Aureliano Pereira

Escritos sobre Federalismo e Galeguismo

 Aureliano Pereira
Escritos sobre Federalismo
e Galeguismo

Escolma e Limiar de:

RAMN MIZ

Versin galega de:

Esther Martnez Eiras
Edita:
XUNTA DE GALICIA
SECRETARA XERAL DE POLTICA LINGSTICA
CENTRO RAMN PIEIRO PARA A INVESTIGACIN
EN HUMANIDADES
EXCMO. CONCELLO DE LUGO
CONCELLERA DE CULTURA E TURISMO
Coordinador Cientfico:
MANUEL GONZLEZ GONZLEZ
Director Tcnico de Literatura:
ANXO TARRO VARELA
Alcalde de Lugo
JOS LPEZ OROZCO
Concelleira de Cultura e Turismo:
CONCEPCIN BURGO LPEZ
Realizacin:
GALIGRAF GALICIA
ISBN 10: 84-453-4302-5
ISBN 13: 978-84-453-4302-9
Depsito Legal: C. 2.391-2006
 NDICE

LIMIAR:
GALEGUISMO, FEDERALISMO E REPUBLICANISMO: O PENSAMEN-
TO POLTICO DE AURELIANO J. PEREIRA ............................ 11

ESCOLMA:
A sombra da repblica, 1872...................................................... 73
Estado da poboacin rural en Galicia, 1879 ............................. 75
Emigracin, 1879........................................................................ 79
A muller e as carreiras profesionais, 1881................................. 82
O rexionalismo 1886................................................................... 85
A razn do rexionalismo, 1886 ................................................... 87
Mis poltica, 1886 ..................................................................... 90
Esprito galego, 1886.................................................................. 92
Movemento rexionalista, 1886.................................................... 96
O rexionalismo, 1887.................................................................. 98
Proxecto de Constitucin para o futuro estado galego, 1887.... 113
Frmula, 1887............................................................................. 171
O noso rexionalismo, 1887 ......................................................... 174
A redencin de Galicia, 1887 ..................................................... 177
Academia Galega, 1887.............................................................. 180
Os republicanos e as eleccins municipais, 1887 ...................... 184
A El Progreso, 1887 ............................................................... 186

7
Das palabras, 1887................................................................... 189
Os adversarios, 1887 .................................................................. 191
Aos lectores do distrito de Lugo, 1887 ....................................... 194
O caciquismo, 1887 .................................................................... 196
A nosa gratitude, 1887................................................................ 199
O consello federal da rexin galega aos sens correlixionarios, 1887 200
A ensinanza universitaria, 1887 ................................................. 202
Rexionalismo e unitarismo, 1887................................................ 204
Camilo Placer, 1887.................................................................... 207
A emigracion galega, 1887 ......................................................... 210
A nica frmula, 1888 ................................................................ 213
Froitos do caciquismo, 1888....................................................... 218
Gladstone e a cuestin de Irlanda, 1888.................................... 221
Polo noso xefe Pi I Margall, 1888.............................................. 225
A instrucin aos artesns e medios de proporcionala I, 1889 .... 227
A instrucin aos artesns e medios de proporcionala II, 1889 ... 230
A instrucin aos artesns e medios de proporcionala III, 1889.. 233
Discurso de Aureliano J. Pereira na homenaxe a Alfredo Braas en
Santiago de Compostela o 9 de marzo de 1890 .................... 236
Asociacin rexional de escritores e artistas, 1891 ..................... 239
O banquete de Sarria, 1891........................................................ 242
Galicia contra Cos, 1891............................................................ 247
Un artigo do programa rexionalista, 1891................................. 250
Algo acerca do movemento literario en Galicia, 1892 .............. 251
A Xunta de Defensa, 1893........................................................... 286
Rexionalismos, 1893 ................................................................... 288
Os Servos, 1893 .......................................................................... 291
Os socialistas, 1893 .................................................................... 294
Os do arroio, 1893...................................................................... 297
Os da charca, 1893 ..................................................................... 299
O rexionalismo ravacholista, 1893............................................. 302
Unha rectificacin ao Sr. Menndez y Pelayo, 1895.................. 304
O rexionalismo, 1895.................................................................. 308

8
Opinins rexionalistas, 1895 ...................................................... 310
Unha revista galega, 1895 .......................................................... 316
As folgas, 1895............................................................................ 319
A guerra cos socialistas, 1895.................................................... 324
A reaccin en Alemaa, 1895 ..................................................... 327
Mais opinins rexionalistas, I, 1896........................................... 329
Mais opinins rexionalistas, II, 1896 ......................................... 331
As orixes do galego, 1896........................................................... 335
O espritu francs en Alsacia-Lorena, 1896............................... 338
A democracia cristi, 1896 ......................................................... 341
A tribuna francesa e gambetta, 1896.......................................... 345
Por Galicia, 1896........................................................................ 348
Puntualizando, 1897 ................................................................... 352
Precisins, 1897......................................................................... 356

9
 GALEGUISMO, FEDERALISMO
E REPUBLICANISMO: O PENSAMENTO
POLTICO DE AURELIANO J. PEREIRA

RAMN MIZ

Acaso Espaa non se compn de varias nacionalidades?

A. PEREIRA

1. LIMIAR: ANTES GALEGO CA ESPAOL

O nove de marzo de 1990 tivo lugar en Santiago de
Compostela, co gallo dunha homenaxe a Alfredo Braas pola
publicacin en Barcelona do seu libro El Regionalismo, o acto
fundador da andaina do movemento poltico e cultural que se
autocomprendera co mesmo termo: Rexionalismo galego. Ao
remate do xantar sucedanse as intervencins afervoadas de
persoeiros varios (Bibiano Fernndez, Mximo Leyes, Daz de
Rbago, etc.) nun ton, sen dbida cheo de entusiasmo, pero
certamente retrico, sentimental e escasamente poltico, cando
tomou a palabra o novo director de El Regional de Lugo, quen
sorprendeu aos presentes rompendo o indulxente e plcido
consenso da reunin:

11
 Se o rexionalismo ten que cumprir os fins que del se agarda,
se del se debe derivar como agardamos algo beneficioso para
Galicia, preciso que non se limite a ser un partido de
catedrticos e oradores, de poetas e xornalistas; necesario
que encarne o pobo, que a sa base sexa o campesiado, o
escravo da terra... que non se semelle Liga Agraria de
Gamazo, senn, ags certas inescusables diferenzas, Liga
Irlandesa. Porque o rexionalismo ten unha misin que
cumprir: a redencin dos nosos campesios, a redencin de
case dous millns de irmns nosos que viven suxeitos terra e
que precisan a liberacin da propiedade...1

Para os que o coecan pouca novidade haba naquelas

verbas: Aureliano Jos Pereira de la Riva irrompera haba anos
no seo do galeguismo da poca achegando unha especfica
articulacin poltica e ideolxica, a un ideario fondamente
escindido en das frontes a liberal e a catlico-tradicionalista
debedoras de formulacins tan dispares que, malia diversos
intentos, ficaran por cabo irreconciliables 2. Dunha banda,
liderados por Manuel Murgua 3, os rexionalistas liberais
centrados preferentemente na cidade da Corua arredor da
librara de Carr, A Cova Cltica, onde se reunan Tettamancy,
Curros, Pondal, Salinas e outros entendan o rexionalismo
como movemento modernizador, estreitamente vencellado aos
principios liberais, europesta, reclamando para Galicia unha
Autonoma con poder lexislativo de seu, semellante que o
goberno tentara conceder de xeito serodio a Cuba e Puerto Rico.
Doutra banda, para o sector catlico-tradicionalista de Cabeza
de Len, Tarro, Barcia Caballero, Pereiro, Lens e outros,
presidido por Alfredo Braas e con centro en Compostela, o
rexionalismo concibase como o derradeiro intento de manter a
fasqua tradicional de Galicia en aberta inimizade coa
modernidade liberal-capitalista, a escasa modernidade que
daquela chegaba a esta terra, en todas as sas dimensins: o
liberalismo poltico falseado pola Restauracin e a quenda

12
vergoenta dos partidos, a lenta xeneralizacin do mercado, o
desigual proceso de urbanizacin, etc., da man dun catolicismo
integrista e dun progresivo achegamento ao carlismo por parte
de Braas que rematara por callar en aberto compromiso a
finais do sculo4.
Fronte a estas das principais faccins do rexionalismo,
Pereira conxuntamente con Moreno Barcia, Amor Meiln,
Castro e Lpez, as como o grupo de Mondoedo (Leiras
Pulpeiro e Noriega Varela), o corus Martnez Salazar, o
compostelano Orantes e Magalln, etc. defenderan unha
peculiar articulacin do ideario galeguista co federalismo. De
feito, militantes todos eles do Partido Republicano Federal de
Galicia, compatibilizaran durante anos a sa fidelidade
republicana coa dobre militancia nas ringleiras da Asociacin
Rexionalista Galega. Puidera en principio pensarse que a
procedencia federal de Pereira se traducira nun devecemento do
seu galeguismo da man da suposta abstraccin, caracterstica
dos defensores do pacto sinalagmtico e conmutativo e de
quen Castelao dir no Sempre en Galiza: ao non saberen como
dividir o territorio de Hespaa en Estados particulares... nin idea
tian do que se deba federar5, en nidia alusin pantasma do
regionalismo sano y bien entendido que, ao fo da indistincin
entre rexins e nacionalidades, percorreu dende o s. XIX os
proxectos de descentralizacin do Estado espaol. Mais non
tal, as e todo, o que acontece co noso autor que, como imos ver
con mis vagar, asome durante boa parte da sa traxectoria
poltica o concepto de nacin de Murgua, ben que desposudo
da sa radicalizacin fundamentadora e baixo a roupaxe as mis
das veces do termo rexin, outras de nacionalidade pero sen
perder por iso un chisco a sa substantividade poltica. De feito,
se a chamada organizacin dunha forza poltica con
implantacin no campesiado, superadora do culturalismo
elitista dos Xogos florais, sorprendera os comensais da

13
homenaxe a Braas, non menos foi o seu sobresalto diante da
rotunda afirmacin de Pereira:
hai moitos anos que son galego antes ca espaol, atrevemento
do que anda non me teo arrepentido6.

A dar cumprida conta desta democrtica sntese de

federalismo e rexionalismo, reivindicando as para a historia do
galeguismo a quen, vtima arestora de tan inmerecido
esquecemento, foi no seu tempo un dos seus lderes mis activos
e progresistas, dedcanse as pxinas que seguen e a escolma de
escritos que as acompaan.

2. APUNTE BIOGRFICO: A CARIDADE OFENDE

Naceu Aureliano Jos Pereira de la Riva un 22 de xaneiro
do ano 1855 no seo dunha familia de moi escasos recursos
econmicos que o ateigaron de privacins os primeiros anos da
sa vida, deixndolle un sinal de tristura mesturada de rebelda
que o acompaaran o resto da sa peripecia vital. Malia unha
intelixencia e unha precocidade fra do comn, amosadas a
idade ben temper nas sas intervencins literarias e
xornalsticas, non lle foi posible cursar estudos superiores, algo
que vivira sempre como frustracin que lle gustaba referirse
nas intervencins de acento mis social7. Sern de feito razns
de supervivencia, mesturadas co fracaso poltico simultneo do
rexionalismo e do federalismo galegos, as que provocaran o seu
abandono do partido federal, e ao pouco tempo o seu traslado a
Madrid e o afastamento de toda actividade poltica.
A sa primeira intervencin na prensa da que temos noticia
un artigo titulado A sombra da Repblica publicado na
revista La Ilustracin Republicana y Federal, que dirixa en
Madrid Enrique Rodrguez-Sols, o 11 de setembro de 1872.

14
Contaba pois Aureliano con 17 anos de idade, o que confirma
non s a sa precocidade, senn a filiacin federal orixinara que
non precisara, en contra do que se dixo nalgunha ocasin, de
ningunha evolucin para callar na sa activa militancia de anos
posteriores. Neste texto, en datas previas I Repblica, o autor
declrase ardentemente republicano, fronte a unha monarqua
que, malia os tatexos de don Amadeo, endexamais chegou a
aceptar a leccin liberal de Cdiz, pero tamn federal fronte a un
Estado espaol construdo con doses semellantes de
autoritarismo e centralizacin abafante:
Espaa que sabe que ten que adquirir unha nova vida coa
forma democrtica, resstese a sufrir por mis tempo a
dominacin monrquica e far todos os esforzos posibles para
formular a Repblica Federal... a punta do gorro frixio agroma
por riba do vacilante e comesto solio dos Fernandos, Carlos e
Isabeis8.

Para algns investigadores a sa actividade literaria

remntase a 1870, seguindo a loa que lle dedicara o inefable
Labarta Pose en Galicia Humorstica en 1888:
Slo quince primaveras
Jota Pereira contaba,
cuando al pblico ya daba
sus producciones primeras9

As e todo, as primeiras referencias que temos atopado son

algns poemas en casteln na Revista Galaica, que dirixa
Benito Vicetto en Ferrol, que datan do ano 187410. O mesmo ano
El Diario de Santiago informa o 20 de xullo da publicacin en
Lugo dun Almanaque, sucesor do de Soto Freire, baixo a
direccin dun Aureliano Pereira que contaba con 19 anos, e
baixo o ttulo de Madeja Literaria, no que colaboran Posada,
Vesteiro Torres, Neira, Curros Enrquez e outros11.

15
 No ano seguinte, 1875, a sa actividade multiplcase tanto
no eido potico coma no poltico. Mesmo ser en xornais de
orientacin federal onde vexan a luz non s traballos de
preocupacin social como o celebrado artigo Redencin
publicado en La Lira e cunha recensin en El Telegrama12, senn
que, no devandito diario federalista, amn de poemas varios en
casteln ver publicado o poema en galego A mia sentenza13,
e proclamaranse as bases dunha Liga periodstica de Galicia,
cuxa secretara lle correspondera a Pereira.
A sa iniciativa e capacidade de traballo eran tales que aos
23 anos, traballando en El Diario de Lugo (o que fara desde
1878 a 1884), chegara a ser o nico, omnmodo redactor deste
xornal, mantendo de xeito voluntario unha publicacin
ameazada non s pola ausencia de medios econmicos, senn, e
sobre todo, pola inimizade declarada dos sectores eclesisticos
mis integristas. Precisamente sera un destacado membro desta
tendencia, o cardenal Pay quen, ironas do destino, fora o
grande protector de Alfredo Braas, o que promovera con
denuncias varias o peche do xornal por certas crticas vertidas no
Diario, nomeadamente contra algunhas posicins polticas da
Igrexa Catlica.
Nas sas intervencins neste xornal, Pereira amosa xa os
elementos centrais da sa ideoloxa poltica sobre os que
volveremos logo: federalismo, democracia e progresismo social.
As, nun artigo titulado Emigracin, o 12 de outubro de 1879,
fronte s denuncias sentimentais ao uso, o noso autor chama a
atencin sobre as causas estruturais que xeraban aquela sangra
da nosa patria:
facendo desaparecer as causas desaparecer o efecto: o da
que o galego non sinta as apuradas necesidades que hoxe o
obrigan a tomar pasaxe para as terras americanas e cando, en
fin, non tea por que emigrar, vivir feliz na terra natal, e a sa
adorada Galicia ser grande e prspera.

16
 Outro tanto acontece cunha teima xa de maneira temper
presente no noso autor, o anticaciquismo, denunciado
reiteradamente como verdadeira praga dos tempos modernos,
ao fo da contraposicin tan cara a Pereira: modernidade/
feudalismo, democracia/caciquismo, descentralizacin/
unitarismo, representacin/cunerismo, etc., etc., e fustrigado sen
piedade nun editorial de outubro de 1879 titulado estado da
poboacin rural en Galicia:
se ben as ideas civilizadoras conseguiron desterrar o
feudalismo... co paso do tempo, coma se fose encargado de
soster as amosegas do feudalismo, apareceu o caciquismo rural,
mis temible anda e que ocasiona mis dolorosas consecuencias
que o poder do que tomou vida e forma... de a que o pobo
galego careza de verdadeira representacin nas Cortes, porque a
inmensa maiora dos electores non poden emitir sufraxios con
liberdade... para facer unha eleccin en Galicia, nunca se conta
coa vontade do pobo, senn coa vontade dos alcaldes e caciques
que conducen como unha grea de ovellas aos colexios electorais
os que exercitan o seu dereito de voto.
Mesmo xa dos tempos do Diario de Lugo data a defensa
dos dereitos da muller que protagonizaran intervencins
decisivas de Pereira, como veremos na discusin do Proxecto de
Constitucin Federal de 1887. Boa mostra diso constiteo o
editorial do 6 de maio de 1881, A muller e as carreiras
profesionais, motivado pola prohibicin a varias mulleres
licenciadas en Medicina de exerceren a sa profesin por parte
do Consello de Instrucin Pblica:
sen fundarse en razns cientficas, senn alegando
argumentos de valor imaxinario, s apreciables en tempos de
atraso intelectual... pois sera dar unha pobrsima idea da nosa
cultura, crer que a muller debe dedicarse soamente aos oficios
que leva consigo o goberno da casa.

