ve Asya lkelerine nispe-
ten kk miktarlardaki taleplere daha kolay ve hzl
cevap verebilmesi Trkiyenin kresel ekonomik kriz-
den avantaj salayabilecei beklentisini ykseltmifltir.
Bununla beraber, Trkiye ekonomisinde cari ak mik-
tarndan ok, cari an finansman, yani kredi kanal
daha nemli hale gelmifltir. AB bor krizi nedeniyle,
Avrupa Merkez Bankasndan (ECBden) piyasalara
nemli miktarda likidite enjekte edilmektedir. Tabi ki,
buradaki en nemli nokta piyasalara enjekte edilen li-
kiditenin bankalar arasnda dolaflma katlp katlmaya-
ca ve bu likiditeden Trkiye ekonomisinin yararlanp
yararlanmayacadr. Eer Trkiye piyasalara enjekte
edilen bu sermaye bolluundan yararlanr ise cari a-
n finansmannda sknt yaflamayacaktr.
Sonu olarak, 2012 iin ngrlen tm olumsuz senar-
yolara ramen, ekonomik bymede ok keskin bir
dflfl yaflanmadan byme dinamiinin devam edece-
ini sylemek mmkndr. Bunun yan sra ekonomi-
de retimin istikrarl olmas iin; yurtii retimde ve-
rimlilik artflnn salanmas, katma deeri yksek rn-
lerin retimine ncelik verilmesi, ekonomik bymeyi
kstlayan tasarrufun artrlmas ve rekabet gc yksek
sektrlere odaklanlmas gibi temel sorunlara zm
bulunmas gerekmektedir.
Kaynak: Erdal Tanas Karagl, Sabah Gazetesi, 14 Ocak
94 Trkiye Ekonomisi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Yantnz yanlfl ise Kamu Ekonomisi ve Trki- maya daha uygun hle gelmifltir. Kurumsal (dari) s-
yede Kamu Ekonomisinin Geliflimi konusunu nflandrma ile kamu kesiminin rgt yaps, ifllevsel
gzden geiriniz. (fonksiyonel) snflandrma siyasi birimlerin belirlenen
2. b Yantnz yanlfl ise Trkiyede Kamu Harcama- kamu harcamalarn sistemli bir biimde kapsar ve ge-
lar konusunu gzden geiriniz. nel hizmetler, savunma hizmetleri, ekonomik ifller ve
3. c Yantnz yanlfl ise Trkiyede Kamu Gelirleri hizmetler, salk hizmetleri vb. hizmetlerden oluflur.
konusunu gzden geiriniz. Kamu harcamalarnn ekonomik snflandrmasnn ye-
4. a Yantnz yanlfl ise Trkiyede Kamu Gelirleri ni yapsnda ekonomik snflama drt dzeyde snflan-
konusunu gzden geiriniz. mfltr. Birinci dzey snflandrmada personel giderle-
5. d Yantnz yanlfl ise Trkiyede Borlanma ve ri, sosyal gvenlik kurumuna devlet primi giderleri, mal
Bor Ynetimi konusunu gzden geiriniz. ve hizmet alm giderleri, faiz giderleri, cari transferler,
6. e Yantnz yanlfl ise Trkiyede Borlanma ve sermaye giderleri ve transferleri, bor verme ve yedek
Bor Ynetimi konusunu gzden geiriniz. deneklerden oluflmaktadr.
7. e Yantnz yanlfl ise Trkiyede Borlanma ve
Bor Ynetimi konusunu gzden geiriniz. Sra Sizde 3
8. b Yantnz yanlfl ise Trkiye Btesinin Gelifli- Borlarn srdrlebilirlii kamu bor stokunun milli
mi konusunu gzden geiriniz. gelire orannn uzun dnemde sabit kalmas fleklinde
9. e Yantnz yanlfl ise Trkiyede zellefltirme ifade edilebilir. bor stoku/GSMH (veya GSYH) oran
konusunu gzden geiriniz. uzun vadede istikrarl ise borlarn srdrlebilir oldu-
10. b Yantnz yanlfl ise Kamu Trkiyede Mahalli u dflnlr. Ancak, burada i bor stoku/GSMH
dareler konusunu gzden geiriniz. (GSYH) bafllang orannn dzeyi dikkate alnmaldr.
Borlarn srdrlebilirlii, ayn zamanda bor dzeyini
ekonominin tm makroekonomik amalarna katk sa-
Sra Sizde Yant Anahtar layacak seviyede tutmak iin byme, maliye ve para
Sra Sizde 1 politikas arasnda koordinasyon gerektirir. Bor stoku-
Devletin ekonomideki pay btn geliflmifl lkelerde nun yksek seviyelerde olduu lkelerde makroekono-
srekli olarak artfl gstermifltir. Savafl, ekonomik dep- mik istikrarn borlanma dinamikleri ile yakn iliflkide
resyon, sosyal gvenlik hizmetlerine olan talep, altyap olduu, borlarn srdrlebilirliine iliflkin bekleyiflle-
yatrmlar, iflsizlikle mcadelede gibi sosyo-ekonomik rin ekonomik dengeler zerinde belirleyici hle geldii
nedenlerle devletin ekonomideki pay artmaktadr. Dev- genel kabul grmektedir. Srdrlemez borlanma fiyat
letin ekonomideki paynda dolaysyla kamu harcama- istikrarn bozmakta, ekonomik bymeyi olumsuz etki-
larndaki genel artfl nedenleri savafl finansman, eko- lemekte ve makroekonomik istikrar bozmaktadr. Bor
nomik byme, nfus artfl, kt ynetim, teknolojik yknn artmas politik belirsizlik, finansal istikrarszlk
geliflmeler saylabilir. Trkiyede kamu harcamalarnn ve piyasalarda gvenin azalmasna neden olmaktadr.
genel artfl nedenlerine ek olarak istikrarsz ynetimler 2001 ylnda Trkiye ekonomisinde gerekleflen makro-
ve bakanlk saysndaki artfllar, bte dfl fonlarn b- ekonomik deiflkenler uygulanan politikalarn srdr-
ykl, kamu iktisadi teflebbslerini gsterebiliriz. Son lemez olduunu gstermifltir. bor stokunun eritilme-
yllarda kamu ynetiminde yeniden yaplanma ve istik- si ya da srdrlebilirliinin salanmas iin baflvurula-
rarl ynetimlerle birlikte saylan birok artfl nedeni or- cak yntemler faiz dfl fazla oluflturulmas, i bor evir-
tadan kalkarken salk, eitim ve sosyal gvenlik har- me orannn azaltlmas, zellefltirme gelirleri, konsoli-
camalarndaki artfl genel kamu harcamalarndaki artfl dasyon ve monetizasyon saylabilir.
eilimini deifltirmemifltir.
Sra Sizde 4
Sra Sizde 2 Trkiyede bte yapsnda kamu maliyesinin temel il-
Trkiyede 5018 sayl Yasa (Kanun) ile kamu harcama- keleri bakmndan ve kamu kaynann kullanm bak-
lar yeni bir snflandrmaya tabi tutulmufl ve bu snf- mndan olmak zere nemli yenilikler getirilmifltir. Te-
landrma ile kamu harcamalar lkeleraras karfllafltr- mel ilkeler bakmndan bakldnda bte trleri ulus-

lararas standartlarda benimsenen biimde yeniden ta-
nmlanmfltr. Btenin kapsam geniflletilmifl, tm gelir
ve giderlerin btelerde yer almas salanmfl, kalknma
planlar ve bteler arasnda sk ba kurulmufl, harca-
malarda uygulanan kat kurallar ve n kontrollerden
vazgeilerek esneklik salanmfl, mahalli idareler ve
sosyal gvenlik kurumlar btelerinin kapsam iine
alnmfl ve vergi harcamalar btede gsterilmeye bafl-
lanmfltr. Kamu kaynann kullanm bakmndan ge-
tirilen drt temel ilke ise, mali saydamlk, hesap verme
sorumluluu, performans esasl bteleme ve ok yll
bteleme saylabilir. Bunlarn sonucu olarak kamu
kaynaklarnn kullanlmasnda mali disiplin salanmfl,
etkinlik ve verimlilik artmfltr.
Sra Sizde 5
zellefltirme ile varlmak istenen sonu, piyasa ekono-
misinin mekanizmalarn yerlefltirmektir. zellefltirme-
nin ideolojik ve siyasi amalar vardr. Devleti klt-
mek, demokrasiyi salamlafltrmak ve yerlefltirmek zel-
lefltirme taraftarlarnn en gl ideolojik gerekelerin-
den biridir. Sendikalarn kamu zerindeki basklarn
hafifletmek nemli bir amatr. KTler sendikalarn g-
l olduu ve iktidara etkileyen rgtlenmedir. zellefl-
tirme ile KTler zel sektre devredilerek bir taraftan
sendikalarn gc zayflatlrken dier yandan KTlerin
iktidar zerindeki basks azalmaktadr. Sermayenin ta-
bana yaylmasn salamak, uluslararas kurulufllarn
basks zellefltirmenin nedenlerindendir. zellefltirme-
nin iktisadi ve mali amalar ise devlete gelir salamak,
KTlerin bor yknden kurtulmak ve yabanc serma-
yeyi ekmek saylabilir. Trkiyede zellefltirme ile dev-
letin ekonomideki ticari faaliyetlerinin en aza indirilme-
si, rekbete dayal piyasa ekonomisinin oluflturulmas,
devlet btesi zerindeki KT finansman yknn azal-
tlmas, sermaye piyasasnn gelifltirilmesi ve atl tasar-
ruflarn ekonomiye kazandrlmas hedeflenmifltir.
Yararlanlan Kaynaklar
Aktan, Coflkun Can (2002). Kamu ktisadi Teflebbs-
leri ve zellefltirme, zmir: Anadolu Matbaaclk.
Eker, Ayta ve Metin Meri (2005). Devlet Borlar
(Kamu Kredisi), zmir: Dokuz Eyll niversitesi
Yaynlar.
Eren, Aslan (2008). Trkiye Ekonomisi, 2. Bask, Bur-
sa: Ekin Yaynlar.
3. nite - Kamu Ekonomisinde Geliflmeler 95
Gnay, Ayfle (2007). Mali Disiplin Salanmasnda
Anayasal denk Bte Yaklaflm Ve Trkiyede
Uygulanabilirlii, Maliye Bakanl Strateji Gelifl-
tirme Baflkanl, Ankara.
Kalknma Bakanl, Ekonomik ve Sosyal Gsterge-
ler 1950-2010, http://www.dpt.gov.tr/PortalDe-
sign/PortalControls/WebIcerikGoste-
rim.aspx?Enc=83D5A6FF03C7B4FC5A73E5CFAD2D
9676
Karabafl, Engin (2005), Bte Kapsam Ve Bte Kap-
sam Dflnda Kalan Kamusal Harcama Alanla-
r, Devlet Bte Uzmanl Arafltrma Raporu Mali-
ye Bakanl Bte Ve Mali Kontrol Genel Mdrl-
, Ankara.
Karluk, S. Rdvan (2009). Trkiye Ekonomisi, 12. Bas-
k, stanbul: Beta Basm A.fi.
Kepenek Yakup ve Yentrk, Nurhan (2005). Trkiye
Ekonomisi, stanbul: Remzi Kitapevi.
Maliye Bakanl. Bte Gerekeleri (2010,2011 ve
2012), Ankara.
Mutluer, Kamil, Erdoan ner, Ahmet Kesik (2011).
Bte Hukuku, 3. Bask, Yayn No:99, stanbul: s-
tanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
OECD (2011). Revenue Statistics Comparable Tables,
http://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=REV
OECD (2011). Revenue Statistics 1965-2010, OECD
Publishing ISBN978-92-64-12286-4.
B (2012), Trkiyede zellefltirme,
http://www.oib.gov.tr/yayinlar/yayinlar.htm,
(Eriflim: 20.05.2012).
Parasz, lker (2003). Trkiye Ekonomisi, Bursa: Ezgi
Kitapevi.
Pnar, Abuzer (2011). Maliye Politikas Teori ve Uy-
gulama, 4. Bask, Ankara: Turhan Kitapevi.
Sabafl, sa (2012). Trkiyede Ulusal Ekonomik Kriz-
den Kresel Ekonomik Krize: 2000-2010 Dne-
mi Maliye Politikalar Trkiye Ekonomisi 2011.
fiahin, Hseyin (2002). Trkiye Ekonomisi, 7. Bask,
Bursa: Ezgi Kitapevi.
fien, Hseyin ve sa Sabafl (2004). Bte Aklar
Teori ve Trkiye Uygulamas, Ankara: Sekin
Yaynclk.
fiener, Orhan (2010). Kamu Ekonomisi, 11. Bask, s-
tanbul: Beta Basm A.fi.
http://databank.worldbank.org (Eriflim: 10.05.2012).
http://www.oib.gov.tr/baskanlik/ozellestirme_prose-
dur.htm (29.05.2012).
4
TRKYE EKONOMS

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

N
Tarm sektrnn tanm ve kapsamn aklayabilecek,

N
Tarm sektrnn fonksiyonlarn ifade edebilecek,

N
Trk tarm sektrn ve bu sektrn zelliklerini aklayabilecek,

N
Trkiyede tarm sektrnn temel sorunlarn analiz edebilecek,
Trkiyede tarm ve tarmsal destekleme politikalarn deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Tarm Sektr Tohumluk ve Damzlk retimi
Bitkisel retim Organik Tarm
Hayvansal retim Tarmsal Destekleme Politikalar
Su rnleri retimi Dorudan Gelir Destei

indekiler

GRfi
TARIMSAL FAALYETN fiLEVLER
VE ZELLKLER
TRK TARIM SEKTRNN
Temel Sektrlerde RETM YAPISI VE RN PROFL
Trkiye Ekonomisi Geliflmeler I: Tarm
Sektr TRKYEDE TARIMSAL
DESTEKLEME POLTKALARI
TRK TARIM SEKTRNN AB
ORTAK TARIM POLTKASINA
UYUMU
 Temel Sektrlerde
Geliflmeler I: Tarm Sektr

GRfi
Tarm sektr, bitkisel ve hayvansal rnlerin retilmesini, bunlarn kalite ve ve-
rimlerinin ykseltilmesini, bu rnlerin uygun koflullarda muhafazasn, ifllenip de-
erlendirilmesini ve pazarlanmasn kapsamaktadr. Dier bir ifade ile tarm insan
besini olabilecek ve ekonomik deeri olan her trl bitkisel ve hayvansal rnn
bakm, besleme, yetifltirme, koruma ve mekanizasyon faaliyetlerinin yan sra dur-
gun sularda veya zel alanlarda yaplan balklk faaliyetlerinin tmn kapsar.
Genel olarak, lkelerin ekonomik geliflme dzeyi ykseldike, tarmn milli gelir
iindeki pay ve istihdama katks azalsa da nemi azalmamakta, hatta artmaktadr.
Zira insanlarn hayatta kalmalarn salayan yeme ime faaliyeti arlkl olarak ta-
rmsal faaliyetin alanna girmektedir. Kald ki, insanlarn refah seviyesi hzla yk-
seldike, yaflam standard da ykselmekte; buna bal olarak da tarmsal faaliyetin
nicelii kadar niteliinden beklentiler de srekli deiflmektedir. Dnya nfusunun
zamanla kyden kente g etmesi, yaflam beklentisinin artmas, dnya nfusunun
hzla yafllanmas ve refah seviyesinin pek ok blgede ykselmesi; tarmsal faali-
yete bakfl byk lde deifltirmifl; sektr geleneksel retim ve tketim yap-
sndan hzla dier sektrlerde olduu gibi kapitalist piyasa srecine dahil etmifltir.
Trk tarm sektr de zamanla bundan nasibini almfltr ve almaya da devam
etmektedir. Tarmsal faaliyet, ana yap olarak bitkisel ve hayvansal retimle
balklk faaliyetlerinden ibarettir. Bu ksmda alt retim yaplarnn her biri
kendi iinde alt sektr ve rnler zerinden analiz edilmekte; bylece, lkenin ta-
rm alt sektrlerinde ve rn baznda rekabet avantajlar analiz edilmektedir. Ana-
lizler yaplrken, hem zaman iindeki geliflmeler hem de flu anda nispi durumlar
dikkate alnmfltr.
Bu blmde ncelikle tarmsal faaliyetin ifllevleri ve zellikleri zetle anlatl-
makta; ardndan Trk tarm sektrnn retim yaps ve rn profili bitkisel, hay-
vansal ve deniz rnleri retimini ve rn profilini ele alacak flekilde ana ksm-
da son yirmi yl esas alan verilerden hareketle analiz edilmekte; sonrasnda tarm-
sal istihdam ve dfl ticaretin yaps, destekleme politikalar ve Avrupa Birliine
uyum politikalar ile bitirilmektedir. Bylece, Trk tarm sektr tm ayrntlar ile
ele alnarak okuyucunun sektrn retim yaps, rn deseni ve rekabet dzeyi ile
temel politikalar hakknda kapsaml bir bilgiye sahip olmas amalanmaktadr.
98 Trkiye Ekonomisi

TARIMSAL FAALYETN fiLEVLER VE ZELLKLER

ktisat literatrnde temel sektr arasnda tarm birincil, sanayi ikincil,
hizmetler ise ncl sektr olarak tanmlanr. Hemen hemen tm ekonomi-
lerde iktisadi kalknmann bafllang aflamasnda ncelikli sektr, tarmdr. Bunun se-
bebi, tarm sektrnn sahip olduu istihdam ve katma deerin bykldr. Ta-
rm sektr oluflturduu bu deer ile dier sektrleri besler ve kendi nemi zaman
ierisinde giderek azalr. Gnmzde zellikle az geliflmifl ya da geliflmekte olan l-
kelerde tarm ncelikli sektr konumunda olduu iin, bu lkelerde iktisadi kalkn-
ma amacnn gereklefltirilmesinde tarm sektrnn ok nemli bir yeri vardr.
ktisadi geliflme srecinde tarm sektrnn nemine ilk kez sistema-
tik olarak deinen iktisat ekol Fizyokrasidir. Fizyokrasinin kurucusu Fran-
sz iktisat Quesnaye gre, bir ekonomide tarm sektr geliflmeden dier retim
unsurlarnn geliflmesi mmkn deildir. Serbest rekabet ve kiflisel kar zerine
kurulu Fizyokrasiye gre, kymetli madenler ve ticaret, iktisadi geliflme iin o ka-
dar nemli deildir. nk bu alanlarda maln malla deiflimi sz konusudur. Oy-
sa tarmsal faaliyet, bir retim ve deer yaratlmasn ierir ve bu alanda oluflan kat-
ma deer de daha yksektir.
Gnmzde tarm sektr denilince akla, toprak ve/veya suda yaplan bitkisel
ya da hayvansal retim faaliyetiyle uraflan bir sektr gelmektedir. Dar anlamda
tarm; ekim, dikim, bakm ve yetifltirme yoluyla bitki ve bitkisel rnler, hayvan
ve hayvansal rnler retilmesi veya bunlarn reticileri tarafndan ifllenip deer-
lendirilmesi faaliyetlerini kapsar. Genifl anlamda tarm ise bitkisel ve hayvansal
rn retiminin yan sra, bu rnlerin yetifltiricileri tarafndan ifllenmesini, orman-
clk ve balklk faaliyetlerini, tarmsal rnlerin taflnmasn ve saklanmasn, re-
ticiler tarafndan satlmasn ve tarm alet ve makinelerinin retim faaliyetlerinde
bir bedel karfllnda kullandrlmasn kapsar.
Yukardaki tanmlardan hareketle tarmn temel bir iktisadi sektr olduu; do-
laysyla bu sektrde mal arz edenlerin ve talep edenlerin, reticilerin ve tketici-
lerin, retimin yapld bir meknn (arazi), makine aksamnn, tabii ki iflletmele-
rin ve bu iflletmelerin sahiplerinin, ynetenlerinin ve alflanlarnn olduu bir ger-
ektir. Dolaysyla, sektrn btn bu unsurlar bir araya gelerek afladaki ifllevle-
ri yerine getirmektedir.

SIRA SZDE Tarm sektrn tanmlayarak bu sektrn ekonomide ncelikli sektr olmasna deinen
SIRA SZDE
1 ilk iktisat ekoln aklaynz.

D fi N E L M TarmnD Sektrnn
fi N E L M fllevleri
Tarm sektrnn ifllevleri afladaki gibi sralanabilir:
S O R U nsanlarn
S O R Ubesin gereksinimlerini karfllamak: nsanlarn hayatn idame et-
tirebilmesi iin gerekli olan besin maddelerinin retilmesi ifllemini ierir.
Srdrlebilir kalknmann salanmasna yardmc olmak: Srdrlebilir kal-
DKKAT knma, D gelecekte
KKAT yaflayacak insanlarn refah dzeylerini azaltmadan, gn-
mzde yaflayan insanlarn refah dzeylerini arttrma fleklinde tanmlanan bir

N N
SIRA SZDE kalknma modelidir. Bu anlamda, tarmsal ihtiyalar byk bir neme sahiptir.
SIRA SZDE
Sanayi sektrne hammadde salamak: Tarm sektrnde yaratlan fazlalk,
hem tarm dfl sektrlerde faaliyet gsteren insanlarn besin gereksinimleri-
AMALARIMIZ nin AMALARIMIZ
karfllanmas hem de sanayi sektrnde retim girdisi olarak kullanan
hammaddelerin teminine yardmc olmaktadr. zellikle gda ve tekstil gibi
tarma dayal sanayi iflletmeleri iin bu ihtiya olduka nemlidir.
K T A P K T A P

TELEVZYON TELEVZYON

NTERNET NTERNET
 4. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler I: Tarm Sektr 99

Tarm dfl sektrlere istihdam salamak: Kalabalk nfuslu tarm lkelerin-

de, ekonomik geliflme hzlandka tarmdaki iflgc fazlal dier sektrler
iin sonsuz esnek bir iflgc arz oluflturur.
Tarm dfl sektrlerde retilen mal ve hizmetlere talep yaratmak: Bu sektr-
deki kalabalk nfus, tarm dfl sektrlerde retilen mal ve hizmetlere yne-
lik byk bir talep yaratr. Zira tarmda alflanlar gelirlerinin byk bir ks-
mn dier sektrlerce retilen mal ve hizmetlere harcadklarndan dolay,
bu sektrde artan gelir, talebin gelir esnekliinin daha yksek olduu dier
sektrlerdeki mallara ynelik talebi artracaktr.
evre sal ve toplumun ruhsal dengesini korumak: ktisadi geliflme, sana-
yileflme ve kentleflme gibi olgular, gerekli tedbirler alnmadnda, ou de-
fa insanlarn evre saln ve ruhsal dengesini tehdit eder duruma gelmek-
tedir. Dolaysyla insanlar daha dingin, stresten uzak ve salkl bir biimde
yaflayabilecekleri krsal ve tarmsal meknlara doru srklemektedir.

Tarm Sektrnn Genel zellikleri

Tarm sektrnn genel zellikleri afladaki gibi zetlenebilir.
Tarmsal retim iklim flartlarna baldr: Alnacak birtakm nlemlerle ik-
lim koflullarnn sebep olaca birtakm olumsuzluklar azaltmak mmkn
olsa da doa koflullar tarmsal retim zerinde hl belirleyici bir unsurdur.
Tarmsal retim mevsimlerin ritmine baldr: Baz tarmsal retim faaliyet-
lerinin mutlaka belirli mevsimsel flartlar altnda yaplmas gerekir.
Tarm kesiminde retim tekniklerini gelifltirebilme imknlar snrldr: Tarm
sektr dier sektrlere kyasla daha ziyade emek youndur ve ok ileri ol-
mayan teknolojileri kullanr. Bu durum blgeler, aileler ve rnler arasnda-
ki verimlilik farkllklarnn altnda yatan en nemli etmenlerden biridir.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Tarmsal mallar talebinin gelir esneklii dflktr: Tarmsal mallar genellik-
le temel/zorunlu mal statsnde olduu iin, bu mallarn talebindeki deifl-
me tketicilerin gelirlerindeki deiflmeden fazla etkilenmez.
D fi N Buna
E L M gre, ki- D fi N E L M
flilerin gelirleri arttka tarmsal mal ve hizmetlere yaptklar harcamalar ge-
lire oranla daha az artar. Hatrlayacanz zere, bu tr mallara iktisat litera-
S O R U S O R U
trnde dflk mal denir.

Gelir arttka talebi (harcamalar) gelire oranla daha az artan mallara

D iktisat
K K A T literatrn- DKKAT
de dflk mal ya da fakir mal denir.

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Tarm sektrnde retim alanlar danktr: Tarm sektrnde faaliyet gste-
ren firmalar dank bir yap ierisinde flekillenmifltir. Bunlar genellikle kk
aile flirketleri olduu iin, birleflmekte zorluk ekmekteAMALARIMIZ
ve iflblm ile uz- AMALARIMIZ
manlaflmann salayabilecei verimlilik avantajndan yoksun kalmaktadrlar.
Tarmsal iflletmelerin ierisinde bulunduklar piyasa koflullar farkllk arz
eder: Genel olarak, tarm sektrnde faaliyette bulunan K firmalarn
T A P retmifl K T A P
olduklar mallar arz ederken tam rekabet piyasas koflullarna, hammadde
temininde ise aksak rekabet piyasas koflullarna bal olduklarn sylemek
mmkndr. TELEVZYON TELEVZYON
Tarm sektrnde azalan verimler kanunu geerlidir: Buna gre, tarm
sektrnde faaliyette bulunan bir firma srekli olarak verimlilik dezavantaj
ile karfl karflyadr. nk, tarmsal faaliyet yaplan tarm arazisinin ksa d-
nemde geniflletilmesi sz konusu olmad iin, retici verimi N T E R Nazaltan
ET bir sa- NTERNET
bit faktr kstyla karfl karflyadr.
100 Trkiye Ekonomisi

Tarmsal rn fiyatlar istikrarszdr: Bu durumun temel sebebi, tabiat ko-

flullarndaki beklenmedik deiflikliklerdir. Tarmsal rn arz fazla olduun-
SIRA SZDE SIRA fiyatlar
da rn SZDE geriler; buna karfln, rn arz daraldnda ise fiyatlar bir
anda ykselir. Fiyatlarn ykselmesinin ardndan takip eden ylda reticiler
D fi N E L M sz konusu
D fi N E L rnleri
M daha fazla eker. Bu ise arzn artmasna dolaysyla fiyat-
larn tekrar dflmesine yol aar. Tarmsal rnlerin fiyatlarndaki istikrarsz-
lkta bu mallara ynelik talep ile sz konusu maln arz arasndaki gecikme
S O R U S O R U
nemli role sahiptir.

DKKAT Tarmsal rnlerin

D K K A fiyatlarndaki
T istikrarszlk, iktisat literatrnde rmcek A Teorisi
ile ayrntl olarak aklanr. rmcek A Teorisi iin iktisada girifl ve mikro iktisat ki-
taplarna bakabilirsiniz.

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE

SIRA SZDE Tarm sektrnn genel zelliklerini ksaca aklaynz.

SIRA SZDE
AMALARIMIZ 2 AMALARIMIZ
TRK TARIM SEKTRNN RETM YAPISI VE RN
D fi N E L M PROFL
D fi N E L M
K T A P Tarmsal retim K T bykA P lde iklim ve doa koflullarna bal bir iktisadi faaliyet-
S O R U tir. Trkiye bu S O adan
R U olduka avantajldr, zira Trkiye tarmsal retim iin elve-
riflli bir iklim ve doa yapsna sahiptir. Byk lde Latin Amerika ve Gney Af-
TELEVZYON T E L E V Zyetiflen
rika lkelerinde YON tropikal rnler ve sadece dnyann belirli blgelerinde
DKKAT DKKAT
bulunan hayvansal rnler dflnda birok tarmsal rn Trkiye topraklar zerin-
de yetifltirilebilmektedir. Tarmsal retim konusunda ne kan dier tm lkeler

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
gibi, Trkiyenin de tarmsal retim hacminin byk olmas, tarm sektrnn l-
NTERNET NTERNET
ke ekonomisi iin nemli bir konumda bulunmasna ve tarmsal nfusun toplam
iflgc ierisinde byk bir paya sahip olmasna neden olmaktadr. Bununla bir-
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
likte, pek ok lkede olduu gibi, Trkiyede de tarm sektr kimi zaman olduk-
a istikrarsz dnemler geirebilmekte ve sz konusu istikrarszlklarn zm
K T A P iin ou zaman K T AdevletP mdahalesi kanlmaz olmaktadr.
Trkiyede tarm sektrnde dorudan ve dolayl olarak faaliyette bulunan ikti-
sadi birimler arasnda; zel sektr firma ve kurulufllar, devlet, KTler, tarm satfl
TELEVZYON
kooperatifT birlikleri,
ELEVZYON
ticaret borsalar ve baz tarmsal arac kurulufllar yer almakta-
dr. Saylan bu birimler alm, satm, kontrol, koordinasyon, dzenleme, kstlama ve
ynlendirme gibi eflitli ifllevleri yerine getirmektedir. rnein, Toprak Mahsulleri
Ofisi (TMO) tahl rnleri piyasasnda alc pozisyonunda, Tarm flletmeleri Genel
NTERNET Mdrl N(TGEM)T E R N E T tohumculuk ve damzlk sektrlerinde kaliteli girdi temini iin
retici olarak ve dolayl bir flekilde piyasa ynlendiricisi konumunda, Et ve Balk
Kurumu (EBK) canl hayvan ve et piyasasnda retici ve dzenleyici olarak, ay-
Kur ise ay piyasasnda retici ve ynlendirici olarak faaliyet gstermektedir.

Tarmsal Arazi Yaps ve Tarm flletmelerinin Durumu

Tarmsal retim iki byk alt sektrden oluflur; bunlar bitkisel ve hayvan-
sal retimdir. Bitkisel retim ierisinde tahllar, baklagiller, tohumlar, tekstil
hammaddeleri, sebzeler, meyveler ve iecek bitkileri yer alrken; hayvansal re-
tim canl hayvanlar, st, et, yumurta, bal ve deri gibi rnleri kapsar. fiekil 4.1,
2010 yl sonu itibariyle Trkiyedeki toplam tarm alannn, tarmsal retim faali-
yetleri ve ormanclk arasndaki dalmn gstermektedir. Buna gre, Trkiyede
tarmsal retime uygun olan alann yaklaflk olarak %35i orman arazisidir. Geriye
kalan alan ierisinde en yksek ikinci pay, %26lk oran ile tahl ve dier bitkisel
 4. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler I: Tarm Sektr 101

rnlerin retimi iin kullanlmaktadr. Hayvansal retim iin gerekli olan ayr ve
mera arazileri ise Trkiyede toplam arazilerin yaklaflk olarak %24n kapsa-
makta ve nc srada gelmektedir. Buna ek olarak nadasa braklan, meyve,
zeytinlik ve ba olarak kullanlan ve son olarak sebze bahelerini kapsayan arazi
toplam ise Trkiyedeki toplam arazinin yaklaflk olarak %14n oluflturmakta-
dr. Ekilen toplam tarm arazilerinin her yl yaklaflk drtte biri nadasa
braklmaktadr.
Trkiyede tarm arazileriyle ilgili en nemli sorun, ounlukla arazile-
rin olduka kk birimlerden oluflmas ve aflr parallk durumudur.
Tarmsal retimin hl byk oranda geleneksel aile iflletmecilii usul ile yapl-
mas ve arazi miras hukukunun nesilden nesile bu blnmeye msait olmasndan
dolay, tarm arazileri miras yoluyla ok kk birimlere kadar blnmfl ve bir ta-
rm iflletmesinin sahip olduu para says giderek artmfltr. Dolaysyla, bu kadar
ok paral bir arazi yapsyla sektrnde verimli bir retim ve etkin bir piyasa ya-
psnn oluflturulmas mmkn deildir.
fiekil 4.1
Trkiyede Tarm ve
Orman alan
Orman Alanlar
Tahllar ve Dier Bitkisel Oran (Yzde,
rnlerin Ekilen Alan 2010)
ayr ve Mera Arazisi
Kaynak: TK.
Nadas Alan
Meyve-Zeytin-Ba Alan
Sebze Baheleri Alan
0 5 10 15 20 25 30 35 40

Bu sorunun giderilebilmesi iin, deiflik dnemlerde arazi toplulafltrmasna

ynelik giriflimlerde bulunulmufl, 1961 ylndan bu yana baz hkmetler dne-
minde toprak reformu yasalar karlmfl, ancak lkenin geleneksel ekono-
mik, sosyal ve kltrel yapsnn bir sonucu olarak istenen baflar bir trl elde
edilememifltir. Dolaysyla, bu sorunun zm, miras hukukundan bafllayarak ol-
duka kapsaml bir alflmay gerektirmekte ve toplumun ikna edilmesinden ge-
mektedir. Yine de son yllarda toplulafltrma faaliyetlerinde azmsanmayacak bir
mesafe alnmfltr. 2009 ylnda Tarm ve Kyiflleri Bakanlnn istei ve Bakanlar
Kurulu Karar ile Tarm Arazilerinin Korunmas, Kullanlmas ve Arazi Toplulafl-
trmasna liflkin Tzk yaynlanmfltr. Bu Tzn amac; topran korunmas-
n esas alan bir yaklaflmla tarm arazilerinin hangi zorunlu durumlarda ama
dfl kullanlacana, tarmsal retim gc yksek byk ovalarn belirlenerek
korunmasna ve arazi toplulafltrmas ve datm yaplmasna iliflkin usul ve
esaslar belirlemek fleklinde ifade edilmifltir. 2003-2011 yllar arasnda toplam 1,3
milyon hektar tarm alannda alflmalar tamamlanmfl 1,8 milyon hektar alanda da
alflmalar devam etmektedir. Trkiyede ortalama iflletme
Trk tarm sektrnn en byk sorunlarndan biri de tarm iflletmelerinin bykl 6,1 hektar iken;
mesela AB-27 ortalamas
kk geleneksel aile iflletmeleri fleklinde olmasdr. Nitekim, hanehalk d- 12,6 hektar, AB-15
zeyinde retim yapanlarn oran %99,8 iken, tarm arazilerinin de %97,6s bunlar ortalamas 22 hektar,
Polonya 6,5 hektar, ngiltere
eliyle iflletilmektedir. TKin 2011 yl Genel Tarm Saym Tarmsal flletmeler 54 hektar ve spanya 24
Arafltrma Sonularna gre, toplam 3 milyon civarndaki tarm iflletmesinin te hektar dzeyindedir.
102 Trkiye Ekonomisi

ikisinden fazlas 10-99 dekar arazi byklne sahiptir. Bin dekarn zerinde ara-
ziye sahip iflletmelerin oran sadece %0,15tir ve bu iflletmeler ifllenen toplam ala-
nn %5ine hkmetmektedirler.

Tarm Sektrnn GSYH erisindeki Pay ve Tarmsal

retim Deeri
Trkiye, iklim ve doa koflullar bakmndan tarmsal retime olduka uygun bir
yapya sahiptir. Bu durum tarm sektrnn Trk ekonomisi iin temel sektr ol-
mas sonucunu beraberinde getirmifl ve sektr lke ekonomisi iin daima nemli
bir sektr olmufltur. Trkiyede retilen tm mal ve hizmetlerin piyasa fiyatlar top-
lamn gsteren gayrisafi yurtii hasla (GSYH) deeri incelendiinde, sonu daha
da ak hle gelmektedir. Trkiyede 2000-2010 yllar itibaryla, Trkiyede cari fi-
yatlarla hesaplanan GSYHya ve tarm sektrnn GSYH ierisindeki payna bakl-
dnda (Tablo 4.1); sektrn GSYH iindeki paynda az da olsa bir dflfl sz ko-
nusudur. 2000de Trkiyede tarm sektrnn GSYH ierisindeki pay %10,1 iken,
2010 ylna gelindiinde %8,4e gerilemifltir. Sz konusu dnemde genellikle
GSYHnn byme hz, tarm sektrnn byme hzndan fazladr, ancak zellik-
le 2002, 2009 ve 2010 yllarna bakldnda tarm sektrnn GSYHnn gstermifl
olduu performansn zerinde bir byme trendi yakalad aktr. Bilindii gibi,
bu yllar ulusal ve/veya uluslararas iktisadi krizleri takip eden yllardr. Dolaysy-
la, tarm sektrnn kresel ekonominin piyasa yapsna ve onun iflleyifl mekaniz-
malarna yeterince tabi olmamas nedeniyle, krizlerin tarm etkileme sresinin ge-
cikmeli olarak ortaya kt anlafllmaktadr. Ekonomide ifller iyi gittiinde, tarm
sektrnn byme hznn ekonominin genel byme hznn altnda kald, an-
cak konjonktr tersine dndnde sektrn ortalamann zerinde bir byme
performans gsterdii sylenebilir.

Tablo 4.1 Tarmsal Tarmn GSYHdaki GSYH Byme Tarm Sektr

Tarm Sektrnn Yl GSYH
GSYH Pay (%) Hz (%) Byme Hz (%)
GSYH erisindeki
Pay (Milyon T, cari 2000 166.658 16.817 10,1 59,3 53,8
fiyatlarla)
2001 240.224 21.237 8,8 44,1 26,2
Kaynak: TK. 2002 350.476 36.058 10,3 45,9 70,9
2003 454.781 45.138 9,9 29,8 24,7
2004 559.033 52.998 9,5 22,9 17,2
2005 648.932 60.714 9,4 16,1 14,0
2006 758.391 62.663 8,3 16,9 3,0
2007 84.318 64.332 7,6 11,2 2,9
2008 950.534 72.275 7,6 12,7 13,1
2009 952.559 78.776 8,3 0,2 8,8
2010 1.103.750 92.739 8,4 15,9 17,8

Tablo 4.1, Trkiyede tarm sektrnn GSYH iindeki pay konusunda bir fi-
kir verse de tarmsal retimin bileflimi, tarmsal retim deeri ve bu retim deeri-
nin ne kadarnn katma deere dnflebildii, yani pazarlanabildii hususlarnda
bir fikir verememektedir. Bu eksiklik Tablo 4.2de giderilmektedir. 2010 yl itiba-
ryla Trkiyede toplam tarmsal retim deeri ile pazarlanan deer arasnda nem-
li bir farkllk bulunmaktadr. Baflka bir ifade ile Trk tarm sahip olduu deeri
 4. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler I: Tarm Sektr 103

gerektii gibi pazarlayamamaktadr. Potansiyel satfl miktar ile gerekleflen satfl

miktar arasnda ciddi bir fark vardr.
Tablo 4.2ye gre, 2010 ylnda bitkisel ve hayvansal retim deeri neredeyse
ayn gibi grnse de sz konusu deerlerin pazarlanabilirlii asndan bitkisel
retim lehine byk bir fark bulunmaktadr. Trkiyede toplam bitkisel retim de-
erinin %84 pazarlanmakta iken, hayvansal retim asndan bu rakam sadece
%57 civarndadr. Bu oran zellikle sebzelerde %89a, meyvelerde ise %87ye ka-
dar kmaktadr. Tablo 4.2 incelendiinde bu farkn ortaya kmasnn ardndaki en
temel faktrn, hayvansal retim altnda yer alan canl hayvanlar kaleminden ileri
geldii grlmektedir (%40). Trk tarm sahip olduu canl hayvan potansiyelini
pazarlayamama gibi bir sorunla karfl karflyadr ve bu sebepten tr, potansiyel
olarak var olan deeri gerek deere dnfltrememektedir. Sektrn uluslararas
rekabet gcn gstermesi bakmndan nemli bir gsterge olan bu orann sektr
genelinde daha da ykseltilmeye ihtiyac vardr. Dolaysyla zelde sebze ve mey-
vecilikte; genelde ise bitkisel retimde rekabet gc modern retim ve datm
tekniklerine bal olarak daha da yksektir. Zaten pazarlanabilen toplam tarmsal
deerin yaklaflk %58i bitkisel retime aittir.

retim Deeri Pazarlanan Deer Pazarlanan Deerin Tablo 4.2

Tarmsal retim
(Milyon TL) (Milyon TL) Dalm (%)
Deeri (2010)
Toplam 165.039 116.710 100
Kaynak: TK.
Bitkisel retim 80.038 67.393 57,74
Tahllar ve dier
bitkisel rnler 28.464 22.108 18,94
Sebzeler 26.588 23.561 20,19
Meyveler, iecek ve
baharat bitkileri 24.985 21.723 18,61
Hayvansal retim 85.001 49.317 42,26
Canl hayvanlar 46.873 18.727 16,05
Hayvansal rnler 38.128 30.589 26,21

Bitkisel Tarm Sektr ve Bitkisel retim

Tarm sektrnn birinci byk alt bilefleni bitkisel tarm sektr ve bitkisel re-
tim, dieri ise hayvanclk sektr ve hayvansal retimdir. Trkiyede toplam ta-
rmsal retim deerinin %48i bitkisel retime, kalan %52si ise hayvansal
retime aittir (2010 yl itibaryla). Bitkisel retim faaliyeti de temel alt retim
alanlar itibaryla grupta toplanabilir:
Tahllar ve dier bitkisel rnler,
Sebzeler,
Meyveler, iecek ve baharat bitkileri.
Trkiyede bu alt retim alanlarnn toplam bitkisel retimden aldklar pay s-
rasyla %36, %33 ve %31 dzeylerindedir (Tablo 4.2 verilerinden elde edebilirsiniz).
Sadece tahllarn pay ise yaklaflk %21dir.

Tahllar ve Dier Bitkisel rnler

Trkiyede tahllarn ve dier bitkisel rnlerin ekilen alan ve retim bakmndan
dalmna bakldnda; en fazla ekili alan bulunan bitkisel rnlerin buday, m-
sr, arpa, avdar ve eltik gibi bitki trlerini bnyesinde barndran tahllar olduu
(%74) anlafllmaktadr (Tablo 4.3). Ancak, retim asndan en byk pay tahllar,
104 Trkiye Ekonomisi

kuru baklagiller, patates, yenilebilir kk ve yumrular ve son olarak yal tohumlar

dflnda kalan dier bitkisel rnlere (%54) ve tahllara (%36) aittir.

Tablo 4.3 Ekilen Alan (%) retim (%)

Trkiyede Tahllar
ve Dier Bitkisel Tahllar 74,1 36,2
rnler (2010) Dier Bitkisel rnler 15,3 54,1
Kaynak: TK. Patates; kuru baklagiller; yenilebilir kk ve yumrular 5,9 6,4
Yal tohumlar 4,7 3,3
Toplam 100 100

Tahllar, retim miktar asndan dier bitkisel rnlere kyasla daha dflk
bir paya sahip olmasna ramen, Trk tarm sektr asndan son derece nem-
lidir. Bu nem tahllarn hem ara hem de nihai mal olarak kullanlabilme zelliin-
den ileri gelmektedir. 1990-2010 dneminde Trkiyede buday retimi nispeten
dalgal bir seyir izlese de yllk retim kapasitesi 18-20 milyon ton aralndadr. Di-
er yandan, arpa retimi ayn dnemde yllk yaklaflk 6-8 milyon tonluk bir re-
tim dzeyine ulaflmfltr. Msr retimi ise yllk 4 milyon tonun zerine kmfltr ve
bunu da zellikle 2005 sonrasnda baflarmfltr. retilen deerin pazarlanabilirlii
bakmndan ise, en yksek oran msr (%80) ve budaya (%70) aittir.

fiekil 4.2

Trkiyede Seilmifl 25
Tahl rnlerinin
retim Miktarlar
(Milyon Ton) 20

Kaynak: TK.
15
Buday
Arpa
10 Msr

0
1990 1995 2000 2005 2010

Trk tarm sektr ierisinde bitkisel rnler arasnda tahllar dflnda, dier bit-
kisel rnler olarak gruplandrlabilecek rnlere bakldnda; Trkiyenin bu
alanda da nemli bir rn profili ve retim gcne sahip olduu anlafllmaktadr.
Bunlardan en nemlileri; kuru baklagiller, patates, yal tohumlar, ttn, fleker
pancar, pamuk ve yem bitkileridir.
Bunlardan kuru baklagiller grubu ierisinde kuru fasulye, nohut ve mercime-
in nemli bir yeri bulunmaktadr. 2010 yl ierisinde Trk tarm sektr tarafn-
dan retilen toplam baklagiller miktar 1,2 milyon ton iken; bu retim hacminin pi-
yasa deeri 2 milyar TL, pazarlanabilir deeri ise 1,5 milyar TLdir (oran olarak
%75). 1980 sonras verilerine gre, 1985 yl hari ilgili dnemde en ok retilen
baklagil tr nohut iken, ikinci srada mercimek, son srada ise kuru fasulye gel-
mektedir. Bu rnlerin son 20 yldaki retim performansna bakldnda; kuru fa-
 4. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler I: Tarm Sektr 105

sulye retiminin pek deiflmedii, nohut ve mercimein ise nemli lde azald-
anlafllmaktadr (Tablo 4.4). Bunda en nemli etken, piyasada talep ynnden
giderek bir daralmann yaflanmasdr. Zira kentli yeni nesil tketicilerin, geleneksel
Trk mutfana ait bu rnleri daha az tketme eilimi sz konusudur. Ancak, yi-
ne de Trkiye mercimekte dnyann en byk ikinci (dnya retiminin %8,4),
nohut (%5,8) ve kuru fasulyede (%3,5) ise nc reticisi konumundadr.
Tablo 4.4
Trkiyede Seilmifl Bitkisel rnlerin retim Miktarlar (Bin ton)

rnler 1991 1995 2000 2005 2010 rnler 1991 1995 2000 2005 2010
Antep
64 36 40 60 128 Kestane 81 77 50 50 59
Fst
Arpa 7.800 7.500 8.000 9.500 7.250 Kiraz 150 186 230 280 417
Ayiei 800 900 800 975 1.320 Limon 429 418 460 600 787
Biber 920 1.080 1.480 1.829 1.987 Mandalina 390 453 560 715 858
Buday 20.400 18.000 21.000 21.500 19.674 Mercimek 640 665 353 570 447
Ceviz 122 110 116 150 178 Msr 2.180 1.900 2.300 4.200 4.310
ay 682 523 758 1.192 1.305 Muz 35 31 64 150 210
ilek 51 76 130 200 299 Nohut 855 730 548 600 530
Domates 6.200 7.250 8.890 10.050 10.052 Pamuk 1.512 2.223 2.260 2.240 2.150
Elma 1.900 2.100 2.400 2.570 2.600 Patates 4.600 4.750 5.370 4.060 4.513
Fasulye 214 225 230 210 212 Patlcan 750 750 924 930 847
Fndk 315 455 470 530 600 Portakal 830 842 1.070 1.445 1.710
Haflhafl 23 28 12 14 37 fieftali 350 340 430 510 539
fieker 17.94
Hyar 1.010 1.250 1.825 1.745 1.739 15.474 11.170 18.821 15.181
Pancar 2
Ispanak 160 180 205 238 219 Ttn 241 204 200 135 53
ncir 314 300 240 285 255 zm 3.600 3.550 3.600 3.850 4.255
Karpuz 3.820 3.600 3.940 3.970 3.683 Viflne 96 92 106 140 194
Kavun 1.880 1.800 1.865 1.825 1.611 Zeytin 640 515 1.800 1.200 1.415
Kays 276 250 530 860 450
Kaynak: TK.

Patates retimi ise, son 20 yldan bu yana yllk yaklaflk 4,5 milyon tonluk bir
retim gcne sahiptir ve bugn yaklaflk 3 milyar TLlik bir deere tekabl etmek-
tedir. retim byk lde pazara yneliktir. Patates arlkl olarak Nevflehir ve
Nide yresinde retilmektedir.
Yal tohumlar olarak bilinen ayiei, soya, yer fst, pamuk tohumu (iit)
ve haflhafl gibi rnlerin retimi toplamda 3 milyon ton dolayndadr. Sz konusu
toplamn 1,3 milyon tonu ayiei, 1,3 milyon tonu da pamuk tohumudur. Ayiei
ve pamuk retiminin byk bir ksm pazarlanabilen niteliktedir. Bu grupta yer alan
rnlerin retiminin son 20 ylda ortalama %50 orannda artt grlmektedir (is-
tisna olarak soya retimi azalmfltr). Trkiye, 2010 yl itibaryla yllk 37 bin tonluk
haflhafl retimiyle toplam dnya haflhafl retiminin %35,5ini karfllamaktadr.
Belli blgelerde byk bir retim dzeyine sahip olduumuz bir dier bitkisel
rn de fleker pancardr. Bu rnde lkenin yllk toplam retim dzeyi yaklaflk
106
Sebze retiminde
uluslararas rekabet
gcmz anlama
bakmndan dnya
retimdeki yerimize
bakldnda; Trkiye
salatalk (%3) ve biber (%7)
retiminde dnya ncs,
domates (%7) ve spanak
(%2) retiminde dnya
drdncs, patlcan
retiminde (%2) ise dnya
beflincisi konumundadr.
Trkiye Ekonomisi
18 milyon tondur. fieker pancar retiminde son 20 ylda olduka dalgal bir retim
seyri grlse de son yllarda ciddi bir artfl kaydedilmifltir. Trkiyede fleker pancar
retimi tamamen endstriyel pazara ynelik olarak yaplmaktadr. Trkiye dnya
flekerpancar retiminde %7,5lik pay ile sralamada beflinci lke konumundadr.
Trkiyede hayvancln daha profesyonel olarak yaplmaya bafllanmasna ba-
l olarak retimi zellikle son yllarda ok hzl artan yem bitkileri (korunga, bur-
ak, fi, gl, msr, hayvan pancar ve yonca) retimi yllk 40 milyon tona ulafl-
mfltr ama retilen deerin ok az piyasaya dnktr, byk ounluu reticile-
rin kendi ihtiyalarna yneliktir.
Tekstil sektrnde kullanlmak zere arlkl olarak Adana, fianlurfa, Diyarba-
kr, zmir ve Aydn illerinde retimi yaplan pamuk, yllk 2,2 milyon ton dolayn-
da retilmektedir ve bu dzey yaklaflk 20 yldan bu yana fazla deiflmemifltir.
Trkiyenin yllk toplam ttn retimi yaklaflk 53 bin tondur ve tamamna ya-
kn pazara dnktr. Ttn retimi 1990l yllarn baflnda yaklaflk olarak 340to-
na ulaflmfl, 2000li yllarda hzla gerileyerek bugnk seviyeye gelmifltir. Ttn
retimindeki ciddi gerilemenin temel sebebi, 2001 ylnda kan Ttn Yasas so-
nucu izlenen alternatif rn politikasdr. Ttn reticileri sz konusu alternatif
rn politikasndan etkilenmifl ve ttn retiminden hzl bir biimde vazgeerek
fndk ve ay gibi alternatif rnlere ynelmifllerdir. Ayrca, ttnn destekleme
almlar dflarsnda braklmas da ttn retiminin azalmasna neden olan faktr-
lerden birisidir.
Sebzeler
Trk tarm sektr sebze ve meyve retimi asndan son derece zengin bir potan-
siyele sahiptir. Trkiyede baz tropikal rnler dflnda hemen hemen tm sebze
ve meyve trlerini retmek mmkndr. lkede 2010 yl itibaryla sebze retimi-
ne uygun 8 milyon dekarlk tarm alan bulunmaktadr. Sz konusu alanda yakla-
flk toplam 26 milyon tonluk sebze retimi yaplmaktadr. Piyasa deeri olarak yak-
laflk 27 milyar TLlik bir hacme sahip olan sebze retimi faaliyetinin %90 ulusal
ve uluslararas piyasalarda pazarlanabilmektedir (23,5 milyar TL). Sebze trleri ge-
leneksel olarak grupta toplanabilir:
Meyvesi iin yetifltirilen sebzeler (domates, hyar, acur, biber, patlcan, ka-
bak, kavun ve karpuz gibi),
Yumru ve kk sebzeler (kuru soan, prasa, havu ve turp gibi),
Dier sebzeler (ounlukla lahana, marul, spanak ve maydanoz gibi yapra-
yenenler ve dierleri).
Tablo 4.5e bakldnda 2010 yl sonu itibariyle Trkiyede sebze retiminin
yaklaflk %82sinin meyvesi iin yetifltirilen sebzelerden, %12sinin ise yumru ve kk
sebzelerden olufltuu grlmektedir. Tek tek alndnda en fazla retilen sebze-
ler ise srasyla domates, karpuz, biber, soan, hyar, kavun, patlcan, la-
hana, fasulye ve maruldur. Bu rnler byk lde pazara dnk olarak retil-
mektedirler ve lkenin bu alanda nispeten rekabet gc daha yksek rnleridir.
Ayrca, sebze retimi lkenin hemen her yerinde gereklefltirilebilen bir tarmsal
retim faaliyetidir. Fakat, son yllarda zellikle i ve dfl pazarlara ynelik profesyo-
nel manada yaplan retim arlkl olarak Akdeniz blgesinde younlaflmaktadr.
 4. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler I: Tarm Sektr 107

Sebze Trleri retim Oranlar Tablo 4.5

Trkiyede Sebze
Meyvesi in Yetifltirilen Sebzeler 81,6 Trne Gre retim
Yumru ve Kk Sebzeler 12,0 Oranlar (2010)
Dier Sebzeler 6,4 Kaynak: TK.
Toplam 100

Son 20 yllk dneme ait sebze retim verileri incelendiinde, rn gruplarnn

pek ounda kayda deer bir artfln olduu (rnein, domates, hyar (salatalk),
biber, patlcan, spanak, havu, fasulye, vb.), ok aznda kk azalmalarn oldu-
u (rnein, kavun ve karpuzda) ama rn eflitlenmesinde ve kalitesinde byk
geliflmelerin olduu anlafllmaktadr (Tablo 4.4).

Meyveler
Meyve retimine gelince; Trkiyede 2010 yl sonu itibaryla toplam 792 milyon
meyve aacnn bulunduu kaydedilmektedir. Bu aalardan sz konusu ylda
toplam 18 milyon ton meyve elde edilmektedir. fade edilen toplam retim mikta-
rnn piyasa deeri 25 milyar TL, pazarlanabilen deer ise 22 milyar TL civarnda-
dr. retilen meyveleri retim deerleri bakmndan srasyla afladaki bafllklar al-
tnda toplamak mmkndr:
zm,
Turungiller (portakal, mandalina ve limon gibi),
Yumuflak ekirdekli meyveler (elma, armut, ayva vb.),
Tafl ekirdekli meyveler (fleftali, erik, kays, kiraz, viflne vb.),
Zeytin,
ay,
Sert kabuklu meyveler (badem, fndk, ceviz, kestane, Antep fst vb.),
Dier meyveler (ilek, dut, nar, ahududu, keiboynuzu gibi),
Tropikal meyveler (incir, muz, kivi, avokado vb.) ve
Baharat bitkileri (krmz biber, anason, kimyon vb).
fiekil 4.3, Trkiyede 2010 yl sonu itibaryla meyve trlerine gre retim oran-
larn gstermektedir. Buna gre, ilgili dnemde en fazla retilen meyve gruplar
zm, turungiller ve yumuflak ekirdekliler, en az retilenler ise tropikal meyve-
lerdir. Tek tek alndnda en fazla retilen meyveler ise, srasyla zm, elma, por-
takal, zeytin, ay, mandalina, limon, fndk ve fleftalidir. Bu rnler byk lde
pazara dnk olarak retilmektedirler ve lkenin bu alanda nispeten rekabet g-
c daha yksek rnleridir.
fiekil 4.3

zm Trkiyede Meyve
Trne Gre
Turungiller retim Oranlar
Yumuflak ekirdekliler (Yzde, 2010 yl)

Tafl ekirdekliler Kaynak: TK.

Zeytin
Sert Kabuklular
Dier Meyveler
Muz, Kivi, Avakado, ncir
0 5 10 15 20 25 30
108 Trkiye Ekonomisi

Trkiyenin tarm rnleri retiminde dnya sralamasndaki yerine bakldnda;

6 rnde ilk srada yer ald grlmektedir. Bunlardan haflhafl dflnda tamam mey-
ve rnleridir. Bu rnlerin isimleri ve dnya retim paylar srasyla flu flekildedir:
Fndk (%67,5), Haflhafl (%35,5), ncir (%24), Kiraz (%19,6), Viflne (%17,4) ve Kays
(%13). Bunlarn dflnda, Trkiye meyvesi iin retilen sebze trlerinden kavun
(%6,4) ve karpuz (%4) retiminde dnya ikincisi; Antep fst (%14), kestane (%3)
ve elma retiminde (%3,7) dnya ncs; mandalina (%4) ve ceviz retiminde
(%7) dnya drdncs; ve nihayet zeytin retiminde (%6,9) dnya beflincisidir.
1991-2010 dneminde belli bafll meyvelerin retimindeki geliflmeye bakld-
nda (Tablo 4.4) armut dflnda tm meyvelerde retimin byk lde artfl kay-
dettii grlmektedir. yle ki, retim artflnn baz meyvelerde 2 katna (portakal,
mandalina, limon, viflne, fndk, Antep fst, zeytin ve ayda), bazlarnda 3 (ki-
razda), bazlarnda ise 6 katna (muz ve ilekte) ulaflt grlmektedir. retimde-
ki hzl artfla paralel olarak rn kalitesinde de gzle grlr bir artfl yaflanmak-
tadr. Bu durum, aslnda lkenin meyvecilikte rekabet gcn daha da artrabile-
ceini gstermektedir. Son yllarda retim ve rekabet gcnde salanan artfln
sebeplerinden bazlar afladaki gibi sralanabilir:
Meyve retimine eitim ve giriflimcilik dzeyi yksek, daha nitelikli retici-
lerin girmesi,
Bu kiflilerin uluslararas pazarlarn ihtiyalarn iyi analiz edebilmeleri,
Asya ve tropikal blgelerde retilebilen meyvelerin retilmesine bafllanma-
s ile rn eflitlemesine gidilmesi,
reticilerin zellikle AB lkeleri baflta olmak zere, satn alma gc yksek
lkelere ynelmeleri,
pazarda da halkn eitim ve gelir seviyesinin ykselmesi ile birlikte, daha
salkl rn tketme ihtiyacnn artmas,
Kreselleflme olgusunun hzla yaylmasyla birlikte, kresel salk ve tke-
tim kalplarna yaklafllmas,
Akdeniz-Ege havzasnn bu rnlerin retimine msait olmas,
Baz rnlerde rt-alt (sera) retim imknlarnn artmas ve
Genel olarak kentlilik ve gelir dzeyindeki artfla bal olarak, ayn rn
drt mevsim tketme alflkanlnn yaygnlaflmasdr.
Sz konusu rnlerin nemli bir zellii de elma dflnda hemen hepsinin b-
yk lde lkenin belli blgelerine has olarak retilmeleri, bazlarnn ise sadece
dar bir blgede retilmeleridir.
Trkiyede 2010 yl sonu itibaryla toplam 758,6 bin ay bitkisi (aac) bulun-
maktadr. ay retimi son 20 ylda yaklaflk iki katna karak 1,3 milyon tona ulafl-
mfltr. Dnya toplam retiminin 3,2 milyon ton olduu dflnldnde, Trki-
yenin dnya ay retiminin %40n karfllad anlafllmaktadr.
Yukarda ifade edilen meyve ve sebze retimi ak alan retimini temsil etmek-
tedir. Ancak Trkiyede rt alt sebze ve meyve retimi de yaplmaktadr. Bu saye-
de olumsuz doa ve iklim koflullar kontrol edilmekte ve tarmsal alanlardan alnan
verim de artmaktadr. Trkiyede rt alt bitkisel retim ierisinde en byk pay
sebze retimindedir. Trkiyede bu alanda yaplan retimde son yllarda hzl bir ar-
tfl vardr. Nitekim, 2001 ylnda rt alt toplam sebze retim miktar 3,6 milyon ton
iken, bu rakam 2010 ylna gelindiinde 5,4 milyon tona ykselmifltir. Ayn flekilde,
rt alt meyve retimi de hzla geliflen bir retim faaliyetidir. zellikle ilek, muz,
zm ve kays gibi rnlerin retimi rt altnda gereklefltirilebilmektedir. Trki-
yede 2001 ylnda rt alt toplam meyve retim miktar 62 bin ton civarnda iken,
bu rakam 2010 ylna gelindiinde 272 bin ton seviyesine ykselmifltir.
 4. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler I: Tarm Sektr 109

Trk tarmnda bitkisel retim bafll altnda ifade edilebilecek bir dier konu
organik bitkisel retimdir. zellikle gelir ve kentleflme seviyelerindeki artfla ve ha-
ne halklarnn daha salkl olduu dflnlen bitkisel rnleri tketme eilimleri-
ne bal olarak son yllarda hzla geliflen organik bitkisel retim faaliyeti, Trk ta-
rm sektrnde yeni bir pazarn oluflmasna neden olmufltur. Trkiyede 2004 y-
lnda organik bitkisel retim faaliyetiyle uraflan ifti says yalnzca 12 bin iken,
2010 ylna gelindiinde bu rakam 42 bine ulaflmfltr. Benzer flekilde, 2004 ylnda
organik bitkisel retim amacyla kullanlan alann bykl 209 bin hektar iken,
2010 ylnda rakam 510 bin hektara ykselmifltir. Tm bu geliflmelere bal olarak,
organik rn says ve toplam retim miktar da hzla artmfltr. 2004 ylnda 174
rn eflidinden toplam 379 bin ton retim salanrken, bu rakam 2010 ylna ge-
lindiinde 216 rn eflidi ve 1,3 milyon ton retim kapasitesine kmfltr.

Bitkisel Tarm Sektrnde Tohumluk retimi

Bitkisel retimin verimlilii iin kalitesi onaylanmfl (sertifikal) tohumluk kullan-
m son derece nemlidir. lkeler gelifltike, tarmsal faaliyetler daha az arazi, iflg-
c ve sermaye; ama daha ileri teknoloji ve daha kaliteli girdi ile yaplmaya bafllan-
maktadr. Baflka bir ifade ile, dier sektrlerde olduu gibi, tarmda da ayn miktar
girdi ile daha fazla hasla (kt) alnmak isteniyor ise, sertifikal tohumluk retimi
stratejik bir duruma gelmektedir.
Trkiyede de uzun yllar nce kurulan ve hl en byk tohumluk reticisi ku-
rum olan Tarm flletmeleri Genel Mdrlne (TGEM) bal ok sayda iflletme
bu ifllevi yerine getiren en byk kurulufltur. Tohum slah politikalar Cumhuriye-
tin baflndan beri kk apl olarak yrtlse de ciddi politikalarn gelifltirilmesi
1980li yllarn bafllarna rastlar. Ayn yllarda ekonomide bafllayan serbestleflme
eilimine paralel olarak, bu sektrde de benimsenen teflvik edici politikalar saye-
sinde zel sektr bu alana hzla yatrm yapmaya bafllamfl ve bugn ulusal ihtiya-
lar ve kresel rekabet gc bakmndan ok tatmin edici bir seviye olmasa da to-
humculuk nemli bir noktaya gelmifltir. Nitekim, 2010 yl itibaryla, yetkilendiril-
mifl ou zel 365 tohumculuk kuruluflu bulunmaktadr.

2002 Yl 2011 Yl Tablo 4.6

Trkiyede Sertifikal
rnler Datm htiya Karfllama Datm htiya Karfllama Tohumluk
(ton) (ton) Oran (%) (ton) (ton) Oran (%) Datmlarnn
htiyalar
Arpa 4.127 191.256 2,2 41.265 191.256 21,6
Karfllama Oran
Aspir 397 0 397 397 100
Buday 80.089 540.000 14,8 356.328 540.000 66
eltik 897 9.940 9 2.881 9.940 29
im ve
2.236 23.832 9,4 3.049 23.832 12,8
ayrotu
Fi 803 9.510 8,4 448 9.510 4,7
Hibrit
3.072 3.124 98,3 3.124 3.124 100
Ayiei
Hibrit
14.547 24.335 59,8 24.335 24.335 100
Msr
Kanola 30 268 11,2 155 268 57,8
Korunga 885 5.122 17,3 119 5.122 2,3
110 Trkiye Ekonomisi

Tablo 4.6 Kuru

Devam 24 3.164 0,8 46 3.164 1,5
Fasulye
Mercimek 1 8.334 0 746 8.334 9
Nohut 166 19.757 0,8 445 19.757 2,3
Pamuk 10.776 10.840 99,4 10.114 10.840 93,3
Patates 26.000 181.024 14,4 75.075 181.024 41,5
Sebze 2.137 8.360 25,6 2.141 8.360 25,6
Soya 796 2.642 30,1 1.997 2.642 75,6
Yonca 416 3.494 11,9 943 3.494 27,0

2011 yl itibaryla dnya ticari tohumculuk piyasasnn 45 milyar dolar civarn-

da olduu; bunun %71inin srasyla ABD, 23 AB lkesi ve inin elinde olduu bi-
linmektedir. Trkiyenin yllk ticari tohumluk retim deeri olan 400 milyon do-
lar, dnya retim deerinin sadece %0,9una karfllk gelmektedir. Ancak, son yl-
larda lkenin tohumluk retim hacmi hzla artmfl ve son 10 ylda toplam olarak
145 bin tondan 637 bin tona ykselmifltir. Bu miktarn 411 bin tonu buday, 48 bin
tonu arpa, 31 bin tonu msr, 7 bin tonu eltik, 14 bin tonu hibrit ayiei, 96 bin
tonu patates, 17 bin tonu pamuk, kalan ise dier rnlere aittir.
Yurtii tohumluk retiminin lkenin ihtiyacn karfllama oran ise rnden r-
ne deiflmektedir. Karfllama oran %100 olan rnler; hibrit msr, hibrit ayiei
ve aspirdir. Onu, %93 ile pamuk, %76 ile soya, %66 ile buday ve %58 ile kanola
takip etmektedir. Kuru fasulye, nohut, korunga ve fi rnlerinde ise karfllama
oranlar %5in altndadr.
2011 yl itibaryla, Trkiyenin yllk toplam tohumluk ithalat yaklaflk 37 bin
ton, ihracat ise 31 bin tondur. thalatta patates (21 bin ton), im ve ayrotu ve hib-
rit msr en fazla ihtiya duyulan rnler olurken; ihracatta ayiei (11 bin ton),
msr (9 bin ton), pamuk (5 bin ton) ve buday (3 bin ton) tercih edilmektedir. T-
GEM, tek baflna lkenin tohumluk ihtiyacnn toplamda %28ini, arpada ise %11ini
karfllamaktadr. Bugn Trk zel tohumculuk sektr lke retiminin sebze, pa-
muk, patates, hibrit ayiei, hibrit msr ve soyada %100n, arpada %49unu,
budayda ise %45ini karfllamaktadr.

Hayvanclk Sektr ve Hayvansal retim

FAO verilerine gre, 2009 Hayvansal retim, canl hayvanlarn ve bu hayvanlardan elde edilen hay-
ylnda tarm sektr Dnya vansal rnlerin retimidir. Trkiyede 2010 yl sonu itibaryla, toplam tarm-
GSYHsnn %3n
oluflturmakta, hayvanclk sal retim deerinin %52si, yani 85 milyar TLlik ksm hayvansal retimden olufl-
sektr ise tarmsal maktadr. Bu deerin %58i pazarlanan deerdir. Hayvansal retimde pazarlanan
GSYHnn %37sini
oluflturmaktadr. Bu oran AB oran canl hayvan retiminde gayet dflk (%40), hayvansal rnlerde ise olduka
lkelerinde %48, ABDde yksektir (%80). Bu da hayvanclk sektrnde rekabeti avantajn hayvansal rn-
%44 iken geliflmekte olan
lkelerde %30 civarndadr. lerin retiminde olduunu gstermektedir. Trkiyede canl hayvan retimi; sr,
koyun, kei, kmes hayvanlar, arclk ve ipek bcekiliinden oluflur. lkenin
toplam hayvan stokuna bakldnda; %56snn koyun, yaklaflk %28inin sr ve
%15inin de keiden olufltuu anlafllmaktadr.

Canl Hayvan retimi

Trkiyede canl hayvan retimine bakldnda; bykbafl hayvanclkta tamamen
yatay bir durum sz konusudur. Hayvancln bu alt sektrnde herhangi bir ar-
 4. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler I: Tarm Sektr 111

tfl olmayp, kk de olsa bir azalma vardr (Tablo 4.7). Son 20 ylda toplam sr
says yaklaflk 11-12 milyon dolaynda deiflmektedir. lkemizde sr stokuna ba-
kldnda, bunlar ana grupta toplamak mmkndr: Kltr, yerli ve kltr me-
lezi. Son 20 ylda oluflan sr stoku verileri incelendiinde; yerli sr says olduk-
a baskn iken hzla azalmfltr. Bugn yerli sr oran toplamn sadece %20sini
oluflturmakta, kltr rk sr stoku %10 dzeyinden zellikle 2000li yllarda kltr
rk lehine izlenen politikalarn sayesinde stokun %40na ulaflmfl, kltr melezi ise
stokun yaklaflk %40lk orann genellikle korumufltur. 1991 ylnda ortalama 143
kg/bafl olan karkas arl ise 2011 ylnda 251 kg/bafla ulafltrmfltr. Corafi ola-
rak sr retiminin youn olarak yapld blgelere bakldnda; retim hemen
hemen lkenin her blgesinde youn olarak yaplmaktadr. Trkiyede 150 binin
zerinde sr stokuna sahip iller hemen her blgeye dalmfl durumdadr.
Sr varl dflnda lkemizde manda, at, eflek ve katr saylarnda ayn dnem-
de kyden kente gn hzlanmas ve yaflam biiminde meydana gelen hzl dei-
flimin bir sonucu olarak byk bir azalma olmufltur.
Son 20 ylda kkbafl hayvanclk olarak adlandrlan koyun ve kei saysnda
ciddi bir azalma yaflanmaktadr. Buna gre, koyun says 1991 ylnda 40 milyonun
zerinde iken, 2010 ylnda bu rakam neredeyse yar yarya dflmfltr (23 milyo-
na). Koyun stoku kabaca merinos ve yerli rktan oluflmaktadr. Bugn koyun sto-
kunun %95i yerli rktan oluflmaktadr. Corafi olarak koyun retiminin youn ola-
rak yapld blgelere bakldnda; lkenin hemen her blgesinde retilmektedir.

Canl Hayvanlar (Bin) 1991 1995 2000 2005 2010 Tablo 4.7
Trkiyede
Sr 11.973 11.789 10.761 10.526 11.370 Seilmifl Canl
Koyun 40.432 33.791 28.492 25.304 23.090 Hayvan retimi

Kei 10.764 9.111 7.201 6.517 6.293 Kaynak: TK.

Tavuk 139.206 129.014 258.168 317.497 234.918
Ar Kovan 3.428 3.916 4.267 4.590 5.603
pek Bcekilii Yapan Aile Says (Bin) 29,7 7,5 2,2 2,7 2,1

Kei says ise ayn yllarda yaklaflk 11 milyondan yine yaklaflk yarsna (6 mil-
yona) gerilemifltir. Kei stokumuz ise esas itibaryla kl keisi ve tiftik keisinden
oluflmaktadr. Bugn toplam kei stokunun tamamna yakn kl keisidir. Corafi
olarak kei retiminin youn olarak yapld blgelere bakldnda; lkenin he-
men her blgesinde retilmekle birlikte, 100 binin zerinde kei stokuna sahip il-
ler Dou ve Gneydou, Akdeniz, Anadolu, Ege ve Alt-Marmara blgelerinde
bulunmaktadr.
Canl tavuk saysnda ise, tam aksine byk bir geliflme kaydedilmifl; 1991 y-
lnda yaklaflk 140 milyon olan tavuk says, 2005te 317 milyona (hatta 2006da 345
milyona) kadar ykselmifl, ardndan ortaya kan kufl gribi hastalyla birlikte, ta-
vuk retimi konusunda alnan tedbirlerin de sklaflmasnn bir sonucu olarak re-
tim dzeyinde ciddi bir azalma olmufl ve say 2010 ylna gelindiinde 235 milyo-
na gerilemifltir. Bilindii gibi, tavuk retimi et tavuu ve yumurta tavuu olarak iki
ayr trde yaplmaktadr. Trkiyede son 20 ylda her ikisi de hzla geliflmifl olsa da
tavuk saysnda bahsi geen hzl artfl ve dflfl zellikle et tavuu retiminde ya-
flanmfltr. 2010 yl itibaryla toplam tavuk retiminin yaklaflk %70i et, kalan %30u
ise yumurta tavuudur.
112 Trkiye Ekonomisi

Birleflmifl Milletler Gda ve Tarm rgt (FAO) verilerine gre, 2010 ylnda
dnyada 1,4 milyar bafl sr, 2,0 milyar bafl koyun ve kei, 194 milyon bafl man-
da, 24 milyon bafl deve, 965 milyon bafl domuz ve 19,5 milyar adet kanatl varl
bulunmaktadr. Ayrca, Trkiyedekinin aksine, dnya genelinde hem sr hem de
kei varl (koyun hari dier hayvan trlerinde olduu gibi), son 20 ylda bariz
bir flekilde artarken, koyun varl epeyce azalmfltr. Buna gre, bu dnemde sr
varl 1.300 milyondan 1.428 milyona, kei varl 591 milyondan 921 milyona -
karken, koyun varl 1.208 milyondan 1.079 milyona gerilemifltir. Dier yenilebi-
len hayvanlarla birlikte, dnya toplam ise 10,6 milyardan 19,5 milyara ykselmifl-
tir. Aslnda, Trkiyenin greceli olarak uluslararas rekabet gcn artrmas bek-
lenirken, kkbafl hayvanclkta srekli g kaybetmesi, ilgili politika yapclarn
acilen daha etkili politikalar retmelerini gerekli klmaktadr.
Arclkta ise bilhassa 2000li yllarda bariz bir srama yaflanmfl; 1990l yllarda
3,5-4 milyon adet ar kovanndan, 2010 ylnda 5,6 milyon kovana ulafllmfltr. Yal-
nz, son 20 ylda eski tarz kovan sisteminden hzla yeni kovan sistemine geilmifl
ve esas artfl da yeni kovan saylarnda olmufltur. Bugn toplam kovan saysnn
yaklaflk %98i yeni kovanlardan oluflmaktadr.
Son olarak, hayvanclk alannda lkemizde teden beri gereklefltirilen gele-
neksel bir retim alan da ipek bcekiliidir. Ancak, ne yazk ki son 20 ylda bu
alanda faaliyet gsteren ky says 1.635ten 194e, faaliyeti yapan aile says yakla-
flk 30 binden 2 bine, alan tohum kutusu says ise yaklaflk 51 binden 5,5 bine
gerilemifltir. Ksacas, ipek bcekilii gibi geleneksel bir Trk hayvanclk sektr
yok olma tehdidi ile karfl karflya durumdadr.

Hayvansal rnler retimi

Canl hayvan retimi ile bunlardan elde edilen rnler arasnda temel bir fark var-
dr; canl hayvan retimi pr tarmsal bir faaliyet iken, bunlardan elde edilen rn-
lerin retimi daha ziyade endstriyel bir faaliyeti gerektirir. zellikle tarmda mo-
dern iflletmeciliin ve buna bal retim sistemlerinin yaygnlaflmasyla birlikte bafl-
l baflna bir sektr hline gelen gda sektr, ayn zamanda imalat sanayiinin ilk
srada yer alan nemli bir sektrdr. Dolaysyla, tarmsal rnler denildiinde,
salt bir tarmsal faaliyetin deil, ayn zamanda endstriyel/mhendislikle ilgili bir
faaliyetten de bahsedildiinin anlafllmas gerekir.
Trkiyede toplam hayvansal retimin %55i canl hayvan retiminden oluflur-
ken, kalan %45i hayvansal rnlerden oluflmaktadr. Fakat, bunlarn pazarlanabi-
lirlik oranlarna bakldnda, hayvansal rnlerin ok daha nde olduklar, yani
pazar srecine daha entegre olduklar grlmektedir. Zira canl hayvan retimin-
de pazarlanan deer oran yaklaflk %40 dzeyinde iken, bu oran hayvansal rn-
lerde %80 seviyesindedir. Bu nedenle canl hayvan saylarnda zaman ierisinde
meydana gelen rakamsal deiflmeler, bunlardan elde edilen rnlerin miktar ve
deeri ile tam olarak iliflkili olmayabilir. Nitekim, 1991-2010 yllar arasnda Trki-
yede koyun ve kei saylar ciddi oranda azalfl gstermesine ramen, sz konusu
hayvanlardan elde edilen et miktarlarnda az da olsa bir artfl sz konusudur.
FAO verilerine gre, 2009 ylnda tarm sektr dnya GSYHsnn %3n
oluflturmakta, hayvanclk sektr ise tarmsal GSYHnn %37sini oluflturmakta-
dr. Bu oran AB lkelerinde %48, ABDde %44 iken geliflmekte olan lkelerde
%30 civarndadr.
Hayvansal rnlerin dnya genelinde ve Trkiyedeki durumuna bakldnda;
dnya genelinde kifli baflna ortalama gnlk toplam protein tketimi 77 gram olup,
 4. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler I: Tarm Sektr 113

bunun 30 gram (%39u) hayvansal kaynakl proteinlerden oluflurken; ABD ve AB

lkelerinde hem ortalama protein tketimi hem de bunda hayvansal kaynaklarn
oran dnya ortalamasnn ok zerindedir. Buna karfllk, Afrika lkelerinde bu de-
erler dnya ortalamasnn bir hayli altnda kalmaktadr. Trkiyede ise toplam pro-
tein tketimi geliflmifl lkelere yakn iken (100 gram), hayvansal protein miktar ve
oran dnya ortalamasnn altndadr (Tablo 4.8).

Toplam Protein Hayvansal Protein Tablo 4.8

lkeler Oran (%) Kifli Baflna Dflen
(gr/kifli/gn) (gr/kifli/gn)
Gnlk Protein
AB lkeleri 106 62 58 Oranlar (2007)
ABD 114 73 64
Afrika lkeleri 62 13 21
Dnya 77 30 39
Trkiye 100 27 27
Kaynak: http://faostat.fao.org/site/609/default.aspx#ancor; TGEM, 2011b: 4.

Krmz Et (Sr Eti) retimi: Dnya st retiminin tamamna yaknn, et Dnyada ortalama yllk kifli
baflna et tketimi 40 kg
retiminin ise %24n tek baflna salayan sr, besin maddesi retiminde byk olup; bunun 15,1 kg domuz
paya sahiptir. Bu durum srn biyolojik avantajlarndan kaynaklanmaktadr. eti, 12,6 kg kanatl hayvan
Trkiye iin son 20 yllk krmz et retimi verileri incelendiinde; hem toplam eti, 9,6 kg sr eti, 1,9 kg
koyun ve 0,8 kg dier
olarak hem de alt bileflenler itibaryla krmz et retiminin olduka istikrarsz bir etlerden temin edilmektedir.
grnm arz ettii, ama bunun zellikle kkbafl hayvan eti retiminde daha da
fazla olduu anlafllmaktadr. nce sr eti retimine bakldnda; yine dalgal bir
seyir izlese de dierlerine gre dalgalanma marj snrl kalmfltr. Son 20 ylda or-
talama olarak yllk 350 bin tonluk retim dzeyini korumufltur. 2010 ylnda ise
retim yaklaflk 619 bin ton gibi rekor bir dzeye ulaflmfltr. Ancak, 2010 yl et
retim deerlerini ihtiyatla karfllamakta yarar vardr. Zira et retim kapasitesinin
bir ylda bu kadar artfla msaade etmesinin zor olduu dikkate alndnda, bir n-
ceki yla gre hem toplam et retiminde hem de alt bileflenlerde iki kata yakn bir
artfln olmas makul gzkmemektedir.
Sr eti retiminin alt bileflenlerine bakldnda ise kltr ve kltr melezi rk-
larna ait et retiminin son 20 ylda hzla artt, buna karfllk, yerli sr eti reti-
minin iyice azald anlafllmaktadr. Buna gre, 20 yl nce retimin yarsndan
fazlas yerli rklara ait iken, flimdi yaklaflk drtte bir dzeyindedir. Manda eti re-
timi de zamanla epeyce azalmfl; 1990l yllarn baflnda 9 bin ton kadar retim ya-
plrken, 2000li yllarda bin tona kadar gerilemifltir.
Kkbafl hayvanlardan elde edilen krmz et retimine bakldnda ise 1991
ylnda koyun ve keilerden elde edilen toplam et miktar 149 bin ton iken, bu ra-
kamn 2010 ylnda yaklaflk olarak 159 bin tona ykseldii grlmektedir. Tek ba-
flna koyun eti retimi, 1991-2000 yllar arasnda yaklaflk 129 bin tondan yaklaflk
136 bin tona; kei eti retimi ise yaklaflk 20 bin tondan 23 bin tona ykselmifltir.
Kei eti retimi eskiden byk lde kl keisinden elde edilmekte idi, ancak za-
man iinde retimin tamamna yakn kl keisine ynelmifl durumdadr. Ancak, bu
sre zarfnda hem koyun eti retimi hem de kei eti retimi olduka istikrarsz bir
seyir izlemifltir (Tablo 4.9). yle ki, 2005 ylnda koyun eti retimi 74 bin tona, ke-
i eti retimi ise 12 bin tona dflmfl; 2007 ylnda bu rakamlar srasyla 118 bin to-
na ve 24 bin tona ykselmifltir. Bu sonucun ortaya kmasnda etkili olan faktrler
afladaki gibi sralanabilir:
114 Trkiye Ekonomisi

Tablo 4.9 Hayvansal rnler 1991 1995 2000 2005 2010

Trkiyede Seilmifl
Hayvansal rnler Krmz Et (bin ton)* 467 415 492 409 781
retimi Sr Eti 310 292 355 322 619
Koyun Eti 129 102 111 74 136
Kaynak: TK.
Kei Eti 20 14 21 12 23
St (bin ton) 10.240 10.602 9.794 11.108 13.544
nek 8.616 9.275 8.732 10.026 12.419
Koyun 1.127 935 774 790 817
Kei 335 277 220 254 272
Beyaz Et (Tavuk)
282 643 937 1.444
(bin ton)
Yumurta (Tavuk) 7.667.99 13.508.58 12.052.45 11.840.39
10.268.668
(bin adet) 0 6 5 6
Bal (bin ton) 55 69 61 82 81
Yafl pek Kozas 1.353 271 60 157 126
* Toplam et retiminde kalan fark manda eti retimini yanstmaktadr.