17
 Posteriormente, en 1884, Pereira pasara a dirixir El
Regional ata 1893, xornal no que publicara centos de artigos,
con e sen sinatura, nos que expora a sa persoal sntese de
federalismo e rexionalismo, as como o talante progresista e
demcrata do seu ideario. Mesmo despois, unha vez trasladado a
Madrid, tralo traumtico abandono do partido federal, seguira
remexendo periodicamente artigos de orientacin rexionalista e
social, como colaborador dun proxecto no que, conxuntamente
con Amor Meiln e Castro e Lpez (antes do traslado deste
ltimo a Bos Aires) deixara os mellores anos da sa vida.
Este xornal, que reproducira integramente o discurso de
Murgua nos Xogos Florais de Pontevedra, reclamara para si,
con toda xustiza, o feito de ser o primeiro diario rexionalista
galego, como polo demais substanciaba a sa propia cabeceira.
Desde as sas pxinas Pereira trataba, un tras outro, os mis
importantes motivos do discurso galeguista da poca con
singular precisin e forza, ao fo da decidida politizacin que lle
imprime a sa ptica federalista. As, por exemplo, a teima da
necesidade de deputados representantes dos intereses de Galicia,
fronte ao cunerismo e s hipotecas dos partidos de mbito
espaol debedores doutras lealdades, exponse con rotundidade
no editorial O rexionalismo do 21 de xullo de 1886, onde para
tal efecto se afirma:
E como en Espaa resultan sacrificadas todas as rexins por
esta centralizacin que empobrece, vela a razn de ser do
rexionalismo, e vela a xustiza con que, sen que implique
indisciplina, os deputados dunha comarca deben xuntarse para
defender os dereitos preteridos ou amparar os intereses
ameazados por unha decisin inxusta.

Teima esta omnipresente na obra do noso autor, tendo en

conta o baleiro democrtico-representativo que se producira
pola inversin do mecanismo parlamentario: o Goberno, tras

18
acordo dos partidos da quenda, o encargado de fabricar unhas
eleccins con candidatos e resultados sa medida, en ausencia
de calquera atencin aos intereses dos electores, que se volve
reiterar en A razn do rexionalismo, o 22 de xullo de 1886:
O deputado non representa o distrito nin a rexin... as, os
pobos, vndose sen deputados, porque estes sono soamente do
Goberno, acentan a sa resistencia, porque nesa presin
inxusta, desmoralizadora e prexudicial para a dignidade dos
deputados, est a razn do rexionalismo.

Resulta patente, na lectura destes textos de El Regional,

algo especialmente rechamante no mbito do movemento
rexionalista da poca, a saber: a estreita conexin co campo da
poltica en sentido estrito, sen ambaxes, como modo de
configurar a problemtica galeguista. Presntase esta, en efecto,
como unha alternativa ao sistema e funcionamento poltico da
Restauracin, ao caciquismo, ao cunerismo, ao pucherazo, s
componendas da quenda vergoenta dos partidos,
lexislacin ateigada de servidumes centralistas etc. como
procura dunha poltica galega, no dobre sentido de 1) propia,
isto , atenta aos intereses de Galicia, pero tamn 2)
democrtica, baseada na vontade popular libremente expresada.
Pero ademais, o rexionalismo de Pereira levar o seu alento
democrtico aln de toda ambigidade, fronte ao propio
Murgua e non digamos Braas, no que se refire caste da
descentralizacin proposta, non s por reclamar un autntico
autogoberno poltico e non simplemente administrativo, senn
tendo en conta a completa reestruturacin de todo o sistema
poltico que diso se derivara. En poucos lugares coma no
editorial titulado Mis poltica fica isto salientado tan
claramente:
Trabcase de medio a medio quen cre que a
descentralizacin resulta posible sen cambiar o sistema

19
 poltico... para administrar ben indispensable a
descentralizacin e esta non resulta posible sen un cambio
radical na poltica... As, pois que precisamos mellor goberno,
non pidamos menos, senn mis e mellor poltica e teremos
mis e mellor administracin: ningun coece, procura e
defende mellor os propios intereses que os interesados
mesmos.

Esta perspectiva democrtica, progresista e, como de

contado veremos, federal, diferencibase con claridade das
outras das tendencias rexionalistas; da liberal, en menor
medida, ags no referente cuestin do federalismo, desbotado
por aquel sector con base na funesta experiencia da I Repblica.
Dende al a matizada distancia que en todo momento garda
Pereira con Murgua non aceptamos todas as sas
afirmacins escribir nalgunha ocasin -a quen, as e todo,
considera como mestre indiscutible e fundador da idea de nacin
ou nacionalidade galega. Distinto o caso de Braas, onde as
diferenzas entre republicanismo e tradicionalismo afastan
irreconciliablemente, baixo a mesma etiqueta de
rexionalismo, dous proxectos polticos antitticos que tentan,
as e todo, manter a unidade por riba das diferenzas.
Sorprende en Pereira que a valoracin da comn causa
galeguista lle faga poer nun segundo plano as por cabo
insalvables distancias polticas. As, por exemplo, a ningun,
pero menos anda aos liberais, se lle escapaban as radicais
diferenzas entre o rexionalismo de Pereira e de Braas. Neste
sentido La Gaceta de Santiago, o 20 de outubro de 1886 expua
cruamente as diverxencias:
O rexionalismo que defende o ilustrado colega de Lugo (El
Regional)... est baseado nos principios democrticos que
informan as sociedades modernas, mentres que os que invocan
El Libredn e La Regin Gallega, son e non poden deixar de

20
 ser mis que os principios autocrticos e teocrticos que
emanan e se fundan no dereito divino.

A resposta de Pereira sumamente clarificadora do peso

que a comn empresa galeguista imprime, ao seu xuzo, hora
de relativizar tan fondas diferenzas ideolxicas no seo dun
movemento que, cativo en recursos e traballando sempre en
precario, tenta salvar da crise interna e minimizar as evidentes
discrepancias:
O rexionalismo tal e como ns o entendemos descansa sobre
os principios democrticos... sucede que moitas veces o
sentimento patrio non resulta moi acado con certos principios
polticos e vea ser rexionalista quen milita en partido
centralizador e autoritario. Pero isto non queremos nin
podemos discutilo. Ns contenderemos con quen ataque o
rexionalismo, non cos que o acepten, pois desexamos que
baixo esta bandeira se xunten todos os bos fillos de Galicia12.

Por iso, a unidade de todos os galegos por riba das

diferenzas que asome Pereira non se traduce nun devecemento
do seu credo democrtico como adoitaba acontecer nos
nacionalismos perifricos da Espaa do XIX. E refermonos con
isto, non xa s formulacins antiliberais e integristas de Sabino
Arana, senn mesmo s formulacins catalanistas de Prat de la
Riba, quen incorpora, na sa peculiar sntese, elementos
corporativos e organicistas que derivan nun importante
esfarelamento dos principios liberais. Mesmo un autor de
procedencia federalista como Almirall paga ben caro a enchente
de organicismo catalanista do seu ideario, introducindo
elementos espurios de procedencia corporativista e tradicional,
moi mal acados coa orientacin democrtica da que resulta
debedora de maneira indeclinable a ideoloxa federal.
Moi distinto o caso de Pereira, e isto cmpre sublialo
como unha das caractersticas sobranceiras do seu pensamento

21
poltico, pois para l o rexionalismo implica non soamente unha
defensa dos intereses de Galicia, senn a insercin desta defensa
nun proxecto democratizador e modernizador no poltico,
econmico e cultural do Estado espaol, tal e como se reitera
unha e outra vez nas pxinas de El Regional:
Porque a frmula descentralizadora non a ten atopado anda
outro sistema poltico que non sexa a democracia, que
recoece como base do poder a soberana popular; como
medio do seu exercicio, o sufraxio universal; como factores
indispensables dos seus actos, os poderes removibles e
responsables; como nico e universal medio de correccin das
transgresins, o poder xudicial independente, e como norma
principal dos seus actos, os sempre invocados pero nunca
realizados eternos principios de liberdade, igualdade e
fraternidade.

Elemento fundamental, nesta orde de cousas, a sa

afiliacin durante anos ao Partido Republicano Federal de
Galicia, no que deseguida ocupara cargos de certo relevo
provincial, chegando a desempear un posto poltico electivo:
concelleiro no Concello de Lugo en 1887. O seu peso na
organizacin federal vira confirmarse ao ser nomeado,
conxuntamente con Mosquera Lequerica e Modesto Moirn,
membro da comisin encargada, xunto a Moreno Barcia, da
redaccin do Proxecto de Constitucin para o futuro Estado
Galego, texto clave do federalismo en Galicia, que sera
discutido e aprobado na Asemblea de Lugo do 2 ao 7 de xullo de
1887, e sobre o que imos volver de contado.
Pero subliabamos hai un anaco que Pereira traducira en
dobre militancia o seu federorrexionalismo. En efecto, a finais
de 1890 publicara A Monteira de Lugo unha serie de artigos
sobre a necesidade de crear unha Asociacin rexional de artistas
e escritores que unificase os esforzos dispersos a prol dos
intereses de Galicia e a sa cultura autctona. A contestacin de

22
Pereira en La Pequea Patria centrarase nos aspectos
organizativos da inicial proposta de Galo Salinas, membro
corus da Cova Cltica e director da Revista Gallega, aspectos
estes polo demais que sairan luz reiteradamente ao fo da
mobilizacin rexionalista. A proposta de Salinas consista en
constitur unha asociacin arredor da cal se fosen agregando
outras, creadas baixo o impulso desa asociacin central que
definira as lias mestras do conxunto da organizacin. Tal
proxecto sera criticado por Pereira, recoecendo as e todo a
necesidade dunha tal organizacin, en razn do carcter
centralizador do centro nico do que dependeran
xerarquicamente todos os crculos inferiores. Fronte a esta
formulacin, Pereira opua unha xnese alternativa da
asociacin de abaixo arriba, crendose primeiro as asociacins
provinciais e locais para federrense estas a nivel galego nunha
asociacin rexional:
constitur unha asociacin rexional enlazando entre si as
asociacins de provincia, que se integraran sa vez das
existentes nas vilas e nas capitais de cada unha delas... outra
cousa sera constitur unha xerarqua incompatible coa
democracia da repblica literaria porque resultara un centro
nico de categora superior13.

As e todo as polmicas desta caste, sobre asociacin de

escritores ou xornalistas, cederan axia o seu posto
articulacin dunha organizacin poltica, a Asociacin
Rexionalista, que partindo do ncleo composteln, se espallara
axia por toda Galicia. En efecto, no mes de novembro de 1890
ten lugar en Santiago a constitucin do Comit Central
Rexionalista da man de Murgua e Braas. Era presidente o
primeiro e secretario Cabeza de Len, eran vogais: Braas,
Tarro, Barcia Caballero, Pereira Romero e Enrique Lens. Pois
ben, en decembro daquel mesmo ano recibase en El Regional de
Lugo unha carta de Murgua na que se expresaba a conveniencia

23
e oportunidade, para a defensa dos intereses de Galicia, de que
na mencionada cidade se constitura maior brevidade un
comit rexionalista, base da organizacin e propaganda do
partido do mesmo nome na provincia13. Deseguida se procedeu
constitucin do comit rexionalista de Lugo, o 14 de decembro
de 1890, que quedara integrado do seguinte xeito:
Presidente honorario: Manuel M. Murgua.
Presidente efectivo: Manuel Mosquera e Lequerica,
avogado e deputado provincial.
Vicepresidente: Manuel Reinante e Cancio, deputado
provincial.
Secretario: Aureliano Pereira.
Vicesecretario: Enrique Rodrguez Garrido.
Vogais: Romualdo Acevedo, avogado e director de La Idea
Moderna.
Celedonio Peamara, deputado provincial.
Bernardino Amor Meiln, xornalista e escritor.
Enrique Castillo Silva, mdico.
O trazo mis notorio que cmpre salientar, pois resulta
dabondo descoecido, que case a metade dos cargos directivos
do comit rexionalista lugus se achaban ocupados por
militantes do partido republicano federal de Lugo. As, entre
outros, podemos identificar como tales a Pereira, Amor Meiln,
Mosquera, Abun e Acevedo. A sntese federorrexionalista
concretbase deste xeito, aln do eido puramente ideolxico, no
propio nivel organizativo, levando as o vieiro de achegamento
deste ncleo lugus ata as sas ltimas consecuencias, o que non
deixara de presentar problemas no seu da.
Elemento fundamental desta politizacin do rexionalismo,
debedora da tradicin federal na que se inscribe Pereira mais
poltica tmolo precisamente na sa teima de que o
Rexionalismo non remaneza como simple club de catedrticos

24
e de oradores, de escritores e xornalistas, dicir, da imperiosa
necesidade de dotar o movemento dunha autntica base
organizativa, de concretar programas, de levar a cabo campaas
cara opinin pblica, de incidir, en fin, na vida poltica galega
sometida ao abafante sistema da Restauracin. As, por exemplo,
a finais de 1886, Pereira queixbase da vaguidade e retrica que
envolve anda o rexionalismo galego:
Hoxe por hoxe o rexionalismo como tantas veces temos
dito unha aspiracin informe... preciso traballar con fe
para que tome corpo, para que se determine... que se traduza
na vida real e se perciba mis directamente14.

As, Pereira, malia polemizar de xeito incansable dende as

pxinas de El Regional contra os xornais galegos que amosaban
o seu escepticismo, cando non a sa aberta oposicin perante a
axitacin dos intereses materiais e espirituais de Galicia, non
deixaba de recoecer o crnico dfice poltico e organizativo
indiscutible do movemento, e o aquel de verdade que se
agochaba en cualificativos como o de platonismo do
descoecido que lle aplicara La Opinin Liberal de Ourense,
afirmando as mesmo que, todo o mis, o rexionalismo
proporcionara poetas melenudos (sic) tocando a arpa para
amortecer a fame de Galicia15.
E todo iso, como xa temos salientado, sen que a
politizacin democrtica do rexionalismo que Pereira propn se
traduza no esquecemento da indeclinable vertente cultural do
rexionalismo. Boa proba disto constiteo a proposta que fai en
decembro de 1886, nunha conferencia no Crculo das Artes de
Lugo, da creacin dunha Academia Galega:
para elevar a nosa literatura e dar ao movemento intelectual
de Galicia toda a brillantez que debe acadar.

Esta idea, da que Pereira, cmpre sublialo, un dos

primeiros formuladores canda Valentn Lamas Carvajal ( 1875)

25
e Emilia Pardo Bazn (1880) do que teamos noticia e que non
ter concrecin ata 1906, cando o rexionalismo galego se atope
xa en franco esfarelamento, apunta cara un elemento bsico do
seu ideario: a dotacin dun soporte institucional dedicado
normalizacin da cultura galega. Resulta de especial interese o
feito de que a Academia Galega que Pereira postula se vencelle
directamente normativizacin da Lingua, figurando na sa
proposta como unha das tarefas mis perentorias a unificacin
do galego e a confeccin dunha gramtica e mais un dicionario
tendo en conta que:
A purificacin e reconstrucin do idioma galego unha
necesidade recoecida por cantos collen un libro escrito nesta
lingua. Na ortografa reina a mis completa anarqua... non hai
regra ningunha para a escrita. Resulta preciso afirmar que para
escribir galego non abonda con empregar palabras galegas,
preciso conservar a esencia, o que verdadeiramente galego: a
estrutura, a sintaxe, o xiro, a propia forma literaria do noso
idioma. Doutro xeito acontece que moitas das poesas que se
autotitulan galegas son en realidade poesas castels
traducidas ao galego16.

En definitiva, o que fai a Aureliano Pereira un caso nico no

seo do galeguismo do sculo XIX a articulacin estreita e
orixinalsima do rexionalismo cultural e poltico co federalismo
republicano, sen erosionar ou degradar a sa sntese ningn de
ambos os dous compoentes. As, o seu progresismo impdelle,
dunha banda, que para substantivar a organizacin da
comunidade galega acuda a elementos espurios como as teoras
da raza tal e como fai Murgua; por non falarmos de formulacins
do rexionalismo en clave do pasado, de nostalxia medieval dos
tempos idos, en aberta inimizade coa modernidade, como
aconteca con Braas. Cmpre, xa que logo, detrmonos, anda
que sexa brevemente no desenvolvemento poltico e ideolxico
do galeguismo federal de Pereira nestes anos.

26
 Nesta orde de cousas, ante todo, dbese contextualizar o
moi problemtico, na Galicia da poca, que resultaba a
adscricin republicana e federal do rexionalismo do noso autor.
En efecto, iso constitua unha patente diferenza coas posicins
dos rexionalistas liberais e mesmo dos tradicionalistas, mentres
Braas non se decantou definitivamente cara ao carlismo. Dende
o interior do propio movemento tanto como do exterior do
mesmo intensificronse as crticas e descualificacins contra a
pretensin de vencellar rexionalismo e federalismo, baixo
pretexto de deturpacin dos principios accidentalistas verbo da
forma de Estado propias, segundo se dica, do primeiro. As, por
exemplo, desde La Monarqua de Ferrol lanzaranse dursimas
crticas contras a pretensin de Pereira de conciliar o galeguismo
coa militancia no partido federal. A resposta deste non se deixou
agardar:
Ns, rexionalistas, dispostos a apoiar e defender todo o que
sexa rexionalismo, do cal somos representantes na prensa
desde o primeiro nmero do noso xornal, como antes de
fundar este tiamos sido os seus propagandistas noutros
medios, coidamos que tal tendencia ten necesidade de atopar a
sa frmula, e pensamos que a atopar e que esta non pode ser
outra que o credo do partido cuxa doutrina descansa nos
principios que defende o federalismo... neste partido
militamos porque somos rexionalistas... Todo o que defende o
rexionalismo noso, pero este non anda un partido
poltico...17.

Non hai polo tanto unha adscricin puramente adxectiva e

coxuntural ao rexionalismo por parte deste republicano
federalista lugus, como acontece con outros republicanos
federais como o cataln Valls i Ribot ou mesmo Pi i Margall, en
contra do que se repite unha e outra vez, senn que se trata de
fornecer cunha orientacin especfica o desdebuxado, neboento

27
e catico universo poltico do rexionalismo galego de fin de
sculo, de tal xeito que:
as como hoxe coincido en todo cos exclusivamente
rexionalistas, eles coincidirn en todo connosco,
tendo en conta que tal sera o destino da
federacin e xa que logo do rexionalismo, que unha das
sas manifestacins18.

De a que Pereira se opoa sempre, usualmente de xeito

implcito por mor de evitar innecesarios, pero finalmente
inevitables, enfrontamentos, aos proxectos de Braas de postular
a descentralizacin en clave do pasado como a recuperacin das
vellas liberdades locais e as franquas populares, no seo
dunha monarqua tradicional, tamn chamada monarqua
federativa por Vzquez de Mella. O noso autor denuncia con
rotundidade o que, malia as intencins sinceramente
rexionalistas do profesor composteln, remata por suceder co
seu modelo de descentralizacin rexional; a saber: que o
autoritarismo monrquico de orde tradicional, derivado da
xerarqua dunha sorte de monarca con fueros, o destrur o
principio das liberdades modernas, os dereitos individuais e a
representacin popular, remata por baleirar practicamente de
contido calquera descentralizacin poltica e mesmo
administrativa. Os artigos que sobre organizacin
administrativa de Galicia e Laboremus que Braas publicara
a finais da sa vida en El Correo Espaol, confirmaran os
temores do noso autor. Pola contra, insiste Pereira:
Estas liberdades (do municipio, da provincia e da rexin) non
poden estar garantidas senn dentro do sistema federal... pois
diante do sistema rexionalista toda centralizacin desaparece
por que? porque os alcaldes son elixidos polos pobos, os
gobernadores pola provincia etc... Para devolver s rexins as
sas funcins propias.. preciso que esta nosa nacin se
organice federalmente19.

28
 Poderiamos multiplicar as testemuas, amosando esta
unificacin poltica e terica establecida por Pereira entre
federalismo e rexionalismo, no dobre sentido de se configurar o
federalismo como unha das tendencias polticas actuantes no
interior do movemento rexional, as como a consecuencia lxica
dun proceso de maduracin poltica do segundo, en aras da sa
meirande concrecin organizativa, democratizacin do sistema
poltico como obxectivo e modelo de Estado fondamente
descentralizado. De a tamn, sen dbida, que a interioridade
organizativa do sector lugus encabezada por Pereira no cerne
do movemento rexionalista fora, as mesmo, unha interioridade
problemtica, en razn das fondas diferenzas coas das
tendencias dominantes e moi especialmente co sector
composteln.
Como membros dun partido minoritario na Espaa da
quenda pacfica dos Partidos liberal fusionista e conservador,
Pereira e os seus correlixionarios, desenvolveron nestes anos
unha actividade tan intensa coma marxinal e, por cabo, de
escaso xito, se exceptuamos, polo que atinxe aos noso autor, a
sa presentacin e posterior eleccin como concelleiro de Lugo
nas eleccins municipais de 1887, petando de xeito reiterado coa
impenetrabilidade dunha estrutura de oportunidade poltica en
extremo negativa. Un escenario poltico articulado polas redes
clientelares dos grandes e pequenos caciques, cuxos dispositivos
formaban unha tan tupida como impenetrable trama de intereses
e coaccins, faca practicamente inviable o traballo poltico,
erosionando constantemente apoios para as forzas minoritarias
foran estas rexionais, federalistas, republicanas, etc. O
anticaciquismo devn deste xeito unha teima central do
discurso poltico de Pereira, as como dos seus esforzos
organizativos en clave quer federal, quer rexionalista,
defendendo por todos os medios unha reformulacin do
parlamentarismo que o fixera merecedor de tal nome. Nesta orde

29
de cousas son ducias os artigos dedicados a loitar contra a praga
que zuga das veas pseudorrepresentativas do sistema da
Restauracin e moi especialmente a imposta polo Partido
Conservador de indiscutida dominacin na provincia de Lugo:
Vemos que o principal amparo do caciquismo... chmase
partido poltico, titlase de orde, fala de moralidade, pide
respecto lei... como non sermos inimigos irreconciliables
dese partido que se chama conservador!20.

Non cousa de ateigar de referencias anticaciqus o noso

argumento, as como ponderar en demasa o traballo
organizativo e poltico do minoritario ncleo lugus, illado e
premido ata a extenuacin, por unha lea de intereses que o
sistema de dominacin clientelar xestionaba a enteira
satisfaccin das elites provinciais. S cmpre as e todo subliar
o feito de que esta dimensin de crtica do sistema poltico
ocupa o cerne mesmo da anlise de Pereira, aln de
personalismo ou localismo ningn. Outro tanto acontece coa
denuncia do cunerismo, isto , a consolidada prctica de
presentaren os partidos da quenda como candidatos a personaxes
por completo alleos a Galicia, prctica que cortaba de base
calquera eventual defensa e representacin dos intereses galegos
nas Cortes:
Non abonda renegar dos polticos miserentos, deses
caciquios polticos, preciso ollar mis alto, mester
maldicir e execrar a eses grandes caciques que se chaman
Villaverde, Mochales, Elduayen, Payares...21.

Sempre en Pereira, polo demais, o autogoberno galego leva

emparellada a democratizacin do pas, pois de pouco valera
unha descentralizacin que deixara intactas as redes locais de
corrupcin e clientelismo, tendo en conta que desvirtuara
calquera verdadeira representacin de lextimos intereses:

30
 Cmpre dicirlle ao pas que s con institucins xenuinamente
democrticas, e que como tales han atender os verdadeiros
desexos do pobo, e sendo Galicia dona dos seus destinos no
que aos seus peculiares intereses se refire, poder obter a
completa satisfaccin das sas necesidades22.

Diciamos mis arriba que, como quedara de manifesto na

intervencin de Pereira na homenaxe a Braas en 1890, un
elemento decisivo da politizacin que urxa ao noso autor verbo
do movemento rexionalista, consista, na orde estratxica, en
procurar aliados no campesiado galego, como base de masas
dispoible. Ben que, para tal efecto, sera necesario deixar de
considerar ao campesiado como motivo retrico de inspiracin
potica ou simple depositario, no seu illamento esmorecente, das
esencias patrias, na sa lingua e tradicins, para atender as sas
reivindicacins sociais, econmicas e polticas, introducndoas
con pleno dereito e substantividade no programa galeguista.
S as podemos dar cumprida conta da campaa a prol da
Redencin foral que levar a cabo o poltico lugus, fuxindo das
ambigidades de Murgua ou da velada simpata para coa
institucin foral por parte de Braas. Esta alternativa, a de lle dar
dimensin de masas ao rexionalismo da man do sector mis
oprimido do pas, ser desbotada da man do conflito maior que
entre liberais e tradicionalistas que esgazara finalmente o
movemento, fornecendo o paradoxo de que cando, a finais de
sculo o campesiado galego a ser quen de organizarse
activamente da man do Agrarismo, este espertar producirase
por completo marxe dun rexionalismo esvaecido, que virado
cara pequena burguesa vilega, ficara por cabo coa sa
mensaxe orfa de destinatario.
Por outra banda, Pereira, fiel sa vocacin literaria que
nesta anlise non nos compete, publicara ao fo dos noventa
algunha das sas mis celebradas obras, especialmente os seus
mis coecidos poemarios en galego: Cousas da Aldea (1891),

31
Terra a mia (1891) e mais A cova da serpe (1892), coas que
obtera galardns diversos en certames e xustas, aos que se
presentara en diversas ocasins apurado polas penurias
econmicas que o perseguiran toda a sa vida.
Ser nestes anos cando se produza unha descontinuidade
capital no itinerario poltico do noso autor que o conducir ao
afastamento do partido federal e finalmente, de xeito paulatino,
ao silencio en temas polticos, que nunca nos culturais. Nos anos
1891-1892, ten lugar unha grave crise no partido federal
republicano de Galicia e ao fo da mesma Pereira e Meiln
abandonan a sa militancia no mesmo, por razns endexamais
explcitas publicamente e das que por ningures na
documentacin consultada temos podido establecer as causas,
ags algns indicios que apuntan a disputas ao fo das eleccins
locais e problemas persoais derivados da crnica penuria
econmica do noso autor.
Pero anda mis, as mesmo nestes anos prodcese, tras ser
desbotada a proposta poltica e organizativa dos federais e tras o
esfarelamento da Asociacin rexionalista, vtima das
contradicins internas e das difciles condicins de recepcin do
seu discurso, un perceptible distanciamento do rexionalismo por
parte de Pereira. A resultas de todo iso, e da man de Benigno
Quiroga e Manuel Becerra, achegarase ao partido liberal-
dinstico, reposicionamento poltico que recoecer
publicamente, ben que sen entusiasmo algn, en 1897.
Ser co gallo da Junta de Defensa organizada polos
rexionalistas para, co gallo da supresin da Capitana Xeral da
Corua presentada como aldraxe a Galicia enteira, tentar
recompoer as sas forzas esnaquizadas polos enfrontamentos
internos, o fracaso poltico e as presins caciqus, cando se
patentice este alleamento do ncleo lugus daquel proxecto. De
feito El Regional convrtese nun dos xornais galegos mis
opostos Junta de Defensa, alegando constantemente que o

32
conflito que se pretenda presentar como galego tia un alcance
puramente localista, ben que tras diso subxace o progresivo
achegamento de Pereira e Meiln ao Partido liberal-fusionista.
De feito a posicin de Pereira ao fo dos acontecementos da
Junta de Defensa ser afeada polo diario federalista corus El
Telegrama quen resalta que as novas servidumes monteristas
de Pereira fanlle antepor os intereses de partido aos da pequena
patria23. O que mis chama a atencin das crticas dirixidas ao
noso autor por El Telegrama durante os meses de marzo a xuo
de 1893 non a traizn ao ideario federal, senn aos intereses de
Galicia e sa integracin na poltica do sistema: localismo,
cunerismo, etc.
As e todo, sorprende a continuidade dalgunhas crticas de
Pereira de 1893 coas sas formulacins anteriores, de feito, nos
anos noventa anda falar de Proudhon como un dos nosos.
O editorial Rexionalismo, en pleno momento lxido da
mobilizacin, escusa ulterior comentario pola nosa parte:
O rexionalismo unha tendencia vaga, unha aspiracin
informe, que ata agora s ten servido para obter premios por
poesas e aplausos por discursos; o rexionalismo non se ten
expresado nunha frmula concreta... Esta tendencia, podera
chegar a ter moita importancia, a ser til ao pobo, a facer algo
mis ca celebrar certames literarios, se os seus entusiastas
comezaran por formar un corpo de doutrina e logo encetaran
unha activa propaganda para organizar forzas que coa sa
accin puideran levar s corporacins a quen representan os
principios contidos no programa. O rexionalismo para ser algo
ten que contar como base coas clases populares, ten que
acoller no seu programa as solucins aos problemas que
afecten rexin e traballar practicamente para obtelas. Para
representar as aspiracins do pobo ten que contar con este e ter
nel o seu principal elemento...24.

33
 Resltannos, malia todas as nosas pescudas, descoecidas
as razns concretas da nova militancia liberal-fusionista que
Pereira manter en Lugo durante 1893 e 1894 antes de
trasladarse a Madrid cun posto de modesto funcionario no
Ministerio de Fomento.
As e todo, como amosan os artigos enviados por Pereira
que nos anos 1895 e 1896 publica El Regional: Cantigas,
Opinins rexionalistas, Mis opinins rexionalistas, As
orixes do galego etc. o noso autor mantn inclume o seu
galeguismo, se ben virado agora en exclusiva cara ao eido
cultural. As o amosa entre outras cousas a conferencia que
Pereira pronuncia no Ateneo de Madrid en 1895 sobre O
rexionalismo e a poesa galega, editado como folleto en Lugo
no mesmo ano de 1895; e as mesmo publicar en 1896 outro
folleto en Madrid co ttulo Presente e Porvir de Galicia. Nestes
e noutros artigos Pereira amosar unha crecente preocupacin
social non s no que atinxe a Galicia, senn que se producir as
mesmo e de xeito mis xenrico unha acentuacin da atencin
problemtica social xa presente en anos anteriores e un patente
achegamento a posicins de republicanismo filoobreirista, que
se vern reflectidas en artigos varios enviados a El Regional, que
de ningn xeito se compadecen coa sa ocasional filiacin
liberal fusionista, e sobre os que imos volver de contado.
Traballando como modesto funcionario e eventual crtico
teatral do diario madrileo El Pas, transcorreran os derradeiros
anos da sa vida. Morre pobremente como tia vivido, o 31 de
outubro de 1906. Afastado de Galicia e sen volver colaborar con
ningn xornal da sa terra despois de 1897, non asistira ao
devecente solpor do rexionalismo galego que, eivado na raz
polas sas propias contradicins, se esnaquizara
definitivamente, despois do fracaso da fugaz experiencia das
Ligas Gallegas, volvendo a quedar reducido a algns pequenos
ben que irreductibles ncleos de intelectuais sobre todo arredor

34
da Revista Gallega da Corua facendo mis verdadeiras ca
nunca as desencantadas palabras de Curros Enrquez:
Verbas que ceibe o vento
catro soadores tolos.

3. O PENSAMENTO POLTICO DE PEREIRA: COMO DEMCRA-

TA ESPAOL, REPUBLICANO

Obxecto sobranceiro deste estudo darmos conta da

peculiar sntese ideolxica entre federalismo e rexionalismo que
leva a cabo Pereira. Autor sen excesiva formacin acadmica, a
sa escrita, que non por erudicin, sorprende polo menos pola
claridade da sa exposicin, pola coherencia do seu argumento,
pola peculiaridade, en fin, da sa posicin tanto fronte aos
rexionalistas do comn como dos seus compaeiros de fatigas
federais. Resulta notable, en efecto, como a pesar do aludido
cambio de adscricin poltica o ideario do noso autor se articula
con elementos que cohonestan entre si nunha direccin
demcrata-progresista, certamente inslita no mbito dos
rexionalistas galegos do dezanove.
Nas lias que seguen descomporemos s para os efectos
expositivos, os eixes que vertebran o pensamento, atendendo
sucesivamente:
peculiar recepcin da idea de nacin de Murgua
baixo o termo de Rexin mis acado coa tradicin
federal.
Ao seu ideario progresista, racionalista e
moderadamente anticlerical.
sa ideoloxa poltica democrtica e republicana.
Ao modelo federal para o futuro Estado galego
deseado na Asemblea federal de Lugo de 1887.

35
3.1. Unha peculiar idea de Rexin como nacionalidade
Subliabamos no captulo anterior a centralidade do
galeguismo en Pereira, o que implica un rotundo desmentido s
teses que postulan, con carcter xenrico, a endmica
abstraccin estatalista do ideario de federalismo espaol. Ao
longo dos seus escritos de mis relevo, como O Rexionalismo,
o noso autor recolle un tras outro, ags a raza, os principais
elementos constituntes, desde Murgua, da entidade nacional de
Galicia: historia propia, territorio, tradicins especficas, lingua
de seu, institucins de dereito... que constiten o cerne da
Patria galega, sntese dese abano de elementos diacrticos:
A Patria o pobo ao que un pertence porque nel ten
medrado e nada lle resulta alleo. a patria o idioma... o canto
popular, a msica do pas, o baile pintoresco, o acento con que
os seus paisanos se expresan, a tradicin pa ou a lenda que
escoitou no fogar; a patria e o ceo plmbeo, a brtema coa sa
lentura, as braas co seu verdor... 25 . Semella que este
organicismo puidera ficar, como acontece noutros rexionalistas
da poca en dubidoso gusto literario pola patria chica ou, no
mellor dos casos, como en Salvador Golpe, en discreto e
moderado rexionalismo. Pero non tal o que acontece con
Pereira, quen se amosa relativa e sorprendentemente permeable
fundamentacin nacionalista do feito diferencial galego
elaborado por Murgua. As nunha das sas intervencins
fundamentais, O Rexionalismo, que posteriormente sempre
se remitiu o noso autor como expresin mis requintada do seu
ideario rexionalista, afirma con rotundidade:
O Reino Unido, componse de catro nacionalidades
diferentes: Inglaterra, Irlanda, Escocia e Pas de Gales. Pois
ben, acaso Espaa non se compn de varias nacionalidades?
son acaso as rexins idnticas pola sa orixe, pola sa
historia, pola sa linguaxe, polos seus costumes, pola sa
constitucin interna, por as dicilo, expresada nas sas

36
 institucins xurdicas, nos seus hbitos e nas sas tendencias?.
Pois se isto as necesariamente teen que agromar
antagonismos. Por lei fatal ten que haber resistencias a
aceptarmos como noso o que non nos propio26.

Vela unha teorizacin de Galicia como nacionalidade;

terminoloxicamente equiparada a Rexin noutras partes de El
Regionalismo, pero, o que resulta decisivo: organizada
conceptualmente arredor dos clsicos elementos que confiren o
carisma nacionalista:
orixe ou raza (esta raza galega),
historia (o que teen sido as rexins),
tradicins (hbitos e tendencias),
institucins (a sa constitucin interna),
lingua (o idioma galego);
vontade poltica e conciencia nacional, situada por
Murgua nun lugar sobranceiro da sa fundamentacin da
natureza nacional de Galicia.
Respecto ao relevo deste derradeiro elemento, atendamos
aos seus propios, inmellorbles termos:
Antes de posur unha patria real cmpre posur unha patria
ideal... que a conciencia e a fe son as que teen creado as
nacionalidades. Pois ben, os rexionalistas teen idea clara das
sas aspiracins, teen fe e conciencia; teen unha patria
ideal27.