Trkiyede koyun ve kei eti retiminin genellikle modern iflletmecilik usul-

lerine uygun olarak yaplmamas,
Buna bal olarak (biraz da doas gerei), hastalklarn yldan yla hayvan
saylarn ve retimi sk sk deifltirmesi,
retimde lein ok kk, etkinsiz, dolaysyla maliyetlerin yksek olmas,
retici ile tketici arasndaki araclarn rekabeti bir yapya sahip olmama-
sndan tr, yksek retici rantn ellerinde bulundurmalar,
Tarmsal nfusun hzla flehre g etmesinden dolay, kyde yetifltirici nfu-
sun azalmas,
Mera arazilerin giderek azalmas ve kalitesinin zayflamas; buna karfllk cid-
di bir slah politikasnn devreye sokulamamfl olmas,
ounlukla aile iflletmecilii fleklinde yrd ve kaytlarn itinal bir flekil-
de tutulmad iin, istatistiklerin gvenirlilik dzeyinin zayf olmas.
Son olarak Trkiyede 2010 yl sonu itibaryla et retiminin hayvan trlerine
gre dalmna bakldnda (Tablo 4.10), toplam krmz et retiminin %79,2si s-
r etinden, %17,4 koyun etinden, %3 ise kei etinden ibarettir. Dolaysyla kr-
mz et retiminde hkim olan sr etidir. Oysa bu deer 20 yl nce yaklaflk -
te iki orannda idi.
Tablo 4.10 Hayvan Trleri Et Dalm St Dalm
Trkiyede Hayvan
Trlerine Gre Et ve Sr 79,2 91,7
St retiminin Koyun 17,4 6,0
Dalm (2010) (%)
Kei 3,0 2,0
Kaynak: TK. Manda 0,4 0,3
Toplam 100,0 100,0

St retimi: Bykbafl ve kkbafl hayvanlardan retilen bir dier hayvansal

rn sttr. Son 20 yllk dneme bakldnda; toplam st retimi %30 orannda
artmfltr. Bu artfl tamamen inek stnden kaynaklanmaktadr. Zira sz konusu d-
nemde koyun ve keiden elde edilen st retimi yllar iinde srekli azalrken, sa-
 4. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler I: Tarm Sektr 115

dece inek stnde bir artfl yaflanmfltr. Buna gre, 1991 ylnda 10,2 milyon ton
olan toplam st retimi, 2010 ylna gelindiinde 13,5 milyon tona, ayn yllarda
inek st retimi ise 8,6 milyon tondan 12,4 milyon tona ykselmifltir. Dier taraf-
tan, koyun st 1,1 milyon tondan 817 bin tona, kei st de 335 bin tondan 272
bin tona gerilemifltir. Ancak, st retiminde dikkat eken bir husus, hayvan say-
sndaki deiflmeye (Tablo 4.7deki verilere bakabilir) paralel olarak 1990l yllarn
sonu ile 2000li yllarn bafllarnda bir miktar gerilemenin olduu, ama daha sonra
nemli bir toparlanmann yaflanddr. Ayrca, FAO verilerine gre, lkemizin
1991 ylnda birim hayvan baflna st verimi 1.400 kg iken, 2010 ylnda %100e ya-
kn bir artflla 2.846 kga ulaflmfltr.
2010 yl sonu itibaryla, Trkiyedeki st retiminin hayvan trlerine gre da-
lmna bakldnda; retilen toplam st miktarnn yaklaflk %92si inek st,
%6s koyun, %2si ise kei stdr (Tablo 4.9). Oysa 20 yl nce inek stnn
oran flimdiye gre daha az (%84), koyun (%11) ve kei stnnki (%3) ise daha
fazla idi.
Bugn inek stnde en byk pay kltr rkndan ineklere (%50), ardndan kl-
tr melezlere (%40) ve yerli rklara aittir (%10). Oysa 20 yl ncesinde durum hayli
farkl idi: Kltr rkndan ineklere ait st oran ok daha az (%22), dierleri ise da-
ha yksek idi. Bu durum dahi, st retiminin yllar iinde geleneksel aile iflletmele-
rinden modern iflletmeler eliyle profesyonel retime getiini gstermektedir.
Blgesel olarak bakldnda ise, 2010 yl itibaryla st retiminde yllk 100 bin
tonun zerinde retimin yapld iller; Konya, zmir, Balkesir ve Erzurum, Kars,
Sivas, Afyon ve Aydndr.
Tavukuluk; Yumurta ve Beyaz Et retimi: Kmes hayvanlar; et ve yumur-
ta tavuu, hindi, rdek ve kazdan ibarettir. Trkiyede toplam say ierisinde en
byk pay et tavuuna, ardndan yumurta tavuuna aittir. Dierleri ok ciddi bir
retim ve piyasa payna sahip olmad iin, burada sadece tavukuluk zerinde
durulacaktr. Daha nce de belirtildii gibi, Trkiyede tavuk says 2006 ylna ka-
dar mthifl bir artfl yaflamfl (15 ylda yaklaflk 2,5 kat bymfl), ancak sonrasnda
kufl gribi ve alnan sert tedbirlerin neticesinde epeyce azalmfl, ama ardndan yeni-
den toparlanmfltr.
Yllar Tavuk yumurtas (Milyon adet) Kesilen tavuk (Bin adet) Et (Bin ton) Tablo 4.11
Trkiyede Tavuk
1991 7,6 ... ... Yumurtas ve Tavuk
1995 10,2 215,2 282 Eti retimi
2000 13,5 413,9 643,4 Kaynak: TK.
2005 12,1 538,9 936,6
2010 11,8 843,8 1444,0

Tablo 4.11den izlenebilecei gibi, tavuk yumurtas ve tavuk eti retiminde de

byk bir srama yaflanmfltr. Buna gre, 1991 ylnda Trkiyede retilen yumur-
ta says 7,6 milyar iken, bu rakam 2010 ylnda 11,8 milyar olarak gerekleflmifltir.
Tavuk eti retimi ise 1995 ylnda 282 bin ton civarnda iken, 2010 ylnda 1,4 mil-
yon tona ykselmifltir (yaklaflk 5 kat bir artfla tekabl etmektedir).
Bal ve Yafl pek Kozas retimi: Hayvansal retim bafll altnda yer verile-
cek bir dier konu arclk ve ipek bcekiliidir. Arclk asndan bakldnda,
Trkiyede zellikle son yllarda nemli deiflikliklerin olduu gzlemlenebilir.
Geleneksel arclk yerini modern arcla brakmfl ve bal retimi miktarnda cid-
di artfllar yaflanmfltr. Trkiyede 1991 ylnda toplam 3,4 milyon kovanda 55 bin
116 Trkiye Ekonomisi

ton bal retimi gereklefltirilirken, bu rakam 2010a gelindiinde 5,6 milyon kovan
ve 81 bin ton bal olarak gerekleflmifltir. Dnya toplam bal retiminin %7,5ine te-
kabl eden bu bal retim miktar Trkiyeyi dnyann en fazla bal reten ikinci l-
kesi konumuna getirmifltir.
Trkiyede ipekbcekilii faaliyeti ve yafl ipek kozas retimi giderek azalmak-
tadr. Sektrdeki retici saysnn ve alan tohum kutusunun saysnn azalmasna
paralel olarak, 1991 ylnda retilen yaklaflk 1,4 bin ton yafl ipek kozas, 2010 yl-
na gelindiinde 126 tona gerilemifltir (Tablo 4.8). Piyasa deeri olduka yksek
olan ve dnya zerinde birok alanda tketimi yaplan ipek retiminin bu denli
azalmas, Trk tarm sektr asndan nemli bir kayptr.
Damzlk retimi: Osmanl Dneminden 1984 ylna kadar Trkiyede hay-
vancln geliflmesinde en etkin grevi Hara ve nekhanelerle birlikte Devlet ret-
me iftlikleri, o tarihten (1984) itibaren de TGEM stlenmifltir. TGEMin en nem-
li grevlerinden birisi lkenin hayvansal retimini artrmak, eflitlendirmek ve
rn kalitesini iyilefltirmek amacyla yetifltirdii damzlk hayvan ve spermalar
yetifltiricilere intikal ettirmek olarak belirlenmifltir. Hara ve nekhaneler ile Devlet
retme iftlikleri zamannda sr, koyun, kei, safkan Arap at, tavuk ve hindi ye-
tifltiricilii fleklinde olan hayvanclk faaliyetlerinin tamam lkenin havyaclk sek-
trnn ihtiyac olan stn vasfl ve hastalklardan ar damzlk taleplerinin karfl-
lanmasna ynelik olarak srdrlmfltr. Ancak, gnmzde damzlk faaliyetleri
hala esas olarak TGEM eliyle yrtlse de hayvanclk sektrnde zel sektr de
yerini almfltr. Trkiyede hayvancln geliflmesi iin stn nitelikli damzlk re-
timinde baflarl olunmas byk bir neme sahiptir.
Bugn TGEMe bal 22 iflletmenin 14nde srclk, 9unda koyunculuk,
3nde atlk, 1inde keicilik, 2sinde kangal kpekilii, 1inde de ceylan yetiflti-
ricilii yaplmaktadr. TGEM iflletmeleri, 2011 yl itibaryla %91i Siyah-Alaca ve
Esmer rklarndan olmak zere, toplam 8.310 ana kadro ve 19.089 damzlk ile fa-
aliyetlerini srdrmektedirler. Ayn ylda bir laktasyon dneminde genel ortalama
st verimi 6.667 kg/bafl olarak gerekleflmifltir. FAO verilerine gre, bu veriler dn-
ya geneline ait olan 2.266 kg/bafltan ok yksek, AB lkeleri ortalamasna ait olan
5.238 kg/bafltan da daha yksektir. Ancak, Trkiye geneli iin ortalama verim
dnya ortalamasnn sadece biraz zerindedir (TGEM, 2011b: 15).

Tablo 4.12
TGEMin Sr ve Sr Sr Kkbafl Kkbafl Kkbafl
Sr Ana
Kkbafl Varl ve Yllar Damzlk Damzlk Ana Kadro Damzlk Damzlk
Kadro (bafl)
Damzlk Datm (bafl) Dat. (bafl) (bafl) (bafl) Dat. (bafl)

Kaynak: TGEM, 2002 6.609 16.932 2.535 43.125 71.379 13.931

2011b: 16, 19. 2004 6.887 16.965 1.927 50.418 96.090 5.390
2006 7.375 16.085 3.942 57.832 95.543 5.858
2008 7.712 17.510 2.107 59.101 98.899 5.496
2010* 7.739 18.579 6.288 46.335 104.254 24.586
2011* 8.311 19.089 15.561 49.853 105.526 15.152
* Datlan sr damzlklarn 2010da 1.665 bafl ve 2011de ise 13.402 bafl ithal srlardan
gereklefltirilmifltir.

Tablo 4.12de grld zere, son 10 ylda TGEMin sr ve kkbafl hayvan-

clkta ana kadro ve zellikle de damzlk retiminde ve datmnda byk bir artfl
salanmfltr. Sz konusu artfl bilhassa 2009 ve sonrasnda daha ciddi boyutlarda ol-
 4. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler I: Tarm Sektr 117

mufltur, ancak sr damzlk datmnn ok byk bir ksm (2011 ylnda %86s) it-
hal hayvanlardan yaplmfltr. Koyun ve keide ise ana kadro ve damzlk varlnda
yine belli bir artfl olsa da asl politika deifliklii damzlk datmnda yaflanmfl; son
ylda yllk datm 3 ila 5 katna ulaflmfltr. Son yllarda yurtii damzlk ihtiyac-
nn artmasna binaen damzlk ithalatn artrma ynnde politika benimsenmifltir.
Son olarak Osmanl Devletinin daha ilk yllarndan itibaren varln srdren
iftlikat- Hmayun ad verilen haralarda saraya ve orduya at yetifltiricilii yapl-
mfltr. Bugn hl safkan Arap at yetifltiricilii faaliyetlerini srdren Karacabey
(Bursa), ifteler (Eskiflehir) ve Sultansuyu (Malatya) Haralar bugn dier damzlk
ve tohumculuk faaliyetleriyle birlikte byk tarm iflletmeleri olarak varlklarn
srdrmektedirler. Son yllarda zel sektr de at yetifltiricilii sektrne yurdun
hemen her yerinde yatrm yapmaktadr.

Su rnleri retimi
Tarmsal retim anlatlrken su rnleri ok defa ihmal edilir. Her ne kadar bitki-
sel ve hayvansal faaliyetler kadar bir bykle sahip olmasa da Trkiye gibi
taraf denizle evrili bir lke iin su rnlerinin retimi ve piyasas nemlidir. He-
le de gelir ve eitim dzeyi ile birlikte salk bilinci ykselen bir toplum iin su
rnlerinin nemi daha da artacaktr. Kald ki, Trkiyede balk yetifltirilen gller,
barajlar ve zel tatl su bal retim tesisleri giderek yaygnlaflmaktadr.
2010 yl itibaryla Trkiyede toplam deniz bal retimi yaklaflk 400 bin ton
olmufl; bunun yaklaflk olarak 256 tonu Dou Karadenizde, 48 tonu Bat Karade-
nizde, 37 bin tonu Marmara Denizinde, 35 bin tonu Ege Denizinde ve 24 bin to-
nu da Akdenizde retilmifltir. Denizlerimizden karlan balk dflndaki rnlerin
miktar ise, 46 bin ton civarnda olup, bunun ou Bat Karadenizden karlmak-
tadr (Tablo 4.13). Balk retiminde en byk sorunlardan biri, ne yazk ki, reti-
min yldan yla byk deiflim gstermesidir. Nitekim, son 10 yllk retim rakam-
larna bakldnda, 334 bin ton ile 518 bin ton arasnda deifltii grlmektedir.

Tablo 4.13
Dou Bat Marmara Ege
Tr Toplam Akdeniz Denizlere Gre
Karadeniz Karadeniz Denizi Denizi Deniz rnleri
Toplam retim
Deniz Bal 399.656 255.570 48.121 36.529 34.996 24.440
Miktarlar (2010)
Dier Deniz rn. 46.024 6.256 28.880 2.976 4.650 3.262 (Ton)

Kaynak: TK.
Denizlere gre retilen rnlere bakldnda (Tablo 4.14) ise 2010 yl itiba-
ryla en fazla retimin hamsi balnda olduu (229 bin ton), bunun da byk bir
ksmnn (173 tonu) Dou Karadenizde gereklefltirildii grlmektedir. 2000li
yllarda hamsi retimine bakldnda; ounlukla kuralsz avlanmalara bal ola-
rak olduka istikrarsz bir retim miktarna sahip olduu ve baz yllar retimin 385
bin tona kadar ulaflt grlmektedir. Hamsiden sonra en fazla retimi yaplan de-
niz rnleri srasyla sardalya, midye, istavrit, mezgit ve palamuttur. Sardalya re-
timinde bugn 2002deki retim dzeyinin yaklaflk 4 katna ulafllmfl olup, oun-
lukla Ege, Akdeniz ve Marmara denizlerinden karlmaktadr. Midye retiminde,
kaytlara gre yllk 1,5 bin tonluk retim dzeyinden 27 bin tona ulafllmfl olup,
tamamna yakn Bat Karadenizden karlmaktadr. stavrit retiminde baz yllar
30 bin tona kadar klabilmekte ve ounlukla Dou ve Bat Karadeniz ile Marma-
ra Denizinde karlmaktadr. Mezgitte retim yldan yla deiflmekle birlikte 8-13
bin ton bandnda bulunmakta ve ounlukla Dou ve Bat Karadenizde retil-
118 Trkiye Ekonomisi

mekte; Palamutta ise retim son yllarda yllk 6 ila 71 bin arasnda deiflmektedir
ve ounlukla Dou ve Bat Karadenizden elde edilmektedir. Grld zere,
deniz bal retiminde byk bir istikrarszlk szkonusudur.

Tablo 4.14 Dou Bat Marmara

Seilmifl Deniz Tr Toplam Ege Denizi Akdeniz
Karadeniz Karadeniz Denizi
rnleri retim
Miktarlar (2010) ipura 1.164 ... ... 66 507 591
(Ton) Hamsi 229.023 173.059 29.967 17.960 7.885 152

Kaynak: TK. stavrit 14.392 7.968 2.879 2.215 615 715

Kefal 3.119 851 366 164 978 760
Lfer 4.744 815 2072 1.268 271 318
Mezgit 13.558 9.278 2.616 1.063 231 370
Palamut 9.401 3.408 2.914 1.304 809 966
Sardalya 27.639 232 1.625 7.380 1.0838 7.564
Midye 26.931 ... 26.431 500 ... ...
Karides 2.775 ... ... 1.116 626 427
Kalamar 1.597 ... ... ... 464 1.133

Yukardaki deniz balklar saysna ilave olarak, avlanan tatl su balklar mik-
tar yllk 40 bin ton dolaynda olduka istikrarl bir durum sergilemektedir ve bu-
nun en byk ksm sazan, inci kefali ve gmfl balk trlerinden ibarettir.
Son olarak, son 10 ylda hzl bir geliflme gsteren su rnleri yetifltiriciliinde
toplam retim 61 bin tondan 189 bin tona (bunun da 100 bin tonu i su balk reti-
mine ait) ulaflmfltr. su balklarnn tamamna yakn alabalk trndendir, deniz ba-
lklar yetifltiriciliinde ise byk bir ksm levrek, ipura ve alabalk trlerindendir.
su balklar retiminde en nde Mula, ardndan Trabzon, Antalya ve Samsun gel-
mekte; deniz balklar yetifltiriciliinde ise Mula, zmir ve Trabzon arlk taflmakta-
dr (TK).

Bir ekonomik faaliyette
(rnein tarmda)
alflanlarn says azald
hlde retimde belirgin bir
dflfl olmuyorsa, bu faaliyet
kolunda gizli iflsizlik sz
konusudur. Bunun sebebi
iflgcnn marjinal
verimliliinin sfra yakn, tarmn GSYHdaki pay yaklaflk %8 ile 10 bandnda dolaflrken, istihdamdaki pa-
sfr veya negatif olmasdr.
Tarmsal stihdam
Trkiyede tarmsal istihdam miktar 2000li yllarda yaklaflk 8 milyondan 5 milyon
dolayna, toplam istihdamdaki pay ise yaklaflk %36lardan %25lere gerilemifltir.
Anlafllaca zere, tarmsal istihdamn pay dzensiz bir flekilde srekli azalsa da
geliflmifl lkelerdeki %2 ile 4 oranlar ile kyaslandnda hl ok yksek bir d-
zeydedir (rnein, 2008 yl itibariyle, bu oran OECD lkeleri ortalamas iin %5,
AB lkeleri ortalamas iin %4,2 ve ABD iin %1,5tir). Zira sz konusu dnemde
y yaklaflk %37 ile 24 bandnda seyretmifltir. Aslnda arzu edilen, tarmsal GSYH
pay ile tarmsal istihdam paynn birbirine yakn seyretmesidir. Bir baflka
ifade ile, oransal olarak tarmn milli gelire katks tafld istihdam hacmine nispet-
le yaklaflk te bir dolayndadr. Trkiyede bunu engelleyen faktrlere bakld-
nda, sektrn yapsal geri kalmfllnn olduu anlafllacaktr. Zira tarmsal iflg-
cnn vasf (nitelik) birikimi, verimlilik dzeyi ok dflk, sektrde sermaye biri-
kimi, teknolojiden yararlanma ve teflebbs kapasitesi nispeten zayf, arazi yaps-
nn bir ksm modern tarma elveriflli olmayacak kadar kk paralara ayrlmfl,
dalk, kurak, verimsiz, bakmsz ve dank bir grnm arz etmektedir. stihdam
edilen iflgcnn nemli bir ksmnn gizli iflsiz konumunda olmas, sektrn ikti-
sadi katksnn snrl kalmasnn nemli bir sebebidir.
 4. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler I: Tarm Sektr 119

2000 2002 2004 2006 2008 2010 Tablo 4.15

Trkiyede Tarmsal
Tarmsal stihdam (bin kifli) 7.769 7.458 5.713 4.907 5.016 5.683 stihdam ve Toplam
Toplam stihdamdaki Pay (%) 36,0 34,9 29,1 24,0 23,6 25,2 indeki Pay

Kaynak: TK.
Trk tarm sektrnde istihdam hacminin giderek azalmasnn ardnda, yukarda
sralanan unsurlara ilave olarak; ulusal ve uluslararas pazarlara ynelik mal rete-
bilme kapasitesinin son derece snrl olmas nedeniyle sektrde gelir artflnn dier
sektrlere nispetle dflk dzeyde kalmas gibi ekonomik faktrlerin yan sra, sos-
yal ve kltrel imknlarn yetersizlii, dolaysyla topyekn bir hayat standardnn
dflk olmas yatmaktadr. Ayrca, son yllarda sektrde makineleflme olgusunun da
hz kazand; bunun da dier sektrlere iflgc kaymasnn sebeplerinden biri ol-
duu sylenebilir. rnein, lkede 1991 ylnda toplam 704.373 adet traktr bulu-
nurken, bu rakam 2010 ylna gelindiinde 1.096.683 adede ulaflmfltr. Sz konusu
yllarda %56lk bir artfln yafland traktrler byk lde ift aksl ve beygir g-
c olarak 35-70 beygir arasndadr. Son olarak, sektrde istihdam edilenlerin byk
bir ounluu cretsiz aile iflisi durumundadr. Bununla birlikte iflveren olarak
ve/veya kendi hesabna alflanlarn da nemli bir paya sahip olduklar sylenebilir.

Tarmsal Dfl Ticaret

1980 ncesi dnemde tarmsal rnlerin ihracat Trkiyenin dfl ticaretinde nem-
li yer tutmakta idi. Trk ekonomisi 1980 ylndan sonra ynn snrlar dflna e-
virmifl ve ekonomik geliflimini dfl ticarete (ihracata) dayal bir byme stratejisine
balamfltr. Buna ramen hem corafyas, hem doa koflullar hem de iklimi a-
sndan tarmsal retime son derece uygun olan Trkiyede, gnmzde tarmn ih-
racat asndan gl bir sektr olmad grlmektedir.
Trkiyede toplam ihracat asndan, zellikle 2002 ylndan sonra muazzam bir
geliflme yaflansa da; ayn trendin tarmsal ihracat miktar ve oran bakmndan ya-
kalanamad, hatta tam aksine toplam iindeki payn giderek daha da azalmaktadr
(Tablo 4.16). Ayn durum rahatlkla tarmsal ithalat iin de sylenebilir. Ayrca, ta-
rmsal dfl ticaretin yllar iinde sergiledii byme performans ve dengesi olduk-
a istikrarsz bir grnm arz etmifltir. zellikle son yllarda tarmsal rnler-
de dfl ticaret ann hzla artt dikkat ekmektedir. Bu kuflkusuz tarm
sektrmzn uluslararas rekabeti yapdan ne kadar kopuk olduunu
gstermektedir. Tarmsal ihracatn en fazla yapld lkeler srasyla Irak, Alman-
ya, Rusya, talya, Fransa, Hollanda ve ngiltere; ithalatn en fazla yapld lkeler
ise yine srasyla ABD, Ukrayna, Rusya, Almanya, Brezilya ve Malezyadr.
Son olarak Trkiyenin su rnleri dfl ticaretine bakldnda; 2010 yl itibaryla
yaklaflk 81 bin ton balk ithal edilmekte ve 134 milyon dolar denmektedir. Bu
deerin yaklaflk yars Norvee, kalan da Grcistan, Fas, Fransa ve in gibi lke-
lere denmektedir. Yllk ihracat ise, 55 bin ton ve elde edilen deer 313 milyon
dolardr. En fazla ihracatn yapld lkeler ise; talya, Hollanda, Almanya, Lb-
nan, Yunanistan ve spanyadr.
120 Trkiye Ekonomisi

Tablo 4.16 Tarmsal Tarmsal Tarmsal Tarmsal Tarmsal

Trkiyede Tarmsal Tarmsal
Yllar hracatn thalatn Dfl Tic. hracatn thalatn
Tarmsal hracat hracat thalat
Pay (%) Pay (%) Dengesi By. Hz (%) By. Hz (%)
Ve thalatn
Durumu (Milyon 1970 431 73,3 102 10,7 329 10,2 92,3
dolar) 1980 1.654 56,0 80 1,0 1574 25,4 52,6
Kaynak: TK 1990 2.060 15,9 1139 5,11 921 10,5 28,4
(2011), statistik 1995 2.133 9,9 2.444 6,84 -311 -7,3 102,2
Gstergeler 1923-
2011 ve Dfl 2000 1.659 6,0 2.125 3,9 -466 -19,3 28,9
Ticaret 2005 3.468 4,7 2.826 2,4 642 31,1 2,2
statistikleri.
2007 3.883 3,6 4.672 2,7 -789 7,5 59,2
2009 4.536 4,4 4.625 3,3 -89 8,6 -28,1
2010 5.091 4,5 6.490 3,5 -1.399 12,2 40,3

TRKYEDE TARIMSAL DESTEKLEME POLTKALARI

Trkiyede tarm politikasnn uygulanma flekli kalknma planlar ile gereklefltiril-
mektedir. Sz konusu planlara gre uygulanan politikalarn temel hedefi, kaynak-
lar etkin bir biimde kullanarak ekonomik, sosyal, evresel ve uluslararas gelifl-
meler boyutunu btn olarak ele alan rgtl, rekabet gc yksek, srdrlebi-
lir bir tarm sektr oluflturmaktr. Bununla birlikte, kalknma planlarnda tarm po-
litikalar ile gereklefltirilmek istenen amalar afladaki gibi sralanabilir:
Tarmsal retim seviyesini ve verimlilii arttrmak, sektrn geliflme hzn
srdrlebilir klmak,
Tarmsal retimde mmkn olduunca kendine yeterli bir dzeye ulaflmak
ve toplumun dengeli bir flekilde beslenmesini salamak,
Tarma dayal sanayinin, tarmsal girdi ihtiyacn yurtiinden karfllamak,
Sektrde gelir dzeyini ykselterek, sektrler arasndaki gelir farkllklarn
gidermek,
Kalknma planlarndaki Tarmsal istihdam verimli hle getirmek ve buradan baflka sektrlere iflg-
hedeflere gre uygulanan
tarm politikalarnn temel
cn gn kontrol etmek,
hedefi, kaynaklar etkin bir Sektrn teknoloji dzeyini ykselterek, tarmsal retimin doal koflullara
biimde kullanarak bamlln azaltmak,
ekonomik, sosyal, evresel
ve uluslararas geliflmeler Tarmda verimlilik dzeyinin arttrlmas amacyla modern girdi kullanmn (ser-
boyutunu btn olarak ele tifikal tohumculuk ve damzlk) teflvik etmek, sulama faaliyetlerini gelifltirmek,
alan rgtl, rekabet gc
yksek, srdrlebilir bir Tarm rnlerinin uluslararas rekabet gcn artrmak ve
tarm sektr oluflturmaktr. Tarmda destekleme politikasn etkin bir ara olarak kullanmak.
lkeler, tarm sektrnde faaliyet gsteren retici ve tketicileri fiyat istikrarsz-
lklarndan korumak, bunlar arasndaki gelirin adil dalmn gereklefltirmek, ta-
rmsal-krsal kalknmay hzlandrmak, tarmda retimi eflitlendirmek, tarm rn-
leri ticaretini zendirmek ve lke tarmnn dnya piyasasndan daha byk bir
pay almasn salamak gibi amalarla tarm sektrn desteklerler.
Tarm sektr yaps itibariyle devlet mdahalesine ak bir sektrdr. Tarmsal
retimin byk lde doa koflullarna bal olmas, devlet destei olmakszn cid-
di bir geliflmenin yaflanmasn engelledii iin, hem geliflmifl hem de geliflmekte olan
lkelerin byk bir ounluu tarmsal destekleme politikalar izlerler. Trkiye iin
de ziyadesiyle doru olan bu durum neticesinde, devlet uzun yllardr tarm sektr
zerinde mdahil olmufl ve eflitli yntemlerle tarm sektrn desteklemifltir. n-
k; i) tarm doa koflullarna fazlasyla baml olduu iin negatif arz floklarna zi-
yadesiyle aktr, o nedenle risk ve belirsizlik fazladr; ii) arazi yaps genellikle ok
 4. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler I: Tarm Sektr 121

paraldr ve danktr, dolaysyla retimde lek dezavantaj vardr; iii) tarmsal

rnlerin arz ve talep esneklikleri genel olarak dflktr; iv) tarmsal rnlerin
saklanmas ve pazarlanmas hem daha zor hem de daha maliyetlidir.
Tarm sektrne uygulanan destekler fiyat, gelir ve dier destekler olarak te-
mel kategoriye ayrlr. Gelir destekleri, kendi ierisinde dolayl ve dorudan gelir
destei olarak ikiye ayrlmaktadr. Fiyat destekleri ierisinde teflvikler, primler, kota
ve tarifeler, vergiler ve ihracat iadeleri saylabilir. Doal afetler karfllnda yaplan
bitkisel ve hayvansal zarar demeleri dorudan gelir destei kapsamnda yer alrken,
tarmsal hammadde alm, tarmsal retim kredileri, hayvan sigortas ve depolama gi-
bi retim maliyetlerini azaltan destekler dolayl gelir destekleri ierisinde saylabilir.
Son destek kalemi olan dier destekler ierisinde ise eitim, arafltrma-gelifltirme
(AR-GE), pazarlama, datm ve yaym gibi destekler bulunmaktadr.
Trkiyede uygulanan tarmsal destekleme politikalar, dnyadaki uygulamalarla
byk lde rtflmektedir. Trkiyede destekleme almlar, girdi destekleri, dflk
faizli tarmsal kredi, st teflvik primi demeleri, doal afet demeleri, ekim alanlar
snrlandrlmas ve destekleme primleri gibi birtakm destekleme faaliyetleri yrtl-
mektedir. Ayrca, AR-GE, yatrm, pazarlama ve dfl ticarete ynelik destekleme faali-
yetler de bulunmaktadr. Trkiyede kullanlan tarmsal destekleme gruplarn, trle-
rini (aralarn) ve demelerini Tablo 4.17deki gibi formle etmek mmkndr.

2010 Yl Tablo 4.17

Destek Gruplar Destek Trleri demeleri Trkiyede
Kullanlan Tarmsal
(Bin TL)
Destekleme Trleri ve
Dorudan gelir destei, Mazot destei, demeleri
Alan Bazl Tarmsal Destekler
Gbre destei, Organik tarm, yi tarm, 1.858.665
ve Dorudan Gelir Destei Kaynak: TK.
Toprak analizi destei vb.
Fark demesi Destekleri Buday destei, ay primi, Bakliyat destekleri vb. 2.071.451
Yem bitkileri retim destei, Alet ve makine
Hayvanclk Destekleri destei, Afl destei, Gda gvenlii, Et 1.192.617
destei, Biyolojik mcadele, Yem destei vb.
Tarm Reformu Projesine Alternatif rn destekleri, Kurumsal kapasite
0
liflkin Hizmetler gelifltirme destei vb.
Bitkisel rn sigorta destei, Hayvan hayat
Tarmsal Sigorta Hizmetleri 80.896
sigorta destei vb.
ay budama destekleri, fieker pancar telafi
Telafi Edici demeler 76.732
demeleri vb.
Dier Tarmsal Amal Sertifikal tohum retim ve kullanm
123.900
Destekler destekleri, Ar-Ge destei vb.
Krsal Kalknma Amal Hanehalkna krsal kalknma yatrmlar, Krsal
284.263
Destekler kalknma kurumu.
Kuraklk Destei Don afeti, bitki tazminat. 17
Toplam Destek Miktar 5.881.069

Buna gre, Trkiyede toplam 9 alanda tarmsal destek salanmaktadr ve bunlarn

kendi iinde alt destek trleri bulunmaktadr. Trkiyede 2010 ylnda tarm sektrne
verilen desteklerin %88i grup destek zerinden kullandrlmaktadr. Buna gre, en
fazla destek yaklaflk 2,1 milyar TL ile Fark demesi Destekleri, 1,9 milyar TL ile
Alan Bazl Tarmsal Destekler ve Dorudan Gelir Destei, 1,2 milyar TL ile de
Hayvanclk Destekleri bafllklar altndaki kalemler zerinden yaplmaktadr.
122 Trkiye Ekonomisi

SIRA SZDE Tarm sektrnde devlet desteinin nemini belirtikten sonra Trkiyede tarm ve tarm-
SIRA SZDE
3 sal destekleme politikalar hakknda bilgi veriniz.

D fi N E L M
TRK TARIM
D fi N E L M SEKTRNN AB ORTAK TARIM

POLTKASINA UYUMU
S O R U Avrupa Birlii S O(AB)
R U Ortak Tarm Politikasnn (OTP) temelleri 1958 ylnda atlmfl
ve Birliin ilk ortak politikas olmufltur. ye lkelerin tarm politikalarn siyasal ve
ekonomik anlamda btnlefltirmek olan bu politika demetinin amalar afladaki
DKKAT DKKAT
gibi sralanabilir (http://www.ikv.org.tr/pdfs/0b08abbf.pdf):
retim standartlarn ve tarm teknolojisini gelifltirmek,

N N
SIRA SZDE Tarmsal SIRA SZDE
retim aralarnn etkili kullanmn salamak,
Avrupadaki tarmsal retimin verimliliini artrmak,
AMALARIMIZ
Piyasalarda
AMALARIMIZ
istikrar salamak,
rn arznn gvenliini salamak,
flgcnn optimum kullanmn salamak,
K T A P GelirK artfl
T Asalamak,
P
Fiyata dayal haksz rekabetin nne gemek.
Bununla birlikte OTP temel ilke zerine infla edilmifltir. Bu ilkeler ve ilkele-
TELEVZYON rin kapsam T E ise
L E V flu
Z Yflekilde
ON zetlenebilir (http://www.ikv.org.tr/pdfs/0b08abbf.pdf):
Tek tarm pazar ilkesi: Bunun anlam, ABye ye lkeler arasnda tarm rnle-
rinin serbest dolaflm nndeki tm engellerin kaldrlmas ve tarmsal rnlerin
piyasa koflullar ierisinde alnp satlabilecei tek bir pazarn oluflturulmasdr.
NTERNET Topluluk N T E Rtercihi
NET ilkesi: Bu ilke ile ithal ikameci bir anlayfl ierisinde, nce-
likle ABye ye lkelerin tarm rnlerinin tketilmesi ve sz konusu yerli
rnlerin ithalata karfl korunmasn salayarak AB tarm rnleri ihracatnn
gelifltirilmesi hedeflenmektedir.
Ortak mali sorumluluk ilkesi: Bu ilke dorultusunda ABde OTPye iliflkin
tm harcamalar, ye lkeler tarafndan ortaklafla karfllanacaktr. Bu amala,
1962 ylnda AB btesi ierisinde Tarmsal Garanti ve Yn Verme Fonu
(FEOGA) oluflturulmufltur.
Avrupa Birlii OTP erevesinde, Trkiye ile ABnin tarm politikalar karfllafl-
trldnda yapsal birok farkllk grlmektedir. Bunlardan ilki demografik fark-
llklardr. Buna gre Trkiyede iflgcnn %25,2; ABde ise %5,2si tarm sekt-
rnde istihdam edilmektedir. kinci farkllk, Trkiyenin tarmsal destek sisteminin
ok dank yapl ve yksek maliyetli olmas, ABnin ise dorudan deme ynte-
mini kullanyor olmasdr. Trkiye 2000 ylndan gnmze drt pilot blgede
dorudan gelir destei uygulasa da AB ile Trkiyenin bte gelirlerini tarmla u-
raflan kesim arasnda datmas ekseninde byk farkllk bulunmaktadr. Ayn za-
manda, AB destek mekanizmalarn, rnlerin kalitesi ve blgenin geliflmifllik d-
zeyine gre ayarlayabilirken, Trkiyede byle bir ayarlama sz konusu deildir
(rnek, 2007: 342). Trkiyedeki retici rgtleri de ABdeki rnekleri kadar orga-
nize deildir. Bunun yan sra, ABnin kapsaml krsal kalknma alflmalarna kar-
fllk, Trkiyede hem devlet hem de zel sektr tarafndan krsal kalknma ile ilgi-
li kapsaml yapsal politika uygulamalar yoktur.

SIRA SZDE Avrupa Birlii (AB)

SIRA Ortak Tarm Politikasnn (OTP) amalarn belirtikten sonra OTPnin
SZDE
4 temel ilkelerini ksaca aklaynz.

D fi N E L M D fi N E L M

S O R U S O R U

DKKAT DKKAT
 4. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler I: Tarm Sektr 123

zet

N
A M A Tarm sektrnn tanm ve kapsamn aklamak
operatif birlikleri, ticaret borsalar ve baz tarm-
1 sal arac kurulufllar yer almaktadr. Trkiyede ta-
Gnmzde tarm kelimesini niteleyen iki anlam-
rm sektr denilince akla iki tip tarmsal retim
dan bahsedilebilir. Birincisine gre, tarm toprak
gelmektedir. Bunlar; bitkisel ve hayvansal re-
ve su zerinde ya da ierisinde yaplan bitkisel
timdir. Bitkisel retim ierisinde tahllar, bakla-
veya hayvansal retimdir. retim sz konusu ol-
giller, tohumlar, tekstil hammaddeleri, sebzeler,
duu iin tarmsal faaliyetler iktisadi anlam taflr.
meyveler ve iecek bitkileri yer almakta iken;
Tarm dar ve genifl olmak zere iki ayr flekilde
hayvansal retim canl hayvanlar, st, et, yumur-
tanmlamak da mmkndr. Dar anlamda tarm;
ta, bal ve deri gibi rnleri kapsamaktadr.
arazide ekim, dikim, bakm ve yetifltirme yoluyla

N
bitki, hayvan ve hayvansal rnler retilmesi ve-
Trkiyede tarm sektrnn temel sorunlarn
ya bunlarn reticileri tarafndan ifllenip deerlen- AM A

4 analiz etmek
dirilmesi faaliyetleridir. Genifl anlamda tarm ise
Trkiyede tarm sektrnde karfllafllan belli
bitkisel ve hayvansal rn retiminin yan sra,
bafll sorunlar; g ve tarmsal istihdam sorunu,
bu rnlerin yetifltiricileri tarafndan ifllenmesi, or-
kk reticilerin fazlal, tarmn geliflimine y-
manclk ve balklk faaliyetleri, tarmsal rnle-
nelik projelerin hayata geirilememesi, tarmsal
rin yetifltiricileri tarafndan taflnmas ve saklanma-
verimin dflk olmas, tarmsal kooperatifiliin
s, maazalara devredilmeden reticileri tarafn-
etkin alflmamas, tarma dayal sanayi kurulufl-
dan satlmas ile tarm alet ve makinelerinin dier
larn etkin alflmamas, gda rnleri satflnda
tarm reticilerinin retimle ilgili faaliyetlerinde
yaflanan haksz rekabet, tarm kesiminde yafla-
bir bedel karfllnda kullandrlmasn kapsar.

N
nan kaytdfllk, hayvanclkta yaflanan sorunlar
olarak sralanabilir.
AM A Tarm sektrnn fonksiyonlarn ifade etmek

N
2
Tarmm fonksiyonlar; insanlarn besin gereksi-
Trkiyede tarm ve tarmsal destekleme politika-
nimlerini karfllamak, evre sal ve toplumun A M A

5 larn deerlendirmek
ruhsal dengesini korumak, srdrlebilir kalkn-
Tarm politikasnn temel hedefi; kaynaklar et-
mann salanmasna yardmc olmak, sanayi sek-
kin bir biimde kullanarak ekonomik, sosyal,
trne hammadde salamak, tarm dfl sektrle-
evresel ve uluslararas geliflmeler boyutunu b-
re istihdam salamak ve tarm dfl sektrlerde
tn olarak ele alan rgtl, rekabet gc yk-
retilen mal ve hizmetlere talep yaratmak olarak
sek, srdrlebilir bir tarm sektr oluflturmak
ifade edilebilir.
ifade edebilir. Bu amalarn gereklefltirilmesin-

N
de tarm politikasnn bir paras olan tarmsal
Trk tarm sektrn ve bu sektrn zellikleri-
AM A destekleme de nemli role sahiptir. Trkiyede
3 ni aklayabilmek
destekleme almlar, girdi destekleri, dflk faizli
Trkiye tarmsal retim iin elveriflli bir iklim ve
tarmsal kredi, st teflvik primi demeleri, doal
doa yapsna sahiptir. Byk lde Latin Ame-
afet demeleri, ekim alanlar snrlandrlmas ve
rika ve Gney Afrika lkelerinde yetiflen tropikal
destekleme primleri gibi birtakm destekleme fa-
rnler ve sadece dnyann belirli blgelerinde
aliyetleri yrtlmektedir. Ayrca, AR-GE, yat-
bulunan hayvansal rnler dflnda birok tarm-
rm, pazarlama ve dfl ticarete ynelik destekle-
sal rn Trkiye topraklar zerinde yetifltirile-
me faaliyetler de bulunmaktadr. Trkiyede uy-
bilmektedir. Tarmsal retim konusunda ne -
gulanan tarmsal destekleme politikalar, dnya-
kan dier tm lkeler gibi Trkiyenin de tarm-
da gzlemlenen yapyla byk lde rtflmek-
sal retim hacminin byk olmas, tarm sekt-
tedir. Bu politikalarn yeterlii ve etkinli konu-
rnn lke ekonomisi iin nemli bir konumda
sunda pek ok eksiklik sz konusudur. Tarmn
bulunmasna ve tarmsal nfusun toplam iflgc
istihdamdaki pay %25 iken, GSYHdaki pay
ierisinde byk bir paya sahip olmasna neden
%8,4tr. Bu durum sektrde verimlilik konusun-
olmaktadr. Trkiyede tarm sektrnde doru-
da ciddi eksikliin olduunu gstermektedir.
dan ve dolayl olarak faaliyette bulunan iktisadi
birimler arasnda; Devlet, KTler, tarm satfl ko-
124 Trkiye Ekonomisi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi dar anlamda tarm kapsa-
mna giren faaliyetlerden biri deildir?
a. Arazide ekim
b. Arazide dikim
c. Arazide bakm
d. Arazide yetifltirme
e. Arazide saklama
2. Afladakilerden hangisi tarmn fonksiyonlarndan
biri deildir?
a. nsanlarn besin gereksinimlerini karfllamak
b. evre sal ve toplumun ruhsal dengesini ko-
rumak
c. Srekli kalknmann salanmasna yardmc olmak
d. Sanayi sektrne hammadde salamak
e. Tarm dfl sektrlere istihdam salamak
3. Afladakilerden hangisi tarm sektrnn genel
zelliklerinden biri deildir?
a. Tarmsal retim iklim flartlarna baldr
b. Tarmsal retim mevsim flartlarna baldr
c. Tarmsal mallar talebinin gelir esneklii yksektir
d. Tarm sektrnde retim alanlar danktr mel sorunlarndan biri deildir?
e. Tarm sektrnde azalan verimler kanunu ge-
erlidir
4. Afladakilerden hangisi iktisadi kalknmada tarm
sektrne ncelik veren grfllerin dayanak noktalarn-
dan biri deildir?
a. Tarmsal yatrmlarn finansman maliyeti nispe-
ten dflktr
b. Tarmsal yatrmlarn ithalat gerei dier sektr-
lere kyasla olduka yksektir
c. Tarm sektr dfla alan lkelerin ihracat gelir-
lerinin arttrlmas ve lkeye dviz girdisi sa-
lanmasnda nemli bir kaynaktr
d. Tarm sektr iktisadi kalknmann ilk yllarn-
da, baflta sanayi sektr olmak zere, dier sek-
trler iin sermaye birikimi yaratr
e. Tarm sektr iktisadi kalknmann ilk yllarnda,
baflta sanayi sektr olmak zere, dier sektr-
lerde retilen mal ve hizmetler iin talep yaratr
5. Afladakilerden hangisi Trk Tarm Politikasnn
amalarndan biri deildir?
a. Tarm kesiminin geliflme hzn, ekonomik gelifl-
meyi yavafllatmayacak, ekonomide darboaz ve
enflasyona yol amayacak seviyede tutmak
b. Tarmsal retim seviyesi ve verimlilii arttrmak
c. Tarma dayal sanayinin, tarmsal hammadde ih-
tiyacn yurtii retimle karfllamak
d. Tarmsal iflsizlii nlenmek ve tarm sektrn-
den baflka sektrlere olan iflgcn denetlemek
e. Tarmda destekleme politikasnn etkinliini
azaltmak
6. Afladakilerden hangisi Trkiyede tarm destekle-
me nedenlerinden biri deildir?
a. Tarmn doa koflullarna ball, buna bal
olarak da risk ve belirsizliin fazla olmas
b. Tarm rnlerinin arz ve talep esnekliinin yk-
sek olmas
c. Tarmda retim periyodunun dier sektrlere
gre uzun olmas
d. Tarmsal iflletmelerin kk ve arazilerin paral
ve dank olmas
e. Tarm sektr gelirlerinin dier sektrlere gre
dflk olmas
7. Afladakilerden hangisi Trkiyede kullanlan tarm-
sal destekleme aralarndan biri deildir?
a. Fiyat mdahaleleri
b. Girdi destekleri
c. Vergi politikalar
d. Genel hizmetler
e. Enflasyon destekleri
8. Afladakilerden hangisi Trk tarm sektrnn te-
a. G ve tarmsal istihdam sorunu
b. Byk reticilerin fazlal
c. Tarmsal verimin dflkl
d. Kaytdfllk
e. Haksz rekabet
9. Afladakilerden hangisi Avrupa Birlii Ortak Tarm
Politikasnn amalarndan biri deildir?
a. retim standartlarn ve tarm teknolojisini gelifl-
tirmek
b. Tarmsal retim aralarnn etkili kullanmn sa-
lamak
c. Piyasalarda istikrar salamak
d. Tarmsal rnlerin fiyatlarn ykseltmek
e. rn arznn gvenliini salamak
10. Afladakilerden hangisi Avrupa Birlii Ortak Tarm
Politikasnn zerine kurulduu ilkelerden birisidir?
a. Tek tarm pazar ilkesi
b. Ayrk gler birlii ilkesi
c. Tarmda bireysellik ilkesi
d. Yksek kalite ilkesi
e. Dflk fiyat ilkesi
 4. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler I: Tarm Sektr
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. e Yantnz yanlfl ise Tarmsal Faaliyet: fllevleri ve
zellikleri konusunu gzden geiriniz.
2. c Yantnz yanlfl ise Tarmsal Faaliyet: fllevleri ve
zellikleri konusunu gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanlfl ise Tarmsal Faaliyet: fllevleri ve
zellikleri konusunu gzden geiriniz.
4. b Yantnz yanlfl ise Tarmsal Faaliyet: fllevleri ve
zellikleri konusunu gzden geiriniz.
5. e Yantnz yanlfl ise Trkiyede Tarmsal Destek-
leme Politikalar konusunu gzden geiriniz.
6. b Yantnz yanlfl ise Trkiyede Tarmsal Destek-
leme Politikalar konusunu gzden geiriniz.
7. e Yantnz yanlfl ise Trkiyede Tarmsal Destek-
leme Politikalar konusunu gzden geiriniz.
8. b Yantnz yanlfl ise Trk Tarm Sektrnn re-
tim Yaps ve rn Profili konusunu gzden
geiriniz.
9. d Yantnz yanlfl ise Trk Tarm Sektrnn AB
Ortak Tarm Politikasna Uyumu konusunu
gzden geiriniz.
10. a Yantnz yanlfl ise Trk Tarm Sektrnn AB
Ortak Tarm Politikasna Uyumu konusunu
gzden geiriniz.
125
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Tarm sektr denilince akla toprak ve/veya suda yap-
lan bitkisel ya da hayvansal retim faaliyetleri gelse de
sektrn tanm iki farkl flekilde yaplmaktadr. Dar an-
lamda tarm; ekim, dikim, bakm ve yetifltirme yoluyla
bitki ve bitkisel rnler, hayvan ve hayvansal rnler
retilmesi veya bunlarn reticileri tarafndan ifllenip de-
erlendirilmesi faaliyetlerini kapsar. Genifl anlamda ta-
rm ise; bitkisel ve hayvansal rn retiminin yan sra,
bu rnlerin yetifltiricileri tarafndan ifllenmesini, orman-
clk ve balklk faaliyetlerini, tarmsal rnlerin tafln-
masn ve saklanmasn, reticiler tarafndan satlmasn
ve tarm alet ve makinelerinin retim faaliyetlerinde bir
bedel karfllnda kullandrlmasn kapsar.
ktisadi kalknma srecinde tarm sektrne byk
nem veren iktisadi grfl (ekol) Fizyokrasidir. Fizyok-
rasinin kurucusu Fransz iktisat Quesnaye gre, bir
ekonomide tarm sektr geliflmeden dier retim un-
surlarnn geliflmesi mmkn deildir. Ona gre, tarm-
sal faaliyet, bir retim ve deer yaratr. Ayrca tarm sek-
trndeki katma deer, dier sektrlerden daha yk-
sektir. Fizyokratlara gre bir lkenin zenginliini belir-
leyen unsur, tarmsal hasladaki artfltr. Fizyokrasi ta-
rmsal reticiyi n plana karan ve braknz yapsnlar,
braknz gesinler dflncesini savunan bir iktisat g-
rfldr. Fizyokratlara gre ticaret faydal bir urafl de-
ildir. Bunun sebebi, o dnemde ticaretin mal karfll
yaplan bir faaliyet olarak grlmesidir. Fizyokratlara
gre ekonomide devlet mdahalesine gerek yoktur. Arz
ve talep arasndaki dengesizlikler geicidir.
Sra Sizde 2
Tarm sektr nemli lde doal koflullara zellikle
arazi yaps ve iklim flartlarna baldr. Olduka ve ku-
rak bir arazide verimli bir tarmsal faaliyet gereklefltiri-
lemez. Tarmsal retim mevsimlerin ritmine baldr.
Tarm kesiminde retim tekniklerini gelifltirebilme im-
knlar snrldr: Tarm sektr dier sektrlere kyasla
daha ziyade emek youndur ve ok ileri olmayan tek-
nolojileri kullanr. Dolaysyla, bu durum blgeler, aile-
ler ve rnler arasndaki verimlilik farkllklarnn altn-
da yatan en nemli etmenlerden biridir. Tarmsal mal-
lar talebinin gelir esneklii dflktr: Tarmsal mallar
genellikle temel/zorunlu mal statsnde olduu iin,
bu mallarn talebindeki deiflme tketicilerin gelirlerin-
deki deiflmeden fazla etkilenmez.
Tarm sektrnde retim alanlar danktr. Sektrde
faaliyet gsteren iflletmeler genellikle kk aile flirket-
126 Trkiye Ekonomisi

leri olduu iin, birleflmekte zorluk ekmekte ve iflb- almlar, girdi destekleri, dflk faizli tarmsal kredi, st
lm ile uzmanlaflmann salayabilecei verimlilik teflvik primi demeleri, doal afet demeleri, ekim alan-
avantajndan yoksundurlar. Tarmsal iflletmelerin ieri- lar snrlandrlmas ve destekleme primleri fleklinde s-
sinde bulunduklar piyasa koflullar farkldr. Sektrde ralanabilir. Ayrca, AR-GE, yatrm, pazarlama ve dfl ti-
faaliyette bulunan firmalar retmifl olduklar mallar arz carete ynelik destekleme faaliyetler de bulunmaktadr.
ederken tam rekabet piyasas koflullarna, hammadde
temininde ise aksak rekabet piyasas koflullar ile karfl Sra Sizde 4
karflyadr. Tarm sektrnde azalan verimler kanunu Avrupa Birlii (AB) Ortak Tarm Politikasnn (OTP)
geerlidir. Tarmsal retim canl varlklar konu alr. Bu amalar; retim standartlarn ve tarm teknolojisini ge-
durum, retim ile hasat ve hasat ile satfl arasnda bir lifltirmek, tarmsal retim aralarnn etkili kullanmn
gecikmenin oluflmasna neden olur. Bu gecikme; iklim, salamak, Avrupadaki tarmsal retimin verimliliini
hava koflullar, girdi kalitesi, mevsimsel etkiler ve yasal artrmak, piyasalarda istikrar salamak, rn arznn
dzenlemeler gibi faktrlerden etkilenir. Tarmsal rn gvenliini salamak, iflgcnn optimum kullanmn
fiyatlar istikrarszdr. Tarmsal rn arz fazla olduun- salamak, gelir artfl salamak ve fiyata dayal haksz
da rn fiyatlar geriler; buna karfln, rn arz darald- rekabetin nne gemektir. AB Ortak Tarm Politikas
nda ise, fiyatlar bir anda ykselir. temel ilkeye dayanr. Bunlar; tek tarm pazar ilkesi,
topluluk tercihi ilkesi ve ortak mali sorumluluk ilkesi-
Sra Sizde 3
dir. Tek tarm pazar ilkesine gre ABye ye lkeler
Tarm sektr yaps itibaryla devlet mdahalesine ak
arasnda tarm rnlerinin serbest dolaflm nndeki
bir sektrdr. Tarmsal retimin byk lde doa ko-
tm engellerin kaldrlmfl ve tarmsal rnlerin piyasa
flullarna bal olmas, devlet destei olmakszn ciddi bir
koflullar ierisinde alnp satlabilecei tek bir pazarn
geliflmenin yaflanmasn engelledii iin, hem geliflmifl
oluflturulmufltur. Topluluk tercihi ilkesi ise ithal ikame-
hem de geliflmekte olan lkelerin byk bir ounluu
ci bir anlayfl ierisinde, ncelikle ABye ye lkelerin
tarmsal destekleme politikalar izlerler. Trkiye de dev-
tarm rnlerinin tketilmesi ve sz konusu yerli rn-
let eflitli yntemlerle tarm sektrn desteklemifltir.
lerin ithalata karfl korunmasn salayarak, AB tarm
Trkiyede tarm politikasnn uygulanma flekli kalknma
rnleri ihracatnn gelifltirilmesini hedeflemektedir. Or-
planlar ile gereklefltirilmektedir. Tarm politikasnn te-
tak mali sorumluluk ilkesi uyarnca ABde OTPye ilifl-
mel hedefi; kaynaklar etkin bir biimde kullanarak eko-
kin tm harcamalar, ye lkeler tarafndan ortaklafla
nomik, sosyal, evresel ve uluslararas geliflmeler boyu-
tunu btn olarak ele alan rgtl, rekabet gc yk- karfllanacaktr. Bu amala, 1962 ylnda AB btesi ie-
sek, srdrlebilir bir tarm sektr oluflturmaktr. Tarm risinde Tarmsal Garanti ve Yn Verme Fonu (FEOGA)
sektr yaps itibaryla devlet mdahalesine ak bir oluflturulmufltur.
sektrdr. Tarmsal retimin byk lde doa koflul-
larna bal olmas, devlet destei olmakszn ciddi bir
geliflmenin yaflanmasn engelledii iin, hem geliflmifl
hem de geliflmekte olan lkelerin byk bir ounluu
tarmsal destekleme politikalar izlemektedirler.
Trkiyede uygulanan tarmsal destekleme politikalar-
na bakldnda dnyada gzlemlenen yapyla byk
lde rtflt grlmektedir. Trkiyede destekle-
me almlar, girdi destekleri, dflk faizli tarmsal kredi,
st teflvik primi demeleri, doal afet demeleri, ekim
alanlar snrlandrlmas ve destekleme primleri gibi bir
takm destekleme faaliyetleri yrtlmektedir. Ayrca,
AR-GE, yatrm, pazarlama ve dfl ticarete ynelik des-
tekleme faaliyetler de bulunmaktadr. Trkiyede uygu-
lanan tarmsal destekleme politikalar, dnyada gz-
lemlenen yapyla byk lde rtflmektedir. Trki-
yede tarmsal desteklemelerden bazlar; destekleme
 4. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler I: Tarm Sektr 127

Yararlanlan Kaynaklar Yararlanlan nternet Adresleri

rnek, brahim. (2007). Dnya Ticaret rgt Kap- FAO (Dnya Gda ve Tarm rgt), http://faostat.fa-
samnda Avrupa Birlii Ortak Tarm Politikas o.org/site/569/DesktopDefault.aspx?PageID=569.
ve Trk Tarm Politikasnn Deerlendirilmesi, KV (ktisadi Kalknma Vakf),
Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(1), http://www.ikv.org.tr/pdfs/0b08abbf.pdf.
ss. 319-347.
TK. (2010). Tarm statistikleri zeti 2010, Ankara.
TK. (2011). statistik Gstergeler 1923-2010, Ankara.
TGEM. (2011a). Tohumculuk Sektr Raporu, Ankara.
TGEM. (2011b). Hayvanclk Sektr Raporu, Ankara.
5
TRKYE EKONOMS

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

N
Trk sanayisinin geliflimini aklayabilecek,

N
Sanayi sektrndeki yapsal deiflimi deerlendirebilecek,

N
Sanayi sektrnn Trkiye ekonomisi iindeki yerini kavrayabilecek,
Sektrdeki sorunlar, sanayi politikalarn ve sanayi stratejisini analiz edebile-
ceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Trkiye ktisat Kongresi AR-GE Harcamalar
Teflvik-i Sanayi Kanunu Milli ktisat
thal kamesi Mutedil Devletilik
Devleti Politika Vaner Plan
Varlk Vergisi Sanayi
Planl Kalknma Turquality
Madencilik ve Taflocakl Bilgiye Dayal Ekonomi
malat Sanayi

indekiler

GRfi
TRKYEDE SANAY
SEKTRNN GELfiM
SANAYDE YAPISAL DEfiM
Temel Sektrlerde
Trkiye Ekonomisi Geliflmeler II: Sanayi SANAY SEKTRNN KATMA
Sektr DEER NDEK YER
SANAY SEKTRNDE
SORUNLAR, SANAYLEfiME
POLTKALARI VE SANAY
STRATEJS
 Temel Sektrlerde
Geliflmeler II:
Sanayi Sektr

GRfi
Ekonominin ana sektrlerinden biri olan sanayi sektr, snai faaliyetleri kapsar.
Snai faaliyet ise hammaddelerin taflnabilir ve kullanlabilir rnlere dnfltrl-
mesi olaydr. Dar anlamda sanayi, retim faktrlerinden emek ve sermayeyi kul-
lanarak hammadde ve yar mamul maddeleri iflleyerek mamul madde haline geti-
ren tm retim faaliyetlerini kapsamaktadr. Sanayi bu adan bir bakma imalat-
lktr. Genifl anlamda tanmlamak gerekirse sanayi, turizm sanayisinde olduu gi-
bi mteflebbisin kurduu, mal ve hizmet reten ve gelir getiren faktrlerin bilefli-
midir. Trkiyede sanayi sektr, Devlet Planlama Teflkilat (DPT) tarafndan ma-
dencilik, imalat sanayi ve enerji (elektrik, gaz ve su) olarak snflandrlmfltr. ma-
lat sanayi alt sektr de tketim mallar, ara mallar ve yatrm mallar olarak e
blnmfl ve her biri kendi iinde alt sanayi dallarna ayrlmfltr. Trkiye ekono-
misinde bafllca imalat sanayi dallar arasnda gda, dokuma, deri, giyim, kimya,
ila, kauuk ve plastik, bilgisayar, elektronik ve optik rnler, elektrikli tehizat,
otomotiv, kok ve petrol rnleri, maden, orman, makine, madeni eflya, tafla ve
topraa dayal sanayi dallar saylabilir.

TRKYEDE SANAY SEKTRNN GELfiM

Gnmz dnyasnda geliflmifl lkelerin, ayn zamanda sanayileflmifl lkeler olma-
lar, ekonomik geliflme ile sanayileflme (industrialization) arasnda ok yakn bir
iliflkinin olduunu ortaya koymaktadr. lkelerin sanayileflme seviyesi ile geliflmifl-
lik seviyesi ayn anlama gelir. Geliflmifl ekonomi bir anlamda sanayileflmifl eko-
nomi demektir. Sanayileflme seviyesi, sanayi sektrnn, lkenin ulusal geliri
iindeki byklne baldr. Uluslararas Para Fonuna (IMF) gre 2010 ylnda
sanayileflmifl ve geliflmifl lkeler (IMFye gre 35 lke) dnya nominal gelirinin
%65,8i, satn alma gc paritesine SGPye gre de nominal dnya gelirinin
%52,1ine sahiptirler (IMF, 2011, s. 168).
130 Trkiye Ekonomisi

(Cari fiyatlarla, Milyar Dolar)

Tablo 5.1 2000 2005 2010
Dnya
Ekonomisinde DNYA 32.216,47 45.524,80 62.911,25
Sanayileflmifl Geliflmifl lkeler 25.680,17 34.667,03 41.438,43
(Geliflmifl) lkeler ile
Geliflme Yolundaki Euro (Avro) Blgesi 6.075,82 10.015,20 12.142,64
(Sanayileflmekte Geliflme Yolunda Olan lkeler 6.536,30 10.857,77 21.472,82
Olan) lkelerin Milli
Gelirleri G-20(1)
ABD 9.951,48 12.622,95 14.526,55
Kaynak: Kalknma
Almanya 1.891,93 2.771,06 3.286,45
Bakanl,
Uluslararas Arjantin 284,47 183,00 369,99
Ekonomik Avrupa Birlii 8.091,29 13.627,66 16.242,26
Gstergeler, 2011, s.
91. Avustralya 400,99 737,20 1.237,36
Brezilya 642,42 890,05 2.090,31
in 1.198,48 2.256,92 5.878,26
Endonezya 165,52 285,86 706,75
Fransa 1.331,87 2.138,41 2.562,74
Gney Afrika 132,96 246,96 363,66
Hindistan 476,35 808,67 1.631,97
Hollanda 386,53 639,91 780,67
Hong Kong 169,12 177,77 224,46
ngiltere 1.480,53 2.282,89 2.250,21
spanya 582,38 1.132,13 1.409,95
svire 249,91 372,48 527,92
talya 1.100,56 1.780,78 2.055,11
Japonya 4.667,45 4.552,19 5.458,80
Kanada 724,91 1.133,76 1.577,04
Gney Kore 533,39 844,87 1.014,48
Meksika 671,93 848,53 1.034,31
Rusya 259,70 763,70 1.479,93
Singapur 94,31 125,43 222,70
Suudi Arabistan 188,69 315,76 448,36
Trkiye 266,44 482,69 735,49
(1) Yirmiler
Grubuna (G-20ye) ye lkeler: ABD, Almanya, Arjantin, Avrupa Birlii, Avustralya,
Brezilya, in, Endonezya, Fransa, Gney Afrika, Hindistan, Hollanda, Hong Kong, ngiltere,
spanya, svire, talya, Japonya, Kanada, Gney Kore, Meksika, Rusya, Singapur, Suudi Arabistan
ve Trkiye

Osmanl Devletinde Sanayi Sektrnn Geliflimi

Osmanl Devletinin ekonomisi tarma dayal bir yapda olduu iin sanayi sekt-
r ikinci planda kalmfl ve iinde bulunulan flartlarda sanayileflme abalar baflar-
ya ulaflamamfltr. Trkiyenin sanayileflme seviyesinin, Batl geliflmifl lkelerin ge-
risinde kalmasnn en nemli sebebi budur. Batda sanayileflme devrimi bafllama-
dan nce 15-18inci yzyllarda Osmanl mparatorluu dnyann en geliflmifl lke-
lerinden biri idi. Lonca rgtlenmesiyle inicilik, dokumaclk, gemi yapm alanla-
rnda olduka ileri bir durumdayd.
 5. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler II: Sanayi Sektr 131

ngilterede 18inci yzyl or- Resim 5.1

talarnda buharn makineye uy- Yeni Sanayileflen
gulanmas sonucunda bafllayan lkeler.
Sanayi Devriminden Osmanl-
lar gereken dersleri karama-
mfltr. Bu durum sanayileflme
srecinin lkeye gelmesini en-
gellemifltir. Bylece, ekonomi-
de makine gcne dayanan bir
sanayi kurulamamfl, geleneksel
sisteme dayanan yerli sanayi de
hzla gerilemifl ve Osmanl Devleti sanayileflen Bat lkelerinin gerisinde kalmfltr.
Ancak, Cumhuriyetin kurulmasndan sonraki dnemde sanayileflme sreci hzlan-
mfl ve Trkiye 2000li yllarda Meksika, Brezilya, Suudi Arabistan, Gney Afrika,
in ve Hindistan gibi yeni sanayileflen lkeler arasna katlmfltr.

1750 1800 1830 1860 1880 1900 Tablo 5.2

Dnya
Avrupa (Btn ) 23.2 28.1 34.2 53.2 61.3 62 Ekonomisinde
Birleflik Kraliyet (ngiltere) 1.9 4.3 9.5 19.9 22.9 18.5 lkelere Gre malat
Sanayisinin Nispi
Habsburg mparatorluu 2.9 3.2 3.2 4.2 4.4 4.7 Payndaki
Fransa 4.0 4.2 5.2 7.9 7.8 6.8 Geliflmeler: (1750-
1900)
Alman Devletleri (Almanya) 2.9 3.5 3.5 4.9 8.5 13.2
talyan Devletleri (talya) 2.4 2.5 2.3 2.5 2.5 2.5 Sanayi Devrimi Avrupada
18inci yzylda buhar gcyle
Rusya 5.0 5.6 5.6 7.0 7.6 8.8 alflan makinelerin sanayi
sektrn yaratmas
ABD 0.1 0.8 2.4 7.2 14.7 23.6 sonucunda ortaya kmfltr.
Bafllangc, buharl makinenin
Japonya 3.8 3.5 2.8 2.6 2.4 2.4
bulunufludur. 1763te James
nc Dnya 73.0 67.7 60.5 36.6 20.9 11.0 Watt, skoyada buharla
alflan makineyi icat etmifl
in 32.8 33.3 29.8 19.7 12.5 6.2 ve makine ann
bafllamasna yol amfltr.
Hindistan/Pakistan 24.5 19.7 17.6 8.6 2.8 1.7 1807de Amerikal Robert
Kaynak: http://lawmin.nic.in/finalreport/2b1-2ch2.htm (22.02.2012). Fulton buharl makineyi
gemilere uygulamfl, 1825te
ilk buharl makine
kinci Meflrutiyetin 1908de ilan edilmesiyle sanayileflme olmadan lkenin lokomotiflerde kullanlmaya
bafllanmfltr.
kalknamayacan ileri sren devlet adamlarnn says artmaya bafllamfltr.
Geliflen milliyetilik akmlar, ekonomi alannda da Resim 5.2
kendini hissettirmifl ve Osmanl sanayisinin teflvik
Mehmet Cavit Bey
edilmesinin gereklilii zerinde durulmaya bafllan-
mfltr. Birinci Dnya Savaflnn kt yla (1914)
kadar olan dnem baz yazarlarca milli iktisat dne-
mi ortak tanmlanmaktadr. kinci Abdlhamitin ikti-
darda olduu dnemde ttihat ve Terakki evreleri,
yneticilerin sermayeyi gzetecekleri yerde kiflilerin
mal varlna gz diktiklerini ne srmfllerdir. 1908
devrimi sonucunda iktidara gelen ttihatlarn libe-
ral Maliye Bakan Mehmet Cavit Bey, Osmanl top-
raklarnda sermaye birikiminin snrl ve dank ol-
duunu belirtmifltir.
132
Osmanl Devletinin son
yllarnda sanayisinin
durumu ve geliflimi
konusundaki bilgiler, 1913
ve 1915 yllarnda Ticaret ve
Ziraat Vekaletleri tarafndan
stanbul, Bursa, Bandrma,
zmir, Uflak gibi Bat
Anadoluyu kapsayan illerde
yaplan sanayi saymlarna rrle konmufltur.
dayanmaktadr.
Trkiye Ekonomisi
Aralk 1913 tarihinde iktidardaki ttihat ve Terakki Hkmeti sanayileflmeyi tefl-
vik etmek amacyla Teflvik-i Sanayi Kanunu Muvakkatn (Geici Sanayi Yasasn)
yrrle koymufltur. 1914 ylnda yasann tz, 1917de ise ynetmelii kar-
larak kapsaml bir mevzuat hazrlanmfl fakat araya giren Birinci Dnya Savafl do-
laysyla bu dzenlemelerden yeterince yararlanlamamfltr. Bu mevzuat, daha
sonra 1927 ylnda Trkiye Cumhuriyeti hkmetince yeniden dzenlenerek y-
Teflvik-i Sanayi Kanunu kapsamna giren kurulufllarn saym sonular 1917 y-
lnda yaynlanmfltr. Buna gre Osmanl sanayi, tketim mallar retmekte, ara ve
yatrm mallar reten sanayi dallarna sahip bulunmamaktadr. Sanayinin ham-
maddesi tarma dayanmaktadr. Sanayi kurulufllar aflr derecede Bat Anadoluda
younlaflmfltr. Bunlardan %55i stanbulda, %22si zmirde toplanmfltr. Saym-
larda yer alan 264 kurulufltan %19u (50 adet) devlete veya anonim flirketlere, %81i
ise (214 adet) gerek kiflilere aittir. Son grubun %20si (42 adet) Trk ve Msl-
manlara geri kalan %80i (172 kurulufl) ise Rum, Ermeni, Yahudi ve yabanc olarak
gayrimslimlere aittir.
1915 saymna gre Osmanl sanayisinde Trkler, sermayedar ve ifli olarak
%15 orannda yer tutarken, Rumlar srasyla %50 ve %60, Ermeniler %20 ve %18 ve
Yahudiler de %95 ve %10 orannda paya sahiptirler. Byk sanayi tesisleri, kamu
tarafndan ordunun ve sanayin ihtiyalarn karfllamak zere kurulmufltur. Sanayi-
de, yabanc sermayenin pay dflk, evirici g yetersiz, teknoloji geri idi. 264 sa-
nayi kuruluflunda toplam 20.977 beygir gcnde evirici g kullanlmflt. Bu g-
cn %76s buhar makinelerinden, %13 petrol kullanan iten yanmal motorlar-
dan ve %6.5u da elektrik motorlarndan salanyordu. Enerji daha ok kol gc-
ne dayanyordu. Osmanl Devletinde ilk elektrik enerjisi retim birimi, 1902de
Adanada kurulmufl ve 1913 ylnda stanbulda bir benzeri faaliyete gemifltir.
Cumhuriyetin lk Yllarnda Sanayileflmeye Ynelik
Politikalar
Trkiye Cumhuriyetini kuran Mustafa Kemal Atatrk, etrafndaki milliyeti kadro ile
birlikte, Anadolu halknn gerek kurtuluflunun ancak ekonomik zaferlerin kazanl-
mas ile mmkn olabileceini savunmakta idi. Nitekim, Byk Zaferin kazanlma-
sndan ksa bir sre sonra ve daha Cumhuriyet ilan edilmeden nce 17 fiubat 1923te
zmirde toplanan Trkiye ktisat Kongresinde Mustafa Kemal flyle demektedir:
Siyasi ve askeri zaferler ne kadar byk olursa olsun iktisadi zaferlerle talandrl-
mazlarsa meydana gelen zaferler kalc olamaz, az zamanda sner. Bu sebeple en
kuvvetli, en parlak zaferlerimizin dahi temin edebilecei faydal sonular temin et-
mek iin iktisadiyatmzn, iktisadi egemenliimizin salanmas, kuvvetlendirilmesi
zorunludur... Yeni Trkiyemizi layk olduu mertebeye karmak iin vakit geir-
meden iktisadiyatmza nem vermek zorundayz.
Mustafa Kemalin ktisadiyatmza nem vermek zorundayz derken belirtmek
istedii olay, sanayileflme idi. Ekonomik geliflme, sanayileflme olmadan baflarla-
mazd. Bu grfln flyle aklamfltr: Sanayileflme en ileri ve geliflmifl Trkiyeye
ulaflmak iin en ksa yoldur. Vatan savunmas buna baldr. Byk nder ve
yakn evresi, tarm ihmal etmeden sanayileflmeye nem vermifllerdir. O yllarda
ekonomide tarmn arl bilindii iin sanayileflmenin baflarlmas iin sektrn
desteklenmesinin kanlmaz olduunu herkes bilmekteydi.
 5. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler II: Sanayi Sektr 133

Osmanldan devralnan az sayda sanayi kuruluflunun, yksek dzeydeki rek- Gmrk korumasna ge
bafllanlmasnn sebebi,
betten korunmas ve sanayi sektrnn geliflebilmesi iin, Trkiye ktisat Kongre- Lozan Barfl Anlaflmasnn
sine katlan sanayiciler, gmrk tarifeleri arttrlarak sanayin dfl rekbetten korun- Trkiye Cumhuriyetinin
masn istemifllerdir. Ayrca, Teflvik-i Sanayi Kanununun yeniden dzenlenerek gmrk tarifelerini 5 yl
sreyle 24 Austos 1928e
yrrle konulmasn, bir sanayi bankasnn kurulmasn, makine ara ve gere it- kadar 1 Eyll 1916 tarihinde
hline vergi baflkl salanmasn da talep etmifllerdir. Bu isteklerin byk o- olduu seviyede tutma
ykmlldr.
unluu Kongrede karar altna alnmfl ve Hkmet istenilenleri zaman iinde ye-
rine getirmifltir. 9 Nisan 1924 tarihinde karlan bir yasa ile ihracata dnk sanayi-
lerin kullandklar ithal hammaddeleri gmrk vergisinden muaf tutulmufl, 1924 y-
lnda Trkiye fl Bankas, 1925 ylnda Sanayi ve Maadin Bankas kurulmufl, 1929
ylnda da etkili bir gmrk korumacl bafllatlmfltr.
Hkmet, yerli sanayicilerin retimini i vergilerden muaf tutarak, prim deye-
rek, ucuz kredi salayarak, ithal mallar zerine tketim vergisi koyarak korumufl
ve Ekim 1929 tarihinde de spesifik tarifeler uygulayarak etkili bir koruma salamfl-
tr. thalattan alnan tm vergilerin oran Ekim 1929da %26 iken, bu oran bir yl
sonra %38e ykseltilmifltir. Yeni spesifik tarifede btn tarm makine, ara ve ge-
releri bu sektrde makineleflmeyi teflvik etmek iin gmrkten muaf tutulmufltur.
Ayrca, ulafltrma aralaryla, lkede retilmeyen snai hammaddelerdeki spesifik
vergi oranlar dflrlmfl, buna karfllk tekstil, gda, deri imento, aa rnleri,
nihai tketim mallar ile yeni geliflmekte olan yerli sanayilere rakip ithal mallar
zerindeki nominal vergi oranlar ykseltilmifltir.
Cumhuriyetin ilk yllarnda izlenen temel ekonomi politikas ilke olarak zel
giriflim eliyle serbest piyasa flartlarnda sanayileflmeyi esas almaktadr. Devlet, zel
giriflimi desteklemifl, fakat zel sektrn yetersiz kald, krl bulmad alanlarda
ekonomiye mdahale ederek yatrm yapmfltr. Bunun tipik rnei, 5 Nisan 1925
tarihinde karlan 601 sayl Yasa ile fleker sanayisine yatrm yapacak zel giriflim-
cilere nemli ayrcalklar salanmasdr.
Hkmet, 1927 ylnda eski 1913 tarihli yasay gzden geirip geniflleterek 15
yl iin Teflvik-i Sanayi Kanununu yeniden yrrle koymufltur. 1913 ylndaki
Yasa, Osmanl Devletinde sanayi sektrn o gnk flartlarda nemli lde tefl-
vik etmifltir. Nitekim 1913te 239 kurulufl bu yasadan yararlanrken, 1923 ylnda ra-
kam 342 olmufl ve 1927de ise 470e ykselmifltir. Mays 1927 tarihli 1055 sayl ye-
ni Teflvik-i Sanayi Kanunu 15 yl boyunca imalat ve madencilik sanayi kurulufllar-
SIRA SZDE SIRA SZDE
na nemli teflvikler getirmifltir.
1932 ylnda nhisarlar Umum Mdrl isimli devlet tekeli kuruluncaya kadar
Trkiyede ttn, ispirtolu ikiler, tuz, barut ve patlayc maddelere
D fi N Eiliflkin
LM tekeller D fi N E L M
ayr kurulufllarca yrtlmfltr. Osmanl Devletinde ttn, iki ve tuz tekelleri, Os-
manllarn dfl borlarna karfllk yabanc zel kiflilerin imtiyazna verilmifl ve daha
S O R U S O R U
sonra Dyun-u Umumiye daresi oluflturularak bu darenin imtiyazna braklmflt.

Ttn, ispirto ve ispirtolu ikiler ile tuz 1932de barut ve patlayc maddeler
D K K A T 1934de, bi- DKKAT
ra 1939da, ay ve kahve 1942de ve kibrit 1946de devlet tekeli altna alnmfltr.

N N
SIRA SZDE Cumhuriyetin SIRA SZDE
ilk yllarnda,
Daha sonra 1942de flarap, 1946da kahve, 1952de kibrit ve bira, 1956da barut zmir ktisat Kongresinde
ve patlayc maddeler zerindeki tekeller kaldrlarak bu maddelerin retim ve sa- ifti grubunun ttn
tfl serbest braklmfltr. Kahve ithali 1960 ylnda kararname ile tekel altna alnmfl tekelinin kaldrlmas
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
nerisinin aksine, yeni devlet
ise de 1976da bir baflka kararname ile serbest braklmfltr. 1980e kadar kahve it- tekelleri oluflturulmufl ve
hali Tekel Genel Mdrlnce yaplmfltr. 1981 yl thalat Rejimi Kararnda kah- devlet ttn tekelini
kaldrmayarak onu
ve ithali fon denmek suretiyle serbest braklmfltr. 1973te ay K Tekeli,
T A P ay Kuru- K Ayrca,
millilefltirmifltir. T AyeniP
mu Genel Mdrlne devredilmifl, daha sonra bu tekel de kaldrlmfltr. kamu tekelleri de yaratmfltr.

TELEVZYON TELEVZYON

NTERNET NTERNET
134
Yerli sanayin lke
ihtiyalarn karfllamakta knma stratejisini benimsemesine ramen, tarm sektrn ihmal etmemifl ve bu
yetersiz kalmas ve izlenen
teflvik politikalarna ramen
istenilen baflarya
ulafllamamas sonucunda
izlenen temel politikalar
1930lu yllarn ortalarndan glerinin ykseltilmesiyle geliflebilirdi. Hkmetin temel hedefi sanayileflmeyi
sonra deifltirilmifl ve ithal
ikameci ve korumac
politikalara arlk verilmeye
bafllanmfltr. 1928 ylnda,
Tarm ve Ticaret
Bakanlklarnn
birlefltirilmesiyle ktisat
Vekaleti kurulmufltur.
Trkiye Ekonomisi
17 fiubat 1925 tarihinde tarmda Aflar Vergisi Birinci ktisat Kongresinin ne-
rileri dorultusunda kaldrlnca, devlet nemli bir gelir kaybna uramfltr. n-
k 1924 ylndaki devlet gelirlerinin %25ini aflar vergisi salamakta idi. Yeni te-
kellerin oluflturulmasyla devletin elinde nemli miktarda sermaye toplanmfl ve
bu kaynaklar, 1933ten sonra kamu tarafndan snai yatrmlarn finansmannda
kullanlmfltr.
1927 ylnda, Trkiye Cumhuriyetinde ilk defa sanayi saym yaplmfltr. Saym,
1913-1915 Osmanl sanayi saymlarndan farkl olarak tm lkeyi kapsamfltr. Elde
edilen sonulara gre, lkede retilen deerin %65i tarm ve sanayi sektrnden
kaynaklanmaktadr. 1927 ylnda snai retimin %44 gda, %29u ise dokuma ve
giyim sanayinde olmufl, ithalatn %90 sanayi rnlerinden meydana gelmifltir. Bu-
nun %70i tketim, %30da ara ve yatrm maddeleridir.
1927 sanayi saymnda, Trkiyede 65.245 iflyeri belirlenmifltir. Bu miktarn
ancak 155i, 100 kifliden fazla ifli alfltrmaktayd. 10 kifliden fazla ifli alfltran
iflyerlerinin toplam iindeki oran %3 idi. 65 civarndaki iflyerinin %96snda evi-
rici g yoktu ve enerji kol gcne dayanyordu. Sanayi iflletmelerinin %44 ta-
rmsal hammaddelerin basit ifllemesini yapmakta idi. flletmelerin %34 dokuma
sanayinde, %23 ise maden, metal, toprak ve makine dallarnda retim yapyor-
du. Toplam alflan ifli 256.900 civarnda olup, iflyeri baflna ortalama 2.5 ifli
dflmekte idi. ocuk ifli says fazlal ve sosyal gvenlik sisteminin zayfl
dikkati ekiyordu.
Cumhuriyetin ilk on ylnda hkmet sanayi sektrne ncelik veren bir kal-
sektr desteklemeye devam etmifltir. nk sanayinin geliflmesi iin gerekli ser-
maye, dviz ve iflgcn salayacak tek sektr tarm idi. Sanayi ancak, tarm sek-
trnde yaflayan ve o zamanlar nfusun %81ini oluflturan iftilerin satn alma
gereklefltirmek olmasna ramen, tarm sektr desteklenmeden bu temel hedefe
ulaflmak mmkn deildi.
Fakat o dnemde lkede gerekli sermaye, giriflimci ve alt yap yoktu. Bunu bi-
len devlet, zel giriflimin yetersiz kald ve giriflimi krl bulmad alanlarda kst-
l imkanlaryla yatrm yapmfl ve yetersiz kamu kaynaklarnn nemli bir ksm, de-
miryolu yapmna ve yabanclarn ellerindeki demiryollarnn satn alnmasnda
kullanlmfltr.
Devleti Sanayileflme Yllar
Trkiye Cumhuriyetinin ilk 10 ylnda zel giriflime dayanan liberal ekonomi po-
litikas izlenmifl, zel sektr korunarak teflvik edilmifl ve sanayileflmede bu kesime
ncelik verilmifltir. Kamu kesimi 10 yllk sre iinde, piyasa ekonomisinin alfl-
mas iin gerekli olan kurumsal ve yasal dzenlemeleri yapmfl, demiryolu gibi
nemli altyap projelerinin gereklefltirilmesini salamfltr. Fakat o gnk ekono-
mik flartlar, sermaye yetersizlii, giriflimci azl, nitelikli iflgc eksiklii, dfl rek-
bet gibi sebeplerle zel sektr eliyle sanayileflmede baflarya ulafllamamfl ve sek-
trdeki byme, dier sektrlerin gerisinde kalmfltr. Bu durumda devlet, bizzat
kendisi kalknma hamlesini bafllatmak istemifltir. Devletilik politikas, sanayilefl-
meyi hzlandrmak iin bir alternatif olarak domufl ve devlet nclnde planl
sanayileflme hedef alnmfltr.
 5. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler II: Sanayi Sektr 135

Atatrk, 1935 ylnda zmir Fuarn afl konuflmasnda, devletilik kavram ile
neyi anlatmak istediini zamann ktisat Vekili Celal Bayarn azndan ifade etmifl-
tir. Bayar, daha sonra bu tanm, 1936 Ocak aynda toplanan Sanayi Kongresini
aarken yapt konuflmada da tekrarlamfltr. Prof. Afet nan, Trkiye Cumhuri-
yetinin kinci Plan 1936 isimli kitabnda Atatrkn 1935 ylnda yapmfl oldu-
u devletilik tanmn flyle vermektedir:

Cumhuriyetin ilk yllarnda zel teflebbse dayal liberal bir ekonomik politika iz-
lenmifltir. Devlet ekonomide teflvik edici bir rol oynamfltr. 1923 ylnda zmirde d-
zenlenen ktisat Kongresinde kabul edilen ktisadi Misak- Milliye uygun olarak,
devletin zel teflebbse yardmc olaca ve zel teflebbsn ekonomik gcn aflan
alanlarda faaliyet gstermesi ngrlmfltr.
Trkiyenin tatbik ettii devletilik... sosyalizm nazariyatlarnn ileri srdkleri fi-
kirlerden... tercme edilmifl bir sistem deildir. Bu, Trkiyenin ihtiyalarndan do-
mufl... bir sistemdir. Devletiliin... manas fludur: Fertlerin hususi teflebbslerini esas
tutmak, fakat byk bir milletin ve genifl bir memleketin iktisadiyatn devletin eline
almak... Devlet... hususi teflebbslerle yaplmamfl olan fleyleri bir an evvel yapmak is-
tedi ve grld gibi ksa zamanda yapmaya muvaffak oldu...
Bizim takip ettiimiz bu yol, grld gibi, liberalizmden baflka bir sistemdir...

Atatrk, bir baflka konuflmasnda devletilikle ilgili grfllerini flu flekilde ifade
etmifltir:

Hlasa, bizzat takip ettiimiz devletilik, ferdi mesai faaliyetini esas tutmakla bera-
ber, mmkn olduu kadar az zaman iinde milleti refaha ve memleketi mamuriye-
te erifltirmek iin milletin umumi ve yksek menfaatlerinin icap ettirdii ifllerde bil-
hassa iktisadi sahada devleti alakadar etmektir.

Trkiye Cumhuriyetinde devletilik ilkesini Baflbakan smet nn, (1924ten

1937ye kadar Baflbakanlk grevini aralksz srdrmfltr) 30 Austos 1930 tarihin-
de Kayseri-Sivas demiryolunu iflletmeye aarken yapt konuflmada mutedil devlet-
ilik olarak aklamfltr. Bu ilke, 10-18 Mays 1931 tarihlerinde toplanan CHP n-
c Kurultaynda kabul edilmifltir. Daha sonra 1935te CHPnin Programna girmifl, 5
fiubat 1937de de Anayasaya konmufltur. nnnn bu konudaki grfl flyledir:

Biz iktisadiyatta hakikaten mutedil devletiyiz. Bizi bu istikamete sevk eden bu mem-
leketin ihtiyac ve bu milletin fikri temayldr. Memleketin ihtiyalar iin herkes ve
her yer hazineden are arar... Devletilikten bsbtn vazgeip her nimeti sermaye-
darlarn faaliyetinden beklemee sevk etmek bu memleketin anlayaca bir fley midir?

1933-1937 yllar arasnda Ekonomi Bakanl, 1937- Resim 5.3

1939 dneminde Baflbakanlk yapan ve devleti politi- Baflbakan smet
kalarn uygulanmasnda en st seviyede sorumluluk ta- nn
flmfl olan Celal Bayarn 1947 ylnda yapmfl olduu
Kaynak: 19 Mays
konuflmasnda devletilik kavram ile anlad fludur: 1941 tarihli Time
Dergisi kapa.
Almanyada... Byk Frederik rnek fabrikalar yapmak
ve bunlar ilk frsatta mstahsillere mal etmek yolunu tut-
mufltu. Yaptklarn satar, yeniden fabrikalar kurarak
onu da flahslara devrederdi... Bu sistemin bizde de tatbi-
ki verimli bir netice verir... Bizim devletiliimiz... ferdin
teflebbsn destekleyen... bir devletiliktir.
136
Devletilik ilkesi, Osmanllar
zamannda da uygulanmfl
ve zellikle kinci
Meflrutiyetten (1908) sonra
devlet birok sanayi
iflletmesi kurarak iflletmiflti.
Devleti bir ekonomi
politikasnn izlendii bu
yllarda, devletilik bir
sanayileflme politikas arac
olarak uygulanmfl ve kamu
iflletmeciliinin boyutlar
hzl bir flekilde
genifllemifltir.
Trkiye Ekonomisi
Atatrk, nn ve Bayarn belirttii gibi devletilik, lkenin o gnk ihtiyalarn-
dan domufl ve lkenin hzla sanayileflmesi iin izlenmesi gereken zorunlu bir poli-
tika olmufltur. fiphesiz her iki lideri byle bir politika izlemeye ynelten baz dfl
faktrler de vardr. Bu faktrlerden en nemlisi, 1930lu yllarda merkezi planl bir
ekonomiye sahip olan Sovyetler Birliinin, Dnya Ekonomik Krizini (1929 Buhran)
fazla hissetmemesi ve bu krizi Batl lkelerden daha rahat atlatmasdr.
Sovyetler Birliinin 1933 ylnda merkezi planlamay uygulamaya koymas, o
zamanki yneticileri nemli lde etkilemifltir. nk o dnemde bu uygulama,
kapitalist sisteme bir alternatif olmufltur. Ayrca, Baflkan Franklin D. Roosveltin
1933 ylnda kard Tennessee Vadisi Kurumunun (Tennessee Valley Authority)
kurulmasna iliflkin yasa ile geliflmifl kapitalist lkelerde ilk defa blge planlamas
uygulamasn bafllatmas nemli bir dfl geliflmedir. Ayn tarihte Almanyada iktida-
r ele geiren Adolf Hitler de lkesinde 4 yllk bir plan yrrle koyarak iflsizlik-
le mcadeleye bafllamfltr.
Cumhuriyet Dneminde devletilik politikas erevesinde hazrlanan ve dn-
ya kapitalist sistemi iinde ilk uygulamaya konulan Trk Sanayi Planlarnn, Sov-
yetler Birliindeki ekonominin her sektrn kapsayan merkezi planlar ile hibir
benzerlii yoktur. Trk planlar, merkezi planl ekonomilerdeki gibi doktriner
deil, aksine pragmatik idi. Bu sebeple Trkiyede devletilik ve planl ekonomi
uygulamas, hibir zaman kolektivist sisteme geifl iin bir aflama nitelii taflma-
mfltr. Devletilik, kapitalizm ve sosyalizm arasnda ve bunlara alternatif bir sis-
temde olmamfl, lkenin o gnk ihtiyalarndan domufl yeni ekonomik kalkn-
ma yaklaflm niteliini taflmfltr.
Devleti politika izlenerek ekonomik kalknmann gereklefltirilmeye alflld
1933ten sonraki dnemde de zel kesim korunmufl ve teflvik edilmifltir. 1927 ta-
rihli Teflvik-i Sanayi Kanunu, 15 yl iin yrrlkte olduu iin, 1942ye kadar zel
sektr bu yasa erevesinde teflvik edilmeye devam edilmifltir. lkede piyasa eko-
nomisi kurallar geerlidir ve temel ilke, yine zel giriflimin geliflmesidir. Devlet sa-
dece zel kesimin yeterli olamamas sebebiyle baz yatrmlar gereklefltirmek du-
rumundadr ve kamu giriflimcilii zel giriflimciliin yerini almamfltr. Her iki ke-
sim, birbirleriyle rekbet etmemifl, tamamlayc grevler stlenerek iflbirlii yap-
mfllardr. Ayrca kamu giriflimcilii daha ok sanayi sektrnde younlaflmfl, tarm
ve hizmetler sektrndeki faaliyetleri snrl kalmfltr. Ksacas devletilik, kamu-
nun piyasaya mal ve hizmet retmek iin iflletmecilik yapmasyla kstlanmfl, hi-
bir zaman bir devlet mdahaleciliine dnflmemifltir. Bu dnemde devletlefltirme-
ler, devlet tekellerinin oluflturulmas, piyasalara, fiyatlara, dfl ticarete, bankalara,
faiz oranlarna dolayl ve dolaysz mdahaleler, koruma ve teflvik gibi uygulama-
lar snrl kalmfltr.
Trkiyede izlenen devleti politikann en gzel tanmn Bernard Lewis ver-
mektedir. Lewise gre Trkiyedeki devletilik, zel giriflimciliin ve zel serma-
yenin ifle yarar bir ifl yapamayacak kadar zayf olduu bir lkede, devletin ulusal
kalknma ve ulusal savunma temel amacyla snai faaliyette bir nc, bir ynetici
olarak ne kmas durumudur.
Trkiyede devletilik, youn olarak sanayi sektrnde uygulanmfltr. Devlet-
ilik ilkesi, iki sanayi plannn hazrlanmas ve yrrle konulmasyla dflnce-
den uygulamaya geirilmifltir. Hzl bir ekonomik kalknma ve sanayileflme iin ka-
munun sanayi tesisleri kurup iflletmesinin kanlmaz olduu anlafllnca, Sovyet
uzmanlar grubuna sanayi program niteliinde olan bir plan hazrlattrlmfltr.
 5. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler II: Sanayi Sektr 137

Aslnda plan, befl yl iinde kamu tarafndan gereklefltirilecek sanayi projeleri-

nin toplu olarak gsterildii bir liste idi. Sadece, sanayi sektrnn bir ksmn
kapsyor, projelerin yatrm tutarlar, finansman kaynaklar, iflletmelerin retim ka-
pasiteleri planda yer almyordu. eflitli projeler arasnda balant ve uyum yoktu,
i tutarllk salanamamflt. Plan, bir sanayi sektr plan zelliinde idi. Tm sek-
trleri ieren bir makro nitelik taflmamaktayd. Dfl finansman ngrlmemifl ve
plann z kaynaklara dayal olarak yrtlecei ilkesi benimsenmiflti. Dnya ze-
rinde geliflme yolunda olan lkelerde bu plan, devlet nclnde planl sanayi-
leflme uygulamasnn da ilk rneini oluflturmufltur. Btn eksikliklerine ramen,
Birinci Befl Yllk Sanayi Plan (BBYSP) Hkmet tarafndan benimsenerek 17 Ni-
san 1934 tarihinde yrrle konmufl ve 1934-1938 yllarnda uygulanmfltr.
Birinci Befl Yllk Sanayi Plan, kamu yatrmlarnn tmn kapsamayan bir
plandr. Amac, ithal edilmekte olan tketim mallar retiminde belli artfllar sala-
maktr. Bu plann temel zellii ithal ikamesini amalamasdr. Plan dneminde 20
kadar fabrika kurulmufltur. Smerbank ve Etibank gibi iki byk kurulufl bu plan-
la lke ekonomisine kazandrlmfltr.
BBYSPnin uygulamas devam ederken, 20-24 Ocak 1936 tarihleri arasnda kinci
Befl Yllk Sanayi Plannn (BYSP) hazrlklarn yapmak zere Ekonomi Bakan Ce-
lal Bayarn baflkanlnda Sanayi Kongresi toplanmfltr. 16 Eyll 1938 tarihinde Plan
taslanda baz deifliklikler yaplmfl ve 4 yl kapsayacak flekilde Plan yeniden d-
zenlenmifltir. Fakat kinci Dnya Savaflnn kmasndan ay nce, BYSPden de
vazgeilerek yerine 5 Nisan 1939 tarihinde ktisadi Savunma Plan konulmufltur.
Bunda Cumhurbaflkan smet nnnn byk etkisi olmufltur. nk lkenin bir sa-
vafla girmesi ihtimaline gre her trl ncelikler yeniden dzenlenmek zorunda idi.
Uygulamaya geirilemeyen BYSPnin amac, daha ok hammaddesi ieride bu-
lunan hafif sanayi dallarnda ithal ikamesine gitmektir. BYSPde ncekinin
(BBYSPnin) aksine, ara ve yatrm mallarn kapsayan ar sanayiye arlk veril-
mifl, maden ve hammaddelerin ifllenerek ihrac amalanmfl, madencilik sanayi,
elektrik enerjisi retimi ve liman yapm gibi yatrmlara ncelik tannmfltr. Bu ni-
teliiyle Plan, ithal ikameci bir sanayileflmeden daha ileri gitmeyi de hedeflemifltir.
kinci Befl Yllk Sanayi Plannn (1938-1942) kapsam Birinci Plana gre daha Devleti sanayileflme
yllarn kapsayan bu
genifl tutulmufltur. Tketim mallarnn yan sra yatrm mallarna ve ara mallarna dnemde Trkiyede kt
ynelik ncelikler de belirlenmifltir. Plan, kinci Dnya Savaflnn bafllamasyla bir- ulusal kaynaklar, olduka
g flartlar altnda ekonomik
likte uygulamaya konulamamfltr. Plan dneminde kurulmas ngrlen 100 ka- kalknma amacyla devlet
dar fabrikann bir ksm (Ereli Demir elik tesisleri gibi) daha sonraki yllarda fa- eliyle harekete geirilmifl ve
aliyete geirilebilmifltir. zellikle BBYSP yllarnda bu
konuda byk bir baflar da
Devleti ekonomi politikalarnn yrrlkte olduu ve kinci Dnya Savafln kap- salanmfltr.
sayan yllarda Hkmet sanayileflme programn byk lde durdurmufltur. Savafl,
savunma harcamalarn artrmfl, 900 bin kifli silah altnda tutulmufl, normal bte ge-
lirleriyle harcamalar finanse edilemedii iin Merkez Bankas kaynaklarna daha sk
baflvurulmufl, fiyatlar bu sebeple 1945 ylnda, 1938e gre %400 orannda artmfltr.
1939 ylndan savafln bittii 5 Mays 1945 tarihine kadar sanayi sektrnde BYSP
kapsamna alnan fakat o dnemde gereklefltirilemeyen sper fosfat ve slfrik asit
tesisleri kurulabilmifl, zel sektr yatrmlar ise hkmetin n iznine balanmfltr.
retim dflfl, ithalat tkankl, dfl dnyadan aflr koruma sebebiyle soyut-
lanma, dfl ticaret fazlas salamak iin ihracat aflr teflvik gibi sebeplerle ekono-
mide arz daralrken talep artmfltr. Bu durum tketim mallarnda stokulua ve
speklasyona yol amfl, bunun sonucunda da toplumda belli kesimler aflr ka-
zanlar elde etmifltir.
138 Trkiye Ekonomisi

1942 yl baflnda Ankara ve Bu olumsuz geliflmeleri nlemek amacyla devletin ekonomiye mdahalesi art-
stanbulda karne
uygulamasna gidilmifl, mfl ve Baflbakan Refik Saydam, 1940 yl baflnda Hkmete snrsz yetkiler veren
bafllangta 300, daha Milli Mdafaa Kanununu Meclisten geirerek yrrle koymufltur. Yasa, sana-
sonra kifli baflna 175 gram
ekmek verilmifltir. Karne
yi kurulufllarnn neleri ve hangi miktarlarda retebileceklerini belirlemifltir.
uygulamas 1 Eyll 1944 1942 yl Temmuz aynda Baflbakan Refik Saydamn lm zerine baflbakan
tarihine kadar devam olan fikr Saraolu, 12 Kasm 1942 tarihinde 4305 sayl Varlk Vergisi Kanununu
etmifltir.
kararak, savafl yllarnda stokuluk ve speklasyondan ok para kazananlardan
vergi almak istemifltir. Bir defaya zg olarak karlan bu yasa ile 3.873 yabanc
kinci Dnya Savafl olan 114 bin kifliye varlk vergisi tahakkuk ettirilmifltir. Vergi, byk lde gay-
sonrasnda, Marshall
Plannn uygulanmasna rimslim aznlklardan (Rum, Ermeni ve Yahudi Trk vatandafllarndan) alnmfltr.
dnk Semih Baran Plan, Vergi ykmllerinin %70i stanbulda idi. 1942 ylnda tarh edilen Varlk Vergisi
1947 Befl Yllk ktisadi
Kalknma Plan, 1950de 463 milyon TLyi bulmufltur. Bunun 218 milyon TLsi, 1942 ve 1943 yllarnda top-
Dnya Bankas Barker lanmfltr. Gelen basklar sonucunda uygulama 1943 ylnda durdurulduunda, azn-
Raporu hazrlanmfltr.
lklarn servetlerinin nemli bir ksm Trk ifladamlarnn eline gemifltir.
Cumhuriyetin ilk on yl iinde sanayi sektrnn Gayri Safi Milli Hasla (GSMH),
dier adyla Gayri Safi Ulusal Gelir (GSUG), iindeki pay %10lar seviyesinde sey-
retmifltir. 1923 ylnda Trkiyenin ulusal geliri cari faktr fiyatlaryla 952 milyar TL
idi. 1929 ylna gelinceye kadar GSMH ylda %17 orannda artarken, sanayi retimi
%67 orannda geliflmifltir. 1929dan sonra GSMH azalmfltr. GSMHdaki olumsuz
geliflme, 1929-1930 Dnya Ekonomik Krizi ile tarmsal retimdeki kt iklim flart-
larndan kaynaklanmfltr.
Savafl dolaysyla gerekli ithalatn yaplamamas ve bunun sonucunda makine
ve ara mal girdilerinde ortaya kan darboaza bir de tarm sektrndeki retim
dflfl eklenince, 1938-1939 yllarnda 343.5 milyon TL olan sanayi sektr geliri
(1938 faktr fiyatlaryla) 1944-1945 yllarnda 267 milyon TLye dflmfltr (Bulu-
tay, Tezel, Yldrm, 1974). Ayn dnemde lkenin GSMHs da 1.975 milyon TLden
1.484 milyon TLye gerilemifltir. Dnem baflna gre GSMHda -%24.9 orannda, sa-
nayi sektr gelirinde ise -%22,3 orannda olumsuz geliflme olmufltur.

Liberal Dneme Geifl

Demokrat Parti, lkede
ekilen ekonomik skntlarn gsteren muhalefet sonucunda Adnan Menderes ve Fuat Kprl CHPden ihra
ve yoksulluun sebebini
devleti politikalara
balayan yoksul halk
kitleleri, savafl zenginleri,
zel sermaye sahipleri ve
byk toprak sahiplerinden
destek grmfltr. ye bafllamfl ve parti programnda ekonomik devletilie yer vermemifltir.
kinci Dnya Savafl yllarnda devletin Milli Korunma, Varlk, iftiyi Topraklan-
drma Yasalar ile Toprak Mahsulleri Vergisi uygulamalar sonucunda genifl halk
kitlelerinin yaflam standartlar dflmfl ve halkn mevcut siyasi iktidara karfl hofl-
nutsuzluu artmfltr. 18 Ocak 1940 tarihli 3780 sayl Milli Korunma Kanunu, Sa-
vafl koflullarnda ekonominin zerindeki basklar denetim altna alabilmek, zel-
likle gda zorluklarn gidermek zere kartlmfl ve hkmete retim ve datm-
la ilgili zel yetkiler vermifltir.
iftiyi Topraklandrma Kanun tasarsnn Mecliste grfllmesi srasnda bafl
edilmifllerdir. Bu karara karfl kan Refik Koraltan ve Celal Bayarn da Partiden
(CHPden) istifa etmesiyle oluflan muhalefet, ok partili hayata geifl izninin veril-
mesiyle 7 Ocak 1946 tarihinde Demokrat Partiyi kurmufllardr. Yeni kurulan Par-
ti, siyasi iktidar devleti ekonomi politikasndan dolay sert bir flekilde elefltirme-
Demokrat Parti, liberal politikalar izlenmesinden yana bir programa sahip idi
ve ekonomik kalknmann zel sektre dayanacan ne srmekteydi. 21 Tem-
muz 1946 tarihinde yaplan ve ak oy gizli sayma dayanan ilk genel seimler so-
nucunda Demokrat Parti 465 milletvekilliinden 62sini kazanmfl ve bylece Tr-
kiye Cumhuriyetinde yasal olarak ok partili hayat bafllamfltr.
 5. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler II: Sanayi Sektr 139

Seim sonrasnda fikr Saraolu Hkmeti istifa ederek onun yerine Recep
Peker Hkmeti kurulmufltur. Fakat bu Hkmet de byyen dfl ticaret aklar,
ABDden beklenen yardmlarn gelmemesi ve Cumhurbaflkan smet nnnn 12
Temmuz 1947 tarihinde muhalefete destek vermesi zerine istifa etmifltir. Yeni ka-
bineyi Hasan Saka kurmufltur. Anti-devleti politikalarn kamuoyunda benimsen-
mesi ve toplumdan gelen basklar sonucunda Saka Hkmeti de 15 Ocak 1949da
grevden ayrlmfltr.
CHPnin iktidarda kald 27 yllk dnemin son hkmetini fiemsettin Gnal-
tay kurmufltur. 14 Mays 1950de yaplan seimler sonucunda toplam oylarn
%53n alan Demokrat Parti, tek baflna iktidar olmufl ve Partinin 1946 ylndan
itibaren yrtt anti-devleti program, Adnan Menderes Hkmeti ile birlikte ik-
tidara gelmifltir.
Menderes Hkmetinin greve bafllamasyla devleti politikalar terk edilmeye 1950 ylndan sonraki
dnemde yeni bir ekonomi
bafllanmfl ve ekonomide liberal bir dnem bafllamfltr. Trkiyede 1947 Kalknma politikas uygulamaya
Plan (Vaner Plan) ile bafllatlan ithal ikamesi yerine ihracat teflvik, sanayi yerine konmufltur. 1950-1960
tarm ve kamu kesimi yerine zel kesimi tercih eden liberal dnem, 1958 stikrar dnemi altyap yatrmcl
dnemi olarak bilinir.
Kararlarnn yrrle girmesine kadar devam etmifltir. kinci Dnya Savaflnn son nemli karayollar, su,
bulmasyla Batyla olan ekonomik ve politik iliflkilerin geliflmesi sonucunda Trki- liman, enerji projeleri bu
dnemde
ye Batl lkelerin nerilerine uygun olarak ekonomi politikalarn deifltirmifltir. gereklefltirilmifltir.
Demokrat Partinin iktidara gelmesiyle birlikte zel sektr nemli bir geliflme
gstermifl, kamuya ait sanayi kurulufllar da byd iin sanayi sektrnde ka-
munun pay azalmamfltr. Demokrat Parti, devletin ekonomideki paynn kltl-
mesini ilke olarak benimsemesine ramen, bu dnemde T.C. Devlet Demiryollar
flletmesi, PTT, Denizcilik Bankas ve Devlet Malzeme Ofisi, kamu iktisadi tefleb-
bs (KT) haline dnfltrlmfltr. Et ve Balk Kurumu, TrkiyeSIRA SZDE Demir elik fl- SIRA SZDE
letmeleri ile SEKA ve T.C. Turizm Bankas kurularak KT kapsam daha da genifl-
letilmifltir. Sanayideki bu yap, 1946dan planl dnemin bafllangc
D fi Nolan
E L M 1963e ka- D fi N E L M
dar geen dnemde byk bir deifliklie uramamfltr. Sanayi sektr, 1958 yl-
na kadar i talebin canl olmas sebebiyle hzla bymfl, zellikle 1952-1957 d-
S O R U S O R U
neminde sektrn ortalama byme hz %12,5 gibi rekor bir seviyeye ulaflmfltr.

Trkiyede Cumhuriyetin ilk yllarnda temelleri atlan sanayi, temel tketim

D K K A T mallarnn it- DKKAT
hal ikamesine dayanan bir yapya sahip olup, yerli tarmsal ve madensel hammaddeleri ifl-
lemeye yneliktir.

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE

1950 ylndan ekonomik istikrar nlemlerinin yrrle girdii 1958e kadar l- 1953 ylnda sanayi
kedeki toplam yatrmlarn ortalama %21i sanayi sektrne ayrlmfltr.
AMALARIMIZ zellikle, ara sektrndekiAMALARIMIZ
%19,2lik
bymeye Cumhuriyet
mallar ve tketim mallar alt dallarnda younlaflma olmufltur. zel kesim yatrmla- tarihinde bir daha
r, fleker, imento, pamuklu ve ynl dokuma sanayilerinde arlk kazanmfl ve bu ulafllamamfltr.
K T A P olmasdr.
dallarda aflr kapasite yaratlmfltr. Bunun sebebi, i pazarn korunmufl K T A P
Planl dnemin bafllangc olan 1963e kadar sanayinin GSMH iindeki pay
%15,2den (1947) %16,7ye (1962 yl, sabit fiyatlarla) ykselmifltir (DE, statistik
Gstergeler, 1990). Bunda, dnem boyunca sanayi sektrnn T E Ldier
E V Z Yiki
O N temel sek- TELEVZYON
tre gre daha hzl bymesinin etkisi vardr. 1947 ylnda sanayi sektr sabit fi-
yatlarla (1968 fiyatlar) %5,8, 1950de %9,3, 1953te en yksek oran %19,2, 1955te
%11,3, 1960ta %0,4 ve 1962de %3,5 orannda geliflmifltir. Bu dnemde sanayi ke-
NTERNET NTERNET
simi sadece 1949 ylnda -%2,7 orannda olumsuz geliflme gstermifl, 1950-1957 yl-
lar arasnda 1951 hari (%2,6) sanayi sektr bymesi %9,2 ile %19,2 arasnda
deiflmifltir.
140
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
Trkiyede tm kalknma
planlarnda sanayileflmeye
AMALARIMIZ
ncelik verilmifl ve ekonomik
kalknma ile zdefl
saylmfltr.
K T A P
TELEVZYON
Sanayileflme stratejisi,
toplumda sanayileflmeyi
N T E R N E T iin izlenen
gereklefltirmek
modelleri, sanayileflme
politikalar ise bu stratejiyi
uygulamaya koyan aralar
kapsar.
Trkiyede planl dnemde dengeli bir sanayileflme stratejisini benimsemifllerdir.
benimsenen strateji
sonucunda, toplumun
ihtiya duyduu temel
tketim mallarnn retimine
ncelik verilirken, ayn
zamanda yatrm ve ara mal
retecek tesislerin
kurulmasna da
alfllmfltr. i piyasada tekel yaratan bir sanayi yaps meydana gelmifltir. 1980e kadar izlenen
Trkiye Ekonomisi
Planl Dnem: 1963-1977
Trkiye ekonomisi 1960 ylna gelinceye kadar plansz bymfl, 1950lerin ikinci
yarsndan sonra sektrlerin bu arada sanayi sektrnn de byme hz yavaflla-
mfltr. Kamu kesiminin ekonomideki arlnn azaltlmas amalanmasna ra-
men bu salanamamfltr. Yrtlen projeler salam kaynaklarla finanse edileme-
mifl ve Trkiye dank bir flantiye grnmne brnmfltr. 27 Mays 1960 aske-
r darbesinden sonra ekonominin bir plana balanmas fikri genel kabul grnce,
planlama bir kurum olarak 1961 Anayasasna girmifltir. 1961 ylnda karlan yasa
ile Devlet Planlama Teflkilat kurulmufl ve kalknma planlarn hazrlamak ve yrt-
mekle grevlendirilmifltir. Bylece, Trkiyede 1962den sonra planl kalknma d-
nemi bafllamfltr. Birinci Befl Yllk Kalknma Plan (BBYKP) 1962 ylna yetiflmedi-
i iin bir yllk program hazrlanmfl ve Birinci Plan 1963 ylnda yrrle kon-
mufltur. Plan, 15 yllk uzun vadeli bir plann ilk uygulama dnemi olmufltur.
Trkiyede 1963 ylndan sonra uygulanan befl yllk kalknma plan dnemle-
SIRA SZDE
rinde sanayiye dayal byme temel amalardan biri olmufltur. 1980 ylna kadar
ithal ikamesi, 1980 sonrasnda ise ihracata dnk sanayileflme politikas izlenmifl-
tir. Trkiyede
D fi Nsanayi
E L M politikas, bamsz bir politika alan deildir. Sanayi politi-
kas, dfl ticaret, yatrm, enerji, teknoloji, kalite iyilefltirme, evre, iflgc, KOB ve
rekbet gibi politikalarla dorudan ilgilidir. Ayrca, her bir sektrn zel ihtiyala-
S O R U
rndan dolay sektrel politikalara ihtiya duyulmaktadr.
1930lu yllardaki
D K K ABirinci
T Befl Yllk Sanayi Plan ve kinci Befl Yllk Sanayi Plan ile 1960l
yllardaki Birinci Befl Yllk Kalknma Plan ve kinci Befl Yllk Kalknma Plann birbirine
karfltrmaynz.
SIRA SZDE
Kalknma Planlar, 1930lu yllarda hazrlanan BBYSP ile BYSPde olduu gibi
tm nceliin ve arln sanayi sektrne verildii dengesiz geliflme felsefesine
AMALARIMIZ
dayanmamfltr. Ayrca her plan, sanayileflmeye farkl arlk vermifltir. BBYKP da-
ha ok sosyal ierikli olduu iin, krsal kesimin kalknmas bu planda arlk tafl-
K Befl
mfltr. kinci T AYllk
P Kalknma Plannda (BYKP), ilk plana (BBYKP) gre sana-
yileflme daha nemli bir ama olmufltur. thal ikamesi yoluyla sanayi malnn yerli
retimi nem taflmfl, bu retimin maliyeti, fiyat, rekbet flans, kalitesi ve uzun
dnemdeT geliflmeye
E L E V Z Y O N etkisi zerinde durulmamfltr. Trkiyede zellikle ilk iki
planda tam anlamyla ithal ikameci bir sanayileflme modeli benimsenmifltir.
BBYKPde dayankl tketim mallarnn ithal ikamesi amalanmfltr. Ara ve ya-
trm mallarnda ithal ikamesini kamu sektr salamfl, zel sektr BYKP ve
NTERNET
nc Befl Yllk Kalknma Plannda (BYKP) dayankl tketim mallar reti-
minde younlaflmfltr. Bylece, zel sektr ile kamu kesimi arasnda doal bir ifl-
blm de kendiliinden oluflmufltur. Drdnc Befl Yllk Kalknma Plannda
(DBYKPde) snai mal ihracatna nem verilmifl, fakat bu geliflme sanayileflmede
strateji deiflikliine yol amamfltr. Aslnda, Osmanllarda ve Trkiye Cumhuriye-
tinde 1980 ylna kadar ithal ikameci sanayileflme modeli izlenmifl ve hkmetler
1980 ylna kadar lkenin karfllafltrmal stnl olan sanayi dallarna nem
verilmemifl, zellikle dayankl tketim mallar sanayinde byk lde ithal ika-
mesi gereklefltirilmifltir. Bunda, i pazarn, optimal lekte tesislerin kurulup iflle-
tilmesine imkn vermesinin byk etkisi vardr. 1970li yllarda i pazarn dfl rek-
bete karfl korunmas sonucunda zellikle montaj sanayi dalnda etkinlikten uzak,
 5. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler II: Sanayi Sektr 141

ithal ikameci ie dnk sanayileflme modeli, zellikle dnemin son yllarnda dfla
bamll artrmfl ve ekonomide dviz ihtiyacnn ykselmesine yol amfltr. Bu
geliflme, Trkiyede ekonomik bunalmn ortaya kmasnda nemli bir faktr ol-
mufl ve 24 Ocak 1980 stikrar Kararlarnn alnmasna yol amfltr.
BYKPyi kapsayan 1973-1977 yllar, Trkiye iin sanayileflme asndan nem
taflmaktadr. BYKP dneminde, yeni uzun dnemli geliflme stratejisi belirlene-
rek, Birinci Plan dneminde ngrlen 15 yllk geliflme stratejisi bir kenara bra-
klmfltr. BYKP, 1973-1995 yllarn kapsayan 22 yllk yeni kalknma stratejisi-
nin ilk dilimini oluflturmufltur. 1970li yllarda Avrupa Ekonomik Topluluu (AET)
ile iliflkilerdeki geliflmeler ve 1 Ocak 1973 tarihinde Katma Protokoln yrrle
girmesiyle Trk sanayisinin 12 ve 22 yllk srelerde AETye entegre olmasnn he-
deflenmesi, yeni bir stratejinin ortaya konmasn gerektirmifltir. Batnn sanayilefl-
mifl lkelerinden oluflan AET iinde sanayi sektrnde rekbete hazrlanma, yat-
rmlarn byk lekli iflletmelere yaplmasn zorunlu klmfltr. Ama, sadece kal-
knma deil, geliflmifl Baty da (rnek lke talya) yakalamaktr.
lk plan uygulamas sonucunda sanayi sektrnn GSMH iindeki pay hz-
la artmfltr. BBYKPnin ilk uygulama yl olan 1963te pay %17,1 iken, plan dne-
mi sonunda oran %20,7 olmufltur. BYKPnin birinci ylnda oran %21,5e yksel-
mifl, dnem sonunda ise %22 olarak gerekleflmifltir. BYKPnin ilk ylnda oran
%23,4 iken, 1977de %24,8e kmfltr. zetle belirtmek gerekirse ilk plan uygu-
lamas sonucunda sanayi sektrnn GSMH iindeki pay ykselmifltir. Bunun se-
bebi, sanayi sektrndeki byme hzlarnn plan hedeflerinin bir miktar gerisin-
de kalmasna ramen olduka yksek seviyede gerekleflmesidir.
Planl kalknma dneminde sanayi sektrnde en fazla byme, Birinci Befl Yl- 1963-1978 dneminde
lk Plan dneminde %10,9luk oran ile gereklefltirilmifltir. Bu dnemde sanayi sek- sanayi sektrnde yaratlan
gelirin %85i imalat
trndeki byme hzlar, tarm ve hizmetlerdeki byme hzlarnn zerindedir. sanayinde olup, bu alt
1963 ylndan 1980e kadar geen dnemde sanayi sektr, ekonomide mutlak ve sektrde alflanlar, sanayi
sektrnde istihdam
nispi anlamda byrken, yapsnda da nemli deiflimler meydana gelmifltir. edilenlerin yaklaflk %90
Sanayi retimi iinde ara ve yatrm mallarnn pay artmfl, zellikle BYKP d- kadardr.
neminden sonra sanayide ara ve yatrm mallar lehine bir deiflim gzlenmifltir. Bu
durum, zellikle ara mallarnda ithal ikamesinin salandn gstermektedir. ma-
lat sanayisinde yapsal deiflim, incelenen dnemde plan hedefleri dorultusunda
gerekleflmifl olmasna ramen, yatrm ve ara mallarndaki geliflme plan hedefleri-
nin gerisinde kalmfltr.

1980 Sonras Dnem

Trkiye Cumhuriyetinde 1980 ylna kadar geen srede (57 yl) sanayileflme, ithal
ikamesi ynnde olmufltur. Trk sanayi, ncelikle i talebi karfllamak ve daha n-
ce ithal edilen mallar, lke iinde retip yurtiinde satmay amalamfltr. Bu yn-
de bir geliflmeyi, yeni kurulan sanayi dallarnn ok uzun srelerle gmrk ve dier
efl etkili vergilerle korunmas, sanayicinin i piyasa iin retim yapma rahatl, i
rekbetin bulunmamas ile tekel tipi retimin vermifl olduu rahatlk etkilemifltir.
Bunlarn sonucunda dfla kapal ve rekbeti olmayan bir snai yap ortaya k-
mfltr. Bu yapnn bafllca zellikleri;
lek ekonomilerinden yararlanmayan kk lekli iflletme birimleri
Dflk kapasite kullanm, geri ve eskimifl teknoloji
Rekbet eksikliinden kaynaklanan dflk ve kalitesiz retim
Yerli girdi payn arttrmaya ynelik fakat ayn zamanda uzmanlaflmadan
uzaklaflan retim
142 Trkiye Ekonomisi

Pazarlarda tekelleflme
Aflr korumann verdii rahatlktan kaynaklanan etkinlikten uzaklaflma
Btn bunlarn sonucunda yksek maliyet ve dfl pazarlardan soyutlanma
fleklinde sralanabilir.
Trkiye ekonomisi 1970li Trkiyede ilk 15 yllk uzun vadeli plan ile daha sonra kabul edilen 22 yllk
yllarn sonlarna doru ok uzun vadeli plan hedeflerinde yeni sanayi dallarnn yerli ara mallar arzn artrma-
nemli bir deme gl ve
dviz darboazyla s amalanmfl olmasna ramen, bu amaca ulafllamamfltr. Drdnc Planda ara
karfllaflmfltr. Bunun ve yatrm mallar reten sektrlerin imalat sanayi iindeki paynn artrlmas he-
bafllca sebepleri arasnda
ekonominin dfla kapal bir deflenmifl, fakat tam tersine 1978 ve 1979da, 1977 ylna gre tketim mallar sek-
yapda olmas ve dolaysyla trnn pay artarken, ara ve yatrm mallarnn pay azalmfltr.
izlenen ithal ikameci
sanayileflme politikasdr. Birinci ve ikinci plan dnemlerinde dayankl tketim mallarnda ithal ikamesi
byk lde gereklefltirilerek sanayileflmede en zor aflamaya gelinmifltir. Bu, ara
ve yatrm mallarnda ithal ikamesinin salanmasdr. Fakat bunda baflarl oluna-
mamfl, ekonomi henz ihtiyac olan ara ve yatrm mallarn retecek aflamaya gel-
memifltir. Tketim mallar retimi, ncelikle ara ve yatrm mallarnn ithalini ge-
rektirmifltir. Ekonomide ara ve yatrm mallar reten sanayi dallarnda dengeli bir
geliflme olmadndan Trk sanayinde yatrm mal, ara mal ve tketim mal l-
s arasnda olmas gereken yapsal denge salanamamfltr. Bu sebeple ekonomi-
nin dviz ihtiyac artmfltr. nk mevcut retim kapasitesinin alflabilmesi iin
arz ve yatrm mal ithalat gerekmifltir.
Trkiyede bilinsiz bir flekilde izlenen ithal ikamesi politikas sonucunda ne-
gatif ithal ikamesine yol almfl ve bir birimlik ithal ikamesi iin daha fazla itha-
lat yaplmfltr. thalata bamlln artmas dviz skntsna yol amfl, finansman
yetersizlii sebebiyle yaplamayan ithalat sonucunda kapasite kullanm oranlar
%50lerin altna dflmfltr. Yerli ara ve yatrm mal reten sanayi dallarnn kuru-
lamamas, Trk ekonomisinin 1970li yllarn sonunda byk bir kronik dfl deme-
ler ayla karfllaflmasna yol amfltr. Bu durumun, ithalat azaltmak iin itha-
lat arttrmak olarak tanmlanan paradoksla, dier bir deyiflle ithal ikamesini ger-
eklefltirecek yatrm ve ara mallar ithalatnn ilk aflamada ithal talebini arttrmasy-
la ilgisi yoktur.
Dviz darboazn thal ikamesindeki yanlfl strateji ara ve yatrm mallar retimi arzn artramad-
geniflletmek amacyla 24
Ocak 1980 tarihinde
iin yeni kurulan sanayi dallarnn ara mal ithalat patlamfl, yeni yatrmlar itha-
ekonomide kkl lat artrmfl, ithal ikamesi dviz tasarruf eden deil, aksine dviz ihtiyacn giderek
dnflmleri amalayan bir arttran bir zellik tafldndan demeler dengesini dzeltmeye katkda bulunama-
istikrar program yrrle
konmufltur. mfltr. Ksacas, izlenen yanlfl sanayileflme stratejileri dolaysyla ara ve yatrm ma-
l reten sanayi dallarnn kurulamamas sebebiyle ekonominin dviz talebi artmfl-
tr. Mevcut dviz arzyla bu talebin karfllanamamas, ekonominin byk bir dviz
darboazyla karfllaflmasna yol amfltr.
24 Ocak 1980 Kararlar ile ithal ikameci sanayileflme stratejisi terk edilerek ihra-
cata arlk ve ncelik veren sanayileflme modeli benimsenmifltir. Bylece, ihracata
dnk stratejiye gre sanayileflmemenin yaratt skntlar giderilmeye alfllmfltr.
Aslnda 24 Ocak Kararlarnn znde, sanayileflme stratejisindeki deifliklik yatar.
1980 sonrasnda hazrlanan Yatrm ve ara mallar retimine ncelik veren anlayfl braklmfl, sanayinin d-
plan ve programlarda
sanayileflme, ihracata dayal
fla almasna nem verilmifl ve ithalatta liberalizasyona gidilerek Trk sanayi ter-
kalknmann bir paras biye edilmeye alfllmfltr. zellikle 1984ten sonra ithalatn libere edilmesi, ka-
olarak ele alnmfl, kamu aklk ve karaborsay byk lde engelleyerek haksz rekbeti ortadan kaldr-
kurumlarna dayanan
sanayileflmeden mfl, yabanc sermaye giriflleri zerinde olumlu etki yaratmfl ve sanayinin dinamik
vazgeilmifltir. karfllafltrmal stnlkler teorisi iinde yeniden yaplanmasn salamfltr.
 5. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler II: Sanayi Sektr 143

Trkiyenin 1980li yllarda yeni sanayi stratejisinin benimsenmesinde nemli

bir faktrde Avrupa Topluluu (AT) ile gmrk birliini gereklefltirme konusun-
daki tercihidir. hracat teflvik eden yeni politikalar sonucunda sanayiciler, i piya-
sa yerine dfl piyasalara ynelmeye bafllamfllar ve i piyasann darlndan kurtul-
mufllardr. 1980 ncesinde Trkiyede i pazarn satn alma gc yetersizdi. Bu du-
rum, retimin optimum lekte yaplamamasna yol amfltr. Kk sanayiciler
ileri teknolojili optimum lekte tesisler kuramamfllar, bu sebeple verimleri dflk
kalmfltr. Dfla alma pazar geniflletmifl, bu olumlu geliflme i pazarn yetersiz ol-
duu sanayi dallarnn geliflmesini teflvik etmifltir. Dfl pazarlara retim yapma, ka-
pasite kullanm oranlarn artrmfl, tesislerin leklerini geniflletmelerine yol amfl
ve yeni yatrmlara gitmelerine sebep olmufltur. Bylece, maliyetler afla ekilerek
rekbet flans artmfltr.
(Yzde)
2009 2010 2011(2) 2010 Tablo 5.3
malat Sanayi ile
(TR) (TR) (TR) (AB-27)(5)
lgili Temel
GSYH indeki Pay (Cari Fiyatlarla) 15,2 15,5 16,6(3) 15,4 Gstergeler
retim Artfl (Sabit Fiyatlarla)(1) -11,3 14,4 10,1 7,6 Kaynak: Kalknma
hracat Artfl (Cari Fiyatlarla) -23,8 10,5 23,3 22,7(6) Bakanl, 2012 Yl
Program, s. 163.
Toplam hracat indeki Pay 93,4 92,6 93,8 91,5(6)
thalat Artfl (Cari Fiyatlarla) -26,1 30,9 37,4 24,5(6)
Toplam thalat indeki Pay 78,8 78,3 77,3 89,9(6)
Sabit Sermaye Yatrm (SSY) Artfl
-35,0 30,3 24,6(4)
(Sabit Fiyatlarla)
zel Sektr SSY indeki Pay
39,8 38,1 40,0(4)
(Cari Fiyatlarla)
malat Sanayi stihdam Artfl -6,8 8,9 4,8(3) -3,0
Kapasite Kullanm Oran 65,3 72,6 75,0 76,5
Kurulan flletme Says (Adet) 12.508 14.629 11.662
Kapana flletme Says (Adet) 4.684 5.061 4.758
(1) NACE Rev.2e gre 2005=100 Serisi (2) Ocak - Austos dnemi (3) Ocak - Haziran dnemi
(4) Kalknma Bakanl-Yllk Tahmin (5) EUROSTAT (6) SITC (3,5-8)

hracat ile birlikte kalite ykselmifl, ambalajlar iyileflmifl, teknoloji geliflmifl, mo-
dern iflletmecilik kurallar uygulanmaya bafllanmfl, dfl pazarlar yakndan izlenir ol-
mufl, uluslararas finansman kurulufllaryla iliflkiler artmfl, yeni pazarlama yntem
ve teknikleri lkeye getirilmifl, ynetimde profesyonelleflme bafllamfl, yabanc ser-
maye giriflinin oalmasyla yeni ortaklklar yaratlmfl ve yeni ifl iliflkileri geliflmifl-
tir. En nemlisi ise Trkiye, kendisinin dflnda baflka bir dnya olduunun fark-
na varmfltr.
Btn bunlarn sonucunda sanayi rnleri retimi ve ihracat hzla geliflmifl,
toplam ulusal gelir iinde sanayi sektrnn pay artmfltr. Aslnda Trkiye, G-
ney Kore, Tayvan, Hong Kong ve Singapur gibi uzak dou lkelerinin ihracata d-
nk sanayileflme stratejilerini 1960l yllarda benimseyip uygulamaya koysayd,
bugn sanayileflme konusunda karfllaflt skntlarn byk bir ksmndan uzak
kalacakt.
1963 ylnda bafllayan planl ekonomi dneminde Trkiyede dokuz adet befler
yllk kalknma plan hazrlanmfltr. Planl dnemde hedeflerin altnda performans
144 Trkiye Ekonomisi

yakalanmfltr. Tarm sektrnn doa flartlarna olan bamllnn devam etme-

si sebebiyle sektrel hedeflerde daha fazla sapma olmufltur. Bu dnemde sanayi-
leflmede baflarl olunmakla beraber, 1990l yllarda krizlerin de etkisiyle sanayilefl-
me hamlesi yavafllamfltr.
Dokuzuncu Kalknma Plan dneminde (2007-2013) yllk ortalama %7 byye-
cek Trkiye ekonomisinde retimin sektrel bilefliminde sanayi ve hizmetler sek-
trlerinin n plana kmas hedeflenmifltir. Sanayi sektrnn retim iindeki pa-
ynn plan dnemi sresince artmas ve dnem sonunda %27,2 seviyesine ulaflma-
s, sanayi sektr artfl hznn ekonomik bymenin zerinde gerekleflerek yllk
ortalama %7,8 olmas beklenmektedir.
Uluslararas yatrm danflmanlk kuruluflu olan Goldman Sachsn tahminlerine
gre, Trkiyenin gelecek yllarda byme trendleri ayn ynde olduu taktirde
2050 ylnda dnyann 9uncu byk ekonomisi olaca tahmini gereki deildir.
TSADn hazrlad Vizyon 2050 Raporuna gre de 2050 ylnda Trkiye dnya-
nn en byk ilk 10 ekonomisi iinde yer almayacaktr. J. Four ve dierleri tara-
fndan yaplan bir alflmada da Trkiye 2050 ylnda ilk 10 lke arasnda yer alma-
maktadr. 2010, 2025 ve 2050 yllarnda dnya ekonomisi iindeki ilk 8 lke afla-
daki flekilde gsterilmifltir.
(Sabit Fiyatlarla, Yzde)
Tablo 5.4 Ekonomiler 2010 2025 2050
Dnya
Ekonomisinde 8 AB (27) 29 23 17
lkenin Yllara Gre ABD 27 22 17
Dnya Gelirleri
indeki lkelerin Japonya 9 8 5
Paylar (%) in 7 14 20
Brezilya 2 2 2
Hindistan 2 4 7
Rusya 2 2 3
Dierleri 22 25 29
Kaynak: Four, J., Qur, A. B., Fontagn, L. (2012). The Great Shift: Macroeconomic
Projections for the World Economy at the 2050 Horizon. CEPII.

SIRA SZDE Trkiyede planl dnemde ngrlen hedeflere ulafllmfl mdr?

SIRA SZDE
1
SANAYDE YAPISAL DEfiM
D fi N E L M D fi (AB)
N E L MEkonomik Faaliyetler Snflamasna (NACE) gre sanayi sek-
Avrupa Birlii
tr; madencilik ve taflocakl, imalat sanayi ile elektrik, gaz ve su alt sektrle-
S O R U rini kapsamaktadr.
S O R U Trk sanayinde yapsal deiflim ortaya konulurken, sanayinin
zn oluflturan imalat sanayindeki geliflmeler ele alnacaktr. malat sanayi ise
ISIC Rev. 2 ve ISIC Rev. 3 snflandrmasna gre, TK tarafndan yaplan ayrm-
DKKAT DKKAT
da afladaki sanayi gruplarn kapsamaktadr. Bu sanayi gruplar; gda, iki ve t-
tn (31), dokuma, giyim eflyas ve deri sanayi (32), orman rnleri ve mobilya

N N
SIRA SZDE
(33), kat,SIRA
kt SZDE
rnleri ve basm (34), kimya, petrol, kmr, kauuk ve plastik
rnleri (35), tafl ve topraa dayal sanayi (36), metal ana sanayi (37), metal efl-
AMALARIMIZ ya, makineAMALARIMIZ
ve tehizat, ulaflm arac, ilmi ve mesleki lme aletleri (38) ve dier
imalat sanayidir (39).

K T A P K T A P

TELEVZYON TELEVZYON
 5. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler II: Sanayi Sektr 145

Ekonomilerde yz binlerce mal retimi olduundan imalat sanayi mallarn malat sanayisinde ayn mal
reten iflletmeler kmesine
kullanm amalarna gre snflandrarak gruplandrmak gerekir. Trkiyede ima- sanayi dal denmekte ve her
lat sanayinde retilen mallar, 36 alt sanayi dalnda snflandrlmfltr. Bunlar; tke- maln retimi iin ayr bir
sanayi dalndan sz
tim, ara ve yatrm mallar reten sanayi dallar olmak zere e ayrlarak ele aln- edilmektedir.
mfltr. Bu kapsam iinde televizyon, buzdolab, amaflr makinesi yatrm mal sa-
ylmaktadr. nk tm dayankl tketim mal alt sektrleri yatrm mal reten
sektrlerdir.
AB ile 1 Ocak 1996 tarihinde Gmrk Birliinin gereklefltirilmesi sonucunda
Avrupa Kmr elik Topluluu ile Topluluun yetki alanna giren rnleri kapsa-
yan mallarda serbest dolaflm bafllamfltr. Bylece sanayi rnleri ithalatndan al-
nan vergi ve fonlar sfrlanmfl, ithalatta gzetim ve korunma nlemlerine, kota uy-
gulamalarna, dhilde ve harite iflleme rejimine, haksz ticari uygulamalara, teks-
til rnleri ithalatna iliflkin yeni dzenlemeler yaplmfltr.
AB ile Gmrk Birlii sonrasnda Ortak Gmrk Tarifesi (OGT) stnde oran-
larn uyguland kat, deri ve deri mamulleri, seramik, tarm alet ve makineleri ile
otomotiv sektrlerindeki baz hassas mallarn ithalatndan alnan vergilerde 1
Ocak 2001 tarihinden itibaren %50lik son indirim yaplmfl ve OGTye uyum sa-
lanmfltr. Bylece, bu sanayilerde nc lkeler ile rekabetin daha da artt bir
dneme girilmifltir.
Kalknma planlarnda sanayide yapsal deiflim, sanayi retimi iinde ara ve ya- lkenin sanayileflmifl lke
trm mallarnn paynn artmasna balanmfltr. Planl dnemde izlenen ithal ika- olduundan sz edebilmek
iin imalat sanayi iinde ara
meci politikalar sonucunda, BYKP dnemi iinde dayankl tketim mallarnda ve yatrm mallar
yerli retim byk lde salanmfltr. Bu sebeple BYKPnin yeni stratejisinde, sanayilerinin paynn belli
bir seviyede olmas gerekir.
ara ve yatrm mallar retimine ncelik verilmesi hedef olarak alnmfl, fakat bun-
da baflarya ulafllamamfltr. Bu hedefe ulafllabilseydi, bu mallarn da yerli olarak
retilmesiyle sanayileflme olgusunun son aflamas da tamamlanmfl olacakt. n-
c Plan dnemi sonunda (1977) ara mallarnda amalanan %40,7 yerine %37,7lik,
yatrm mallarnda ise %16,7 yerine %13,3lk paya ulafllabilmifltir.
1980 sonrasnda izlenen politikalar ve plan hedefleri erevesinde tketim Trkiyede imalat
mallarnn paynda bir dflfl gzlenirken, ara ve yatrm mallarnn paynda artfl sanayisinin yapsnda
grlen deiflim, ekonomik
olmufltur. Tketim mallar iinde nemli pay, ortalama %20 oran ile gda sana- geliflmeye paralel bir seyir
yi almfltr. Ara mallar iinde petrol rnleri, dier bir nemli alt sektr olup ima- izlemektedir. Ekonomik
geliflme ile birlikte tketim
lat sanayi iinde ortalama %10luk bir yer tutmufltur. Yatrm mallar iinde ise en esneklii yksek olan
byk pay, ortalama %15 oran ile madeni eflya sanayine aittir. nk bu alan- mallar reten imalat sanayi
dallar daha hzl
larda gelir arttka, talep geliflmekte ve bu durum yatrmlar ekici klmaktadr. geliflmektedir.
Trkiyede madeni eflya, makine ve taflt aralarnn tketim esneklii nispeten
yksek, cam, seramik, imento, kat, lastik, plastik ve petrol rnlerinin tke-
tim esneklikleri 1den byk olmakla birlikte dier ilk daldaki esnekliklerin
daha altndadr. Bir daln geliflimi sadece i esneklik katsaylarna balanamaz.
Ayrca, dfl talebin gelir esneklii, yatrm ve ihracat teflvikleri, ithalat kolaylklar
da geliflmede nemlidir.
1980 ylndan sonra izlenen yeni sanayileflme stratejisi, sanayi sektrnde hzl
bir bymeye yol amfltr. Byme oranlarnda %10,1 ile %3,1 arasnda meydana
gelen dalgalanmalar kararsz bymeye sebep olmufl ise de 1981-1990 arasnda sa-
nayi sektr ortalama %7 orannda geliflmifltir. Bu kararszlkta, sanayi sektr
kapsamnda yer alan madencilik alannda baz yllarda grlen negatif bymenin
etkisi vardr. Buna karfllk imalat sanayindeki byme biraz daha fazla olmufltur.
Benzer kararszlk, imalat sanayinde de grlmfl ve bymede %13,9 ile -%7,6
arasnda bir deiflim gzlenmifltir. Sanayi sektrndeki byme hz, dier sektr-
146 Trkiye Ekonomisi

lerdeki hzlarn zerinde gereklefltiinden, sanayi geliflmenin motoru olmaya de-

vam etmifltir. Bunun doal sonucu olarak sanayi sektrnn Gayri Safi Yurtii Ha-
sla (GSYH), dier adyla Gayri Safi Yurtii (GSYG), iindeki pay zaman iinde art-
mfltr. Dnemin bafllang yl olan 1980de sanayi sektrnn GSYH iindeki pa-
y %25 iken, 2005 ylnda bu oran %25,1 olmufltur. Bu seviye, aslnda sanayi rn-
lerinde gmrk birliini gereklefltirdiimiz AB lkelerindeki genel eilime ok ya-
kndr. Dier yandan imalat sanayinin GSYH iindeki paynn da, izlenen politika-
lara uygun olarak artmas olumlu bir geliflmedir.
Hammaddeye dayanan, klasik retim teknolojisi kullanan ve evre kirliliine
yol aan tekstil, demir-elik, gemi infla gibi sanayiler emein ucuz olduu geliflme
yolunda olan lkelere kaymaktadr. Buna karfllk geliflmifl lkeler, bilgi ve beceri
gerektiren, arafltrma ve gelifltirmeye dayanan, ileri teknolojili sanayi dallarna y-
nelmektedir. Dnyada sanayi sektrnde uluslararas karfllafltrmal stnlkler
doal kaynak zenginliinden ok, sahip olunan teknoloji seviyesine bal bir du-
ruma gelmifltir.
Bu sebeple mevcut teknolojilerin yaygnlafltrlmas, yeni teknolojilerin ve buna
dayal sanayilerin yaratlmas, kk ve orta lekli sanayin gelifltirilmesi, arafltr-
ma ve gelifltirme (AR-GE) faaliyetlerinin teflviki, blgesel geliflme ve evrenin ko-
runmas desteklenmelidir.
malat sanayisinde orta teknoloji sektrlerine doru dnflm devam et-
mektedir. in ve Hindistan gibi ucuz emek gcne sahip lkelerle tekstil, gi-
yim, deri gibi geleneksel sektrlerde rekbet gleflmifl ve 2002 ylndan sonra
retimde darboazlar yaflanmfltr. Son yllarda otomotiv, makine, beyaz eflya,
ana metal ve petrol rnlerindeki ihracat artfllar, orta teknolojiye sahip sek-
trlerin retim ve ihracattaki payn oaltmfltr. Trkiye ekonomisinde AB l-
keleri ile karfllafltrldnda yksek ve ortann st teknoloji sektrlerinin pa-
y dflktr. malat sanayisinin yapsnda orta teknoloji sektrlerine doru d-
nflm devam etmektedir.
(Yzde Pay)
Tablo 5.5 TRKYE AB
malat Sanayi (1)
retim ve Teknoloji Younluu retim hracat hracat (3)
hracatnn Yaps 2002 2006 2010 (2) 2002 2006 2010 2009

Kaynak: Kalknma Yksek 5,1 4,5 4,2 6,2 5,6 3,4 22,2
Bakanl, 2012 Yl Ortann st 18,2 23,6 23,4 24,3 30,8 32,2 39,7
Program, s.164.
Ortann Alt 26,7 32,1 33,9 22,8 29,0 31,8 18,1
malat sanayinde yksek Dflk 50,0 39,8 38,5 46,8 34,6 32,6 20,0
katma deerli mal retimini Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
artrarak yapsal
dnflmn hzlandrlmas (1) OECD
temel amatr. Science, Technology and Industry Scoreboard snflandrmas esas alnmfltr.
(2) 2008yl fiyatlaryla Kalknma Bakanl tahminidir.
(3) OECD yesi AB lkeleri kapsamaktadr.

SIRA SZDE malat sanayinin yapsnda son yllarda nasl bir deiflim yaflanmfltr?
SIRA SZDE
2
D fi N E L M D fi N E L M

S O R U S O R U

DKKAT DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE

 5. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler II: Sanayi Sektr 147

SANAY SEKTRNN KATMA DEER NDEK

YER

malat Sanayi
Trkiye ekonomisinde sanayi sektrnn GSYH iindeki pay, 1998-2011 dnemi
verileri dikkate alndnda, dflmfltr. Sz konusu dnemde TKin retim yn-
temiyle hesaplad GSYH (alc fiyatlaryla 1998 bazl) verilerine gre sanayi sek-
trnn neredeyse tamamn oluflturan, imalat sanayinin GSYHya katks %23,9den
%16,3e dflmfltr. malat sanayinin GSYHya katks 2009 ylnda en dflk sevi-
yeye ulafltktan sonra son birka ylda (2009-2011dneminde) artfla gemifltir.
2009 ylnda %15,2 olan imalat sanayinin GSYHdaki katks 2010 ylnda %15,7ye
ve 2011 ylnda %16,3e ykselmifltir (2010 yl AB 27 ortalamas %15,4).
TKin sektrlere iliflkin Gayri Safi Katma Deer (GSKD) verileri de yukarda
belirttiimiz bu durumu dorulamaktadr. 2004-2008 dneminde imalat sanayinin
GSYHdaki pay %17,4ten %16,2ye dflerken, ayn dnemde sanayi sektrnn
GSKDdeki pay da %28den %27,2ye inmifltir.
Sanayi sektr, 2007 ylna kadar hzla bymfl, Kresel Finansal Krizden
olumsuz ynde etkilendii iin sektrn byme hz 2008 ylnda %1,1, 2009 y-
lnda ise -%6,9 olmufltur. 2009 ylnda yaflanan kresel krizin ardndan imalat sana-
yisinde 2010 ylndan sonra belirgin bir iyileflme yaflanmfltr. Bu dnemde retim,
istihdam, kapasite kullanm oranlar ve zellikle dfl ticaret hacminde nemli artfl-
lar gerekleflmifltir. 2010 ylnda yurt ii talepte ve ihracatta gzlenen ykselmenin
etkisiyle imalat sanayi, sanayi sektr iinde en hzl byyen alt sektrdr.
malat sanayisinin toplam ithalat iindeki pay 2009 ylnda %78,8 iken, oran
2011de %77,3e gerilemifltir. Buna karfllk toplam ihracat iindeki pay 2009da
%93,4, 2011de ise %93,8e ykselmifltir. 2009 ylnda kresel krizin etkisiyle ithalat
ve ihracat artfl hzlar negatif olmufl, 2010 ve 2011 yllarnda ise srasyla %30,9 ve
%37,4; %10,5 ve %23,3 olarak gerekleflmifltir. 2011 ylnda 11.662 iflletme kurul-
mufl, buna karfllk 4.758 iflletme kapanmfltr. Ayn ylda kapasite kullanm oran
nceki yla gre artarak %75 olmufltur (AB 27 oran %76.5).
Trkiyede imalat sanayi son yllarda hzl byme gstermifl ve kapasite kulla-
nm oranlar artmfltr. Tm bu olumlu geliflmelere karfllk Trkiyede imalat sana-
yinin karfllaflt nemli yapsal sorunlar vardr. Bunlar;
Kredi maliyetlerindeki ykseklik,
Dflk fiyatl ithalattan kaynaklanan haksz rekbet,
Brokratik ifllemlerin fazlal,
Kamu kaynakl baz girdilerin fiyatlarnn uluslararas fiyatlara gre yksek
oluflu,
Teknoloji retiminde yetersizlik,
leri teknoloji kullanmnn hzl yaygnlafltrlamamas,
Nitelikli iflgc eksiklii,
Yksek katma deerli rnlerde snrl retim kabiliyeti,
flletmelerin retim ve ynetim yaplarnda modernizasyon ihtiyacdr.
Yapsal sorunlarn zm sanayinin retim ve istihdamdaki payn artracaktr.
Dier yandan uluslararas piyasalarda lke ekonomisinin rekbet gc artracak ve
bu durum demeler dengesine olumlu yansyacaktr. Yapsal sorunlarn zmnde
en nemli husus lke ekonomisinin istikrarl bir flekilde bymesi ve kalknmas ola-
caktr.
 148 Trkiye Ekonomisi

Madencilik
Madencilik, sektr iinde ok nemli bir yere sahip deildir. 2003 ylnda sanayi
sektr katma deeri iindeki pay %1,0 iken oran 2011de %1,3 olmufltur. Bu alt
sektrn byme hz da zaman iinde byk dalgalanma gstermifltir. Madenci-
lik sektr retim endeksi 2011 ylnda bir nceki yla gre %2 orannda artmfltr.
Sektr zerindeki etkisi 2008 ylnn son eyreinden sonra hissedilen kresel kriz,
dnya ekonomisinde ham petrol, doal gaz ve metalik maden fiyatlarnda dflfl-
lere ve retim azalmalarna yol amfltr. Trk madenciliine de etki eden bu gelifl-
meler sonucunda 2008 yl Kasm ayndan itibaren retim ve ihracat azalmfl, 2010
ve 2011 yllarnda ise artmfltr.

Enerji
Trkiye ekonomisinde elektrik, gaz, buhar ve scak su retimi ve datmn kap-
sayan enerji alt sektrnn GSYH iindeki pay ortalama %2 civarndadr. 2003 y-
lnda %1,9 olan pay, 2011de %2,4e kmfltr. Enerji girdilerinde uluslararas ener-
ji piyasalarndaki yksek talep artfllarna paralel olarak 2008 ylnda yurtii elektrik
ve doalgaz fiyatlarnda byk artfllar meydana gelmifltir. 2008 ylnn ikinci yar-
sndan sonra krizin etkisiyle enerji fiyatlar azalma eilimine girmifltir. Trkiyede
sanayide kullanlan enerji girdi fiyatlarnn Ekonomik flbirlii ve Kalknma rgt
(OECD) ortalamalarna gre yksek olmas sektrn rekbet gcn olumsuz et-
kilemektedir. OECD lkelerinde Japonya ve talyadan sonra en pahal sanayi elek-
triini Trkiye kullanmaktadr.
Dnyada nfus artfl, sanayileflme ve kentleflme, doal kaynaklara ve enerjiye
olan talebi artrd iin enerji arz gvenlii stratejik bir neme sahiptir. Bu ba-
kmdan Trkiye, verimli ve srdrlebilir enerji retimine ynelmektedir. Trki-
yede mevcut kaynaklarndan en st dzeyde yararlanlan, enerji eflitliliine sa-
hip, etkin ve evreci bir enerji anlayfl temel ama olmal, elektrik enerjisi reti-
minde yerli ve yenilenebilir kaynaklarn kullanmna hz verilmelidir.
Dnyadaki eilimlere paralel olarak Trkiyede de nihai enerji tketiminde
elektrik enerjisinin pay giderek artmaktadr. 2011 ylnda ortalama net elektrik t-
ketiminin %46s sanayide, %24 meskenlerde, %14 ticarethanelerde, %4 resmi
kurumlarda ve %12i dier kesimlerde tketilmektedir. Toplam tketimin %14n
kayplar oluflturmaktadr. 2012 ylnda elektrik santralleri toplam kurulu gcnn
%3,2 orannda artarak 53.420 MWa ulaflaca ngrlmektedir. Elektrik retimin-
deki kaynak paylarnn nemli lde ayn kalmas, doal gaz yaktl santrallerin
%43,4, hidrolik santrallerin %24,4 ve linyit yaktl santrallerin %16,7 orannda pay-
larla ilk sralar almas, rzgr ve jeotermal elektrik retimi toplam paynn ise %
2,4e ykselecei ngrlmektedir.

SIRA SZDE malat sanayisindeki

SIRA SZDEyapsal sorunlar aklaynz.
3
SANAY SEKTRNDE SORUNLAR, SANAYLEfiME
D fi N E L M D fi N E L M
POLTKALARI VE SANAY STRATEJS
S O R U Sanayi Sektrnde
S O R U Sorunlar
Son 20 ylda dnyada sanayi sektrnde yapsal deiflimler yaflanmakta, geliflmifl
DKKAT
lkelerde imalat
DKKAT
sanayi teknolojisinde hzl geliflmeler grlmektedir. Geliflme yo-
lunda olan lkelerde imalat sanayinin yaps hammadde ve emee dayal retim-
den, teknoloji youn retime dnflmektedir. Dolaysyla, ekonomilerin karfllafltr-

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE

AMALARIMIZ AMALARIMIZ

K T A P K T A P
 5. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler II: Sanayi Sektr 149

mal stnln yeni teknolojiler belirlemektedir. Hzl teknolojik geliflmenin ya-

nnda, dnya ticaretinin giderek serbestleflmesiyle beraber rekbet de hzla art-
maktadr. Geliflmifl lkeler eflitli aralarla kendi sanayilerini destekleyerek yapsal
uyum ve rekbet gcnn srdrlmesi ynnde politikalar uygulamaktadr. Bu
geliflmeler, bilim ve teknoloji politikalarn n plana karmakta ve AR-GE alflma-
larna daha fazla kaynak ayrlmasn gerektirmektedir.
Mikro elektronik, ileri malzeme teknolojileri, molekler biyoloji ve biyo-tekno-
loji alannda yaplan arafltrmalar, ortaya kan yenilikler ve bunlarn sanayi sekt-
rne aktarlmas, sanayileflmede yeni teknolojilerin bir girdi olarak retim faktrle-
ri arasnda yer almas, esnek retim teknolojilerinin kullanlmas, KOBlerin gelifl-
mesi ve ekonomide etkinlik salamas, sanayide yapsal bir deiflim yaratmfltr. Bu
geliflmelerden Trk sanayi sektr de etkilenmektedir.
Trkiyede sanayinin %50si Marmara, %20si Ege Blgesinde younlaflmfltr.
Bu durum lkede i glerin domasna, iller ve blgeler arasnda gelir dalmn-
da bozulmalara yol amakta, doal afetler srasnda byk lde etkilenme gibi
sorunlarn yaflanmasna sebep olmaktadr. Bu sorunlarn giderilmesi iin sanayi ya- Dnya ekonomisi son 25
trmlarnn corafi dalmnn deerlendirilerek sanayi planlarnn yaplmas, geri yllk dnemde retici odakl
bir sistemden, tketici
kalmfl blgelerde alt yaplarn kamu tarafndan karfllanmas gerekir. odakl bir sisteme doru
Trkiye, insan gc kaynaklarn arttrrken, ileri teknoloji alanlarna yatrm ya- ilerlemektedir. Tketici
odakl bu yeni oluflum,
parak katma deeri yksek rnler retimine nem vermek zorundadr. Haberlefl- dnyann her noktasnda
me teknolojisinde ulafllan dzeye bal olarak ekonomik zgrlk ortam, tketi- retilen maln, dnyann her
cinin piyasayla ilgili bilgiye ulaflmasn ve kendisi iin en doru karar verebilece- noktasnda tketilebilecei
yeni bir rekbet ortam
i bir imkna kavuflmasn salamaktadr. yaratmaktadr.
Gnmzde bilim, teknoloji ve yenilik, rekbet stnlnn ve srdrlebilir sos-
yo-ekonomik geliflmenin belirleyici unsurlarndan biri olmufltur. Bu anlamda kresel pa-
zarda rekbet edebilmek iin bilim ve teknolojiye dier bir deyiflle bilgiye dayal eko-
nomiye nem verilmelidir. Trkiyede AR-GE harcamalarnn GSYH iindeki pay 2009
ylnda %0,85 iken, AB (27) ortalamas %1,85dir. zel sektr tarafndan gereklefltirilen
AR-GE harcamalarnn toplam AR-GE harcamalarna oran 2005 ylnda %33,8dir. Bu
oran 2009da 47,4e ykselmifl ise de %63,9 olan AB ortalamasnn olduka gerisindedir.
2009 ylnda Trkiyede toplam istihdamn %0,62sini AR-GE personeli olufltur-
maktadr. Bu oran AB lkelerinde %1,44tr. Tam Zaman Efldeeri (TZE) cinsinden
toplam AR-GE personelinin 2005te %30,4 zel sektr tarafndan istihdam edilir-
ken, oran 2009da %40a ulaflmfltr. Bununla birlikte ABde oran 2009 ylnda
%48,8dir. AB lkeleri arasnda GSMH iinde en fazla AR-GE harcamas yapan l-
ke svetir (%4,27). Daha sonra Finlandiya (%3,51), Danimarka (%2,60) ve Alman-
ya (%2,50) gelmektedir. Trk sanayinin dnya leinde rekabeti bir yapya ka-
vuflmas iin AR-GEye daha fazla pay ayrmas gerekmektedir.
Bilgiye dayal bir ekonominin baflarsn, yeni ve gelifltirilmifl rn ya da retim Trkiye Sanayi Stratejisi
Belgesi ve Eylem Plan
sreleri gibi ticari formlara dnfltrlebilen teknolojik bilgi belirlemektedir. Tek- 2011-2014de bilgi youn
nolojik performansn en iyi ltlerinden biri de patentlerdir. Dnya Fikri Mlkiyet sanayilerin gelifltirilmesi
rgtnn (World Intellectual Property Organisation: WIPO) patent baflvurularna amacyla zel sektr ve
kamu tarafndan yrtlen
iliflkin 2012 ylnda yaynlanan raporuna gre, 2011 ylnda toplam patent baflvuru zellikle ileri teknoloji
says 181.900e ulaflmfltr. En ok patent baflvurusu yapan lkeler ABD (48.596), Ja- gerektiren nanoteknoloji,
biyoteknoloji gibi alanlarda
ponya (38.888) ve Almanyadr (18.547). Avrupa Birliinde Almanya, Fransa, ngil- kapasite oluflturma
tere, Hollanda, sve, talya, Finlandiya ve spanya nde gelen lkelerdir. Trki- alflmalarna arlk
verilecei belirtilmifltir.
yede 2011 ylnda patent baflvuru says 541dir. 2011 ylnda patent baflvurusu ya-
plan rnlerin baflnda dijital iletiflim teknolojileri (%7,1), elektrik ekipmanlar
(%6,9), tbbi teknolojiler (%6,6) ve bilgisayar teknolojisi (%6,4) gelmektedir.
150
TURQUALITY, dnyann nayi sektrlerinin pay artmfltr. Otomotiv, makine, elektronik ve beyaz eflyadaki
devlet destekli ilk ve tek
markalaflma programdr.
Trkiyede rekbet
avantajn elinde
bulundurduu ve
markalaflma potansiyeli
olan rn gruplarna sahip
firmalarn, retimlerinden
pazarlamalarna,
satfllarndan satfl sonras
hizmetlere kadar btn
sreleri kapsayacak flekilde
ynetsel
SIRA SZDEbilgi birikimi,
kurumsallaflma ve
geliflimlerini salayarak
uluslararas pazarlarda
D fi markalaryla
kendi N E L M kresel
bir oyuncu olabilmeleri
amacyla oluflturulan bir
destek
S O platformudur.
R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Trkiye Ekonomisi
Son yllarda in ve Hindistan gibi ucuz emek gcne sahip lkelerin, dnya ti-
caret sistemine entegrasyonuyla temel sanayi rnlerinde maliyetlere dayal rek-
betin srdrlmesi gleflmifltir. 2002 ylndan sonra Trkiyede zellikle dokuma,
giyim, deri gibi geleneksel sektrlerde retim gerilemifltir. Buna karfllk AB ile ger-
ekleflen gmrk birlii sonrasnda retimde orta ve yksek teknolojili imalat sa-
yksek ihracat artfllar bu eilimin devam etmesinde etkili olmufltur.
Gnmzn kresel dnya pazarlarnda rekbet gcn belirleyen baflta gelen
faktr, iflletmelerin lekleridir. stanbul Sanayi Odasnn (SO) her yl aklad
Trkiyenin ilk 1000 sanayi kuruluflu arasnda yksek performans gsteren flirketler,
byk lekli olanlardr. Byk lekli flirketlerin daha yksek performans gster-
meleri, flirketlerin retim yaptklar sektrlerin yaplaryla yakndan ilgilidir. Son yl-
larda bymekte olan sektrlerin lei, gerileyen sektrlere gre daha yksektir.
Trkiyede dokuma, hazr giyim, deri gibi geleneksel sektrler baflta olmak
zere tm SIRA SZDE yksek katma deerli rnlerin gelifltirilmesini salamak ze-
alanlarda
re markalaflmann desteklenmesi faaliyetlerine ve Turquality sisteminin uygulan-
masna nem verilmelidir. Ayrca, katma deeri yksek tasarmlar yaratlmasna,
D fi N E L M
uluslararas alanda Trk tasarmlarnn tercih edilir konuma getirilmesine ynelin-
melidir. Bu alflmalar yapmak zere 2009/15355 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile
S ODanflma
R U
Trk Tasarm Konseyi kurulmufltur.
Trkiye, yksek
D K ve
K A orta
T teknoloji youn mal ihra eden lkeler iinde yer almazken, Sin-
gapur, Tayvan ve Gney Kore sralamada st sralara kmfltr.
SIRA SZDE
svirenin nde gelen arafltrma kurumlarndan International Institute for Ma-
nagement Developmentn (IMD) Dnya Rekabet Yll 2011 (World Competitive-
ness Yearbook)
AMALARIMIZ raporuna gre, 2010-2011 dneminde Trkiyenin rekbet gc
artmfltr. 331 kritere gre yaplan deerlendirmede Trkiye 59 lke arasnda 2010
ylnda 48inci srada iken, 2011 ylnda 39uncu sraya ykselmifltir.
Dnya KEkonomik
T A P Forumunun (World Economic Forum) hazrlamfl olduu
Kresel Rekabet Raporunda (Global Competitiveness Report) ise Trkiye 2010 y-
lnda 61inci srada (139 lke arasnda) iken, 2011 ylnda 59uncu sraya (142 lke
iinde) ykselmifltir.
T E L E V Z Y O N Raporda ilk srada svire, ikinci srada Singapur, nc s-
rada sve yer almaktadr. 26nc srada bulunan in, byk lekli geliflme yolun-
da olan lkeler arasnda lider pozisyona sahiptir. Dier BRIC lkeleri arasnda Bre-
zilya 53, Hindistan 56, Rusya ise 66nc sradadr.
NTERNET
Sanayileflme Politikalarnda Deiflim
Trkiye ekonomisinde gerek sanayi sektr ve gerekse imalat sanayi, 1960l yl-
lardan sonra nemli geliflim gstermifl, imalat sanayinin ulusal gelir iindeki pay
ykselmifltir. malat sanayi bu geliflim srecinde birincisi 1960larda ikincisi 1980ler-
de olmak zere iki nemli aflamadan gemifltir. 1960larda ithal ikameci ve devle-
tin aktif rol ald politikalar sanayileflmeye katkda bulunmufl, ancak bu sre
1970lerde krize girmifltir. 24 Ocak 1980 Kararlarnn temellerinden birini oluflturan
ihracata dayal sanayileflme stratejisiyle birlikte imalat sanayi hzla geliflmifltir. Bu
geliflim, 1990lardaki makro ekonomik istikrarszlklar sonucu yerini tekrar durak-
lamaya brakmfltr. Buna ramen 1980de bafllayan sre gnmzde de devam
etmektedir. Trkiyenin sanayi politikasndaki geliflmeler, 1960-1980 ve 1980-2012
dnemine iliflkin olarak Tablo 5.6da gsterilmifltir.
 5. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler II: Sanayi Sektr 151

Politikalar 1960-1980 Dnemi 1980-2012 Dnemi Tablo 5.6

thal ikameci ve mutlak koruyucu
Dfl dnya ile politikalar. Yerli retimi olan
iliflkiler mallarda (sektrlerde) ithalatn
btnyle yasaklanmas.
Deerli TL, faiz ve fiyat
Kur, faiz, fiyat kontrolleri, dnem sonunda
politikalar dviz krizinin yan sra ara mal
ithali ve faizde darboaz.
Merkezi planlamaya dayanan
Sanayileflmede kamu yatrmlar, devleti
kamu rol politikalar, KTler yoluyla
zel sektre ucuz girdi verilmesi.
malat sanayi yatrmlarna
Teflvik ynelik aktif bir teflvik politikas,
politikalar i pazara ynelik sanayi
yatrmlarnn teflviki.
Trkiyede
Sanayileflme
hracata dayal sanayileflme, dflk
Politikalar.
tarifeler ve kotalar ile dfl dnyaya
alma.
Dviz kuru politikalaryla ihracatn
desteklenmesi, fiyat ve faiz
denetimlerine son verilmesi ve ara mal
ithalatnda patlama.
Sanayi sektrnde kamu yatrmlarnn
snrlandrlmas, KTlerin
zellefltirilmesi.
malat sanayi dflndaki sektrlere de
yaylan bir teflvik politikas, parasal
teflvikler yerine vergi indirimi muafiyeti
gibi uygulamalarn ne kfl, ihracata
ynelik dorudan teflviklerin artrlmas.

Dnem sonunda rekbet Dnem baflnda verimlilik ve ihracat

edememe sebebiyle verimsiz ve
Sanayide uluslararas dzeyden yksek
fiyatla retim yapan bir imalat
ortaya
sanayi, dfl pazarn
kan sorunlar hedeflenmemesi sebebiyle imalat
sanayinde lein optimumun
altnda kalmas.
artflna karfllk, zel sektrn rekbet
gcn zamanla kaybetmesi,
kreselleflmeyle artan rekabet
karflsnda dflk katma deerli
sektrlerin geliflmesi, kresel pazarda
inin rekabeti sonucunda emek-youn
sektrlerde pazar kayb.

Trkiye Sanayi Stratejisi

Sanayi ve Ticaret Bakanlnca hazrlanan, AB mzakere srecindeki iflletmeler ve
sanayi politikas mzakere bafllnn kapanfl kriterleri arasnda yer alan Trkiye
Sanayi Stratejisi Belgesi ve Eylem Plan 2011-2014, Yksek Planlama Kuru-
lunun 7 Aralk 2010 tarih ve 2010/38 sayl kararyla onaylanmfltr. Strateji, Trk
sanayisinin rekbet edilebilirliinin ve verimliliinin ykseltilerek dnya ihracatn-
dan daha fazla pay alan, arlkl olarak yksek katma deerli ve ileri teknolojili
rnlerin retildii, nitelikli iflgcne sahip ve ayn zamanda evreye ve topluma
duyarl bir sanayi yapsna dnflm hzlandrmay amalamaktadr.
Strateji, ABdeki sanayi politikas yaklaflmlaryla uyumlu, Trk sanayisinin gl
ve zayf ynleriyle sahip olduu frsatlar ve karfl karflya kald tehditler sonucu
oluflturulan bir politika erevesini iermektedir. Stratejinin vizyonu, orta ve yksek
teknolojili rnlerde Avrasyann retim ss olarak belirlenmifltir. Orta ve yksek
teknolojili sektrlerin retim ve ihracat iindeki arlnn artrlmas ve dflk tek-
nolojili sektrlerde katma deeri yksek rnlere geilmesi stratejik hedeflerdir.
Belgenin eylem plannda yatay sanayi politikas alanlar, sektrel sanayi politi-
kas alanlar ile uygulama, izleme ve koordinasyon bafllklar altnda hedefler ak-
lanmfltr. Yatay sanayi politikas alanlar kapsamnda yatrm ve ifl ortamnn iyilefl-
tirilmesi alannda sanayi sektrnde giriflimciliin yaygnlafltrlmasna ynelik ei-
timler verilmesi ve destekler salanmas ngrlmfltr.