Este sinttico concepto orgnico-historicista e

voluntarista de nacin, de neta fasqua murguiana, articulado
por Pereira, en alleidade ao accidentalismo daquel, co ideario
poltico federal, dando lugar a un rexionalismo certamente
diferenciado das correntes maioritarias, toda vez que se define

37
con toda claridade a prol dunha frmula federal de
descentralizacin poltica:
O rexionalismo non poder ser na realidade do Goberno da
nacin, non atopar frmulas prcticas que expresen as sas
solucins, senn dentro do sistema que ten servido para
formar nacins fortes como o Imperio Xermnico, nacins
libres como Suza; nacins poderosas e ricas como a grande
Repblica norteamericana28.

En definitiva, o orixinal modelo de Pereira compltase sen

ningunha caste de traumatismo ou estraa viraxe conceptual:
Espaa, nacin de nacionalidades ou rexins, ten que se
organizar como Estado federal nacional, integrante dos Estados
federados daquelas, tendo en conta que o federalismo non
soamente representa un modelo democrtico sen fisuras, senn
que constite o modelo mis experimentado internacionalmente
de descentralizacin poltica.
Agora ben, paralelamente a encher de contido orgnico a
frmula federal, de xeito semellante a como farn cada un ao
seu xeito no so Valls i Ribot ou Valent Almirall, senn o
propio Pi i Margall, necesario darmos conta do efecto
contrario, dicir como afecta a perspectiva federal proposta
rexionalista de Pereira?. Os efectos neste sentido son varios e de
non cativo interese.
Ante todo, o federalismo enxerga unha desvalorizacin do
elemento tnico na fundamentacin nacionalista e un paralelo
arrequento do voluntarismo poltico e da perspectiva progresista
do rexionalismo. O factor racial pasa, en efecto, a un segundo
plano na obra de Pereira, que entre os elementos orgnicos, isto
, obxectivos, alude reiteradamente, en troques, ao idioma,
historia e ao territorio diferenciados. O mito celta, por exemplo,
instrumento central do imaxinario fundamentador murguiano
o celta o noso nico e verdadeiro antepasado dira

38
Murgua no que todos os rexionalistas se inspiran dun ou
doutro xeito, deixado de lado por Pereira, tal como acontecera
con outros rexionalistas federais como Martnez Salazar ou
Mirambel i Maristany.
En segundo lugar, o peso do ideario federal enxerga un
caracterstico remanecemento do termo rexin e mesmo do
concepto tras del subxacente fronte ao mis acado coa
fundamentacin murguiana, o de nacin, e que o noso autor
ocasionalmente acolle, ben que nas sas intervencins de mis
relevo. De a que a reitarada presenza do vocbulo rexin non
pode ser interpretada como simplemente residual e
terminolxica, senn que amosa unha relativa alleidade neste
punto das das tradicins federal e nacionalista, que se traduce
no caso de Pereira nun devecemento do concepto de Galicia
como nacin. Iso polo demais era o normal no rexionalismo
galego excepcin de Murgua quen sempre, dende 1865, no
primeiro volume da sa Historia de Galicia teorizara a natureza
de nacin cltica de Galicia. Semellante problema que en
Pereira atopmolo en Braas, ben que neste caso sera o
tradicionalismo do autor o que rematara por desbotar o
concepto de nacin ou nacionalidade.
En terceiro lugar, hai que subliar como efecto do ideario
federal, o reforzo do factor conciencia nacional, a vontade, en
suma, de atinxir unha organizacin poltica de seu, uns
deputados defensores dos intereses de Galicia, unha conciencia
de comn nun proxecto patritico de construcin colectiva da
comunidade:
porque o esprito francs, que vive no corazn dos
Alsacianos-Loreneses, non poder destrulo a presin da
tirana autocrtica, modificando a ortografa e botando ao
crcere aos que non agochan o seu patriotismo, pois este
esprito ten sido xerado pola civilizacin e arraigado pola
democracia29.

39
3.2. Anticlericalismo e progresismo
Na obra de Pereira agroma por todas partes unha visin do
mundo e da vida que presenta substanciais diferenzas coa
liberal-moderada de Murgua e se sita nas antpodas do
catlico-tradicionalismo de Braas. En efecto, achmonos aqu
en presenza dun ideario aberto, progresista, laico, nos vieiros da
mis caracterstica tradicin do republicanismo espaol. Nel,
radicalismo democrtico e modernidade, privadas dos
lamentables excesos cantonalistas e militaristas, forman unha
cosmovisin progresista que vai moi por diante da sociedade no
seo da cal se formula.
As, un primeiro elemento decisivo do pensamento de
Pereira a sa preocupacin social, que reviste un carcter
manifestamente diferenciado daquel catolicismo social e
antisocialista que caracterizara a Braas, ou dos ocasionais
resaibos populistas, mis retricos ca outra cousa, que de cando
en vez sorprenden en Murgua como refugallo do seu liberal-
progresismo da mocidade. Moi ao contrario, no noso autor os
elementos decisivos do seu universo ideolxico como o
agrarismo amsanse con autntico alento social, como un
achegamento real s clases populares que trata de incorporalas,
recollendo as sas reivindicacins bsicas, ao movemento
rexionalista con plena substantividade e non como simple
provedor de sinais de identidade.
Cmpre referirse as mesmo a outro elemento que agroma
reiteradamente nos escritos do federalista lugus con certo peso
inicial, que non far senn acrecentarse tras o seu traslado a
Madrid, mesmo baixo as sas novas lealdades formais ao partido
liberal dinstico. Trtase da sa preocupacin pola cuestin
obreira e os partidos e as forzas que a expresan, amosndose
neste extremo a sensibilidade proletaria dalgunhas correntes do
federalismo histrico espaol, moito tempo mesturado con

40
arelas obreiristas das que constituu ata fins de sculo a sa
nica canle de explicitacin poltica. Nos artigos dedicados
cuestin por Pereira de salientar, conxuntamente cun certo
paternalismo, unha innegable lucidez en diversos puntos sobre a
condicin proletaria naquelas datas, que o levaran mis al do
mero recoecemento do problema social para dialogar coa
sas expresins polticas.
As, por exemplo, en intervencins tales como A
instrucin aos artesns e os medios para proporcionala o
federal lucense acolle unha inocua prdica da necesidade de
mellorar a instrucin da clase traballadora e postula a creacin
de Escolas de Artes e Oficios ou sociedades do tipo Fomento
das Artes. Noutras ocasins, o que constituu un trazo inslito
no seo do rexionalismo, gaba a clase obreira pola sa presenza
poltica e cvica na Corua:
A capital de Galicia, A Corua, conta cunha ilustrada clase
obreira e a ela debe en boa medida a consideracin que goza
aquel pobo e a altura que ten chegado. En todas as
sociedades, en cantas ideas tiles se propoen e realizan, en
todo, en fin, ten non pequena parte a clase obreira coruesa30.

Pargrafos que semellan retricos, pero abonda

confrontalos co galeguismo non xa da poca senn posterior e
non xa coa denuncia das vilas podrecentes de Risco, senn co
Castelao que considera os autnticos traballadores galegos:
campesios e marieiros para contextualizar debidamente o
obreirismo de Pereira. O que se confirma cando, do mesmo xeito
que botaba de menos o dficit poltico do galeguismo, lamenta a
ausencia da clase obreira galega como clase para si,
organizada e mobilizada:
No sentido social non pode dicirse que en Galicia haxa
artesns como clase; porque non constiten esta os individuos
dunha mesma profesin que aparecen agrupados unicamente

41
 na matrcula da contribucin industrial. S pode dicirse que
existen clases obreiras ou artess chmeselle como se
queira cando hai vencellos comns que unen os individuos,
cando dan mostras de vitalidade, cando achegan vida pblica
o movemento social do seu esforzo colectivo31.

Estamos nestas pasaxes e en moitas outras moi lonxe dos

Crculos catlicos de obreros promovidos por Braas en
Compostela, pero tamn da apoloxa burguesa coruesa que
resoa nas pxinas de La Revista Gallega, e da crtica dende a
mesma dirixida reiteradamente contra as folgas e a
manifestacins dos primeiro de maio que daquela comezaban a
celebrarse na cidade herculina.
Noutros artigos tales como Os do cortello, Os da ra
etc., Pereira, da man da sa preocupacin social trata temas tales
como a prostitucin e a mendicidade, dndolles un xiro
certamente alleo perspectiva corrente nos seus colegas
rexionalistas, especialmente pola nmina de autoridades
intelectuais que menta a prol do seu argumento:
Porque certamente non se divisa, nin sequera apelando s
utopas de Louis Blanc, Fourier e demais xenerosos
pensadores, como podera evitarse o que o escritor Zola
presenta como unha grandsima enormidade32.

certo que resulta manifestamente inslito no panorama

ideolxico dos escritores rexionalistas da poca as gabanzas ao
socialismo utpico, as como ao escritor Zola, execrado por
Braas. Non constite iso, polo demais, un trazo illado que non
sexa lcito extrapolar, senn que esta apertura ao pensamento
progresista europeo, mesmo nas sas mis radicais expresins,
integra pola contra un dato sobranceiro en diversas
intervencins do noso autor. As, Proudhon, Lombroso, Fourier
ou Saint Simon merecen ocasionalmente a sa aprobacin

42
explcita, por mis que tamn exprese algunhas reservas verbo
do anarquismo e do socialismo.
Proximidade relativa ao movemento obreiro que se
testemua, por exemplo, na aceptacin das folgas como
mecanismo de defensa a prol dos intereses dos traballadores, as
como a denuncia da desigualdade material que reside tras da
igualdade formal nas democracias da sa poca:
A liberdade de traballo e a igualdade diante da lei son das
nobres conquistas que Flammeront celebra e Clemenceau
gaba. Pero como moi ben di este ltimo, falta anda por ver
que Estado social teen creado... e atopa soamente a liberdade
do individuo proclamada nunha sociedade na que as
agrupacins tradicionais dos fortes teen sometido os febles,
cunha ilusoria igualdade diante da lei33.

Republicanismo radical e socialismo utpico entrecrzanse

en intervencins como a precedente, fornecendo unha especial
sensibilidade no seo dun movemento rexionalista que, se tia
desatendido abertamente as reivindicacins do campesiado, as
do movemento obreiro nin sequera figuraban no seu horizonte
mis afastado. Diciamos que Pereira asome a idoneidade das
folgas como medio de defensa dos intereses obreiros e neste
sentido escribe varios artigos, recolle de maneira laudatoria as
primeiras folgas do proletariado francs, salientando a
belixerancia dos gobernos da dereita diante das mobilizacins:
Hardy mesmo non puido por menos que compadecelos a
pesar do instintivo horror que, como bo burgus, senta ante
calquera perturbador da orde pblica. Cmpre engadir ao
devandito algo que resulta evidente. Pola organizacin na que
vivimos, o Estado, en todas as sas representacins parcial
contra a clase obreira, que ningunha intervencin ten na
elaboracin das leis34.

43
 De a unha conclusin inequvoca que suscitara non
poucas crticas nos xornais conservadores da Galicia da poca,
por non falar dos diarios catlico-tradicionalistas que
proclamaban a irmandade do capital e do traballo, e caridade
cristi e a resignacin como s remedio da inxustiza:
As clases pas dirn aos de enriba: dade, e aos de abaixo
agardade. Pero que non hai mis remedio que a caridade
para aliviar o mal que producen os vicios de organizacin
social? que debemos perder toda esperanza nun porvir de
xustiza? Cando os camios da lei e da equidade se pechan, a
paciencia cede o seu posto desesperacin e ata a caridade
ofende... O obreiro ten como nica defensa a folga, o que
sempre tivo. E anda admitindo que este medio prexudicial...
considrase se o fan rexeitando outro mellor35.

Vela, pois, algo mis ca preocupacin social, que mesmo

chega a enxergar na posicin poltica do autor unha actitude de
velada simpata verbo do movemento socialista, no momento do
despegue europeo da socialdemocracia:
Parece que un estremecemento de terror sacode os nervios
dalgns organismos, e moitos xornais manifestan os seus
receos e temores polo que acontecer o da menos pensado cos
firmes cementos da orde... pola nosa banda atopmonos
bastante lonxe destas crispacins de nervios e vemos con
agrado que os socialistas se renan, discutan e acorden... o
mis grave sera que, privados do dereito de reunin e do de
manifestar as sas opinins, apelasen, por necesidade, a
construr sociedades, a conspirar na sombra, substitundo a
dinamita das ideas pola dinamita do cartucho... boa nova que
en Europa trunfe o criterio da loita legal e parlamentaria: o
maior ncleo dos socialistas desexa vivir na legalidade,
usando todos os dereitos que estas garanten aos cidadns36.

Todo iso tradcese non s nunha indisimulada simpata

polo socialismo utpico, senn nun relativo recoecemento do

44
programa poltico da socialdemocracia europea do momento,
algo que, se ben coecido en Pi i Margall, resulta, necesario
que insistamos niso, dabondo inslito no mbito do galeguismo
do sculo XIX, e anda da II Repblica, onde, lembrmolo, o
propio Castelao afirmara que sendo galego non debo ser mis
ca galeguista.
A posicin de Pereira en 1893 non deixa lugar a dbidas da
sa posicin ao respecto:
Cmpre recoecer que o socialismo unha forza, e unha
forza poderosa que medra de da en da, e que mis ou menos
directamente vai influndo, e ten que influr mis anda no
goberno das nacins, impoendo as rectificacins que, en boa
xustiza, reclama o actual estado social37.

Esta relativa afinidade que non chega, as e todo, a

traducirse nunha decantacin republicano-socialista explcita,
volverase a pr de manifesto ao tratar anos mis tarde o
problema da represin dos partidos socialistas polos gobernos
europeos do momento, en artigos tales como A guerra contra os
socialistas ou A reaccin en Alemania. Neles denuncia
Pereira as campaas antisocialistas que en Rusia e en Alemaa
estaban por aquelas datas orde do da. As, por exemplo,
despois de se referir ao irregular encarceramento de Leibnecht
no curso da cra campaa antisocialista que tia lugar en
Alemaa, o noso autor afirmaba cousas coma esta:
A loita toma un carcter non pouco preocupante. Os
demcratas e socialistas alemns non poden dicir nin escribir a
cousa mis lixeira respecto do soberano sen caer nun proceso
cuxo final se coece de antemn e a ningun sorprende, pois
os tribunais son declaradamente imperialistas... A reaccin
cega e torpe en todas as partes. Rusia forma parella con
Alemaa. Tamn no imperio moscovita aumentan as
persecucins. Al son detidos todos os socialistas e sospeitosos

45
 de tales... Semella que o trunfo dos socialistas e sospeitosos de
tales en Francia ten causado pnico nas potencias do Norte38.

Factores tales como a admisin do partido socialista como

representante dos intereses da clase obreira, a eterna ausente do
galeguismo histrico; a condena da persecucin poltica do
socialismo como criterio delimitador do pluralismo das
democracias liberais da poca... pasando por un lxico no que
figuran expresins como reaccionarios, progresistas,
socialismo, democracia, republicano, burgueses etc.,
etc. nunha perspectiva descoecida no galeguismo da poca,
mesmo dentro do sector federal, amosan a situacin de Pereira
na cerna mesma do republicanismo espaol. As pois, por baixo
da sa breve andaina poltico-persoal no partido liberal-
dinstico, un fo de continuidade percorre o seu pensamento, de
tal xeito que sa articulacin nacionalista e rexionalista ata
1893, suceder unha decantacin filoobreirista e social a partir
de 1894, logo do seu traslado a Madrid, pero sendo ambas as
das omnipresentes ao longo da sa enteira traxectoria poltica e
ideolxica.
Cmpre salientarmos, as e todo, que Pereira non
incorporou a clase traballadora ao seu proxecto rexionalista, ao
contrario do que aconteca co campesiado. Quizais unha das
causas, conxuntamente co escaso peso cuantitativo do
proletariado nas urbes galegas a finais de sculo, ags Ferrol e A
Corua, sexa o feito de que a sa decantacin obreirista se
producira maiormente despois do seu traslado a Madrid, cando,
desvencellado organicamente do movemento rexionalista,
cultivaba tan s un galeguismo cultural e literario.
Elemento importante, en segundo lugar, do ideario de
Pereira, en estrita coherencia co seu progresismo republicano,
a posicin verbo da relixin catlica. En efecto, no noso autor
imos atopar unha posicin fronte relixin notablemente

46
diferenciada do catolicismo liberal dos rexionalistas corueses,
por non falar do catolicismo tradicionalista de Braas. No
escritor lugus, en concreto, percbese un peculiar
distanciamento de toda consideracin relixiosa, que enxergar
unha grande secularizacin dos seus espritos polticos. Agora
ben, por ningures acharemos nel ningn rastro do
anticlericalismo radical, virulento e clerfobo co que s veces se
ten manifestado o republicanismo espaol. Si atopamos, pola
cotra, unha ausencia significativa de toda alusin ao catolicismo
que, s veces, reviste forma dun anticlericalismo moderado,
mais non por iso menos firme, na tradicin de Pi i Margall,
condenado en ocasins varias teocracia imperante na
sociedade espaola e galega do seu tempo.
Boa mostra deste laicismo e secularizacin do seu
pensamento, que tanto irritaba a Braas, atopmolo en
numerosos artigos seus, configurado especialmente como unha
significativa ausencia al onde ser slito atopar referencias s
crenzas relixiosas. As, por exemplo, nunha necrolxica escrita
con gallo do pasamento do seu amigo Camilo Placer chase
ausente consideracin de tal orde, usuais nunha tal tesitura39.
Mis explcita, as e todo, resulta a completa ausencia de
consideracin relixiosa no conxunto da sa obra en temticas
tales como o rexionalismo, a poltica, a economa, etc. que
semella indicar non s un afastamento abismal fronte aos
intentos de localizar o catolicismo, lido en clave integrista, como
cerne da esencia propia do galego como, por exemplo, en
Braas: non hai mis patriotismo que o que nace dunha fe
sincera ou mis tarde en Risco e Otero Pedrayo senn mesmo
unha vontade de autonoma das ordes social e poltica de toda
consideracin cristi. Esta problemtica agroma con especial
relevo cando, ao tratar a cuestin social, o noso autor desbota
calquera paternalismo, resignacin ou invocacin caridade
como remedio a uns males que precisan de remedios mis

47
estruturais. As, por exemplo, no seu artigo A democracia
cristi critica a pretendida alternativa do catolicismo social,
supostamente anticapitalista, fronte ao socialismo con
Braas, unha vez mis, ao fondo afirmando con custica irona:
Al viven traballadores que gaan malamente para vivir e
que, a pouco que se empuxe, iran encher o exrcito socialista,
e a impedir isto dirxense os esforzos do abate Daens... quen
lles predica as excelencias da democracia catlica... soo
xeneroso, nada de revolucin brutal, nada de golpes de forza,
sucesivas vitorias obtidas sobre o egosmo capitalista...
institucins de previsin, sociedades cooperativas a esgalla...
todo isto baixo a xida do Papa. Vivir cal ditoso neste mundo,
asegurando a Gloria no outro40.