Trkiyenin dnya ekonomisindeki rekbet gcn aklaynz. SIRA SZDE SIRA SZDE
4
D fi N E L M D fi N E L M

S O R U S O R U

DKKAT DKKAT
152 Trkiye Ekonomisi
zet
N
A M A Trk sanayisinin geliflimini aklamak
1 AM A
Trkiyenin sanayileflme srecine ge bafllamas-
nn en nemli sebebi, Osmanl Devletinin eko-
nomisinin tarma dayal bir yapda olmas dolay-
syla sanayi sektrnn ikinci planda kalmasdr.
Aralk 1913 tarihinde, iktidardaki ttihat ve Te-
rakki Hkmeti sanayileflmeyi teflvik etmek ama-
cyla Teflvik-i Sanayi Kanunu Muvakkatn yrr-
le koymufltur. Cumhuriyetin ilk 10 ylnda,
zel giriflime dayanan liberal bir ekonomi politi-
kas izlenmifl, zel sektr korunarak teflvik edil-
mifl ve sanayileflmede bu kesime ncelik veril-
mifltir. Devleti politika izlenerek ekonomik kal-
knmann gereklefltirilmeye alflld 1933ten
sonraki dnemde de zel kesim korunmufl ve
teflvik edilmifltir. Trkiyede devletilik, youn
olarak sanayi sektrnde uygulanmfltr. Demok-
rat Partinin iktidara gelmesiyle birlikte zel sek-
tr nemli bir geliflme gstermifl, kamuya ait sa-
nayi kurulufllar da byd iin sanayi sekt-
rnde kamunun pay azalmamfltr. Trkiyede
uygulanan befl yllk kalknma plan dnemlerin-
de sanayiye dayal byme temel amalardan bi-
ri olmufltur. 1980 ylna kadar ithal ikamesi, 1980
sonrasnda ise ihracata dnk sanayileflme poli-
tikas izlenmifltir.
N
Sanayi sektrndeki yapsal deiflimi deerlen-
AM A
2 dirmek
Kalknma planlarnda sanayide yapsal deiflim,
sanayi retimi iinde ara ve yatrm mallarnn
paynn artmasna balanmfltr. Yapsal deiflim
zellikle imalat sanayinde meydana gelmifltir.
Trkiyede imalat sanayinde retilen mallar, 36
alt sanayi dalnda snflandrlmfl ve tketim, ara
ve yatrm mallar reten sanayi dallar iinde ele
alnmfltr. Kalknma planlarnda sanayide yapsal
deiflim, sanayi retimi iinde ara ve yatrm mal-
larnn paynn artmasna balanmfltr. 1980 son-
rasnda izlenen politikalar ve plan hedefleri er-
evesinde tketim mallarnn paynda dflfl gz-
lenirken, ara ve yatrm mallarnn paynda artfl
olmufltur. Dnyada sanayi sektrnde uluslara-
ras karfllafltrmal stnlkler, doal kaynak zen-
ginliinden ok, sahip olunan teknoloji seviyesi-
ne bal duruma gelmifltir. Bu sebeple Trkiye,
mevcut teknolojilerin yaygnlafltrlmasn, yeni
teknolojilerin ve buna dayal sanayilerin yaratl-
masn, kk ve orta lekli sanayin gelifltiril-
mesini, AR-GE faaliyetlerinin teflvikini, blgesel
geliflmeyi (kalknmay) ve evrenin korunmasn
desteklemek zorundadr.
N Sanayi sektrnn Trkiye ekonomisi iindeki
yerini konumlandrmak
3
Trkiye ekonomisinde son onbefl yllk dnemde
(1998 yl baz alnrsa) sanayi sektrnn GSYHya
katksnda azalma sz konusudur. Son birka yl
dikkate alnrsa (baz yl 2009 yl olursa) sanayi
sektrnn GSYH nispi olarak katks artmfltr.
malat sanayinin GSYHya katks 1998de %23,9,
2009da %15,2 ve 2011de %16,3 olarak gereklefl-
mifltir. Sanayi sektr iinde imalat sanayi, sekt-
rn neredeyse tmn oluflturmaktadr. malat sa-
nayi 2008 ylna kadar hzla bymfl olmasna
ramen, sektrn byme oran dier sektrler-
den dflk olduu iin GSYHya katks artmamfl-
tr. 2008 ylnda sektrn byme hz kresel ma-
li kriz sebebiyle %1,1 olarak gerekleflmifltir. Ma-
dencilik sektr, Trkiyenin sanayi sektr iin-
de ok nemli yere sahip deildir. Sanayi sektr
katma deeri iindeki pay 2003 ylnda %1 iken
oran 2011de %1,3 olarak gerekleflmifltir. Trkiye
ekonomisinde elektrik, gaz, buhar ve scak su re-
timi ve datmn kapsayan enerji alt sektrnn
GSYH iindeki pay ortalama %2 civarndadr. 2003
ylnda %1,9 olan pay, 2011de %2,4e kmfltr.
N
Sektrdeki sorunlar, sanayi politikalarn ve sa-
A M A
nayi stratejisini analiz etmek
4
Geliflme yolunda olan lkelerde imalat sanayinin
yaps, hammadde ve emee dayal retimden tek-
noloji youn retime dnflmektedir. Geliflmifl l-
keler eflitli aralarla kendi sanayilerini destekleye-
rek yapsal uyum ve rekabet gcnn srdrl-
mesi ynnde politikalar uygulamaktadrlar. Tr-
kiyede sanayi sektr ve imalat sanayi, 1960l yl-
lardan sonra nemli bir geliflim gstermifltir. Trki-
yede sanayinin belli blgelerde younlaflmas, i
glerin domasna, iller ve blgeler arasnda ge-
lir dalmnda bozulmalara yol amakta ve doal
afetler srasnda byk lde etkilenme gibi so-
runlarn yaflanmasna sebep olmaktadr. Trk sa-
nayi, kresel pazarda rekbet edebilmek iin mut-
laka bilim ve teknolojiye nem vermelidir. IMD ve
Dnya Ekonomik Forumunun rekabetilik dzeyi
ile ilgili verilerine gre, 2011 ylnda Trkiyenin
rekbet gc bir nceki yla gre artmfltr. Trki-
ye Sanayi Stratejisi Belgesi ve Eylem Plan 2011-
2014, Trk sanayisinin rekbet edilebilirliinin ve
verimliliinin ykseltilerek dnya ihracatndan da-
ha fazla pay alan, arlkl olarak yksek katma de-
erli ve ileri teknolojili rnlerin retildii nitelikli
iflgcne sahip ve ayn zamanda evreye ve toplu-
ma duyarl bir sanayi yapsna dnflm hzlan-
drmay amalamaktadr.
 5. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler II: Sanayi Sektr 153

Kendimizi Snayalm
1. Teflvik-i Sanayi Kanunu kapsamna giren kuruluflla- 6. Sanayi sektr iinde en nemli alt sektr aflada
rn saym sonularna gre Osmanl Sanayi ile ilgili afla- saylanlardan hangisidir?
daki ifadelerden hangisi yanlfltr? a. malat
a. Sanayi tketim mallar retmektedir. b. Madencilik
b. Sanayi ara ve yatrm mallar reten sanayi dal- c. Enerji
larna sahiptir d. Ulafltrma
c. Sanayinin hammaddesi tarma dayanmaktadr
e. nflaat
d. Sanayi kurulufllar aflr derecede Bat Anado-
luda younlaflmfltr
7. Trkiyede befl yllk kalknma planlar hangi yldan
e. Sanayinin nemli bir ksm gayrimslimlere aittir
itibaren uygulanmaya bafllanmfltr?
2. Birinci ktisat Kongresi hangi yl ve nerede toplan- a. 1955
mfltr? b. 1957
a. 1923 - zmir c. 1963
b. 1925 - stanbul d. 1965
c. 1927 - Ankara e. 1970
d. 1929 - Adana
e. 1931 - stanbul 8. thal ikamesi 1980 ylna kadar zellikle afladaki
hangi sanayide byk lde uygulanmfltr?
3. Mustafa Kemal ktisadiyatmza nem vermek zo- a. Karfllafltrmal stnle sahip olunan sanayi-
rundayz derken belirtmek istedii olay afladakiler- lerde
den hangisidir? b. Dayankl tketim mallar sanayinde
a. Devletleflme
c. Yatrm mallar sanayinde
b. Tekelleflme
d. Tarma dayal sanayide
c. Tarm gelifltirme
e. Ara mal reten sanayilerde
d. Rekabeti artrma
e. Sanayileflme
9. Afladakilerden hangisi Trkiyede izlenen ithal ika-
4. 17 fiubat 1925 tarihinde tarmda Aflar Vergisi Birinci meci politikalarn sonularndan biri deildir?
ktisat Kongresinin nerileri dorultusunda kaldrln- a. Negatif ithal ikamesine yol almfltr
ca, devlet nemli gelir kaybna uramfltr. O dnemde b. Bir birimlik ithal ikamesi iin, daha az ithalat ya-
(1924 ylnda) devlet gelirlerinin yzde ka aflar vergi- plmfltr
sinden salanmakta idi? c. thalatta bamllk artmfltr
a. Yzde 25 d. Dviz sknts ortaya kmfltr
b. Yzde 35 e. retimde kapasite kullanm oran dflmfltr
c. Yzde 45
d. Yzde 50 10. Afladakilerden hangisi Trkiye Sanayi Stratejisi
e. Yzde 55 Belgesi ve Eylem Plannda belirtilen amalar arasnda
yer almaz?
5. 1970li yllarn sonuna kadar izlenen ithal ikameci
a. Trk sanayisinin rekabet edilebilirliinin ve ve-
ie dnk sanayileflme modeli Trkiye ekonomisinde
rimliliinin ykseltmek
nasl bir sonu yaratmamfltr?
b. Dnya ihracatndan daha fazla pay almak
a. Dnemin son yllarnda dfla bamll artrmfltr
c. Arlkl olarak yksek katma deerli ve ileri tek-
b. Ekonomide dviz ihtiyacnn ykselmesine yol
amfltr nolojili rnler retmek
c. hracatn hzla artmasn salamfltr d. Nitelikli iflgcne sahip ve ayn zamanda evre-
d. Trkiyede ekonomik bunalmn ortaya kma- ye ve topluma duyarl bir sanayi yapsna dn-
snda nemli bir faktr olmufltur flm hzlandrmak
e. 24 Ocak 1980 stikrar Kararlarnn alnmasna e. thal ikameci sanayileflme stratejisinin benim-
yol amfltr senmesi
 154 Trkiye Ekonomisi
Yaflamn inden
lkemizde Otomotiv Sektrnn Geliflimi
Trkiyede otomotiv sektr, kurulduu 1960l yllar-
dan bugne nemli aflamalar kaydetmifltir. Bu aflamalar
esas itibariyle befl ana grupta toplanabilir: 1960l yllar-
da ithal ikamesi amal traktr ve ticari aralarn montaj
retimi, 1970li yllarda aksam para retimine ynelik
yerlilefltirme ve otomobil retimi, 1980li yllarda kapa-
site ve teknoloji yatrmlar, 1990l yllarda kresel re-
kabet iin yeniden yaplanma ve kresel sanayi ile en-
tegrasyon, 2000li yllarda daha yksek katma deer ya-
ratarak dnya pazarna ynelik tasarm ve retim iin
srdrlebilir kresel rekabet srecine girifl.
Bu srete otomotiv sektr, retimde ve iflletme yne-
timinde adafl kalite ynetimi anlayfl ile yaln retim
ve yaln ynetim alflkanln gelifltirmifltir. Ayn zaman-
da kamu kurumlarnn uyumlafltrarak uygulad ulus-
lararas teknik ve ticari mevzuata uyum gstererek k-
resel pazarlara ihracata bafllamfl ve kresel rekabet s-
recine girmifltir. Bugn gelinen noktada, retim ve pa-
zarlama alanlarnda Kresel Entegrasyon byk oran-
da tamamlanmfltr. Otomotiv sektr, retimde kalite
ynetimi ve verimlilikteki yetkinliini, kresel ve gelifl-
mifl pazarlara yapt ihracat ile kantlamfltr.
Ancak sanayide retim alannda krllk yksek rekabet
nedeni ile son derece snrldr ve sanayinin sadece bu
alanlarda kalmas aflr risklidir. nk kresel retim-
de Trkiyenin karflsnda alternatif lkeler/merkezler
giderek artmaktadr ve retim faaliyeti yer deifltirerek
farkl merkezlere kayabilmektedir.
Son yllarda siyasi ve ekonomik istikrarn saland or-
tamda mevcut kurulu kapasiteler tm ile kullanlarak,
otomotiv sektrnde nemli geliflmeler elde edilmifltir:
retim hzla artmfltr: 2002 ylnda 350 bin adet, 2008
ylnda ise 1.150 bin adet. Ayn dnemde pazarda talep
de canlanmfltr: 2002 ylnda 175 bin adet, 2008 ylnda
530 bin adet. Sz konusu dnemde otomotiv ihracat
da srekli artfl gstermifltir: hracat, adet olarak, 2002
ylnda 258 bin, adet, 2008 ylnda 920 bin adet olarak
gerekleflmifltir.
Trkiye 2009 yl verilerine gre dnyada otomotiv re-
timinde on yedinci, Avrupa Birliinde: otobs reti-
minde ikinci, hafif ticari ara retiminde birinci, ar
kamyon retiminde onuncu, otomobil retiminde do-
kuzuncu, toplam retimde (AB iinde) yedinci srada
yer almfltr. Kresel Finansal (Mali) Krizin etkilerini yi-
tirmesi ile 2010 ylnn ilk alt aylk verilerine gre dn-
yada otomotiv retiminde onyedinci, ABde Avrupa Bir-
liinde otobs retiminde ikinci, hafif ticari ara reti-
minde ikinci, ar kamyon retiminde dokuzuncu, oto-
mobil retiminde sekizinci, toplam retimde altnc s-
rada yer almfltr.
2010 ylnda krizin etkilerinden hzla kurtulan otomotiv
sanayi, tarihinin en yksek ikinci retim rakamlarna
bu ylda ulaflmfltr. Kresel Mali Krizin etkilerinin de-
erlendirildii Strateji Belgesinde, ayrca Trk otomotiv
yan sanayi firmalarnn, baz mamuller dflndaki tm
paralar ieren rn gam, Trkiyede imal edilen taflt
aralarnn yzde 85-90 orannda yerli imal edilmesine
imkn verecek eflitlilikte olmakla birlikte daha yksek
yerli katknn salanmas iin motor-vites kutusu ve di-
feransiyel kutusundan oluflan g nitesi ile elek-
trik/elektronik kontrol sistemlerinin de seri olarak re-
timinin de gereklilii vurgulanmfltr.
Trk otomotiv yan sanayi gerek retim miktar, gerek-
se kalite olarak i piyasada kendini kabul ettirmenin
yannda, uluslararas pazarlarda da rekabet gcne ulafl-
mfl bulunmaktadr. Ayn zamanda, teknolojik olarak
kendini gelifltirmifl, retim kapasitesi ve verimlilik a-
sndan da byk bir aflama kaydetmifltir.
Otomotiv yan sanayi, iinde dorudan ve dolayl olarak
ok genifl istihdam olanaklar salayan bir sanayi dal
olup ayn zamanda ham madde-tketici arasndaki tm
ifllevleri de kapsayan bir tedarik zinciridir. Burada he-
def, tketicinin talepleri dorultusunda rekabeti bir
retimi gereklefltirmektir. Tedarik zinciri iinde kalite,
maliyet, lojistik ve tasarm/teknoloji ynetimi ortaktr.
zellikle ara retimi ile ham madde ve aksam-para
retimin tam bir uyum iinde bulunmas gerekir. Bu
amala her alanda motorlu taflt arac retim ile aksam-
para retimi yapan kurulufllar arasnda uzun vadeli
stratejik iflbirliinin kurulmas gereklidir
Kaynak: Sanayi ve Ticaret Bakanl, Trkiye Otomo-
tiv Sektr Strateji Belgesi ve Eylem Plan 2011-2014,
fiubat 2011, s.7-8.
 5. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler II: Sanayi Sektr
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. b Yantnz yanlfl ise Osmanl Devletinde Sana-
yi Sektrnn Geliflimi konusunu gzden ge-
iriniz.
2. a Yantnz yanlfl ise Cumhuriyetin lk Yllarnda
Sanayileflmeye Ynelik Politikalar konusunu
gzden geiriniz.
3. e Yantnz yanlfl ise Cumhuriyetin lk Yllarnda
Sanayileflmeye Ynelik Politikalar konusunu
gzden geiriniz.
4. a Yantnz yanlfl ise Cumhuriyetin lk Yllarnda
Sanayileflmeye Ynelik Politikalar konusunu
gzden geiriniz.
5. c Yantnz yanlfl ise Planl Dnem: 1963-1977
konusunu gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanlfl ise Sanayi Sektrnn Kat-
ma Deer indeki Yeri konusunu gzden
geiriniz.
7. c Yantnz yanlfl ise Planl Dnem: 1963 - 1977
konusunu gzden geiriniz.
8. b Yantnz yanlfl ise Planl Dnem: 1963 - 1977
konusunu gzden geiriniz.
9. b Yantnz yanlfl ise 1980 Sonras Dnem ko-
nusunu gzden geiriniz.
10. e Yantnz yanlfl ise Trkiye Sanayi Stratejisi
Belgesi konusunu gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
1963 ylnda bafllayan planl ekonomi dneminde do-
kuz adet Befl Yllk Kalknma Plan hazrlanmfltr. Plan-
l dnemde hedeflerin altnda bir performans ortaya
kmfltr. Tarm sektrnn doa flartlarna olan bam-
llnn devam etmesi sebebiyle sektrel hedeflerde
daha fazla sapma olmufltur. Bu dnemde sanayileflme-
de baflarl olunmakla beraber, 1990l yllarda krizlerin
de etkisiyle sanayileflme hamlesi yavafllamfltr.
155
Sra Sizde 2
1980 sonrasnda izlenen politikalar ve plan hedefleri
erevesinde tketim mallarnn paynda dflfl gzle-
nirken, ara ve yatrm mallarnn paynda artfl olmufltur.
Tketim mallar iinde nemli pay %20 oran ile gda
sanayi almfltr. Ara mallar iinde petrol rnleri, dier
bir nemli alt sektr olup imalat sanayi iinde %10luk
bir yer tutmufltur. Yatrm mallar iinde ise en byk
pay, %15 oran ile madeni eflya sanayine aittir. Trki-
yede madeni eflya, makine ve taflt aralarnn tketim
esneklii nispeten yksek, cam, seramik, imento, ka-
t, lastik, plastik ve petrol rnlerinin tketim esnek-
likleri 1den byk olmakla birlikte dier ilk daldaki
esnekliklerinin altndadr.
Sra Sizde 3
Kredi maliyetlerindeki ykseklik, dflk fiyatl ithalat-
tan kaynaklanan haksz rekbet, brokratik ifllemlerin
fazlal, kamu kaynakl baz girdilerin fiyatlarnn ulus-
lararas fiyatlara gre yksek oluflu, teknoloji retimin-
de yetersizlik, ileri teknoloji kullanmnn hzl yaygn-
lafltrlamamas, nitelikli iflgc eksiklii, yksek katma
deerli rnlerde snrl retim kabiliyeti, iflletmelerin
retim ve ynetim yaplarnda modernizasyon ihtiyac
imalat sanayisindeki nemli yapsal sorunlardr.
Sra Sizde 4
International Institute for Management Developmentn
(IMD) Dnya Rekbet Yll 2011 raporuna gre 2010-
2011 dneminde Trkiyenin rekbet gc artmfltr.
331 kritere gre yaplan deerlendirmede Trkiye 59
lke arasnda 2010 ylnda 48inci srada iken, 2011 y-
lnda 39uncu sraya ykselmifltir. Dnya Ekonomik Fo-
rumunun hazrlamfl olduu Kresel Rekbet Rapo-
runda ise Trkiye 2010 ylnda 61inci srada (139 lke
arasnda) iken, 2011 ylnda 59uncu sraya (142 lke
iinde) ykselmifltir. Raporda ilk srada svire, ikinci
srada Singapur, nc srada sve yer almaktadr.
26nc srada bulunan in, byk lekli geliflme yolun-
da olan lkeler arasnda lider pozisyona sahiptir. Dier
BRIC (Brezilya, Rusya, Hindistan ve in oluflturduu
grup) lkeleri arasnda Brezilya 53, Hindistan 56, Rusya
ise 66nc sradadr.
156 Trkiye Ekonomisi
Yararlanlan Kaynaklar
Alpay, Y. (2008). Trkiye Ekonomi Tarihi. stanbul:
Akademia Yaynlar.
Trk nklap Tarihi Enstits. (1981). Atatrkn Sy- Karluk, S. R. (2009). Trkiye Ekonomisi. 12. Bask, s-
lev ve Demeleri. Ankara: Trk nklap Tarihi Ens-
tits Yayn.
Aydemir, fi. S. (1971). Suyu Arayan Adam. stanbul:
Remzi Kitabevi.
Boratav, K. (2005). Trkiye ktisat Tarihi: 1908-1985.
Ankara: mge Kitabevi.
Boratav, K. (2006). Trkiyede Devletilik. Ankara:
mge Kitabevi.
Bulut, C. (2006). Ekonomik Yap ve Politika Analizi:
Trkiye Ekonomisi Performans Deerlendir-
mesi. stanbul: Der Yaynlar.
CIA. (2012). The World Factbook: Turkey. Washing-
ton, D.C.
DPT. (1997). Trkiye ktisat Kongresi. Ankara.
DPT. (2000). Sanayi Politikas K Raporu. Ankara.
DPT. (2004). Sanayinin Geliflme Stratejilerinin Re-
kabet Gcnn Artrlmas. zmir.
DPT. (2005). Ekonomik ve Sosyal Gstergeler (1950-
2004). Ankara.
Kalknma Bakanl. (2011). Orta Vadeli Program:
2012-2014. Ankara.
Kalknma Bakanl. (2011). 2012 Yl Program. An-
kara.
Kalknma Bakanl. (2011). Uluslararas Ekonomik
Gstergeler. Ankara.
Four, J., Qur, A. B., Fontagn, L. (2012). The Great
Shift: Macroeconomic Projections for the
World Economy at the 2050 Horizon. CEPII.
Gen, M. (2000). Osmanl mparatorluunda Devlet
ve Ekonomi. stanbul: tken Yaynlar.
Gumpel, W. (1981). Atatrkn Devletilii, Alternatif-
leri ve Gelecei Atatrk ve Cumhuriyet Dnemi
Trkiyesi iinde. Ankara: TOBB Yayn.
Hatipolu, Z. (2003). An Unconventional Analysis of
the Turkish Economy. stanbul: Lebib Yalkn Ya-
ynlar.
Hi, M. (2009). Turkish Economy and Politics:1923-
2002. stanbul: Beykent Universty Press.
IMF. (2011). World Economic Outlook. Washington,
D.C.
KV. (2012). E - Blten, 14 -20 Mart 2012.
Kafaolu, A. B. (2004). Trkiye Ekonomisi: Yakn
Tarih- 1. stanbul: Kaynak Yaynlar.
Kalknma Bakanl. (2012). Katlm ncesi Ekono-
mik Program: 2012-2014. Ankara.
tanbul: Beta Basm A.fi.
Kazgan, G. (2009). Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye
Ekonomisi. stanbul: Bilgi niversitesi.
Kepenek, Y., Yentrk, N. (2010). Trkiye Ekonomisi.
stanbul: Remzi Kitapevi.
Kurtolu, R. (2012). Trkiye Ekonomisi: 1938- 2010
stanbul: Sinemis Yaynlar.
Lewis, B. (2004). Modern Trkiyenin Douflu. Anka-
ra: Trk Tarih Kurumu Yayn.
OECD. (2011). Science, Technology and Industry
Outlook. Paris.
Okyar, O. (1973). Economic Development Since
1930, Chicago niversitesince dzenlenen T.C.nin
50 inci Yl dnm seminerine sunulmufl bildiri.
Pakdemirli, E. (2004). Trkiye Milli Gelir Hesaplar
(Avrupa Birlii formatnda). stanbul: Trkiye Teks-
til Sanayii flverenleri Sendikas.
Sanayi ve Ticaret Bakanl. (2011). Trkiye Otomotiv
Sektr Strateji Belgesi ve Eylem Plan 2011-
2014. Ankara.
Sayar, A. G. (2001). Osmanldan 21. Yzyla, stan-
bul: tken Yaynlar.
Tabakolu, A. (2008). Trk ktisat Tarihi. stanbul:
Dergah Yaynlar.
Toprak, M., Oktay N. (2010). Trkiye Ekonomisi. Es-
kiflehir: Anadolu niversitesi AF Yayn.
Quartaert, D. (2008). Osmanl malat Sektr: Sana-
yi Devrimi anda. (ev. Gney,T.) stanbul: le-
tiflim Yaynlar.
World Economic Forum. (2011). The Global Competi-
tivenes Report 2011-12. Geneva.
Yeldan, E. (2008). Kreselleflme Srecinde Trkiye
Ekonomisi. Ankara: letiflim Yaynlar.
 5. nite - Temel Sektrlerde Geliflmeler II: Sanayi Sektr 157

Yararlanlan nternet Adresleri

http://www.worldbank.org/
http://www.wipo.int/portal/index.html.en
http://www.sanayi.gov.tr/Files/Documents/otomo-
tiv_sektoru_strateji-23052011142305.pdf
http://www.imf.org/external/pubs/ft/we-
o/2011/01/pdf/text.pdf
http://www.dpt.gov.tr/Kalkinma.portal
http://www.imf.org/external/index.htm
http://www.worldbank.org/
http://www.imd.org/research/publications/wcy/uplo-
ad/scoreboard.pdf
http://www.cepii.fr/anglaisgraph/bdd/baseline.htm
http://www.sanayi.gov.tr/Files/Documents/otomo-
tiv_sektoru_strateji-23052011142305.pdf
http://www.imf.org/external/pubs/ft/we-
o/2011/01/pdf/text.pdf
http://www.dpt.gov.tr/Kalkinma.portal
http://www.imf.org/external/index.htm
http://www.worldbank.org/
http://www.sanayi.gov.tr/Files/Documents/sana-
yi_stratejisi_belgesi_2011_2014.pdf
http://www.imd.org/research/publications/wcy/uplo-
ad/Web_brochure_order_form.pdf
http://www.cepii.fr/anglaisgraph/bdd/baseline.htm
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-
factbook/geos/tu.html
6
TRKYE EKONOMS

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Hizmetler sektrnn kapsamn ve Trkiye ekonomisindeki yerini aklaya-

N
bilecek,

N
Ticaret sektrndeki geliflmeleri deerlendirebilecek,

N
Ulafltrma ve alt sektrlerindeki geliflmeleri analiz edebilecek,

N
Haberleflme sektrndeki geliflmeleri aklayabilecek,

N
nflaat ve mteahhitlik hizmetlerindeki geliflmeleri deerlendirebilecek,
Turizm sektrndeki geliflmeleri ifade edebilceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Hizmetler Sektr Dnya Turizm rgt
Ticaret Turist
Ulafltrma Elleleme
Boru Hatlar Konteynr Taflmacl
Haberleflme Kabotaj Hakk
Konut Mavi Akm
nflaat Hizmetleri Nabucco Hatt
Mteahhitlik Hizmetleri Telekomnikasyon Kurumu
Turizm

indekiler
GRfi
HZMETLER SEKTRNN
KAPSAMI VE TRKYEDEK
DURUMU
Temel Sektrlerde TCARET SEKTR
Trkiye Ekonomisi Geliflmeler III:
Hizmetler Sektr ULAfiTIRMA SEKTR
HABERLEfiME SEKTR
NfiAAT VE MTEAHHTLK
HZMETLER
TURZM SEKTR
 Temel Sektrlerde
Geliflmeler III: Hizmetler
Sektr

GRfi
Ekonomi iindeki pay giderek byyen hizmetler sektrnn geliflimi, dnyada
yaflanan hzl kentleflmeye, kamu sektrnn geliflmesine ve dier sektrlerde gir-
di olarak kullanlan ara hizmetlere olan talebin artmasna balanabilir. lkelerin
yeterli hizmet alt yapsna sahip olmas, ekonominin tm sektrlerindeki retken-
lik ve rekbet gc iin ok nemlidir. Hizmetler ihracat gnmzde 1 trilyon do-
lara ve dnya mal ihracatnn %20sine ulaflmfltr. Geliflme yolunda olan lkelerin
toplam hizmetler ihracatndaki pay daha dflktr. Trkiyede hizmetler sektr-
nn gayri safi yurtii hasla (GSYH), ierisindeki pay yllar ierisinde artfl gster-
mifltir. 1973 ylnda hizmetler sektrnn pay %44,9 iken, 1980de oran %48,4e,
1990da %52,2ye ve 2011 ylnda %72,5e ykselmifltir. 2009da 33,5 milyar dolar
olan hizmetler ticareti geliri 2010 ylnda 34,1 milyar dolara kmfltr. Hizmetler ti-
caret gelirinin toplam mal ihracatna oran 2009da %30.5 iken 2010 ylnda %28,2ye
dflmfltr. Hizmetler sektrnn istihdam iindeki pay 2011 ylnda %55 olmufl-
tur. Trkiye, 1970li yllarn baflndan gnmze kadar geen srede 93 lkede st-
lenilen 202.2 milyar dolar deerinde 6.282in zerinde proje ile dnya mteahhit-
lik hizmetleri sektrnn nemli aktrleri arasna girmifltir.

HZMETLER SEKTRNN KAPSAMI VE

TRKYEDEK DURUMU
ngiliz klasik iktisats Colin Grant Clark ve Fransz iktisats Jean Fourastieden
bu yana ekonomik faaliyetler birincil (primary) sektr olarak tarm, ikincil (se- ngiliz ve Fransz iktisatlar
Colin Grant Clark ve Jean
condary) sektr olarak sanayi ve ncl (tertiary) sektr olarak hizmetler Fourastie, ekonomik geliflme
fleklinde snflandrlmaktadr. Birleflmifl Milletlerin (BM) yapmfl olduu ayrma ve kalknmada en byk itici
gcn teknik geliflme
gre hizmetler sektr; hkmet hizmetleri, genel kamu hizmetleri, teflebbs olduunu ve lkelerin hangi
ve zel kurulufllarn hizmetleri, dinlenme, elence ve benzeri hizmetler ile kiflisel seviyede olduklarnn buna
gre belirlendiini ifade
hizmetleri kapsamaktadr. Tm bu hizmetler, son yllarda teknolojik yeniliklerin etmifller, ekonomideki
katksyla byk geliflme gstermifl ve hizmetler sektr ticaretinde nemli artfl- sektrleri sektr
altnda toplamfllardr.
lar olmufltur.
160 Trkiye Ekonomisi

Resim 6.1 Hizmetler Sektrnn Mal

Colin Grant Clark
(1905-1989).
Kaynak:http://www.
eumed.net/curseco
n/economistas/colin
-clark.htm
(30.03.2012).
Hizmet ifllemlerinin
ounda, ifllemlerin zaman mesini gerektirmektedir. lkeleri ziyaret eden turistler veya yksekrenim iin
ve tketim yeri birbirinden
ayrlamamakta ve hizmet baflka lkeye giden renciler gibi. Dolaysyla, bir lkenin snrlar tesine fiziki
salaycs ile tketici geifli gerektiren mallara iliflkin uluslararas ifllemlerden farkl olarak hizmetler,
arasnda yaknlk olmas
gerekmektedir.
Piyasalarndan Fark
Bir ekonomide hizmetler mallardan nasl ayrt edilmekte-
dir? Genel olarak tarm ve sanayi sektrleri dflnda kalan
btn faaliyetler hizmetler sektr olarak tanmlanabilir.
Hizmetlerin temel zelliklerinden biri, gayri maddi ve g-
rnmez olmalardr. Oysa mallar maddi ve grlebilir nite-
liktedir. Hizmetler genelde mallardan farkl olarak depola-
namaz.
Mal ve hizmetlerin farkl zelliklerinin olmas, uluslara-
ras ifllemlerin flekillerini de etkilemektedir. Mallarla ilgili
uluslararas ticaret, mallarn bir lkeden dier lkeye fiziki
hareketini ierir. Oysa ok az hizmet ifllemi snr tesi hareketi gerektirir. Snr te-
si ifllemlere rnek olarak telekomnikasyon ile iletilen hizmetler (bankalar aracl-
yla para transferi) veya mal ticareti kapsamndaki hizmetler (bir danflmann tek-
nik raporu veya bir CD veya DVDye yer alan yazlm) verilebilir.
Mallar ve hizmetler arasndaki temel farkllklardan birisi de lkelerin yerli sa-
nayilere salad korumalardr. Mal reten sanayiler, genelde tarifeler, miktar k-
stlamalar ve dier snr nlemleriyle korunmaktadr. Dnya Ticaret rgt (WTO)
kurallar, lkelerin bu tr korumay tarifelerle salamalarn zorunlu klmakta ve
miktar kstlamalar veya benzer kstlayc nlemlerin kullanlmamasn gerektir-
mektedir.
Hizmetlerin gayri maddi nitelii ve birok hizmet iflleminin snr tesi hareketi
iermemesi dolaysyla sektr, ulusal dzenlemeler ile korunmaktadr. Bu tr d-
zenlemeler, yabanc hizmet salayclarnn (bankalar ve sigorta flirketleri) hizmet
sunmalar iin gerekli flubeleri kurmalarn veya yatrm yapmalarn yasaklayabilir.
Ulusal dzenlemeler, hizmet sunan gerek kiflilere ayrmc bir flekilde uygulana-
bilmektedir. Bu dzenlemeler ayrca, farkl lkelerin hizmet salayclarna farkl
ifllem yaplmasn da salayabilmektedir. Hizmet salaycs ile tketici arasndaki
yaknlk ithalat lkede ticari bir varlk oluflturmak (bir flube veya bal flirket ku-
rarak) veya gerek kiflilere geici sre iin dolaflm hakk tannarak (hizmetlerini
sunmak zere avukatlarn veya mimarlarn bir baflka lkeye girmesi) mmkndr.
Az sayda hizmet iflleminin nitelii tketicilerin hizmetlerin verildii lkeye git-
afladaki hizmet sunumu yollarndan birisi veya hepsinin bileflimi ile salanmak-
tadr. Bunlar; hizmetlerin snr tesi dolaflm, tketicinin ihracat lkeye hareke-
ti, hizmetin salanaca lkede ticari varlk oluflturulmas ve gerek kiflilerin hiz-
met vermek zere baflka bir lkede geici dolaflmdr. Haberleflme teknolojisinde
hzl deifliklikler ve elektronik ticaretin geliflimi, flirketlerin ithalat yaplan lkede
ticari varlk kurmalarn gerektirmeksizin snr tesi hareketler araclyla giderek
artan bir flekilde hizmet sunmalarn mmkn klmaktadr.
Hizmetler ticaretinin bymesinde elektronik ticaretin (e-ticaret) hzl geliflimi-
nin etkisi vardr. e-ticaretin uluslararasnda kabul edilmifl bir tanm yoktur. Genel
olarak, mal ve hizmetlerin elektronik aralarla datm, pazarlamas, satfl veya
teslim edilmesini kapsamaktadr.
 6. nite - Temel Skterlerde Geliflmeler III: Hizmetler Sektr 161

Dnya Ticaret rgt (WTO), hizmetler sektrnde yer alan ekonomik faali-
yetleri 12 bafllk altnda ele almfltr. Bunlar; ticari hizmetler, iletiflim hizmetleri, in-
flaat ve mhendislik hizmetleri, datm hizmetleri, eitim hizmetleri, evre hizmet-
leri, mali (sigorta ve bankaclk) hizmetler, salk hizmetleri, turizm ve seyahat
hizmetleri, elence, kltr ve spor hizmetleri, ulaflm hizmetleri ve bunlarn dfln-
da kalan dier hizmetlerdir.
Ticari hizmetler kapsamna, meslek hizmetleri, bilgisayar hizmetleri, AR-GE
hizmetleri, emlak hizmetleri, kira hizmetleri, dier ticari hizmetler girer. letiflim
hizmetleri, posta, kurye, telekomnikasyon, grsel-iflitsel ve dier hizmetleri
kapsar. nflaat ve mhendislik hizmetleri, binalar iin genel inflaat alflmalar,
inflaat mhendislii iin genel inflaat alflmalar, tesisat ve montaj alflmalar, bina
tamamlama ve nihai alflmalar ile dier hizmetleri iine alr.
Datm hizmetleri, toptan satfl ticareti hizmetleri, perakende hizmetleri,
franchising ve dierlerini kapsar. Eitim hizmetleri, ilkretim seviyesinde ei-
tim hizmetleri, lise seviyesinde eitim hizmetleri, yksekretim seviyesinde ei-
tim hizmetleri, eriflkin eitimi ve dier eitim hizmetleri alt bafllklarna ayrlr.
evre hizmetleri, kanalizasyon hizmetleri, atk imha hizmetleri, hfzsshha ve
benzeri hizmetleridir.
Mali hizmetler, sigorta ve sigortacla bal hizmetler ile bankaclk ve dier
mali hizmetler olarak iki ana bafllktan oluflur. Sala iliflkin hizmetler, hastane
hizmetleri, insan salna iliflkin dier hizmetler ve sosyal hizmetlerdir. Turizm ve
hizmetleri, otel ve restoranlar (yemek sunma dahil olmak zere), seyahat acen-
telii ve tur operatrl hizmetleri, turist rehberlii hizmetleri ve dierleridir.
Elence, kltr ve spor hizmetleri, elence hizmetleri (tiyatro, canl orkes-
tra ve sirk hizmetleri ve dahil olmak zere), haber ajans hizmetleri, ktphane,
arfliv, mze ve dier kltrel hizmetler, spor ve dier rekreasyon hizmetleri ile
dier hizmetleri kapsar. Ulaflm (taflmaclk) hizmetleri, deniz, i su, hava,
uzay, demiryolu, karayolu, boru taflmacl, tm taflmaclk maddelerine bal
hizmetleridir.

Trkiye Ekonomisinde Hizmetler Sektr

Gnmzde hizmetler sektrnn geliflmesi ekonomik kalknmann (geliflmenin) Hizmetler alt sektrleri
iinde ulusal gelire katk
nemli gstergelerinden biridir. Hizmetler sektrnde yeni faaliyet alanlarnn or- bakmndan en hzl geliflen
taya kmas ve mevcutlarnn etkinliinin artmas, sektrn yaratt katma deeri alt sektr ticarettir.
ve istihdam artrmaktadr.
Trkiye ekonomisinde hizmetler sektrnn pay yllar ierisinde artfl gster-
mifltir. 1973 ylnda hizmetler sektrnn GSYH iindeki pay %44,9 iken, 1980de
oran %48,4e, 1985de %55,9a, 1990da %52,2ye ve 2011 ylnda %72,5e yksel-
mifltir. Hizmetler sektrnn istihdam iindeki pay ise 2011 ylnda %55 olmufltur.
Ticaret sektrnn bymesinde sektr iinde yer alan turizmin son yllardaki
hzl geliflimi nemli rol oynamfltr. Devlet hizmetlerinin katksnn azalmas ise
1980den sonra devletin ekonomideki klmesine balanabilir.
Hizmetler sektrnn ikinci nemli alt sektr ulafltrma ve haberleflmedir. n-
flaat, mali arac kurulufllar, konut, serbest meslek hizmetleri ile izafi banka hizmet-
leri alt sektrlerinin paynda son 10 ylda nemli bir geliflme gzlenmemifltir. 2008
ylnda hizmetler sektr ok az byrken (%0,3) 2009 ylnda byme hz negatif
(-%3,2) olmufltur. Sektr 2010 ylnda %8,5 2011de ise %7,8 orannda geliflmifltir.
162 Trkiye Ekonomisi

Tablo 6.1 Trkiye'nin Hizmetler hracat Trkiyenin Hizmetler thalat

Trkiyenin
Hizmetler hracat ve Dnya Hizmet
Deer Dnya Hizmet Deer
thalat (*) Yl Yl thalatndaki
(Milyar $) hracatndaki Pay (%) (Milyar $)
Pay (%)
Kaynak: WTO. 1999 16,0 1,2 1999 8,4 0,6
2000 19,2 1,3 2000 7,6 0,5
2001 15,9 1,1 2001 6,4 0,4
2002 14,7 0,9 2002 6,2 0,4
2003 18,0 1,0 2003 7,8 0,4
2004 23,8 1,1 2004 10,3 0,5
2005 25,6 1,1 2005 10,7 0,5
2006 25,2 0,9 2006 10,7 0,5
2007 28,5 0,9 2007 14,5 0,5
2008 34,4 0,2 2008 16,5 0,3
2009 33,5 0,3 2009 1,5 0,1
2010 34,1 0,2 2010 18,3 0,9
(*) Trkiye statistik Kurumu (TK) Dfl lem Hesaplarn, Avrupa Hesap Sistemi (ESA 95) tablolarna
uygun olarak hazrlamakta, dfl alem hesaplar tablolarn olufltururken Merkez Bankas tarafndan
dolar deerinden hazrlanan demeler dengesi istatistiklerini kullanmakta, ABD dolar deerinden
oluflturulan tablolar dfl ticaret istatistikleri arlkl ithalat ve ihracat kurlar kullanlarak Trk Liras
deerine dnfltrmektedir.

2011 ylnda ekonomik

faaliyetlere gre GSYH iinde
2009 ylnda 33,5 milyar dolar olan hizmetler ihracat 2010 ylnda 34,1 milyar do-
en byk pay %72.5 ile lara kmfltr. Hizmet ihracatnn toplam mal ihracatna oran 2009da %30,5 iken,
hizmetler sektrne aittir. 2010 ylnda % 28,2ye gerilemifltir. Hizmetler ithalat ise 15,5 milyar dolardan 18,3
Sanayi sektrnn pay
%19.2, tarm sektrnn milyar dolara ykselmifltir. Trkiyede bilgi youn hizmet sektrlerinin katma deer
pay %8.3 olmufltur. iindeki pay 2003-2010 dneminde nemli lde artarak %40tan %58e ulaflmfltr.

Tablo 6.2 Sektr Paylar (%) Katma Deer Artfl Hzlar (%)
Gayri Safi Yurtii
Gelir inde Sabit Sektrler 2009 2010 2011(1) 2012(2) 2009 2010 2011(1) 2012(2)
Fiyatlarla Sektr Tarm 8,3 8,4 8,3 8,2 3,6 2,4 6,0 3,0
Paylar ve Cari
Fiyatlarla Katma Sanayi 19,1 19,2 19,2 19,1 6,9 12,6 7,2 3,5
Deer Artfl Hzlar Hizmetler 72,6 72,4 72,5 72,7 3,2 8,5 7,8 4,3
Kaynak: TK, (1) Gerekleflme tahmini
Kalknma Bakanl. (2) Program

2012 Yl Programnda hizmetler alannda Trkiyenin rekbet gcnn geliflti-

rilmesi, katma deeri yksek alanlarn paynn ve bu alandaki istihdam seviyesinin
ykseltilmesi, hizmet ihracatnn artrlmas ve eflitlendirilmesi temel ama olarak
belirlenmifltir.
Tablo 6.3 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Hizmetler
Sektrndeki GSYH indeki Pay(1)(2) 70,2 70,4 71,6 7,4 72,6 72.6 72,4 72,5(3)
Geliflmeler (Yzde) Hizmet Ticaret Geliri/
33,5 34,3 27,3 25,1 24,9 30.5 28,2 27,1(4)
Toplam Mal hracat
Kaynak: Kalknma
Bakanl, 2012 Yl stihdam indeki Pay(2) 50,9 53,5 55,1 55,7 55,4 56.2 54,9 54,3(5)
Program, s. 178.
(1) Cari fiyatlarla (2) nflaat sektr dahil edilmifltir. (3) Tahmin
(4) Ocak-Austos (5) Ocak-Temmuz
 6. nite - Temel Skterlerde Geliflmeler III: Hizmetler Sektr 163

Giriflim Says alflan Says Katma Deer Katma Deer Tablo 6.4
(Yzde Pay) (Yzde Pay) (Yzde Pay) Oran Hizmetler
Sektrnde Temel
2008 2009(2) 2008 2009(2) 2008 2009(2) 2008 2009(2) Gstergeler
HZMETLER 100 100 100 100 100 100 0,38 0,41
Kaynak: Kalknma
nflaat 4,2 4,9 9,8 9,7 9,9 8,9 0,20 0,20 Bakanl, 2012 Yl
Finans ve sigorta Program, s.179
0,4 0,8 3,5 4,1 16,8 28,1 0,63 0,78
faaliyetleri(3)
Ticaret 52,0 50,2 42,9 40,8 32,5 56,3 0,47 0,45
Turizm 9,3 9,3 9,1 8,7 3,9 3,6 0,30 0,30
Ulafltrma, depolama
19,3 19,2 13,7 14,3 17,7 15,2 0,29 0,28
ve haberleflme
Gayrimenkul, kiralama
7,1 7,9 12,5 13,8 13,2 12,4 0,47 0,49
ve ifl faaliyetleri
Eitim 0,4 0,4 2,3 2,4 1,7 1,6 0,56 0,58
Salk 1,7 1,7 2,7 2,8 2,7 2,5 0,50 0,49
Dier hizmet
5,6 5,6 3,4 3,5 1,6 1,4 0,35 0,30
faaliyetleri
(1) NACE Rev. 1.1 (2) Geici
(3) NACE (EFIS) Rev. 2 2009 ylnda kapsam geniflletilmifltir.

Kreselleflen dnyada hizmetler sektrn etkileyen eilimler arasnda hizmet-

ler sektrnde teknoloji kullanmnn yaygnlaflmas, yeni hizmet alanlar ve mes-
leklerin ortaya kmas, hizmet sunumunun yaygnlaflmas, retim ve hizmet alan-
larnn btnleflmesi ve dfl kaynaklardan edinmenin (outsourcing) nem kazan-
mas saylabilir.

Hizmetler sektrnn dier iki temel sektre (tarm ve sanayi) gre GSYHye katksn ve
GSYH iindeki payn aklaynz. 1

TCARET SEKTR
Trkiyede ticaret, hizmetler sektrnn en nemli alt sektrlerindedir. Ticaret
sektrnn tarm ve sanayi gibi temel sektrlerin yan sra dier hizmet alt sektr-
leri olan iliflkisi, zellikle retim ve istihdam asndan nemlidir. Ticaret sektrn-
de faaliyet gsteren iflletme says dikkate alndnda, youn bir rekbetten sz
edebiliriz. Sektrdeki rekbet ve verimlilik basks, teknoloji kullanm ile modern
tedarik zinciri ynetimi ve kombine taflmaclk sistemlerinin nemini artrmakta-

N N
dr. Bilgisayar kullanmnn ve online ifllemlere gvenin giderek artmas ve elektro-
nik ticaretin (e-ticaretin) yaygnlaflmas ticaret hizmetlerinin geliflmesine katk sa-
lamaktadr.
Trkiye ekonomisinde 2008 ylnn ikinci eyreinden sonra uluslararas piya-
salarda yaflanan dalgalanmalar yurtii talebi ve yatrmlar olumsuz etkilemifl, ulu-
sal gelirde ve eflitli sektrlerde daralmaya yol amfltr. Bu durumdan en ok et-
kilenen sektrlerden biri ticaret sektr olmufltur. Sektrde 2008 ylnn nc
eyreinden sonra bafllayan daralma, 2009 ylnda da srmfltr. Talepteki can-
lanmaya bal olarak ticaret sektr 2010 ylndan sonra yeniden byme eilimi-
ne girmifltir.
164
Ticaret hizmetleri sektrnde
rekbeti bir ortamda
verimlilik artflnn
salanmas, faaliyet
hacminin bytlmesi,
teknoloji ve yenilikiliin
zendirilmesi, KOBlerin
rekbet imkanlarnn
gelifltirilmesi temel amatr.
2 mufltur?
N N
Ekonominin bymesi ve
pazar iin retim
yapabilmesi, ulafltrma ile
haberleflme hizmet alt
sektrlerinin geliflimine
baldr.
Trkiye Ekonomisi
Ulusal gelir hesaplarnda toptan ve perakende ticaret dier bir deyiflle i tica-
ret, ulusal gelire katk asndan btn hizmet sektrleri arasnda en hzl geliflen
alt hizmet sektrdr. Turizm sektrn de kapsayan ticaret alt sektrnn 1970
ylnda %11,9 olan ulusal gelire katks, 1980de %16ya ve 10 yl sonra %19,1e
kmfltr.
Toptan ticaret yapan iflletmeler arasnda ilk srada gda maddeleri, ikinci srada
dokuma-giyim eflyas ve mobilya, nc srada ise kereste ve yap malzemesi ti-
careti yapan iflyerleri gelmektedir. Benzer sralama, perakende ticaret iflyerleri iin
geerli deildir. Trkiyede 1-4 kiflinin alflt kk iflletmeler, toplam iflyerleri
saysnn %89unu oluflturmaktadr. 100 ve daha fazla kiflinin alflt iflyeri says-
nn toplam iindeki pay %0,2dir. Buna karfllk toplam istihdamn drtte birine ya-
kn ksmn bu iflyerleri salamaktadr.
Ticaret sektr dier sektrlerle olan yakn balants sebebiyle dier sektrler-
deki geliflmelerden etkilenmekte ve balantl olduu sektrlerdeki faaliyetleri
dorudan etkilemektedir. Mali krizden byk lde etkilenen ticaret hizmetleri
sektrnn GSYH iindeki pay dflmfltr. Ticaret hizmetlerinin 2007 ylnda
%14,5 olan GSYH iindeki pay 2010 ylnda %13,5e gerilemifltir. 2010 ylnda
GSYH %9, hizmetler %8,5 orannda geliflirken, ticaret hizmetleri %11,6, toptan ve
perakende ticaret hizmetleri ise %13,5 orannda bymfltr.
2008 krizinden en fazla etkilenen sektrlerden biri neden ticaret hizmetleri sektr ol-
ULAfiTIRMA SEKTR
Ulafltrma sektr, kara, hava, deniz ve demiryollar taflma faaliyetlerini kapsa-
maktadr. Trkiyenin genifl yzlm ve tarafnn denizlerle evrili olmas, As-
ya ile Avrupa arasnda nemli bir geifl noktas olmas sebebiyle sektrn ekono-
mideki yeri nemlidir. Osmanl Devleti zamannda ihmal edilmifl olan sektr, Cum-
huriyet Dneminde hzla geliflmifltir. Cumhuriyetin ilk yllarnda daha ok demir-
yollarna, 1950li yllardan sonra ise karayollarna nem verilmifltir.
Atatrk, Millet Meclisinin 1 Mart 1922 tarihli toplantsnda yapt konuflmada
flunlar sylemifltir: ktisad hayatnn faaliyet ve zindelisi ancak mnakale vasta-
larnn, yollarn, flimendiferlerin, limanlarn hali ve derecesiyle mtenasiptir.
Atatrk ayn tarihlerde gazetelere verdii demete ise konunun nemini flyle
belirtmifltir: Memleketin btn merkezleri yekdierine az zamanla flimendiferle
balanacaktr. Mhim maden hazineleri alacaktr. Memleketimizin bafltan ni-
hayete kadar harap manzarasn mamureye tahvil etmekten ibaret olan gayenin
temel tafllar her yerde gzleri tesrir edecektir.
Ulafltrma sektrndeki ama, geliflen ekonomik ve sosyal yaflamn ihtiyac
olan ulafltrma altyapsnn zamannda, ekonomik ve gvenli bir flekilde inflaa edil-
mesidir. Ekonominin pazara almas ve blgesel fiyat farkllklarnn ortadan kalk-
mas, sektrn bymesiyle mmkndr. Sektrde toplam yatrmlarda kamunun
pay azalmakla birlikte yine de zel sektrden fazladr.
Trkiyede yk taflmalarnda arlk karayollarndadr. Yurtii yk taflmalarnn
%90n karayollar ile yaplmaktadr. Ucuz ve gvenli demiryollarnn pay %3, de-
nizyollarnn pay ise %6,3tr.
 6. nite - Temel Skterlerde Geliflmeler III: Hizmetler Sektr 165

lkeler Birim 2009 2010 2011(7) Tablo 6.5

Ulafltrma Alt
DEMRYOLU ULAfiIMI Sektrlerindeki
Yolcu Taflma (Yurt ii) Milyon-Yolcu-Km 3.469 3.493 3.985 Geliflmeler
Yk Taflma (Yurt i) Milyon-Ton-Km 9.308 10.282 10.560
Yk Taflma (Yurt Dfl) Milyon-Ton-Km 855 1.018 1.040 Kaynak: Kalknma
DENZYOLU ULAfiIMI Bakanl, 2012 Yl
Program, s.120.
Yk Taflma (Yurt ii)(1) Milyon-Ton-Km 11.410 12.583 13.464
Yk Taflma (Yurt Dfl)(2) Milyon-Ton-Km 828.500 936.200 1.027.000
Trk Deniz Ticaret filosu Bin DWT 8.110 8.730 9.350
Tank (300 Grt ve st)
HAVAYOLU ULAfiIMI
Yolcu Taflma (Yurt ii)(3) Milyon-Yolcu-Km 6.819 8.007 8.791
Yolcu Taflma (Yurt dfl)(3) Milyon-Yolcu-Km 33.311 39.943 43.857
KARAYOLU ULAfiIMI
Yolcu Taflma (Yurt ii)(4) Milyon-Yolcu-Km 212.464 226.913 239.393
Yk Taflma(Yurt i)(4) Milyon-Ton-Km 176.455 190.365 201.787
BORU HATTI ULAfiIMI
Yk Taflma (Yurt ii)(5) Milyon-Ton-Km 2.743 2.520 1.766
Yk Taflma(Yurt Dfl)(5) Milyon-Ton-Km 56.038 54.242 57.028
Doal Gaz(6) Milyon-Sm3 35.856 38.037 41.213
(1) Denizcilik Msteflarl tarafndan hesaplanan taflma miktarlar
(2) Deniz yoluyla yaplan taflmalarn tmn kapsayan hesaplanmfl tahmini taflma miktarlar
(3) Yalnz THY tarafndan yaplan taflmalar
(4) KGMnin sorumluluu altndaki yol anda yaplan taflmalar
(5) Yalnz ham petrol taflmalar
(6) Rusya Federasyonu, Nijerya, Cezayir, Azerbaycan ve randan ithalat yaplan ve spot piyasadan

temin edilen toplam doal gaz taflmalar

(7) Gerekleflme tahmini

2008 ve 2009 yllarnda seilmifl baz lkelerde bin kilometre yzlm baflna
karayolu, otoyol ve demiryolu younluu afladaki tabloda verilmifltir. Trkiye, ka-
rayolu, otoyol ve demiryolu younluu bakmndan dier lkelerin ok gerisindedir.

Karayolu Demiryolu Tablo 6.6

Otoyol Younluu Baz AB lkeleri ile
Younluu Younluu
lkeler km/1.000 km2 Ulafltrma Alt
km/1.000 km2 km/1.000 km2
(2008) Sektrlerinin
(2008) (2009)
Karfllafltrmas
ek Cumhuriyeti 704 8 120
Fransa 575 16 55 Kaynak: Kalknma
Bakanl, 2012 Yl
Almanya 612 35 95 Program, s.121.
Belika 457 58 117
Avustralya 406 20 64
AB-27 484 18 49
Trkiye 76(1) 3 12
(1) Yalnzca otoyollar, devlet ve il yollar dikkate alnmfltr

Karayollar ve Ulafltrma
Osmanl Devletinden devir alnan dflk standartl karayolu uzunluu 13.900
kmdir. Byk bir lke iin bu yol miktar ok dflktr. Bu sebeple lkenin bl-
geleri ve kentleri birbirinden kopuk kalmfltr. Trkiyede 1950 ylnda Demokrat
166
Trkiyede ulafltrma sektr
yolcu ve yk taflma esasna
gre analiz edildiinde
karayolu taflmaclnn larnn % 29u asfalt kapldr.
byk arl olduu Kamyon ve kamyonetle yk, otobs ve minibs ile yolcu taflmacl Trki-
grlmektedir.
1923 ylnda motorlu
karayolu taflt 19 bin adet
iken, bu miktar 1950 ylnda
340 bine ykselmifltir. 2000
ylnda 8.320 bin adet olan
karayolu taflt says (4.422
bini otomobil) 2011 ylnda
15.299 bin adede (7.667 bin
adedi otomobil) kmfltr.
Osmanl Devletinden
Cumhuriyet ynetimine
4.136 kilometre demiryolu
devredilmifltir.
Trkiye Ekonomisi
Partinin iktidara gelmesiyle karayollar yapm hzlandrlmfltr. 1950 ylna kadar
lkede styapl karayolu uzunluu 24.200 kmdir.
1950 ylnda 5539 sayl Yasa ile Karayollar Genel Mdrl kurularak devlet
yollarnn bakm ve onarmndan bu kurulufl sorumlu tutulmufltur. Katma bteli,
tzel kiflilie sahip Genel Mdrlk nceden Bayndrlk Bakanlna bal iken,
gnmzde Ulafltrma, Denizcilik ve Haberleflme Bakanlna balanmfltr. Gn-
mzde karayollar, devlet, il ve ky yollar olmak zere ksma ayrlmfltr.
Devlet yollar, blge ve il merkezlerini, deniz ve hava limanlarn birbirine ba-
layan birinci derecede ana yollardr. l yollar, il snrlar iindeki ikinci derecede
yollardr. Bu yollar kent, kasaba, ile ve bucak merkezlerini birbirlerine, il merkez-
lerine ve komflu ildeki en yakn merkezlere balar. Bu yollarn yapm, bakm ve
onarmn ayr kamu kurulufllar gereklefltirmektedir.
2012 ylnda Trkiyede 2.080 km otoyol, 31.395 km devlet, 31.390 km il yolu
vardr. Toplam yol uzunluu 64.865 kmdir. Devlet ve il yollarnn % 92si, ky yol-
yede son yllarda en yaygn kk iflletmecilik alan olmufltur. Binek otomobili sa-
ysndaki artfl buna eklendiinde, karayollarnda aflr younluklar ortaya kmak-
ta ve lmcl kazalarn says artmaktadr.
Karayollar, hem yolcu hem de yk taflmaclnda byk yk altndadr. Tr-
kiyede yk taflmaclnn %90lar dzeyinde karayolu ile gereklefltiriliyor olma-
s karayollarndaki ar taflt trafiini artrmakta ve bu durum trafik gvenliini
azaltmaktadr.
Son dnemde yeni karayolu inflaatlarnn yan sra ulaflmda standartlar yk-
seltmeye ynelik yenileme yatrmlar artmfltr. Fakat karayollarndaki ara youn-
luu ve trafie yeni kan ara saysnn hzla artmas, zm arayfllarn zorlafltr-
maktadr. Bu nedenle ulafltrmada arln karayollarndan dier ulafltrma flekille-
rine kaydrlmas gerekmektedir.
Demiryollar ve Ulafltrma
Karayollarnn hzl geliflimine karfllk, demiryollarnda Cumhuriyet Dneminde
nemli bir atlm gereklefltirilememifltir. Yksek taflma potansiyeline ve yk tafl-
maclndaki ekonomik olma zelliine ramen demiryolu yapm ve iflletmecili-
ine gereken nem Cumhuriyetin ilk yllarnda verilmifl fakat daha sonra bu poli-
tika terk edilmifltir.
19ncu yzylda ngilterede bafllayan demiryolu ulaflm, Osmanl Devletinde
ilk defa zmir-Aydn hattnn (130 km) almasyla gerekleflmifltir. Bu hattn infla
ve iflletme hakk 1856 ylnda bir ngiliz flirketine ayrcalk olarak verilmifltir. 11
Temmuz 1866 tarihinde 130 kmlik bu ilk hat iflletmeye almfl, bunu 10 Ocak
1867 tarihinde 193 kilometrelik zmir-Turgutlu hatt izlemifltir.
Padiflah Sultan Azizin izniyle, stanbul-Badat demiryolunun yapmna 4 Aus-
tos 1871 tarihinde Avusturyallar tarafndan bafllanlmfltr. 1873n Austos aynda
demiryolu zmite ulaflmfl, 1880 ylnda yapm ve iflletilmesi ngilizlere braklmfl-
tr. 1889 ylnda yapmna yeniden bafllanmfl, zmit-Ankara aras 31 Aralk 1892 ta-
rihinde iflletmeye almfltr.
Osmanl Dneminde infla edilen Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde kalan de-
miryollarnn uzunluu yaklaflk 4.136 kmdir. Cumhuriyet Dneminde yabancla-
rn ellerindeki demiryollar 25 Mays 1924 tarihinde karlan 506 sayl Yasa ile mil-
lilefltirilmifl ve Anadolu-Badat Demiryollar Mdriyeti Umumiyesi kurulmufltur.
 6. nite - Temel Skterlerde Geliflmeler III: Hizmetler Sektr 167

1928-1937 yllar arasnda 8 adet demiryolu ve liman flirketi satn alnarak 120.5
milyon TL denmifltir. 1923-1938 dneminde yeni demiryolu yapmna nem ve-
rilmifl ve 3.000 kmlik yeni hat dflenmifltir. Dou ve Gneydou Anadolu, birer
hatla Ankaraya ve ky flehirlerine balanmfltr. Zamann yneticileri bu durumu
flyle ifade etmifllerdir: Demir alarla rdk ana yurdu.
Trkiye Cumhuriyetinde demiryollarnn yapm ve iflletilmesi, 31 Mays 1927
tarih ve 1042 sayl Yasa ile kurulan Devlet Demiryollar ve Limanlar dare-i Umu-
miyesine verilmifltir. dare, 1929 ylna kadar Nafa (Bayndrlk), bu yldan sonra
Ulafltrma (gnmzde Ulafltrma, Denizcilik ve Haberleflme) Bakanlna balan-
mfltr. 29 Temmuz 1953 tarih ve 6186 sayl yasa ile KTe dnfltrlerek Trkiye
Cumhuriyet Devlet Demiryollar (TCDD) flletmesi adn almfltr.
4 Nisan 1971 tarih ve 1381 sayl Yasa, TCDD iflletmesinin sermayesini 8 milyar
TLye karmfltr. TCDD, gnmzde 7 iflletme blgesine ayrlmfl olup, 987 gar ve
istasyona sahiptir. Demiryollarnn inflas, Bayndrlk Bakanl tarafndan yapl-
makta ve daha sonra TCDDye 5487 sayl yasa gereince devredilmektedir. TCDD
Trkiye Cumhuriyetindeki demiryolu taflmacln dzenleyen, iflleten ve kontrol
eden resmi kurumdur.
Trkiyede 2012 ylnda demiryolu a 888 kmsi hzl tren hatt, 8.722 kmsi
konvansiyonel ana hat ve 2.330 kmsi tali hat ve istasyon yollar olmak zere top-
lam 11.940 kilometredir. Toplam an %33 sinyalli ve %26s elektriklidir. Hem
demiryolu younluu hem de mevcut demiryollar zerindeki trafik younluu ye-
tersizdir. Ayrca, %26 olan elektrikli hat oran, %52.2 olan AB-27 ortalamasnn ok
altndadr.
Ana kentler arasndaki koridorlarda taflmaclk eski altyap zerinde srdrl-
mektedir. 2010 yl verilerine gre, demiryolu ile yolcu taflmaclnda toplam sa-
y yaklaflk 85 milyon kifliye ulaflmfltr. Toplam yolcu taflmaclnn te ikisi ban-
liy hatlarnda gereklefltirilmifltir.
Demiryolu altyapsnn en nemli sorunu byk nfuslu kentler arasndaki de- Ankara-Eskiflehir Hzl Tren
Hattnn km maliyeti 3,6
miryolu hatlarnn yksek hz ve kaliteli servise uygun olmamasdr. Bu sebeple milyon Euro/kmdir. nn-
ana hatlarda yolcu taflmacl istenilen dzeyde deildir. Bu eksiklii gidermek Kseky kesiminde yaklaflk
40 km tnel ve 17 km
iin Ankara-Eskiflehir hzl tren hatt yapm 5 ylda tamamlanmfl ve 19 Ocak 2010 viyadk yaplacandan
tarihinde hizmete almfltr. Ankara-Konya hzl tren hattnda ise 23 Austos 2011 2.etap yapm maliyeti
yaklaflk 6 milyon
tarihinden itibaren yolcu taflnmaya bafllanmfltr. Euro/kmdir. Ankara-
Trkiyenin iki byk kentini birbirine balayacak olan Ankara-stanbul hzl stanbul arasndaki hattn
tren hattnn 2013 ylnda tamamlanmas hedeflenmektedir. Hzl tren projelerinin, toplam 533 km olup tm
sinyalli ve elektriklidir.
Asya ve Avrupay birbirine balayacak olan Marmarayn ve dier demiryolu hat-
larndaki yenileme yatrmlarnn bitirilmesiyle demiryolu ulafltrmasnn Trkiye
ekonomisindeki arl artacaktr.

Denizyollar ve Ulafltrma
Deniz ulaflm hizmetleri, liman ve iskeleler arasndaki her trl mal ve insan tafln-
masn kapsar. zellikle mal ulaflmnda denizde taflma en ucuz olandr. zellikle
lkeleraras taflmaclkta ok avantajldr. Bu avantajlarndan dolay gnmzde
dfl ticarete konu olan mallarn %80inin taflnmas denizyolu ile yaplmaktadr.
Trkiyede yurtdfl yk taflmaclnda denizyollar, karayollarnn ardndan
ikinci srada gelmektedir. Ortalama bir hesapla karayolu ile yaplan ulafltrmaya
gre deniz ulafltrmas 75e 1 orannda daha ucuzdur. nk karayolunda 1 metre
hzla 1 beygir gc enerji ile taflnabilen bir arlk demiryollarnda 8 kat, denizyol-
larnda ise 75 kat daha fazladr. Ayrca, denizyolunun infla ve bakm gideri yoktur.
168
Trkiye, taraf denizlerle
evrili ve byk oranda
suyoluna sahip olmasna
ramen, bu avantajn flmacln limana baml olan snrlar konteynrlarla birlikte kapdan kapya tafl-
yeterli lde
kullanamamaktadr. Bu
durumun iyilefltirilmesi,
ulaflmn deniz yoluna
kaydrlmas lke ekonomisi,
emniyetli taflma ve evre
kirlilii asndan ok
nemlidir.
Kabotaj: bir lkenin kendi
karasular iinde kalan
deniz evresini kullanmas
(ya da kullandrtmas)
hakkdr.
1926dan nce Trk
limanlar arasndaki yk ve
yolcu taflmacl
yabanclarn tekelinde idi.
Elleleme, gmrk gzetimi fllk Fransann ky uzunluu 3.210 km, spanyann 3.144, talyann ise 7.945
altndaki eflyann asli
niteliklerini deifltirmeden
istiflenmesi, yerinin
deifltirilmesi, byk memekte, Trkiye deniz yolunda transit bir lke olamamaktadr. Bu sebeple Tr-
kaplardan kk kaplara
aktarlmas, kaplarn kiyede liman baflna ellelenen (handling) yk miktarlar ABnin Akdenizdeki li-
yenilenmesi veya tamiri,
havalandrlmas,
karfltrlmas ve benzeri
ifllemleri ifade eder.
Trkiye Ekonomisi
Dnya denizyolu ticaretinde konteynr taflmacl byk bir hzla artmaktadr.
Konteynr taflmacl sayesinde limanlara gelen yk miktar oalmfltr. Klasik ta-
macla kadar genifllemifl, limanlar konteynrlarn geifl noktas durumuna gelmifl-
tir. Konteynr taflmacl, zellikle pahal mallar ve ykleme-boflaltmada zarar
grme ihtimali yksek olan mallar ile soutma tertibatyla taflnmas gereken yk-
lerin taflnmasnda byk kolaylk salamaktadr.
Osmanl Devletinin kylarnn uzun olmas dolaysyla 1909 ylnda kurulan
Osmanl Seyrisefain daresi, Trk kylar arasndaki deniz taflmacl hakk ya-
banclara brakld iin baflarl olamamfltr. Lozan Anlaflmas ile Trkiye, kendi
kylar ve Trk karasularnda gemi iflletme hakkn (kabotaj hakk) yabanclardan
almfltr.
Kabotaj hakk, Cumhuriyet Trkiyesinin elde ettii uluslararas baflarlarn ba-
flnda gelir. Bugnk deniz ticaret filosu, sermaye varln kabotaj hakkn kulla-
narak yapmfltr. Bu hak, Osmanl Devleti zamannda mevcut kapitlasyonlarn
kaldrlmas sonucu elde edilmifltir. Kapitlasyonlarn kaldrlmas ise Lozan Barfl
Anlaflmasnn 28inci maddesi ile salanmfltr.
Kabotaj tekeli, 815 sayl Trkiye Sahillerinde Nakliyat Bahriye (Kabotaj) ve Li-
manlarla Karasular Dahilinde cray Sanat ve Ticaret Hakknda Kanun ile 19 Ni-
san 1926 tarihinde yasallafltrlmfltr. 1 Haziran 1926 da Lozan Anlaflmasna daya-
nlarak Trk limanlar arasnda sadece Trk gemileri eflya ve yolcu taflma hakkn
sahip olmufltur.
Osmanl Seyrisefain daresi, Cumhuriyet Dneminde Trkiye Seyrisefain dare-
sine dnflmfl, 1933 ylnda limanlar arasnda yolcu taflma hakk, zel teflebbs-
ten alnarak devlete braklmfltr. 1938 ylnda Denizbank kurulmufl, 1939da ikti-
sadi devlet teflekkl olan Devlet Denizyollar Umum Mdrl oluflturulunca,
Denizbank bu kurulufla devredilmifltir.
1952 ylnda 5842 sayl yasa ile Denizcilik Bankas TAO, Denizyollar Umum
Mdrlnn yerini almak zere Ulafltrma Bakanlna bal bir katma bteli
kurulufl olarak yeniden organize edilmifltir. 20 Temmuz 1960 tarih ve 23 sayl ya-
sa ile iktisadi devlet teflekkl (DT) olmufltur.
Denizcilik Bankas Deniz Nakliyat TAO, dnya ve Trkiye denizlerinde yk ta-
flmacl yapmak zere 5842 sayl yasaya gre kurulmufltur. Denizcilik sektrne
finansman salamak amacyla kurulan Denizbank 1992 ylnda Emlak Bankas a-
ts altna alnmfl, 1997 ylnda ise mevcut yapdan kartlp zellefltirilmifltir. De-
nizcilik faaliyetlerine devam eden Deniz Nakliyat ise 2000 ylnda zel sektre dev-
redilmifltir.
Deniz ulaflm Trkiye iin ok nemlidir. Trkiye, denizle i ie yaflayan bir l-
kedir. Kylarmzn uzunluu Akdenizin boyunun 2.5 kat kadardr. llerin %40nn
denizle kys vardr. Trkiye, Anadolu kys 6.480 km, Trakya kys 786 km ve
adalar kys 106 km olmak zere toplam 8.333 km ky fleridine sahiptir. Buna kar-
kmdir.
lek ekonomisi yakalanamad iin Trkiyedeki limanlara yeterli yk ekile-
manlarndaki ortalamalardan dflk kalmaktadr. Trkiyenin denizyolunda transit
lke olmas iin limanlardaki yk ve elleleme miktarnn Akdenizdeki nemli li-
manlar gemesi gerekmektedir.
 6. nite - Temel Skterlerde Geliflmeler III: Hizmetler Sektr 169

Deniz gvenlii konusuna ynelik olarak Trk bandrasnn sicili son dnem-
de iyileflme gstermifl, Trkiyenin dfl ticaretinin %50sinin gereklefltii AB lke-
leri nezdindeki kara listenin ok yksek risk kategorisinden orta-yksek risk kate-
gorisine geilmifltir.

Havayollar ve Ulafltrma
Havayolu ile ulaflm 20nci yzylda byk geliflim gstermifltir. Zaman kavramnn
giderek nem kazand gnmzde havayollar, ulaflm hizmetleri sektrnde
stratejik bir neme sahiptir. Bu zelliinden dolay Cumhuriyetin ilanndan 10 yl
sonra 20 Mays 1933 tarih ve 2187 sayl yasa ile Milli Savunma Bakanlna bal
olarak Havayollar Devlet flletme Dairesi kurulmufltur. Daire, 1935 ylnda Bayn-
drlk Bakanlna balanmfl, 1938de 3424 sayl yasa ile Ulafltrma Bakanl iin-
de bir DT olan Devlet Hava Yollarna dnflmfltr.
1955 ylnda 6623 sayl Yasann verdii yetkiyle 01.03.1956 tarihinde yerli ve
yabanc sermayeli (60 milyon TL sermayesi) Trk Hava Yollar (THY) Anonim Or-
takl kurulmufltur. Uzun sre hava ulaflmnda tekel konumunda olan THY, 1990l
yllarn bafllarnda zel hava yollarna da ulaflm hizmeti sunma hakknn verilme-
siyle tekel olma konumunu kaybetmifltir.
26 Nisan 2001 tarihinde 4647 sayl Trk Sivil Havaclk Kanununda Deifliklik
Yaplmas Hakknda Kanun Resmi Gazetede yaymlanmfltr. Bylece, sivil havac-
l dzenlemeye ynelik ok nemli bir reform gereklefltirilmifltir. Mevcut yasa-
nn 25inci maddesi, ruhsat sahibinin cret tarifeleri ile uygulama tarihini, y-
rrle koymadan gn nce duyurmak kaydyla ticari ve ekonomik flartlara
uygun olarak belirleyecei fleklinde deifltirilmifltir.
2008 ylnda THY, ayrca Anadolu Jet olarak zellikle i hat uufllarna baflla-
mfltr. Trk Hava Yollar, 2003 ylnda 104 olan uulan nokta saysn 2012 yl ba-
flnda 149 dfl, 40 i hat olmak zere 189a karmfltr. Toplam uak adedi 2012 y-
lnda 179 adettir.
Havayolu taflmacl sektrne salad denetim ve hizmet karfllafltrma prog-
ramlar ile kurulufllarn rn ve hizmet kalitesini denetleyen Skytrax 2011 deerlen-
dirmesinde (100n zerinde deiflik uyruktan 18.8 milyon yolcu arasnda gereklefl-
tirilen anketler sonucu) Trk Hava Yollar 2011 Dnya Havaclk dllerinde Avru-
pann En yi Havayolu ve Gney Avrupann En yi Havayolu dllerini almfltr.
Trkiyede bafllca zel havayolu olarak Onur, Pegasus, Sun Ekspres ve Atlas
Havayollar i ve dfl hatlarda hizmet sunmaktadr. Havaclk sektrnde artan re-
kbete paralel olarak ekonomik byme ve kifli baflna gelirdeki artfl, sektrn ge-
liflmesini hzlandrmfltr.
2010 ylnda havaliman ve meydanlarnda gerekleflen yolcu trafii 52,3 mil-
yon, i hatlarda 50,5 milyon ve toplamda 102,8 milyon yolcu olmufl, bu say 2011
ylnda 118 milyon yolcuya ulaflmfltr. Havayolu ile yolcu ve yk taflmaclnda
artan rekbet ile birlikte sektrn istihdam katks da artmfltr. Ulafltrma, Denizci-
lik ve Haberleflme Bakanl 2011 verilerine gre sektrde 170 iflletme faaliyet gs-
termekte ve bu iflletmelerde yaklaflk 110 bin kifli istihdam edilmektedir.

Boru Hatlar Taflmacl

Dnya ekonomisinde ham petrol ve petrol rnleri taflmasnda denizyollar yann-
da boru hatt taflmacl 1960lardan sonra hzl bir geliflim gstermifltir. Boru hat-
lar i ap 30-120 cm olan elik veya plastik borulardan yaplr. Petroln hareke-
ti salamak iin boru hatlar ile birlikte pompa istasyonlar infla edilir.
170
Trkiye, Kerkk-Yumurtalk
Hattnn ikinci blmnn
infla giderlerinin Irak
Hkmeti tarafndan toplam 5,5 milyon sterlin deme yaplmas kararlafltrlmfltr. 1927den 1955e ka-
stlenilmesi karfllnda dar bu pay denmifltir (toplam deme 3,5 milyon sterlin). Geriye kalan 2 milyon
1986 ylndan sonra Musul
petrollerinden Lozan
Anlaflmas uyarnca almas y btesine alacak olarak kaydetmifltir.
gereken pay, Birinci zal
Hkmeti dneminde Irak ile
yaplan anlaflma sonunda petrolleri Abdlhamit Hann flahsi malyd. O dnemde ngilizler, Musul petrolle-
bteden karmfltr.
Trkiye Ekonomisi
oklu kullanm iin yaplan boru hatlarnda nakil ifllemi iki veya daha ok fark-
l rn ayn hattan ard arda gnderilerek yaplr. Ham petrol belli miktarlarda bal-
mumu veya parafin ierir. Souk iklimlerde balmumu boru hatt ierisinde artfl
gsterebilir. Balmumu birikimi periyodik olarak hat boyunca temizlenir.
Trkiyede ilk boru hatt 1966da Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO)
tarafndan Batman-Drtyol (skenderun Krfezi) arasnda dflenmifl ve iflletmeye
almfltr. Bu hat, TPAO yannda Shell ve Mobilin Siirt ve Diyarbakr illerindeki
retim arazilerine ikincil hatlarla balanmfltr.
Trkiye-Irak Petrol Boru Hattnn inflasna 1974te bafllanmfl, hat 25 Mays
1977de iflletmeye almfltr. Toplam 891 km uzunluundaki hattn 340 kmsi
Irakta, 641 kmsi Trkiyededir. Bu hat Kerkkten bafllamakta, Habur ay zerin-
den Trkiyeye gemekte ve skenderun Yumurtalkta son bulmaktadr.
Hat zerinde ikisi Irakta, Trkiyede befl pompalama istasyonu vardr. Ka-
pasitesi gnde 700 bin varil hesabyla ylda 35 milyon tondur. Pompalama istas-
yonlar eklendiinde kapasite gnde 900 bin varile (ylda 45 milyon tona) kabil-
mektedir. Trkiye bu boru hattndan ton baflna belirli bir taflmaclk creti al-
makta, ayrca nakledilen ham petroln %40na kadar ksmn satn almak seene-
ine sahip bulunmaktadr. Hat, sermayesinin tamam TPAOya ait BOTAfi tarafn-
dan iflletilmektedir.
5 Mays 1926da ngiltere ile Trkiye arasnda yaplan anlaflma ile Irak snrna
son flekli verilmifl, Trkiyeye 25 yl sreyle Irak petrollerinin %10u karfllnda
sterlin tahsil edilememifl, fakat Trkiye 1986 ylna kadar tahsil edilemeyen bu pa-
Bu durumu, eski Devlet Bakan Mehmet Keeciler flyle aklamfltr: Musul
ri zerinde oyunlar oynamaya bafllaynca Abdlhamit Han, petrol kuyusunu ze-
rine almfl. lnce, Ermeni asll Fransz avukat, bu petrol kuyularn izinsiz ola-
rak ngilizlere satmfl, parasn da varislerine dememifl, Bu konu, Trkiye ile n-
giltere arasnda dava konusu olmufl. Lozan Anlaflmasna kadar ihtilaf devam et-
mifl. Sonunda ngiltere ile anlaflma yaplmfl. Bir kanunla padiflah mallar devlete
kald iin petrol pay da bteye gelir kaydedilmifl. 1950li yllara kadar petrol
payn almflz ama sonra Irak bu pay dememifl. Ama bu uygulama btenin
gerekiliini ortadan kaldryordu. Gelir kaleminde Musul petrol pay vard ama
bteye giren para yoktu. Bte o nedenle ak veriyordu. Trkiye ile Irak arasn-
da bir anlaflma yaplarak sembolik olarak grlen bu alacamzdan vazgeildi,
karfllnda Kerkk-Yumurtalk Petrol Boru Hattnn ikinci blm infla edildi,
masraflarn da Irak hkmeti karfllad. O nedenle 1986 ylndan itibaren bte-
den bu kalem karld. ( Karluk, 2007, s. 265).
Hazar havzasndaki lkelerde retilen ham petrol boru hatt ile Akdeniz
zerinden dnya pazarlarna ulafltracak Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ana hra Bo-
ru Hatt Projesi 2005 ylnda tamamlanmfl ve hatta (BTCye) 25 Maysta petrol
pompalanmaya bafllanlmfltr. BTCnin finansman iin 2.6 milyar dolar harcan-
mfltr. Boru hattnn 1.076 kmlik ksm (tamam 1.770 km) Trkiyededir. Proje-
nin maliyetinin %30u z kaynak katklar ile salanmfltr. Proje sresince 10 h-
kmet deiflmifltir. lk anlaflma 1994 ylnda yaplmfl, inflaata ancak 2000 ylnda
bafllanabilmifltir.
 6. nite - Temel Skterlerde Geliflmeler III: Hizmetler Sektr 171

fiekil 6.1
Trkiyede
Tamamlanmfl ve
Proje
Aflamasndaki
Petrol ve Doalgaz
Boru Hatlar

Kaynak: http://www.commodities-now.com/reports/power-and-energy/8648-greek-
turmoil-threatens-europes-gas-pipe-projects.html (04.03.2012).

Karadeniz petrollerini Akdenize taflyacak Trans Anadolu Petrol Boru Hatt

(TAP) projesinin temeli Adana-Ceyhanda dzenlenen bir trenle Mays 2007de
atlmfltr. TAP, Karadeniz sahilinde Samsun-nye arasndan bafllayan ve Akdeniz
kysnda Ceyhan Petrol Terminalinde son bulan 555 km uzunluunda Trkiyeyi
kuzey-gney dorultusunda kesen ham petrol boru hatt sisteminin gelifltirilmesi-
ni kapsayacaktr.
Mavi Akm Rusyadan Trkiyeye doal gaz nakletmek iin Karadeniz geiflli
boru hattdr. Gazprom boru hattnn Rus topraklarnda kalan blmnn iflletme-
sini stenmifltir. Trk topraklarnda bulunan blmn iflletmesi BOTAfi tarafndan
gereklefltirilmektedir. Mavi Akm 17 Kasm 2005 tarihinde almfltr. Hattn uzun-
luu 1200 kilometredir. 380 kilometresi Karadenizin altndan gemektedir. Deniz
altndaki boru hatt 2 bin 140 metre derinlikle yeryznn en derindeki boru hat-
tdr. 1997 ylnda imzalanan anlaflmaya gre 25 yl sreyle Trkiyenin Rusyadan
ylda 16 milyar metre kp doalgaz satn almas ngrlmektedir. Bu durum ener-
jide Rusyaya bamllk yaratmaktadr.
Kazak ve Kafkasya doal gazn Trkiyeden Avrupaya taflyacak olan Nabuc-
co Hatt ise projelendirme aflamasndadr. Hat, Ankarada 13 Temmuz 2009 tarihin-
de hkmetler arasnda imzalanan anlaflma ile g kazanmfltr. Trkiyeden AB l-
kelerine doal gaz taflmak amacyla yaplmas dflnlen uzun geiflli bir boru
hatt taflmacl projesidir.
4646 sayl Doalgaz Piyasas Kanunu, 18 Nisan 2001 tarihinde kabul edilerek
2 Mays 2001 tarihinde yrrle girmifltir. Doalgaz piyasasnda, ithal edilen do-
al gazn iletimi, datm ve satflnda Boru Hatlar ile Petrol Taflma A.fi. (BOTAfi)
Genel Mdrlnn, kent ii datmnda BOTAfi ve belediye kurulufllarnn 397
sayl KHK erevesinde aldklar izinler ile oluflturduklar tekellerin kaldrlmas,
bu yasann uygulanmas ile salanacaktr.
Yasada ngrlen dzenlemeler ile doal gazn temininden son kullanclara
iletimine kadar olan aflamalarda, yatrmlar ile iflletmecilik faaliyetlerinde, kamu
idarelerinin dzenleyici ifllevlerinin ve varlnn yannda zel giriflimcilerin de yer
almalar amalanmfltr.
172
3
N N
Trk Telekomun %55
hissesinin blok satfl
yntemi ile Oger Telekom
Konsorsiyumuna 6.55
milyar dolar ile satfl
Temmuz 2005te
gerekleflmifltir.
Telekomnikasyon Kurumu,
telekomnikasyon
sektrnde adil ve serbest
rekbete dayal dinamik ve
gl bir piyasa
oluflturmay, sektr ile ilgili
politikalara katk salamay,
tketici haklarnn
korunmasn salayc
nlemleri almay, frekans ve
numara gibi kt kaynaklarn
planlanarak, etkin ve verimli
kullanmn salamay oluflturularak rekbetin salanmasna ynelik dzenleme faaliyetlerine bafllanmfl-
amalamaktadr.
Trkiye Ekonomisi
Trkiyede ulafltrma sektrnde karayolu taflmaclnn nemi nedir?
HABERLEfiME SEKTR
Haberleflme faaliyetleri, ekonominin temel hizmet sektrlerinden biridir. Haberlefl-
menin etkinlii ile ekonomik geliflme (kalknma) arasnda yakn iliflki vardr. Bu
sebeple 1980li yllarn bafllarna gelene kadar haberleflme hizmetleri, devlet tekeli
olarak yrtlmfltr.
1980lerde bafllayan zellefltirme faaliyetleri sonucunda haberleflmede, zellik-
le telefon hizmetlerinin zellefltirilmesi konusunda dnya lkeleri byk baflar
salamfllardr. Arjantin, Pakistan, Gney Kore, Tayland, Peru, Portekiz, fiili, Hin-
distan, Malezya, Meksika, Endonezya, Yunanistan gibi Trkiyeye benzer ekono-
mik yapdaki lkelerin hepsinde telefon flirketleri zellefltirilmifltir.
Trkiyede PTTnin Tsinin zellefltirilmesi konusunda son yllarda byk a-
balar gsterilmifltir. Bu konuda karlan yasann baz maddeleri Anayasa Mahke-
mesi tarafndan iptal edilmifltir. 6 Mays 1995 tarihinde ve 4107 sayl Telgraf ve
Telefon Kanununa Baz Ek Maddeler Eklenmesi, Baz Kanun ve Kanun Hkmn-
de Kararnamelerde Deifliklik Yaplmasna Dair Yasa kartlmfl, Trk Telekom-
nikasyon A.fi.ye ait hisselerin en ok % 49luk blmnn devrine iliflkin esaslar
dzenlenmifltir.
Bu yasa erevesinde %49luk hissenin %10luk blmnn Posta flletmesi Ge-
nel Mdrlne bedelsiz olarak devredilmesi, %5lik blmnn PTT Yardm
Sandna, %34nn ise zel kesimdeki gerek ve tzel kiflilere satlmas ngrl-
mfltr. 14 Haziran 1995 tarihli zellefltirme Yksek Kurulu Karar ile Trk Tele-
komnikasyon A.fi. hisselerinin %49u zellefltirme kapsamna alnmfltr. Ancak,
29 fiubat 1996 tarihinde, 4107 sayl Yasann baz maddeleri Anayasa Mahkemesi
tarafndan iptal edilmifl ve bu maddelerle ilgili yrtmenin durdurulmas karar ve-
rilmifltir. Bunun zerine zellefltirme alflmalar durdurulmufltur.
1 Austos 1996 tarih ve 4161 sayl yasa 1996 Austos aynda yrrle girince,
PTTnin Tsinin zellefltirilmesinin nndeki engel ortadan kalkmfltr. 4161 sayl
Yasa, 4 fiubat 1924 tarih ve 406 sayl Telgraf ve Telefon Kanununun ek 17 ve
18nci maddelerine ek fkralar eklemifl, ek 21inci madde ile bir geici madde de
bu Yasada yer almfltr.
Cumhuriyet Dneminde haberleflme hizmetinin dzenli ve modern bir flekilde
yaplmas, PTTnin 13 Temmuz 1953 tarih ve 6154 sayl Yasa ile bir DTye dnfl-
trlmesiyle mmkn olmufltur. Bu tarihten sonra haberleflme hizmetlerinde ok
hzl bir geliflim gzlenmifltir. 2000 ylnda yrrle giren ve 406 sayl Telgraf ve
Telefon Kanununu deifltiren 4502 sayl Telekomnikasyon Kanunu ile sektrde
reform niteliinde deifliklikler gereklefltirilmifltir. Temel deifliklik, sektrdeki
politika belirleme, dzenleme ve iflletme fonksiyonlarnn ayrlmasdr.
Yasa ile Trk Telekomnikasyon A.fi. (Trk Telekom), kamu iktisadi kuruluflu
olmaktan kartlmfl ve etkin alflmasnn salanmas amacyla zel hukuk h-
kmlerine tabi, kamunun sadece hissedar sfat ile temsil edildii bir flirkete dnfl-
trlmfltr. Telekomnikasyon Yasas ile tm telekomnikasyon hizmetlerinin,
hizmetin niteliine gre grev szleflmesi, imtiyaz szleflmesi, ruhsat veya genel
izin yoluyla yrtlmesi hkm getirilmifltir.
Ayrca, Telekomnikasyon Kurumu ad altnda bamsz dzenleyici bir kurum
tr. 4502 sayl Yasa ile Ulafltrma Bakanlnn genel politikalar belirleyerek lisans-
 6. nite - Temel Skterlerde Geliflmeler III: Hizmetler Sektr 173

lar vermesi, Telekomnikasyon Kurumunun tm telekomnikasyon hizmetlerine

ait teknik, idari ve mali dzenlemeleri yapmas ile bu dzenlemeler ve verilen li-
sanslar erevesinde denetim grevini yerine getirmesi ngrlmfltr. Telekom-
nikasyon Kurumu, 4673 sayl Yasann yrrle girmesinden sonra Trk Tele-
kom ve mobil iflleticilerle grev ve imtiyaz szleflmelerini yenilemifltir.
Trk Telekomun zellefltirilmesinde yabanclara hisse satflndaki snrlamalar
16 Haziran 2004 ve 5189 sayl Yasa ile kaldrlmfltr. Ayn Yasa ile altn hissenin
kapsam daraltlmfl, uydu iflletmesi Trk Telekom dflna karlmfl ve flirketin tm
alacaklarnn sulh yoluyla tahsil hususunda bir dzenleme getirilmifltir. 11 Ekim
2004 tarih ve 2004/7931 sayl Bakanlar Kurulu Kararyla flirket hisselerinin %55inin
blok olarak satlmasna iliflkin ihale srecinin 2004 yl sonundan nce bafllatlma-
s kararlafltrlmfltr.

NfiAAT VE MTEAHHTLK HZMETLER

nflaat (construction), emek-youn, fazla nitelikli elaman gerektirmeyen, dfla ve it-
halata bamll ok dflk bir sektrdr. nsel ve gerisel iliflkileri kuvvetli oldu-
u iin, inflaat dier sanayi kollarn uyarr ve bu alanlarda da retim ve istihdam
artflna yol aar. Buna karfllk bir sanayi yatrm gibi ekonomide devaml retim
kapasitesi ve istihdam yaratmaz. retken yatrmlardaki payn azalmas pahasna
sektrn genifllemesi, ekonomideki bymeyi olumsuz ynde etkileyebilir.
nflaat sektr ile inflaat sanayisini birbirine karfltrmamak gerekir. Trkiyede nflaat sektr, topluma
fayda salayan her trl
ekonomik faaliyet kollarna gre GSMH (GSUG) hesaplanmasnda inflaat sanayi ile yeralt ve yerst yaplar
konut sahiplii ayrm yaplmfltr. nflaat sektr iinde konut, en nemli olandr. iine alr. Bu anlamda
konut, salk, eitim, spor,
nk konut, insanlarn yerleflme ve barnma ihtiyacn karfllar. Konut kapsamna, ticari ve turistik idari
her trl konut inflaat, ev ve apartman girmektedir. yaplar kapsayan ok genifl
Global Construction Perspectives ve Oxford Economics tarafndan 2011de ya- bir alt sektrdr.

ymlanan Kresel nflaat 2020 Raporuna gre 2010 ylnda dnya inflaat sektr-
nn bykl 7.2 trilyon dolara ulaflmfltr. 2020de sektr byklnn 12 tril-
yon dolara kmas in, ABD ve Hindistann ilk 3 sray alarak 4.8 trilyon dolar b-
ykle ulaflmas beklenmektedir.
nflaat sektr, Cumhuriyetin ilk yllarnda ncelikle demiryolu hatlar ve b-
yk su projeleriyle bafllamfl ve 1950lere kadar devam etmifltir. Sektrn 1960l
yllardaki gelifliminin ardndaki temel etken, kamu altyap yatrmlardr.
Trkiyede 1980li yllardan sonra ciddi geliflim gstermifl olan inflaat sektr-
nn bymesi 1988 ylndan sonra yavafllamfltr. 1988de liberalizasyon (serbest-
leflme) sreci ve artan faizlerle ykselifl gsteren yatrm maliyetleri sonucu olarak
inflaat talebi dflmfltr. 1993-2003 dneminde Trkiye ekonomisi %26 orannda
byrken, inflaat sektr %22 orannda daralmfltr. Bu daralmada bu dnemdeki
kamu sektrndeki yatrmlarn azalmas nemli etken olmufltur. 2011 ylnda in-
flaat sektrnn GSMH iindeki pay %5,9dur.
nflaat sektr iinde yer alan konut, Trkiye gibi geliflme yolunda olan lke- Konut retimi, Trkiyede
lerde, kent-ky ayrmnn giderilmesinde ve hzl kentleflmenin yaratt gecekon- toplam yap retiminde
%90lk paya sahiptir.
du sorununun nlenmesinde ok nemlidir. Trkiyede sabit sermaye yatrmlar
iinde son yllarda birinci sray almaktadr.
1980li yllardan sonra konut sektrnn toplam sabit sermaye yatrmlar iin-
deki paynn ykseliflinde Emlak Kredi Bankasnn konut kredilerindeki artfln ve
Toplu Konut Fonunun kurularak konut yapmn ucuz kredi ile desteklemesinin
nemli etkisi vardr. Enflasyonist ortamda tasarruf sahiplerinin enflasyondan ko-
runmak iin konuta ynelerek sektre talep yaratmasn da unutmamak gerekir.
174 Trkiye Ekonomisi

Ekonomide konut talebi, krizin etkisiyle 2008 ylndan sonra nemli oranda
dflmfltr. 2006 ylnda bir nceki yla gre %15,5 orannda artan 2007 ylnda ise
artfl oran %1,8e gerileyen yap infla izinlerinde 2008 ylnda %17 orannda dflfl
meydana gelmifltir. Yap kullanm izinlerinde ise 2008 ylnda %11,9 artfl grl-
mfltr. 2011 ylnda bir nceki yla gre yap infla izninde %17 orannda azalma,
yap kullanm izninde ise %19,1 artfl olmufltur.
Trkiye ekonomisinde zellikle yurtdfl mteahhitlik hizmetleri 2003 ylndan
sonra hzla geliflmifl, bu ylda 4,2 milyar dolar olan ifl bedeli 2008 ylnda 6 katna
kmfltr. 2008-2009 yllarnda kriz sebebiyle ifl hacmi daralmfl, 201in1 ilk 9 aylk
dneminde yurtdfl mteahhitlik hizmeti ifl bedeli 15 milyar dolar olmufltur.

Tablo 6.7 lkeler 2011(1)

Trk Mteahhitlik
Firmalarnn Toplam Proje Bedeli ($) Pay (%)
stlendikleri Projelerin Trkmenistan 2.613.120.644 17,40
Blgelere Gre
Dalm Rusya Federasyonu 2.510.355.109 16,70
Irak 2.192.585.645 14,60
Kaynak:
http://www.ydmh.gov. Suudi Arabistan 1.162.933.645 7,70
tr/index.cfm?action Venezella 1.093.234.222 7,20
=detay&yayinID=2695
&icerikID=2875&dil Umman 691.398.612 4,60
=TR (29.03.2012). Kazakistan 554.895.121 3,70
Katar 507.753.434 3,40
Hindistan 465.280.159 3,10
Afganistan 507.534.656 3,40
Dier lkeler 2.706.471.170 18,0
TOPLAM 15.005.562.417 100,0
(1) 2011 ylnn ilk 9 aylk dnemini kapsamaktadr.

1972-2011 dneminde Trk mteahhitleri en fazla Rusya Federasyonunda

(%17,7), daha sonra Libya (%12,9) ile Trkmenistanda (%10,9) ifl almfllardr. Bu d-
nemde emek youn ifl trlerinden ileri teknoloji ve uzmanlk gerektiren faaliyet alan-
larna geifl kaydedilmifltir. Son yllarda pazar, rn ve ifl eflitlenmesi hzlanmfl, ba-
z Trk firmalar uluslararas havaalan, demiryollar ve kentsel metro sistemleri gibi
proje trlerinde uzmanlaflmaya ve dnya markal hedefine ynelmifllerdir.
Tablo 6.8 Yllar Proje Says lke Says Toplam Proje Bedeli ($)
Trk Mteahhitlik
Firmalarnn 2002 128 32 2.438.175.790
stlendikleri 2003 281 36 4.232.000.888
Projelerinin Geliflimi
2004 407 37 11.291.261.856
Kaynak: 2005 405 34 11.570.192.924
http://www.ydmh.gov.
tr (12.03.2012). 2006 513 36 24.469.796.281
2007 569 44 24.715.958.739
2008 586 39 24.008.913.284
2009 473 43 22.296.273.624
2010 576 49 22.324.478.027
2011(1) 309 39 15.005.562.417
(1) 2011 yl ilk 9 aylk dnemi kapsamaktadr
 6. nite - Temel Skterlerde Geliflmeler III: Hizmetler Sektr 175

Trkiye, 1970li yllarn baflndan gnmze kadar 93 lkede stlenilen 202.2 Trkiyenin 1952de NATOya
girifli altyap yatrmlarn
milyar dolar deerinde 6.282in zerinde proje ile dnya mteahhitlik hizmetleri arttrmfl, firmalara
sektrnn nemli aktrleri arasna girmeyi baflarmfltr. Her yl ENR (Engineering yabanclarla alflp deneyip
kazanma ve dflk
News Record) tarafndan, firmalarn bir nceki yl yurt dflndaki ifllerden kazandk- maliyetlerle makine parkna
lar gelir esas alnarak yaplan performans sralamasna gre 2011 ylnda dnyann sahip olma flans vermifltir.
en byk 225 mteahhitlik firmas arasnda 31 Trk firmas yer almfltr.

Trkiyede konut talebi 2008 ylndan sonra neden dflfl gstermifltir?

4
TURZM SEKTR
Turizm, dinlenmek, grmek, elenmek ve tanmak gibi amalarla yaplan geziler Merkez Bankas turizm
gelirleri tanmnda 2004
ve bir lkeye veya bir blgeye turist ekmek iin alnan ekonomik ve kltrel fa- ylnda deifliklik yapmfltr.
aliyetlerin tmdr. Turizm, dnya ekonomisinde son yllarda hzla geliflen hizmet 2003 ylndan sonra turizm
sektrdr. 2011 ylnda 24 milyar dolar olan turizm geliri, dfl demeler dengesi- gelirlerine, daha nce ifli
gelirleri olarak hesaplanan
ne net katk asndan ok nemlidir. ancak gnmzde yurda
Turizm konusundaki istatistiki bilgiler, uluslararas karfllafltrmalara imkn tan- giriflte turizm geliri olarak
deerlendirilen harcamalar
mak iin 1963 ylndan sonra BM statistik Komisyonu ile Uluslararas Resmi Seya- da dahil edilmifltir.

N N
hat Kurulufllar Birliinin tanmlarna gre derlenmektedir. Buna gre turist, s-
rekli oturduu lke dflnda baflka bir lkeyi 24 saatlik bir sre iin ziyaret eden ki-
flidir. Bu kapsama girenler flunlardr: Elence, tatil geirmek, salk, aile ziyareti
iin gelenler, bilimsel, idari, din, sportif gibi alanlarda bir grev veya toplant iin
gelenler, ticari ve snai ifl izlenmesi iin gelenler ile zel gezi amacyla gn birlik
gelenler (24 saatten az kalanlar).
Trkiyede vatandafl ve yabanclarn girifl ve kfllar ile ilgili ilk resmi kaytlar,
1938 ylnda gvenlik amacyla Emniyet Genel Mdrlnce snr kaplarnda tu-
tulmufltur. Bu uygulama 1953 ylndan sonra DE (gnmzde TK) tarafndan
hazrlanan fifller araclyla izlenmeye bafllanmfltr.
Turizm konusunda devlet yaps iinde ilk rgtlenme, 1934 ylnda karlan
ktisat Vekaleti Teflkilat ve Vazifeleri Hakknda 2450 sayl Yasa ile bafllamfltr.
2450 sayl Yasa uyarnca turizm rgtlenmesi, 1937 ylna kadar ktisat Vekaleti
iindeki Dfl Ticaret Dairesi Trk Ofisi iinde yrtlmfltr.
1938 ylnda Trk Ofisinin iindeki yayn ve propaganda servisi, Turizm M-
drlne dnflmfltr. Turizm rgt 1940 ylnda Matbua Umum Mdrl
iinde kalmfl ve 1949 ylnda Basn, Yayn ve Turizm Genel Mdrl adn al-
mfltr. 25 Kasm 1957 tarihinde Genel Mdrlk, Turizm ve Tantma Bakanlna
dnfltrlmfltr. 1953 ylnda, Turizm Endstrisini Teflvik Kanunu kartlarak
sektr teflvik edilmeye bafllanmfltr.
1984 ylndan sonra yaplan dzenlemeler ile turistlerin dvizlerini bankalar d- Trkiyede 1983 ylna kadar
turizmden salanan dviz
flnda otellere, maazalara, 1988den sonra dviz brolarna bozdurabilmeleri gelir ve giderleri, Merkez
mmkn olmufltur. Sadece resmi kurumlar araclyla elde edilen dvizler ile tu- Bankas ile bankalarda
ifllem gren dvizlerin
rizm gelirlerini salkl olarak belirlemek tam olarak mmkn olmad iin, kal- hesaplanmasyla
nan sre ve ortalama harcama miktar kullanlarak bulunan rakamlar, turizm gelir- belirlenmekte idi. Fakat
resmi kur ile serbest kur
lerinin belirlenmesinde esas olmufltur. arasndaki makas alnca,
Trkiyeye gelen turist saysnda 1990lardan sonra hzl bir artfl gzlenmifltir. turistler dvizlerini
Bunda, turizme verilen nem, turistik belgeli tesis ve yatak saysndaki artfl nem- karaborsada bozdurmaya
bafllamfllar ve bu
li rol oynamfltr. Genel ekonomide ve turizm sektrndeki altyapnn (yol, yat li- harcamalar resmi kaytlara
man, ulaflm, artma tesisleri, haberleflme, tantm, personel yetifltirme) hzl gelifli- gememifltir.
mi sonucu etkilemifltir.
176 Trkiye Ekonomisi

1950 ylnda turizm gelirleri 6 milyon, giderleri ise 23 milyon dolardr (net ba-
kiye -17 milyon dolar) 1960 ylnda gelirler 6, giderler 8 ve net bakiye -2 milyon
dolar olmufltur. 1967de durum flyledir: Gelirler 13, giderler 27, net bakiye - 14
milyon dolar. 1967den sonra turizm net bakiyesi devaml art (+) olmufltur. Nite-
kim kinci Befl Yllk Kalknma Plan (BYKP) dneminde (1968-1972) resmi brt
turizm gelirlerinin ihracata oran % 8,2 iken, BBYKP dneminde (1963-1967) bu
oran % 2,3 seviyesinde idi. BYKP dneminde (1973-1977) oran % 10,2 olmufl ve
daha sonraki plan dnemlerinde ykselifl devam etmifltir.

Tablo 6.9 GAYR SAF YURT TURZM

Turizm Gelirleri ve TURZM GELR (2)
HASILA (GSYH) (1) GELRLERNN
Gayri Safi Ulusal YILLAR
Gelir (1965- 2006) GSYH NDEK
(Milyon TL) (Milyon $) (Milyon $)
PAYI (%)
Kaynak:
1965 76.726,3 8525,1 13,8 0,2
http://www.kultur.gov.
tr/TR/belge/turizm. 1970 207.815,0 19.031,0 51,6 0,3
html."Turizm-
1975 690.901,0 47.452,0 200,9 0,4
statistikleri".
(04.03.2012); 1980 5.303.010,0 68.391,0 326,7 0,5
http://tuik.gov.tr/jsp/
duyuru/upload/vt/vt. 1985 35.350.318,0 66.891,0 1.482,0 2,2
htm Ulusal 1990 397.177.547,0 150.758,0 3.225,0 2,1
Hesaplar
(11.04.2012). 1995 7.854.887.167,0 170.081,0 4.957,0 2,9
2000 125.596.128.755,0 200.002,0 7.636,0 3,8
2001 176.483.953.021,0 145.693,0 10.066,5 6,9
2002 275.032.365.953,0 180.892,0 11.900,9 6,6
2003 356.680.888.222,0 239.235,0 13.203,1 5,5
2004 428.932.343.026,0 299.475,0 15.887,7 5,3
2005 486.401.032.274,0 360.876,0 18.153,5 5,0
2006 575.783.962.136,0 399.673,0 16.850,8 4,2
2007 843.178,0 648.754,0 18.487,0 2,8
2008 950.534,0 742.094,0 21.950,8 3,0
2009 952.559,0 616.703,0 21.249,3 3,4
2010 1.098.799,0 731.608,0 20.806,7 2,8
2011 1.294.893,0 772.298,0 23.020,4 3,0
(1) 1965-2006 dnemi GSYH verileri TKin 1987 bazl verilere gre, 2007-2011 dnemi GSYH
verileri ise 1998 bazl GSYH hesaplamalarna gredir.
(2) (1963-1978) Maliye Bakanl; (1980-1983) Merkez Bankas; (1984-1990) Yabanc Ziyareti

kfl Anketi; (1991-1995) Merkez Bankas; (1995-1998) Turizm Bakanl ve DE; (1999-2000)
Merkez Bankas; (2001-2002) Turizm Bakanl ve DE; (2003-2006) Kltr ve Turizm Bakanl,
TUK ve Merkez Bankas

1950-1967 dneminde Dnya Turizm rgt rakamlarna gre 2011 ylnda dnya turizm gelirleri 955
turizm giderleri, dfl seyahat
kstlamalar ve dviz milyar dolardr. Uluslararas turizm talebi son 10 yllk dnemde %45 orannda ar-
snrlamalarna ramen, tfl gstermifl turist says 2011 ylnda 980 milyon kifli olmufltur. Turizm, dnyann
turizm gelirlerinin zerinde
seyretmifltir.
en hzl geliflen sektrlerinin baflnda gelmektedir. Ykselen refah seviyesine para-
lel olarak, seyahate ayrlan gelirin ve ulaflm imkanlarnn artmasyla byyen ulus-
lararas turizm pazarndan en yksek pay almak iin turist eken lkeler arasnda-
ki rekbet giderek artmaktadr.
 6. nite - Temel Skterlerde Geliflmeler III: Hizmetler Sektr 177

1990l yllar, dnya turizminin istikrarl olarak bymeye devam ettii ancak re- Dnyann geliflmifl
lkelerinde dfl turizm
kabet ortamnn giderek younlaflt dnemdir. Dnyada turist saysnda yllk orta- gelirinin ihracata oran %7,
lama artfl oran %4,3, turizm gelirlerinde ise %6,5tir. Bu artfl hz baz alnarak yap- geliflme yolunda olan
lkelerde ise %9,6dr.
lan tahminlere gre 2020 ylnda toplam turizm gelirleri 2 trilyon dolara ulaflacaktr.
Dnya turizm hareketleri iinde AB lkelerinin gelen turist ve turizm gelirinden Avrupa Birlii, Trk turizmi
aldklar pay %40 gemektedir. En ok turist eken lkelerin baflnda Fransa, s- iin ok nemli bir pazardr.
Trkiyeye gelen turistlerin
panya ve talya gelmektedir. OECD lkeleri iinde yabanc turist girifli bakmndan yardan fazlas ve
son 5 ylda %20,6 artflla en hzl geliflen lke Trkiyedir. gecelemelerin yaklaflk
drtte AB lkeleri
Dnya Turizm rgt (UNWTO) verilerine gre dorudan veya dolayl 32 kaynakldr.
faaliyet dalnda istihdam yaratan turizm sektrndeki herhangi bir sarsntnn,
lke genelinde nemli sosyal ve ekonomik olumsuzluklara yol amas kanl-
maz bir olgudur.

Turist Says Tablo 6.10

1994 1998 1999 2000 2003 2004 2005 2006 2007 2010 2011 Dnya
ve Geliri
Ekonomisinde
Turist Says Turizm Sektr
550 625 650 687 695 766 797 847 901 940 980
(milyon kifli)
Yllk Kaynak: UNWTO.
6,2 2,0 4,0 7,2 -1,0 10,2 4,0 5,6 6,4 6,6 4,3
Deiflim (%)
Turizm Geliri
353 445 456 483 533 633 679 742 858 918 955
(Milyar dolar)
Yllk
10,0 0,4 2,5 16,9 9,4 18,8 7,3 9,3 15,6 7,9 4,0
Deiflim (%)

Ort. Yllk Tablo 6.11

1995 2010(1) 2020(2) Pazar Pay Dnya Turizm
Byme
(Milyon (Milyon (Milyon Vizyonu
Hz
Kifli) Kifli) Kifli) 1995-2020 1995 2020
Kaynak: UNWTO.
Dnya 565,4 1.006,4 1.561,3 4,1 100,0 100,0
Afrika 20,2 47,0 77,3 5,5 3,6 5,0
Amerika 108,9 190,4 282,3 3,9 13,3 18,1
Dou Asya
81,4 195,2 397,2 6,5 14,4 25,4
ve Pasifik
Avrupa 338,4 527,3 717,0 3,0 59,8 45,9
Orta Dou 12,4 35,9 68,5 7,1 2,2 4,4
Gney Asya 4,2 10,6 18,8 6,2 0,7 1,2
Blgeleraras 464,1 790,9 1.183,3 3,8 82,1 75,8
Blgeleraras
Seyahat 101,3 215,5 377,9 5,4 17,9 24,2
harihepsi
(1) Tahmin (Bin kifli). (2) lke orijini belirtilmeyen seyahatlerdir.
178 Trkiye Ekonomisi

1996 ylnda yurtdfl kflla-
rndan alnan Toplu Konut
Fonunun kaldrlmas, Tr-
kiyenin turizm giderlerinde
bir miktar artfla yol amfl-
tr. Yurtdfl kfllarndan fon
alnmasna 2001 ylnda ye-
niden bafllanmfl, Fon mikta-
r 1 Nisan 2007 tarihinde
T15ye indirilerek yaygnlafl-
trlmfltr.
Dnya Turizm rgt tarafndan hazrlanan Turizm 2020 Yl Vizyonu (Tou-
rism 2020 Vision) alflmasnda, 2010 ylnda dnyadaki turist saysnn bir milyarn
zerine, turizm gelirlerinin ise 1.5 trilyon dolara ulaflaca ngrlmfltr. 2020 y-
lnda dnyadaki turist saysnn 1.5 milyar kifli, toplam turizm gelirlerinin ise 2 tril-
yon dolar olaca, 717 milyon kifli ile Avrupann en ok turist kabul eden blge
olmay srdrecei, ancak dnya turizminden 1995 ylnda ortalama %60 orannda
pay alan Avrupa turizminin paynn %46ya dflecei tahmin edilmifltir.
rgtn tahminlerine gre, 2020 ylnda en fazla turist eken blge Avrupann
ardndan ikinci srada 397 milyon kifli ile Dou Asya ve Pasifik olacaktr. 2020 y-
lnda dnya turizm pazarndan en byk pay Avrupa alacak (%56), bu blgeyi
%25,4 ile Dou Asya ve Pasifik Blgesi izleyecektir.
Trkiye, dnya turizm pazarnda turist giriflleri asndan %3, turizm gelirleri
asndan ise %2,3 pay ile en byk 20 turizm varfl noktas iinde turist giriflleri
asndan yedinci, turizm gelirleri asndan ise onuncu sradadr. Trkiye, Avrupa
turizm pazarnda turist girifllerinde %6, turizm gelirlerinde ise %5,1 paya sahiptir.
2011 ylnda Trkiyeye gelen turist says 30,5 milyon kifli olmufltur.

Tablo 6.12 LKELER 2000 2005 2010

Dnya lkelerinde
Turizm Gelirleri A.Geliflmifl Ekonomiler 384,63 431,51 580
(Milyar dolar) I-AB 15 208,82 365,86 290,89

Kaynak: Kalknma Almanya 24,94 29,17 34,68

Bakanl, Avusturya 11,48 16 18,66
Uluslararas
Belika 6,59 9,9 10,29
Ekonomik
Gstergeler, 2011, s. Danimarka 3,67 5 5,48
50.
Finlandiya 2,04 2,81
Fransa 30,98 44,02 46,32
Hollanda 11,29 10,48 13,06
ngiltere 29,98 30,68 30,4
rlanda 3,52 4,81 4,08
spanya 33,83 47,97 52,53
sve 4,83 7,4 11,08
talya 28,71 35,4 38,79
Lksemburg 1,69 3,6
Portekiz 6,03 7,71 10,09
Yunanistan 9,26 13,73 12,74
II-Dier Geliflmifl Avrupa Ekonomileri 18,1 14,74 35,16
ek Cumhuriyeti 2,97 4,66 6,67
Estonya 0,65 1,07
GKRY(1) 2,14 2,18
zlanda
svire 10,12 10,08 14,84
Malta 0,75 1,07
Norve 4,78
Slovakya 0,44 2,23
Slovenya 1,02 2,31
 6. nite - Temel Skterlerde Geliflmeler III: Hizmetler Sektr 179

III-Dier Geliflmifl Ekonomiler 137,64 102,19 137,26 Tablo 6.12

Devam
ABD 118,63 81,8 103,51
srail 4,77
Japonya 5,97 6,63 13,2
Kanada 13,04 13,76 15,79
IV-Yeni Sanayileflmifl Asya lkeleri 20,72 48,72 90,45
Avustralya 12,2 16,87 30,1
Gney Kore 8,53 5,81 9,77
Hong Kong 10,29 22,95
Singapur 5,91 14,12
Tayvan 4,98 8,65
Yeni Zellanda 4,87 4,86
B.Ykselen ve Geliflme Yolunda Olan
130,37 247,49 339
Ekonomiler
I-AB lkeleri 12,3 12,82 19,1
Bulgaristan 1,36 2,43 3,64
Letonya 0,17 0,64
Litvanya 0,43
Macaristan 3,81 4,11 5,38
Polonya 6,13 6,27 9,45
Romanya 0,39
II-AB Aday lkeler 10,51 25,62 29,08
Hrvatistan 2,87 7,46 8,27
Makedonya
TRKYE 7,64 18,15 20,81
III-Dier Ykselen ve Geliflme Yolunda Olan
72,8 132,48 200,93
Ekonomiler
Arjantin 3,2 2,73 4,93
Birleflik Arap Emirlikleri 8,58
Brezilya 1,97 3,86 5,92
in 17,31 29,3 45,81
Dominik Cumhuriyeti 3,52 4,24
Endonezya 4,98 4,52 6,98
Fas 2,28 4,62 6,72
Filipinler 2,38 2,27 2,78
Gney Afrika 7,33 9,07
Hindistan 3,72 7,49 14,16
Lbnan 0,74 5,53
Makao 3,21 7,98
Malezya 5,87 8,85 17,82
Meksika 9,13 11,8 11,87
Msr 4,66 6,85 12,53
Pakistan 0,36
180 Trkiye Ekonomisi

Tablo 6.12 Porto Riko 2,24 3,6

Devam
Rusya 3,43 5,87 8,99
Suudi Arabistan 5,15 8,58
Tayland 9,94 6,58 19,76
Ukrayna 3,13 3,79
Vietnam 1,88 4,45
AB (27) 208,82 280,9 325,63
DNYA 515,00 679,00 919,00
(1) GKRY, Gney Kbrs Rum Ynetiminin ksa addr.

Kltr ve Turizm Bakanl, Trkiyeye 2010 ylnda gelen turistlerin % 19s OECD, %21i Rusya Federasyo-
1972 ylndan sonra
Trkiyeye girifl-kfl yapan nunun dahil olduu Bamsz Devletler Topluluu (BDT) lkelerindendir. 2010
yabanc ziyareti ve ylnda Trkiyeye en ok turist gnderen lke sralamasnda Almanya % 15,3 ile
vatandafl saylarna iliflkin
verileri snr kaplarnda birinci, Rusya Federasyonu %10,9 ile ikinci, ngiltere ise % 9,3 ile nc srada-
Emniyet Genel Mdrlne dr. Trkiyede sektrde dorudan yaratlan istihdam yaklaflk 3,3 milyon kiflidir.
bal Pasaport Polisinin
tuttuu milliyet bazndaki Kltr ve Turizm Bakanlndan belgeli yatak says 2011 ylnda 2.699 tesiste 645
kaytlardan elde etmektedir. bine, belediye belgeli yatak says ise 9.185 tesiste 528 bine ulaflmfltr. Sektrde 6.278
Yabanclara ve Trk
vatandafllarna iliflkin tm
seyahat acentesi faaliyet gstermektedir. 2012 ylnda belgeli yatak saysnn 690 bine,
ziyareti saylarna belediye belgeli yatak saysnn ise 532 bine ulaflaca, Trkiyeye gelen turist says-
gnbirliki saylar da nn 32,9 milyon kifli, turizm gelirinin ise 26 milyar dolar olaca ngrlmektedir.
dahildir.
Afladaki tabloda grld gibi Trkiye 2011 ylnda (geici verilere gre)
yaklaflk 23 milyar dolar gelir elde etmifltir. Bu gelirin 17,8 milyar dolarlk ksm sa-
ys 31,3 milyon kifliye ulaflan yabanc turistlerden salanmfltr. 2011 ylnda turizm
gelirinin yaklaflk drtte birlik ksm yurtdflnda yaflayan Trkiye Cumhuriyeti va-
tandafllarndan elde edilmifltir.
Tablo 6.13
Trkiyede Turist Says ve Turizm Gelirleri (2001-2011)
TOPLAM YABANCI VATANDAfi(1)

Yllar Turizm Ortalama Turizm Ortalama Turizm Ortalama

Ziyareti Ziyareti Ziyareti
Geliri Harcama Geliri Harcama Geliri Harcama
Says Says Says
(1000 $) ($) (1000 $) ($) (1000 $) ($)
2001 10.067.155 13.450.121 748 7.386.246 11.276.532 655 2.680.908 2.173.589 1.233
2002 11.900.925 15.214.516 782 9.009.677 12.921.981 697 2.891.247 2.292.535 1.261
2003 13.203.144 16.302.050 810 9.676.623 13.701.418 706 3.526.520 2.600.632 1.356
2004 15.887.699 20.262.640 784 12.124.059 17.202.996 705 3.763.639 3.059.644 1.230
2005 18.153.504 24.124.501 752 13.929.300 20.522.621 679 4.224.203 3.601.880 1.173
2006 16.850.947 23.148.669 728 12.556.829 19.275.948 651 4.294.117 3.872.721 1.109
2007 18.487.008 27.214.988 679 13.989.952 23.017.081 608 4.497.055 4.197.907 1.071
2008 21.950.807 30.979.979 709 16.801.618 26.431.124 636 5.149.189 4.548.855 1.132
2009 21.249.334 32.006.149 664 15.853.074 27.347.977 580 5.396.260 4.658.172 1.158
2010 20.806.708 33.027.943 630 15.577.357 28.510.852 546 5.229.352 4.517.091 1.158
2011(2) 23.020.392 36.151.328 637 17.798.294 31.324.528 568 5.222.099 4.826.800 1.082
(1) Yurt dflnda ikamet eden Trkiye Cumhuriyeti vatandafllardr.
(2) 12 aylk geici verilerdir.

Kaynak: http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-3/turizm.html Turizm statistikleri (04.03.2012).

 6. nite - Temel Skterlerde Geliflmeler III: Hizmetler Sektr 181

Trkiyede turizm sektrnde; kreselleflmenin ortaya koyduu dinamikleri ba-

rndran, lkeye daha ok turist gelmesinin yan sra hizmet kalitesini artrmaya a-
lflan, pazarlama kanallarn eflitlendirerek st gelir gruplarn hedeflemektedir.
Ayrca doal sermayeyi koruyan, turizmin karfllafltrmal rekbet stnlne uy-
gun olarak golf, termal, kongre, kurvaziyer, salk turizmini ve eko-turizmi n pla-
na karan bir yapnn oluflturulmas amalanmaktadr.

Trkiyenin uluslararas turizm pazarndaki durumunu dier lkeler ile karfllafltrnz.

5

N N
182 Trkiye Ekonomisi
zet
NA M A
Hizmetler sektrnn kapsamn ve Trkiye eko-
1 nomisindeki yerini aklamak
BMnin yapmfl olduu ayrma gre hizmetler
sektr; hkmet hizmetleri, genel kamu hiz-
metleri, teflebbs ve zel kurulufllarn hizmetleri,
dinlenme, elence ve benzeri hizmetler ile kifli-
sel hizmetleri kapsamaktadr. Hizmetler, gayri
maddi ve grnmez, depolanamaz. Trkiyede
hizmetler sektr, dnya ekonomisindeki gelifl-
meye paralel olarak katma deerdeki payn art-
trmfltr. Hizmet alt sektrleri iinde ulusal (mil-
li) gelire katk bakmndan en hzl geliflen alt
sektr ticarettir. Devlet hizmetlerinin katksnn
zamanla azalmas, 1980den sonra devletin eko-
nomideki klmesine balanabilir. Hizmetler
sektrnn ikinci nemli alt sektr ulafltrma ve
haberleflmedir. nflaat, mali arac kurulufllar, ko-
nut, serbest meslek ve hizmetler ile izafi banka
hizmetleri alt sektrlerinin paynda son 10 ylda
ok nemli bir geliflme gzlenmemifltir.
NAM A Ticaret sektrndeki geliflmeleri deerlendirmek
2 4
Ulusal gelir hesaplarnda toptan ve perakende
ticaret dier bir deyiflle i ticaret, ulusal gelire
katk asndan btn hizmetler sektrleri ara-
snda en hzl geliflen alt hizmet sektrdr. Tu-
rizm sektrn de kapsayan ticaret alt sektr-
nn 1970 ylnda %11,9 olan ulusal gelire katk-
s, 1980de %16ya ve 1990da %19,1e kmfltr.
Toptan ticaret yapan iflyerleri arasnda ilk srada
gda maddeleri, ikinci srada dokuma-giyim efl-
yas ve mobilya, nc srada ise kereste ve
yap malzemesi ticareti yapan iflyerleri bulun-
maktadr. Benzer sralama, perakende ticaret ifl-
yerleri iinde geerli deildir. Trkiyede 1-4 ki-
flinin alflt kk iflletmeler, toplam iflyerleri
saysnn %89unu oluflturmaktadr. 100 ve daha
fazla kiflinin alflt iflyeri saysnn toplam iin-
deki pay %0,2dir. Buna karfllk toplam istihda-
mn drtte birine yakn ksmn, bu iflyerleri sa-
lamaktadr.
N
A M A
Ulafltrma ve alt sektrlerindeki geliflmeleri ana-
3 liz etmek
Bir ekonominin bymesi ve pazar iin retim
yapabilmesi, zellikle ulafltrma ile haberleflme
hizmetler alt sektrnn geliflimine baldr.
Ulafltrma sektr, kara, hava, deniz ve demir-
yollar taflma faaliyetlerini kapsamaktadr. Trki-
ye, yzlm olarak genifl, taraf denizlerle
evrili, Asya ile Avrupa arasnda bir lke olmas
dolaysyla bu sektrn Trkiye ekonomisindeki
yeri ve nemi ok byktr. Trkiyede yk ta-
flmalarnda arlk karayollarndadr. Yurt ii yk
taflmalarnn %90n (2012) karayollar ile yaplr-
ken ucuz ve gvenli demiryollarnn pay ise an-
cak %3 seviyesindedir. Denizyollarnn pay
%6dr. Yurtdfl yk taflmalar denizyolu, yolcu
taflmalar ise havayolu arlkl yapsn koru-
mufltur. Karayollarnn toplam iindeki nispi pa-
y zamanla artarken, demiryollarnn paynda
azalma gzlenmektedir.
N
AM A Haberleflme sektrndeki geliflmeleri aklamak
Haberleflme faaliyetleri, ekonominin en temel
hizmet sektrlerinden biridir. Haberleflmenin et-
kinlii ile ekonomik geliflme arasnda ok yakn
iliflki vardr. 1980lerde bafllayan zellefltirme fa-
aliyetleri sonucunda haberleflmede, zellikle te-
lefon hizmetlerinin zellefltirilmesi konusunda
dnya lkeleri byk baflar salamfllardr. 4502
sayl Yasa ile oluflturulan Telekomnikasyon Ku-
rumu, telekomnikasyon sektrnde adil ve ser-
best rekbete dayal dinamik ve gl bir piyasa
oluflturmak, sektr ile ilgili politikalara katk sa-
lamak, tketici haklarnn korunmasn salayc
nlemleri almak, frekans ve numara gibi kt kay-
naklarn planlanarak etkin ve verimli kullanmn
salamay amalamaktadr.
 6. nite - Temel Skterlerde Geliflmeler III: Hizmetler Sektr
N
AM A
nflaat ve mteahhitlik alt sektrndeki geliflmele-
5 ri deerlendirmek
nflaat, emek-youn, fazla nitelikli elaman gerek-
tirmeyen, dfla ve ithalata bamll dflk bir
sektrdr. retken yatrmlardaki payn azalmas
pahasna sektrn genifllemesi, ekonomideki b-
ymeyi olumsuz ynde etkileyebilir. nflaat hiz-
met alt sektr, topluma fayda salayan her tr-
l yeralt ve yerst yaplar iine alr. Bu anlam-
da konut, salk, eitim, spor, ticari ve turistik
idari yaplar kapsayan ok genifl bir alt sektr-
dr. Trkiyede ekonomik faaliyet kollarna gre
GSMH hesaplanmasnda inflaat sanayi ile konut
sahiplii ayrm yaplmfltr. nflaat sektr iinde
konut, en nemli olandr. nk konut, insanla-
rn yerleflme ve barnma ihtiyacn karfllar. Ko-
nut kapsamna, her trl konut inflaat, ev ve
apartman girmektedir. 2011 ylnda inflaat sekt-
rnn GSMH iindeki pay %5,9dur.
183
N
A M A
Turizm sektrndeki geliflmeleri ifade etmek
6 Turizm, dnya ekonomisinde son yllarda hzla
geliflen hizmetler sektrdr. Turizm sektr,
Trkiye asndan ncelikle dfl demeler denge-
sine net katks asndan ok nemlidir. Trki-
yede net turizm geliri 2011 ylnda 19 milyar do-
lara ykselmifltir. Bu gelir rakam ile turizm, de-
meler dengesinin grnmeyen ifllemler dengesi-
ne ok nemli katkda bulunmaktadr. Turizm
sektrnden Trkiye, 1980li yllarn sonlarndan
sonra nemli gelir elde etmeye bafllamfltr. Tr-
kiyede turizm sektrnde salanan gelirler, ze-
likle 1960l yllarn ikinci yarsndan sonra art-
maya ve net bakiye vermeye bafllamfltr.
184 Trkiye Ekonomisi

Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi uluslararas hizmet sunumu
yollarndan biri deildir? 6. Trkiyede Karayollar Genel Mdrl hangi ba-
a. Hizmetlerin snr tesi dolaflm kanla baldr?
b. Tketicinin ihracat lkeye hareketi a. Ulafltrma, Haberleflme ve Denizcilik Bakanl
c. Hizmetin salanaca lkede ticari varlk olufl- b. Kalknma Bakanl
turulmas c. iflleri Bakanl
d. Hizmet salaycnn ihracat lkeye hareketi d. Milli Savunma Bakanl
e. Gerek kiflilerin hizmet vermek zere baflka bir e. Maliye Bakanl
lkede geici dolaflm
7. Bir lkenin kendi limanlar arasnda yolcu ve yk ta-
2. Afladakilerden hangisi Dnya Ticaret rgtne flma hakk afladakilerden hangisidir?
gre hizmetler sektrnde yer alan ekonomik faaliyet- a. Arbitraj
lerden biri deildir? b. Tekel
a. Ticari hizmetler c. Kabotaj
b. letiflim hizmetleri d. Avantaj
c. Nihai hizmetler e. Seyr-i Sefa
d. Datm hizmetleri
e. evre hizmetleri 8. Afladaki boru hatlarndan hangisi Rusyadan Trki-
yeye doal gaz nakletmek iin yaplan boru hattdr?
3. Ekonomik faaliyetlere gre GSMH iinde 2011 yln- a. Bak-Tiflis Ceyhan
da en byk pay afladakilerden hangisine aittir? b. Trans Anadolu Petrol Boru Hatt
a. Ticaret sektr c. Mavi Akm
b. Sanayi sektr d. Batman-Drtyol
c. Tarm sektr e. Nabucco
d. Hizmetler sektr
e. Dfl iliflkiler sektr 9. 1980 ylnda bafllayan zellefltirme faaliyetleri sonu-
cunda haberleflmede, zellikle telefon hizmetlerinin
4. Afladakilerden hangisi hizmetler sektrnn bir alt zellefltirilmesi konusunda afladaki lkelerden hangi-
sektr deildir? si baflarl olmamfltr?
a. Ulaflm a. Arjantin
b. Haberleflme b. Pakistan
c. nflaat c. Gney Kore
d. Mteahhitlik d. Meksika
e. Organik tarm e. Kuzey Kore

5. Toptan ticaret yapan iflyerleri arasnda ilk srada afla- 10. 2011 ylnda Trkiyeye en ok ziyareti gnderen
dakilerden hangisi yer almaktadr? lke sralamas, afladaki flklardan hangisinde doru
a. Gda maddeleri verilmifltir?
b. Dokuma giyim eflyas a. Almanya - Rusya - ngiltere
c. Mobilya b. Almanya - Belika -Yunanistan
d. Kereste ve yap malzemesi ticareti c. Rusya -Almanya - Yunanistan
e. Perakende ticaret d. Yunanistan - Almanya - Japonya
e. Almanya - Rusya - Avusturya
 6. nite - Temel Skterlerde Geliflmeler III: Hizmetler Sektr
Yaflamn inden
Kongre Turizminde Trkiye Ata
Frankfurtta dn kaplarn aan ve gn srecek
Frankfurt Kongre Turizm Fuarnda (MEX) Trkiye rz-
gar esti. Trkiye Turizm Bakanlnn desteiyle stan-
bul, Antalya ve zmir olmak ere blmlk bir
standla katlan Trkiye stand ziyareti akna urad.
Almanyann Frankfurt kentinde dn kaplarn aan ve
gn srecek olan kongre Turizm fuarna adeta Tr-
kiye damgasn vurdu. Dnyann nde gelen kongre tu-
rizmi fuarlarndan olan Frankfurt MEX Fuarnda Trki-
ye rzgar eserken Turizm Bakanlnn desteiyle
Frankfurt Trkiye Turizm Atafleliinin organize ettii
stand ziyareti akna urad. Fuar gezen Frankfurt Bafl-
konsolosu lhan Saygl Kongre turizminde stanbul
getiimiz yl dnya yedincisi oldu. Bununla gurur du-
yuyoruz fakat turizmcilerimizin daha da iddial olmala-
r bizi mutlu ediyor. Gelecekte de bu atamz daha da
ykseltmek ve dnya kongre turizminden daha fazla
pay almak istiyoruz dedi.
Trkiyenin standnn byk ilgi grmesine sevindiini
belirten Frankfurt Turizm Ataflesi Dr. Rmeysa avufl
Standmzda 29 flirket rn paketlerini sunuyor. Trk
Hava Yollar da ayrca Trkiyenin tantmna katkda
bulunuyor. Amacmz Trkiyeye mmkn olabildii
kadar turist ekmek. Trkiye otelleriyle, lokumuyla,
kahvesiyle, sanatyla ve doal gzellikleri ile burada en
gzel flekilde tantlyor dedi.
Trkiyeden stanbul Convention, zmir Convention,
Antalya Convention nderliinde Hali Kongre Center,
ORa Arena, 1001 direk Cistern, 7Tur, Active Turizm,
Adam&Eva Otel, A-Level, Dekon DMC, Elite World,
Kalyon Otel, Karavan Travel, KD Tours, Marmara Babil,
MAXX royal Belek, Meditarannen Destination Servis,
Mep, Prado Tour, Rixox Premium, Starlight Conventi-
on, Stimpool; Susesi Hotel, Tekser, The stanbul, The
Marmara Taksim, Time, Venus, ve Vissitur Travel isimli
29 firmann katld uluslararas toplant ve kongre fua-
r MEX fuar hakknda bilgi veren Antalya Kongre ve
Ziyareti Brosu Satfl Sorumlusu Nurhan Erdem Tanr
Trkiye son yllarda bu sektrde ok ilgi grmekte. s-
tanbul 7. sraya ykseldi. stanbul yannda zmir ve An-
talyada tarihi zenginlii, gzellii ve sektrde yetiflmifl
elemanlar ile kongre turizminin vazgeilmez kentleri
arasnda yerini aldlar. dedi.
Frankfurt Trkiye Turizm Ataflesi Dr. Rmeysa avufl
ve Trkiye Turizm Bakanl Yatrm flletmeler Genel
185
Mdr Yardmcs Levent Demirel ve Trkiyenin kon-
gre turizmi sektrnde de bir marka olduunu syledi-
ler. lgi byk Trkiye standnda bulunan oteller byk
ilgi grrken, alflanlar Trkiyenin tantmna katkda
bulunduklarn sylediler.
Frankfurt Baflkonsolosu lhan Saygl, stanbulun geti-
imiz yl kongre fuar turizminde 7. sraya ykselmesin-
den gururlu olduunu belirtip, stanbul Kongre Turizm-
ciliinin yaptrd rozeti takmaktan mutluluk duyduu-
nu syledi. 25.05.2011
Kaynak: http://www.euractiv.com.tr/yazici-sayfasi/ar-
ticle/kongre-turizminde-turkiye-atagi-018435
(20.04.2012).
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. d Yantnz yanlfl ise Hizmetler Sektrnn Kap-
sam ve Trkiyedeki Durumu konusunu gz-
den geiriniz.
2. c Yantnz yanlfl ise Hizmetler Sektrnn Kap-
sam ve Trkiyedeki Durumu konusunu gz-
den geiriniz.
3. d Yantnz yanlfl ise Trkiye Ekonomisinde Hiz-
metler Sektr konusunu gzden geiriniz.
4. e Yantnz yanlfl ise Trkiye Ekonomisinde Hiz-
metler Sektr konusunu gzden geiriniz.
5. a Yantnz yanlfl ise Ticaret Sektr konusunu
yeniden gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanlfl ise Ulafltrma Sektr konusu-
nu gzden geiriniz.
7. c Yantnz yanlfl ise Ulafltrma Sektr konusu-
nu gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanlfl ise Ulafltrma Sektr konusu-
nu gzden geiriniz.
9. e Yantnz yanlfl ise Haberleflme Sektr ko-
nusunu gzden geiriniz.
10. a Yantnz yanlfl ise Turizm Sektr konusunu
gzden geiriniz.
186 Trkiye Ekonomisi

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Tarm ve sanayi sektrlerine gre hizmetler sektr
2008 yl dflnda GSMHye ortalama iki kat daha fazla
katk salamfltr. 2002-2009 dneminde inflaat, ticaret
ve ulafltrma, haberleflme, hizmetler sektrnn yarat-
mfl olduu gelire en fazla katkda bulunan alt sektr-
lerdir. Hizmetler sektrnn byme hz uluslararas
finansal kriz sebebiyle 2008 ylnda 5,6 puanlk azalflla
%0,4 olmufltur. Hizmetler sektrnn GSMH ierisinde-
ki pay yllar ierisinde artfl gstermifltir. 1973 ylnda
hizmetler sektrnn pay %44,9 iken, 1980de oran
%48,4e, 1985de %55,9a, 1990da %52,2ye, 2004de %
58,7ye, 2009 ylnda %72,6ya 2010da 72,4e ve 2011
ylnda %72,5e ykselmifltir.
Sra Sizde 2
Uluslararas piyasalardaki dalgalanmalar yurt ii talebi
ve yatrmlar olumsuz etkilemifl, ulusal gelirde ve eflit-
li sektrlerde daralmaya yol amfltr. Bu durumdan en
ok etkilenen sektrlerden biri ticaret hizmetleri sekt-
rdr. Ticaret hizmetlerinde 2008 ylnn nc eyre-
inden itibaren bafllayan daralma, 2009 ylnda da sr-
mfltr. Sektrn sabit fiyatlarla GSMH ierisindeki pa-
y 2007 ylnda %15,2, 2008 ylnda ise %14,9 olmufltur.
Bu sektr dier sektrlerle olan yakn balants sebe-
biyle ekonomideki olumsuz geliflmelerden fazlasyla et-
kilenmekte ve balantl olduu sektrlerdeki faaliyet-
leri dorudan etkilemektedir.
Sra Sizde 4
Konut talebi 2008 ylndan sonra nemli oranda dfl-
mfltr. 2006 ylnda bir nceki yla gre %15,5 orann-
da artan, 2007 ylnda artfl oran %1,8e gerileyen yap
infla izinlerinde, 2008 ylnda %17 orannda dflfl mey-
dana gelmifltir. Yap kullanm izinlerinde ise 2008 yln-
da %11,9 artfl grlmfltr. Sektrde 2008 ylndan son-
ra grlen daralmaya paralel olarak, inflaat sektr is-
tihdam 2008 yl baflndan itibaren nceki yllara gre
azalmfltr.
Sra Sizde 5
OECD lkeleri iinde yabanc turist girifli bakmndan
son 5 ylda %20,6 artflla en hzl geliflen lke Trki-
yedir. Dnya turizm pazarnda %2,4, Avrupa turizm
pazarnda %4,5 paya sahip olan Trkiye, turist says ve
dviz gelirlerindeki artfl hzyla dnyadaki en byk
yirmi, turizm varfl noktas iinde girifller asndan ye-
dinci, turizm gelirleri asndan dokuzuncu sradadr.
Dnya Turizm rgt (UNWTO) verilerine gre doru-
dan ve dolayl olarak 32 faaliyet dalnda istihdam yara-
tan turizm sektrnde Trkiyede dorudan yaratlan
istihdam 2010 ylnda 3,4 milyon kifli olmufltur. Trki-
yeye gelen turistlerin %55i OECD, %21i Dou Avrupa
lkelerindendir. 2011 ylnda Trkiyeye en ok ziyaret-
i gnderen lke sralamasnda Almanya birinci, Rusya
Federasyonu ikinci, ngiltere ise nc sradadr.

Sra Sizde 3
Trkiyede ulafltrma sektr yolcu ve yk taflma esas-
na gre analiz edildiinde karayolu taflmaclnn b-
yk arl olduu grlmektedir. Kamyon ve kamyo-
netle yk, otobs ve minibs ile yolcu taflmacl Tr-
kiyede son yllarda en yaygn kk iflletmecilik alan
olmufltur. Gnmzde karayollar, devlet, il ve ky yol-
lar olmak zere ksma ayrlmfltr. Yollarn yapm,
bakm ve onarmn ayr kamu kurulufllar gereklefltir-
mektedir. Devlet yollar, blge ve il merkezlerini, deniz
ve hava limanlarn birbirine balayan birinci derecede
ana yollardr. l yollar, il snrlar iindeki ikinci derece-
de yollardr. 2011 ylnda Trkiyede 2.080 km otoyol,
31.395 km devlet, 31.390 km il yolu vardr. Toplam yol
uzunluu 64.865 kmdir. Devlet ve il yollarnn %92si,
ky yollarnn %29u asfalt kapldr.
 6. nite - Temel Skterlerde Geliflmeler III: Hizmetler Sektr 187

Yararlanlan Kaynaklar
Akbank. (1980). Cumhuriyet Dnemi Trkiye Eko- Trk nklap Tarihi Enstits. (1981). Atatrkn Sy-
nomisi: 1923-1978, stanbul: Akbank Yayn. lev ve Demeleri. Ankara: Trk nklap Tarihi Ens-
Alpay, Y. (2008). Trkiye Ekonomi Tarihi. stanbul: tits Yayn.
Akademia Yaynlar. WTO. (2011). Tourism Highlights 2011 Edition.
Atay, F. R. (1969). ankaya. stanbul: Doan Kardefl WTO. (2012). Trade Policy Review Report by Tur-
Basmevi. key. WT/TPR/G/259,17 January 2012.
Boratav, K. (2005). Trkiye ktisat Tarihi: 1908-1985. Yeldan, E. (2008). Kreselleflme Srecinde Trkiye
Ankara: mge Kitabevi. Ekonomisi. Ankara: letiflim Yaynlar.
DPT. (1997). Trkiye ktisat Kongresi. Ankara. http://mkt.unwto.org/en/content/tourism-highlights.
DPT. (2011). 2012 Yl Program. Ankara. http://www.imd.org/research/publications/wcy/uplo-
DPT. (2011). 2012 Yl Program. Ankara. ad/Web_brochure_order_form.pdf.
DPT. (2011). Orta Vadeli Program: 2012-2014. Ankara. http://www.cepii.fr/anglaisgraph/bdd/baseline.htm.
DPT. Orta Vadeli Program: 2008-2010. Ankara. http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/
EU. (2011). Commission Staff Working Document: 2011/01/pdf/text.pdf.
Turkey 2011 Progress Report. Brussels. http://www.dpt.gov.tr/Kalkinma.portal.
EU. (2011). Accompanying the Communication http://www.imf.org/external/index.htm.
from the Commission to the European Parlia- http://www.worldbank.org/.
ment and the Council, Enlargement Strategy
and Main Challenges 2011-2012, EN, COM(2011)
666. Brussels.
Four, J., Qur, A.B., Fontagn, L. (2012). The Great
Shift: Macroeconomic Projections for the
World Economy at the 2050 Horizon, 1905-1989,
No.2012-03.
IMD. (2011). World Competitivness Yearbook. Lozan.
IMF. (2011). World Economic Outlook. Washington,
DC
Kalknma Bakanl. (2011). Uluslararas Ekonomik
Gstergeler. Ankara.
Kalknma Bakanl. (2012). Katlm ncesi Ekono-
mik Program:2012-2014. Ankara.
Karluk, S. R. (2009). Trkiye Ekonomisi, 12. Bask, s-
tanbul: Beta.
Kazgan, G. (2009). Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye
Ekonomisi. stanbul: Bilgi niversitesi.
Kepenek, Y., Yentrk, N. (2010). Trkiye Ekonomisi.
stanbul: Remzi Kitapevi.
Kurtolu, R. (2012). Trkiye Ekonomisi:1938- 2010.
stanbul: Sinemis Yaynlar.
Maliye Bakanl. (2011). Yllk Ekonomik Rapor
2010. Ankara.
Tezel, Y. S. (1994). Cumhuriyet Dneminin ktisadi
Tarihi. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
Toprak, M., Oktay N. (2010). Trkiye Ekonomisi. Es-
kiflehir: Anadolu niversitesi AF Yayn.
7
TRKYE EKONOMS

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Trkiyede genel olarak finansal yapy, Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas-

N
nn grev ve yetkileri ile para politikas uygulamalarn deerlendirebilecek,
Bankaclk sektrne iliflkin temel verileri, performans gstergelerini ve ge-

N
nel olarak bankalarn faaliyetlerini ifade edebilecek,

N
Ekonomik istikrar politikalarn aklayabilecek,
Trk ekonomisine iliflkin ekonomik krizler, 2008 Kresel Krizi ve bunlara
ynelik istikrar politikalar ile bu srete eflitli makro deiflkenlerin seyrini
yorumlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Para ve Banka Borsa Krizi
Merkez Bankas Para Krizi
Ticaret Bankalar Bankaclk Krizi
Katlm Bankalar kiz Kriz
Kalknma ve Yatrm Bankalar Kresel Kriz
Ekonomik Kriz Ortodoks stikrar Politikas
Bor Krizi Heterodoks stikrar Politikas

indekiler
GRfi
TRKYEDE FNANSAL YAPI,
Trkiyede Finansal BANKACILIK SEKTR VE PARA
Yap, Krizler ve POLTKASI
Trkiye Ekonomisi
Ekonomik stikrar EKONOMK KRZLER VE STKRAR
Kararlar POLTKALARI
TRKYEDE EKONOMK STKRAR
PROGRAMLARI
 Trkiyede Finansal Yap,
Krizler ve Ekonomik
stikrar Kararlar

GRfi
Her ekonomide zaman zaman istikrarszlklar ortaya kabilir ve bunun eflitli se-
bepleri vardr. stikrarszlklar, bazen reel ekonomiden, yani mal veya faktr piya-
salarndan kaynaklanan durgunluk, yksek iflsizlik veya enflasyon fleklinde kendi-
ni gsterebilirken, bazen de finans sektrnden kaynaklanan ulusal parann dee-
riyle (dviz kuru ile), bankaclk sektryle, borsadaki aflr dalgalanmalarla veya
zel ve kamu bor stokunun evrilemez duruma gelmesiyle ilgili olabilir. Ancak,
son 30 ylda meydana gelen ulusal ve uluslararas apl ekonomik krizlere bakld-
nda, ok byk bir ksmnn finansal kaynakl krizler olduu anlafllmaktadr.
Kald ki kriz nereden kaynaklanrsa kaynaklansn, netice itibaryla ksa srede re-
el ve finansal piyasalar arasnda etkileflim kanlmaz olmaktadr. O nedenle, kri-
zin sebebinin finansal yap olup olmamas bir yana, alnan tedbirler muhakkak su-
rette finansal-parasal tedbirleri iermektedir.
kinci Dnya Savafl sonras dnemde Trk ekonomisine bakldnda, olduka
benzer bir durum karflmza kmakta, hatta alnan istikrar kararlar bakmndan
dnya ortalamasnn zerinde bir durumun sz konusu olduu dikkat ekmekte-
dir. Neredeyse her 10 yln sonunda bir ekonomik kriz patlak vermifl ve hkmet-
ler acil istikrar tedbirleri almak zorunda kalmfllar. Fakat mevcut yap deiflmedii
iin, alnan kararlar ksa sre sonra etkisini kaybetmifl ve istikrarszlk yeniden h-
kim olmaya bafllamfltr. Kuflkusuz bunda uluslararas konjonktrn yan sra, yur-
tiindeki ekonomik yapnn ve zayf hkmetlerin de byk etkisi olmufltur. Bu
blmde ncelikle Trkiyede para politikas ve bankaclk sektrnn yaps ve
iflleyifli ele alnacak, ardndan gemiflte ve gnmzde ortaya kmfl olan krizler
ve onlara karfl takip edilen istikrar politikalar anlatlacaktr.

TRKYEDE FNANSAL YAPI, BANKACILIK SEKTR

VE PARA POLTKASI
Finansal sistem tm para ve sermaye piyasalarn iine alan bir yapdr. Buna g-
re, merkez bankasnn da iinde yer ald bankaclk sektr ile menkul kymet-
ler piyasasnn faaliyet alan iinde alnp satlan kamu ve zel sektre ait para ve
sermaye piyasas aralar finansal yapnn ana unsurlardr. Bu ksmda bu byk
yapnn en nemli unsuru olarak Trk bankaclk sektr ele alnacaktr. Bankac-
lk sektr; merkez bankas, mevduat bankalar, katlm bankalar ile kalknma ve
yatrm bankalarndan oluflmaktadr.
190
Nihai kredi mercii grevi ile
TCMB, deme sisteminde
aksamalara sebep
olabilecek geici likidite
skflklklarn ve finansal lunan bir banka trdr. Merkez bankalarnn en temel nitelii, ekonomiyi fonlaya-
piyasalarn etkin bir flekilde
alflmasn engelleyebilecek
teknik kaynakl deme
sorunlarn gidermek
amacyla, sisteme teminat
karfllnda gn ii veya
gn sonu kredi imkn
salayabilir.
Disponibilite: Mevduat kabul
eden bankalarn
taahhtlerine karfllk olarak
nakit veya kolaylkla nakde
evrilebilir (likiditesi yksek)
deerler bulundurma
zorunluluuna denir.
Bankalardaki mevduat ile
bu mevduata karfllk
bulundurmak zorunda
olduklar nakde
evrilebilecek deerler
arasndaki iliflkiyi ifade eden
disponibilite oran piyasann
likiditesini etkileyen bir para
politikas arac olarak
kullanlmaktadr.
Trkiye Ekonomisi
Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas
lke bankas olarak da nitelendirilen merkez bankalar, ekonomide paray ve para
politikasn kontrol eden, byk lde kamu kurumu niteliinde yaplanan ve
ekonomide nihai dn mercii ya da likiditenin son kayna olarak faaliyette bu-
cak en son makam olmasdr. Bankalar ellerindeki ticari senetleri merkez bankas-
na iskonto ettirmek suretiyle ksa vadeli bu krediyi temin edebilirler. Bu krediye re-
eskont kredisi, buna uygulanan iskonto ya da faiz oranna da reeskont oran denir.
Dnyada ilk kez 1694 ylnda ngilterede ortaya kan merkez bankacl, ol-
gunlua 1800l yllarda ulaflmfltr. Trkiyede ise bir merkez bankas kurulmas
1863te ngiliz ve Fransz sermayesi ile yeniden yaplandrlan ve devlet bankas
olarak tanmlanan Osmanl Bankas ile bafllar. Mill bir merkez bankas kurulmas
fikri ise ilk olarak 1923 zmir ktisat Kongresinde ortaya atlmfl ve Haziran 1930
tarih ve 1715 sayl kanun uyarnca bugnk Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas
(TCMB) kurulmufl ve 1 Ocak 1932 tarihinde fiilen grevine bafllamfltr.
Merkez bankalarnn en nemli grevi, bir ekonomideki iktisadi atmosferin
kontrol edilmesinde para politikas aralarndan yararlanarak politika yapclara
yardmc olmaktr. 25.04.2001 tarih ve 4651 sayl kanunla TCMBnin temel grevi,
fiyat istikrarn salamak ve enflasyonu kontrol altnda tutmak fleklinde tanmlan-
mfltr. Kanuna gre, TCMB fiyat istikrarn salamak iin uygulayaca para
politikasn ve kullanaca para politikas aralarn dorudan kendisi be-
lirler ve fiyat istikrarn salama amac ile eliflmemek kaydyla Hkmetin
byme ve istihdam politikalarn destekler. Bununla birlikte, TCMB ak pi-
yasa ifllemleri, reeskont ve avans ifllemleri, dviz rezervlerinin ynetilmesi, mali pi-
yasalarn izlenmesi ve zorunlu karfllklarn belirlenmesi gibi ek grevleri de yeri-
ne getirir.
TCMBnin temel grevleri flunlardr:
Ak piyasa ifllemleri yapmak,
Hkmetle birlikte Trk Lirasnn (TL) i ve dfl deerini korumak iin gerek-
li tedbirleri almak, TLnin yabanc paralar ile altn karflsndaki denkliini tes-
pit etmeye ynelik kur rejimini belirlemek, TLnin yabanc paralar karflsnda-
ki deerinin belirlenmesi iin dviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alm ve
satm ile dvizlerin TL ile deiflimi ve dier trev ifllemlerini yapmak,
Bankalarn ve Bankaca (TCMB) uygun grlecek dier mali kurumlarn y-
kmllklerini esas alarak zorunlu karfllklar ve genel disponibilite ile ilgili
usul ve esaslar belirlemek,
Reeskont ve avans ifllemleri yapmak,
lke altn ve dviz rezervlerini ynetmek,
Trk Lirasnn hacim ve tedavln dzenlemek, deme ve menkul kymet
transferi ve mutabakat sistemleri kurmak, kurulmufl ve kurulacak sistemle-
rin kesintisiz ifllemesini ve denetimini salayacak dzenlemeleri yapmak,
demeler iin elektronik ortam da dhil olmak zere kullanlacak yntem-
leri ve aralar belirlemek,
Finansal sistemde istikrar salayc; para ve dviz piyasalar ile ilgili dzen-
leyici tedbirleri almak,
Mali piyasalar izlemek,
Bankalardaki mevduatn vade ve trleri ile katlm bankalarndaki katlma
hesaplarnn vadelerini belirlemektir.
 7. nite - Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik stikrar Kararlar 191

TCMBnin temel yetkileri ise flunlardr:

Trkiyede banknot ihrac imtiyaz tek elden Bankaya (TCMB) aittir.
TCMB, hkmetle birlikte enflasyon hedefini tespit eder, buna uyumlu ola-
rak para politikasn belirler. Banka, para politikasnn uygulanmasnda tek
yetkili ve sorumludur.
Banka, fiyat istikrarn salamak amacyla Kanunda belirtilen para politika-
s aralarn kullanmaya, uygun bulaca dier para politikas aralarn da
dorudan belirlemeye ve uygulamaya yetkilidir.
TCMB, olaanst hllerde ve Tasarruf Mevduat Sigorta Fonunun (TMSF)
kaynaklarnn ihtiyac karfllamamas durumunda, belirleyecei usul ve esas-
lara gre bu Fona avans vermeye yetkilidir.
Banka, nihai kredi mercii olarak bankalara kredi verme ifllerini yrtr.
TCMB, bankalarn dn para verme ifllemlerinde ve mevduat kabulnde
uygulayacaklar faiz oranlarn, belirleyecei usul ve esaslara gre bankalar-
dan istemeye yetkilidir.
Banka, mali piyasalar izlemek amacyla bankalar ve dier mali kurumlardan
ve bunlar dzenlemek ve denetlemekle grevli kurum ve kurulufllardan ge-
rekli bilgileri istemeye ve istatistiki bilgi toplamaya yetkilidir.
TCMBnin hkmetle olan iliflkileri ve bununla ilgili mflavirlik grevleri ise
mali ve ekonomik mflavirlik, mali ajanlk ve haznedarlk fleklindedir.
Trkiyede finansal yap ve para politikas uygulamalar ile ilgili geliflmelerde,
TCMB Kanununda nemli deiflikliklerin yapld 2001 sonras dnem (2002-
2011 dnemi) ele alnmfltr. Bu dnemde TCMBnin ncelikleri ve politikalarnda-
ki deiflmeleri daha rahat grebiliriz.
TCMB 2001 krizinden sonraki yllarda esas olarak fiyat istikrarn salamaya
odaklanmfl; bunu salamak iin de genel olarak faiz oranlarn yksek tutarak i ta-
lebi kontrol etmeye alflmfltr. Bunun neticesinde ortalama yllk enflasyon oran
1995-2001 yllar arasnda %71,6 olarak gerekleflmifl iken, 2002-2011 arasnda
%10,5e dflmfltr. Banka bunu yaparken de 2000li yllarda dnyada hzla bolla-
flan likiditenin youn bir flekilde lkemize girmesine ve TL cinsinden varlklara ak-
tarlmasna zemin hazrlamfltr. Bu durum, bir yandan kurun uzunca bir sre dflk
kalmasna (TLnin deerlenmesine) ve rekabet gcmzn kstlanmasna, dier
yandan da hzla artan cari aa kolay finansman salanmasna yol amfltr. Ancak,
2008in son eyreinde kresel finansal kriz patlak verince, TCMB pek ok
dier merkez bankas gibi fiyat istikrarndan ok, byme ve istihdam kay-
glarn ne ekerek faiz oranlarnda her ay kademeli bir indirime gitmifltir.
2011 ylna gelindiinde ise kresel krizin bor krizine dnflmesi ve
bunun finans ve bankaclk sektrn de iine alacak bir istikrarszla
doru srklenmesi tehlikesine karfl TCMB finansal istikrar salamay
ncelikli hedef olarak grmeye bafllamfltr. Banka politikasnda faiz oran-
lar yerine karfllklar ykseltmeyi tercih etmifltir. Bylece, ekonomiyi fazla
daraltmadan bankalarn atl likidite dzeylerini ykseltmeyi ve topladklar fonun
kullanmn biraz daha daraltmay denemifltir.
Banka dier yandan Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) ile
birlikte sorunsuz kredi kullanmn hem arz edenler hem de talep edenler ynn-
den daraltma yoluna gitmifltir. rnein, bankalarn zellikle konut ve ticari gayri-
menkul kredilerinde kredi/deer oranlar srasyla en fazla %75 ve %50 olarak s-
nrlandrlmfl, tketici kredilerinde kredi riski ykselen bankalarn genel karfllk
oranlar ykseltilmifltir. Fakat 2011 ylnda enflasyon oranlarnn hedeflerin
192 Trkiye Ekonomisi

ok zerinde kmas ve finans sektrnde bir kriz algsnn bulunmama-

sndan dolay, TCMB 2012 ylnda fiyat istikrar nceliine geri dnmfl ve
politika faiz oranlar zerinden i talep bymesinin yavafllatlmasna y-
nelik yeniden parasal sklafltrma uygulamalarna bafllamfltr. Bu ereve-
de, bir yandan tasarruf ann daraltlmas, dier yandan ksa vadeli sermaye gi-
rifllerinin caydrlmas iin baflka para politikas nlemleri alnmfltr.
TCMB 2000li yllarn byk bir ksmnda dflk dzeydeki kurun ykseltilebil-
mesi ve ekonominin rekabet gcn artrabilmek iin srekli olarak piyasadan d-
viz almfl; bylece 2002de 20 milyar dolarn altnda seyreden bankann rezervleri,
2011de 93 milyar dolar dzeyine ykselmifltir.
Dorudan yabanc sermaye girifli ise zellikle 2005 sonrasnda yllk ortalama
yaklaflk olarak 15 milyar dolar dolaynda seyretmifltir.
MB 2011 ylnda zorunlu karfllklarn ksmen de olsa yabanc para cinsinden tu-
tulmasna karar vermifltir. Bu karar ilk etapta MB rezervlerini artrmfl olsa da daha
sonra dviz talebin artmasna ve bunun da bir ksmnn MB rezervlerinden karfl-
lanmasna ve rezervlerin azalmasna neden olmufltur. Bu durum, doal olarak net
i varlklarn ve parasal tabann klmesine yol amfltr.
2002 sonrasnda finansal varlklarn derinlii (GSYHya oran) genel olarak
%100 dolaynda seyretmifltir. Para ve benzeri aralarn GSYHya oran 2010a kadar
kayda deer bir artfl gstermifl, sonrasnda ise azalmfl, sermaye piyasas aralar-
nn pay ise giderek azalmfltr. Buna karfllk, para talebinin GSYHya oran %38e
ykselmifltir.
2002-2011 dneminde parasal byklklerin dalmna bakldnda; yabanc
para mevduatnn da dhil edildii genifl anlamda para talebi (M2YRF) ierisinde
dolaflmdaki para ile vadeli ve vadesiz TL mevduatlarnn paylar (srasyla %5ten
%7ye, %5ten %10a ve %33ten %52ye) epeyce ykselmifltir. Buna karfllk yaban-
c paralarn mevduattaki pay epeyce dflmfltr (%51den %28e). Burada dikkate
deer deiflim, mevduatta byk bir tersine dolarizasyonun meydana gelmesi
ve halkn banka sistemine olan gven duygusunun artmasyla birlikte vadeli mev-
duatlarn byk artfl gstermesidir (www.tcmb.gov.tr; www.tbb.org.tr; TBB, Ban-
kalarmz 2011).

Mevduat Bankalar
Temel faaliyet alan, para ve parann ikamesi olarak menkul deerlerin alm ve sa-
tm olan bankalara mevduat ya da ticaret bankalar ad verilir. Bu erevede tica-
ret bankalar; bireyler, firmalar ve resmi kurumlardan saladklar fonlar, ihtiyac
olanlara kredi, plasman ve menkul deer olarak transfer eder. Bu transfer ifllemi
esnasnda fon temini ve aktarmndan doan maliyet ile getiri arasndaki fark ise ti-
caret bankalarnn temel gelirlerini oluflturur.
Bir ekonomide merkez bankalar para basmak ve bunu piyasaya srmek ve
ekmek suretiyle para arzn artrr ve azaltr. Asli para olarak bilinen bu emisyon
yoluyla parasal geniflleme veya daralma srecine, ticaret bankalar hesaptan hesa-
ba devir yaparak, kayd para retmek suretiyle katk salarlar. Kayd para, banka-
ya yatrlan mevduatn belli bir ksmnn yasal zorunluluk olarak tutulmas (TCMBde
bloke edilmesi); kalann ise kredi veya baflka yollarla piyasaya srlmesi, bundan
bankaclk sistemine geri dnen ksmn ayn srele yeniden piyasaya kmas ne
tekrar geri dnmesi ile kmlatif bir parann retilmifl olmasdr.
 7. nite - Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik stikrar Kararlar 193

Katlm Bankalar
Hizmet tanmn faizsiz bankaclk olarak yapan katlm bankalar, paray ticarete
dorudan konu olan bir meta fleklinde grmeyen, onu ticarette mbadelenin ya-
plmasna imkn tanyan bir ara olarak ele alan bir finansal arac trdr.
Katlm bankalarnn fon kaynaklar ve fon toplama yntemleri ticari banka-
larnkinden farkldr. Buna gre, bu bankalar fon arz edenlere, faiz yerine kr-
zarar ortaklna dayal bir szleflme nerirler. Dolaysyla topladklar fonlar di-
er bankalardaki mevduat hesaplarna benzese de onlarda olduu gibi nceden
belli bir faiz oran vaat edemezler. Dnem sonunda piyasada geerli getiri oran-
larna yakn bir kr pay verirler. Topladklar fonlar; vadesiz ise zel cari hesap-
lar, vadeli ise kr ve zarara katlma hesaplar olarak kaydedilir. Ayrca, dier
ticari bankalarda olduu gibi ksa vadeli her trden borlanma ifllemine gire-
mezler.
Bu dorultuda toplanan fonlar, sadece fon talebinde bulunan kiflilere kredi
fleklinde kullandrlabilir. Sz konusu krediler nakdi ve gayri-nakdi biimde
olur. Gayri-nakdi krediler ticaret bankalarndaki gibi teminat mektuplar ve ga-
ranti belgeleridir. Nakdi krediler ise flunlardr: Kr-zarar ortakl, retim ya da
kurumsal destekler, ifltirak, finansal kiralama (leasing)ve bireysel finansman
SIRA SZDE SIRA SZDE
destei.

Finansal kiralama (Leasing) nedir? SIRA

D fi SZDE
NELM DSIRA
fi NSZDE
ELM
1
Kalknma ve Yatrm Bankalar
D S fiO NREUL M D Sfi O NRE LU M
ou zaman birlikte deerlendirilmesine ramen, geliflmekte olan lkelerde ser-
maye yetersizlii iindeki firmalara veya byk sanayi firmalarnn yapaca yat-
rmlara kaynak ve teknik yardm salayarak ekonomik kalknmay SD OK RK AU Thzlandrma SD OK RK AUT

amac gden finansal araclara kalknma bankas; geliflmifl lkelerde atl fonlara

N N
SIRA
sahip kurumsal yatrmclara fonlarn menkul deer alm ve satm SZDE
D K Kile
A Tdeerlendir- SIRA
D K KSZDE
AT
melerinde araclk ve danflmanlk yapan, iflletmelere dorudan kredi vermeyen
ancak iflletmelerin orta ve uzun vadeli fon gereksinimlerini karfllayan finansal ara-

N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE
AMALARIMIZ
clara ise yatrm bankas ad verilir.

Finansal sistem ve bankaclk sektr ile ilgili ayrntl bilgi iin AMALARIMIZ
Ekrem
K T AErdem
P (2010), AMALARIMIZ
K T A P
Para Banka ve Finansal Sistem, Detay Yaynclk: Ankara adl yayna bakabilirsiniz.

Bankaclk Sektr ile lgili Son Geliflmeler TKE L E TV ZA Y PO N K T A P

TELEVZYON
Bu bafllkta Trk bankaclk sektrnn yapsna son 10 yllk perspektiften bak-
lacak ve sektre iliflkin tespitlere yer verilecektir.
TELEVZYON TELEVZYON
Tablo 7.1de grlebilecei zere, Trkiyede faaliyet gsteren toplam banka
NTERNET NTERNET
says 2002-2011 dneminde 58den 48e dflmfl (1999da 81); buna karfllk, kat-
lm bankalar hari flube says 6.106dan 9.833e, alflan says ise 123.271den
181.418e ykselmifltir. Banka says yaklaflk %19 azalrken, flube
N T E Rsays
N E T %61, al- NTERNET
flan says ise %47 artfl gstermifltir. Bylece, banka baflna flube says 113ten
223e, banka baflna alflan says da 2.283ten 4.123e kmfltr.
194 Trkiye Ekonomisi

Tablo 7.1 2002 2011

Banka, fiube ve
stihdam Saylar Banka fiube stihdam Banka fiube stihdam
Mevduat
Kaynak: TBB, 40 6.087 118.329 31 9.791 176.576
Bankalar
K.K.T.C ve yabanc
lkelerdeki flubeler Kamu Sermayeli 3 2.019 40.159 3 2.909 50.239
dhil.
zel Sermayeli 20 3.659 66.869 11 4.944 89.047
Fondaki Bankalar 2 203 5.886 1 1 243
Yabanc
15 206 5.416 16 1.937 3.7047
Sermayeli
Kalknma ve
14 19 4.942 13 42 4.842
Yatrm Bankalar
Toplam 54 6106 123.271 44 9.833 181.418

Bankaclk sektrndeki en nemli deiflikliklerden biri de mevduat bankala-

rnn alt bileflenlerinin dalmnda meydana gelen ciddi deiflikliktir. Buna gre,
bu yllar arasnda zel sermayeli banka says 20den 11e gerilerken, yabanc ser-
mayeli banka saysnn sadece 15ten 16ya kmasna karfllk, bu bankalarn flube
says da 206dan 1.937ye ykselmifltir. Ancak banka baflna flube ve alflan say-
lar itibaryla kamu bankalar srasyla 970 ve 16.746 saylar ile rekabet edilemez
bir ncle sahiptirler. zel bankalarda bu saylar srasyla 449 ve 8.095 ve ya-
banc sermayeli bankalarda 2.315 olarak gerekleflmifltir.
Mart 2012 itibaryla faaliyet gsteren 31 mevduat bankasndan 3 kamu serma-
yeli, 11i zel sermayeli, 16s yabanc sermayeli, 1i Tasarruf Mevduat Sigorta Fo-
nuna (TMSF) devredilmifl ve 13 de kalknma ve yatrm bankasdr (TBB, 2012).
Sektrn toplam bilano bykl yine 2011 sonu itibaryla 615 milyar dolar
olup GSYHya oran %90a (katlm bankalar dahil edildiinde %94) ulaflmfltr. Bu-
nun 328 milyar dolar zel sermayeli bankalara, 181 milyar dolar kamu, 84 milyar
dolar da yabanc sermayeli bankalara aittir.
Banka gruplarnn toplam aktifler, mevduatlar ve krediler bakmndan sektr
paylarnda zaman iindeki deiflimin (2002 ve 2011 verileri itibaryla) bakldnda;
kamu bankalarnn toplam aktiflerdeki ve mevduattaki pay azalrken, kredilerde-
ki pay artmfl (hem de olduka ciddi oranda), zel bankalarn tm kategorilerde
pay azalmfl, yabanc bankalarn pay ise tam tersine tm kategorilerde 4 ila 6 kat
dzeyinde artmfltr (Tablo 7.2).

Tablo 7.2 Toplam Aktifler T. Aktifler T. Mevduat T. Krediler

Toplam Aktifler ve (Bin TL) (%) (%) (%)
Sektrel Paylar
2011 2002 2011 2002 2011 2002 2011
Kaynak: BDDK.
Mevduat Bankalar 1.120 96 97 100 100 89 96
Kamu Sermayeli 342 36 31 39 34 20 28
zel Sermayeli 619 56 52 58 53 65 54
Yabanc Sermayeli 158 3 13 2 13 4 14
Kalknma ve
42 4 3 - - 11 4
Yatrm Bankalar
Toplam 1.162 100 100 100 100 100 100
 7. nite - Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik stikrar Kararlar 195

Younlaflma oranlar ilk 5 ve 10 banka baznda artfl kaydetmifl; dolaysyla sek-

trde byk bankalarn hkimiyeti biraz daha artmfltr. lek bykl bakmn-
dan ciddi mesafe kat edilmifl; 2002de sadece 10 ile 40 milyar dolar arasnda aktif
byklne sahip 6 banka var iken ve bunun da ikisi kamu sermayeli iken,
2011de 40-80 milyar dolar bandnda 5 (3 zel), 80 milyar dolarn zerinde ise 2
(1i zel) banka yer almaktadr.
Son yllarda fiyatlar genel dzeyinin (enflasyonun) dflmesi, kurun nispeten is-
tikrarl bir seyir izlemesi ve TLnin glenmesine bal olarak, aktifler ve pasifler-
deki para ikamesi azalmfl olsa da 2011deki kur artflna bal olarak yabanc para
oran aktiflerde %31, pasiflerde ise %36 olarak gerekleflmifltir. Mevduatlarn ise
te ikisi TL cinsindendir. Fakat, yabanc para orannn kamu bankalarnda sektr
ortalamasnn hayli altnda, zel bankalarda ise zerinde olmas, izlenen politika
farkllklarnn nemini gstermektedir.
Kredilerin toplam aktifler iindeki pay %23ten %56ya ykselmifltir. Buna kar-
fllk menkul deerlerin pay yaklaflk %41den %22 seviyelerine gerilemifltir. By-
lece, bankalar hkmetlerin bte aklar yerine, giderek reel sektrn harcama-
larn finanse etmek suretiyle bymeyi finanse eder duruma gelmifltir. Nitekim,
kredilerin GSYHya oran %15ten % 50ye, mevduata oran ise yaklaflk olarak
%100e ykselmifltir.
Kredilerin dalmna bakldnda; kurumsal kredilerin paynn %86dan %68e
geriledii, buna karfllk hanehalk kredilerinin paynn ise %14ten %32ye kt,
bunda da zellikle otomobil (%1den %10a) ve tketici (%3ten %12ye) kredileri-
nin byk rol oynad anlafllmaktadr. KOB kredilerinin pay ise bugn %23 se-
viyelerine ulaflmfl bulunmaktadr.
Hanehalk kredilerindeki artfl, tm dnyada olduu gibi Trkiyede de hane-
halk ykmllklerini hzla artrmfltr. Toplam hanehalk ykmllnn
GSYHya oran 2006da %10un altnda iken, 2010da %17 dzeyine ulaflmfltr.
2001-2010 dneminde toplam konut kredilerinin GSYHya oran %0,2den %6,2ye
ykselmifltir. Her ne kadar artfl oranlar ok yksek ve nlem alnmas gerekse de
bu oranlar dier lkelerle kyaslandnda bir kriz ortam oluflturmaktan uzak g-
zkmektedir. Nitekim, ayn oranlar Avro (Euro) Blgesinde srasyla %61den
66ya ve %29,6dan %40,7ye ykselmifltir. Hatta son oran (konut kredilerinin
GSYHya oran) ngiltere ve ABD iin srasyla yaklaflk olarak %84 ve %72 dzeyi-
ne ulaflmfl durumdadr.
Ayn yllarda takipteki kredilerin toplam krediler iindeki pay (brt) sektr ge-
nelinde %21,3ten %2,8e (net olarak %0,6) gerilemifl; dolaysyla kredi riski tm
banka gruplarnda, bilhassa da kamu bankalarnda olduka azalmfltr. Hatta mev-
duat bankalarnn takipteki alacaklarnn %80i iin karfllk ayrlmfltr. Zira 1990l
yllardan 2000li yllara gelindiinde, kredi riskinin aflr yksek olduu grup, siya-
si ve ekonomik istikrarszlklarn glgesinde etkin alfltrlmayan kamu sermayeli
bankalar olmufltur. Mevduatn ortalama vadesi son 10 ylda fazla deiflmemifl; 2,4-
2,9 ay bandnda kalmfltr.
Sermaye yeterlilik oran (SYO) 2001 krizinden sonra srekli olarak yasal hede-
fin ok zerinde seyretmifltir (2002de %25,1 ve 2010da %18,9). Ancak baz kredi
trlerinin risk katsaylarnn ykseltilmesi ve kurun aflr ykselmesi nedeniyle,
SYO 2011de %16,6 seviyelerine gerilemifltir. Bylece z kaynak bymesi uzun
bir aradan sonra yavafllamfltr. Ayrca, 2011 ylndan itibaren sektrde zkaynak
krllnda da ciddi dflfller olmufl, %20lerdeki seviye %15lere, ardndan daha
da dflk seviyelere gerilemifltir. Mevduat bankalarnn byk ounluu bu orta-
196 Trkiye Ekonomisi

lamann altnda kalmfltr. Ancak yine de geliflmekte olan lkelerle karfllafltrld-

nda, hem SYOnun hem de zkaynak krllnn bu lkelerin ortalamasnn ze-
rinde olduu grlmektedir.
Bankaclk sektrnn genelinde halka aklk oran %20 iken kalan %80 ise
yaklaflk %55 yerlefliklerin ve %25 ise yabanc kifli ve kurulufllarn mlkiyetindedir.
fiube dfl ifllemlere dair verilere bakldnda ise; kredi kart says, banka kart
says, POS cihaz says, kredi kart ve banka kart ifllem hacimleri ciddi oranlarda
artmfltr.
nternet bankaclnda geliflmelerin olduka hzl olduu, bankaclk ifllemleri-
nin nemli bir ksm artk flube dflndan gereklefltirilmektedir.
Sektrn durumu uluslararas bir karfllafltrmaya tabi tutulduunda (2010 yl
itibaryla); son 10 ylda Trk bankaclk sektrnn sabit fiyatlarla GSYHdan daha
hzl byd, sektrn byklnn GSYHya orannn geliflmekte olan lke-
ler (GOler) ortalamas olan %89u aflarak %94e ykseldii anlafllmaktadr. An-
cak, sermaye piyasas aralarnn derinlii bakmndan dnya, AB ve GOler or-
talamasnn ok altnda kalnmfltr. Toplam finansal sektrn derinlik oran da
hepsinden kk kalmakta; dnya ortalamas bunun iki katndan, AB ortalamas
da katndan fazladr (Tablo 7.3).