Resulta de interese, por ltimo, outro elemento que se

atopa presente con certo relevo no ideario de Pereira e que
mostra claramente os rumbos progresistas da sa ideoloxa.
Refermonos chamativa valoracin por parte do noso autor da
posicin social e poltica da muller que, pola substantitividade e
polo carcter simplemente coxuntural que reviste na obra de
Pereira, integra un indicio excepcional do seu rumbo ideolxico.
En efecto, xa nos tempos do Diario de Lugo, acadara certa
sona o escritor lugus co gallo da polmica publicacin dun
artigo titulado A muller e as carreiras profesionais na que,
como xa quedou dito, afirmara fronte decisin do Consejo para
la Instrucin Pblica, pola que se via negar o exercicio da
profesin a mulleres con estudos universitarios cursados que:
sera dar unha pobrsima idea da nosa cultura crer que a
muller debe dedicarse soamente aos oficios que leva consigo o
goberno da casa.

Por iso, onde cobran toda a sa significacin e relevo social

e poltico as formulacins protofeministas de Pereira sera co
gallo da redaccin do Proxecto de Constitucin para o futuro

48
Estado galego. Pois precisamente un dos temas mis debatidos
nas sesins celebradas no mes de xullo de 1887 na cidade de
Lugo, foi o da constitucionalizacin ou non do sufraxio
feminino. As Actas reflicten perfeccin que ao fo da discusin
o que estaba en xogo non era tanto a capacidade da muller,
senn sobre todo o destino, presumiblemente conservador, do
seu voto. As, afirmacins como a de Moirn sobre a
inferioridade da muller, deixara paso a unha forte discusin
entre Pereira e Pulpeiro, que amosa con rotunda claridade a
avanzada posicin do noso autor en tan espiento tema.
As, Leiras Pulpeiro, federal progresista (e tamn militante
rexionalista) onde os houbera afirmara con sorna:
Disto moito daqueles graves telogos que se dignaron por un
s voto de diferenza concederlle alma muller, e non s estou
de acordo co expresado polo seor Pereira senn que mesmo
considero superiores as aptitudes intelectuais dalgunhas
mulleres s dos homes, malia gozaren estes do dereito de
sufraxio sen taxa. As e todo, xulgo perigoso nivelar o home e
a muller en materias polticas polo de agora, tendo en conta o
facilmente arrastrada que resulta ser a muller por aqueles que
estn interesados en perdela e perdernos, en tanto non se
decate do lonxe que estamos de atacar brutalmente as sas
crenzas. Temor que abrigo verbo da muller en xeral, pero mis
anda da muller galega, fanatizada como ningunha, no meu
concepto. Que a asemblea procure neste terreo camiar con
circunspeccin e cautela41.

Cita que reproducimos en toda a sa literalidade en razn

da militancia federorrexionalista de Leiras e o nidia que resulta a
razn tctica da exclusin do sufraxio feminino, argumento
xeralmente empregado, polo demais, desde a esquerda durante o
s. XIX fronte s demandas sufraxistas. A intervencin de
Pereira, por iso, non deixa lugar a dbidas sobre o alcance da sa
posicin:

49
 Ningun ignora que a muller en xeral vtima da teocracia
ultramontana que a explota e manexa, e claro que, neste
concepto, ser inimiga, non soamente da Repblica, senn
mesmo da liberdade en todas as sas formas. Ao seor Moirn
direille que non digno dun partido progresista e o mis
avanzado da democracia negar un dereito debido Ilustracin;
e que na Repblica americana existen estados rexionais onde a
muller vota para constitur Asembleas municipais. Ao Sr.
Troncoso, que non tema porque a muller vote, que en
Inglaterra e en Polonia a muller sostn a liberdade e o
sentimento da Patria cunha constancia e tesn admirables; que
o pobo xudeu conserva o seu tipo de raza, os seus costumes e
as sas crenzas grazas muller, e ata a Rusia desptica pula
por ilustrar e dignificar a muller, canto mis ns que
lexislamos para o porvir e para un pobo que ter xa acadado a
prctica de todas as liberdades e dereitos?42.

Malia que a redaccin final do Proxecto de Constitucin

non recollera a posicin de Pereira, que xa fora recortada na
comisin, hai que deixar constancia fidedigna desta faceta do
seu ideario que, altura de 1887, se amosa como
extraordinariamente avanzado dende o punto de vista social e
democrtico.

3.3. Republicanismo e anticaciquismo

Unha vez mis hai que chamar a atencin do lector para
contextualizar debidamente o pensamento de Aureliano Pereira
na Espaa de finais do XIX. S deste xeito poderemos dar conta
da orixinalidade do seu ideario que, malia carecer o seu autor
dunha fonda formacin intelectual que lle permitira desenvolver
con maior coecemento e sistematicidade os seus puntos de
vista, resulta de grande interese no abano das ideoloxas da
poca.

50
 As, fronte s tentacins antiparlamentarias e antiliberais
que a Restauracin provocou nos rexionalismos, nacionalismos
ou rexeneracionismos varios peninsulares do S. XIX
formulados todos eles nunha perspectiva de rectificacin do
liberalismo-, a tradicin demcrata repblica veu formular
unha moi diferente alternativa poltico-ideolxica.
As crticas a un parlamentarismo degradado conduciron,
moitas veces, sen solucin de continuidade ningunha, aos
ataques de variable intensidade contra o parlamento, o sufraxio
universal, os dereitos individuais, etc. A refutacin do
liberalismo doutrinario prolongouse, da man dos devanditos
movementos intelectuais e polticos, no ataque sistemtico aos
valores do liberalismo democrtico, ao pluralismo poltico, aos
partidos polticos, etc. Nacionalismos, organicismos e
rexeneracionismos, chegaron, en suma, ben que por diferentes
camios, a unha palmaria confluencia con teses de neta fasqua
moderantista, conservadora, cando non pura e simplemente
tradicionalista. As, empezbase por incorporar dispositivos de
representacin corporativa, para a continuacin desacreditar o
sufraxio universal, rematando por suxerir, ao cabo, un cirurxin
de ferro. Como recoecera o insigne Posada moitos anos mis
tarde:
Estara yo y tantos! en materia de fascismo a la altura del
clebre personaje de Molire?. Habremos hecho fascismo sin
saberlo...?

Moi diferente foi, ende ben, o posicionamento da tradicin

republicana federal. Fronte tentacin autoritaria e
antidemocrtica que o corrupto sistema da Restauracin e a
quenda vergoenta dos partidos suscitaba nas devanditas
correntes, os federais postularon reiterada e sistematicamente
unha perentoria democratizacin da vida pblica espaola e da
recuperacin da autenticidade da democracia parlamentaria a

51
travs do sufraxio universal irrestricto e da soberana popular, da
secularizacin pluralista de pensamento e da sociedade, do
anticaciquismo radical, etc.
Dende Fernando Garrido ata Pi Margall, pasando por
Indalecio Armesto, achmonos diante dunha tradicin poltica,
dabondo esquecida, que, reformulando a idea de nacin
espaola de xeito tolerante, democrtico, descentralizador e
pluralista, discorre baixo moi diferentes motivacins que aquel
medo revolucin, que acharemos en idelogos, polo demais
tan afastados entre si, como Arana ou Braas, e mesmo Prat de
la Riba.
Unha corrente, en suma, que non confundira xamais a
crtica ao sistema poltico da Restauracin, coa crtica
Democracia parlamentaria tout court que ecoa, por exemplo, nos
versos de lderes do rexionalismo como Alfredo Braas A
Vspora de San Xon:
Y ao relembrar tan antigas
costumes, rompo a soar
cos pazos da Idade Media
e co rxime feudal
Destonces servos da gleba
eran os nosos probes pais
pero tian para os seus fillos
limpa roupa e branco pan...
Hoxe noite de San Xon
e non vin cxeque lumes
na aldea por que ser?
Xa caio na conta! Estamos
de eleccins municipais
i os vellos buscan os votos!
i os mozos andas a paus!44

Unha corrente, en fin, que presentara unha e outra vez, a

necesidade de fondas transformacins polticas, econmicas e

52
culturais na Espaa da poca. Pois ben, unha tal radicalidade
democrtica a que agroma por todas as partes nas diferentes
propostas de Pereira, informando ata a mis nfima capilaridade
todo o seu tecido discursivo. Por ningures atoparemos neste
autor un devalo ou esmorecemento dos elementos do legado
poltico ideolxico federal que se mantn inclume con toda a
sa radicalidade.
Xa nas primeiras intervencins no Diario de Lugo
atopamos a insistencia nos postulados demcratas e federais.
As, por exemplo, en artigos tales como Estado da poboacin
rural en Galicia manifstase un profundo antifeudalismo e
anticaciquismo, postula a necesidade dun sufraxio autntico en
liberdade fronte ao da Restauracin 45 . En El Regional
desenvolvera Pereira polo mido a sa argumentacin en ducias
de artigos. As, en Galicia no Congreso o noso autor diferencia
nidiamente a sa fe nas institucins parlamentarias da prctica
degradada do pseudoparlamentarismo da Restauracin coa sa
sistemtica deturpacin do sistema liberal46.
En Mis poltica, como temos visto, o escritor lugus
esixa unha politizacin das actividades rexionalistas,
excesivamente culturalistas ata entn, e a necesidade de
vencellar o cambio do sistema poltico conxunta e
inseparablemente de calquera intento descentralizador. Ao seu
entender, a descentralizacin debera ser poltica, e non
simplemente administrativa, no limitado horizonte dos
proxectos Silvela-Snchez de Toca de arume claramente
conservador e mesquio ata desdicir do propios cualificativo de
descentralizador, senn implicar unha reestruturacin poltica
do parlamentarismo espaol47. Lmbrese as mesmo que na
Frmula se afirmaba que a democracia integraba o nico
sistema de goberno que quen de dar conta cumprida do ideal
rexionalista. E, por ltimo, en Algo sobre o rexionalismo,
reitera outra vez o carcter indeclinablemente democrtico da

53
descentralizacin rexional, pouco antes de que Braas publicara
o seu celebrado libro El Regionalismo48.
Polo xeral en todas as intervencins de Pereira subxace,
explcita ou implicitamente, a defensa do completo abano dos
principios democrticos; a saber: soberana popular, sufraxio
universal, dereitos e liberdades, etc. Sen dbida a mxima
expresin, polo requintada, deste ideario democrtico atopmola
nas sas intervencins no Congreso federal de Lugo, onde se
discutira o Proxecto de Constitucin do futuro Estado galego.
Tal e como revelan as actas das devanditas sesins o escritor
lugus defendera al extremos tales como:
a publicidade das sesins e discusins do proxecto,
a preeminencia do lexislativo en canto expresin da
vontade popular sobre o executivo,
a soberana popular,
o sufraxio universal,
o dereito de voto das mulleres,
a redencin foral,
a supresin da pena de morte,
o mandato imperativo dos deputados fronte
dexeneracin do mandato representativo,
a obrigatoriedade do ensino secundario, etc.
En definitiva, achmonos diante dun demcrata radical,
realmente inslito no mbito dos nacionalismos e rexionalismos
da Espaa do XIX, que mesmo chega a asumir, nos vieiros do
republicanismo espaol, a necesidade dunha revolucin
poltica democrtica que remata coa dexeneracin do
parlamentarismo e a representacin, o clientelismo e a
corrupcin que caracterizaban a poltica espaola da
Restauracin:

54
 aceptamos a revolucin, mais non de carcter sistemtico ou
polo menos revestindo a forma de motn ou asonada49.

A superior expresin deste radicalismo democrtico,

superador do marco estritamente liberal, atopmolo no
rexeitamento sistemtico da Monarqua e da postulacin como a
nica forma de goberno compatible coa descentralizacin
federal que se propn: para Pereira, va federalismo,
rexionalismo e repblica an de consn, tendo en conta que a
monarqua en Espaa, non s tia militado activamente contra a
democracia e o liberalismo, senn que manifestaba unha fasqua
netamente centralista. As, dirixndose aos seus correlixionarios
rexionalistas, nunha intervencin na que salientaba a adhesin
ao proxecto comn, ao tempo que a especfica articulacin
poltica-estratxica que os federais desexaban introducir no
movemento, Pereira dica en 1887, con palabras que escusan
calquera ulterior comentario pola nosa banda:
A realidade amosaralles (aos rexionalistas, R.M.) que as sas
aspiracins non poden satisfacelas, nin en todo nin en parte
ningn destes vellos e gastados organismos polticos que
loitan polos intereses do momento, pola posesin do poder.
descoecer o que representa a obra da monarqua e a da
chamada unidade espaola, crer que son compatibles con nada
do que o rexionalismo representa; sera negar a lei da historia
e querer que unha e outra destrusen a sa obra, da que fatal
consecuencia o actual estado da nacin que ten xerado a
protesta, que xa devn xeral, que o rexionalismo representa,
adversario este da centralizacin e da uniformacin
conquistadora, que son na sa ausencia a monarqua e mal
chamada unidade50.

En definitiva, o labor histrico da monarqua espaola a

prol da centralizacin e do autoritarismo remata por decantar,
para Pereira e a diferenza do que acontece con Murgua e os

55
rexionalistas liberais corueses, cara ao seu rexeitamento in toto
como forma de goberno.
E se isto acontece cos partidarios da monarqua
parlamentaria, nin que dicir ten que Pereira se afasta anda moito
mis radicalmente da posibilidade de reformulacin dun
federalismo de corte orgnico e tradicionalista, a monarqua
federativa ao xeito de Campin ou Vzquez de Mella. Ser
precisamente nunha resposta s propostas de Campin dun
rexionalismo tradicionalista da man do fuerismo vasco, onde
Pereira, dende as pxinas de Galicia. Revista Regional da
Corua, con maior claridade a sa posicin indeclinablemente
republicana expresa:
O rexionalismo, e o fuerismo en canto que con el se vencella,
teen que ser liberais, e en canto na monarqua non han atopar
o recoecemento da soberana natural do pobo, teen que ser
demcratas, e como demcratas espaois, republicanos51.

Aos argumentos de ndole descentralizadora que Pereira

anteriormente tia formulado a prol do rexeitamento da
monarqua como forma de goberno, virase engadir agora unha
segunda lia de argumentacin de base democrtica. Pois a
traxectoria da monarqua espaola amsase incompatible co
aseguramento da democracia parlamentaria, esencial tanto en si
mesma como, polo que xa ficou dito, como sistema poltico
propio da verdadeira descentralizacin. preciso pois darmos
cumprida conta deste extremo, pois o que atopamos en Pereira
non so unha condena daquela monarqua tradicional que
seduca a Braas, senn mesmo da monarqua constitucional que
asuman os rexionalistas liberais corueses con Murgua
cabeza.
O republicanismo en Pereira, as mesmo, como aconteca
en boa medida con outros republicanos espaois da poca, non
se refera soa forma de goberno senn que expresa

56
conceptualmente unha sntese dun abano de valores intimamente
imbricados:
elementos ideolxicos: racionalismo, secularizacin,
anticlericalismo, progresismo, igualitarismo, etc.
elementos descentralizadores: repblica federal,
rexionalismo, etc.
elementos polticos: sufraxio universal, parlamentarismo,
pluralismo, etc.
Por ltimo, cmpre sintetizar algunhas consideracins
sobre os aspectos estratxicos e da poltica de alianzas que xa
temos ollado en accin ao falarmos da mobilizacin rexionalista
e da variante Pereira, que finalmente foi desbotada pola
Asociacin rexionalista, comesta do enfrontamento interno entre
liberais e tradicionalistas.
O primeiro dato para subliarmos vn integrado, sen
dbida, pola presenza no noso autor dun proxecto de hexemona
explcito que se atopa ausente nos demais tericos rexionalistas.
As, Braas, na sa formulacin nunca chegou a presentar unha
alternativa estratxica de alianzas con determinados sectores
sociais por baixo do comn dos galegos como tal interpelados,
isto , como membros da mesma comunidade. Para el o proxecto
rexionalista consistira na aglutinacin de todos os galegos,
especialmente os campesios e rendeiros, baixo a xida das
clases tributarias do Antigo rxime nunha sorte de converxencia
premoderna, ou mellor anda antimoderna, endexamais
clarexada.
Outro tanto aconteca con Murgua, e o grupo corus en
xeral, o feito da procura de apoios se facer entre a pequena
burguesa vilega e a escasa burguesa galega da poca, nunca foi
presentado explicitamente como problema poltico. Soamente
nos derradeiros anos da Revista Gallega atopamos unha
actividade de achegamento na procura de apoios ao movemento

57
rexionalista, recollendo os intereses e apoiando as
reivindicacins da burguesa galega.
En cambio, Pereira, ao fo da sa insistencia na politizacin
do rexionalismo, lembremos o seu Mis Poltica, introduce
como bo federal, e desde o primeiro momento, o problema
perentorio das alianzas, isto , de que galegos se falaba, cando se
falaba dos galegos por riba de todas as diferenzas. O
rexionalismo, no seu parecer, tia que se converter nun
movemento poltico con programa, estratexia e organizacin. E
nesta orde de cousas, a sa penetracin no tecido social galego, a
sa superacin dos atrancos do cunerismo e do caciquismo, a
procura dunha base de masas, o liderado estable, etc. constituan
factores centrais do seu discurso nacionalista. O rexionalismo,
isto : necesario que encarne o pobo, ten que recoller no
seu programa os problemas que afectan rexin, etc. E tal
sera, sen dbida, a grande achega que o federalismo tera feito
ao rexionalismo de non ser rexeitado axia polos sectores
maioritarios que, tendo en conta de se dirixir cara a outros
sectores, devecentes, desartellados (como a inatopable
burguesa galega), ou en franca integracin no sistema poltico
da Restauracin (como a fidalgua remanecente) deixaran o
movemento, por cabo, orfo do destinatario.
As, pois, insista Pereira, non menos, senn mis
poltica, dicir, organizacin, mobilizacin, defensa dos
intereses... pero de quen?. Tampouco aqu deixa lugar a dbidas
por parte do rexionalista lugus; as alianzas polticas do
rexionalismo galego deberan ter un destinatario privilexiado no
campesiado, pois que o rexionalismo para ser algo ten que
contar como base coas clases populares, e, xa que logo:
que a sa base sexa o campesio, o escravo da terra... porque
o rexionalismo ten unha misin que cumprir: a redencin dos
nosos campesios, a redencin de preto de dous millns de
irmns nosos que viven suxeitos terra e que precisan a

58
 liberacin da prosperidade. E para isto cmpre unha activa
propaganda que todos debemos contribur...52.