Tablo 7.3 Dnya AB GO Trkiye

eflitli Finansal
Sektr Banka Aktifi 159 275 89 91
Gstergelerinin Sermaye Piyasas 238 275 99 75
GSYH'ya Oran (%)
Hisse Senedi 88 69 58 43
Kaynak: IMF (2010), Tahvil ve Bono 151 206 41 32
Global Financial
Stability Report. Kamu 66 69 26 32
zel 85 137 16 1
Toplam 397 550 189 166

Sektrn durumunu genel olarak AB ortalamas ile kyasladmzda ise arada-

ki nitelik ve nicelik farknn byk olduu grlmektedir. Nitekim, aktif/GSYH
oran bakmndan AB lkeleri ortalamas Trkiyenin yaklaflk 4 kat, kredi/GSYH
oran bakmndan ise 3 kat byklndedir. Trkiyede hem personel baflna
hem de flube baflna hizmet verilen kifli says AB ortalamasnn olduka zerinde-
dir (Tablo 7.4).
Tablo 7.4 AB Trkiye
AB ve Trkiye
Seilmifl Gstergeler Aktif/GSYH (%) 345 91
Kredi/GSYH (%) 144 48
Kaynak: Avrupa Nfus/Personel (kifli) 162 382
Merkez Bankas,
BDDK; TBB; TK. Nfus/fiube (kifli) 2,336 7,248

EKONOMK KRZLER VE STKRAR POLTKALARI

Tarihsel adan bakldnda, lke ekonomilerinin srekli belli bir seyir izlemedi-
i, ekonomilerin genel grnmnde ksa dnemli dalgalanmalar veya uzun d-
nemli yn deiflimlerinin yafland grlmektedir. Ekonomilerde yaflanan denge-
sizliklerin son dnemlerde daha sk yaflanmaya bafllamfl, kreselleflme ve finan-
sal serbestleflme ile birlikte sz konusu dengesizliklerin lkeler arasnda yaylm
hzlanmfltr. Ekonomik istikrarszln nedenleri olarak dnya ekonomisinde ya-
 7. nite - Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik stikrar Kararlar 197

flanan geliflmeler, lke iinde ortaya kan politik istikrarszlklar, yanlfl makro-
ekonomik politikalar, arzi geliflmeler veya lke ekonomisindeki yapsal sorunlar
sralanabilir.

Ekonomik Krizlerin Trleri ve Sebepleri

Ekonomik krizler, reel sektr krizleri ve finansal krizler olarak iki ana bafllk
altnda toplanabilir. Reel krizler, mal ve hizmet piyasalarnda ortaya kan, enflas-
yon veya durgunluk fleklinde kendini gsteren dengesizlikler ile faktr piyasala-
rnda meydana gelen ve istihdam dzeyini etkileyen dengesizliklerden oluflmakta-
dr. Finansal krizler ise finansal piyasalarda finansal ataklarla ortaya kan ve l-
kelerin para, bankaclk, borsa ve dier finansal piyasalarnda byk apl dalga-
lanmalar ifade eder. Finansal krizlerin ortaya kmasnda etkili olan faktrler afla-
daki gibi sralanabilir:
Arz ve talepteki ani dalgalanmalar
Srdrlemeyen byme ve belirsizliin artmas
Enflasyon ve enflasyonu dflrmeye dnk yanlfl politikalar
Firma bilanolarnn bozulmas
Finansal serbestleflmeye erken geifl ve dereglasyon
Aflr borlanma, faiz oranlarnn ykselmesi ve uluslararas sermaye hare-
ketleri
Kurdaki aflr oynaklklar ve yanlfl kur politikalar
Finansal krizleri kaynana gre bor krizleri, borsa krizleri, para kriz-
leri, bankaclk krizleri ve ikiz krizler olmak zere befl alt gruba ayrabiliriz.
Bor krizleri, bir lkenin kamu veya zel kesime ait dfl borlaryla kamunun
i borlarn deyememe durumudur. zellikle kamunun bte ana dayal ma-
li politikalar sonucu artan kamu kesimi borlanma gerei (KKBG), bir taraftan re-
el faizleri ykseltirken, dier yandan yeni bor bulma konusunda skntlara neden
olmaktadr. Sonuta borlarn evrilememesi, bor ertelemesi (konsolidasyon),
bor takas gibi borlarn yeniden yaplandrlmasna veya dorudan lkenin dfl
borlarn deyemeyeceini (moratoryum) ilan etmesine neden olmaktadr. Bor
krizleri iin verilebilecek en iyi rnek, son yllarda Avro Blgesinde bafllayan ve
kresel bir krize dnflen durumdur.
Borsa krizleri, menkul kymet borsalarnda grlen aflr dalgalanmalardr.
Dalgalanmalarn kayna mikro dzeyde borsada faaliyet gsteren firmalarn yap-
larndaki bozulmalar olabilecei gibi, siyasi krizler veya dnya piyasalarndaki
hammadde ve emtia fiyatlarndaki hareketlilik gibi makroekonomik faktrler de
olabilir. Borsa krizleri iin verilebilecek en iyi rnek 1929 Dnya Bunalmdr.
Para krizleri, ulusal parann deerinde ortaya kan byk apl dalgalanma-
lar ifade eder. Uygulanan kur rejimi ile dorudan balantl olan para krizlerini ve
krizin geliflimindeki sreleri aklayan farkl kriz modelleri gelifltirilmifltir. Dfl tica-
ret dengesindeki aklar, speklatif davranfllar ve gven sorunu para krizlerinin
temel sebepleridir. Sz konusu kriz, ekonomide uygulanan kur rejimine de bal
olarak kurda aflr oynaklklar, dviz rezervlerinde hzl dflfl, faizlerde ykselme,
ksa vadede byk apl sermaye kfl, ithalat ve ihracat fiyatlarnda deiflim gibi
nemli skntlara neden olmaktadr.
Bankaclk krizleri, genellikle banka panii fleklinde bir ya da birka ban-
kada ortaya kan youn fon ekiliflleri fleklinde bafllayp ksa srede dier banka-
lara da sirayet ederek sistemik bir hl alan bunalm durumudur. Bu krizler bazen
sektr dflnda geliflen ulusal ya da uluslararas makroekonomik istikrarszlklardan
198 Trkiye Ekonomisi

(dflsal sebepler), bazen de sektrn kendi i dinamiklerinden (isel sebepler) or-

taya kabilmektedir. Bankaclk sektrnden kaynaklanan nedenlerin baflnda; ya-
sal dzenleme ve denetlemelerdeki yetersizlikler, zayf muhasebe standartlar,
bankalarn varlk ve ykmllklerinin vade yapsndaki dengesizlikler, ahlaki teh-
like ve ters seim sorunlar, bankalarn sermaye yetersizlii ve lek sorunu, risk
ynetiminin zayfl, kredi younlaflmas ile yksek kamu aklar gelmektedir.
kiz kriz kavram ise para veya bankaclk krizlerinden birinin ortaya kmas-
nn ardndan her iki krizin birlikte yafland durumu ifade etmek iin kullanlr.
1990l yllarn ikinci yarsnda grlen Asya krizleri rneinde olduu gibi, ikiz
krizlerin etkisi tek bir krize gre daha fliddetli olmaktadr.

Ortodoks ve Heterodoks stikrar Politikalar

Ekonomide yukarda aklanan finansal veya reel sektrlerdeki dengesizliklerin gi-
derilmesi amacyla hkmetler istikrar programlarn uygulamaya koyarlar. Ekono-
mide istikrarn salanmasnda temel iki unsur fiyat istikrar ve tam istihdamn sa-
lanmasdr. Bu erevede uygulanabilecek istikrar politikalar ortodoks ve hetero-
doks politikalar olarak iki grupta snflandrlr.
Ortodoks istikrar politikalar fiyat istikrarnn salanmasnda sk para, sk
maliye ve sabit kur politikalarn kullanr. Bu politikalarn ieriinde kamu harca-
malarnn kslmas, reel cretlerin dflrlmesi, kamu yardmlarnn azaltlmas,
para arznn daraltlmas bulunmakta ve bu yolla toplam talebin kontrol altna aln-
mas hedeflenmektedir. Ancak bu ynde uygulanan daraltc politikalar bte di-
siplinini salamak konusunda baflarl olsa da ekonomide durgunluu beraberinde
getirmektedir.
IMF tarafndan da desteklenen ortodoks politikalarn milli gelir, istihdam ve re-
el cretler zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle kamuoyu tarafndan desteklenme
oran dflktr. Ortodoks politikalarda piyasada oluflan nispi fiyat yapsn bozucu
etkileri nedeniyle fiyat kontrollerine scak baklmamaktadr. Arz yanl yeni orto-
doks istikrar politikalarnda ise temel ama retimin artrlmasdr. Yeni yaklaflm-
da nominal dviz kurunun apa olarak kullanlmas nerilmektedir.
Heterodoks istikrar politikalarnda programlarnn temelinde ise sk para
ve maliye politikalar ile sabit kur sistemine ek olarak cret ve fiyat kontrolleri flek-
linde uygulanan gelirler politikas yer alr. Bu flekilde retim ve istihdam dzeyine
zarar vermeden enflasyonla mcadele edilmesi hedeflenir.
Ortodoks istikrar programlarnda enflasyonla mcadelede nerilen tedrici (afla-
mal) tedbirlerden farkl olarak, heterodoks istikrar programlarnda zellikle yk-
sek enflasyon durumlarnda flok politikalar savunulur. Heterodoks programlarda
her ne kadar uyguland dnemde enflasyonla mcadelede ortodoks politikalara
oranla daha yksek baflar salansa da orta vadede dier politika aralarnn des-
tei de nemli hle gelmektedir.

SIRA SZDE Ortodoks veSIRA

heterodoks
SZDE istikrar politikalar arasndaki temel farklar nelerdir?
2
Yukarda belirtildii gibi, IMF tr geleneksel daraltc ortodoks istikrar politi-
D fi N E L M D fi N E L M
kalarnn uygulanmasnda genel olarak tercih edilen aralar flunlardr:
Sk para politikas,
S O R U Faiz oranlarnn
S O R U ykseltilmesi,
Devalasyon,
DKKAT DKKAT

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE

AMALARIMIZ AMALARIMIZ
 7. nite - Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik stikrar Kararlar 199

Sk maliye politikas (kamu harcamalarnn azaltlmas, kamu gelirlerinin ar-

trlmas),
Sk gelirler politikas,
Fiyat kontrollerinin kaldrlmas,
Uluslararas ticaretin serbestlefltirilmesi.
Trk ekonomisinde de yurtii veya yurtdfl kaynakl ok sayda ekonomik
bunalm (kriz) yaflanmfl, ortaya kan sorunlarn zmne ynelik istikrar prog-
ramlar yrrle konmufltur. kinci Dnya Savafl sonras uluslararas ekonomik
dengelerin yerine oturmaya bafllad dnemde Trkiyede 7 Eyll 1946da ger-
eklefltirilen ilk devalasyon bir yana braklrsa; 1958, 1970, 1980, 1994, 2000-
2001 ve 2008 ylndan itibaren devam eden genifl apl istikrar programlar yrr-
le konmufltur. Bunlara ek olarak, hayata geirilemeyen 1978-1979 istikrar ka-
rarlar ile 1997 Gneydou Asya ve 1998 Rusya krizlerinin Trkiye zerindeki et-
kilerini hafifletmeyi amalayan istikrar politikalar da bu blm kapsamnda ele
alnacaktr.

TRKYEDE EKONOMK STKRAR PROGRAMLARI

4 Austos 1958 stikrar Kararlar

Trkiyede ilk kapsaml istikrar program 4 Austos 1958de alnan kararlardr.
1950de iktidara gelen Demokrat Parti Hkmeti zel sektr arlkl, hafif sanayi
kollar ve tarma dayal bir byme stratejisi belirlemifltir. Dnemin baflndan iti-
baren uygun iklim koflullar, Marshall Plan kapsamnda salanan mali yardmlar,
geniflleyen tarm alanlar, kinci Dnya Savafl sonras atl fonlarn ekonomiye d-
hil olmas ve kredi koflullarnn genifllemesinin etkisi ile yksek byme oranlar
yakalanmfltr. Dfl ticarette ise serbestleflmeye (liberalizasyona) bal olarak zel-
likle 1952 ylndan sonra dfl ticaret a nemli miktarda artmfltr. 1954 ylnda
iklim koflullarnn deiflmesi ve dfl yardmlarn azalmasyla birlikte yllk byme
oranlar dflmeye bafllamfl, enflasyon oranlar ykselmifl ve dviz sknts bafl
gstermifltir.
Sonraki yllarda alnan nlemler sonucu makroekonomik verilerde iyileflme
salanmakla birlikte ekonomideki yapsal sorunlar devam etmifl buna bal olarak
bte dengesinde bozulmalar ortaya kmfltr. Dier yandan dviz rezervlerindeki
azalmann ithalat zerindeki daraltc etkisi ve para arzn artrc politikalar, yk-
sek fiyat artfllar yaflanmasna yol amfltr. zellikle 1957 ylndan itibaren by-
me oranndaki sert dflfl ve kamuoyundaki devalasyon beklentisinin de etkisiy-
le 4 Austos 1958 stikrar Kararlar yrrle konmufltur. IMF destei ile olufl-
turulan istikrar program kapsamnda yaplan dzenlemeler flunlardr:
Dolar kuru 2.8 TLden 9 TLye karlarak devalasyon yaplmfl, dviz alm
ifllemlerinde 1 dolar baflna T6,22 vergi alnmas kararlafltrlmfltr.
Bte dengesinin salanmas amacyla kamu harcamalarnda ksnt yapl-
mfl, KT rnlerine zam yaplmfl ve KTlerin Merkez Bankas kaynaklary-
la finansmanna snrlamalar getirilmifltir.
422 milyon dolar dzeyindeki dfl borlar ertelenmifl ve yeni bir deme pla-
nna balanmfltr (moratoryum). Buna ek olarak IMF, ABD ve Avrupa Eko-
nomik flbirlii rgtnden (OEEC) toplam 359 milyon dolarlk yeni kredi
salanmfltr.
200 Trkiye Ekonomisi

Dfl ticarette serbestleflmeye gidilmifl, bu kapsamda ithalat er aylk prog-

ramlara balanmfl, hammadde ve ara mal ithalatna ncelik verilmifl, ihra-
catta ise fiyat kontrollerinde brokratik ifllemlerin hafifletilmesine ynelik
dzenlemeler yaplmfltr.
Emisyon hacmi kstlanmfltr.
Yukardaki kararlarn temel makro ekonomik veriler zerindeki tesiri Tablo
7.5ten izlenebilir:

Tablo 7.5 Gstergeler 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960
1954-1960 Dnemi
Temel GSMH
-3,0 7,9 3,2 7,8 4,5 4,1 3,4
Makroekonomik Byme Oran
Gstergeler (%) Enflasyon Oran 9,0 11,9 11,5 12,5 15,7 22,6 7,4
Kaynak: DPT; TK. Bte A /GSMH 2,2 3,3 2,1 1,2 1,6 2,0 2,7
hracat/thalat 70,0 63,0 74,9 86,9 78,5 75,3 68,5

4 Austos 1958 stikrar Kararlar genel olarak ak finansman ve para arzn-

daki artfllar frenleyerek enflasyonla mcadele amacn taflmaktadr. Ancak bir
yandan KT rnlerinin fiyatlarnda yaplan artfl, dier yandan devalasyonun
ekonomide yol at maliyet enflasyonu bu amacn gereklefltirilmesine byk l-
de engel olmufltur.
Alnan nlemler sonrasnda dfl ticarette serbestleflmeyle birlikte ithalatn ihracat-
tan daha fazla artmas sonucu, dfl ticaret a azalmak yerine artmaya devam et-
mifltir. Cumhuriyet dneminde o zamana kadar alnan bu en yksek oranl deval-
asyon karar ve dfl ticarette serbestleflme politikas beklenen sonucu verememifltir.
Dier yandan, kamu harcamalarnn kamu gelirlerinden daha hzl artmas ne-
deniyle bte a ykselmifltir. Byme hz dflmeye devam etmifl, enflasyon
yksek seyrini korumufltur. Ekonomide bir yandan kamunun harcama disiplini gi-
derek bozulurken, dier yandan ekonominin retim kapasitesi neredeyse hibir
alanda yeterince artrlamamfltr.

10 Austos 1970 stikrar Program ve 1970li Yllar

1963 ylndan itibaren uygulamaya konulan befl yllk kalknma planlar (BYKP)
ekonomik byme, demeler dengesi, fiyat istikrar ve bte ile ilgili somut hedef-
ler ortaya koymufl ve ekonomi politikalar planlardaki bu hedefleri gereklefltire-
cek flekilde tasarlanmaya bafllanmfltr. Planlarda zellikle yatrmlarn artrlmas ve
hzl byme n planda tutulmufltur. Planlardaki hedefler kamu iin zorunlu iken,
zel sektr iin yol gsterici nitelikteydi. Bu kapsamda hem I. BYKPde (1963-
1967) hem de II. BYKPde (1968-1972) ekonomik byme hedefi yllk %7 olarak
ngrlmfltr. Birinci plan dneminde bu hedefe %97 orannda yaklafllarak mil-
li gelirde yllk ortalama %6,7lik byme salanmfltr.
1960l yllarn sonuna doru ekonomide yeniden ortaya kan sorunlar makro-
ekonomik veriler zerinde de kendini gstermifltir. Bu dnemde benimsenen ithal
ikameci sanayileflme politikalarnn hedeflerin aksine, 1965-1971 dneminde itha-
lat yllk ortalama %12, ihracat ise %7,5 orannda artnca dfl ticaret a planlana-
nn zerinde gerekleflmifltir. Sz konusu dnemde dfl ticaret a yaklaflk 4 kat
artmfltr. Bu dnemde dfl ticarette denetimli kambiyo rejimi ve katl kur sistemi
devam etmifltir. zellikle 1968-70 yllar arasnda byme hzla dflmfl (%6,7den
%4,4e), enflasyon ise hzla ykselmeye bafllamfltr (TFE %4,1den %11,8e). Top-
lumun refah dzeyindeki olumsuz geliflmeleri yanstan bu makro gstergelere ifli
 7. nite - Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik stikrar Kararlar 201

dviz girifllerindeki dflfl, yabanc kredilerdeki azalma ve TLdeki (T) aflr deer-
lenme de eklenince, ekonomide ciddi bir darboaz oluflmufltur.
1963 sonrasnda %5-6larda dalgalanan yllk enflasyon oran dnemin sonlar-
na doru yaflanan olumsuz geliflmelerin etkisiyle hzla ykselmeye bafllamfltr. Bu
ortamda hkmet 10 Austos 1970 tarihinde istikrar kararlarn aklamfltr. Prog-
ram kapsamnda;
Yzde 67 orannda devalasyon yaplmfl, dolar kuru 15 TL olarak belir-
lenmifltir.
Mali disiplin kapsamnda vergiler ykseltilmifl, maafl ve cretler dondurul-
mufl, KT rnlerine zam yaplmfltr.
Ekonomide arzn daralmasn gidermek amacyla ithalatta teminat oranlar
dflrlmfl, miktar kstlamalar da azaltlmfltr.
Uygulamaya konulan tedbirlerin ardndan dfl kaynak konusunda nemli gelifl-
meler salanmfltr. IMFden alnan yeni krediler, artan ifli dviz gelirleri, hammad-
de ve mamul ihracatnda artfl ve ksa vadeli dfl borlar sayesinde 1973 ylnda ilk
kez demeler dengesi fazla vermifltir. Sonraki yllarda da olumlu hava bir sre da-
ha devam etmifl, kalknma planlarnda ngrlen ortalama yllk byme oranlar
yakalanmfl, dolar kuru 13,5 TLye kadar dflmfl, enflasyon oran 1971-77 yllar
arasnda ortalama %18lerde seyretmifltir.

Dnya petrol krizinin Trkiye ekonomisi zerindeki etkileri neler olmufltur?

SIRA SZDE SIRA SZDE
3
Ne var ki, yukardaki olumlu geliflmeler uzun srmemifltir. Uluslararas piyasa-
larda 1974teki ilk petrol floku ve 1978 ylndaki petrol krizininD ardndan
fi N E L M petrol fi- D fi N E L M
yatlarndaki artfllar ekonomiyi birok kanaldan olumsuz ynde etkilemifltir. fiyle
ki, petrol fiyatlarndaki artfl sonucu petrol ithalatnn toplam ithalat
S O Rierisindeki
U pa- S O R U
y 1980 ylnda %47ye kadar kmfl, ihracatn ithalat karfllama oran %30,2ye ka-
dar gerilemifltir. thalattaki bu artfl dviz skntsn ve ksa vadeli dfl borlarda ar-
DKKAT DKKAT
tfl beraberinde getirmifltir. lerleyen yllarda finansman sorunu ile birlikte petrol it-
halatnn kstlanmas gndeme gelmifl, bu durum enerji darboazna ve eksik ka-

N N
pasite kullanmna neden olmufltur. Dier yandan yurtiinde sosyal, SIRA SZDE siyasi ve ikti- SIRA SZDE
sadi skntlar hzla artmfl, bunlara ek olarak, Kbrs Barfl Harekatnn dorudan
maliyeti ve sonrasnda ABDnin uygulad ambargo da ekonomiyi derinden etki-
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
lemifltir. thalat vergileri ve kstlamalar ile korunan ancak talep karflsnda yetersiz
kalan yurtii retim bir taraftan fiyatlar zerinde bask yaparken, dier yandan
ekonomik bymeyi kstlar hle gelmifltir. K T A P K T A P

Gstergeler 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 Tablo 7.6
1968-1977 Dnemi
Byme Temel T E L E V Z Y O N
6,7 4,3 4,4 7,0 9,2 4,9 3,3 6,1
T E L E V 9,0
Z Y O N 3,0 1,2
oran* Makroekonomik
Gstergeler (%)
TFE* 4,1 5,7 11,8 21,8 15,3 15,8 15,4 19,0 16,4 22,5 53,3
TEFE* 3,2 7,2 6,7 15,9 18,0 20,5 29,9 10,1 15,6 24,1 52,6 Kaynak: TK.
NTERNET NTERNET
Bte A** -0,61 -1,46 0,17 -2,39 -1,74 -1,33 -1,06 -0,78 -1,19 -4,29 -1,53
hracat/ithalat 65,0 67,0 62,1 57,8 56,6 63,1 40,6 29,6 38,2 30,2 49,8
Cari fllemler
-0,19 -0,17 -0,11 -0,63 -0,04 1,73 -1,88 -3,47 -3,78 -5,13 -1,89
dengesi**

(*) Deerler yllk yzde deiflmelerdir.

(**) Deerler GSMHya yzde oran fleklindedir.
202 Trkiye Ekonomisi

Tm bu faktrlerin etkisiyle, 1978e gelindiinde enflasyon oran %53e, dfl bor

tutar 4,8 milyar dolara ykselmifl, byme oran ise %1,2ye kadar gerilemifltir. ve
dfl kaynak yetersizlii nedeniyle, hemen her alanda retim kapasitesi snr-
lanmfltr. Hzla artan maliyet basks altnda ekonominin retim ve rekabet
gc dflmfltr. Ykselen fiyatlar genel dzeyi nedeniyle yaflam maliyeti srekli
olarak artmfltr. Bu flartlar altnda, nemli lde dfla kapal, kat devleti bir ithal-
ikameci ekonomik yap eflitli zorluklarla karfl karflya kalmfltr. Dnemin baflba-
kanlarndan Sleyman Demirelin ifadesiyle lke, 70 sente muhta hle gelmifltir.
Bunalmdan kfl iin dfl kaynak gereksinimi nedeniyle IMF ile gereklefltirilen
grflmeler sonrasnda 1978 ve 1979 yllarnda iki istikrar program uygulamaya
konmufltur. Mali disiplini salamaya ynelik olarak KT rnlerine zam yaplmas,
vergilerin artrlmas, maafl ve cret demeleri baflta olmak zere kamu harcama-
larnn disiplin altna alnmas, cari ifllemler ann kapatlmasna ynelik olarak
da devalasyon, ithalatn snrlandrlmas, ihracatn teflvik edilmesi gibi maddele-
rin yer ald istikrar programlar hzla trmanan siyasi istikrarszln da etkisiyle
tam anlamyla uygulanamamfltr.

24 Ocak 1980 Kararlar

Ekonomideki ktye gidifli nlemek amacyla 1978 ve 1979 yllarnda kararlafltr-
lan tedbirlerin etkin flekilde uygulanamamas sonucunda, 24 Ocak 1980 tarihinde
daha kapsaml bir istikrar program yrrle konulmufltur. Program, temelde or-
todoks nitelikli politikalara dayanmaktadr. Kamu aklar, para arzndaki artfl ve
Trk Lirasnn aflr deerlenmesi, demeler dengesi aklar ve enflasyonun temel
nedeni olarak grlmfltr. Bu kapsamda sk para ve maliye politikalarna dayal
tedbirler zerinde durulmufltur.
24 Ocak Kararlarnn daha nceki istikrar tedbirlerinden nemli bir far-
k, ithal ikameci sanayileflmenin terk edilerek ihracata dayal sanayileflme
benimsenmifl olmasdr. Artk piyasa ekonomisine dayal, dfla ak ve ihracata
ynelik retimi esas alan bir kalknma politikas sz konusudur. Dolaysyla tedbir-
ler ksa vadeli hedeflerin yannda, lke ekonomisinde yapsal dnflm salaya-
cak uzun vadeli stratejileri de belirlemektedir. Bu amalar dorultusunda 24 Ocak
1980de Bakanlar Kurulu tarafndan kabul edilen 17 karar ve Haziran 1980de ek
olarak uygulamaya konan 33 karar genel hatlaryla flu flekilde zetlenebilir:
Yzde 48,6lk bir devalasyon yaplmfl, dolar kuru 47,1 TLden 70 TLye
ykseltilmifltir. 1 Mays 1980den itibaren gnlk kur uygulamasna geilmifl-
tir. Dviz alm satmlar serbest braklmfltr.
Fiyatlarn piyasa koflullarnda belirlenmesi hedefi dorultusunda Fiyat
Saptama-Kontrol Koordinasyon Komitesi kaldrlmfltr. Bu sayede mal ve
hizmet piyasalar ile retim faktrleri piyasalarnda fiyatlarn arz ve talep ko-
flullarnda belirlenmesi amalanmfltr.
Kredi ve vadeli mevduat faiz oranlar serbest braklmfltr. 1980 ncesi
uygulanan negatif reel faiz uygulamasndan vazgeilmifltir. 1983 ylnda ise
faiz oranlarn belirleme yetkisi TCMBye verilmifltir.
Kamu sektrnn kltlmesi amac dorultusunda zellefltirme poli-
tikas gndeme alnmfl, kamu tarafndan retilen mallarn kapsam daraltl-
mfl, kamu harcamalarnda kesintiye gidilmifltir.
Yine bu kapsamda tarm rnlerinde destekleme almlar snrlandrl-
mfl, sbvansiyonlarn kapsam daraltlmfl, KTlerin kendi rnlerinin fiyat-
larn belirlemelerine izin verilmifltir.
 7. nite - Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik stikrar Kararlar 203

Dfl ticarette serbestleflme hedefine ynelik olarak ihracat artfl salamak

amacyla ihracat kredileri, ihracata ynelik yeni teflvikler, ihracatta vergi ia-
desi uygulamas, yeni vergi muafiyeti ve istisnalar uygulamaya konmufltur.
thalatn serbestlefltirilmesi konusunda ise ithaline izin verilen mallar listesi
yerine ithaline izin verilmeyen rnlerin listesi belirlenmifltir.
Yabanc sermayeyi teflvik iin yeni dzenlemeler yaplmfl, brokratik ifl-
lemlerin basitlefltirilmesi iin 50 milyon dolara kadar olan yabanc sermaye
giriflleri iin Baflbakanla bal Yabanc Sermaye Dairesi grevlendirilmifltir.
Gstergeler 1979 1980 1981 1982 1983 Tablo 7.7
1978-1983 Dnemi
Byme Oran* -0,5 -2,8 4,8 3,1 4,2
Temel
TFE* 62 101,4 34 28,4 31,4 Makroekonomik
Gstergeler (%)
TEFE* 63,9 107,2 36,8 27 30,5
Bte A** -3,15 -3,13 -1,54 -1,48 -2,24 Kaynak: TK.
hracat/ithalat 44,6 36,8 52,6 64,9 62
Cari fllemler Dengesi** -1,73 -4,98 -2,71 -1,48 -3,18
(*) Deerler yllk yzde deiflmelerdir.
(**) Deerler GSMH'ya yzde oran fleklindedir.

5inci S. Demirel Hkmeti (43nc T.C. Hkmeti) dneminde yrrle gi-

ren kararlar, her ne kadar ayn yl askeri mdahale ile kesintiye uramfl olsa da,
askeri ynetimin ekonomik ifllerden sorumlu baflbakan yardmclna kararlarn
asl mimar olan Turgut zal getirmesi, 1983 seimlerinde ise zaln baflbakan
olmas istikrar programnn kesintisiz olarak uygulanmasn salamfltr. 24 Ocak
Kararlarnn yrrle girmesinin ardndan 1979-1980 yllarndaki klmenin ak-
sine ekonomide 1981 ylnda %4,8lik byme salanmfltr. Byme orannda
en byk pay, atl kapasitenin harekete gemesi sonras sanayi sektrnde
kaydedilen % 9,9luk retim artflna aittir.
Yukarda bahsedilen daraltc tedbirler fiyat istikrar zerinde ksa dnemde
olumlu sonular dourmufl, enflasyon oran haneli deerlerden 1981 ylnda
%36,8e gerilemifltir. Bu dnemde bte anda da dzelme salanmfl, kamu
personel harcamalar azalmfl, buna karfllk faiz demelerinde artfl olmufltur. 24
Ocak Kararlar erevesinde ihracat teflvik edici dzenlemeler ksa srede etkisi-
ni gstermifl, 1981 ylnda 2,9 milyar dolar olan ihracat bir sonraki yl %61 artflla
4,7 milyar dolara ulaflmfltr. Bunun yannda ihracatn ierii de deiflmifl, tarm
rnlerinin toplam ierisindeki pay azalrken, sanayi rnlerinin oran giderek
ykselmifltir.

24 Ocak 1980 Kararlarn daha nceki istikrar programlarndan ayran temel zellikler
SIRA SZDE SIRA SZDE
nelerdir? 4

Ancak, istikrar kararlar sonucu oluflan olumlu hava devamDedememifltir.

fi N E L M
By- D fi N E L M

me hz ksa vadeli hedefler dorultusunda kamu yatrmlarnn kslmas ve para

arznn kontrol altnda tutulmas politikalar nedeniyle snrl olmufltur.
S O R U zellikle S O R U
seim yl olan 1983te bte dengesi yeniden bozulmufl, enflasyon tekrar yksel-
meye bafllamfltr. Uygulanan pozitif reel faiz politikas sonras bankerler
DKKAT
ve banka- DKKAT
larn faiz oran rekabeti ve sonrasnda art arda gelen iflaslar finans piyasalarnn
dzenlenmesinin nemini gstermifl ve 1982 ylnda Sermaye Piyasas Kanunu -

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE

AMALARIMIZ AMALARIMIZ

K T A P K T A P
204 Trkiye Ekonomisi

karlmfltr. 1980 sonrasnda dfl borlar da srekli artmfltr. Kabaca, I. zal Hk-
meti (1983-1987) dneminde hzl byme ve serbestleflme politikalarnn yol a-
t genifllemeci iktisat politikalar II. zal Hkmetinden (1987-1989) itibaren
baflka ekonomik sorunlarn ortaya kmasna zemin hazrlamfltr.
Sonu olarak, 24 Ocak Kararlar ekonomide uzun vadeli istikrar salayamamfl-
tr. Yetersiz byme oranlar, artan iflsizlik, ykselen kamu aklar ve srekli b-
yyen dfl borlar nedeniyle, 1988 ylnda ekonomide yeni bir kriz yaflanmfltr. Bu
dnemde hzla ykselen faiz oranlar ile dviz talebinde artfl ve TLden kafl son-
ras 4 fiubat 1988de zellikle finans piyasalarna ynelik yeni tedbirler yrrle
konmufltur. Tedbirlerin neticesinde kriz afllmakla birlikte ekonomi daha da yavafl-
lama, enflasyon oran ise ykselme eilimine girmifltir. 1989 ylnda ekonominin
dfl kaynak ihtiyacnn da etkisiyle Trk Lirasnn konvertibl hle getirilmesi, ser-
maye hareketlerinin nndeki engelleri kaldrmfltr. Dier yandan, cretlere yap-
lan %200 dolayndaki zam ekonominin canlanmas balamnda ancak ksa sreli
bir etki oluflturabilmifltir.

5 Nisan 1994 Kararlar

Krizin Ortaya kfl Sreci

1990-1993 yllar arasnda ekonomi ortalama %6 bymekle birlikte istikrarsz bir
seyir izlemifltir. Bu dnemde bymenin temel kaynaklar finansal serbestleflme-
nin ardndan artan sermaye girifli, kamu harcamalarn artrc ve ak finans-
man sistemine dayal bte politikas ve bankaclk sisteminin i piyasaya ynelik
amfl olduu kredilerdeki yksek artfllardr. Ancak salam iktisadi temellere da-
yanmayan bu sre orta vadede sorunlar da beraberinde getirmifltir.
Artan kamu aklar, i borlanma ve TCMB kaynaklar yoluyla finanse edilmifl-
tir. Btenin finansmanna ek olarak kaynak yetersizlii sonras dfl borlarn den-
mesinde dhi i borlanmaya gidilmesi, faiz oranlarnn hzla ykselmesine yol a-
mfltr. Merkez Bankasndan finansman ise dviz rezervlerinin giderek azalmasna
neden olmufltur. Ykselen faiz oranlar ise lkeye scak para giriflini artrmfl ve
TLnin aflr deer kazanmasna yol amfltr. Bu ise bir taraftan ihracatta rekabet
gcnn azalmasna ve ithalatn ykselmesine yol aarak reel sektr olumsuz et-
kilerken, dier yandan dfl ticaret an artrarak dfl dengenin bozulmasna sebep
olmufltur.
Finansal sistemde ise bankalarn srekli artan ak pozisyonlarnn 1994e gelin-
diinde 5 milyar dolara ulaflmfltr. Bankaclk sektr, temel amac olan kredi
salama ifllevinden giderek uzaklaflmfltr. Dier yandan TCMBnin dviz kur-
larnda ykselmeyi nlemek iin piyasaya dviz enjekte etmesi krlganl ve dal-
galanmalar artrc unsurlar olmufltur. Bunlara;
1990 ylnda I. Krfez Savaflnn etkisiyle bankalardaki mevduatlarn geri e-
kilmesi,
1991 ylndaki erken seim ncesinde bafllayan ve ardndan gelen iktidarn
da mali ve parasal disiplin konusunda yeterince hassas olmamas nedeniyle
kamu finansmannda ciddi skntlarn bafl gstermesi,
1994 ylndaki yerel seimlerin kamu harcamalarn artrc etkisi,
Bu dnemde dnya ekonomisinde yaflanan genel durgunluk ve
1994 ylnda uluslararas derecelendirme kurulufllarnn Trkiyenin kredi
notunu dflrmeleri de eklenince, ekonomide kriz ortam oluflmufltur.
 7. nite - Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik stikrar Kararlar 205

5 Nisan 1994 Kararlarnn Kapsam

Ekonomideki kriz ortamna zm olarak 5 Nisan 1994 Kararlar yrrle kon-
mufltur. Programn ksa vadeli hedefi, dviz piyasas ve dfl dengede istik-
rarn salanmasdr. 5 Nisan Kararlar, konjonktrel ve yapsal hedeflere
ynelik kararlar olarak iki ana blmden oluflmaktadr. Program kapsa-
mnda yaplan dzenlemeler flunlardr:
Kamu kesimi borlanma gerei (KKBG) ve enflasyonu dflrmeye
ynelik olarak kamu harcamalarnn azaltlmas ve gelirlerin artrlmas: Bu
kapsamda kamuya yeni personel alm durdurulmufl, maafl ve cret artfllar
snrlandrlmfl, vergi oranlar artrlmfl ve baz ek vergiler konmufl, KT ve
TEKEL rnlerinin fiyatlarnda yksek oranl artfllar yaplmfltr.
Finans piyasalarna ynelik olarak mevduatlara getirilen garanti 50 mil-
yondan 150 milyon TLye ykseltilmifl, 6 Mays 1994ten itibaren de mevdu-
atlarn tamam gvence altna alnmfltr. Hazinenin Merkez Banka-
sndan (TCMBden) ksa vadeli avans kullanmna snrlama getiril-
mifltir (snrlama bte denek artflnn 1995 yl iin %12, 1996da %10,
1997 iin %6 ve sonras iin %3 fleklindedir). Merkez Bankasnn zerkli-
ini artrmaya ynelik yeni tedbirler yrrle konmufltur.
Yapsal sorunlarn zmne ynelik olarak KTlerin yapsnn yeniden
dzenlenmesi, zellefltirme politikasnn etkin bir flekilde uygulan-
mas, sosyal gvenlik reformu ve tarmsal destekleme politikasnn
yeniden dzenlenmesine ynelik kararlar alnmfltr.
5 Nisan Kararlar, ierii itibaryla hem ortodoks hem heterodoks zellikler gs-
termektedir. Ancak, programn tamamnn kararllkla uygulandn ve hedefleri-
nin tamamnn tutturulduunu sylemek mmkn deildir. Programn yrrle
konduu 1994 ylnda ekonomide %6,1lik daralma yaflanmfl, enflasyon TFEde
%120,7 TEFEde %106,3 olarak gerekleflmifltir. 1995ten itibaren byme oran
tekrar artmfl, ancak enflasyon oran yksek seviyelerde devam etmifltir. Yksek
enflasyon nedeniyle nakit ve vadesiz mevduat fleklinde para arz daralmfltr. Faiz
oranlarnda beklenen dzeyde dflme gerekleflmemifl, kriz ylnda Hazine bor-
lanmalarnda o dneme kadarki en yksek faiz oranlar denmek sorunda kaln-
mfltr (Hazine bonolarnda yllk bileflik faiz %406ya kmfltr).

Gstergeler 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Tablo 7.8
1992-1998 Dnemi
Byme Oran* 6,4 8,1 -6,1 8,0 7,8 8,3 3,9 Temel
TFE* 62,1 58,4 120,7 88,5 79,4 85,0 84,7 Makroekonomik
Gstergeler (%)
TEFE* 70,1 66,1 106,3 93,6 74,6 81,0 71,8
Bte A** -4,3 -6,7 -3,9 -4,0 -8,2 -7,6 -7,3 Kaynak: TK.
hracat/thalat 64,3 52,1 77,8 60,8 53,2 54,1 58,7
Cari fllemler Dengesi** -0,6 -3,5 2,0 -1,4 -1,3 -1,4 1,0
(*) Deerler yllk yzde deiflmelerdir.
(**) Deerler GSMHya yzde oran fleklindedir.

Dier yandan, dfl dengede ekonomideki daralmann da etkisiyle iyileflmeler

grlmfltr. TLnin deer kaybetmesi ithalat pahal hle getirmifl, buna i talepte-
ki daralma ve yurt dfl kredi imknlarnn azalmas da eklenince, 1994 ylnda itha-
lat ciddi oranda azalmfltr. hracatta artfln devam etmesi dfl dengeyi olumlu yn-
de etkilemifl, 14 milyar dolar dolayndaki ak 1995 ylnda 5 milyar dolar dolayna
206 Trkiye Ekonomisi

kadar gerilemifltir. Ayn flekilde cari ifllemler ann milli gelir iindeki paynda da
ekonomiyi tehdit edecek bir durum oluflmamfltr. Ancak, ihracatn ithalat karflla-
ma oran mtevaz seviyelerde seyretmeye devam etmifltir.
Bu dnemde daraltc mali politikalar sayesinde kamu aklarnda da azalma
salanmfl, ancak bu sreklilik arz etmemifltir. 1994n ilk yarsnda yaflanan belir-
sizlik nedeniyle mevduatlarn geri ekilmesi ve bankalarn bilano yaplarndaki
bozulmalarn etkisi ile banka iflaslar yaflanmfltr. Banka iflaslarn nlemek ve
mevduat kafln engellemek iin mevduatlarn tamamna devlet gvencesi getiril-
mifltir. Netice itibaryla uygulanan daraltc politikalar ve alnan tedbirlere ramen,
enflasyonun dflrlememesi, programn yknn byk lde dar gelirliler
zerinde kalmasna, dolaysyla gelir dalmnn zarar grmesine yol amfltr.

1995-1999 Dneminde Ekonomik Geliflmeler ve stikrar

Tedbirleri
1994 ylnda yaflanan krizin etkileri dzeltilmeye alfllrken, bir sonraki yldan iti-
baren Trk ekonomisi hem yurtii hem de yurtdfl kaynakl birok faktrn tesiri
altna girmifltir. 1/95 sayl OKK (Ortaklk Konseyi Karar) uyarnca 1 Ocak 1996dan
itibaren Trkiye ile AB arasnda Gmrk Birliinde son dneme girilmesi dfl tica-
rette yeni bir dnemi bafllatmfltr. Trkiyenin sanayi ve ifllenmifl tarm rnlerin-
de AB menfleli rnlere gmrk vergilerini kaldrmas Trkiyenin dfl ticaret a-
na olumsuz katk yapmfltr. Dier yandan 1995-1999 dneminde siyasi istikrarsz-
lk artmfl, befl ylda 7 hkmet deiflmifltir. Siyasi istikrarszlklar beraberinde eko-
nomik belirsizlikleri getirmifl, uzun vadeli politikalar retilmesi veya retilen uzun
vadeli politikalarn uygulanmas konusunda ciddi skntlar yaflanmfltr.
1997 ylna gelindiinde, Taylandda bafllayan kriz, nce dier Gneydou As-
ya lkelerine sramfl, ardndan Rusya ve Latin Amerika lkelerini etkisi altna ala-
rak kresel bir kriz hline gelmifltir. Bu geliflmeler Trk ekonomisini dorudan
olumsuz bir flekilde etkilemeye bafllamfltr.
Gneydou Asya Krizinin Trkiye zerindeki etkisi, krizin Rusyaya srama-
sndan sonra daha hissedilir olmufltur. Rusyann moratoryum kararnn ardndan
Rusyada olduu gibi dier riskli lkelerde de yksek miktarlarda scak para kfl-
lar yaflanmfltr. Bu durum 27 Austos 2007 gn MKB endeksinin %13,1 deer
kaybetmesiyle iyice kendini gstermifltir.
1997 yl, Gneydou Asya Krizinin yansmalarna ek olarak lke ierisindeki
yapsal sorunlarn da kendini gstermeye bafllad bir yl olmufltur. Enflasyon he-
defi ile tutarl kur politikalarnda ve para politikas deiflkeni olarak kullanlan fa-
iz orannda krizin de etkisiyle geliflmeler meydana gelmifltir. fiyle ki, uluslararas
piyasalarda kriz nedeniyle yaflanan durgunluk, enflasyonla mcadele kapsamnda
yrrlkteki sk para ve maliye politikalaryla birlefltiinde, ekonomide durgunluk
sinyalleri ortaya kmaya bafllamfltr.
1998e gelindiinde, hem ihracat hem ithalatta gerileme yaflanmfltr. Yln ikin-
ci eyreinden itibaren i talebin de daralmasyla byme rakamlar gerilemifltir.
Bu dnemde yksek faiz oranlarnn etkisiyle byk flirketlerin krlarnn
nemli bir ksmn yatrmlar yerine kamu aklarn finanse etmeye ayr-
mas, bankalarn da benzer flekilde kredi ifllemleri yerine kaynaklarn dev-
let i borlanma senetlerinde deerlendirmeleri, finans piyasalarn dalga-
lanmalara karfl daha savunmasz hle getirmifltir.
Aklanan bu yapsal sorunlarn etkisi ile, her ne kadar 1997 ylnda Hazinenin
Merkez Bankasndan ksa vadeli avans kredisi kullanmna son verilmifl, 1998 yln-
 7. nite - Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik stikrar Kararlar 207

da ise mali milat (bankalarda kayt altna alnan paralarn bir kereye mahsus olmak
zere kaynann soruflturulmamas) ve vergi dzenlemeleri gibi nemli kararlar
ierisinde barndran mali reform paketi yrrle konulmufl olsa da KKBG srek-
li olarak artfl gstermifltir. 1998 ylnda KKBG milli gelirin %8,7sine ulaflmfltr. Ay-
n flekilde, enflasyon orannda da hedeflenen dflfl salanamamfl, TEFE baznda
enflasyon oranlar 1997 ve 1998 yllarnda srasyla %81,8 ve %71,8 olarak gerek-
leflmifltir. Bu ortamda yrrle konan istikrar tedbirleri flu flekilde zetlenebilir;
1997 yl Austos ve Eyll aylarnda Hkmet para piyasalar ile ilgili acil
tedbirleri hayata geirerek uluslararas krizin Trkiyeye sramasna mani
olmufl ancak ihracattaki azalma reel sektr etkilemifltir.
26 Haziran 1998de IMF ile bir buuk yllk Yakn zleme Anlaflmas imza-
lanmfl, bu program kapsamnda IMFden kredi kullanlmamfl, er aylk
dnemler itibaryla ekonomideki geliflmelerin gzden geirilmesi konusun-
da anlafllmfltr.
11 Aralk 1998 tarihinde ithalat azaltma ve ihracatn artrlmasna ynelik
bir dizi nlem paketi uygulamaya konmufltur.
Sz konusu olumsuzluklara ek olarak Nisan 1999 genel seimleri, 17 Austos ve
12 Kasm 1999 Depremleri, kamu harcamalarnn artmasna neden olmufltur.
Kamu kesimi faiz giderlerinin milli gelire oran %13,7ye ykselmifltir. Daha nce-
ki yllardan gelen sorunlara ilave olarak yl ierisinde yaflanan doal felaketlerin de
etkisiyle ekonomi %6,1 orannda klmfl, bte ann milli gelire oran da hz-
la ykselerek %11,7 gibi rekor dzeye ulaflmfltr. hracatn da ayn yl (1999) %6
orannda azalmas ve yksek enflasyonun da srmesi sonucu,SIRA AralkSZDE
aynn bafln- SIRA SZDE

da IMF ile yllk Stand-by (Destekleme) Dzenlemesi ieren niyet mektubu

gnderilmifl ve 9 Aralk 1999da 2000-2002 dnemini kapsayan D Enflasyonla
fi N E L M M- D fi N E L M
cadele Program (9 Aralk 1999 Kararlar) yrrle konmufltur. Programn
amac, ekonomideki belirsizlikleri gidererek ve enflasyon beklentisini azaltarak re-
S O R U S O R U
el faizler ile enflasyonda dflfl salamak ve ekonomik bymeyi hzlandrmaktr.

Stand-by (Destekleme) Dzenlemesi (Stand-by Arrangement), Trkede D K Kbazen

AT Stand-by DKKAT
Anlaflmas fleklinde kullanlsa da doru kullanm Stand-by (Destekleme) Dzenlemesidir.

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Programn temel unsuru vardr:
Faiz dfl fazlann artrlmasna ynelik sk maliye politikas,
Enflasyon hedefi ile uyumlu gelirler politikas, AMALARIMIZ AMALARIMIZ
Uzun dnemli beklentileri iyilefltirmeyi ve bu flekilde reel faizlerin dflrl-
mesini salayacak para ve kur politikalar.
Program erevesinde dviz kurlarnda ilk 18 aylk dnem Kiin Tenflasyon
A P hede- K T A P
fine uygun kur sepeti (1 ABD Dolar + 0,77 Euro) nominal dviz kuru pas olufl-
turulmufl, sonraki 18 ay iin ise kademeli olarak geniflleyen bant uygulamas be-
nimsenmifltir. Hedeflerin gereklefltirilmesi iin gerekli, kaynanT E L Eyurtdflndan
VZYON sa- TELEVZYON
lanan fonlar ile zellefltirme gelirleri olaca belirtilmifltir. Ancak programdan bek-
lenen baflar salanamamfltr. Kasm 2000 Krizi, Enflasyonla Mcadele Programna
var olan gveni nemli lde sarsmfl, fiubat 2001 Krizi ise Program baflarszla
NTERNET NTERNET
uratmfltr.

1997 Gneydou Asya ve Rusya krizlerinin Trk ekonomisi zerindeki

SIRAetkileri
SZDE nelerdir? SIRA SZDE
5
D fi N E L M D fi N E L M

S O R U S O R U

DKKAT DKKAT
208 Trkiye Ekonomisi

Kasm 2000 ve fiubat 2001 Krizleri ile Gl Ekonomiye

Geifl Program
Trkiye 2000 ylndan itibaren artan likidite sknts, yapsal sorunlar, speklatif
hareketler ve siyasi istikrarszln etkisi ile yl sonunda tarihinin en byk krizle-
rinden biriyle karfl karflya kalmfl, ekonomide 1950 sonrasndaki en byk daral-
ma yaflanmfltr. Trkiyede 1990l yllarda scak para girifli ile finanse edilen by-
me, 1998 sonras uluslararas piyasalarda yaflanan krizlerin ardndan srdrlemez
bir nitelik kazanmfltr. 2001de ekonomik byme -%9,5 olarak gereklemifl,
ekonomi ciddi bir flekilde daralmfltr. Bte aklarnn milli gelir iindeki pa-
y hzla ykselmeye devam etmifl ve %16ya ulaflmfltr. Uygulamaya konulan Enf-
lasyonla Mcadele Programnn srdrlebilirliine olan inan, cari ifllemler den-
gesindeki bozulma, yapsal reformlardaki gecikmeler, bankaclk sektrndeki so-
runlarn etkisiyle azalmfl, piyasalardaki devalasyon beklentisine karfllk gelme-
yince, yabanc sermaye lkeyi terk etmeye bafllamfltr.

Tablo 7.9 1999 2000 2001 2002

1999-2002 Dnemi
Temel GSMH Byme Oran (%) -6,1 6,3 -9,5 7,9
Makroekonomik TEFE Artfl Oran (%) 53,1 51,4 61,6 50,1
Gstergeler
TFE Artfl Oran (%) 64,9 54,9 54,4 45
Kaynak: TK. Bte Deng./GSMH (%) -11,7 -10,4 -16,3 -14,2
th.hr.Karfl.Oran (%) 65,4 51,0 75,7 69,9
Dfl Ticaret Dengesi (Milyon $) -14.084 -26.727 -10.064 -15.494
Cari fllemler Dengesi (Milyon $) -1.360 -9.819 3.396 -1.782

Krizin ortaya kflnda bankaclk sektrnde yaflanan skntlar nemli role sa-
hiptir. Trk bankaclk sektrnn sz konusu dnemde temel skntlar flu flekil-
de sralanabilir:
Bankalarn pasiflerindeki yabanc para arl (dviz pozisyon a),
Bankalarn kaynaklarn youn olarak kamu i bor senetlerinde kullanmas,
Aktif ve pasif kalemleri arasnda vade uyumsuzluu,
Yasal altyapnn finansal serbestleflmeyi takip edememesi,
Bankalarn kk lekli olmas ve z kaynaklarnn yeterli olmamas,
Kamu bankalarnn grev zararlarnn artmas,
zel bankalarn nemli ksmnn holding ya da grup bankas olmas.
1999 sonrasnda TLnin aflr deerlenmesi, bunun uzun vadede srdrlemeye-
cei beklentisini dourmufltur. Ekim 2000de Merkez Bankasnn dviz rezervlerin-
de azalma bafllamfltr. Ayrca, 2000 yl baflnda IMF destekli istikrar program uygu-
lamaya bafllanmfl, hemen ardndan faiz oranlar aflr flekilde dflmfl; takip eden
gnlerde elinde bol miktarda kamu kd bulunduran bankalar giderek artan bir li-
kidite sorunu ile karfl karflya kalmfltr. Kasm 2000de bankalarn likidite ihtiyala-
rnn iyice artmas, faiz oranlarn ykseltmifl, dviz talebi artmfl ve bir panik hava-
s oluflmufltur. Bankalararas piyasada zlemeyen likidite skntsna ynelik Mer-
kez Bankas da ciddi bir tedbir almaynca, bunalmn derinleflmesi, baz bankalarn
(Demirbank vd.) iflas ve bunun bir kriz hline gelmesi kanlmaz hle gelmifltir.
Geliflmeler sonras bankalararas gecelik faiz oranlar %873e kadar ykselmifl,
nemli miktarda sermaye kfl olmufltur. Merkez Bankasnn dalgalanmalar kar-
flsnda nlem olarak dviz rezervlerini kullanmas ve alnan dier tedbirler ile
 7. nite - Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik stikrar Kararlar 209

IMF kaynaklarnn kullanlmas sonrasnda piyasalar bir miktar rahatlamfltr. Fa-

kat, 19 fiubat 2001 tarihinde dnemin Cumhurbaflkan ile Baflbakan arasnda bir
Milli Gvenlik Kurulu toplantsnda yaflanan gerginliin etkisi ile zaten aflr krl-
gan olan piyasalarda daha byk bir kriz meydana gelmifltir. Gerginlik piyasalar-
da etkisini hemen gstermifl, MKB bir gn ierisinde %14,6 deer kaybetmifl, 5
milyar dolarn zerinde dviz kfl yaflanmfl, gecelik faiz oranlar %4000lere ka-
dar ulaflmfltr.
Hkmetin bu geliflmeler karflsnda ilk tepkisi, enflasyon ile mcadelede no-
minal apa olarak kullanlan dviz kurunu dalgalanmaya brakmak olmufltur. Dal-
gal kur sistemine geiflten ksa sre sonra TL, ABD dolar karflsnda %50ye yakn
deer kaybetmifltir.
Ksa sre ierisinde bu kadar fliddetli dalgalanmalara yol aan kriz, zamanla re-
el sektr zerinde de etkisini gstermifltir. Kamu tketim harcamalar %8,6, zel
tketim harcamalar %9 orannda azalmfl, kapasite kullanm oranlar dflmfl, top-
lam yatrm harcamalar %31,7 nispetinde gerilemifltir. Sonu olarak 2001 ylnda
milli gelir %9,5 klmfltr. Enflasyon oran istikrar program kapsamnda kurlar-
daki dzenlemelerin maliyet artrc etkisiyle 2000 ylnda TEFE baznda %51,4
iken, 2001 ylnda %61,6ya ykselmifl, TFE baznda ise krizin daraltc etkileri so-
nucu nemli bir artfl yaflanmamfltr.
Kriz ortam zellikle artan bor yknn etkisiyle kamu mali dengesinde de
bozulmalara neden olmufl, bte ann milli gelir ierisindeki pay 2000 ylnda
%10,4 iken, 2001 ylnda bu oran %16,3e ykselmifltir. Buna paralel olarak, kamu
kesimi borlanma gereinin milli gelire oran 2001de %16ya kadar ykselmifltir.
Yaflanan durgunluk dfl ticaret hacmi zerinde de etkili olmufl, ithalat ciddi
oranda azalmfltr. 2000de 54,5 milyar dolar olan ithalat 2001de 41,4 milyar dola-
ra dflmfltr. Dier yandan, dalgal kur sonras TLdeki deer kayb ve i talepte-
ki daralmann etkisi ile reel sektr dfl piyasalara ynelmifl ve ihracat 2001 ylnda
bir nceki yla gre %12 dzeyinde artmfltr. Bu geliflmelerin etkisiyle 2001 yln-
da dfl ticaret a 10 milyar dolara gerilemifl, cari ifllemler dengesi ise 3,3 milyar
dolar fazla vermifltir.
fiubat 2001de krizin patlak vermesinin ardndan, Nisan 2001de yeni Merkez
Bankas Kanunu karlarak Merkez Bankasnn temel amacnn fiyat istikrar ol-
duu aklanmfltr. 14 Nisan 2001de Gl Ekonomiye Geifl Program yrr-
le konmufl, Mays aynda Niyet Mektubu hazrlanarak IMF ile grflmelere bafl-
lanmfltr.
Gl Ekonomiye Geifl Programnn temel amac, kur rejiminin terk edil-
mesi nedeniyle ortaya kan gven bunalm ve istikrarszl sratle orta-
dan kaldrmak ve eflanl olarak bu duruma bir daha geri dnlmeyecek
flekilde kamu ynetiminin ve ekonominin yeniden yaplandrlmasna y-
nelik altyapy oluflturmak fleklinde tanmlanmfltr. Bu temel ilkeler ereve-
sinde ikincil hedefler ise flyle zetlenebilir:
Dalgal kur sistemi ierisinde enflasyonla mcadelenin srdrlmesi,
Bankaclk sektrnde hzl bir yeniden yaplanma ile bankaclk ve reel
sektr arasnda salkl bir iliflkinin kurulmas,
Kamu finansman dengesinin kalc flekilde glendirilmesi,
Toplumsal uzlaflma ile enflasyon hedefi dorultusunda gelirler politikasnn
srdrlmesi,
Etkinlik, esneklik ve fleffafln salanmasna ynelik yasal altyapnn kurul-
masdr.
210 Trkiye Ekonomisi

Bu kapsamda bte ile ilgili dzenlemeler, KTlerin grev zararlar, bankaclk,

kamulafltrma, kamu ihale sistemi, borlanma, zellefltirme konular baflta olmak
zere 15 yasal dzenlemenin yaplmas kararlafltrlmfltr. Bunlar ierisinde hi
kuflkusuz en fazla ne kan dzenleme bankaclk sektr ile ilgili olandr.
Zira bankaclk sektr 1990l yllarn baflndan itibaren yurtii ve yurtdfl reka-
bet koflullarnn ok tesinde ynetilmifltir. Nitekim devlet i bor senetlerinin
mevduat bankalarnn toplam aktifleri ierisindeki pay 1990 ylnda %10
iken, 2000li yllara gelindiinde %40n zerine kmfl, kredilerin pay ise
%47den %25in altna dflmfltr. Dier bir ifadeyle bankaclk sektr halk-
tan toplad tasarruflar yatrma sevk ederek bymeyi ve toplumun refa-
hn finanse etme yerine, hkmetlerin poplist kamu aklarn finanse
etmeye odaklanmfltr. Ayrca, yabanc para cinsinden aktiflerin pay da %23ten
%46nn zerine kmfltr. Bu da halkn tasarruflarn kendi ulusal para birimi yeri-
ne yabanc para cinsinden varlklara yatrmay tercih ettiini (yksek para ikame-
si) gstermektedir.
1997-2001 dneminde 20 banka iflas etmifl ya da devlet (devlet adna TMSF) el
koymufltur. zellikle 1999-2001 yllarnda toplam 18 banka Tasarruf Mevduat
Sigorta Fonuna (TMSFye) devredilmifltir. Bu dnemde banka sahibi olmak ya da
kurmak kolaylaflt iin 10 yl iinde banka says 67den 81e kmfltr.
Bu flartlar dikkate alarak Gl Ekonomiye Geifl Program erevesinde 15
Mays 2001de Bankaclk Sektr Yeniden Yaplandrma Program aklanmfltr.
Programn temel amalar afladaki gibi zetlenebilir:
Kamu bankalarn mali sistem iinde bir istikrarszlk unsuru olmaktan -
karmak,
TMSF bnyesindeki bankalarn sorunlarn en ksa srede zme kavufl-
turmak,
Yaflanan krizlerden olumsuz ynde etkilenen zel bankalarn salkl bir ya-
pya kavuflmalarn salayacak dzenlemeleri gereklefltirmektir.
Program iki ana unsurdan oluflmaktadr:
Bankaclk sektrnde mali ve operasyonel yeniden yaplandrma,
Gzetim ve denetim erevesini glendirici, sektrde etkinlik ve rekabet
gcn artrc yasal ve kurumsal dzenlemeler.
Yeni istikrar programnn en nemli zelliklerinden birisi, enflasyonla
mcadelede dviz apas yerine, gelecekteki enflasyon deerlerini dikkate
alarak ksa vadeli faiz oranlarnda deifliklie gitme fleklindeki rtk enf-
lasyon hedeflemesi stratejisinin benimsenmesidir. Ayrca, istikrar program
kapsamnda mali disiplin tedbirleri dorultusunda 2001 ylnda 42 adet bte d-
fl fon kapatlmfl, Trk Liras mevduatlarn zendirilmesi amacyla dviz
tevdiat hesaplarna uygulanan gelir vergisi stopaj oran da ykseltilmifltir.

2008 ve Sonrasnda Devam Eden Kresel Ekonomik Kriz:

Sebepleri ve Sonular
2008 ylnn son eyreinden itibaren youn olarak yaflanan kriz esas olarak kre-
sel dinamiklerin tetikledii ve yayd, i dinamiklerin de buna destek olduu bir
krizdir. 2008den bu yana kresel apta yaflanan krizlerde sorunun kayna esas
olarak dfl piyasalarda olduu iin, zme ynelik etkili politikalar da kresel
apta olmas gerekir. O nedenle, hibir hkmetin kresel bir krizin tek baflna s-
tesinden gelmesi mmkn deildir. Bu durumda uygulanmas gereken en etkili
politika, mmkn olduunca lkelerin genifl katlmyla salanacak ortak uluslara-
ras politikalarn izlenmesi olacaktr.
 7. nite - Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik stikrar Kararlar 211

Mortgage Krizinin Kresel Krize Dnflmesi

ABDde ortaya kan ve tm dnyay olumsuz ynde etkileyen ipotekli konut kre-
disi (mortgage) sektrndeki sorunlar, ilk olarak yaklaflk 2003 ylnda ortaya k-
maya bafllamfltr. ABDde, para hacminin yksek olmas nedeniyle baz finansal
kurulufllar 2003 ylnda nce kredibilitesi zayf olan kiflilere mortgage kredisi (Sub-
prime Mortgage Kredisi) vererek geri dnfl riskli bir mali yapya girmifltir.
2003 ylna kadar ABDde faizler dflk tutulduu iin dflk gelir grubundaki
kifliler deiflken faizli kredileri kullanmay tercih etmeye bafllamfllardr. Ne var ki,
ABD Merkez Bankasnn 2006 ve 2007 yllarnda faiz oranlarn artrmas, konut pi-
yasasnda durgunlua yol amfltr. Buna bal olarak, konut satfl fiyatlar ile kira
gelirleri piyasa dzeyinin altna inmifltir. Bylece, konut kredisi kullanan dflk ge-
lirli gruplar, kredi taksitlerini deyemez hle gelmifltir. Bu durum Mortgage Kri-
zi olarak ifade edilmifltir. Buna ilave olarak bankalarn kredi kullanan bireylere
alacaklar ev ve dairelerin bedelinin tamamna, hatta deerinin %110una tekabl
eden ksma kadar borlanma frsat vermesi, kredilerin geri dnfln zora sok-
mufltur. Bu arada bankalar, konut kredileri iin gereken finansman yatrm banka-
larnn ihra ettikleri tahviller ile borlanarak salamaktayd. Ancak, kredilerin ge-
ri dnflnn zora girmesi, yatrm bankalar ve ABD mortgage piyasasnda likidi-
te skflklnn ortaya kmasna yol amfltr. Bu nedenle dnyann en byk ya-
trm bankalarndan Lehman Brothers Eyll 2008de iflas etmifltir.
Lehman Brothersn iflasyla patlak veren kresel kriz, ok ksa bir s-
rede dalga dalga btn dnyaya yaylmfltr. Kriz, etkilerini ilk olarak borsalar-
da gstermifl, zellikle geliflmifl lkeler baflta olmak zere birok lkenin borsala-
rnda ok ciddi dflfllere yol amfl, hatta baz lkelerin borsa ifllemlerini durdur-
ma derecesine kadar getirmifltir. Mali (finans) kaynakl kriz geliflmifl lkelerde di-
er lkelere gre daha derin ve sert klmelere yol amfltr. Bunun sebebi, hi
kuflkusuz krizi tetikleyen finans sisteminin geliflmifl lkelerde daha yaygn ve b-
yk apl olarak kullanlyor olmasdr.
Dnya 2009da, 1929 Byk Buhranndan bu yana 1970li yllardaki byk pet-
rol krizi de dahil olmak zere en byk ekonomik daralmay yaflamfltr. Geliflmek-
te olan lkelerin byme hz ortalama %8in zerinde iken, %2nin altna dflmfl,
geliflmifl lkelerin byme hzlar ise %2 dolaynda iken, -%4e gerilemifl ve dola-
ysyla dnya apnda byk bir refah kayb yaflanmfltr.
Yaflanan kresel krizin belirtilerini ana hatlaryla flu flekilde zetleyebiliriz:
Kresel ekonomide bymenin hzla dflmesi,
Geliflmekte olan ekonomilere ynelik sermaye hareketlerinin yavafllamas,
Byk lkelerin dnya apndaki byk bankalarnn byk kayplar ve za-
rarlar yazmaya bafllamas ve krize doru byk sorunlar yaflamas,
Menkul kymetler borsalarnda ciddi dflfllerin yaflanmaya bafllamas
2000li yllarn baflndan beri uluslararas para piyasalarnda aflr bollaflan li-
kiditenin kresel apta kurumaya bafllamasdr.

Krizin Temel Dinamikleri

Krizin ortaya kmasn tetikleyen temel dinamikler drt ana grupta toplanabilir:
i. Menkul kymetlefltirme
ii. Derecelendirme kurumlarnn rol
iii. Asimetrik bilgi
iv. Makro ekonomik arka plan (para politikas)
212
Finans piyasalarnda
alacakllarn yanlfl bir kifliye
kredi kullandrmamak iin
borlular szleflme
ncesinde ayrntl bir seme
srecine tabi tutmas ters
seim sorununa neden
olur.
Finans piyasalarnda
szleflme sonrasnda
parann geri dnflnde
sorun yaflamamak iin olas
temerrt durumlarna karfl
srekli izlemeye almas
ahlaki tehlike sorunu
yaratr.
flletme/varlk sahipleri ile
yneticiler arasnda
gvensizlik ve buna bal
srekli bir ama atflmas
yaflanmas sahip-ynetici
ya da asil-vekil sorununa
neden olur.
Trkiye Ekonomisi
Menkul kymetlefltirme, ok ksa olarak, tahvil gibi piyasada alnp satlan
menkul kymetler kartlarak gereklefltirilen borlanmalarn bor verenle bor
alan arasnda zel olarak yaplan banka kredileri gibi karfllkl grflmelere daya-
l kredilerin yerine gemesidir. Bu uygulamann avantajlar; konut kredilerinin
banka bilanolarndan karlmas, varlklarn likiditesinin artmas ve riskin farkl-
laflmas olarak ifade edilebilir iken; menkul kymetlefltirmenin dezavantajlar ise ifl-
letmelerin paket satfllara ynelmesinin fleffafl giderek zayflatmas ve mali gve-
nirliliin (kredi itibarnn) gzden geirilmesini azaltmas olarak sylenebilir.
Krizin ikinci nemli kayna, uluslararas derecelendirme kurulufllarnn
deiflen rolleridir. Finans piyasalarnda finansal mbadeleye dair hem alacaklla-
ra hem de borlulara salkl bilgi temini iin varln srdren bu kurumlar, ma-
alesef devasa finans kurumlar ile menfaat iliflkisine girmek suretiyle, deta tuzun
koktuu asimetrik bilgiye dayal bir piyasa ortam hazrlamfllardr.
Asimetrik bilgi sorunu krizin ortaya kmasnda nemli bir faktr olmufltur.
Asimetrik bilgi, en basit ifadesiyle, alacakl ve borlu taraflardan birinin dierine
gre daha fazla bilgiye sahip olmas ve bundan karfl taraf haberdar etmemesidir.
Bilgi maliyeti olarak bilinen bu yk, finans piyasalarnda ters seim sorunu, ahlaki
tehlike sorunu, sahip-ynetici ya da asil-vekil sorununa neden olabilmektedir.
Hatalar zincirinde son olarak, merkez bankalarnn uyguladklar para politika-
larnn yol at yanlfl makro ekonomik arka plandan bahsedilebilir. Baflta
ABD Merkez Bankas (FED: Federal Reserve Bank) olmak zere, pek ok merkez
bankasnn 2005 ylna kadar takip ettikleri dflk faize dayal aflr genifllemeci bir
para politikas, baflta inflaat sektr olmak zere neredeyse, her alanda deta talep
patlamasna yol amfltr. Ardndan bankalararas piyasada faiz oranlarndaki artfl,
2006 ylndan itibaren konut sektrnde balonun patlamasna yol amfltr. Son
olarak da bilhassa ABD merkez bankas, finansal rnler iin tketici oluflturma
konusundaki roln ihmal etmifltir.
Kresel Krizin Avrupada Bor Krizine Dnflmesi ve Trkiyenin
Durumu
Genel olarak 2000li yllarn ikinci yarsndan itibaren kendini hissettiren ama
2008in son eyreinde kresel bir nitelik kazanan kriz, ncelikle zel ke-
simin borlanma mekanizmasndan kaynaklanmaktayd. Bylece, bankac-
lk sektr ile banka-dfl zel kesimin alacak-bor iliflkisinde yukarda aklanan
yksek riske dayal yrtmfl olduu arpk mekanizma ifllemez hle gelmifl; fir-
malar ve hanehalklar bankalara olan ykmllklerini ksmen ya da tamamen ye-
rine getiremez hle gelmifllerdi. Nitekim, ABD, Japonya ve AB lkeleri baflta olmak
zere, bilhassa geliflmifl lkelerde hanehalklarnn konut kredisi ykmllklerinin
GSYH iindeki pay 2000li yllar boyunca byk bir hzla ykselmifltir. 2001 ve
2010 yllar itibaryla, rnein ngilterede bu oran kabaca %60tan %84e, ABDde
%52den %72ye ve Avro Blgesinde de %30dan %41e ykselmifltir. Ayn dnem-
de Trkiyede hanehalklarnn konut kredisi ykmllklerinin GSYH iindeki pa-
y %0,2den %6,2ye ykselmifltir.
Bor krizi yaflayan Avro (Euro) Blgesinde hanehalknn toplam ykmll
ciddi bir oranda artmfltr. Nitekim, Avro Blgesinde hanehalklarnn toplam y-
kmllklerinin GSYH iindeki pay 2006dan 2010a %61den %66ya ykselmifl-
tir. Trkiyede ise bu oran %10dan %17ye ykselmifltir. Toplam ykmllklerle
ilgili bu yksek oranlar, geliflmifl lkelerde ve tabii ki Avro Blgesinde deme s-
nrlarn iyice zorlayacak boyutlara ulaflmfltr. Trkiyede ise, artfl oran ok daha
 7. nite - Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik stikrar Kararlar 213

yksek olmasna karfln, durumun deme krizine dnflme potansiyeli henz za-
yf gzkmektedir. Ancak, yine de bor verenler ve alanlar zerinden dzenleme-
lerin devreye girmesinde yarar vardr ve zaten baz kstlayc tedbirler alnmfl du-
rumdadr.
zel kesimin yksek bor ykn hafifletmek ve finans sistemini al-
flr hlde tutabilmek iin hkmetler tarafndan devreye sokulan politika-
lar, 2011 ylndan itibaren kamunun bor sorunu hline dnflmfl durum-
dadr. fiyle ki Avro Blgesi lkelerde ortak para ve merkez bankas olduu iin
ve AB Merkez Bankasda dierleri gibi nihai dn mercii ya da zorda kalndn-
da ekonomiyi fonlayabilecek bir yetkiye sahip olmad iin, hkmetlerin elinde
krize karfl kullanabilecekleri tek istikrar politikas olarak maliye politikas kalmfl-
tr. Dolaysyla Avro Blgesi hkmetleri zel sektr temerrt hlinden
kurtarmaya ynelik hazrladklar ulusal ve uluslararas kurtarma paketle-
rini resesyonu aflmak iin devreye sokmaya bafllaynca, kriz bu defa doru-
dan kamunun sorunu hline dnflmfltr. Aslnda Avro Blgesi lkeleri
2000li yllar boyunca kendi koyduklar bte dengesi borlanma kriterini ihlal et-
meye bafllamfllar idi, bu durum da olayn kamu bor krizine dnflmesine katk
salamfl oldu.
Aslnda AB yesi lkelerin tabi olduklar iki nemli kriter vardr (Maastricht Kri-
terleri): Birincisi, ye lke bte ann GSYHya oran %3, AB tanml kamu
bor stokunun oran ise %60 gememelidir. Para, faiz ve kur politikalarn kulla-
namayan sz konusu hkmetler iin yegne istikrar arac hline gelen geniflletici
maliye politikas uygulamalar, Maastricht Kriterlerini deta hie sayarcasna byk
bte aklar vererek ve onun borla finanse edilmek zorunda kalnmas ile bor
krizine dnflmfl durumdadr.
Krizin en ar hissedildii 2009 ylnda her iki mali kriter bakmndan da ABD,
Japonya ve AB yesi lkelerin byk bir ksm ar bir yara almfltr. Daha sonraki
yllarda ise zellikle kamu bor stoku oran bakmndan AB lkelerinin nemli bir
ksm sz konusu kstasn ok zerine kmfl; 2007den 2010a AB genelinde bu
oran %59dan %80e, Avro Blgesinde %66dan %85e, Yunanistanda %145e, tal-
yada ise %118e ykselmifltir. Dier yandan, Trkiyede bu oran sadece %40tan
%42ye (2002de %74 idi) ykselmifltir.
Trkiye Avro Blgesine gre olduka farkl dinamiklere, mekanizma- Trkiye, 2009 yl istisna
lara ve politikalara sahip olduu iin, Avro Blgesinin yaflad sorunu tutulduunda, bte
dengesi ve borlanma
ciddi llerde yaflamamaktadr. Zira AB yesi olmayan Trkiye kendi milli kriterlerini genel olarak
parasna ve merkez bankasna sahiptir ve gerek duyulduunda, bu srete TCMB yerine getirmifltir. 2001
ylnda bte aklarnn
araclyla para arz, faiz ve dviz zerinden piyasalara annda mdahale edebil- GSYH iindeki pay %25
mektedir; fonlama gerektiinde de o ifllevini yerine getirebilmektedir. Hatta 2011 dzeyinde iken, 2000li
yllarn ortalarnda bu orann
ylnda fiyat istikrarndan ziyade, ekonominin genel makro dengelerini korumak %1in altna dflmesi
iin finansal istikrar esas alan uygulamalara arlk vermifltir. Mali disiplin konu- kaydedilen performansn
bykl gstermektedir.
sunda da hem gelirlerin daha etkin tahsili hem de harcamalarn bte dengeleri
dikkate alnarak yaplmas zerine gelifltirilen yllk bte politikasnn takip
edilmesi srdrlmfltr.
Trkiye Avro Blgesinde yafland flekliyle bir bor krizi yaflamasa da mal ve
para piyasalar kanalyla etkilenmesi kanlmaz olduu iin, hem para disiplini ve
fiyat istikrar konusuna hem de mali disiplin ve byme konusuna dikkat edilme-
si gerekmektedir.
214 Trkiye Ekonomisi

Kresel Krizin Trk Ekonomisi zerine Etkileri ve Alnan

Tedbirler

Kresel Krizin Trk Ekonomisine Etkileri

Bilindii gibi, Kresel Kriz lke ekonomilerine etkilerini ilk olarak lke bor-
salarnda gstermifltir. Trkiyede de IMKB-100 endeksi 2007 yl boyunca yu-
kar ynl bir trend gstermifltir. Ancak 2008 ylnn baflndan itibaren bu trend
afla ynl olmufl ve 2008 Aralk aynda son iki yln en dflk deerleri gerek-
leflmifl ve Mart 2009dan itibaren de ykselmeye bafllamfltr.
Dier yandan Trk ekonomisinin 2002 ylndan itibaren gsterdii ekonomik
performans, Trk Lirasnn dolar ve Avro karflsnda deer kazanmasna yol amfl-
tr. Bu tarihten itibaren ise zaman zaman daha dalgal bir seyir izlese de baz lke-
lere nispetle (oranla) dalgalanma marj ekonomiyi bir para krizine gtrecek l-
de olmamfltr.
Kresel krizle mcadele uygulanan para politikas nlemlerinin baflnda mer-
kez bankalarnn faiz oranlarn dflrmesi gelmifltir. Bu politika, vadeli mevduat
faiz oranlarnn da dflmesine yol amfltr. Trkiye iin de benzer bir durum ge-
erlidir. Krizin daha sonra baz lkelerde bor krizine dnflmesi ve bankaclk
sektrnn de krize girmesiyle birlikte, TCMB 2011 ylnda finansal istikrar koru-
ma hedefini ne alarak karfllk oranlarn ykseltme karar almfltr. Bunu bankala-
rn yksek riskli kredi verme ve mflterilerin de ayn flekilde fon kullanma ifltah-
na snrlama getirici baz kararlarn alnmas takip etmifltir.
Krizin finans sektr zerindeki etkileri, kuflkusuz, reel sektr de etkilemek-
tedir. Kresel Krizin Trk ekonomisi zerindeki reel etkilerinin incelenmesi iin
temel makro ekonomik byklklerin son yllarda gsterdii geliflmeleri analiz
etmek gerekir. Trk ekonomisi 2001 krizinin ardndan ilk kez 2008deki krizin et-
kisiyle negatif byme oranna sahip olmufltur. Ancak 2009 yl drdnc eyre-
inden itibaren, zellikle de 2010 ve 2011 yllarnda yllk bazda yaklaflk %9 ci-
varndaki byme ile dnyann en hzl byyen ekonomilerinden biri olmufltur.
flsizlik oran 2009daki %14 seviyesinden %9-10 bandna geri dnmfltr. Krizin
etkisiyle ortaya kan toplam talepteki daralma, enflasyon orannn 2009 ylnda
dflmesine neden olmufltur. Ancak takip eden yllarda enerji ve emtia fiyatlarn-
daki aflr artfl ile i ve dfl talebin yeniden artmasyla birlikte enflasyon yeniden
ykselme trendine girmifl ve hedeften byk lde sapma gstermeye bafllamfl-
tr (Tablo 7.10).
Net kamu bor stoku rakamsal olarak artsa da borlanma maliyeti dflmfl ve
vadesi epeyce uzamfltr. Ayrca, arlkl olarak sabit faizle, ulusal para birimi ze-
rinden yaplan borlanmann milli gelire oran hem i hem de dfl borlarda epey-
ce gerilemifltir. Nitekim, toplam kamu kesimi net bor stokunun GSYHya oran,
2002deki %62lik seviyesinden 2010 ylnda %29 seviyesine gerilemifltir. Bunun da
byk bir ksm dviz cinsinden iken, neredeyse tamamna yakn TL(T) cinsinden
borlanmaya dnflmfltr.
Son olarak, dfl ticaret hem ihracat hem de ithalat olarak, dolaysyla dfl ticaret
a da krizle birlikte ciddi olarak daralmfl olsa da son yllarda ticaret hacmi hz-
la toparlanmfl, ama bu defa ticaretin mal ve lke profiliyle birlikte cari ifllemler a-
da hzla rekor dzeylere ykselmifltir. Cari ak miktar, 2011 ylnda 77 milyar
dolar ile GSYHnn yaklaflk %10una ulaflmfltr. Ancak 2012 ylnn ilk verileri sz
konusu orann daha dflk dzeylerde gereklefleceini gstermektedir.
 7. nite - Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik stikrar Kararlar 215

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Tablo 7.10
2004-2011 Dnemi
GSMH Temel
By.Or.(%) 9,4 8,4 6,9 4,7 0,7 -4,7 9,15 8,5
Makroekonomik
Enflasyon Gstergeler
Or. (%) 9,3 7,7 9,7 8,4 10,1 6,5 8,5 6,4
Kaynak: TK; TCMB.
Bor Stoku
(Mil. TL) 224.483 244.782 251.470 255.310 274.827 330.005 352.841 368.778

Dfl bor Stoku

(Mil.$) 160.980 169.732 207.593 249.386 277.669 271.140 292.281 306.551

th.hr.Kar.
Or.(%) 64,8 62,9 61,3 63,1 65,4 72,3 61,4 56

Dfl Tic.
Den. (Mil. $) -22.736 -33.080 -41.056 -46.852 -53.021 -24.850 -56.445 -89.471

Cari fll.
Hesab (Mil.$) -14.431 -22.309 -32.249 -38.434 -41.524 -13.370 -46.643 -77.238

Trkiyede Kresel Kriz karflsnda para ve maliye politikalar kapsamnda ne gibi tedbir-
SIRA SZDE SIRA SZDE
ler alnmfltr? 6

Kresel Kriz Karflsnda Trkiyede Alnan TedbirlerD fi N E L M D fi N E L M

Trkiyede de gerek hkmet gerekse Merkez Bankas krize karfl pek ok alanda
nlem paketleri aklamfltr. Para politikas kapsamnda alnan S Otedbirleri
R U aflada S O R U
zetlenmifltir.
Bankalarn birbirlerinden dolar ve Avro zerinden bor alp vermelerine im-
DKKAT DKKAT
kn salanmfltr.
Bankalarn bilano byklkleri dikkate alnarak dviz ve efektif piyasala-

N N
rnda ifllem yapma limitleri ykseltilmifltir. SIRA SZDE SIRA SZDE
MB dviz alm yerine, dviz satm ihalelerine bafllamfl ve bankalararas d-
viz piyasasnda, dviz likiditesi akflnn artrlmas salanarak finansal sis-
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
temdeki akflkanl ve kredi piyasalarnn etkin alflmasn destekleyici uy-
gulamalara bafllanmfltr.
Yabanc para zorunlu karfllk oran %11den %9a indirilmifl,
K T A TL P mevduat- K T A P
larn ve kredileri teflvik etmek amacyla, yabanc para zorunlu karfllkla-
ra faiz denmesine son verilmifl, TL zorunlu karfllklarn faiz oran ise ar-
trlmfltr. TELEVZYON TELEVZYON
Bankaclk sektrnn zkaynak yapsn daha da glendirmek amacyla
bankalarn kr datmna snrlama getirilmifl ve bankalarn kr databilme-
si BDDK onayna balanmfltr.
N T E R N E T gibi zetle-
Maliye politikas kapsamnda atlan admlarn bazlar afladaki NTERNET
nebilir:
Hisse senedi kazanlarnda yerli yatrmcya uygulanan %10luk stopaj sfra
indirilmifl,
Vergi borlarna taksitlendirme imkn getirilmifl,
Yabanc fonlarn portfy ynetim flirketlerine bu fonlarn Trkiyede deer-
lendirmeleri iin baz vergi avantajlar salanmfl,
Menkul Kymet Yatrm Fonlar ile Menkul Kymet Yatrm Ortaklklarnn
sermaye piyasasnda yaptklar ifllemler nedeniyle elde ettikleri gelirlere
banka ve sigorta muameleleri vergisinin (BSMV) muafiyeti getirilmifl,
Yurt dfl tedarikilerden salanan kredilerde stopaj oran %5e indirilmifl,
216 Trkiye Ekonomisi