Vela unha cura de poltica para o sedicente culturalismo

elitista dos rexionalistas, remisos a entrar en accin, a
presentarse s eleccins, a iniciar campaas mis al da escrita,
condicin, puramente discursiva, que se van reiteradamente
reducidos unha e outra vez por mor da dificultosa estrutura de
oportunidade poltica, polos enfrontamentos internos, pola falla
de apoios e aliados etc. Pero tal retraemento sera a sa
sentencia de morte como movemento, pois sublia Pereira:
os que vivimos nas cidades lemos, omos e aprendemos; pero
non le, nin escoita, esa gran masa que constite o nervio da
noso poboacin; e a eses desherdados cmpre ilustrar, a eles
a quen debemos facer partcipes das nosas conviccins53.

Variante estratxica que por ningures foi tomada en

consideracin, deixando o rexionalismo galego anda mis
inerme se cadra perante os vizosos tentculos da hidra clientelar
que erosionaba os seus apoios, como se amosou no episodio da
Junta de Defensa, levbase a significados militantes, o propio
Pereira includo, e rematara por impoer por todas partes a sa
lei do cunerismo, o clientelismo e a corrupcin.

4. O FUTURO ESTADO GALEGO NA FEDERACIN ESPAOLA

O federalismo da man de Pereira achegou ao rexionalismo
galego a proposta de descentralizacin mis fonda, esixente e
requintada desde o punto de vista tcnico entre todas as que se
discutiron no S. XIX. En efecto, fronte autonoma de
inspiracin colonial dos rexionalistas liberais que, por iso,
estara chamada a desenvolver a partir do Estado integral da II
Repblica un decisivo papel de desbloqueo da histrica anttese

59
federalismo/centralismo-, e a monarqua federativa dos
tradicionalistas, a Autonoma postulada desde a idea de
federacin via implicar un modelo claro, tcnico,
xuridicamente preciso, sobradamente contrastado noutros pases
e de neta inspiracin democrtica.
Xa nos temos referido, ao falar da mobilizacin
rexionalista, da Asemblea de Lugo de 1887 do partido federal de
Galicia, onde se discutiu o Proxecto de Constitucin para o
futuro Estado Galego, e na que tiveron unha sobranceira
intervencin algns dos mis conspicuos federorrexionalistas do
momento, en especial Leiras Pulpeiro e Aureliano Pereira. O
proxecto de Constitucin para o Estado federado de Galicia via
inserirse, como o cataln de Valls i Ribot, no marco dunha
Constitucin federal espaola, en concreto: o Proxecto de
Constitucin Federal de Pi Margall de 1883, en cuxo contexto
cmpre ser analizado. Vexamos os seus elementos centrais que
proporcionan non s unha parte decisiva do ideario de Pereira,
senn mesmo a autntica clave de bveda da sa enteira
ideoloxa, vencellando indisolublemente descentralizacin e
democracia.
Empezando polos principios constitucionais bsicos, o
recoecemento e a designacin das unidades polticas federadas
reviste un relevo capital tendo en conta que se recolle a categora
de Estado federal composto por Estados rexionais. As, no
art. 1 do Proxecto flase da Rexin galega como a entidade
socio-histrica sobre a que se ergue o Estado galego. Como xa
subliamos mis arriba, ao falarmos da relativa recepcin da
fundamentacin nacionalitaria de Galicia realizada por Murgua,
o noso autor incorpora os trazos diacrticos nacionalitarios baixo
a categora de Rexin, por mis que eventualmente chegue a
empregar de xeito espordico o termo de nacionalidade. Pola
sa banda no Proxecto de Pi recllese efectivamente a
formulacin de Federacin espaola (art. 1) integrada por

60
unha pluralidade de Estados rexionais (art. 52 e seg.) que se
soerguen sobre as rexins histricas espaolas tradicionais.
En segundo lugar, un concepto que pasa a primeiro plano,
percorrendo e articulando o texto dun cabo a outro, o de
Autonoma. Rxime autonmico como noutros lugares
escribe Pereira que, seguindo as teorizacins de Pi i Margall,
desenvolve a sa eficacia especfica en diversos niveis:
autonoma individual (art. I), autonoma municipal (art. 89),
autonoma do Estado galego (art. 2) e, finalmente, autonoma
da nacin espaola (art. 94).
Polo que respecta autonoma individual, atopamos no
proxecto de Pereira o mximo desenvolvemento dunha idea que,
presente nas formulacins de Pi dende os anos sesenta, xa sara
luz co recoecemento da soberana popular no Proxecto de
Constitucin federal de 1873. Constite esa nocin un
elemento bsico de toda a estruturacin pimargalliana do
federalismo: soamente mediante a delegacin sucesiva da
soberana popular a partir dos individuos, o pobo como suxeito
orixinario e fundador do enteiro sistema, configranse as demais
autonomas colectivas. Desta sorte, como postula o Proxecto de
1887, as autonomas municipais e federais, soamente existen por
delegacin do pobo, vale dicir: a colectividade dos cidadns
individual e colectivamente soberanos.
Atopmonos aqu, en toda a sa radicalidade, coa idea de
que o pobo o nico depositario da soberana, extremo este
nidiamente recoecido no art. 22 do proxecto:
O poder pblico reside na totalidade do pobo galego que se
configura como corpo poltico con carcter permanente.

Postulado este decisivo que se sita na base democrtica do

proxecto nunha dobre vertente; a saber:

61
 a participacin dos cidadns mediante o sufraxio
universal e a representacin poltica,
o control e a posibilidade de revogacin dos deputados
e, finalmente,
os dereitos do cidadn como cerengo de limitacin aos
poderes pblicos:
Todos os poderes actan en representacin do pobo; todos
son electivos, amovibles e responsables e todos recoecen por
lmite das sas atribucins os dereitos naturais, ilexislables e
imprescriptibles do home e do cidadn54.

As mesmo, idea central da teora federal de Pi a

complementacin da delegacin da Autonoma individual
pola colectiva: a imbricacin entre unha e outra constite o
alicerce da reconstrucin da Unidade de Espaa sobre novas
bases non centralistas, senn federativas. Deste xeito, trzase
unha fronteira insalvable fronte ao republicanismo unitarista que
non recoece senn a autonoma individual, negando a
posibilidade mesma da federacin dos pobos de Espaa.
Resultan neste sentido sumamente reveladores os programas da
Unin Republicana de Pontevedra naqueles anos, tendo en conta
que como queira que:
non se pode transferir o intransferible... pois a autonoma ao
individuo o que nacin, a democracia,

o resultado, que a diferenza de Pi, para os unitaristas:

non existe autonoma fra da personalidade individual

e, en consecuencia, carece de sentido a posibilidade mesma de

pensar unha autonoma municipal ou rexional:
de a a divagacin e o crnico desacordo dos republicanos
verbo do nmero e das relacins con esas autonomas que se

62
 empean en sobrepoeren s individuais como organismos
necesarios da nacin55.

Por iso, a cadea de delegacins de autonomas ata chegar

ao nivel dos estados federados e ao Estado federal, incide
directamente na cuestin da soberana. En efecto, nesta orde de
cousas, o feito da delegacin da soberana permite o
recoecemento da existencia dunha soberana nos estados
rexionais emanada do conxunto dos seus cidadns libremente
delegada, nunha perspectiva notablemente diferenciada da
teora clsica do federalismo que non adoita recoecer, ags
algunha excepcin nos USA, mis soberana que a do Estado
federal central. Trtase aqu, ben verdade, dunha perspectiva
diferenciada: soberana popular no canto de soberana estatal,
que recoece a existencia dos diversos niveis colectivos
soberanos por mor da sa redutibilidade ao conxunto de
cidadns libres e iguais. Soamente as, resulta explicable que no
art. 2 do conxunto de cidadns libres e iguais, soamente as,
resulta explicable que no art. 2 do Proxecto se estableza con
rotundidade, malia Galicia se configurar como rexin e non
nacin que:
Esta rexin constitese en Estado autnomo ou soberano56

Recoecndoselle a Galicia, en consecuencia, unha,

certamente inslita ao marxe do principio das nacionalidades,
liquidado este ltimo tericamente por Pi i Margall en Las
nacionalidades :
soberana equivalente sa autonoma como Estado
federado57.

A soberana popular, en definitiva, enxerga unha cadea de

autonomas e soberanas que por delegacin (individuo/
rexin/Estado) desemboca por cabo da titularidade ltima desta
nas mans do pobo galego. De xeito semellante o proxecto

63
cataln de Valles i Ribot sinala, en significativa coincidencia que
rexeita a simple casualidade, unha determinaci dels facultats
que lEstat de Catalunya, en us de sa soberana delegara la
federaci.
Como conclusin de todo o dito, amsase claramente a
necesaria conexin, no texto federal galego de 1887, dos
aspectos democrticos xerais da organizacin do Estado co
autogoberno e a descentralizacin. As, fronte s pretensins
carlistas de conxugar autoritarismo tradicionalista e
descentralizacin a travs da monarqua federativa de
Campin ou Vzquez de Mella, que non resultaba mis que a
reinstauracin dun monarca tradicional con foros, Pereira e os
federais postulaban como cerne do seu modelo a indisoluble
unidade de descentralizacin e democratizacin:
a restitucin da soberana popular, o goberno directo, velaqu
os fins que pretende a descentralizacin.

Neste sentido a experiencia histrica do comportamento

antiparlamentario da monarqua espaola, que nin sequera
podera ser considerada monarqua constitucional, teorizada
polo moderantismo e o conservadorismo, por mor das cartas
outorgadas e pseudoconstitucis que sempre alentara,
confirmaba no ideario federal, desbotando as mesmo calquera
caste de accidentalismo, unha preferencia declarada pola forma
de goberno republicana:
Esta rexin adopta a forma democrtico-republicana federal
para o seu goberno58.

necesario as mesmo pr de manifesto que a existencia

dunha constitucin democrtica, non simple Carta outorgada,
baseada na soberana popular nos dereitos inviolables dos
cidadns, elaborada por unha Asemblea Constitunte
representativa da Rexin galega, era xa de seu unha garanta

64
importante do autogoberno nela regulado tanto na sa
profundidade como na sa eficacia.
Polo demais en canto poder constitunte limitado de ndole
federal, a Asemblea constitunte galega e o seu texto estaran
sometidas a determinados controis de non vulneracin da
Constitucin federal: exame do Senado e, caso de conflito,
decisin do Tribunal superior da federacin.
Cmpre darmos conta agora da estrutura de autogoberno
federal defendida por Pereira no nome da Comisin diante da
Asemblea federal de 1887 e que estara composta por tres
poderes separados: lexislativo, xudicial e executivo.
O poder lexislativo galego soamente constara dunha
cmara, por estimaren os federais galegos que carecera por
completo de sentido unha segunda que non creara senn unha
duplicidade intil e burocrtica. Pero o realmente interesante do
proxecto federal galego, a este nivel, reside na sa consideracin
da Asemblea Lexislativa como institucin de mis relevo entre
todas as do Estado. As, en concreto, no art. 51 flase de
Autoridade suprema do Estado ao se referir ao Parlamento de
Galicia, deixando ben claro a substantividade deste elemento
fronte ao pseudoparlamentarismo degradado da Restauracin.
Xa dixemos supra polo demais que malia non se recoller o
mandato imperativo, permtese a revogacin dos deputados, en
caso de perda de confianza, previa peticin da maiora do seu
distrito.
A superioridade que se lle quere outorgar ao lexislativo
fronte ao executivo resalta cando, por exemplo, na
conformacin do Goberno se establece que o nomeamento do
Executivo ten que ser integral por parte do lexislativo, isto , do
Presidente e dos ministros. O radicalismo democrtico e a
inexperiencia poltica de goberno, tradcese nalgns excesos,
como cando se postula o nomeamento do Presidente por un ano

65
e a posibilidade dunha soa reeleccin consecutiva. En conxunto
como elementos centrais da relacin parlamento-executivo o
texto de 1887 establece os seguintes:
Superioridade explcita do parlamento, en canto
rgano superior do Estado face ao Executivo (art. 51).
Eleccin integral do Executivo polo lexislativo con
cautelas adicionais de reeleccin (art. 58).
Creacin dunha Alta inspeccin de vixilancia do
Parlamento sobre as actividades da Administracin e
que afecta a todos os actos do Executivo, s contas
anuais do Estado (que deber aprobar o lexislativo),
competencias e conflitos internos da Administracion e
co poder xudicial, e tamn, finalmente, ao control de
toda outra eleccin realizada polos demais poderes (art.
53).
Obrigatoriedade de que o Executivo presente
anualmente unha Memoria sobre o estado da
Administracin Pblica (art. 61).
Institucionalizacin das preguntas parlamentarias ao
Goberno por parte dos Deputados (art. 46).
Concesin da Graza e do Indulto como prerrogativas do
Parlamento e non do presidente.
Trtase, en definitiva, dunha aseguranza constitucional
inslita e un chisco inxenua de mis, da preponderancia poltica
do Parlamento que, por riba das sas limitacins tcnico-
xurdicas, apuntan inequivocamente a unha vontade de
parlamentarizacin e democratizacin da vida poltica do pas.
Fronte sada carlista e tradicionalista de, diante da crise do
sistema canovista, recorrer a frmulas corporativas de repre-
sentacin, Pereira e os federais propuan a democratizacin real

66
da poltica galega e espaola da man do principio da soberana
popular.
A todo iso cmpre engadirmos, no seo do modelo federal, a
existencia dun Senado concibido como Cmara dos Estados
federados. Neste sentido o proxecto de Pi establece no seu art.
20 que ningn proxecto poder ser lei sen ter aprobacin dos
corpos colexisladores: Congreso e Senado, en estrita
consonancia coa estrita paridade entre ambas as das cmaras
que Pi tantas veces argumentara:
non corresponderan tampouco ao seu obxecto as das
Asembleas, se non fosen iguais en atribucins59.

En definitiva achmonos, como eptome do ideario de

Pereira, cun proxecto que se presenta como o intento mis
requintado e avanzado, democrtico e slido tcnico-
xuridicamente, de descentralizacin poltica de todo o sculo
XIX e parte do XX en Galicia, e que reborda con moito as
expectativas da Autonoma dos rexionalistas liberais e rexeita
radicalmente o corporatismo pasadista dos catlico-
tradicionalistas.
A escolma que segue, amosar ao lector como, malia a falta
de formacin acadmica da que o privou a sa humilde
condicin, e o seu abandono en 1893 do partido federal por
circunstanciais lealdades liberal-dinsticas, o pensamento
poltico de Aureliano Pereira, nos anos centrais da sa vida
poltica en Galicia, articula con argumentos que non devecen a
sa falta de profundidade e sistema, unha sntese de grande
coherencia e orixinalidade, no seo do galeguismo do sculo
XIX, e de contido netamente progresista, autonomista e
democrtico. Un herdo e unha traxectoria federalista, en fin, que
compre recuperar axia dun tan empobrecedor como inxus-
tificado esquecemento.