Geliflmifllik dzeyini dikkate alarak iller dzeyinde farkl vergi indirimi uy-
gulamasna gidilmifl,
Net alan belli bir metrekarenin zerinde bulunan konutlarda, ticari aralar-
da, belli bir motor silindir hacmini gemeyen otomobillerde, beyaz eflya ve
baz elektronik eflyalarda, mobil internet ve her eflit haberleflme iflletmeci-
lii hizmetinde vergi indirimine gidilmifltir.
retim ve ihracata ynelik alnan tedbirlerin bazlar ise afladaki gibidir:
KOBlere 6 milyar TLnin zerinde kredi destei verilmifl,
Organize Sanayi Blgeleri ve Kk Sanayi Sitelerine ynelik teflvikler art-
rlmfl,
hracatlara kullandrlan ihracat reeskont kredisi ve Eximbank kredilerin-
den yararlanma imknlar artrlmfltr.
 7. nite - Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik stikrar Kararlar
zet
N
A M A Trkiyede genel olarak finansal yap, Trkiye
1 Cumhuriyet Merkez Bankasnn grev ve yetkileri
ile para politikas uygulamalarn deerlendirmek
Bir lkede genifl anlamda finansal yapdan bah-
sedildiinde, menkul kymetler piyasasnda faali-
yet gsteren tm kurum ve kurulufllar ile alnp
satlan tm finansal aralar, bankaclk sektr,
yatrm ve tasarruf kurumlar ve aralar, emekli-
lik fonlar vb anlafllr. Ancak bunlarn hepsini bu
kapsamdaki bir kitap blmnde ele almak
mmkn olmayaca iin, esas olarak bankaclk
sektr ve para politikas zerinde durmay ter-
cih ettik. Bankaclk kesimi kendi ierisinde mer-
kez bankacl, ticaret bankalar, katlm banka-
lar, kalknma ve yatrm bankalar fleklinde snf-
landrlr. Tm merkez bankalar gibi, ekonomi-
yi fonlayacak en son mercii olarak kurulan Tr-
kiye Cumhuriyet Merkez Bankasnn temel gre-
vi, fiyat istikrarn salamak ve enflasyonu kon-
trol altnda tutmaktr. Banka, bu grevini esas
olarak ak piyasa ifllemleri, reeskont kredisi ve
zorunlu karfllklar gibi para politikas aralarn
kullanarak yerine getirir. Banka ayrca hkme-
tin mali ve ekonomik mflavirliini, mali ajanlk
ve haznedarlk grevlerini de stlenir.
N
A M A
Bankaclk sektrne iliflkin temel verileri, per-
2 formans gstergelerini ve genel olarak bankala-
rn faaliyetlerini ifade etmek
Mevduat bankalar, fon arz edenlerle fon talep
edenler arasnda araclk yapan ve kayd para
reten kurumlardr. Katlm bankalar, ayn hiz-
meti faiz yerine kr pay esasna gre farkl fon
toplama ve kullandrma aralar ile yerine geti-
ren kurumlardr. Kalknma bankalar ise gelifl-
mekte olan lkelerde sermaye yetersizlii iinde-
ki firmalara veya byk sanayi firmalarnn yapa-
ca yatrmlara kaynak ve teknik yardm sala-
yarak ekonomik geliflimi hzlandrma amac g-
den; yatrm bankalar ise orta ve uzun vadeli fon
gereksinimlerini karfllayan finansal araclardr.
Trk bankaclk sektr, zellikle 2001 krizinden
sonra daha salam uluslararas standartlara uy-
gun olarak faaliyet gstermekte ve kresel teh-
ditlere karfl olduka dayankl bir grnm arz
etmektedir.
217
N
A M A
Ekonomik istikrar politikalarn aklamamak
3 Ekonomik krizler, bazen reel sektrden de kay-
naklanabiliyor olsa da son dnemlerde oun-
lukla finansal kaynakl olmaya bafllamfl; zm
olarak da finansal tedbirler daha arlkta kalmfl-
tr. Finansal krizler, finansal piyasalarda finansal
ataklarla ortaya kan ve lkelerin para, bankac-
lk, borsa, borlanma ve dier finansal piyasala-
rnda byk apl dalgalanmalar ifade eder. Kriz-
lerin etkisinin giderilmesinde ise ortodoks ve he-
terodoks istikrar politikalar baflvurulan genel
yntemlerdir.
N
A M A
Trk ekonomisine iliflkin ekonomik krizler, 2008
4 Kresel Krizi ve bunlara ynelik istikrar politi-
kalar ile bu srete eflitli makro deiflkenlerin
seyrini yorumlamak
Trk ekonomisinde ilk kapsaml istikrar progra-
m 4 Austos 1958de alnan kararlarla uygula-
maya konmufltur. stikrar program genel olarak
ak finansman ve para arzndaki artfllar frenle-
yerek enflasyonla mcadele amacn taflmakta
idi. Daha sonra 10 Austos 1970 istikrar progra-
m hayata geirilmifltir. lk bafllarda olumlu gelifl-
meler yaflansa da hemen ardndan yaflanan 12
Mart 1971 Asker Muhtras, uluslararas para site-
minde yaflanan kriz, Kbrs Harekt ve uluslara-
ras piyasalarda 1974 ve sonrasnda yaflanan pet-
rol krizi ekonomileri birok kanaldan olumsuz
ynde etkilemifltir. Yaflanan bu skntlardan do-
lay, ekonomide ie kapal, ithal-ikameci, devlet-
i yapdan dfla ak, ihracatn nclnde pi-
yasa ekonomisine dayal bir yapsal dnflm
esas alan 24 Ocak 1980 kararlar yrrle ko-
nulmufltur. Ayn yl iinde yaflanan 12 Eyll Dar-
besi ile ifl baflna getirilen Asker Hkmet ve ar-
dndan iktidara gelen ANAP Hkmetleri bu ka-
rarlar dorultusunda belli bir baflar salamfl ol-
salar da ekonomide uzun vadeli istikrar salama
konusunda yeterli olamamfl; dflk byme
oranlar, artan iflsizlik, ykselen kamu aklar ve
srekli byyen dfl borlar nedeniyle, 1988 y-
lnda ekonomide dflk tonlu da olsa yeni bir
kriz yaflanmfltr. 5 Nisan 1994 Kararlar, konjonk-
trel ve yapsal hedeflere ynelik kararlar olarak
iki ana blmden oluflmaktadr. Netice itibaryla,
218 Trkiye Ekonomisi

uygulanan daraltc politikalar ve alnan tedbirle-

re ramen, enflasyonun dflrlememesi, prog-
ramn yknn byk lde dar gelirliler ze-
rinde kalmasna, dolaysyla gelir dalmnn za-
rar grmesine yol amfltr. 1995 ve 1999 dne-
minde ise lke hem i dinamiklerin neden oldu-
u kt durum hem de Asya ve Rusya krizlerinin
etkisiyle zor gnler geirmifltir. Daha sonra Ka-
sm 2000 ve fiubat 2001 krizleri lkeyi iyice zor
duruma sokmufltur. 2000 ylndan itibaren artan
likidite sknts, yapsal sorunlar, speklatif hare-
ketler ve siyasi istikrarszln etkisiyle yl sonun-
da en byk krizlerden biriyle karfl karflya kal-
mfl, ekonomide 1950 sonrasndaki en byk da-
ralma yaflanmfltr. 14 Nisan 2001 tarihinde G-
l Ekonomiye Geifl Program yrrle kon-
mufltur. Yeni istikrar programnn en nemli zel-
liklerinden birisi, enflasyonla mcadelede dviz
apas yerine, gelecekteki enflasyon deerlerini
dikkate alarak ksa vadeli faiz oranlarnda dei-
fliklie gitme fleklindeki rtk enflasyon hedef-
lemesi stratejisinin benimsenmesidir. Daha son-
ra alnan nlemler ifle yaramfl ve ekonomi hzla
toparlanma srecine girmifltir.
2001 yl sonrasnda alnan nlemler ve uygula-
nan politikalar ekonomiyi iyiye gtrrken 2008
ylnda patlak veren kresel kriz ekonomiyi sars-
mfl ve ciddi oranda daralma yaflanmfltr. Krizin
ortaya kmasn tetikleyen temel dinamikler
menkul kymetlefltirme, derecelendirme kurum-
larnn rol, asimetrik bilgi ve makro ekonomik
arka plan (merkez bankalarnn rol) olmak ze-
re drt ana grupta toplanabilir. Ayrca, kresel
kriz ayn zamanda Avrupada bir bor krizinin
domasna da n ayak olmufltur.
 7. nite - Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik stikrar Kararlar
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi TCMBnin temel grev ve
yetkileri arasnda yer almaz?
a. Para politikasn belirleme ve hazine adna ban-
kaclk ifllemlerini yapma,
b. Ulusal parann i ve dfl deerinin korunmas
iin gerekli tedbirleri alma,
c. lke altn ve dviz rezervlerini ynetmek
d. Mali ve ekonomik konularda hkmete danfl-
manlk yapma,
e. Para arznn kontrol edilmesi,
2. Afladakilerden hangisi TCMBnin hkmetle ilgili
grevlerinden biri deildir?
a. Mali ve ekonomik mflavirlik
b. Mali ajanlk
c. Haznedarlk
d. Ekonomik konularda grfl bildirme
e. Hkmetin btesini onaylama
3. Afladakilerden hangisi ticari bankalarn ifllevleri
arasnda yer alr?
a. Para politikasn belirlemek
b. Hesaptan hesaba devir yaparak kayd para olufl-
turmak
c. Reeskont kredisi vermek
d. Hkmetin haznedarln yapmak
e. Munzam karfllk orann belirlemek
4. Katlm ve kalknma bankalar ile ilgili afladaki ifa-
delerden hangisi dorudur?
a. Katlm bankalarnn fon kaynaklar ve fon top-
lama yntemleri ticari bankalar ile ayndr.
b. Kalknma bankalar iflletmelere kredi vererek ifl-
tirak/ortaklk kurar.
c. Katlm bankalar yatrmlara kaynak ve teknik
yardm salayan finansal araclardr.
d. Katlm bankacl Trkiyede dier bankalara
gre daha geliflmifltir.
e. Kalknma Bankalar, nihai kredi veya dn mer-
cii olarak bilinirler.
5. Afladakilerden hangisi finansal krizlerin kmasn-
da etkili olan bir faktr deildir?
a. Finansal serbestleflmeye erken geifl ve dereg-
lasyon
b. Kurdaki aflr oynaklklar ve yanlfl kur politikalar
c. Arz ve talepteki ani dalgalanmalar
d. hracatn artmas
e. Firma bilanolarnn bozulmas
219
6. Krizler kaynana gre snflandrldnda, aflada-
kilerden hangisi bu snflandrmann dflnda kalr?
a. Bor krizi
b. Borsa krizi
c. Para krizi
d. Bankaclk krizi
e. Mortgage (ipotekli konut) krizi
7. Afladakilerden hangisi geleneksel daraltc orto-
doks istikrar politikas uygulanmasnda tercih edilen
yntemlerden biri deildir?
a. Kamu harcamalarnn artrlmas
b. Faiz oranlarnn artrlmas
c. Sabit kur politikas
d. Fiyat kontrollerinin kaldrlmas
e. Uluslararas ticaretin serbestlefltirilmesi
8. Trkiyede uygulamaya konulan istikrar politikalar
dikkate alndnda afladakilerden hangisi uygulanan
bir istikrar politikas deildir?
a. 4 Austos 1958 stikrar Kararlar
b. 11 Eyll 1998 stikrar Kararlar
c. 10 Austos 1970 stikrar Kararlar
d. 24 Ocak 1980 Kararlar
e. 5 Nisan 1994 Kararlar
9. Afladakilerden hangisi Gl Ekonomiye Geifl
Program erevesinde bankaclkla ilgili amalardan
biri deildir?
a. Kamu bankalarn mali sistem iinde bir istikrar-
szlk unsuru olmaktan karmak
b. TMSF bnyesindeki bankalarn sorunlarn en
ksa srede zme kavuflturmak
c. Trk lirasnn devale edilmesi
d. Bankaclk Sektrnde Mali ve Operasyonel Ye-
niden Yaplandrma
e. Sektrde etkinlik ve rekabet gcn artrc ya-
sal ve kurumsal dzenlemeler
10. Afladakilerden hangisi 2008 kresel krizinin belir-
tilerinden biridir?
a. Kresel ekonomide bymenin hzlanmas
b. Menkul kymetler borsalarnda ciddi dflfllerin
yaflanmaya bafllamas
c. Geliflmekte olan ekonomilere ynelik sermaye
hareketlerinin artmas
d. Dviz kurlarnn aflr oynakl
e. Petrol fiyatlarnn ok ykselmesi
220 Trkiye Ekonomisi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz yanlfl ise Trkiye Cumhuriyet Merkez Sra Sizde 3
Bankas konusunu gzden geiriniz. Petrol fiyatlarndaki artfl sonucu petrol ithalatnn top-
2. e Yantnz yanlfl ise Trkiye Cumhuriyet Merkez lam ithalat ierisindeki pay 1980 ylnda %47ye kadar
Bankas konusunu gzden geiriniz. kmfl, ithalattaki bu artfl dviz skntsn ve ksa vade-
3. b Yantnn yanlfl ise Mevduat Bankalar konu- li dfl borlarda artfl beraberinde getirmifltir.
sunu gzden geiriniz.
4. c Yantnn yanlfl ise Kalknma ve Yatrm Ban- Sra Sizde 4
kalar konusunu gzden geiriniz. 24 Ocak Kararlar ile i piyasaya ynelik retimin yapl-
5. d Yantnz yanlfl ise Ekonomik Krizler ve stikrar d ithal ikameci sanayileflme stratejisi terk edilerek pi-
Politikalar konusunu gzden geiriniz. yasa ekonomisine dayal, dfla almay ve ihracata y-
6. e Yantnz yanlfl ise Ekonomik Krizler ve stikrar nelik retimi esas alan bir kalknma politikas benim-
Politikalar konusunu gzden geiriniz. senmifltir.
7. a Yantnz yanlfl ise Ortodoks ve Hetorodoks
stikrar Politikalar konusunu gzden geiriniz. Sra Sizde 5
8. b Yantnz yanlfl ise Trkiyede Ekonomik stik- hracattaki azalma reel sektr olumsuz etkilemifltir.
rar Programlar konusunugzden geiriniz. Kur politikalarnda ve faiz orannda aleyhte geliflmeler
9. c Yantnz yanlfl ise Trkiyede Ekonomik stik- meydana gelmifltir. Uluslararas piyasalarda kriz nede-
rar Programlar konusunu gzden geiriniz. niyle yaflanan durgunluk, enflasyonla mcadele kapsa-
10. b Yantnz yanlfl ise 2008 ve Sonrasnda Devam mnda yrrlkteki sk para ve maliye politikalaryla
Eden Kresel Kriz: Sebepleri ve Sonular ko- birlefltiinde, ekonomide durgunluk sinyalleri ortaya
nusunu gzden geiriniz. kmaya bafllamfltr. Dfl ticaret hacmi gerilemifl, hem
ihracat hem ithalatta gerileme yaflanmfltr. Yln ikinci
eyreinden itibaren, i talebin de daralmasyla by-
me rakamlar gerilemifltir.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1 Sra Sizde 6
Finansal kiralama, finansal kurumun mflterisi olan bir Bankalarn dolar ve avro zerinden bor alp vermele-
firmaya ihtiyac olan makine ve tehizat kendi adna rine imkn salanmfl, dviz ve efektif piyasalar ifllem
satn alp ona kiralamasdr. yapma limitleri ykseltilmifl, TCMB dviz alm yerine,
dviz satm ihalelerine bafllamfl, yabanc para zorunlu
Sra Sizde 2 karfllk oran %11den %9a indirilmifltir. Hisse senedi
Ortodoks istikrar politikalar fiyat istikrarnn salanma- kazanlarnda stopaj sfra indirilmifl, vergi borlarna
snda sk para, sk maliye ve sabit kur politikalar kul- taksitlendirme imkn getirilmifl, iller dzeyinde farkl
lanlr. Heterodoks istikrar programlarnn temelinde ise vergi indirimi uygulamasna ve zel tketim vergilerin-
sk para ve maliye politikalar ile sabit kur sistemine ek de geici indirimlere gidilmifltir. KOBlere 6 milyar
olarak cret ve fiyat kontrolleri fleklinde uygulanan ge- TLnin zerinde kredi destei verilmifl, Organize Sanayi
lirler politikas yer alr. Blgeleri ve Kk Sanayi Sitelerine ynelik teflvikler
artrlmfltr.
 7. nite - Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik stikrar Kararlar 221

Yararlanlan Kaynaklar
BDDK. (2008). Finansal Piyasalar Raporu. Say 12.
Aralk 2008. http://www.bddk.org.tr.
BDDK. (2010). Finansal Piyasalar Raporu. Say 17.
Mart 2010. http://www.bddk.org.tr
DPT. (2007). Ekonomik ve Sosyal Gstergeler (1950-
2006). Ankara.
DPT. (1963). Birinci Befl Yllk Kalknma Plan.
http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/plan1.pdf, (Eriflim Ta-
rihi 02.07.2010).
DPT. (1996). Yedinci Befl Yllk Kalknma Plan.
http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/plan7.pdf, (Eriflim Ta-
rihi 30.06.2010).
Erdem, E. (2008). Para Banka ve Finansal Sistem.
Ankara: Detay Yaynclk.
Erdem, E., fianlolu . ve lgn M.F. (2009). Trki-
yede Hkmetlerin Makro Ekonomik Perfor-
mans (1950-2007). Ankara: Detay Yaynclk.
Esen, O. (1989). Heterodoks stikrar Programlar:
Teori ve Uygulama. ODT Geliflme Dergisi, Cilt:
16, Say: 3-4, ss.33-64.
IMF. (2009). World Economic Outlook, Nisan.
Khler, J. (2009). The Current International Financi-
al Crisis: Symptoms, Diagnosis and Therapy, A
Conference Paper Peresented at Erciyes University,
7 May, Kayseri.
TBB. (2009). Uluslararas Finansal Kriz Karflsnda
lkeler Tarafndan Alnan nlemler Kronoloji-
si. Bankaclar Dergisi, Say 69: 86-92.
TBB. (2009). Trkiyede Finansal Sistem ve Banka-
clk Sektr, TBB Arafltrmalar, (Eyll).
TBB. (2012). Bankalarmz 2011, Yayn No: 284
TCMB. (2001). Yllk Rapor 2001. Ankara.
TCMB. (1998). Yllk Rapor 1998. Ankara.
TCMB. internet sitesi: www.tcmb.gov.tr.
TOBB. (2002). Ekonomik Rapor 2001. Ankara.
TK internet sitesi: www.tuik.gov.tr.
Yafla, M. (1980). Cumhuriyet Dnemi Trkiye Eko-
nomisi 1926-1978. Akbank Kltr Yaynlar. stan-
bul: Apa Ofset.
8
TRKYE EKONOMS

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

N
demeler dengesinin kapsamn aklayabilecek,

N
Cari a tanmlayabilecek,

N
Trkiyenin dfl bor dzeyi ile vadesini aklayabilecek,
Trkiyenin uygulamfl olduu dviz kuru rejimlerini ve sonularn analiz

N
edebilecek,
Trkiyenin altn ve dviz rezerv dzeyi ile ifllevini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
demeler Bilanosu Bor Stoku
Cari Ak Para kamesi
Dfl Ticaret A Yabanc Para Genel Pozisyonu
hracatn thalat Karfllama Oran Uluslararas Rezervler
Sermaye Hesab Uluslararas Kredi Notu

indekiler

GRfi
DEMELER DENGES
demeler Dengesi, CAR fiLEMLER HESABI VE DIfi
Trkiye Ekonomisi Dfl Borlar ve TCARET AII
Dviz Piyasas SERMAYE HESABI
DIfi BORLAR
DVZ PYASASI
 demeler Dengesi,
Dfl Borlar ve
Dviz Piyasas

GRfi
Planl dnem olarak bilinen 1960l ve 70li yllarda Trkiye, ithal ikameci sanayi-
leflme politikalar takip ederek; dnya ekonomileri ile btnleflmesini 1980 ylna
kadar geciktirmifltir. 1980 ylndan bafllayarak bu politika terk edilmifl ihracata da-
yal sanayileflme stratejisi uygulamaya konulmufltur. ncelikli olarak dfl ticaretin
serbestlefltirilmesi gereklefltirilmifltir. Bu dorultuda ihracat teflvik edecek ve itha-
lat serbestlefltirecek nitelikte politikalar takip edilmifltir. Dier yandan dviz kuru
politikasnda da bu dorultuda 1980 ncesinde takip edilen sabit kur politikas
terk edilerek dfl ticaret politikalarn destekleyecek flekilde ksmi serbesti salan-
mfltr. 2001 ylndan itibaren ise dalgal kur sistemi takip edilmektedir. 1996 yln-
dan itibaren uygulanan Avrupa Birlii ile gmrk birlii aflamas da reel sektrler
araclyla Trkiye ekonomisini Avrupa ekonomileriyle btnlefltirmekte ve Tr-
kiye ekonomisinin dfla ak bir ekonomi olmasnn nemli bir ayan oluflturmak-
tadr. 1990 ylndan itibaren ise uluslararas sermaye akmlarna imkn verecek ni-
telikte finansal serbestleflmeye geilerek gnmze kadar gelen sre ierisinde
Trkiye ekonomisinin finans piyasalar araclyla da dnya ekonomileriyle b-
tnleflmesi gerekleflmifltir. Finansal serbestleflmeye geilmesiyle birlikte faiz oran-
lar sadece i talebi etkileyen bir byklk olmayp, ayn zamanda uluslararas fi-
nansal akmlarn ynn de belirleyen bir deiflken olarak ortaya kmaktadr.
Trkiye ekonomisi artk hem finans piyasalar hem de mal ve hizmet piyasalar
araclyla dfla ak bir ekonomi hline dnflmfltr.

DEMELER DENGES
Yl ierisinde yabanc lkelerle yaplan btn ekonomik faaliyetler demeler bi- demeler Dengesi
(Bilanosu): Belli bir sre
lanosuna (dengesine) kaydedilir. IMFye gre demeler dengesi (bilanosu), bel- iinde bir ekonominin
li bir sre iinde bir ekonominin yerleflikleri ile yabanclar oluflan ekonomik akm- yerleflikleri ile yabanclar
lara bal deerlerin, transfer demelerinin ve rezervlerde meydana gelen deiflik- oluflan ekonomik akmlara
bal deerlerin, transfer
liklerin sistematik ve muhasebe kaytlarna uygun olarak tutulduu istatistiki bel- demelerinin ve rezervlerde
gedir. demeler bilanosu lkenin belli bir andaki bor ve alacaklarn deil, l- meydana gelen
deiflikliklerin sistematik ve
kenin belli sre (genellikle 1 yl) iinde dier lkelerle yapmfl olduu ekonomik muhasebe kaytlarna uygun
ifllemlerin ne ynde deifltiini gstermektedir (Karluk, 2007, s. 467). Bu ynyle olarak tutulduu istatistiki
belgedir.
demeler bilanosunu kr-zarar tablosuna benzetebiliriz.
demeler bilanosunda iki temel hesap tr bulunur. Bunlar Cari ifllemler
hesab ve sermaye hesabdr. Cari ifllemler hesabna dnem ierisinde gerek-
224
Cari ifllemler hesabnda ak
olufluyorsa ve sermaye
giriflleri ile bu ak
giderilemiyorsa, merkez
bankasnn resmi rezervleri
kullanlarak demeler
bilanosu denklefltirilecektir.
Bu durumda da merkez
bankas rezervlerinde bir
azalma meydana gelecektir.
Trkiye Ekonomisi
lefltirilen mal ve hizmet ticareti kaydedilir. Buna karfln yerleflik ve yabanclarn
gereklefltirdii sermaye hareketleri sermaye hesabna kaydedilir. Ylsonu itibaryla
cari ifllemler ve sermaye hesabnn, demeler bilanosunda dengeyi salayacak fle-
kilde gerekleflmeleri beklenir. Bir dier ifadeyle cari ifllemler hesabnda bir ak
gerekleflirse, bu a giderecek flekilde sermaye hesabnn fazla vermesi veya ca-
ri ifllemler hesab fazla veriyorsa bu fazlall giderecek flekilde sermaye hesabnn
ak vermesi beklenir. Fakat demeler bilanosunda denge her zaman gereklefl-
meyebilir. Bu durumda denklefltirici zellii olan resmi rezervler hesab aracly-
la demeler bilanosunda denge salanr.
Hatrda tutulmas gereken bir nokta da takip edilen kur politikasyla resmi re-
zerv deiflimleri arasndaki iliflkidir. ki u dviz kuru sistemi olan sabit ve dalgal
kur sistemine veya bu sistemlerden birisine daha yakn olan bir kur politikasna
(ara sistem) gre uluslararas resmi rezervlere duyulan ihtiya da deifllik gstere-
cektir. Sabit kur sisteminin takip edildii bir ekonomide resmi rezervlere duyulan
ihtiya en st dzeyde olurken, dalgal kur sisteminde rezervlere daha az ihtiya
duyulmaktadr. Dolaysyla uygulanan kur politikas sabit kur sistemine yaklafltk-
a rezervlere duyulan ihtiya artmakta buna karfln dalgal kur sitemine yaklafltk-
a rezervlere duyulan ihtiya azalmaktadr (Seyidolu, 2009, s. 313-326).
demeler bilanosunu belirleyen en nemli iktisadi unsurlar, milli gelir, yaban-
c lkelerin gelir seviyesi, dviz kurlar ve yurtii ve yurtdfl faiz oranlar farkll-
dr. Milli gelir, yabanc gelir ve dviz kurlarnn cari ifllemler zerinde etkileri olur-
ken, sermaye hareketlilii faiz farkllklarndan arlkl olarak etkilenmektedir. Mil-
li gelirdeki artfl cari ifllemler hesabn olumsuz etkilerken, yabanc gelirdeki bir ar-
tfl ve milli parann deer kaybetmesi cari hesab olumlu etkileyecektir. Dier yan-
dan yabanc faiz oranlarnn zerinde bir oluflan bir yurtii faiz oran ise sermaye
girifline neden olaca iin sermaye hesabn olumlu etkileyecektir (Dornbusch ve
di., 2004, s. 313-315).
Trkiyede demeler bilanosu verilerini Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas
hazrlamaktadr. Bankann hazrlamfl olduu veriler, bankaclk sistemindeki dviz
kaytlar, dviz alm ve satm yetkisine sahip kurumlarndan elde edilmektedir. Sz
konusu veriler, uluslararas kayt sistemine uygun olarak hazrlanr. demeler bi-
lanosu esas alnan para birimi ABD dolardr. Bu sayede lke verileri uluslararas
karfllafltrmalar daha uygun hle gelmektedir.
Trkiye ekonomisinde planl dnemle birlikte (1963 ylndan sonra) dfl ekono-
mik iliflkilerde ve demeler bilanosunda dengenin salanmas iin daha bilinli
politikalar izlemeye bafllamfltr. Bu kapsamda hazrlanan befl yllk kalknma plan-
lar ve 15 yllk uzun vadeli planlarda belirlenen politikalar uygulanmfltr. Fakat
sz konusu politikalardaki hedefler gereklefltirilememifltir. lk befl yllk kalkn-
ma plan dneminde (1973 yl hari) cari ifllemler hesab devaml ak vermifltir.
Trkiye demeler bilanosunda dengeyi salayabilmek iin yabanc sermaye ihti-
ya duymufl ve bu nedenle lkenin net yabanc sermaye ithalats olduu grl-
mektedir (Karluk, 2007, s. 471-272). Sz konusu dnemde cari ifllemler hesabnda
an temel kayna dfl ticaret adr. Bu dnemde izlenen dviz kuru politika-
s, Trk Lirasn (TL) deerli klarken, cari ifllemler dengesindeki ak da dvize
olan talebi artrmfltr. TLnin aflr deerlenmesi ihracat gelirlerinin istenen lde
artmasn etkilemifltir. 1970li yllardan itibaren Trkiye ekonomisinde dviz darbo-
az ortaya kmfltr. Petrol fiyatlarnn 1973n sonundan 1974e kadar olan d-
nemde drt katna kmas da Trkiyenin ithalatn ve dolaysyla dvize olan ta-
lebini artrmfltr. Trkiye cari ifllemler hesabndaki a kapatmak iin yurtdfln-
 8. nite - demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas 225

dan ksa vadeli olarak borlanmfltr. Ksa vadeli borlar arasnda ilk uygulamas
1967de bafllayan dvize evrilebilir mevduat (DM) nemli yer tutmaktadr. Ksa
vadeli borlanmann nemli sakncalar taflmas sebebiyle DM uygulamas 1979da
yrrlkten kaldrlmfltr.
Trkiye ekonomisinde cari ifllemler hesabndaki an temel kayna dfl ticaret
ifllemlerinden (mal dengesinden) doan aktr. Cari ifllemler hesab 1976-2004 d-
neminde befl yl hari devaml ak vermifltir. Cari ifllemler hesabnn fazla verdii
yllar ve tutarlar ise 1988de yaklaflk 1,6 milyar dolar, 1989de 938 milyon dolar,
1991de 250 milyon dolar, 1994de 129 milyon dolar ve 1998de 170 milyon dolar
fleklindedir (http://evds.tcmb.gov.tr/cbt.html, Eriflim: 15.03.2012). Cari ifllemler he-
sab 2005-2011 dnemi boyunca ak vermifltir. 22 milyar dolardan bafllayarak ak
srekli artfl gstermifl ve 2011 ylnda 77 milyar dolar gemifltir. Bunun istisnas
2009 yl olmufltur. Kresel krizin etkisiyle cari akta bir azalma meydana gelmifltir.
Cari an GSMHya oranna bakldnda 2005 ylndan bafllayarak 2010 ylna
kadar srasyla yzde 4,60; 6,08; 5,90; 5,74; 2,33; 6,58 ve son olarak 2011 ylnda
yzde 9,82 orannda gerekleflmifltir (Kalknma Bakanl, 2011, s. 38). Cari ak
deerlerinin 77 milyar dolar aflmasna ramen, ekonomide gerekleflen yksek
byme oranlar ve bununla birlikte ekonomiye sermaye giriflinin devam etmesi
sayesinde cari ak srdrlebilmektedir. Sermaye (Sermaye/Finans) hesabnn b-
yklne bakldnda dflardan sermaye girifllerinin devam ettiini ve bu hesab
fazla verdii grlmektedir. 2005 ylnda 42 milyar dolar aflan sermaye/finans he-
sab 2011 ylna gelindiinde 66 milyar dolara yaklaflan fazla vermifltir. Yine 2009
ylnda kresel kriz nedeniyle sermaye hesab ancak 10 milyar dolar civarnda faz-
la verebilmifltir.
Cari ifllemler hesab altnda kaydedilen en nemli hesab dfl ticaret ifllemlerinin
oluflturduunu syleyebiliriz. Dfl ticaret bilanosuna, dier adyla mal dengesine
fiziki mallarn ihracat ve ithalat ifllemleri kaydedilir. Buna gre Tablo 8.3ten mal
dengesini incelediimizde, srekli olarak ak verdiini ve son olarak an 2011
ylnda 56,4 milyar dolara ulafltn grebiliriz. Bir dier ifadeyle yapmfl olduu-
muz ihracat neticesinde elde edilen gelir ithalatmz karfllamaya yetmemifltir. Dfl
ticaret dengesindeki (mal dengesi) ak, Kresel Mali Krizin de etkisiyle 2009 yln-
da bir nceki yla gre azalmfltr. Kresel krizin (Kresel Mali Kriz) etkisiyle hem
ihracatmzn (109,6 milyar dolar) hem de ithalatmzn (134,5 milyar) azalmas ne-
deniyle dfl ticareti a 2009 ylnda 24,9 milyar dolar olarak gerekleflmifltir.
Cari ifllemler hesabnn bir dier alt hesap grubu da hizmet(ler) ticaretidir. Hiz-
met(ler) hesabna turizm, uluslararas taflmaclk ve transit ticaret, inflaat gibi ifllem-
ler kaydedilir. Hizmet gelirleri hizmet giderlerini aflt zaman dfl ticaret aklar
hafifler. rnein 2010 ylnda hizmet ihracat 34.743 milyar dolar ve hizmet ithala-
t da 19.250 milyar dolar olarak gerekleflmifltir. Dolaysyla 15.493 milyar dolar d-
viz girdisi elde edilmifltir. Bu da mal ve hizmet dengesinde an 40.952 milyar do-
lar olarak gerekleflmesini salamfltr.
Uluslararas gelir hesab ise srekli ak vermektedir. Bu hesap altnda ulusla-
raras cret demeleri, dorudan ve portfy yatrm gelirleri ve banka mevduat ve
kredi faiz gelir ve giderleri kaydedilmektedir (Seyidolu, 2009, s.337). 2010 ylnda
gelir dengesi 11.616 milyar dolar gider ve 4.477 milyar dolar gelir ile 7.139 milyar
dolar ak vermifltir. Dolaysyla hizmetler hesabnn dfl ticaret an giderici etki-
si gelir dengesinde meydana gelen ak ile azalmaktadr.

Hizmet(ler) ticareti hesap grubunun kapsamna neler girmektedir? SIRA SZDE SIRA SZDE
1
D fi N E L M D fi N E L M

S O R U S O R U
226 Trkiye Ekonomisi

2010 yllarna ait demeler bilanosu verilerini kullanarak bilanonun nasl

denklefltiini aklayabiliriz. 2010 yl verilerine baktmz zaman, cari ifllemler he-
sabnn (CA) 46.643 milyar dolar ak verdiini, sermaye (sermaye-finans) hesab-
nn (KA) ise 58.878 milyar dolar fazla verdii grlmektedir. Net hata ve noksan
hesab (SD) ise 2.733 milyar dolar fazla vermektedir. Bir dier ifadeyle 2010 yln-
da cari ifllemler hesab altnda gerekleflen ifllemler araclyla lkeden 46.643 mil-
yar dolar yurtdflna karken sermaye-finans ve net hata noksan hesaplarnn top-
lam olan 61.611 milyar dolar dviz girifli gerekleflmifltir. Dolaysyla cari ak ol-
masna ramen, ekonomiye giren para cari a fazlasyla karfllamfl ve genel den-
ge 14.968 milyar dolar fazla vermifltir. Bilanoda oluflan bu fazlay denklefltirmek
iin rezervlerde (R) bu bykle denk miktarda (-14.968 milyar dolar) artfla ne-
den olacaktr. Rezervlerde artfl olmas sebebiyle iflareti negatif olarak gsterilmek-
tedir. Bunu denklem yardmyla gsterirsek: CA + KA + SD = R fleklinde ifade edi-
lebilir ( -46,643+58,878+2,733= -14.968) (Tablo 8.1).
Tablo 8.1 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
demeler Dengesi A- CAR fiLEMLER HESABI -22,3 -32,2 -38,4 -41,5 -13,4 -46,6 -77,2
Analitik Sunum
(Milyar dolar) 1. hracat f.o.b. 78,4 93,6 115,4 140,8 109,6 120,9 143,5
2. thalat f.o.b. -111,4 -134,7 -162,2 -193,8 -134,5 -177,3 -232,9
Kaynak: TCMB. Mal Dengesi -33,1 -41,1 -46,9 -53,0 -24,9 -56,4 -89,4
3. Hizmetler Dengesi: Gelir 26,9 25,5 28,9 35,6 33,9 34,7 39,0
4. Hizmetler Dengesi: Gider -11,7 -12,0 -15,6 -17,8 -16,6 -19,3 -20,7
Mal ve Hizmet Dengesi -17,9 -27,5 -33,6 -35,3 -7,5 -41,0 -71,2
5. Gelir Dengesi: Gelir 3,6 4,4 6,4 6,9 5,2 4,5 4,0
6. Gelir Dengesi: Gider -9,5 -11,1 -13,5 -15,3 -13,4 -11,6 -11,7
Mal, Hizmet ve Gelir Dengesi -23,8 -34,2 -40,7 -43,6 -15,7 -48,1 -78,9
7. Cari Transferler 1,5 1,9 2,2 2,1 2,4 1,4 1,7
B. SERMAYE HESABI 0,0 0,0 0,0 -0,1 -0,1 -0,1 0,0
C. FNANS HESABI 42,7 42,7 49,3 34,7 10,1 58,9 66,0
8. Yurtdflnda Dorudan Yatrm -1,1 -0,9 -2,1 -2,5 -1,6 -1,5 -2,5
9. Yurtiinde Dorudan Yatrm 10,0 20,2 22,0 19,5 8,4 9,0 15,9
10. Portfy Hesab-Varlklar -1,2 -4,0 -1,9 -1,2 -2,7 -3,5 2,7
11. Portfy Hesab-Ykmllkler 14,7 11,4 2,8 -3,8 2,9 19,6 19,5
11.1. Hisse Senetleri 5,7 1,9 5,1 0,7 2,8 3,5 -1,0
11.2. Bor Senetleri 9,0 9,5 -2,4 -4,5 0,1 16,1 20,5
12. Dier Yatrmlar-Varlklar -0,6 -13,5 -5,0 -12,1 11,0 7,0 10,9
12.1. Merkez Bankas 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
12.2. Genel Hkumet 0,0 0,0 -0,1 0,0 0,0 0,0 -0,1
12.3. Bankalar -0,1 -11,0 -3,4 -10,3 6,4 13,2 -0,5
12.4. Dier Sektrler -0,4 -2,4 -1,5 -1,8 4,6 -6,1 11,5
13. Dier Yatrmlar-Ykmllkler 20,8 29,5 33,5 34,8 -8,0 28,3 19,5
13.1. Merkez Bankas -0,8 -1,3 -1,5 -1,8 -0,9 -0,6 -2,0
13.2. Genel Hkumet -2,2 -0,7 0,1 1,7 1,6 3,6 2,0
13.3. Bankalar 10,5 11,7 3,7 9,5 0,5 27,3 9,7
13.4. Dier Sektrler 13,3 19,8 31,1 25,4 -9,2 -2,0 9,7
Cari, Sermaye ve Finansal Hesaplar 20,4 10,4 10,8 -6,9 -3,4 12,2 -11,1
D. NET HATA VE NOKSAN 2,8 0,2 1,2 4,1 4,1 2,7 12,2
GENEL DENGE 23,2 10,6 12,0 -2,8 0,8 15,0 1,0
E. REZERV VARLIKLAR (*) -23,2 -10,6 -12,0 2,8 -0,8 -15,0 -1,0
14. Resmi Rezervler -17,8 -6,1 -8,0 1,1 -0,1 -12,8 1,8
15. Uluslararas Para Fonu Kredileri -5,4 -4,5 -4,0 1,7 -0,7 -2,2 -2,8
(*) Eski sunumdaki karfllk kalemleri Rezerv Varlklar kalemine dhil edilmifltir.
 8. nite - demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas 227

CAR fiLEMLER HESABI VE DIfi TCARET AII

Cari ak, gerek literatrde gerekse uygulamada bazen ekonomik bymenin ma-
liyeti bazen de ekonomik krizlerin nedeni olarak grlr. Cari ak analizlerinde
dorudan yabanc sermaye yatrmlar, portfy akmlar, dfl krediler, dfl ticaret
akmlar ve dviz rezervleri nemli parametrelerdir.
Cari an finansman kaynann kalitesi, szkonusu an srdrlebilirliini
de belirlemektedir. Yurtdfl yerlefliklerin Trkiyede mevduat, kamu kd ve bor-
sadaki yatrm tutar 100 milyar ABD dolarnn zerindedir. Gnlk kullanmda s-
cak para olarak nitelenin bu yatrmn likidite derecesinin olduka yksek olmas,
kimi zaman bu nitelikteki yatrma ynelik kuflkular da artrmaktadr. Ne var ki, Kuflkusuz yabanc dorudan
kredi, portfy veya dorudan yatrm olarak Trkiyeye gelen kaynan, ekonomik yatrmlarn en nemli
mflevviklerinden (artrc
bymenin srdrlmesinde nemli bir ifllev grd aktr. Dolaysyla scak pa- unsurlarndan) birisi
ra girifli, Trkiyenin ihtiyacndan kaynaklanan bir husus olup, Trk finansal piya- zellefltirme
uygulamalardr.
sasnn gvenirlii bakmndan gsterge rol de oynamaktadr.
Bugn itibaryla ticaret kanalndan gelen cari an ksa vadede giderilmesi bir
hayli g gzkmektedir. Dolaysyla portfy akmlar, dorudan yatrmlar ve kre-
di mekanizmas geride kalan alternatiftir. Bunlar arasnda dorudan yabanc
sermaye yatrmlarnn en salam ve dayankl seenek olduu sylenebilir.

Ulusal Ekonomi inde Cari fllemler Ann Yeri

Cari ifllemler a bir yandan dfl ticaret ve hizmet dengesini dier yandan ise trans-
ferleri kapsad iin, bir lkede ekonominin rekbetilik dzeyi, ulusal dzeyde
kaynak ihtiyac, dfl ticaret ortaklar ve dfl ticaret rnlerinin yaps itibaryla karfllafl-
trmal stnlkleri konusunda kapsaml bilgiler vermektedir. Literatrde, cari ak
dzeyi ile ekonomik krizler arasnda dorusal iliflki kurulmas, olduka eskiye gider.
Ne var ki, cari an hangi dzeye geldiinde krize neden olaca hep tartflma ko-
nusu olmufltur. Cari ak genelde milli gelirin oran olarak ifade edilir ve baz eflik
deerlerin afllmas hlinde dviz krizine yol aaca tartfllr. Trkiyede 2011 yln-
da cari an milli gelirin yzde 9,82sini oluflturduu dikkate alndnda, eflik de-
er tartflmasnn genellefltirilebilecek salamlkta olmad sylenebilir (Tablo 8.2).
Tablo 8.2
Trkiyede 1990-2011 Dneminde Cari fllemler Dengesi (Milyar dolar, %)
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Cari
fllemler -0,002 -0,25 -0,97 -6,4 2,5 -2,3 -2,4 -2,6 2,0 -0,9 -9,9 3,8 -0,6 -7,5 -14,4 22,3 -32,2 -38,4 -41,5 -13,4 -46,6 -77,2
Dengesi

Cari
fllemler
-1,1 0,2 -0,6 -6,6 2 -1,4 -1,3 -1,4 1 -0,7 -3,7 -1,9 -0,3 -2,5 -3,7 -4,6 -6,1 -5,9 -5,7 -2,3 -6,3 -9,8
A/
GSYH

Trkiyenin Osmanldan 21.yzyl baflna kadar olan dnemdeki dfl ticaret te-
melindeki aklar ele alnmaktadr. Gerek Osmanl Dneminde gerekse 1980li
yllara kadar dfl ticaret a kalemi cari a temsilen kullanlmfltr (Toprak,
(1999a) ve Toprak (2008)). ncelenen dnem itibaryla temsilde nemli bir hata ol-
mad dflnlmektedir.
228 Trkiye Ekonomisi

Tarihsel Sre inde Dfl Ticaret A

Osmanl Son Dnemi Dfl Ticaret A (1880-1913)

Dvel-i Muazzama:
Osmanlda ngiltere, dneminde de yaflamfl ve bu politikann alternatif maliyeti bir hayli yksek olmufl-
Almanya, Rusya ve Fransa
gibi byk devletlere verilen
addr.
Osmanl dfl ticaret politikas, rn bolluunu esas alan bir anlayfla sahiptir. D-
nemin uluslararas adafl dfl ticaret anlayflnn yeterince anlafllamad sylene-
bilir. Trkiye benzer bir uygulamay planl dnem olarak nitelenebilecek 1963-79
tur. Osmanl dfl ticaret anlayfl klasik tarm imparatorluu anlayflna paralel olarak
temelde ihracat engelleyici, ithalat artrc bir zellie sahiptir. Bunun bir gereke-
si mit Burnunun keflfinin etkilerini telafiyi amalayan kapitlasyonlarn (zellikle
1838 Trk-ngiliz Ticaret Anlaflmas) ise dier nemli bir gerekesinin de i pazar-
da mal arzn artrmak yoluyla fiyat istikrarn salama amac olduu sylenebilir.
thalatn ihracat karfllama orannn yzde 60tan dflk olmas, devletin bu ka-
tegoride ciddi bir gelire sahip olmasn da engellemifltir. ngilizlerle imzalanan tica-
ret anlaflmasndan sonra, Osmanl dier Dvel-i Muazzama ile de benzeri ticaret
anlaflmalar yapmfltr. 1838-64 dneminde Osmanl Devleti ticaret anlaflmalar ile
dfl etkilere almfl ve yabanclara, kendi lkelerinde dahi gremeyecekleri dere-
cede, yasal ve kurumsal snrlamalardan azade (serbest) bir ortam salanmfltr. h-
racatta tarm rnleri ve madenler arlkl ksm oluflturmaktadr. Tarm rnleri
de genelde ifllenmifl tarm rnleri fleklinde deil de pamuk, ttn, fndk, ipek, in-
cir, afyon gibi daha ok ifllenmemifl rnlerden oluflmaktadr. Osmanlnn ithala-
tnda ise dokuma ve giyim eflyas, fleker, un, dier gda maddeleri ve yaktlar bafl-
ta gelmektedir.

SIRA SZDE Osmanlda dfl

SIRAticaret
SZDEpolitikasnn dayand esas aklayarak, ihracatn ithalat karflla-
2 ma orann deerlendiriniz.

D fi N E L M D dfl
1914 yl fi N Eticaret
LM istatistiklerine gre, ithalatn %59u arlkl olarak tke-
tim mal nitelikli sanayi mallarndan, %25i tahllardan, %7si hammaddelerden
S O R U ve %9u da dier
S O R Umaddelerden oluflmaktadr. Ayn yl ihracatn bileflimi incelen-
diinde, tahllarn %45 ile ilk srada geldii grlmektedir. hracat iinde ham-
maddeler %38, baz maml mallar %13 ve dier maddeler %4 dolaynda payla-
DKKAT DKKAT
ra sahiptir.

N N
SIRA SZDE
Tablo 8.3 Yl SIRA SZDE
hracat thalat Ak hracat / thalat (%)
Dfl Ticaret A(1)
(1880-1932) 1880 8,5 17,8 -9,4 47

AMALARIMIZ 1913 AMALARIMIZ

21,4 40,8 -19,4 53
1923 85,0 145,0 -60 59
1931 127,0 127,0 0,3 100
K T A P K T A P
1932 101,0 86,0 15,0 117
(1) 1880-1913 aras, Milyar Osmanl Liras, 1923-32 aras, Cari Fiyatlarla Milyon TL

TELEVZYON T E L E V Tokgz,
Kaynak: Erdin Z Y O N Trkiyenin ktisadi Geliflme Tarihi, Hacettepe niv. BF Yayn.
3. Bask, 1995, s.8-9; DE, statistik Gstergeler, 1923-1992, s.278.

NTERNET NTERNET
 8. nite - demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas 229

1923-32 Dnemi Dfl Ticaret A

Trk ekonomisinin 1923-29 dneminde korumasz olarak dfla ak fakir bir ham-
Bir lkenin iktisaden dfla
madde ekonomisi olduu sylenebilir. 1929 ylna kadar devletin dfl ticaret poli- aklk derecesinin bir lt
tikas belirleme yetkisi snrldr. Bu yetkisini ancak 1929 ylnda yerli retimin ar- olarak kullanlan toplam dfl
ticaret hacminin milli gelire
trlmas, zellikle sna retimin dfl rekabete karfl korunmas amacyla karlan oran, 1929 ylndan itibaren
bir yasayla kullanabilmifltir. Bu yasal dzenlemeden sonra ilk kez dfl ticaret faz- nemli bir gerileme
kaydetmifltir.
las meydana gelmifltir; ancak 1929 ylndan itibaren, lke giderek dflarya kapan-
mfltr. Bu kapanma hem ithalattaki hem de ihracattaki greli daralmalardan kay-
naklanmfltr.
Esasen, bu geliflmede dnyadaki yaygn ekonomik bunalmn da bir pay var-
dr kuflkusuz; ancak, daralmada, salk malzemesi ve dier yasalarla tannan ver-
gi baflkl dflnda kalan tm ithal mallarnda gmrk vergilerinin %16dan
%40a karlmas ok etkili olmufltur. Trk Lirasnn dier paralar karflsndaki de-
er kayb, zel kesimde iflaslara yol amfltr. Dnya piyasalarnda tarm fiyatlarn-
daki gerileme hem i piyasaya yansmfl hem de dfl ticaret hadlerini Trkiye aley-
hine evirmifltir.
Yaygn kamulafltrmalar ve millilefltirmelerin yan sra hkmetin yabanc flirket-
lere karfl kuflkulandrc tavr ve politikalar sermayenin kaflna yol amfltr. 1926
ylnda yeni vergiler almaya bafllayan ve var olan vergilerin de kapsam ve orann
artran devlet yabanc flirketlerle anlaflma yaparak yeni yatrmlara gitmifl, uzun va-
deli dfl kredi olanaklar da fazla olmaynca, bu teflebbsler krediye ynelik talepte
patlamaya yol amfl, fon ve dviz piyasalarnda talep basks ortaya kmfltr.
Osmanl mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetinin payna dflen borlarn
1929 ylnda denmeye bafllanacak olmas, ayn yl gmrk vergisi artfllarnn do-
urduu speklatif ithalat, demiryolu yapm ve imtiyazlarn satnalnmas (demir-
yollarnn millilefltirilmesi) gibi nedenler, 1929 bunalmyla dolayl biimde iliflkili
olan bir kambiyo (dviz) bunalmna yol amfltr. lkenin ihracatnn yneldii ve
ithalatnn yapld lkeler arlkl olarak Bat lkelerinden oluflmaktadr. Dnem
boyunca dfl ticaret ifllemleri %70 dzeyinde Bat ekonomileriyle iliflkilidir.
1923-32 dneminde en ok an verildii yl 1929dur. Ancak 1930 ylndan
itibaren ithalattaki dramatik dflfl bu a, ihracattaki dflfllere ramen, fazlaya
evirmifltir. lkenin dfla aklk derecesinde ithalat ve ihracattaki 1929 ylndan iti-
baren meydana gelen gerilemelere paralel olarak, dflfller meydana gelmifltir. B-
tn dnem boyunca yllk bazda ortalama dfla aklk derecesi dfl ticaret bala-
mnda %23 dolayndadr (Tablo 8.3).

1929da Trkiyenin yaflad kambiyo bunalmnn arkasnda yatan SIRA

nedenleri
SZDE aklaynz. SIRA SZDE
3
1933-45 Dnemi Dfl Ticaret A
Bu dnemde dfl ticaret andan olabildiince kanlmfl ve dfl D fiticaret
N E L M daha ziya- D fi iine
Ekonominin giderek NELM
kapanmas ve kendi rettii
de ikili anlaflmalarla yrtlmfltr. Bir yandan ikili anlaflmalara konu olan malla- ile yetinme gayreti, dnemin
rn dfl ticareti serbest braklrken, dier yandan yurtii retimi Syaplan
O R U mallarn it- hkmetinin otarflik
S O Reilimli
U
halat snrlandrlmfltr. Kliring ifllemleri 1934 ylnda kurulan Dfl Ticaret Ofisi ta- olduunu gsterir.

rafndan yrtlmfltr. ncelenen dnemde dfl ticaret 1938 yl hari, srekli faz-
DKKAT DKKAT
la vermifltir. zellikle savafl yllarnda yurtiinde retilen tarm rnlerine ve baflta
krom olmak zere madenlere olan byk dfl talep ihracatn sregen artflna yol

N N
amfltr (Tablo 8.4). SIRA SZDE SIRA SZDE

AMALARIMIZ AMALARIMIZ

K T A P K T A P
230 Trkiye Ekonomisi

Ancak dnem boyunca tketim mallarnn ithalatna getirilen snrlamalar dfla

aklk derecesini srekli dflrerek dnem baflnda yzde 15 olan dzeyinin d-
nem sonunda yzde 6 olarak gerekleflmesine neden olmufltur. Dfl ticarette sk
bir kota sisteminin uygulanmas, 1932de Takas Komisyonlarnn kurulmas ile ilgi-
li kanunun karlmas Trk sanayinin korunmas ve gelifltirilmesine ynelik tedbir-
ler olarak saylabilir.
Dfl ticaret dengesinin dnem boyunca fazla vermesi altn stokunda artfla yol a-
mfltr. Altn stoku 1932-45 dneminde 14,5 tondan 210,8 tona ykselmifltir. lkenin
elindeki dviz mevcudu da 320 milyon dolardr. Dolaysyla, lke savafl dnemini
dfla karfl ykmllkleri balamnda rahat bir flekilde geirmifltir denebilir.

1946-62 Dnemi Dfl Ticaret A

Bu dnemde dfl ticaretteki artfl oran milli gelir artflnn zerindedir. lke dfla
almada nemli bir mesafe kaydetmifltir. 1946-62 dneminde GSMHdaki artfl yl-
lk ortalama yzde 15 iken, ihracattaki yllk ortalama artfl oran yzde 22 ve itha-
lat iin bu oran yzde 34tr. Grld gibi lkenin dfla almas gelir byme-
sinden daha hzl bir flekilde meydana gelmektedir.
Dfla akln nemli bir gstergesi olan toplam dfl ticaret hacminin milli geli-
re oran bu dnemde yllk ortalama bazda yzde 13 olarak gerekleflmifltir. Ancak
1947-53 aralnda bu oran yzde 17 dolayndadr. 1953 ylndaki darboazdan
sonra sz konusu oran giderek dflmfltr. 1954 ylndan itibaren gerileyen dfla
alma derecesi, 1961 ylndan itibaren tekrar ykselmeye bafllamfltr (Tablo 8.4).
Tablo 8.4
Dnemler tibaryla hracat/thalat Oran (1933-2011)
hracat / hracat/ hracat/ hracat / Cari ifllem a/
thalat thalat thalat thalat GSMH
(%) (%) (%) (%) (%)
Ortalama Ortalama Ortalama Ortalama
128,6 82,8 56,2 63,7 -1,6
(1933-45) (1946-62) (1963-79) (1980-2011)
Std.Sapma 24,6 Std.Sapma 29,8 Std.Sapma 16,2 Std.Sapma 9,1 3,7
Kaynak: DE, statistik Gstergeler, 1923-1992, s:278-79, 414; TCMB, EVDS; Yakup Kepenek ve Nurhan Yentrk,
Trkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi Yaynlar, 1995, s.69.

7 Eyll 1946 ylnda yaplan devalasyon ile birlikte, ABD dolarnn TL karfll-
1,30dan 2,80e karlmfltr. thalatn ana mal gruplar itibaryla dalmnn ge-
liflimi incelendiinde, 1947 ylnda yatrm mallarnn pay %32, tketim mallarnn
pay %29 ve hammaddelerin pay da %39dur.
1962 ylnda ise toplam ithalat iinde yatrm mallarnn pay %45,1, tketim
mallarnn pay %7,3 ve hammaddelerin pay da %47,8 olarak gerekleflmifltir.
Grld gibi 1950li yllarn ilk yarsnda tketim mallarnn toplam ithalat iin-
de yksek olan pay incelenen dnemin sonuna kadar giderek dflfl kaydetmifl-
tir. Dolaysyla, dnemin ithalatnda arlk yatrm ve hammadde ynndedir.
Esasen, ithal ikameci uygulamalarn denendii dnemde bu zellik beklenen bir
sonutur.
Dfl demelerdeki glkler nedeniyle, dnemin hkmeti 1956 ylnda ABD
dolarnn TL karflln 2,80 TLden 5,25-5,50 TLye ykseltmifltir. Fiyat denetimleri
artrlmfl, ticari banka kredileri snrlandrlmfl ve faiz oranlar ykseltilmifltir. An-
cak, sorunlarn devam nedeniyle hkmet 4 Austos 1958 tarihinde istikrar n-
 8. nite - demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas 231

lemleri almfltr. Buna gre hkmet TLyi yeniden devale etmifl (1 dolarn karfl-
l 9 TLye karlmfl), ithalata serbesti getirilmifl, para arz ve bte harcamalarn-
da kstlamalara gidilmifl ve KTlerin rettii mal ve hizmet fiyatlarna zam yapl-
mfltr. thalat ve ihracatn brokratik engelleri hafifletilmifl, dfl ticaret greceli ola-
rak serbestlefltirilmifl, para arz bir yl snrl olarak artrlmasna ramen, daha son-
ra hzla artmaya devam etmifltir. Bte a baflta para arz artrlmad iin i
borlanmayla finanse edilmifltir.

1963-79 Dnemi Dfl Ticaret A

Planl dnemin dfl ticaret bilanosundaki ana kalemleri incelendiinde, dfla ak-
lk derecesindeki geliflimin zaman iinde dflt grlmektedir. Bu durum, lke-
nin dfla ticari olarak kapandn gsterir. 1963-79 dneminde milli gelirdeki artfl
yllk bazda hem ihracattaki hem de ithalattaki artfltan daha yksek orandadr. t-
halat dorudan dviz yeterliliine bal iken, ihracat da ithalata dayal sanayi rn-
leri kanalyla dviz yeterliliine baldr. Dier bir deyiflle ihracat yapabilmek iin
baz rnleri yurtdflndan ithal edilmesi gerekir, bu ise dviz yeterliliine baldr.
Eer yeterli dviz yoksa ise ihracat iin gerekli hammadde ve ara mal ithalat ger-
eklefltirilemeyecektir. Bu nedenle dviz varl bir btn olarak lkeyi dfla bal
hale getirmifltir. Bafllangta amalanan kendine yeterlik, bylece bsbtn lkeyi
dfla karfl baml klmfltr. hracatn ithalat karfllama oran da bu dnemde b-
yk dflfller gstermifltir.
Bu dnemde ifli dvizleri ve dvize evrilebilir mevduatn (DM) byk bir
rahatlatc etkisi olmufltur. Yksek enflasyon, ucuz kamu kaynakl girdiler, negatif
veya ok dflk faizli krediler, mutlak anlamda engelleyici gmrk duvarlar saye-
sinde Trk ekonomisi kalite, standart, rekabet gibi gnn dnya kriterlerinden ta-
mamen bamsz olarak irileflmifltir.

1963-79 dneminde dviz an kapatmada etkili olan destekleyiciSIRA

faktrler
SZDE nelerdir? SIRA SZDE
4
1980-2011 Dnemi Dfl Ticaretinin Yaps
hracatn ithalat karfllama oran 1980-2011 dnemi iin yllk Dortalama
fi N E L M
yzde 63,7 D fiolarak
hracat, bnyesel NELM
1980de tarm rnleri
dolayndadr; ancak dnem iinde bu oranda dalgalanmalar da gzlenmektedir. arlklyken; sz konusu
Ana sektrler itibaryla ihracat kalemi 1980den itibaren nemliS geliflmeler
O R U gster- S O Riinde
periyod (1980-2011) U
mifltir (Tablo 8.5). 1980lerin ortalarna doru arln hissettiren sanayi rnleri, giderek sanayi rnleri
arlkl hale gelmifltir.
1990lara gelindiinde toplam ihracat iinde yzde 85-90 dolaynda bir paya sahip
DKKAT DKKAT
olmufltur.

N N
SIRA SZDE
Dfl Ticaret A ve hracatn thalat Karfllama Dzeyi SIRA SZDE
Dfl ticaret sadece cari ifllemler hesabnn deil, ayn zamanda demeler bilanosu-
nun da en nemli hesap grubudur. 2011 yl iin mal ihracat ve ithalatnn topla-
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
m (dfl ticaret hacmi) 375 milyar dolara ulaflmfltr. Bu nedenle bu blmde dfl ti-
caret hesabnn yapsn daha detayl deerlendirilmesi yaplacaktr. Tablo 8.5te,
1980-2011 yllar arasnda befler yllk ihracat ve ithalat rakamlar
K T Averilmektedir.
P K T A P
Trkiye ekonomisi uzun yllar dfl ticaret aklar ile yaflamaktadr. hracatn ithala-
t karfllama oran %70lerin zerine kamamfltr. Bu rakamlar ihracat gelirlerimiz
ile ithalat faturamzn en fazla %70ler civarnda bir ksmn karfllayabildiimizi
TELEVZYON or- TELEVZYON
taya koymaktadr. 2011 yl iin, ihracatn ithalat karfllama orannn %56 olarak
gereklefltii grlmektedir. Trkiye orta ve uzun dnemde ithalatnn ancak te
ikisine yaknn ihracatyla deyebilen bir lkedir.
NTERNET NTERNET
232 Trkiye Ekonomisi

Tablo 8.5 hracatn thalat

1990-2011 Yllar hracat thalat Dfl Ticaret A (X-M)
Karfllama Oran (%)
Aras Dfl Ticaret
(Milyon dolar) 1990 12.959 22.302 -9.343 58,1
2000 27.775 54.503 -26.728 51,0
Kaynak: TK.
2010 113.883 185.544 -71.661 61,4
2011 134.954 240.833 -105.879 56,0

Dfl Ticarette Yatrm, Ara ve Tketim Mallarnn Pay

1996 ylnda ihracatmzn yaklaflk yars (%53) tketim mallarndan oluflurken bu
oran zaman iinde azalarak 2011 ylnda %38,7ye inmifltir. Son yllarda toplam ih-
racatmz ierisinde ham madde/aramal ihracatmzn pay artarak yzde 50ye
ulaflmfltr. Trkiye ihracatnda sermaye malnn pay zamanda iinde artmakla bir-
likte dflk (2011de yaklaflk %10) seviyededir. Trkiyenin ihracat gelirini hzla
arttrabilmesi iin yurt ii katma deeri yksek olan rnlere (sermaye mallarna)
ynelmesi byk nem arz etmektedir.

Tablo 8.6 2000 2005 2011

2000-2011 Yllar
Aras Genifl Ekonomik Deer Pay (%) Deer Pay (%) Deer Pay (%)
Gruplarn Yatrm (Sermaye) Mallar 2.175,7 7,8 7.997,7 10,9 14.167,1 10,5
Snflamasna Gre
Hammadde (Ara Mallar) 11.565,1 41,7 30.289,8 41,2 67.980,9 50,4
hracat (Milyon dolar)
Tketim Mallar 13.986,7 50,3 34.835,4 47,4 52.251,8 38,7
Kaynak: TK. Dierleri 47,4 0,2 353,5 0,5 554,6 0,4

Trkiyede ithalatta arlk sermaye ve ara mallarndadr. 2011 ylnda ithalatm-

zn %88i sermaye (yatrm) mal ve aramalndan (hammaddeden) oluflmaktadr. t-
halatmzn arlkl olarak sermaye ve ara malndan oluflmasnn nedeni, yerli re-
timin ithal sermaye mal ve girdilere olan bamllndan kaynaklanmaktadr. leri
teknoloji ve sermaye-youn rnleri retebilen yerli retimin yetersiz ya da hi bu-
lunmamas sebebiyle ithal mallara olan bamllk krlamamakta ve buna bal ola-
rak ekonomi bymeye baflladnda ithalat talebi de artmaktadr (Tablo 8.6). Bu
dfl ticaret dengesine hem de cari ifllemler dengesine olumsuz yansmaktadr.
thalatn ana sektrler itibaryla geliflimi incelendiinde, burada da nemli bnyesel
deiflikliklerin meydana geldii grlmektedir. 1950lerde ithalatta arlk sermaye mal-
larnda olduu, bu eilimin 1960larda artarken, 1970li yllarla birlikte sermaye mal it-
halatnn toplam ithalat iindeki paynn azald grlmektedir. 1980de pay %20 civa-
rnda olan yatrm mallar ithalatnn toplam ithalat iindeki pay, 1993ten itibaren artma
trendine girmifltir. Burada en nemli artfl taflt aralar sanayiindeki ithalatta yaflanmfltr.
Ara mal ithalatnn toplam iindeki pay, 1950- 1983 dneminde artfl eilimin-
de olmufl, bu trend 1983ten sonra, baz yllarda artfl gsterse de genelde azalfl y-
nndedir. Buna karfllk 1998-2012 dneminde ara mal ithalatnn toplam ithalat
iindeki pay artmfltr.
1950lerde ithalatn yaklaflk %20sini oluflturan tketim mallarnn pay, giderek
azalmfl, 1983te en dflk seviye %1,2ye inmifltir. 1983ten sonra tketim mallar-
nn ithalattaki pay, baz yllarda dflfl gsterse de genelde artmfl ve 2011 ylnda
12,3 olarak gerekleflmifltir. Sermaye, ara mal ve tketim mallar dflnda kalan di-
er mallarn ithalattaki pay tm dnem boyunca yaklaflk %0,5ler (sadece 2002 y-
lnda %1 stne kmfl) dzeyindedir.
 8. nite - demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas 233

2000 2005 2011 Tablo 8.7

2000-2011 Yllar
Deer Pay (%) Deer Pay (%) Deer Pay (%) Aras Genifl
Yatrm (Sermaye) Mallar 11.365,3 20,9 20.363,2 17,4 37.267,8 15,5 Ekonomik Gruplarn
Snflamasna Gre
Hammadde (Ara Mallar) 36.009,6 66,1 81.868,3 70,1 173.135,2 71,9 thalat (Milyon
Tketim Mallar 6.928,5 12,7 13.975,3 12,0 29.691,7 12,3 dolar)

Dierleri 199,4 0,3 567,3 0,5 738,6 0,3 Kaynak: TK.

Corafi Blgeler ve lkeler tibaryla Dfl Ticaret

Trkiyenin dnya ile olan dfl ticareti ekonomisindeki yapsal deiflmeye paralel
biimde srekli olarak OECD lkeleri lehine bir ykselifl kaydetmifltir. slam lke-
leriyle olan gerek ihracat gerekse ithalat iliflkilerinde dnem boyunca ufak tefek
dalgalanmalar yaflanmflsa da bir durgunluk ve gerileme gzlenmektedir. Ancak,
OECD ve slam lkeleri dflnda kalan Uzak Dou ve eski sosyalist lkelerle olan
ticaret, sz konusu dnemde byk artfllar kaydetmifltir. Bu geliflme zellikle
1988den itibaren yaflanmaya bafllanmfltr.
thalatta da lke gruplar balamnda ihracattakine benzer bir eilim gzlenme-
sine ramen, burada OECD lkelerinin paylar ok daha yksektir. Bu da kuflku-
suz ithal girdi baml bir retim yapsna bal bir ekonomik yapya sahip olan
Trkiye iin, karfllafltrmal stnlkler teorisinin ierimlerine de uygun olarak,
normal bir eilimdir.
Dfl ticaretimizin yardan fazlas OECD lkeleri ile gereklefltirilmektedir. 2011
yl itibaryla rn ihracat ve ithalatmzn %53 bu lkelerle gerekleflmifltir. Daha
nceki yllarda bu oranlar %60n altna dflmemifltir. Dfl ticaretimiz asndan
nemli bir dier lke grubunu ise Avrupa Birlii (AB) lkeleri oluflturmaktadr.
2011 ylna gelinceye kadar ihracat ve ithalatmz ierisinde AB lkelerinin paylar
genelde %50nin altna dflmemekle birlikte 2011 ylnda ABdeki krizin etkisiyle
meydana gelen daralma neticesinde ihracatn pay %46ya, ithalatn pay da %37ye
gerilemifltir. 2010 ve 2011 yllarnda ihracatmz iinde AB lkelerinin azalan pay
slam flbirlii rgt lkeleriyle yaplan ihracatn pay arttrlarak (%27-28) karfl-
lanmaya alfllmfltr. Karadeniz Ekonomik flbirliine (KE) ye lkelerle gerek-
lefltirilen dfl ticaret hacmimiz de OECD, AB ve slam lkelerinden sonra drdn-
c srada yer almaktadr (Tablo 8.8 ve 8.9).

2000 2005 2011 Tablo 8.8

2000-2011 Yllar
Deer Pay (%) Deer Pay (%) Deer Pay (%) Aras Seilmifl lke
Avrupa Birlii lkeleri 15.644,4 56,4 41.365,0 56,3 62.377,5 46,2 Gruplarna Gre
hracat (Milyon
OECD lkeleri 19.584,7 70,5 47.325,4 64,4 71.663,8 53,1
dolar; %)
slam Konferans Teflkilat 3.573,1 12,9 13.061,0 17,8 37.348,8 27,7
Kaynak: TK.
EFTA lkeleri 324,3 1,2 820,8 1,1 1.895,7 1,4
Karadeniz Ekonomik
2.466,9 8,9 8.619,5 11,7 17.772,4 13,2
flbirlii
Ekonomik flbirlii rgt 873,6 3,1 2.669,6 3,6 9.296,1 6,9
Bamsz Devletler
1.648,7 5,9 5.056,8 6,9 13.384,6 9,9
Topluluu
Trk Cumhuriyetleri 572,5 1,2 1.409,3 1,9 5.043,4 3,7
234 Trkiye Ekonomisi

Tablo 8.9 2000 2005 2011

2000-2001 Yllar Deer Pay (%) Deer Pay (%) Deer Pay (%)
Aras Seilmifl lke
Gruplarna Gre Avrupa Birlii lkeleri 28.526,9 52,3 52.695,8 45,1 91.125,2 37,8
thalat (Milyon OECD lkeleri 36.821,3 67,6 70.713,5 60,6 127.599,2 53,0
dolar; %)
slam Konferans Teflkilat 6.320,9 11,6 9.741,0 8,3 31.418,1 13,0
Kaynak: TK. EFTA lkeleri 1.155,3 2,1 4.439,6 3,8 5.844,7 2,4
Karadeniz Ekonomik flbirlii 6.746,5 12,4 20.403,1 17,5 38.766,8 16,1
Ekonomik flbirlii rgt 1.543,0 2,8 5.044,3 4,3 17.305,7 7,2
Bamsz Devletler Topluluu 5.693,0 10,4 16.885,9 14,5 33.156,2 13,8
Trk Cumhuriyetleri 628,0 1,2 1.203,5 1,0 3.642,1 1,5

Yeniden hracat
(re-export): Bir lkenin ithal
ettii mallar ok fazla fiziki
deifliklie uratmadan
baflka lkelere satmasdr.
thalat lke, kk ilk sralarda gelmektedir. Trkiye, karfllafltrmal stnlkler yaklaflmna paralel
deifliklikler yapt ve
yeniden ambalajlad mal
dier lkelere ihra eder.
Yeniden ihracatta ama
lkeler arasndaki fiyat
farkllklarndan
faydalanmaktr.
Trkiyenin ihracatnda en fazla paya sahip olan lkeler Almanya (%10,1), n-
giltere (%6,4), talya (%5,7), Fransa (%5,3) ve Irak (%5,3) olarak sralanmaktadr. t-
halatta ise Rusya (%11,6), Almanya (%9,5), in (%9,3), ABD (%6,6) ve talya (%5,5)
bir ihracat rntsne sahip olmakla birlikte zellikle sermaye youn ihra rn-
lerinin bir ksmnn yeniden ihracat (re-eksport) nitelii geleneksel yaklaflma ters
bir sonu ortaya karmaktadr.
Dfl Ticarette Bafllca Kalemler
Trkiye Cumhuriyetinin ilk ylnda ihracatmzn yaklaflk olarak %78i tarm, %20si
sanayi ve %2si madencilik rnlerinden oluflmakta idi. Trkiyenin sanayileflme
anlamnda hedefledii sonular alamamas nedeniyle hem GSMHda (veya
GSYHda) hem de ihracatta sanayi pay artrlamamfltr. Planl kalknmann ilk yl
olan 1963te ihracatn sektrel dalmnda yine Cumhuriyetin ilk ylndaki oran-
larla yaklaflk sonular mevcuttur. 1980 ylnda gelindiinde ihracatta tarmn pay
%57ye dflerken sanayinin pay ise 37 olarak gerekleflmifltir. 24 Ocak 1980 Karar-
lar ile birlikte izlenen ihracata dayal sanayileflme stratejisi ile birlikte ihracatta ta-
rm rnlerin pay azalrken, sanayi rnlerinin pay ciddi oranda artfl gstermifl-
tir. Tarmn ihracattaki pay giderek azalmfl 1990 ylnda %17,4, 2000 ylnda %6 ve
2010 ylnda %4,3 olarak gerekleflmifltir. Ayn dnemde sanayinin pay ise hzla
artmfl, 1990 ylnda %79,9, 2000 ylnda %91,9 ve 2010 ylnda %92,6 dzeyine
ulaflmfltr.
hracat ve ithalat ierisinde ticareti en fazla gereklefltirilen 20 fasln 2010 yl iin
almfl olduu deer ve paylar sunulmaktadr. 2010 yl verileri deerlendirildiinde
en yksek paya motorlu kara tafltlar sahiptir (%12). Toplam ithalat ierisinde en
byk paya %20 ile mineral yaktlar ve mineral yalar sahip olmaktadr. Bir dier
ifadeyle enerji ithalat olarak deerlendirebilir. Trkiyenin baz ihracat ve ithalat ka-
lemlerine baktmzda da benzerlikler grlmektedir. Bu durum, sz konusu sek-
trlerde nemli miktarda endstri-ii ticaretin var olduunu gstermektedir. rne-
in; kazanlar, makine ve cihazlar grubu iin 9.413 milyar dolarlk ihracat sz konu-
su iken bu rn grubunun ithalat 21.266 milyar dolar olarak gerekleflmifltir. 2010
ylnn en nemli ihracat rn grubunu oluflturan motorlu kara tafltlarnda 13.812
milyar dolarlk ihracat gereklefltirilmesine ramen, ithalat gereklefltirilen motorlu
kara tafltlarnn 13.419 milyar dolar ile yaklaflk bir deere sahip olduu grlmek-
tedir. Bu sektrde yerli katma deerin dflk olduu unutulmamaldr.
 8. nite - demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas 235

Tablo 8.10
2010 Ylnda En Fazla hracat ve thalat Yaplan Fasllar (Milyar dolar)
hracatta lk 20 Fasl Pay (%) thalatta lk 20 Fasl Pay (%)
Motorlu kara tafltlar, vd. 12,1 Mineral yaktlar, mineral yalar vb. 20,7
Kazanlar, makine ve cihazlar, alet ve paralar 8,3 Kazanlar, makine ve cihazlar, alet ve paralar 11,5
Demir ve elik 7,7 Demir ve elik 8,7
rme giyim eflyas ve aksesuarlar 6,8 Elektrikli makine ve cihazlar 7,9
Elektrikli makine ve cihazlar 6,6 Motorlu kara tafltlar, vd. 7,2
Demir veya elikten eflya 4,3 Plastik ve plastikten mamul 5,2
rlmemifl giyim eflyas, aksesuarlar 4,1 Eczaclk rnleri 2,4
Mineral yaktlar, mineral yalar vb. 3,9 Organik kimyasal mstahsallar 2,4
nciler, kymetli tafllar vd. 3,3 Optik, fotoraf, sinema, l cihaz, tbbi aletler vd. 1,9
Plastik ve plastikten mamul 3,3 Pamuk ve iplii, pamuklu mensucat 1,8
Yenilen meyveler, kabuklu yemifller vd. 3,1 Bakr ve bakrdan eflya 1,8
Tuz, kkrt, toprak ve tafllar 2,2 Hava tafltlar, uzay aralar vd. 1,7
Alminyum ve alminyum eflya 1,7 nciler, kymetli tafllar vd. 1,6
Kauuk ve kauuktan eflya 1,7 Kt ve karton, kartondan eflya 1,5
Mensucattan mamul dier eflya 1,6 Alminyum ve alminyum eflya 1,3
Mobilyalar, aydnlatma vb. 1,6 Kauuk ve kauuktan eflya 1,3
Sebze, meyve, bitki paralar vd. 1,3 Sentetik ve suni devamsz lifler 1,1
Pamuk ve iplii, pamuklu mensucat 1,3 Demir veya elikten eflya 1,1
Metal cevherleri, cruf ve kl 1,1 Muhtelif kimyasal maddeler 1,0
Hallar vd. 1,1 Dokumaya elveriflli suni ve sentetik 0,9
hracat Tutar (Milyar dolar) 113.9 thalat Tutar (Milyar dolar) 185.5

Kaynak: TK.

2010 ylnda ihra edilen rnlere BEC snflamasna gre bakldnda toplam
ihracatn %33,7si sanayi iin ifllem grmfl hammaddeler, %10,3 yar dayankl
tketim maddeleri, %7,8i dayankl tketim mallar ve %6,2si dayanksz tketim
mallarndan oluflmaktadr. Yukarda belirtildii gibi yurtii katma yksek olan mal-
larn ihracattaki pay olduka dflktr. rnein; yatrm (sermaye) mallarnn (ta-
flmaclk aralar hari) 2010 yl ihracatndaki pay yaklaflk %5,6dr. hracatmzn
nemli ksm ifllem grmfl hammaddeler ve tketim mallar ile ilgili sanayi rn-
lerinden oluflmaktadr.
2010 ithalatnda en fazla pay %31,7 ile sanayi iin ifllem grmfl hammaddeler
almaktadr. kinci srada %12,7 ile kayna belirtilmeyen rnler (gizli veri), n-
c srada %12,5 ile yatrm mallar (taflmaclk aralar hari) yer almaktadr. Sana-
yi iin ifllem grmemifl hammaddeler %6,6, ifllem grmfl dier yakt e yalar %6,6,
taflmaclk aralarnn aksam ve paralar %5,7, yatrm mallarnn aksam ve para-
lar %4,9, binek otomobiller % 3,7 ve sanayi ile ilgili taflmaclk ara ve gereleri
ise yaklaflk %3 pay almfltr (http://www.tuik.gov.tr Eriflim: 16.03.2012). Trki-
yenin ithalatnda retimde girdi olarak kullanlan ara mal ile ilgili rnlerin nem-
li bir arl sz konusudur. Buna karfllk tketim mallarna iliflkin rnlerin itha-
lattaki arl, ihracata gre daha dflktr.
236 Trkiye Ekonomisi

Trkiye, kronik tasarruf a girifli olduunu gstermektedir. Bir rnek vermek gerekirse; 2005 yl iin hesap:
yaflayan bir lke olduu iin
bu girifllerin sermaye
maliyetini afla ekme
ynnde kayda deer ifllev
grd sylenebilir.
Yatrmlar iin ihtiya
kaynaklar yetersiz olan
yurtii tasarruflarla
karfllanmas durumunda
faiz oranlar hzla ykselerek
sermaye maliyetini
artracaktr.
SERMAYE HESABI
demeler bilanosunun iki ana kaleminden biri olan sermaye hesab cari ifllemler
hesab ile bir bakma karfllkl alflr. Bir ekonomide yurtii tasarruflar toplam ya-
trmlar karfllayacak dzeyde deilse ekonomide cari ak oluflur. Yatrmlar fi-
nanse etmek iin yabanc tasarruflara ihtiya duyulur. Bu nedenle yabanc tasarruf-
larn lkeye girifli nem arz etmektedir. rnein, cari ifllemler ann, sermaye
(finans) hesabnn bykl ile karfllanmas gerekir. Cari fazla varsa, bu durum-
da finans hesab a szkonusu olacaktr. Ne var ki, uygulamada mal, para, ka-
ytlarn zaman ve mekn uyumsuzluu gibi birok teknik nedenden dolay, her za-
man finans hesab ve cari hesap birbiriyle dengelenmez ve net hata/noksan kale-
mine kaydedilecek bir byklk ortaya kar.
demeler dengesinde ift kayt sistemine gre tutulduu iin bor ve alacakla-
rn birbirine eflit olmas gerekir. Fakat baz kalemlere ait bilgilerin eksik olmas, ka-
yt yaplrken gerekleflen hatalar ve unutmalar nedeniyle demeler dengesi ile il-
gili eksik ve fazlalar net hata ve noksan yazlmaktadr. Net hata ve noksan kale-
minde pozitif (+) deer sz konusu ise lkeye resmi kaytlara girmeyen sermaye
Dorudan yatrm, portfy yatrm ve dier yatrmn toplamndan (42,7) cari ifllem
a (-22,2) karlr. Kalan bakiye rezerv varlk stokundan dfllr ve net hata
noksan elde edilir (-17,8+20,5=2,7).
Finans hesabnda dorudan yatrmlar, portfy yatrmlar ve krediler yer al-
maktadr. 2000-2011 dnemine bakldnda, dorudan yatrm (13,4 milyar dolar),
portfy yatrm (22,1 milyar dolar) ve krediler (30,1 milyar dolar) bakmndan Tr-
kiyeye net girifl olmufltur. Ayn dnemde rezervlerde meydana gelen artfl 52,1
milyar dolardr. Dolaysyla, cari ifllemler hesab, finans hesab, rezerv varlklar ile
net hata noksan kalemlerinin toplamnn matematiksel olarak sfr dengesini ver-
mesi beklenir (Tablo 8.11).
Trkiye ekonomisine en fazla kaynak girifli bankalarn ve firmalar sektrnn
yurtdflndan saladklar krediler yoluyla meydana gelmektedir. kinci srada kay-
nak girifli ise tahvil ihrac ile meydana gelmektedir. Hisse senedi piyasas ise kay-
nak ekmede nc srada rol oynamaktadr.

SIRA SZDE Finans hesabnda en byk pay hangi kalemler almaktadr?