67
NOTAS
1 Gaceta de Galicia, Santiago, 10 de marzo de 1890.
2 Vid. Ramn Miz: O Rexionalismo galego. Organizacin e ideoloxa,
1886-1907. O Castro, A Corua, 1984.
3 Vid. Ramn Miz: A Idea da Nacin, Vigo, Xerais, 1996.
4 Vid. Ramn Miz: Alfredo Braas. O ideario do rexionalismo catlico-
tradicionalista, Vigo, Galaxia, 1983.
5 A. Castelao: Sempre en Galiza, Edic. Crtica, Ramn Miz (coordinador)
Univ. de Santiago Parlamento de Galicia, 1998, Santiago de Compostela, p. 170.
6 Gaceta de Galicia, 10 de marzo de 1890.
7 Vid. M X. Rodrguez: Lingua e literatura galegas en El Regional, Lea,
Santiago, 1993. e Aureliano Pereira no Rexurdimento galego Fundacin Caixa
Galicia: Lugo, 1996.
8 A. Pereira: A sombra da Repblica en La Ilustracin Republicana
Federal, Madrid, 11 de setembro de 1982.
9 E. Labarta: A. Pereira en Galicia Humorstica, N 9, 15-V-1888.
10 Revista Galaica, 11-3-1874.
11 Cfr. El Diario de Santiago, n 648, 20-8-1874 e n 716, 9-11-1874.
12 El Telegrama, A Corua, 2-VII-1875
13 id. 8-VIII-1886.
14 El Regional, Lugo, 21-10-1886.
15 id., 5-10-1886
16 Pereira: Academia galega, El Regional, 21-XII-1886.
17 id., 15-I-1887.
18 id. 19-VII-1897.
19 id., 18-VIII-1887.
20 id., 21-I-1888.
21 id., 6-II-1890.
22 id., 7-III-1893.
23 El Telegrama 19, 20 e 26 de abril de 1893 e El Regional, Carta aberta:
puntualizando, 11 de marzo de 1897.
24 El Regional, 11-6-1893.
25 id., 14-6-1893.
26 id., 12-8-1893.
27 id., 24-8-1893.
28 id., 1-3-1894.
29 O esprito francs en Alsacia-Lorena, El Regional, 25-II-1896.
30 A instrucin aos artesns, id., 14, 19 e 22 de febreiro de 1889.
31 El Regional, 14-II-1889.
32 id., 23-VIII-1893.
33 id., 22-XI-1895.
34 id.
35 id.

68
 36 id., 11-VIII-1893.
37 id.
38 id., 29-XII-1895.
39 Camilo Placer en El Regional, 9-XI-1887.
40 Proxecto de Constitucin para o futuro Estado galego. Formulado polo
seu Consello Executivo o 24 de maio de 1883, definitivamente discutido, votado e
sancionado pola Asemblea federal do Territorio, reunida na cidade de Lugo o 2 de
xullo de 1887, A Corua, 1887, p. 39.
42 id.
43 A. Braas: A vspora de San Xon, Galicia Humorstica, Santiago, n
4, 1888, pp. 155 a 158.
44 En R. Miz Alfredo Braas. O ideario do rexionalismo catlico-
tradicionalista cit. p. 97
45 Diario de Lugo, 8-10-1879.
46 El Regional, 22-4-1888.
47 id., 12-I-1889.
48 Vid. A. Braas: El regionalismo. Estudio sociolgico, histrico y
literario, Barcelona, 1889 e A. J. Pereira: El Regionalismo en La Espaa
Regional, Barcelona, 1887, pp. 393 e ss.
49 Proxecto de Constitucin para o futuro Estado galego, cit. p. 46.
50 O noso rexionalismo, El Regional, 15-I-1887.
51 Algo sobre regionalismo, Galicia. Revista Regional n. 4, A Corua,
abril de 1888, p.148.
52 Gaceta de Galicia, 10-III-1890.
53 id.
54 Proxecto de Constitucin... cit. Art. 30.
55 La Unin Republicana, 9-XII-1892.
56 Proxecto... cit. P. 12.
57 id., p. 14
58 id., art.3.
59 Pi i Margall Las nacionalidades en R. Miz (edit.) Pi i Margall. Escritos
sobre federalismo Istmo: Madrid, 2006.

69
ESCOLMA
 A SOMBRA DA REPBLICA
Prxima a reunin dos Corpos colexisladores, o Sr. Ruiz
Zorrilla creu conveniente dar a coecer aos seus electores a lia
de conduta que pensa seguir no Congreso. Se o Sr. Presidente do
Consello de ministros cumpre o que acaba de ofrecer no seu
discurso do saln do Conservatorio, a cada do trono
inevitable. Imos indicar aos nosos lectores as consecuencias que
traer o cumprimento das sas ofertas.
O Sr. Zorrilla dixo que o primeiro proxecto de lei que
someter deliberacin do Congreso dir no seu primeiro
artigo: Declranse abolidas para sempre en Espaa as quintas e
matrculas de mar. Ningun pode dubidar que con isto d o Sr.
Zorrilla un avance moi favorable nosa idea, e que de xustiza.
Aprobado que sexa o proxecto de que forma parte este artigo,
Espaa dar un paso mis cara a verdadeira liberdade, ver
prosperar a agricultura e adiantar a industria, dando as maior
impulso ao comercio.
O pobo pagar de menos a parte que lle toque para
sostemento do exrcito, porque ns cremos que isto se rebaixar
das contribucins, pois o contrario sera unha arbitrariedade.
Agora ben; Espaa, que sabe que ha de adquirir nova vida coa
forma democrtica, resstese a sufrir por mis tempo a
dominacin monrquica e far todos os esforzos que lle sexan
posibles para presentar a Repblica federal.

73
 Para conter estes lextimos esforzos, o rei e o trono, que
ven prxima a sa runa, necesitan indubidablemente o apoio
das baionetas e dos canns para deter a sa cada, que sen elas
certa e segura, e con eles tamn, s que isto ser cuestin de
tempo.
Se a abolicin de quintas un feito, con que se sostn D.
Amadeo? coa forza cidad? Non, porque a forza cidad o
pobo, e o pobo republicano.
Sen as baionetas non pode sosterse o trono e sen as quintas
non hai baionetas; logo como consecuencia lxica, o Sr. Zorrilla
co seu proxecto de lei vir indirectamente derrocar a
D. Amadeo. O Sr. Presidente do Consello de ministros sen
advertilo veu colocarse fronte a fronte da monarqua; a dinasta
cre ter un amigo no Sr. Zorrilla, e este, cumprindo o ofrecido,
ser a man que botar a monarqua da Pennsula Ibrica.
Por esta razn titulamos o presente artigo A sombra da
Repblica. A punta do gorro frixio asoma xa por enriba do
vacilante e rodo solio dos Fernandos, Carlos e Isabeis.
A radiante luz da xustiza estende os seus esplendorosos
raios pola face da terra e vn pousar sobre a heroica Espaa.
Cumpra o Sr. Zorrilla as sas ofertas e as nais deberanlle a
sa dita, infinitos pais o seu sustento, miles de homes a sa
liberdade, D. Amadeo a sa cada e a patria enteira a sa futura
prosperidade.
Non o fai? Entn o Sr. Ruiz Zorrilla un farsante poltico,
un home sen fe, sen palabras e sen amor sa patria.
Se o Sr. Ruiz formula o Xurado tal e como ns o
comprendemos, tal e como o explica a democracia e a poca o
esixe; se declara abolidas as quintas e matrculas de mar e
descarga o orzamento de moitos millns; se, en fin, decreta a
separacin da Igrexa e do Estado, a monarqua deixou de existir

74
e a sombra da Repblica tomar entn forma, cor e vida,
trocando a msera e triste Espaa monrquica nunha Repblica
federal, tan elevada como grande, tan prspera como honrada,
tan rica como feliz.
La Ilustracin republicana federal
Madrid, 11 de setembro 1872.

ESTADO DA POBOACIN RURAL EN GALICIA

A actual situacin das poboacins importantes do noso
pas, non s non florecente, senn que aparte dos males que
afectan rexin en xeral, dos que indirectamente se resinte,
existen infinitas causas que aumentan a sa prostracin e o seu
abatemento.
Os innumerables impostos que se ven obrigadas a
satisfacer e que son moi moi superiores aos produtos da sa vida
industrial e mercantil, ocasionan unha paralizacin en todas as
negociacins, e sosteen e fomentan multitude de males que
impiden o desenvolvemento das sas propias riquezas.
Todas as clases sociais se resenten, e os perigos que as
ameazan fanse cada da mis alarmantes e mis ostensibles.
Pero por triste que sexa a situacin das poboacins de
importancia, non ten punto de comparacin coa situacin da
poboacin rural.
Basta botar unha rpida ollada s nosas aldeas para
persuadirnos plenamente desta verdade dolorosa.
Descocense nelas os modernos adiantos, o illamento a
que se condenan esteriliza todos os froitos da producin
agrcola, nico manancial do que poden dispoer os nosos
campesios para atender as sas mltiples necesidades, e como
se a falta de prosperidade material non fose sobrada para poer a

75
proba a sa paciencia e esgotar todas as sas forzas, veen as
calamidades morais facer mis dolorosa a sa situacin.
A poltica que fixo presa no corazn das cidades, que
separou fondamente e sementou a discordia entre todas as
clases, conseguiu facer verdadeiros estragos nos pobos rurais
onde, pola falta de ilustracin e pola omnmoda influencia que
queren abrogarse os que con ttulos mis ou menos xustos, e
con mis ou menos dereitos, exacerban as paixns e non se
repara nos medios para conseguir que trunfe a vontade do que se
proclama dono e seor da comarca.
As ideas civilizadoras, o progreso e outras causas altamente
beneficiosas, conseguiron desterrar o feudalismo, odiosa
institucin cuxa lembranza anda debe causar verdadeira
indignacin no esprito dos pobos libres; mais no transcurso dos
sculos, como se fose encargado de soster indelebles as pegadas
do feudalismo, apareceu o caciquismo rural, mis temible e que
ocasiona mis dolorosas consecuencias que o poder do que
tomou vida e forma.
Unha aldea sen cacique, mal que pese aos principios que se
difunden no sculo XIX, non se concibe, porque propietario
adieirado, aventureiro audaz, ambicioso, avaro ou persoa
revestida con algn cargo oficial, todos aspiran a mandar en
absoluto sobre os mseros campesios que abafados polo
traballo, ou sumidos entre as nboas da ignorancia, non saben
outra cousa que pagar e sufrir e chorar en segredo as sas
desventuras.
Desta loita de encontradas ambicins, vigorosamente
sostida polo egosmo, xorden todo xnero de contendas e
agroman coa rapidez da xeracin espontnea, males sen conto
que fan mis insoportable a abafadora carga que pesa sobre os
habitantes das aldeas, os que, sen unha luz que lles serva de
gua, sen unha man que lles ofreza proteccin, entrganse

76
desesperados e rendidos nos brazos do seu propio verdugo,
vindo as reforzar o nmero dos que se chaman os seus
partidarios e leais adictos.
De aqu nace o que o pobo galego careza de verdadeira
representacin nas Cortes, porque a inmensa maiora dos
electores non poden emitir sufraxios con liberdade e por iso se
observa que as opinins polticas dos deputados galegos son
sempre idnticas ou afns s dos que se achan no cumio do
poder. Para facer unha eleccin en Galicia, nunca se trata de
pescudar a vontade do pobo: cntase unicamente coa vontade
dos alcaldes e caciques que son os que coma un manso rabao
de ovellas han conducir ao colexio electoral os que baixo o
amparo da lei exercen o dereito do sufraxio.
Haber quen opine que ao bosquexar este cadro, non
facemos mis ca a ridcula caricatura do pas. Non exacto.
Poemos de relevo en toda a sa nudez os nosos campesios
para que destaquen de maneira sinistra no cadro a iniquidade e o
monopolio que con eles exercen os que se chaman os seus
representantes e protectores. Estas chamadas persoas influentes
vlense de todos os medios que empregaban os dspotas para
escravizar o pobo. Con prestar algns centos de reais a un
campesio para atender as sas apuradas necesidades, prstamo
ao que sempre vai unido un rdito escandaloso; con adiantarlle
algns ferrados de gran na poca da sementeira, que na
recoleccin ha resarcirse de sobra, xa teen os nosos caciques
rurais feito bastante ben aos campesios, e xa se cren con
perfecto e ata divino dereito para impoerse ao mis sagrado e
respectable que teen os homes: a sa conciencia!
Pode ser mis triste e mis arrepiante a situacin da nosa
poboacin rural? Pensou algun en rescatala desa escravitude
odiosa?
Os feitos respondern esta pregunta.

77
 necesario vivir na aldea, presenciar as escenas que nela
se reproducen, ver como se abusa do principio de autoridade,
como se escarnecen os preceptos da lei, como se usurpan
dereitos, como se sancionan e lexitiman contratos abominables,
para formar unha idea aproximada do que sofren eses
infortunados seres que pasan a sa existencia traballando para
vivir no medio da fame e da miseria.
Como non estn acostumados a que os traten con
benevolencia e cario, como a onde queira que tendan a vista
non encontran un raio de esperanza que os alente, como ademais
das penalidades que os aflixen levan no fondo do seu corazn un
mundo de sufrimentos morais que os abafan, mstranse receosos
e retrados, disimulan con aparente humildade o odio que os
devora, e desenvolven e medran na sa alma ideas e
inclinacins, que se fosen ben coecidas, de seguro que nos
teran en continua alarma.
Os campesios odian a cidade por instinto, e diana a forza
de comparar erroneamente a sa situacin coa situacin dos que
viven nas grandes poboacins. para eles un axioma que os
fillos das cidades gaamos o sustento sen traballar, que a ns
afle toda a sa riqueza, e que somos os nicos e verdadeiros
culpables do seu empobrecemento e das sas desgrazas. E
porque os sinxelos fillos do campo que senten unha ansiedade
infinita por mellorar a sa situacin, non xulgan mis que polas
aparencias, e cgaos, sedceos e asmbraos o ouropel das
cidades. Examinan o exterior, atpano alegre e esplendoroso, e
crense mil veces mis desgraciados ca ns, cando moitos fillos
da cidade, feridos polas decepcins e quebrantados pola
infinidade de loitas que sosteen, cambiaran a sa sorte pola do
ltimo campesio.
Estes erros, estas falsas crenzas, sustentan e fomentan a
sombra da ignorancia. A educacin no pobo rural descidase dun
xeito doloroso e punible, e en cambio a imposicin de gravames,

78
a cobranza das rendas e as execucins e os embargos por
dbedas, realzanse prodixiosamente.
A estatstica dos que preitean, e dos que asisten escola,
que falen por ns. Paisano hai que en toda a sa vida non pisou a
soleira do local onde se instre a nenez, por cuxa razn non sabe
ler nin escribir, e que pola contra, perdeu a conta das veces que
tivo necesidade de frecuentar as escribanas e facendo un
esforzo de memoria, consigue lembrar os preitos que tivo cos
seus vecios.
Pola cousa mis insignificante, inciase en Galicia un preito
ruidoso que acaba por arruinar os litigantes. E isto sucede entre
vecios, entre compaeiros, entre individuos da mesma familia.
Por iso medra a curia, por iso se enriquecen os escribns, e por
iso na nosa rexin se consome mis papel selado ca en todo o
resto da pennsula.
Non o noso obxectivo describir exactamente a situacin
da poboacin rural, que sera tarefa mproba e que non podera
terminarse dentro dos lmites do seu artigo de xornal.
Apuntamos algns trazos sobresantes entre os moitos que
completan o cadro doloroso que ofrece, a fin de que todos os que
por algn medio poidan contribur ao seu melloramento, fixen
nela a sa atencin, estuden o remedio eficaz para mellorala, e o
poan en prctica, que ben merece algunha proteccin e un
detido estudo a situacin da poboacin rural en Galicia.
Diario de Lugo
Mrcores, 8 de outubro de 1879

EMIGRACIN
Moitos artigos se consagraron en diferentes pocas a
debater a interesante cuestin que indica o epgrafe:
innumerables queixas de fonda amargura se exhalaron ao

79
considerar que gran parte dos nosos irmns os mis tiles
segundo uns, os menos segundo outros abandonaban a nai
patria en busca de mis desafogada posicin, ou arrastrados por
enganadora febre de riquezas.
Mis anda que moi elevadas intelixencias e ilustradas
plumas trataron o que referndonos a Galicia, onde a emigracin
constante, chamaremos problema social, ningunha solucin
prctica se propuxo, e tanto brillante escrito non foi outra cousa
que unha nota da eterna elexa que entoa o pobo galego, que a
pesar da sa antigidade, viven anda na infancia.
Quizais a maior parte de cantos co maior patriotismo, e
inspirados nun sentimento de conmiseracin cara aos seus
irmns, consagraron a sa pluma a lamentar esa constante
desercin que, segundo din, enerva as forzas produtoras; quizais
a maior parte, repetimos, non coidou de examinar as causas a
que obedece e as circunstancias nas que se realiza o fenmeno.
Talvez un hbito inconsciente e rutineiro arrastrou algunha
vez prensa rexional a lamentarse do mal precisamente cando
este decrecera.
De todos modos, o exacto que a pesar das predicacins
dos xornais; a pesar das esaxeradas exclamacins, cuxa beleza
retrica indubidable; a pesar daqueles horripilantes cadros da
existencia dos galegos en Amrica, cadros trazados de man
mestra, a emigracin continuou sen que os xenerosos esforzos
da prensa evitasen un s embarque.
E este resultado era moi natural.
Mil veces se dixo e todos sabemos, que o galego ama con
delirio o solo natal, rende fervoroso culto ao chan que seus pais
lle legaron; diariamente se repite que a morria acomete ao
galego ausente dos seus lares. Isto verdade, e se verdade hai
que admitir que moi poderosas causas deben ser as que,
vencendo ese entraable amor ao pas, obrigan ao galego a