SIRA SZDE
5
Tablo
D fi N8.11
ELM D fi N E L M 2000 2001 2005 2010 2011
Sermaye (Finans) A-CAR fiLEMLER HESABI -9,9 3,8 -22,3 -46,6 -77,2
Hesab (Milyar
dolar)
S O R U C-FNANS (SERMAYE) HESABI 9,6 -14,6 42,7 58,9 66,0
S O R U
C-8-Yurtdflnda Dorudan Yatrm -0,9 -0,5 -1,1 -1,5 -2,5
Kaynak: TCMB; TK.
C-9-Yurtiinde Dorudan Yatrm 1,0 3,4 10,0 9,0 15,9
DKKAT DKKAT
C-10-Portfy Hesab-Varlklar -0,6 -0,8 -1,2 -3,5 2,7
C-11-Portfy Hesab-Ykmllkler 1,6 -3,7 14,7 19,6 19,5

N N
SIRA SZDE C-12-DierSIRA SZDE
Yatrmlar-Varlklar -1,9 -0,6 -0,6 7,0 10,9
C-13-Dier Yatrmlar-Ykmllkler 10,4 -12,3 20,8 28,3 19,5
Cari, Sermaye ve Finansal Hesaplar (A+C) -0,3 -10,8 20,4 12,2 -11,1
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
D-NET HATA VE NOKSAN -2,7 -2,1 2,8 2,7 12,2
E-REZERV VARLIKLAR 3,0 12,9 -23,2 -15,0 -1,0
K T A P E-14-ResmiK Rezervler
T A P -0,4 2,7 -17,8 -12,8 1,8
E-15-Uluslararas Para Fonu Kredileri 3,4 10,2 -5,4 -2,2 -2,8
Cari fllemler A / GSYH (%) -3,7 1,9 -4,6 -6,3 -9,8
TELEVZYON TELEVZYON

NTERNET NTERNET
 8. nite - demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas 237

Dorudan Yabanc Yatrmlar

Dorudan yabanc yatrmlar, girifl yapt lkeye sermayenin yan sra teknoloji ve
iflletme bilgisi de getirmektedir. Ayrca lkede yaratlan katma deer ile birlikte is-
tihdam ve rekbete nemli lde katklar salayabilmektedir. Sz konusu yat-
rmlar ihracata dnk sektrlere yapldnda dfl ticaret dengesinde olumlu gelifl-
meler olabilir. Dorudan yabanc sermaye yatrmlar yaratt ekonomik ve sosyal
etkiler lkelerin kalknma nemli katk salamaktadr.
Trkiye Cumhuriyeti ilk yllarnda dorudan yabanc yatrmlarna Osmanl D-
neminde yaflanan olumsuz deneyimler nedeniyle mesafeli yaklaflmfl, hatta yabanc
mlkiyetindeki iflletmeler millilefltirilmifltir. 1950li yllarda dfla almayla birlikte ya-
banc sermayeyi dorudan ilgilendiren ilk dzenleme 1951 ylnda 5821 sayl Ya- Trkiye, yabanclarn
banc Sermayeyi Teflvik Kanunu olmufltur. Ardndan 5821 sayl Yasa yeniden d- dorudan yatrmlarn
ynelttikleri geliflmekte olan
zenlenerek 1954 ylnda 6224 sayl Yasa olarak tekrar yrrle girmifltir. lkeler arasnda ilk
1954 ylndaki 6224 sayl Yabanc Sermayeyi Teflvik Kanunu gnn flartlarna sralarda gelmektedir.
gre olduka liberal bir yasa idi. Sz konusu Yasa 2000li yllarda gnn ihtiyala-
rna karfllamaktan uzaklaflt iin 2003 ylnda 4875 sayl Dorudan Yabanc Ser-
maye Kanunu karlmfltr. Bu Kanun ile birlikte brokratik ifllemler azaltlarak
basitlefltirilmifl, dorudan yabanc yatrmlar her trl ekonomik, siyasi ve sosyal
olumsuzluklara karfl gvenceler artrlmfl, anlaflmazlk olmas hlinde uluslararas
tahkime gitme imkan da tannmfltr.
1980lerdeki neo-liberal politikalar neticesinde dnya apnda bafllayan dfl ti-
caretin liberallefltirilmesi hareketi, 1990l yllarda sermaye ve finans piyasalarnn
dfla almasyla farkl bir boyut kazanmfltr. 2010 yl itibaryla dnyadaki toplam
dorudan yabanc sermaye stoku 19 trilyon dolarn zerindedir. Dorudan yaban-
c yatrm stoku dzeyi 1980de 700 milyar dolar ve 2000de 7,4 trilyon dolar iken,
son yllarda lkelerin sermaye piyasalarn serbestlefltirmeleriyle bu rakam 19 tril-
yon dolar aflmfltr.
Trkiyenin yabanc dorudan yatrmlardan ald pay 2010 ylsonu itibaryla
180,2 milyar dolar civarndadr. Dorudan yabanc yatrm stok rakam 2000 yln-
da 19,2 milyar dolar iken, 2008 ylnda 75,4 milyar dolardr. UNCTADn (Birleflmifl
Milletler Ticaret ve Kalknma Konferans) hazrlad 2011 Dnya Yatrm Rapo-
runa gre, 2010 ylnda 9,1 milyar dolar dorudan yabanc sermaye yatrm eke-
rek dnyada 27nci sraya ykselmifltir.
Trkiyenin kalknmasn hzla gereklefltirebilmek iin mutlaka daha fazla ya-
banc sermaye ekmesi gerekmektedir. Burada yabanc sermaye derken kastettii-
miz dorudan yabanc sermayedir. nk dorudan yabanc yatrmlar sabit ser-
maye birikimine artrarak ekonomik geliflme ve kalknmas hzlandrmaktadr (Kar-
luk, 2007, s. 585).
Trkiyede en fazla dorudan yatrm yapan lkeler AB yeleridir. ABnin Tr-
kiyedeki dorudan yatrmlar iinde ABnin pay yzde 79dur. AB iinde Hollan-
da, Almanya, Lksemburg, Belika, Fransa, Avusturya ilk sralarda gelmektedir.
ABD ise Trkiyedeki dorudan yabanc yatrmlar iinde yzde 8,4lk bir paya
sahiptir. Krfez lkelerinin dorudan yatrmlar iindeki pay yzde 7,4tr.
Dnyada en fazla dorudan yatrm eken lke ABDdir. Dnyadaki dorudan
yatrm stokunun yzde 18i bu lkededir. Hong Kong, ngiltere, Fransa, Almanya
ve Belika gibi lkeler, ak ara farkla ABDyi takip eden dier en fazla dorudan
yatrm alan lkelerdir. Dnyadaki dorudan yatrmlarn yzde 75 civarndaki ks-
m geliflmifl lkelerdedir.
238
Yurtdflnda yerleflikler veya
yabanclar olarak nitelenen
kesimin Trkiyedeki portfy
yatrmlar mevduat, hisse
senedi ve bankalardaki
menkul kymetlerden
oluflmaktadr.
Trkiye Ekonomisi
Yabanclarn Portfy Yatrmlar
Geliflme yolundaki lkelerde sermaye ve tasarruflar grece kt olduu iin bunla-
rn fiyatlar (faiz) da yksek olur. Bu nedenle sermayenin ve tasarrufun bol oldu-
u geliflmifl lkeler ile doal kaynak zengini lkelerden geliflmekte olan lkelere
doru bir akfl olur. Trkiyede de tasarruflar yetersiz olduu iin, yurtdflndan yur-
tiine, yksek getiri oranlarndan yararlanmak iin bir para akfl olur.
Yabanclarn portfy yatrmlar 2004 ylnda 38,2 milyar TL iken, 2011 ylnda
173,9 milyar TL olmufltur. Trk hisse senedi borsasnn te ikisi yabanclarn elin-
dedir. Bu borsada ifllem gren flirketlerin te ikisi anlamna gelmez nk flirket-
lerin sadece halka atklar ksm borsada ifllem grmektedir. Yabanclar, Trkiye
finans piyasas dalgalanmaya baflladnda, genelde borsadan ekildiinde mevdu-
at ve kamu ktlarna ynelmekte, sabit getirili aralar tercih etmektedir.
Dolayl yabanc yatrmlar olarak da nitelendirilen bu yabanc portfy yatrm
iin yksek getirinin yan sra ekonomik ve siyasi istikrar da ok nemlidir. lke
ekonomisine ynelik flphe ve tereddtlerin veya olumsuz beklentilerin artmas,
bu yatrmlarn lkeden kflna ve/veya maliyetlerin artflna neden olacaktr. Cari
ifllemler dengesi finansmannda dolayl yabanc yatrmlarn rol bykse, lke
ekonomisinin zellikle uluslararas geliflmelere karfl krlganl artacaktr. Trkiye
ekonomisine flpheyle bakanlarn temel dayanakta noktas yksek cari ifllemler
a ve bunun finansman fleklidir.
Mevcut flartlar dikkate alndnda ksa ve orta vadede Trkiye cari ifllemler
dengesindeki ak devam edecektir. Bu flartlar altnda Trkiye iin ideal olan, bu
an finansmann uzun vadeli yabanc sermaye girifli ile finanse etmektir. Cari
an ksa vadeli kaynaklarla finansman, dier makro ekonomik deiflkenlerdeki
geliflmeler iyi dahi olsa, lke ekonomisine ynelik olumsuz beklentileri her za-
manl canl tutulmasna neden olacaktr.
DIfi BORLAR
Bir ekonomide hanehalklar, kamu kesimi, firmalar kesimi ve dfl lem olarak nite-
lenen ekonomik aktrler arasndaki bor alacak iliflkisi bor olgusunu ortaya kar-
maktadr. Bor alma veya bor vermenin arkasndaki gd ise, bu aktrlerin fon
ihtiyalar ile ellerindeki fon miktarlarnn birbiriyle uyuflmamasdr. Bir yandan ih-
tiyacndan fazla fon bulunduranlar, dn vermeye eilim gsterirken, dier yan-
dan ihtiya duyduklar fon miktarndan daha azna sahip olanlar dn almaya
eilimlidirler. Bu erevede, ulusal dzeyde yurtii aktrlerin toplam fon arz ve ta-
lepleri birlikte dikkate alndnda, o lkenin net olarak fon fazlas veya a ver-
dii grlebilir.
Trkiye ulusal dzeyde fon a veren bir lkedir. Borlanmann ve net olarak
dfla karfl borlu olmann arkasnda yatan neden de bu fon adr. Ulusal dzey-
de fon ann temel iki gstergesi tasarruf-yatrm dengesi ile cari ifllem-
ler adr. Bir lke tasarruf a veriyorsa, byk oranda cari ak da vermek-
tedir. Trkiye son yirmi ylda, 2004 ylna kadar kamu tasarruf a, zel sektr ta-
sarruf fazlas vermifl; ulusal dzeyde ise net tasarruf a mevcuttu. Yani kamu ke-
simi a, zel kesim fazlalar ile karfllanmaya alfllmfl, fakat kamu aklar srf
zel kesim tasarrufuyla kapatlamad iin net olarak yurtdflndan da fon temin
edilmifltir. Ancak, 2002 ylnda ylndaki Gl Ekonomiye Geifl Program ile
birlikte kamu kesimi disipline edilmifl, faiz dfl bte fazlas hedefi ile birlikte ka-
munun borlanma ihtiyac giderek azalmfltr.
 8. nite - demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas 239

2004 ylndan sonra zel kesim ak vermeye bafllamfl, kamu kesimi fon a
azalmfl ve baz yllarda fazla dahi vermifltir. Ulusal dzeyde ise ak srmeye de-
vam etmifl ve Trkiye ekonomisi net kaynak a yaflayan bir ekonomi olma zel-
liini srdrmfltr. Milli gelirin oran olarak ulusal dzeyde dfl kaynak a %5
ile %7 arasnda deiflmektedir. Trk ekonomisine ne kadar fazla yabanc kaynak
girerse ekonomik byme o kadar yksek olmaktadr. Nitekim kriz dnemlerinde
dflen yatrm harcamalar nedeniyle dfl kaynak ihtiyac dflmekte, bu da ekono-
mik bymenin dflmesine yol amaktadr.

Ulusal dzeyde fon ann temel gstergeleri nelerdir? SIRA SZDE SIRA SZDE
6
Bor ynetiminde zel kesim firmalar birbirinden olduka farkl modeller ve
D fi N E L M D fi N E L M
finansman teknikleri kullandklar iin, btn firmalara uyarlanacak temel borlan-
ma ilkeleri gelifltirmek ok uygun olmayabilmektedir. Oysa, kamu kesimi konu-
S O R U bor yne-
sunda uluslararas camiann gelifltirdii ilkeler sz konusudur. Trkiye S O R U
timinin temel ilkelerini 1 Eyll 2002 tarihli Bor ve Risk Ynetiminin Koordinas-
yonu ve Yrtlmesine liflkin Esas ve Usuller Hakknda YnetmelikD K K A T ile tespit et- DKKAT
mifltir. Buna gre temel borlanma ilkeleri;
Makroekonomik dengeleri gzeterek para ve maliye politikalar ile uyum-

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
lu srdrlebilir, saydam ve hesap verilebilir bir borlanma politikas iz-
lenmesi.
Finansman ihtiyalarnn, i ve dfl piyasa koflullar ve AMALARIMIZ
maliyet unsurlar gz AMALARIMIZ
nne alnarak belirlenen risk dzeyi erevesinde orta ve uzun vadede
mmkn olan en uygun maliyetle karfllanmas.
K T A P K T A P
Trkiye Dfl Borlarnn Tarihi Seyri

Osmanlda Dfl Borlanma ve Cumhuriyete Devreden

T E L E Dfl
V Z Y OBorlar
N TELEVZYON
Osmanl i borlanmas, dfl borlanmasna gre ok daha nce bafllamfltr. Os-
manl ilk dfl borcunu ald 1854ten Cumhuriyetin kurulufluna kadar toplam 41
adet dfl bor anlaflmas imzalamfltr. 1875 ylnda dfl bor stokunun bteye ora-
NTERNET NTERNET
n yzde 25tir (Bulut, 2008). Osmanl, 1875 ylnda dfl bor demesini yapamaya-
can (moratoryum) ilan etmifl ve Nisan 1876da dfl bor demelerini tamamen
durdurmufltur.
1881 tarihindeki Muharrem Kararnamesi ile dfl borlarda yeniden yaplan-
maya gidilmifl ve Dyun-u Umumiye daresi kurulmufltur. Bu dare, dfl bor
demelerini gvence altna alacak vergi ve har gibi gelirlerin toplanmas yetkisi-
ni almfltr. Moratoryum ilan edildiinde Osmanlnn dfl bor stoku 239 milyon Os-
manl Lirasdr.
Dfl borlar, Osmanl Devleti ktkten sonra Osmanl topraklarnda kurulan
devletler arasnda paylafltrlmfl ve en byk bor yk Trkiyeye verilmifltir.
1925 ylnda Osmanl borlarnn yaklaflk %67sinin Trkiye tarafndan denmesi
kararlafltrlmfltr. Trkiyenin payna dflen 107,5 milyon altn Osmanl Liras tuta-
rndaki borcun denmesi iin Dyun-u Umumiye daresi ile 13 Haziran 1928 tari-
hinde Pariste bir anlaflma imzalanmfltr. Osmanldan kalan borlarn son taksidi-
nin deme tarihi, ilk borlanma tarihinden tam bir yzyl sonra 25 Mays 1954tr.
Osmanl Devletinin, Krm Savaflnn etkisiyle ilk kez 1854 ylnda gayrimslim
lkelerden borlanmaya bafllamasnda Galata Bankerlerinin araclk rolleri kayda de-
240 Trkiye Ekonomisi

erdir. lk yl 5 milyon ngiliz Poundu borlanan Osmanl, ikinci yl bir 5 milyon Po-
und daha borlanmfl ve borlanma trendi deta patlama yaparak devam etmifltir.
1877 ylnda 191 milyon ngiliz Poundu ana para ve 62 milyon ngiliz Poundu
da faiz olmak zere toplam bor tutar 253 milyon ngiliz Poundu dolayndadr. Bu
borlar karfll, Msr Vergisi; Bursa ve Edirne ipek aflarlar; Midilli, Balkesir ve z-
mir zeytinya aflarlar; Halep, Adana, Suriye, Yanya, Trabzon, Bursa, Aydn, Men-
tefle, Konya gelirleri; Edirne, Tuna ve Selanik vilayetleri gelirleri; Anadolu anam
vergisi ve stanbul ttn rejisi gelirleri teminat olarak gsterilmifltir (Toprak, 1999a).
Esasen, 191 milyon Sterlin dolayndaki anapara borcun nominal deeri ile sa-
tfl fiyat farkl olmufl ve satfl fiyatnn dflklnden tr, ancak %53 Osman-
lnn eline gemifltir. Borlarn %90 gerek kiflilerden ve bankalardan alnmfltr.
1881 Muharrem Kararnamesine gre borlarn menfle lkeler itibaryla dalm flu
flekilde Tablo 8.12:

Tablo 8.12 lke Yzde Pay

Osmanl Borlar Fransa 40,00
Kaynak: Devlet ngiltere 29,00
statistik Enstits Trkiye (i bor) 7,93
(1973), Trkiye'de
Hollanda 7,60
Toplumsal ve
Ekonomik Almanya 4,70
Geliflmenin 50 Yl, s. talya 2,60
18.
Avusturya-Macaristan 0,97
Dier 7,20
Toplam 100,00

Tablo 8.12de grld gibi, borlarn arlkl ksm Fransa ve ngiltereye olan
borlardan oluflmaktadr. 1914 ylndaki dfl borlar toplam Dyun-u Umumiye y-
netiminin Paris Maliye Konferansna verdii rapora gre 153,7 milyon Osmanl Li-
rasdr. Toplam borlarn devlet gelirlerine oran ise yzde 28,2 dzeyindedir.

Cumhuriyetin lk Yllarndan kinci Dnya Savafl Sonuna Kadar Olan

Dnemde Dfl Borlar
Cumhuriyet rejiminin kurulmasyla birlikte yeni devlet, belki de uzun bir savafl d-
neminden kmann ve gayrimslimlerden ekinmenin verdii bir halet-i ruhiye ile
sadece Trklerin girebilecei alanlar, sadece Trklerin yararlanabilecei kolaylk
ve imknlar ihdas etmifltir (Toprak, 1999a). Lozan Anlaflmas 1924 ylnda yrrl-
e girmifl ve toplam tutar 129.384.910 altn lira olan Osmanl borlarnn 84.597.495
altn lirasn (%65,4) yeni devlete yklemifltir. Bu borcun yllk taksit demesi
5.809.312 altn liradr. Yeni devlete bu demenin getirdii ykn arl, imknlar
dikkate alndnda daha iyi anlafllmaktadr. zellikle, 1930lu yllarda, 1928 yln-
da yaplan indirimlere ramen, bte harcamalarnn %13-18ini Osmanl borlar
oluflturmaktadr. 1928 ylnda Cemiyet-i Akvam aracl ile Trkiyenin bor yk
kriteri yeniden belirlenmifltir. Buna gre, Osmanl borlarnn 1912 ncesi olanla-
rn %62si 1912 sonras olanlarn ise %79u Trkiyeye yklenmiflti. Grflmeler
1933 ylna kadar srmfl ve sonuta, Trkiyenin 8 milyon altn lira (yllk 700 bin
altn lira taksit demeli olarak) demesi karara balanmfltr. Trkiye bu borlar
daha nce de belirtildii gibi 1954 Mays aynda tamamen demifltir.
 8. nite - demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas 241

Cumhuriyet rejimi ilk dfl borlanmasn demiryollarnn ve Haydarpafla liman-

nn kamulafltrlmasn yapmak amacyla yapmfltr. Bir Amerikan flirketi, kibrit te-
kelinin kendisine braklmas karfllnda 1930 ylnda 10 milyon dolar bor ver-
mifltir. Savafl yllarna kadar ABDden alnan 10 milyon dolar, Merkez Bankasnn
kuruluflunda; Sovyetler Birliinden alnan 10,5 milyon liralk kredi ise sanayilefl-
mede, zellikle dokuma sanayiinde ve ngiltereden salanan 16 milyon ngiliz
Sterlini de Karabk Demir elik Fabrikasnn yapmnda kullanlmfltr. Savafl ylla-
rnda nemli boyutlarda i borlanma yaplmfltr.
Savafl sonrasnda ABD nderliindeki geliflmifl lkeler hem Avrupann yeniden
imar hem de dier lkeleri Sovyet tehdidine karfl korumak iin nemli kurumsal
dzenlemeler ve mali yardm programlar devreye sokmufltur. Trkiye de zel sek-
tr ve ticaret serbestisi uygulamalarn bafllatarak bu uluslararas trendden yararlan-
ma yoluna gitmifl ve Cumhuriyetin dfl yardm ve dfl borlanmaya yelken amas
bu dnemle bafllamfltr denilebilir. 1948-49 aralnda Marshall Plan balamn-
da ABDden 50 milyon dolarlk bir dfl yardm alnmfltr. Yine bu dnemde Trki-
yenin henz kurulan uluslararas rgtlerine yelii sz konusu ana eilimin bir
uzants olarak alnabilir.

Demokrat Parti Dneminde Dfl Borlanma

Menderes Hkmetleri dneminde (1950-1960) dfl borlanmaya deta yegane a-
re olarak baflvurulmufltur. 1950 ylnda 776 milyon dolar olan dfl bor toplam,
1956 ylnda 1.2 milyar dolara ve 1960 ylnda 5 milyar dolara ykselmifltir. Devlet
dfl bor faizlerini dahi deyemeyecek hle gelince moratoryum ilan etmifltir. 4
Austos 1958 tarihinde IMF nerileri dorultusunda alnan istikrar tedbirleri ile TL
devale edilmifl ve bir ABD dolar 2.8 TLden 9 TLye ykseltilmifl, OECD, IMF ve
ABD ile anlaflmalar imzalanarak 600 milyon dolarlk dfl bor ertelenmifl, 350 mil-
yon dolarlk yeni bir kredi alnmfltr. Bu aflamadan sonra Trk ekonomisi adeta
borlanabildike yaflayabilen bir iflleyifle sahip olmufltur.
Bir lkeye dviz giriflinin birka yolu vardr. Dfl ticaret, dfl bor, dfl yardm ve
dfl kredi, yabanc dorudan veya portfy yatrm. Bu dnemde Trkiyede men-
kul kymet piyasas snrl ve yzeysel olduu iin portfy yatrm yoluyla yaban-
c sermayenin gelmesi pek sz konusu olmamfltr. II.Dnya Savafl esnasnda dfl
borlanmada nceki dnemlere oranla nemli artfllar olmasna ramen bu srada
altn ve dviz miktarnn da artmas nedeniyle lke, savafltan net borluluk dze-
yini sfrlayarak kabilmifltir. Dfl borlanmada ABD bafllca kaynak durumundadr.
1946-50 aralnda daha ok dfl bor fleklinde gelen dfl kaynak, 1950 ylndan
bafllayarak bafl olarak gelmeye bafllamfltr. ABD kaynaklar Truman Doktrini,
Marshall Plan, AID ve PL 480 programlar erevesinde gelmifltir. PL 480e gre
ABD tarm rnleri fazlasndan Trkiyeye gnderilen miktarn karfll TL olarak
Merkez Bankasnda ayr bir hesapta tutulmakta ve ikili anlaflmalara gre kullanl-
maktayd.
Bu kaynan Trkiye tarafndan kullanlan blm bte ve KT finansmann-
da, ABD tarafndan kullanlan blm de ABDnin Trkiyedeki zel ortaklklarna
kredi verilmesi biiminde deerlendirilmifltir. PL 480 kanalyla salanan kaynan
tutar 351,2 milyon ABD dolardr. 1954 sonras dnemde ithal edilen bir ok ithal
maln bedeli denememifl ve bunlar denmesi gecikmifl dfl bor durumuna gel-
mifltir. 1960 ylnda bu tr borlarn tutar 376,6 milyon ABD dolarn bulmufltur.
Toplam dfl borlar bu dnemde, TL cinsinden %750, dolar cinsinden ise %410 ora-
nnda artmfltr. Aradaki farkllk 1958 devalasyonundan kaynaklanmaktadr. Bu
242 Trkiye Ekonomisi

dnemde lkeler itibaryla ABD kaynakl yabanc sermayenin oran toplam iinde
%40 iken, Bat Almanya, svire ve Hollanda %10luk paylarla arkada gelmekte ve
gerekleflen yabanc sermaye iinde bu drt lkenin paylar birlikte % 85i bulmak-
tadr.

Planl Dnemde Dfl Borlanma

Planl dnemde dfl borlanma zellikle 1975 ylndan sonra hzlanarak artfl kay-
detmifltir. Bu borlar hem yabanc devletlerden hem de yabanc firma ve uluslara-
ras kurulufllardan salanmfltr. Dfl borlarn nemli bir blm proje finansma-
nnda kullanlmfl ve bakiyesi de dfl ticaretin finansmanna ynlendirilmifltir. Kamu
kesimine alan uzun dnemli krediler genellikle altyap, ara mallar retimi, tarm
ve kentleflme alanlarna ynelmifltir. Planl dnem boyunca artan dfl borlar lke-
yi 1970li yllarn sonunda bir dviz krizine sokmufltur.

Tablo 8.13 I. BYKP II. BYKP III. BYKP 1978 1979 1980
Dfl Borlar 1964-80
(Milyar dolar) Kamu Kesimi Dfl Borcu 3,6 9,1 15 5,4 8,5 10,8
zel Kesim Dfl Borcu 1,0 0,6 1,8 0,8 0,7 0,5
Kaynak: Yakup
Kepenek ve Nurhan Toplam Dfl Bor 4,6 9,7 16,8 6,2 9,2 11,3
Yentrk (1995),
Trkiye Ekonomisi,
Remzi Kitabevi 12 Eyll 1980 Sonras Dereglasyon Dneminde Dfl Borlar
Yaynlar, s. 159. 1980-98 dneminde i ve dfl kaynaklara borlanma fleklinde youn bir baflvuruy-
la ekonomik geliflmenin finansman salanmfltr. Btn dnem ortalamas bak-
mndan vergi gelirlerinin %89u bor anapara ve faizlerine gitmektedir. bor
anapara ve faizi dnemin baflnda toplam vergi gelirlerinin %10u ve dfl bor ana-
para ve faiz demeleri de dnem baflnda yine toplam verginin %2si orannda ol-
masna ramen, dnem boyunca gerek i borlanmada gerekse dfl borlanmada
byk artfllar olmufltur. Dnem boyunca yllk bazda ortalama olarak i bor ana-
para ve faiz demeleri vergi gelirlerinin %69u oranndayken, dfl bor anapara ve
demeleri de vergi gelirlerinin yine yllk bazda ortalama olarak %21i dolaynda-
dr. 1983-97 dneminde ortalama olarak dfl bor stokunun milli gelire oran %39
dzeyindedir. Ayn dnemde ksa vadeli dfl borlarn toplam dfl borlar iindeki
oran ortalama %20ye yaklaflmaktadr. Bu da, anlan dnemde dfl bor yk ba-
kmndan ar bir tabloya iflaret etmemektedir.

Dfl Borlarda Gncel Durum

Dfl borcun kamu ve zel sektr itibaryla dalm: Trkiyenin dfl borlarn-
da IMF ile 1999 ylnda imzalanan ve 2000 ylnda yrrle giren 17nci destek-
leme dzenlemesi (stand by arrangement) sonrasnda yapsal bir deiflim gzlen-
mifl; dfl borlar iinde devletin pay arpc bir dflfl, zel kesimin pay ise artfl
yaflamfltr. zel sektr dfl borcunun toplam dfl bor iindeki pay 1990da yzde
21, 2000de yzde 46 ve 2011de yzde 66 dzeyindedir. Buna paralel olarak ka-
mu kesiminin dfl bor iindeki pay da gerileme yaflamfltr. Trkiye ekonomisi,
bymenin dfl kaynak yoluyla finansmannda kamu yoluyla finansman yerine
zel kesim yoluyla finansmana doru bir ynelme yaflamfltr.
Trkiyenin dfl bor stoku ve vade yaps: Trkiye ekonomisinin hzl b-
yme dnemlerinde dfl borlarda hzl bir artfl, daralma veya dflk byme d-
nemlerinde ise dfl borlarda bir duraanlk veya dflk bir artfl gzlenmektedir.
Trkiyenin i tasarruflar ekonomik bymesini finanse etmede yetersiz kald
 8. nite - demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas 243

iin dfl tasarruflara (dfl bor) ihtiya duymaktadr. 2011 yl sonunda toplam dfl
bor tutar 310 milyar dolardr. Bunun yzde 29u ksa vadeli iken, geriye kalan
yzde 71i orta ve uzun vadeli dfl bortur. Ksa vadeli borlarn toplam borlarda-
ki pay 2009 ylnda yzde 18,2 olduu dikkate alndnda, son iki ylda bu kalem-
deki ciddi artfl dikkat ekicidir. Ksa vadeli borlarn vadesi bir yln altnda oldu-
u iin, lkedeki dviz darboaz olaslnda, ihtiya duyulan dvizin temini y-
nnden bir risk ortaya kabilmektedir. Bu nedenle, ksa vadeli borcun toplam
bortaki orannn her zaman dflk olmas, dier bir deyiflle, ksa vadeli bor d-
zeyinin dflk olmas arzulanr.
Kamu dfl bor stoku: Trkiyenin dfl borlarnn kamu alt kesimleri itibaryla
izlenmesi nispeten yeni bir yaklaflmdr. Bu yeni yaklaflmla dfl borlarn izlenme-
si ve disipline edilmesi, hkmetin hesap verebilirliinin artrlmas ve fleffaflaflma-
s mmkn hale gelmifltir. Genel ve katma bteli idareleri kapsayan merkezi y-
netim, mahalli idareler, kamu iktisadi teflebbsleri, Merkez Bankas gibi kamu alt
kesimlerinin borlar ayr ayr izlenmektedir. 2002 ylnda dfl borlarn merkezi y-
netim toplam i ve dfl (hkmet) borlar iindeki pay yzde 38 iken, 2007 yln-
da bu oran yzde 23 ve 2011 ylnda yzde 29 olmufltur. Son yllardaki bu artflta,
hkmetin ekonomik durgunlukla mcadelede ve alt yap yatrmlarna finans sa-
lamada dfl kaynaa mracaat nemli bir etken olmufltur.
Kamu brt ve net bor stoku: Kamu kesiminin toplam borcunda belediyeler,
il zel idareleri, kamu iktisadi teflebbsleri (KT), dner sermayeli kurulufllar, ller
Bankas, genel ve katma bteli idareler (merkezi ynetim) gibi btn kamu alt
kesimleri birlikte dikkate alnr. Buna gre, toplam kamu bor stoku brt olarak
2002 ylnda 257 milyar TL, 2007 ylnda 355 milyar TL ve 2011 ylnda ise 540 mil-
yar TLdir. Brt kamu borcundan net kamu borcuna ulaflmak iin, kamu kesiminin
sahip olduu varlklarn dflmek gerekir. Buna gre iflsizlik sigortas fonu net var-
lklar, kamu mevduat, Merkez Bankas net varlklar dikkate alnarak brt kamu
borcundan dfllr. Bu erevede, Trkiyenin net kamu bor stoku 2002 ylnda
215 milyar TL, 2007 ylnda 248 milyar TL ve 2011 ylnda ise 293 milyar TLdir. Ka-
mu net varlklarnn brt bor stokundan dfllmesiyle ulafllan kamu net bor sto-
kunda nemli bir hususa vurgu yapmak gerekir. Buna gre, zellikle 2006 yln-
dan itibaren kamu kesiminin Merkez Bankas, kamu mevduat ve iflsizlik sigortas
gibi alanlarda nemli dzeyde tasarrufu bir eilim gsterdii ve bu alanlardaki
net varlklarn artrd grlmektedir.

Kamu Kesimi Dfl Borlar

Kamu borcunun yabanc para cinsinden dalm: Trkiyenin dfl borcu ar-
lkl olarak dolar zerinden yaplmaktadr. Nitekim 2002 ylnda dfl bor stokunda
avronun (euronun) pay %31, dolarn pay %47 ve IMF alacaklarn gsteren ve bir
sepete dayal hesap birimi olan IMF paras SDRnin pay yzde17dir. 2011 ylnda
ise dfl bor iinde srasyla dolarn pay yzde 53, avronun pay %36 ve SDRnin
pay ise %1,7dir. Trkiye, son iki yldr dfl borlanmann bir ksmn TL cinsinden
yapmaya bafllamfltr. Bu da, yabanclarn TL cinsinden bor vermeye raz oldukla-
rn, dolaysyla TLnin itibarl hale geldiini gstermektedir. 2010 ylnda TL cinsin-
den dfl bor oran %9,3 iken, 2011 ylnda bu oran %5,9dur. Trkiyenin tpk do-
lar, avro, yen ve pound gibi paralarda olduu gibi TL iin de uluslararas bir sim-
ge (T) gelifltirmesi, TLnin bundan sonraki yllarda dier lkelerin yatrmclar ve
parasal otoriteleri tarafndan da rezerv para olarak kabul edilebilecei beklentisine
dayanmaktadr.
244 Trkiye Ekonomisi

SIRA SZDE Trk Liras iin

SIRAbir sembol gelifltirilmesinin temel gerekesi ne olabilir?
SZDE
7
Kamu borcunun ulusal ekonomi iindeki arl: Trkiye 2001 krizinden
D fi N E L M D fi N E Lbaflarl
sonra uygulad M maliye politikas sayesinde son birka yldr Avrupann
maruz kald bor krizini grece daha hafif atlatabilmektedir. Bir gstergenin, ulu-
S O R U sal ekonomiS iindeO R U tuttuu yere bakmada genelde milli gelire oranlama yaplr.
Kamu net varlklarndaki Buna gre, kamu bor stokunun milli gelir iindeki pay 2001 kriz ylnda %79 iken
artfllar, kamu net bor 2007 ylnda %42 civarna gerilemifltir. Ancak, son ylda telafi edici maliye poli-
stokunun
D K K kamu
A T brt bor DKKAT
stokuyla ayn oranlarda tikas erevesinde kamu brt bor stokunun milli gelire oran ykselifl gstermifl
artmasna engel olmaktadr. ve 2011 ylnda %56,4 dzeyine ulaflmfltr. Buna ok da paralel olmayan bir ei-

N N
SIRA SZDE limde, kamu SIRA netSZDE
borcunun milli gelire oran 2001 ylnda %66 iken, 2007 ylnda %
30 ve 2011 ylnda %31 olmufltur.
Kamu i ve dfl bor stokunun ulusal ekonomi iindeki nemi: Kamu ke-
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
simi ekonominin finansman ihtiyacndaki arlkl roln zel sektrle paylaflmaya
Bu durumda Trkiyenin
baflladktan sonra, kamu i ve dfl bor stokunun da milli gelire orannda nemli
yzde
K 48lik
T A oranla
P Avrupa bir gerilemeK yaflanmfltr.
T A P Kamu bor stokunun milli gelire oran 2001 ylnda yz-
iinde grece yksek bir de 79 iken, 2007 ylnda bu oran yzde 42 ve 2011 ylnda ise yzde 48 olmufltur.
performans gsterdii
sylenebilir. Kamu bor stokunun bir alt kalemi olan kamu i bor stokunu milli gelire oran
TELEVZYON
2001 ylnda yzde 52 ve 2011 ylnda yzde 34 iken; kamu dfl bor stokunun mil-
TELEVZYON
li gelire oran 2001 ylnda yzde 27 ve 2011 ylnda yzde 14 olmufltur. Dolaysy-
la, kamu kesiminin borluluk dzeyinde nemli bir gerileme dikkati ekmektedir.
Maastricht kriterine gre kamu toplam bor stokunun milli gelire oran en fazla %
NTERNET 60 olmaldr.NTERNET
Kamu kesimi borcunun yerli ve yabanc alacakllar: Trkiyede finans
kesimi bankaclk sektrne dayanmaktadr. Bankaclk sektrnn finans kesimi
iindeki pay son yllarda dier piyasalarn da geliflmesine paralel olarak gerileme-
sine ramen, yzde 90 civarndadr. Dolaysyla, ekonomik bymenin finansma-
nnda ve kamu i borlanmasnda doal kaynak bankaclk kesimi olmaktadr.
Bankaclk kesimi ya dorudan kamuya bor vermekte ya da mflterilerini ynlen-
direrek kamu ktlarnn satnalnmasn salamaktadr. Trkiyede kamu kesimi
i borlarnn yardan fazlasnn alacakls bankaclk sektrdr. Banka kesimi d-
flndaki alacakllar ise tzel kifliler, yurtdfl yerleflikler, menkul kymet yatrm fon-
lar ve Merkez Bankas olarak sralanmaktadr.

SIRA SZDE Kamu kesimiSIRA

i borlanmasnda
SZDE bankaclk kesiminin rol nedir? Aklaynz.
8
Kamu kesimi dfl bor stokunda iki bafllca borlanma flekli vardr. Kredi bulma
D fi N E L M D fi N E L M
yoluyla borlanma ve tahvil ihra ederek borlanma. 2011 ylnda kredi yoluyla te-
min edilen borlarn toplam kamu dfl bor stoku iindeki pay yzde 41 iken, tah-
S O R U vil ihrac yoluyla
S O R U yaplan borlarn toplam dfl bor stoku iindeki pay yzde
59dur. Uluslararas sermaye piyasalarna kamu kd ihra ederek borlanma,
kuflkusuz o lke hkmetlerinin prestijini gsterir. 1990lardan itibaren uluslarara-
DKKAT DKKAT
s sermaye piyasalar liberalleflmeye bafllamfl daha nce kayda deer lde dev-
letleraras kredi fleklinde cereyan eden dfl borlanma giderek piyasa ortamnda

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE bafllamfltr. Trkiyenin kredi olarak temin ettii dfl borcun
serbeste yaplmaya
nemli bir ksm uluslararas kurulufllar ile hkmet kurulufllarna aittir. Kamu ke-
siminin yabanc bankalardan temin ettii dfl bor oran sadece yzde 9,3tr.
AMALARIMIZ AMALARIMIZ

K T A P K T A P

TELEVZYON TELEVZYON
 8. nite - demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas 245

Kamu bor faizinin ulusal ekonomiye maliyeti: Bir ekonomide bor stoku
ne kadar yksekse, o ekonominin katland faiz yk de o kadar ar olur. Ne var
ki, eer lke ii tasarruflar yetersizse, ekonomik kalknmann finansmannda dfl
kaynak ihtiyac kanlmaz olmaktadr. Kt olan yurtii tasarruflar, nispeten bol ve
ucuz olan yurtdfl tasarruflarla (bor) desteklenmeye alfllr ve dfl kaynak yoluy-
la ierdeki yksek sermaye maliyetleri dflerek lke iin kaldra etkisi ortaya -
kar. Trk ekonomisinde kamu kesiminin i ve dfl bor faiz demelerinin milli ge-
lire oran 2001 krizinde yzde 17 dzeyine kadar kmfltr. Aflr yksek saylabile-
cek bu oran, sonraki yllarda izlenen istikrarl ve tutarl makro ekonomik politika-
lar sayesinde 2011 ylnda yzde 4,4 olarak gerekleflmifltir.
Bor ve dviz rezervi iliflkisi: Bir ekonomide vadesi bir yln altnda olan dfl Eer merkez bankas dviz
borlarn, herhangi bir ekonomik kargafla dneminde denme kabiliyeti, merkez rezervi ksa vadeli dfl
borlardan dflk ise dviz
bankasnn dviz rezerviyle iliflkilendirilir. Buna gre, eer Merkez Bankasnn d- krizi olasl yksek olur ve
viz rezervi, vadesi bir yln altnda olan dfl borlar karfllayabiliyorsa, ksa vadede finans piyasasndaki
krlganlk artar.
o lkenin dviz krizine karfl nispeten dayankl olduu sylenebilir.
Dolaysyla, Merkez Bankas dviz rezervinin ksa vadeli dfl borlar karfllaya-
bilmesi, ekonominin bir panik annda likidite krizini aflmas iin nemli bir gven-
ce olarak grlr. Trkiyede 2000 yl sonuna kadar ksa vadeli dfl borlarn Mer-
kez Bankas dviz rezervine oran ortalama yzde 100 civarnda seyrederken
2001den itibaren oran hzla dflmfl ve 2007de ortalama %60 dzeyine geriledik-
ten sonra 2011 ylnda tekrar yzde 100n zerine kmfltr.

Trkiyenin Uluslararas Kredi Notundaki Geliflim

Trkiyenin uluslararas derecelendirme kurulufllarnn nezdindeki borlanma ve
yatrm itibarn gsteren kredi notlar son yllardaki ekonomik krizlerde nispeten
istikrarn korumufltur. zellikle 2010-2011 yllarnda Avrupada fliddetlenen kamu
bor krizleri dikkate alndnda, Trkiyenin iyi bir performans gsterdii sylene-
bilir. Trkiyenin uzun vadeli TL ve yabanc para cinsinden kredisi son yllarda s-
rekli bir iyileflme gstermifltir.

Kredi Uzun vadeli TL Yabanc Para Tablo 8.14

Derecelendirme Trkiyenin Kredi
Kurulufllar 2003 sonu 2011 sonu 2003 sonu 2011 sonu Notu

BBB- (pozitif) BB (pozitif) Kaynak: Hazine

Standard&Poors B+ (duraan) B+(duraan) Msteflarl, Kamu
(20/09/2011) (19/02/2010)
Bor Ynetimi
Ba2 (pozitif) Ba2 (pozitif) Raporu.
Moodys B3 (pozitif) B1 (duraan)
(05/10/2010) (05/10/2010)
BB+(pozitif) BB+ (duraan)
Fitch B (pozitif) B (pozitif)
(03/12/2010) (24/11/2011)
BB (duraan) BB (duraan)
JCR B+(pozitif) B+(duraan)
(01/02/2010) (01/02/2010)

DVZ PYASASI
Dviz piyasas, dviz arz ve talebinin karfllaflt piyasadr, bu piyasada oluflan fi-
yata da dviz kuru denir. Bir lke parasnn dier lke paralar cinsinden fiyatna
veya yabanc lke paralarnn yerli lke paras cinsinden fiyatlarna dviz kuru de-
nirken, yabanc lke paralarnn birbiri cinsinden fiyatna apraz kur denmekte-
dir. Dviz kuru, kalite, marka, patent, know how, inovasyon gibi alanlarda sz sa-
246
Dviz kuru, kalite, marka,
patent, know how, inovasyon
gibi alanlarda sz sahibi ol-
mayan, sadece fiyat ynn-
den avantaj bulunan mal ve
hizmet reten lkeler bak-
mndan dfl ticaretin artrl- dviz kuru dfltnde (TLye karfl yabanc parann deeri dfltnde, yani TL
masnda en nemli enstr-
mandr. Bu bakmdan Trki-
yenin ihra ettii mallarn
nemli bir ksmnda bu zel- s oluflmufl ve 1980e gelindiinde dfl ticaret politikas ve kur rejimi politikas iflas
lik geerli olup, dfl talebin
fiyat esneklii olduka yk-
sektir.
Efektif kur; sadece nakit
dviz ifllemleri iin geerli
kurdur. Dviz kuru ise
efektif kurun aksine dviz
cinsinden ek, senet, polie
ve hazine bonosu gibi deme
aralarn da
kapsamaktadr.
Dier lke paralarna
serbeste ve kolaylkla
evrilebilen dvizlere,
konvertibl dviz ve yaplan
bu iflleme konvertibilite
denir.
Trkiye Ekonomisi
hibi olmayan, sadece fiyat ynnden avantaj bulunan mal ve hizmet reten lke-
ler bakmndan dfl ticaretin artrlmasnda en nemli enstrmandr.
Trkiyede dviz kuru ykseldiinde (TLye karfl yabanc parann deeri artt-
nda, yani TL deer kaybettiinde) ihracat canlanmakta ve ithalat pahallaflmakta;
deerlendiinde) ise ihracat dflmekte ve ithalat teflvik edilmektedir.
Trkiye 1980li yllara kadar sabit kur rejimi uygulamfl, karaborsa dviz piyasa-
etmifl bir ekonomi ortaya kmfltr. 24 Ocak 1984 Kararlarndan sonra dviz piya-
sasnn serbestlefltirilmesine ynelik eflitli kararlar alnmfltr. 25 Ocak 1980de 1
dolar 70TLye eflitlenmifl, ardndan Trk Liras farkl oranlarda devale edilerek
Mays 1980e gelinmifltir. Bu tarihe kadar dviz kurunu belirleme yetkisi Bakanlar
Kurulunda idi.
Mays 1980de yaymlanan Maliye Bakanl teblii ile Merkez Bankasna, ulus-
lararas ekonomik geliflmeleri de esas alarak dviz kurunu belirleme yetkisi veril-
mifltir. Bu tarihten itibaren TCMB dviz kurunu gnlk olarak belirlemeye baflla-
mfltr. 1983 ylnn sonunda Merkez Bankasnn dviz kurunu belirleme yetkisine
ABD dolar hari son verilmifltir. Yetkili bankalara da TCMBnin belirledii kurun
%6 altnda ve stnde alfl ve satfl kurundan ifllem yapma imkn tannmfl, bu
oranlar efektif kurlar iin fiubat 1984te %8e kartlmfltr. Mart 1986ya gelindiin-
de yetkili bankalara tannan dviz kuru ile bu imkan %1e indirilmifltir. Artk yetki-
li bankalar TCMBnin belirledii kurun en fazla %1 stnde ve en dflk %1 altn-
da kur belirleyebileceklerdir.
Austos 1988e gelindiinde dviz kurunun serbeste belirlenmesi ynnde
nemli bir adm atlmfl, TCMB bnyesinde dviz ve efektif piyasalar almfltr. D-
viz kuru artk Merkez Bankasnn dviz ifllemlerinde sorumlu yetkililerin yan sra
bankalar, zel finans kurumlar ve yetkili messeselerin yer ald Dviz ve Efek-
tif Piyasalar tarafndan belirlenmeye bafllanmfltr (Karluk, 2007, s. 557-558).
Trkiye, TLyi 3 Mart 1990 tarihinden itibaren uluslararas konvertibl para ilan
etmifl ve hem yurtiinde hem de yurtdflnda serbeste alnp satlmasn salamfl-
tr. Bylece bankalar, zel finans kurumlar ve yetkili messeseler ticari ve ticari ol-
mayan tm ifllemler iin gifle alfl ve satfl kurlarn TCMB kurlarndan bamsz bir
flekilde serbeste belirlemeye hak kazanmfllardr (Altnkemer, 1990, s. 3). Byle-
ce, TL ayn zamanda speklasyon ve maniplasyonlara da daha ak hle gelmifl;
Trk hkmetlerinin TLnin deeri zerinde oynayarak destekleme ve geniflletici
maliye politikalar uygulama imkn snrlanmfltr. 1944 ylnda kurulduundan
1970li yllarn baflnda kflne kadar Bretton Woods Sistemi uluslararas dviz
piyasasnda bafllca mekanizma olmufltur. Ne var ki, bu dnemde dahi salt bir sa-
bit veya esnek dviz kuru rejiminden sz etmek gtr.
Dviz kuru rejimleri esnek dalgalanma, ynetimli dalgalanma, bir bant araln-
da dalgalanma gibi tam veya ksmi serbest rejim olabilecei gibi srnen bant, sr-
nen kur, sabit fakat ayarlanabilir kur fleklinde nemli lde sabit rejim de olabilir.
Yine daha ziyade geliflmekte olan lkelerde 1990larda moda olan para kurulu uy-
gulamas da sabit dviz kuru rejimine rnek verilebilir. Baz lkeler, ekonomik ilifl-
kilerinin younluu, parasnn saygnl ve istikrar gibi nedenlerle ulusal paralarn
baflka bir lkenin parasna tam anlamyla balayabilmektedir. Bu uygulamaya tam
dolarizasyon denmektedir. Dviz kuruyla oynayarak ekonomiyi soutma veya st-
ma imkn varken bunun ayn zamanda ekonomik deer ls olan parayla oyna-
yarak ekonomik aktrlerin l birimi algsn zedeledii hatrda tutulmaldr.
 8. nite - demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas 247

Trkiyede dviz ifllemleri temel piyasada yaplmaktadr. Bunlar; serbest d-

viz piyasas, TCMB denetimindeki dviz ve efektif piyasas, bankalararas dviz pi-
yasasdr. Serbest piyasada ifllemler nakit dviz ifllemleri ile yaplr ve efektif kur
geerlidir. Merkez Bankas piyasasnda TCMB, bankalararas dviz hareketlerini
ynetmenin yan sra kendi dviz kaynaklarn bankalarn kullanmna sunmakta-
dr. Ayrca Trk Lirasnn yabanc paralar karflsndaki deerini ayarlamaktadr.
Bankalararas dviz piyasasnda ise bankalar Merkez Bankas dviz ve efektif pi-
yasas dflnda bankalarn kendi aralarnda dviz ifllemleri yaptklar piyasadr. 1990
ylnda itibaren faaliyette bulunan bankalararas dviz piyasasnda ifllemler banka-
larn limitleri dahilinde yaplr. Dviz ifllemlerinin youn olarak yapld piyasa
bankalararas dviz piyasasdr.
Trkiye, hem sabit kur rejimi uygulamalarnda hem de esnek kur rejimi uygu-
lamalarndaki baflarszlklar nedeniyle birok kriz yaflamfltr. Verimlilik, yenilik,
retken faaliyetlerde canlanma olmakszn, ksa mrl hkmetlerle srf para po-
litikasna ve geniflletici poplist maliye politikasna dayanan icraatler bu krizlerde
bafllca rol oynamfltr. Nitekim Trkiyenin 2001 finans kesimi krizi, milli gelirini
13 yl nceki seviyesine geriletmifltir. Bu krizin referans gstergelerinde enflasyon
ve kur dzeyi iliflkisi esas alnmfl ve ngrlen iliflki gerekleflmeyince, sonu kri-
zi tetikleyici olmufltur.
fiubat 2001 krizinden sonra Trkiye dalgal kur sistemine gemifltir. Dalgal kur
politikas kapsamnda dviz piyasasnda kur dviz arz ve talebine gre belirlen-
mektedir. Merkez Bankas dviz kurlarnda aflr dalgalanma olmas veya baflta fi-
yat istikrar olmak zere Bankann belirledii eflitli hedeflere uygun olarak dviz
piyasasnda alm veya satm yaparak kura mdahale edebilir. 2008de bafllayan K-
resel Mali Krize bal olarak dviz piyasasnda yaflanan aflr dalgalanmalara karfl
TCMBnin etkili mdahaleleri sz konusudur.
Trkiyenin devalasyon tarihi genelde asker darbelerin yapld tarihlerle r-
tflmektedir. Literatrde lkelerin ekonomik istikrarlar ile siyasi istikrarlar arasnda
dorusal bir iliflki gren alflmalar mevcuttur. Trkiye 7 Eyll 1946, 4 Austos 1958,
10 Austos 1970, 21 Eyll 1977, 1 Mart 1978, 10 Haziran 1979, 24 Ocak 1980, 5 Ni-
san 1994 ve nihayet 22 fiubat 2001 tarihinde devalasyon yapmfl ve TLnin deerini
idari kararla dflrmfltr. Serbest piyasa ortamnda esasen devalasyon kavram ye-
rine deer aflnmasndan sz edilmelidir. Ancak devalasyon hem uygulamada hem
de literatrde yaygn bir kabul ve kullanma sahip olduu iin hem sabit ve ynetim-
li kur sistemlerinde hem de dalgal veya esnek kur sistemlerinde paralarn deerle-
rindeki byk oranl dflfller devalasyon kavramyla ifade edilmektedir.

Devalasyon ve deer aflnmas kavramlarn aklaynz. SIRA SZDE SIRA SZDE

9
Trkiyede Dviz Kuru Rejimi ve Dviz Kurunda
Geliflmeler D fi N E L M D fi N E L M
Trkiyede dviz kurunun belirlenmesi 1990lara gelene kamu otoritesinde olmufl-
tur. zellikle 1950- 1970 dneminde dviz kuru yaplan devalasyonlar
S O R U dflnda S O R U
nemli lde sabit tutulmaya alfllmfltr. 1980e kadar ki dnemde izlenen d-
viz kuru politikalar nedeniyle TL aflr deerlenmifltir. Trkiye, 1980lerde dviz
DKKAT DKKAT
kurundaki artfl veya buna paralel olarak enflasyondaki artfl, ekonomik byme-
nin bedeli gren argmanlara tanklk etti. Ne var ki, gerek literatrde gerekse va-

N N
ka baznda lke rneklerinde byme ve enflasyon iliflkisinin SIRAorta
SZDE
ve uzun d- SIRA SZDE
nemde ayn ynde gittii ile ilgili kayda deer bir bulgu sz konusu deildir. Tr-
AMALARIMIZ AMALARIMIZ

K T A P K T A P
248 Trkiye Ekonomisi

kiye, 2005 yl baflnda TLden alt sfr atarak parasn istikrarl ve deeri korunan
paralar kategorisine sokma ynnde nemli admlar atmfltr. Ne var ki, ekonomik
krlganlklar ve son yllarda kresel piyasalarda yaflanan krizler, TLnin deeri ba-
kmndan enflasyon erevesindeki hedeflere ulaflmada glklere yol amaktadr.
Bir lkede dviz kuru hareketinden bahsedildiinde, ayn zamanda o lkedeki
enflasyon oranndan da dolayl olarak bahsedildii hatrlanmaldr. rnein iki l-
kedeki i fiyat hareketleri ile bu lkelerin paralarnn birbirine karfl deer deifli-
mi arasnda yakn bir iliflki vardr. Bu durumda, yurtiindeki enflasyon hareketle-
rinden bamsz olarak bir lkenin dierinin parasna karfl kendi parasnn dee-
rini dflrmesi, ihracat olumlu ynde etkilemekle birlikte, dfl ticaret hadlerinin
aleyhe dnmesi gibi refah azaltc etkiler de dourabilecektir. Ne var ki, srf dviz
kurunda oynamalarla dfl ticaret politikasn yrtmek pek mmkn deildir. Oy-
sa Trkiyede sklkla ihracat kesiminin bu ynde argmanlar medyada yer almak-
tadr. Baz alnan dneme gre deerlendirme farkllk gsterebilse de, Trk para-
snn deer kazand aktr. rnein, 2000 ylndaki deeri baz alndnda, bu-
gn Trk parasnn daha fazla deerli olduu sylenebilir. Trk parasnn (T) de-
eri ile ilgili tartflma retici ve ticari kesimin nominal fiyatlar artrma alflkanlkla-
r ve rekbet iin nominal fiyatlarda indirime direnmeleri nedeniyle de ortaya k-
maktadr. TLnin aflr deerli olduunu belirtenler, devalasyonu nermektedir;
oysa devalasyondan nce hammadde, yar maml madde ve nihai maml fiyat-
larnn indirilmesi gerekmektedir. Bu durumda, TLnin aflr deerinden bahsetmek
de gerekmeyecektir.
Deer ls olarak TLnin deerindeki artfln anlam, ayn miktar TL ile satna-
lnabilecek yabanc veya yerli mal miktarnn artmas yabanc parayla alnacak Trk
mal miktarnn ise azalmasdr. Bu durumda yabanc parayla alnacak yerli mal mik-
tarnn azalmas istenmiyorsa yaplacak ilk fley ulusal para deeriyle oynamaktan zi-
yade, mal ve hizmetlerin nominal fiyatlarn dflrmektir. Ne var ki bireysel bazda-
ki satc veya reticiler, rettikleri veya sattklar rnlerin fiyatlarn dflrerek ek
maliyete katlanmak yerine; devletin ulusal parasnn deerini dflrmesini talep
ederek maliyetin toplumun geneli tarafndan paylafllmasn nermektedirler.
Tketici (TFE) ve retici (FE) enflasyonlar erevesinde hesaplanan kur en-
deksi incelendiinde, TLnin 2002-2011 dneminde, 2006, 2009 ve 2011 yllar ha-
ri srekli deerlendii dikkat ekmektedir. Enflasyonla mcadele program uygu-
layan lkelerde yerli parann deerlenmesi, programa gven bakmndan yaygn
olarak karfllafllan bir sonutur.
Tablo 8.15 Yllar Ortalama Dolar Ortalama Euro Ortalama Reel Kur(1) 1987
1950-2010 Kuru Kuru Sterlin Kuru Ocak = 100
Dneminde Dviz
Kurunda Geliflmeler 1950-59 2,8 7,8
1960-69 9,0 23,4
Kaynak: Kalknma
Bakanl, Ekonomik 1970-79 17,8 36,7
ve Sosyal Gstergeler 1980-89 652,1 1.057,3 101,1
1950-2010 verilerine
gre hesaplanmfltr. 1990-99 101.270,8 113.270,0 164.729,2 122,6
2000-2004 1.254.072,9 1.310.075,8 2.002.540,576 142,6
2005-2010(2) 1,402 1,881 2,465 1,885
(1) $+1,5 Euro arlna gre, greli fiyat hesaplarnda ABD iin retici fiyatlar, Euro Blgesi iin
uyumlafltrlmfl tketici fiyatlar ve Trkiye iin TFE kullanlarak Kalknma Bakanl
tarafndan hesaplanmfltr.
(2) 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren Trk Lirasndan alt sfr atlmfltr.
 8. nite - demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas 249

Dviz Piyasas ve Bankaclk Sistemi

Trkiyede dviz piyasasnn arz ve talep yanlarnda en nemli aktr bankalardr.
Ekonomik aktrlerin ifllemlerinin sonucunu bankaclk sisteminden izlemek mm-
kndr. Trkiyede finans sektrn bankaclk ynlendirmektedir. Bankalar d-
flndaki finansal kurumlarn sahiplii de arlkl olarak bankalara veya bankalara
sahip gruplarn elindedir. Trk finans sektrnde bankalar mevduat bankalar, kal-
knma-yatrm bankalar ve katlm bankalar olarak ana grupta snflandrlmak-
tadr. Bankalar sistemi aktif byklnn milli gelire oran 2001 ylnda %67 iken,
2011 ylnda %81dir.

Bankaclk Sisteminde Dviz Kullanm Yaygnl

Bankaclk kesiminde toplanan fonlarn (mevduat) ve kullandrlan kaynaklarn
(kredi) hangi dzeyde yerli ve yabanc para cinsinden olduklar, dorudan o lke-
nin parasal ve finansal istikrarna iflaret eder. Ulusal (milli) paras itibarl, finansal
sistemi salam olan bir lkede, dier flartlar sabit olduunda (ceteris paribus), yur-
tii tasarruflar daha ziyade ulusal para ile tutulur. Aksine ulusal sermaye ve finans
piyasalar istikrarsz, enflasyonu yksek, makro ekonomik ynetimi zayf olan l-
kelerde ise yurtii birikimler yabanc salam paralara ynelir. Trkiyede gemiflte
sklkla yaflanan finansal krizlerden dolay para ikamesi olgusu ciddi kabul gr- Para ikamesi: zellikle kriz
mfl ve yurtii tasarruflarda yabanc para tercih edilir olmufltur. Nitekim bankaclk dnemlerinde tasarruf arac,
ifllem arac, l birimi
sisteminde yabanc para ile tutulan mevduatlarn toplam mevduat iindeki pay olarak ulusal paradan
2002 ylnda %58,5 iken, 2011 ylnda %35,3 olmufltur. Benzer flekilde, bankaclk yabanc paraya doru bir
ynelmeyi ifade etmektedir.
sisteminde yabanc para cinsinden kullandrlan kredilerin toplam krediler iinde-
ki pay 2002 ylnda %58,8 iken, 2011 ylnda %29,2 olarak gerekleflmifltir.
Aksine istikrar dnemlerinde ise para ikamesi olgusu tersine dnmekte ve yer-
li paraya ynelme artmaktadr. Bankalarn menkul deerler czdannn hemen he-
men tamam kamu borlanma ktlarndan oluflmaktadr. Bankalar da yatrm
yaptklar kamu ktlarn nihai bireysel ya da kurumsal mflterilerine satarak ge-
lir elde etmektedir. Dolaysyla, bankalarn menkul deerler czdannn ulusal ve-
ya yabanc para cinsinden arl bir yandan dorudan bankalarn tercihlerinden
etkilenirken, dier yandan nihai satnalclarn tercihlerini de yanstmaktadr. Ban-
kaclk kesimindeki menkul deerler czdannda yabanc para cinsinden borlan-
ma aralarnn pay 2002 ylnda %38,7 iken, 2011 ylnda %17,8 olarak gereklefl-
mifltir. Bu tablo, Trk Lirasnn son yllarda nemli lde hem yurtii yerleflikler
(Trk vatandafllar) hem de yurtdfl yerleflikler (yabanclar) nezdinde itibar kazan-
dn gstermektedir; nk menkul deerlere yatrm yapanlar hem Trklerden
hem de yabanclardan oluflmaktadr.

Trkiyenin Uluslararas Rezervleri

Trkiyenin gemifl yllardaki krizlerinde bafllca tetikleyici unsur, yetersiz dviz re-
zervleri olmufltur. Son yllarda ulusal dviz rezervi bu tr bir tehlikeyi kolaylkla
savuflturacak dzeydedir. Uluslararas piyasalarda meydana gelen altn fiyatlarn-
daki ykselifller, Merkez Bankasnn (TCMB) altn rezerv tercihinde de kendini
gstermifl ve 2005 ylnda 2 milyar dolarn altnda olan altn rezervi, Mart 2012de
yaklaflk 11,5 milyar dolar dzeyine ulaflmfltr. Merkez Bankas dviz rezervi de on
yl ncesiyle karfllafltrlamayacak dzeyde artfl gstermifl, 2000 yl sonunda 22,2
milyar dolarlk dzeyinden 2011 yl sonunda 78,3 milyar dolara kmfltr. TCMB
250 Trkiye Ekonomisi

dviz rezervleri Mart 2012de ise yaklaflk 78,9 milyar dolara ulaflmfltr. Ayn flekil-
de bankalarn dviz rezervleri de dikkate alndnda, Trkiyenin uluslararas net
altn ve dviz rezervi 2000 yl sonunda 34,2 milyar iken, 2011 yl sonunda 110,4
milyar dolar olarak gerekleflmifltir.
Uluslararas rezervlerin tamam istendiinde kullanlacak elverifllilikte olma-
maktadr. rnein Merkez Bankas altn ve dviz rezervi brt olarak 88 milyar do-
lar civarnda iken, muhabir aklar dikkate alndnda net rezerv dzeyi 78 milyar
dolara gerilemektedir. Yine Merkez Bankasnn sz konusu net rezervinin btn-
nn mlkiyeti kendisine ait deildir. Merkez Bankasnn hem i piyasaya hem de
dfl piyasaya dviz ykmllkleri vardr. Bilindii gibi Merkez Bankas, sadece
yurtdflnda yerleflik Trk vatandafllarna ynelik kredi mektuplu dviz tevdiat he-
saplar (KMDTH) yoluyla bir yerde mevduat bankacl yapmaktadr. KMDTHnn
dzeyi 2000 yl sonunda 10,3 milyar dolar iken, 2004 yl sonunda 18,4 milyar do-
lar ve 2011 sonunda ise 9,7 milyar dolar olarak gerekleflmifltir. Bankalarn kendi-
lerinde tutulan dviz tevdiat hesaplar nedeniyle Merkez Bankas nezdinde ayr-
dklar karfllklar da Merkez Bankasnn ykmllkleri arasndadr. Bu durumda,
Merkez Bankasnn nezdinde bulunan toplam dviz ve altn rezervinden Merkez
Bankasnn i ve dfl ykmllkleri dflldkten sonra kalan net tutar, Merkez
Bankasnn operasyonel olarak kullanaca dzeyi gstermektedir. Sonuta, Mer-
kez Bankasnn ykmllkleri dflldkten sonra kalan net rezerv pozisyonu
2011 yl sonunda 48 milyar dolara gerilemektedir.

Yabanc Para Genel Pozisyonu

2001 krizinde bankaclk sistemindeki dviz a tetikleyici ve krizi srdrc bir
rol oynamfltr. IMF gzetiminde yrtlen yeniden yaplanma ve istikrar program
erevesinde bankaclk sisteminin bu yndeki zayflklar nemli lde gideril-
mifltir. Bankaclk sisteminin yabanc para pozisyon a 2000 yl Ekim aynda en
yksek seviyesi olan 22,2 milyar dolara ykselmifl, 2000 yl Kasm ve 2001 yl fiu-
bat aylarnda ortaya kan finansal krizler nedeniyle bankalar yabanc para pozis-
yon aklarn azaltmfllardr. 2001 yl sonunda bankalarn yabanc para pozisyon
a 12,1 milyar dolara gerilemifltir. Bankaclk sisteminin yabanc para pozisyon
a 2011 ylnda 325 milyon dolar fazlaya sahiptir. Burada bir noktaya iflaret et-
mekte yarar vardr. Bankalarn yabanc para pozisyonlar bilano ii ve bilano d-
fl kalemlerin birlikte dikkate alnmasyla ortaya kmaktadr. rnein; 2007 yln-
da bilano ii yabanc para a 10 milyar dolar iken, bilano dfl fazla 9,8 milyar
dolardr. Bu durumda 2007 ylnda net ak 200 milyon dolardr. Yine 2011 ylnda
bilano ii ak 17,8 milyar dolar iken, bilano dfl fazla 18,1 milyar dolardr. Bu
durumda 2011 ylndaki net fazla 325 milyon dolar olmaktadr. Bilano ii yaban-
c para aklar, bilano dfl nlemlerle (hedging) karfllanmakta ve bylece gele-
cee ynelik ifllemlerle dviz dalgalanmalarnn etkileri en aza indirilmeye alfll-
maktadr. Bu durumda, bilano dfl tedbirlerin kalitesi ve gerekilii son derece
nem kazanmaktadr.

Firmalar Kesiminin Dviz Ykmllkleri

Trkiyede son on ylda firmalar dorudan yurtdflndan kredi temininde nemli
bir mesafe kat etmifltir. Bir yandan yurtdfl fonlar adna Trkiyede fon satan da-
nflmanlk flirketlerindeki artfl, dier yandan firmalarn artan dfl ticaretleri yoluyla
 8. nite - demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas 251

yurtdflyla dorudan iliflki kurmalar, yurtdflndan dorudan fon temininde nem-

li faktrler olmufltur. Ayrca, yabanc bankalarn ve fon kurulufllarnn Trkiyede-
ki bankalar zerinden de yabanc fon kullandrdklar gzlenmektedir. Firmalar ke-
siminin net yurtdfl borlar 2003 ylnda 20,5 milyar dolarken, 2011 ylnda bu ra-
kam 129 milyar dolara ulaflmfltr.
Yurtdfl yerlefliklerin hisse senedi piyasasndaki arlklar 2004 yl sonunda
yzde 52 iken, 2007 sonunda yzde 72 olmufltur. 2011 yl sonunda yabanclarn
hisse senedi piyasasndaki (MKB) sahiplik oran yzde 62 dzeyindedir.
252 Trkiye Ekonomisi
zet
N
A M A demeler dengesinin kapsamn aklamak
1 demeler dengesi (bilanosu) belli bir sre (1
ay, 3 ay veya 1 yl) iinde bir ekonominin yerle-
flikleri ile yabanclar oluflan ekonomik akmlara
bal deerlerin, transfer demelerinin ve rezerv-
lerde meydana gelen deiflikliklerin sistematik
ve muhasebe kaytlarna uygun olarak tutulduu
istatistiki belgedir. demeler bilanosu lkenin
belli bir andaki bor ve alacaklarn deil, lke-
nin belli sre (genellikle 1 yl) iinde dier lke-
lerle yapmfl olduu ekonomik ifllemlerin ne yn-
de deifltiini gstermektedir. demeler bilan-
osu cari ifllemler hesab ve sermaye hesab gibi
iki temel hesab bulunmaktadr. Ayrca istatistiki
farklar (net hata ve noksan) ile resmi rezervler
hesab bulunmaktadr. Cari ifllemler hesabnda
mal ve hizmet ticaretine ek olarak karfllksz
transferlere ilgili kaytlar yer alr. Sermaye hesa-
bnda ise lkeye giren ve lkeden kan ksa ve
uzun vadeli sermaye hareketleri izlenir. Net hata
ve noksan hesabnda, demeler bilanosu ile il-
gili hesaplarn eksik veya fazla yaplmasndan
ve/veya kayna belirsiz ifllemlerden doan ka-
ytlarn yer ald hesaplardr. Resmi rezervler he-
sabnda ise lkenin yurt iinde ve yurt dflndaki
altn, dviz IMF nezdindeki zel ekme Haklar
(SDR) gibi uluslararas rezervleri takip edilir.
N
A M A Cari a tanmlamak
2 Cari ak, gerek literatrde gerekse uygulamada
bazen ekonomik bymenin maliyeti bazen de
ekonomik krizlerin nedeni olarak grlr. Cari
ak analizlerinde, dorudan yabanc sermaye
yatrmlar, portfy akmlar, dfl krediler, dfl tica-
ret akmlar ve dviz rezervleri nemli paramet-
reler olup, cari an finansmannda dorudan
rol oynarlar. Cari an finansman kaynann
kalitesi, sz konusu an srdrlebilirliini de
belirlemektedir. Buna karfln yerleflik ve yabanc-
larn gereklefltirdii sermaye hareketleri serma-
ye hesabna kaydedilir. Ylsonu itibaryla cari ifl-
lemler ve sermaye hesabnn, demeler bilano-
sunda dengeyi salayacak flekilde gerekleflme-
leri beklenir. Bir dier ifadeyle cari ifllemler he-
sabnda bir ak gerekleflirse bu a giderecek
flekilde sermaye hesabnn fazla vermesi veya ca-
ri ifllemler hesab fazla veriyorsa bu fazlall gi-
derecek flekilde sermaye hesabnn ak vermesi
beklenir. Fakat demeler bilanosunda denge
her zaman gerekleflmeyebilir. Bu durumda
denklefltirici zellii olan resmi rezervler hesab
araclyla demeler bilanosunda denge sala-
nr. Mesela, cari ifllemler hesabnda ak oluflu-
yorsa ve sermaye giriflleri ile bu ak giderilemi-
yorsa, merkez bankasnn resmi rezervleri kulla-
nlarak demeler bilanosu denklefltirilecektir.
Bu durumda da merkez bankas rezervlerinde
bir azalma meydana gelecektir.
N
AM A
Trkiyenin dfl bor dzeyi ile vadesini aklamak
3 2011 yl sonunda toplam dfl bor stoku 310 mil-
yar dolardr. Bunun yzde 29u ksa vadeli iken,
geriye kalan yzde 71i orta ve uzun vadeli dfl
bortur. Ksa vadeli borlarn toplam borlardaki
pay 2009 ylnda yzde 18,2 olduu dikkate aln-
dnda, son iki ylda bu kalemdeki ciddi artfl
dikkat ekicidir. Ksa vadeli borlarn vadesi bir
yln altnda olduu iin lkedeki dviz darboa-
z olaslnda ihtiya duyulan dvizin temini y-
nnden bir risk ortaya kabilmektedir.
N
A M A
Trkiyenin uygulamfl olduu dviz kuru rejim-
4 lerini ve sonularn analiz etmek
Trkiye 1980li yllara kadar sabit kur rejimi uy-
gulamfl, karaborsa dviz piyasas oluflmufl ve
1980e gelindiinde dfl ticaret politikas ve kur
rejimi politikas iflas etmifl bir ekonomi ortaya
kmfltr. Trkiye, TLyi 1990 ylndan itibaren
uluslararas konvertibl para ilan etmifl ve hem
yurtiinde hem de yurtdflnda serbeste alnp
satlmasn salamfltr. Trkiye, hem sabit kur re-
jimi uygulamalarnda hem de esnek kur rejimi
uygulamalarndaki baflarszlklar nedeniyle bir-
ok kriz yaflamfltr. Trkiyenin devalasyon ta-
rihi genelde askeri darbelerin yapld tarihlerle
rtflmektedir. Literatrde lkelerin ekonomik
istikrarlar ile siyasi istikrarlar arasnda dorusal
bir iliflki gren alflmalar mevcuttur. Trkiye 7
Eyll 1946, 4 Austos 1958, 10 Austos 1970, 21
Eyll 1977, 1 Mart 1978, 10 Haziran 1979, 24 Ocak
1980, 5 Nisan 1994 ve nihayet 22 fiubat 2001 ta-
rihinde devalasyon yapmfl ve TLnin deerini
idari kararla dflrmfltr.
 8. nite - demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas 253

N
AM A
Trkiyenin altn ve dviz rezerv dzeyi ile ifllevi-
5 ni aklamak
Trkiyenin gemifl yllardaki krizlerinde bafllca
tetikleyici unsur, yetersiz dviz rezervleri olmufl-
tur. Son yllarda ulusal dviz rezervi bu tr bir
tehlikeyi kolaylkla savuflturacak dzeydedir.
Uluslararas piyasalarda meydana gelen altn fi-
yatlarndaki ykselifller, Merkez Bankasnn altn
rezerv tercihinde de kendini gstermifl ve 2005
ylnda 2 milyar dolarn altnda olan altn rezervi
2011 yl sonunda 10 milyar dolara yaklaflmfltr.
Merkez Bankas dviz rezervi de on yl ncesiy-
le karfllafltrlamayacak dzeyde artfl yaflamfl,
2000 yl sonunda 22,2 milyar dolarlk dzeyin-
den 2011 yl sonunda 78,3 milyar dolara kmfl-
tr. Ayn flekilde bankalarn dviz rezervleri de
dikkate alndnda, Trkiyenin uluslararas net
altn ve dviz rezervi 2000 yl sonunda 34,2 mil-
yar iken, 2011 yl sonunda 110,4 milyar dolar
olarak gerekleflmifltir.
Uluslararas rezervlerin tamam istendiinde kul-
lanlacak elverifllilikte olmamaktadr. rnein;
Merkez Bankas altn ve dviz rezervi brt olarak
88 milyar dolar civarnda iken, muhabir aklar
dikkate alndnda net rezerv dzeyi 78 milyar
dolara gerilemektedir. Yine Merkez Bankasnn
sz konusu net rezervinin btnnn mlkiyeti
kendisine ait deildir. Merkez Bankasnn hem
i piyasaya hem de dfl piyasaya dviz ykml-
lkleri vardr. Bilindii gibi Merkez Bankas, sa-
dece yurtdflnda yerleflik Trk vatandafllarna y-
nelik kredi mektuplu dviz tevdiat hesaplar
(KMDTH) yoluyla bir yerde mevduat bankacl
yapmaktadr. KMDTHnn dzeyi 2000 yl so-
nunda 10,3 milyar dolar iken, 2004 yl sonunda
18,4 milyar dolar ve 2011 sonunda ise 9,7 milyar
dolar olarak gerekleflmifltir. Bankalarn kendile-
rinde tutulan dviz tevdiat hesaplar nedeniyle
Merkez Bankas nezdinde ayrdklar karfllklar
da Merkez Bankasnn ykmllkleri arasnda-
dr. Bu durumda, Merkez Bankasnn nezdinde
bulunan toplam dviz ve altn rezervinden Mer-
kez Bankasnn i ve dfl ykmllkleri dfll-
dkten sonra kalan net tutar, Merkez Bankasnn
operasyonel olarak kullanaca dzeyi gster-
mektedir. Sonuta, Merkez Bankasnn ykm-
llkleri dflldkten sonra kalan net rezerv po-
zisyonu 2011 yl sonunda 48 milyar dolara geri-
lemektedir.
254 Trkiye Ekonomisi

Kendimizi Snayalm
1. 1960l ve 1970li yllarda, Trkiyenin dnya eko- 6. Trkiyede ihracatn ithalat karfllama oran ile ilgili
nomisiyle btnleflmesini engelleyen en nemli faktr olarak afladakilerden hangisi sylenebilir?
nedir? a. hracat srekli olarak ithalattan yksektir
a. thal ikameci politika b. hracat arlkl olarak ileri teknoloji rnlerine
b. Dnemin yneticilerinin baflarszl dayaldr
c. fladamlar c. hracat srekli olarak ithalattan dflktr
d. renci hareketleri d. thalatta lks tketim arlkl paya sahiptir
e. Yabanc devletler e. hracat tanm gerei ithalatla ayn dzeydedir

2. Yl ierisinde yabanc lkelerle yaplan btn eko- 7. Afladaki lke gruplarndan hangisi, Trkiyenin ih-
nomik faaliyetlerin kaydedildii bilano hangisidir? racatnda en byk paya sahiptir?
a. demeler bilanosu a. Ekonomik flbirlii ve Kalknma Teflkilat
b. Ulusal bilano (OECD)
c. Envanter ve bilano b. slam flbirlii Teflkilat (T)
d. Milli gelir bilanosu c. Kuzey Amerika Birlii (NAFTA)
e. Dfl ticaret bilanosu d. Karadeniz Ekonomik flbirlii Teflkilat (KE)
e. Ekonomik flbirlii Teflkilat (ECO)
3. Afladaki dviz kuru rejimlerinin hangisinde resmi
dviz rezervine daha az ihtiya duyulur? 8. Afladakilerden hangisi, Trkiyenin ihracatnda en
a. Ynetimli kur rejimi yksek paya sahip ilk kalem arasndadr?
b. Sabit kur rejimi a. Motorlu kara tafltlar
c. Yar sabit kur rejimi b. Mobilya
d. Esnek veya dalgal kur rejimi c. Pamuk ve mensucat
e. Bant aralkl kur rejimi d. Metal cevheri
e. Tuz, kkrt, toprak, tafl
4. Afladakilerden hangisi cari ifllemlerin bir alt kalemi
deildir? 9. Trkiyenin tasarruf ve yatrm dengesi bakmndan
a. hracat afladakilerden hangisi sylenemez?
b. thalat a. Yetersiz yurtii tasarruflar
c. Hizmetler b. Yetersiz zel kesim ve hanehalk tasarruflar
d. Cari transferler c. Yetersiz kamu kesimi tasarruflar
e. Portfy hareketleri d. Aflr kamu tasarruflar
e. Tasarruflar aflan yatrm harcamalar
5. Afladakilerden hangisi finans hesab altnda yer
almaz? 10. Trkiyenin dfl borlar ile ilgili olarak afladakiler-
a. Yurtiinde dorudan yatrm den hangisi dorudur?
b. Portfy hesab-ykmllkler a. Byk ksm ksa vadeli borlardan oluflur
c. Yurtdflnda dorudan yatrm b. Byk ksm Merkez Bankas tarafndan yaplr
d. Hizmetler dengesi c. Byk ksm hanehalk sektr tarafndan yap-
e. Portfy hesab-varlklar lr
d. Byk ksm kamu iktisadi teflebbsleri tarafn-
dan yaplr
e. te birinden daha az ksa vadelidir
 8. nite - demeler Dengesi, Dfl Borlar ve Dviz Piyasas 255

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar

1. a Yantnz yanlfl ise Girifl konusunu gzden Sra Sizde 1

geiriniz. Cari ifllemler hesabnn bir dier alt hesap grubu da hiz-
2. a Yantnz yanlfl ise demeler Bilanosu ko- met ticaretidir. Hizmetler hesabna turizm, uluslararas
nusunu gzden geiriniz. taflmaclk, inflaat gibi ifllemler kaydedilir. Hizmet gelir-
3. d Yantnz yanlfl ise demeler Bilanosu ko- leri hizmet giderlerini aflt zaman dfl ticaret aklar
nusunu gzden geiriniz. hafifler.
4. e Yantnz yanlfl ise demeler Bilanosu ko-
nusunu gzden geiriniz. Sra Sizde 2
5. d Yantnz yanlfl ise demeler Bilanosu ko- Osmanl dfl ticaret politikas, rn bolluunu esas alan
nusunu gzden geiriniz. bir anlayfla sahiptir. Osmanl dfl ticaret anlayfl klasik
6. c Yantnz yanlfl ise Cari ifllemler Hesab ve tarm imparatorluu anlayflna paralel olarak temelde
Dfl Ticaret A konusunu gzden geiriniz. ihracat engelleyici, ithalat artrc bir zellie sahiptir.
7. a Yantnz yanlfl ise Cari ifllemler Hesab ve Bunun bir gerekesi mit Burnunun keflfinin etkilerini
Dfl Ticaret A konusunu gzden geiriniz. telafiyi amalayan kapitlasyonlarn ise (zellikle 1838
8. a Yantnz yanlfl ise Cari ifllemler Hesab ve Trk ngiliz Ticaret Anlaflmasnn), dier nemli bir ge-
Dfl Ticaret A konusunu gzden geiriniz. rekesinin de i pazarda mal arzn artrmak yoluyla fi-
9. d Yantnz yanlfl ise Dfl Borlar konusunu gz- yat istikrarn salama amac olduu sylenebilir. tha-
den geiriniz. latn ihracat karfllama orannn yzde 60tan dflk ol-
10. e Yantnz yanlfl ise Dfl Borlar konusunu gz- mas, devletin bu kategoride ciddi bir gelire sahip ol-
den geiriniz. masn da engellemifltir.

Sra Sizde 3
Osmanl borlarnn 1929 ylnda denmeye bafllanacak
olmas, ayn yl gmrk vergisi artfllarnn dourduu
speklatif ithalat, demiryolu yapm ve imtiyazlarn sat-
nalnmas gibi nedenler, 1929 bunalmyla dolayl bi-
imde iliflkili olan bir kambiyo bunalmna yol amfltr.

Sra Sizde 4
Bu dnemde ifli dvizleri ve dvize evrilebilir mev-
duatn byk bir rahatlatc etkisi olmufltur. Yksek enf-
lasyon, ucuz kamu kaynakl girdiler, negatif veya ok
dflk faizli krediler, mutlak anlamda engelleyici gm-
rk duvarlar sayesinde Trk ekonomisi kalite, standart,
rekbet gibi gnn dnya kriterlerinden tamamen ba-
msz bir yol takip etmifltir.

Sra Sizde 5
Trkiye ekonomisine portfy yatrm balamnda en
fazla kaynak girifli bankalarn ve firmalar sektrnn
yurtdflndan saladklar krediler yoluyla meydana gel-
mektedir. kinci srada kaynak girifli ise tahvil ihrac ile
meydana gelmektedir. Hisse senedi piyasas ise kaynak
ekmede nc srada rol oynamaktadr.
256 Trkiye Ekonomisi
Sra Sizde 6
Ulusal dzeyde fon ann temel iki gstergesi tasar-
ruf yatrm dengesi ile cari ifllemler adr. Bir lke ta-
sarruf a veriyorsa, byk oranda cari ak da ver-
mektedir. Trkiye son yirmi ylda, 2004 ylna kadar ka-
mu tasarruf a, zel tasarruf fazlas vermifl; ulusal d-
zeyde ise net tasarruf a vermifltir. Yani kamu kesimi
ak vermekte, zel kesim fazlalar bu a karfllama-
da kullanlmakta, fakat kamu aklar srf zel kesim ta-
sarrufuyla kapatlamad iin net olarak yurtdflndan
da fon temin edilmektedir.
Sra Sizde 7
Trkiye, son iki yldr dfl borlanmann bir ksmn TL
cinsinden yapmaya bafllamfltr. Bu da, yabanclarn TL
cinsinden bor vermeye raz olduklarn, dolaysyla
TLnin itibarl hale geldiini gstermektedir. 2010 yln-
da TL cinsinden dfl bor oran yzde 9,3 iken, 2011 y-
lnda bu oran yzde 5,9dur. Trkiyenin tpk dolar, av-
ro, yen ve pound gibi paralarda olduu gibi TL iin de
uluslararas bir simge (T) gelifltirmesi, TLnin bundan
sonraki yllarda dier lkelerin yatrmclar ve parasal
otoriteleri tarafndan da rezerv para olarak kabul edile-
bilecei beklentisine dayanmaktadr.
Sra Sizde 8
Trkiyede finans kesimi bankaclk sektrne dayan-
maktadr. Bankaclk sektrnn finans kesimi iindeki
pay son yllarda dier piyasalarn da geliflmesine para-
lel olarak gerilemesine ramen, yzde 90 civarndadr.
Dolaysyla, ekonomik bymenin finansmannda ve ka-
mu i borlanmasnda doal kaynak bankaclk kesimi
olmaktadr. Bankaclk kesimi ya dorudan kamuya bor
vermekte ya da mflterilerini ynlendirerek kamu kt-
larnn satnalnmasn salamaktadr. Trkiyede kamu
kesimi i borlarnn yardan fazlasnn alacakls banka-
clk sektrdr. Banka kesimi dflndaki alacakllar ise
tzel kifliler, yurtdfl yerleflikler, menkul kymet yatrm
fonlar ve Merkez Bankas olarak sralanmaktadr.
Sra Sizde 9
Serbest piyasa ortamnda esasen devalasyon kavram
yerine deer aflnmasndan sz edilmelidir. Ancak de-
valasyon hem uygulamada hem de literatrde yaygn
bir kabul ve kullanma sahip olduu iin hem sabit ve
ynetimli kur sistemlerinde hem de dalgal veya esnek
kur sistemlerinde paralarn deerlerindeki byk oran-
l dflfller devalasyon kavramyla ifade edilmektedir.
Yararlanlan Kaynaklar
Altnkemer, Melike. (1990). Trkiyede Dviz Piyasa-
s ve Kurlarn Belirlenmesi. TCMB Arafltrma Teb-
lii No: 9012, Ankara.
Blanchard, Oliver. (2007). Current Account Deficits in
Rich Countries, IMF Staff Papers, Cilt 54, Say 2,
ss.191-219.
Bulut, Mehmet. (2008). Osmanldan Gnmze Trki-
yenin Borlar, Trkiyenin Borlar ve Cari Ak
Meselesi, MSAD Ankara fiubesi Y., Ankara, 17-
30.
Central Intelligence Agency. Factbook, periyodik.
DE (1992), statistik Gstergeler 1923-1992.
Dornbusch, R., Fischer, S., Richard, S.. (2004). 9.Edt.,
Macroeconomics, McGraw-Hill.
Kalknma Bakanl. (2011). Uluslararas Ekonomik
Gstergeler, Ankara.
Karluk, S. Rdvan. (2010), Trkiye Ekonomisi, Editr:
Nvit Oktay ve Metin Toprak, Anadolu niversitesi
Yayn, Eskiflehir.
Karluk, S. Rdvan. (2007). Trkiye Ekonomisinde Ya-
psal Dnflm, Gzden Geirilmifl 11. Bask, s-
tanbul: Beta A.fi.
Kepenek, Yakup ve Nurhan Yentrk. (1995). Trkiye
Ekonomisi, Remzi Kitabevi Yaynlar.
Seyidolu, Halil. (2009). Uluslararas ktisat, 17. Bas-
k, Gzem Can Yaynlar, stanbul.
TCMB. EVDS.
Tokgz, Erdin. (1995). Trkiyenin ktisadi Geliflme
Tarihi, Hacettepe niv. BF Y.,3. Bask.
Toprak, Metin. (1999a). Cumhuriyet Dnemi Trki-
ye Ekonomisi, 75.Yl Armaan, Kara Harp Okulu
Y., XII + 216s.
Toprak, Metin. (1999b). Trkiye Ekonomisinde Reel
ve Finansal Etkileflim, Kara Harp Okulu Y.,
XI+128s.
Toprak, Metin. (2001). Kreselleflme ve Kriz: Trki-
ye ve Dnya Deneyimi, Siyasal Kitabevi Y.,
IV+272s.
Toprak, Metin. (2008). Cari Ak: Trkiye ve Dnya
Deneyimi, iinde, Trkiyenin Borlar ve Cari
Ak Meselesi, MSAD Ankara fiubesi Y., Ankara,
77-101.
TK, www.tuik.gov.tr.