80
separarse del para lanzarse a un mundo descoecido en busca do
pan que no seu pas escasea.
Porque non habemos dicir que os nosos paisanos
abandonan sen fonda pena o recuncho no que naceron; non
podemos crer que contemplen con alegre cara desde a cuberta do
buque, como desaparece pouco a pouco a terra na que quedan os
seus amores e as sas lembranzas, a sa casa nativa, e as cinzas
dos seus pais.
Que tristes deben ser as circunstancias que obrigan ao
galego a abandonalo todo! que tristes horas pasar cando en alta
mar, s entre o ceo e a auga, crea percibir nos muxidos das ondas
que azoutan o costado do buque, os suspiros e os saloucos dos
seres que pouco antes o estreitaban entre os seus brazos!
Cando isto sucede, cando o amante da terra abandona a sa
patria para marchar a outra terra, descoecida e quizais ingrata,
preciso convir que existen causas poderosas contra cuxa forza
nada poden os artigos de xornais.
A prensa, cuxa influencia na opinin recoecemos sempre,
combateu a emigracin como prexudicial para Galicia, como
froito de ansias de riqueza, explotadas por hbiles negociantes.
Non habemos discutir agora que non tal o noso intento
se ou non prexudicial para estas provincias a emigracin; o que
si diremos que s combatendo, despois de telas estudado, as
causas orixinarias desa desercin; s propoendo solucins
prcticas e traballando continuamente para que sexan aceptadas,
poder chegarse a conseguir que os vapores da carreira de
Amrica, ao par que grandes partidas de cabezas de gando, leven
non menores partidas de galegos desesperados.
Atacar a emigracin tal como ata agora por punto xeral se
fixo non trae consigo resultado ningn; pois mentres as
circunstancias impulsen o galego, mentres a necesidade o
obrigue a emigrar, causando acerba dor a esa filantropa, que con

81
bgoas nos ollos contemplan a partida dos nosos irmns; pero
non d (quizais porque non sabe) un paso para evitala.
Respecto emigracin, necesario emprender unha
enrxica campaa contra as causas que a motivan, ofrecendo
xuntamente o medio de extirpalas: preciso reunir todos os
elementos para conseguir que eses medios que se propoan
sexan algo mis que ideas, sexan feitos. Tarefa ruda e laboriosa
, sen dbida ningunha, pero tamn de grandes resultados as
para o individuo como para a patria, cuxa prosperidade est
intimamente enlazada co problema que tratamos.
As, facendo desaparecer as causas, cesar o efecto; o da
que o galego non sinta as apuradas necesidades que hoxe o
obrigan a tomar pasaxe para as terras americanas e cando, en fin,
non tea por que emigrar, vivir feliz no solo natural, e a sa
adorada Galicia ser grande e prspera.
Non obstante, talvez isto satisfaga pouco a algns: que
ser entn dos filntropos?, con que motivo vertern as sas
bgoas?, a quen dedicarn as sas elexas?
El Regional
12-10-1879

A MULLER E AS CARREIRAS PROFESIONAIS

Nestes das deu conta a prensa das sesins celebradas polo

Consello de Instrucin pblica para ocuparse dunha cuestin tan
interesante para o porvir intelectual de Espaa, como ocasionada
a stiras e comentarios ridculos.
Remataron algunhas seoritas a carreira de medicina, e o
Supremo consello tia que decidir se a muller pode exercer
carreiras profesionais como nalgns pases sucede.

82
 Por maiora de votos, inclnase aquela corporacin
negativa, e non se funda en razns cientficas nin de
conveniencia pblica, senn alegando argumentos de valor
imaxinario, s apreciables e desculpables en tempos de atraso
intelectual, pero non hoxe, que a cultura se estende e o seu nivel
sobe dunha maneira prodixiosa.
Entende o respectable Consello que sen dbida non
estima a muller senn baixo o aspecto potico e ideal que sera
ridculo vela exercendo a medicina, a farmacia, etc.
Non deste momento estenderse en consideracins que se
aparten do noso propsito, que non mis ca examinar esta
cuestin baixo o seu aspecto legal, e isto anda moi lixeiramente.
Principiaremos por consignar que hai escolas de obstetricia
para as mulleres e que estas se dedican tamn ao ensino
primario.
Sera dar unha pobrsima idea da nosa cultura, crer que a
muller s debe dedicarse aos oficios que levan consigo o
goberno da casa. De ser as comecemos por prohibir que as
mulleres sexan literatas, o cal sempre sera mis acertado que
privalas de exercer carreiras cuxos estudos realizaran con
aproveitamento, que fin esta unha semente chamada a
producir lextimos froitos; e pola contra, a literatura
prexudicial en varios sentidos.
Entndase que nos referimos a determinada clase de
literatas.
Gran figura ser para moitos a muller de Ulises arrancando
o fo da sa roca, como pode selo tamn Hrcules cando exerce
aos ps de Onfale o mesmo oficio; pero para quen a ilustracin
ame e a cultura xeral desexe, sempre ser a muller mis grande,
cando ocupe o lugar que ocupa nos Estados Unidos, Inglaterra e
Alemaa, nalgunha de cuxas nacins exerce, ata certo lmite,
dereitos polticos.

83
 Acaso a muller, polo feito de selo, carece de aptitudes?
Non as houbo literatas insignes, polticas eminentes,
filsofas distinguidas e ata guerreiras esforzadas?
Pode, por conseguinte, habelas avogadas hbiles e mdicas
intelixentes.
Ademais, entre o legalmente disposto e o que agora opina o
consello de Instrucin pblica hai unha contradicin, de sentido
comn.
As mulleres poden dedicarse no noso pas ao estudo de
carreiras profesionais: autorizronse para poder inscribirse en
matrcula para examinarse; se se procede loxicamente, deben
autorizarse igualmente para exercer esas profesins cuxo estudo
oficialmente lles est permitido.
De non ser as a que a admisin matrcula e ao exame
nos establecementos de ensinanza do Estado?
Non queremos soster que o porvir da muller estea nunha ou
noutra ciencia, no exercicio dunha ou doutra profesin das
indicadas. Pero de dereito impedirlles que exerciten o que
previa autorizacin e en trmites legais aprenderon?
De nada lles serve s que cursaron nas Universidades a
instrucin cientfica se non han poder utilizala; para nada lles
mester; e, ademais, cando ingresaron nestes establecementos
oficiais adquiriron un dereito que agora se trata de impedirlles
exercer. O consello de Instrucin pblica, que polos medios que
ten ao seu alcance deba promover a ilustracin, o primeiro
obstculo co que tropeza, sen ningunha dbida porque o alento
da liberdade non penetrou nas esferas na que vive aquela
respectable corporacin.
Diario de Lugo
6-05-1881

84
 O REXIONALISMO
As aspiracins xustas, as ideas racionais sequera mentres
anda non estn ben delineadas manifstanse confusamente entre
esaxeracins e traspasan os lmites da prudencia, van pouco a
pouco abrndose paso, gaando a opinin, fixando sobre si o
xuzo dos seus mis recalcitrantes adversarios, ata que, nun
perodo mis ou menos longo, toman corpo depuradas pola
discusin seria e o exame reflexivo; co cal moito teen andado
para ser aceptadas polos organismos que poden darlles
desenvolvemento e aos que han ser aplicadas.
Tal sucede co rexionalismo, non hai moito interpretado
como grito de guerra, como arma de combate poltico, e ata
como tendencia atentatoria unidade da patria. Mais hoxe que
as manifestacins dese esprito, en todas as provincias existente
polo cal foi chamado provincialismo abondan e concrtanse
en mil e mil ocasins que os abusos e excesos da centralizacin
ofrecen e proporcionan, anda aqueles elementos mis
tenazmente unitaristas coecen a razn desa protesta, fxanse na
sa orixe, declaran a lexitimidade da sa existencia, e estudando
o seu alcance algo indican respecto das consecuencias que pode
traer o resistila sistematicamente.
Defecto desta centralizacin absorbente, senn carcter
esencial do opresor unitarismo, a xeneralizacin de lei que pola
sa propia natureza non poden ser xerais, e de a que resulten
sempre magoando lextimos e importantes intereses, e
producindo perturbacins.
Nos presentes momentos estuda a nosa viciada, rutineira e
nada cientfica Administracin o medio de sacar recursos con
que subvir s atencins creadas por arbitrarias disposicins, e
cada rexin que se sente prexudicada eleva a sa queixa,
formula a sa protesta; pero limitndoa sempre a un punto
concreto, por mis que a lesin dos intereses que quere defender

85
non proceda do caso determinado, senn que arranca da corrente
e inveterada prctica centralizadora.
Agora os bens comunais, as devesas e as terras de
aproveitamento dos pobos van ser alleadas; e as comarcas cuxa
existencia se ve ameazada, reclaman; como ao mesmo tempo
Valencia pide os seus arroces, e Catalua loita en contra do
tratado con Inglaterra.
Non o noso propsito agora entrar na anlise desas
protestas e solicitudes, senn facer constar que todas elas estn
inspiradas nun mesmo sentimento, o da propia defensa, e que
son tomadas en conta polos que onte, ao esbozarse apenas tales
manifestacins, as condenaban como censurables ante o
supremo interese da patria, sublime abstraccin, as considerada,
que hai que sacrificalo todo. Ata os intereses dos mesmos
elementos que, na realidade, constiten a patria.
Disentindo dos seus colegas en ministerialismo, El
Imparcial concede actitude dos deputados castelns
ministeriais que votaron contra o Goberno na cuestin das
devesas, a importancia que verdadeiramente ten, entendendo
que non comprender a ndole nin o alcance da cuestin que
domina os representantes do pas quen pretenda deducir das
aspiracins expostas consecuencias que afecten disciplina da
maiora ou disparidade de criterio coa doutrina de Goberno.
Porque o mencionado xornal recoece que esas actitudes son o
eco da opinin que preocupa nas distintas rexins da Pennsula.
E por mis que queira sacar partido daquelas palabras con
que Timn chamaba a certos representantes do pas, deputados
de campanario e deputados do azucre de remolacha, frases
naquela sazn aplicadas con xustiza, o certo que o
representante do pas ten que velar necesariamente polo
intereses deste se quere dicir con xustiza que digno da
investidura que o honra.

86
 Cando se trata do interese xeral censurable escudarse tras
das conveniencias de localidade, porque a Nacin o todo que
non debe sacrificarse parte. Pero isto mesmo leva consigo o
deber de ter en conta noutros mil casos os intereses dunha
comarca que non debe ser sacrificada a ningn egosmo.
E como en Espaa resultan sacrificadas todas, por esta
centralizacin que a empobrece, de a a razn de ser do
rexionalismo, e de a a xustiza con que, sen que implique
indisciplina, os deputados dunha comarca deben unirse para
defender dereitos magoados ou amparar os intereses que amence
unha determinacin inxusta.
Sen que tal actitude constita outra cousa que o
cumprimento dun deber contrado ao aceptar unha
representacin que, se non serve para iso, non serve para nada.
El Regional
21-07-1886

A RAZN DO REXIONALISMO
Non hai moitos das o Sr. Vila, sostendo o seu voto
particular ao ditame do modus vivendi, proclamaba a teora da
independencia dos deputados e senadores en materias
econmicas; e un xornal ministerial fai notar que antes que o
senador conservador, expuxera esa teora o ministro de Estado, e
aprobaba tal principio dicindo que esa independencia debe
existir se os representantes do pas nas Cmaras lexislativas,
ademais da sa significacin poltica que os une a un partido,
levan s Cortes a representacin dos intereses especiais, cuxa
salvagarda lles est confiada polo seus electores.
Teora esta moi axustada razn, e xa que aqu, dada a
imperfeccin dos nosos costumes polticos, non queren admitir
que poden caber dentro dunha agrupacin suxeita a uns mesmos

87
principios distintos puntos de vista en canto a procedemento e
oportunidade, bo que todos vaiamos coincidindo en que toda
vez o criterio econmico non est elevado categora de
principio de partido, sexa libre dentro deste a opinin nas
cuestins desa ndole.
Pero, hoxe por hoxe haberemos de centrarnos coa teora,
porque non se traducen en prctica na clsica terra da
inconsciencia, os bos principios, e as o mesmo xornal que
solicita para o ministro de Estado a iniciativa de ter proclamado
tal independencia para os representantes do pas, opina de
distinto xeito na cuestin dos arroces como na das devesas
destinadas ao pasto do gando da labranza.
As que referndose actitude da maiora rexeitando a
proposicin dos deputados castelns di que ela demostrou o seu
sentido poltico e a sa disciplina votando en contra.
Como xa onte indicabamos, outros xornais oficiosos
coinciden co aludido e aplauden que a maiora fose dcil s
intimacins de Camacho e aos mandatos de Sagasta. dicir, que
neste caso, ante a integridade ministerial, prescinde esa prensa
de toda teora, sequera que o expositor dela sexa un ministro,
para non atender mis ca a unha conveniencia do momento.
E un xornal de cmara chega ata a dicir claramente s
hostes adictas que o que queira militar baixo a bandeira
fusionista ha renunciar a toda iniciativa e non pensar senn
segundo o patrn oficial. Doutro xeito, anda que se trate de
materias econmicas, nas que non hai moitos das poda ser
independente o deputado segundo Moret, o que queira pensar
con liberdade debe ir a outro campo e inscribirse baixo outras
bandeiras.
Non hai vacinacin posible; non hai dbida. O senador ou
o deputado non leva pola contra do que dica o rgano

88
ministerial, non leva s Cortes a representacin dos intereses
especiais cuxa salvagarda lles est confiada polos seus electores.
E estes deben darse por notificados: o deputado non
representa o distrito nin a rexin, nin ten que coidar dos
intereses dun nin doutra.
nada mis que un home de partido, e a disciplina deste
non lle permite mis que o si e o non: que isto o nico digno
segundo a vixente teora ministerial, novamente confirmada pola
prensa afecta ao goberno que no nome desta excomunga os que
creron en Moret, proclamador da teora da independencia en
materias econmicas, falaba en serio.
E despois de expresrense con tal sentido os ministros da
Cmara, e despois de sustentaren tales afirmacins os seus
rganos na prensa, condenan o movemento rexionalista como
inspirado nas malas paixns da poltica e nos apetitos persoais.
Ah! Si verdade, si son esaxeracins todos os movementos
de independencia, todas as manifestacins das conciencias
dignas, todos os esforzos polo cumprimento dos deberes.
Son esaxeracins porque poden quebrantar os prestixios
ministeriais fundados na submisin da maiora sometida pola
omnipotencia ministerial.
As os pobos vndose sen deputados, porque estes sono
soamente do goberno, acentan a sa resistencia, dan cor
axitacin; porque nesa presin inxusta, desmoralizadora e
prexudicial para a dignidade dos deputados, est a razn do
rexionalismo.
El Regional
22-07-1886

89
 MIS POLTICA

Menos poltica e mis administracin din uns:

Necestase mis descentralizacin, din outros, e reducir a
poltica aos seus xustos lmites, afastndoa o mis posible da
administracin.
Os intereses dos pobos, ese afirmar varias veces, requiren
que as atribucins do poder central non atropelen os dereitos e
funcionen na esfera das provincias e dos municipios.
As mis gloriosas tradicins espaolas refrense a aqueles
tempos nos que nos rexa un sistema descentralizador.
A centralizacin acabou co noso podero e coas nosas
glorias.
Isto e moito mis dise con frecuencia non interrompida e s
veces con demostracins moi elocuentes en contra da absorbente
centralizacin que todos os esforzos esteriliza, afogando
iniciativas e esmagando ata dereitos e liberdades con
menosprezo do interese xeral; e non obstante a centralizacin
contina, a centralizacin poder dexenerar e dexenera dos
principios nos que descansa, pero non reduce o seu crculo, pero
non cede nun pice, se que non aumenta, das sas tirnicas
atribucins, das sas verdadeiras violencias.
Conformes de toda conformidade, como adoita dicirse,
estn todos os que da cousa pblica se ocupan, na necesidade de
minguar a centralizacin; pero engnanse de medio a medio os
que cren que isto posible non cambiando de sistema poltico,
como non posible tampouco separar deste senn nas esferas
tan s especulativas, a administracin.
A administracin que temos, cualificada de psima con
sobrados fundamentos, necesaria e forzosa consecuencia da
poltica imperante.

90
 Non hai que facerse ilusins; mentres o Estado sexa
todopoderoso nin pode haber descentralizacin, nin
administracin econmica e equitativa nin os dereitos e intereses
dos pobos, o mesmo ca a sa liberdade, desenvolverse e ter vida
propia, real e eficaz para o cumprimento dos seus fins.
Mentres a poltica absorba todas as forzas locais, mentres
dispoa da sorte dos pobos, o caciquismo, o monopolio e a
dilapidacin tern o seu trono mellor na nosa patria, onde
estanqueiros, pens, ordenanzas, alguacs, etc., fan quendas cos
partidos polticos e poltica deben os seus destinos.
Con tal sistema de goberno pedir menos poltica e mis
administracin, pedir administracin soamente, pedir peras
ao olmo.
Para administrar ben, medianamente sequera,
indispensable a descentralizacin e esta non posible sen un
cambio radical na poltica; que a sa forza absorbe hoxe todas as
do pas a ela inconsideradamente supeditadas.
Pois que necesitamos mellor goberno non pidamos menos,
senn mis e mellor poltica, e teremos mis e mellor
administracin; que ningun coece, procura e defende mis e
mellor os propios intereses ca os interesados mesmos.
Eu creo que o mellor medio de todos son os comicios,
funcionando libre e legalmente, e anhelo para a mia patria un
estado idntico ao de Inglaterra. Al, un poltico da historia, do
prestixio e dos mritos de Gladstone, ocupa o poder, expn as
sas ideas acerca da cuestin de Irlanda, expn en disentimento
coa maiora das Cmaras e acode, como ao Tribunal supremo
que ha decidir o litixio, ao pas, pero sen valerse para nada da
sa influencia ministerial; e este home que ten nas sas mans
todos os resortes, non usa mis ca aqueles que o poen en
contacto co corpo electoral e vencido en boa lide, a pesar de

91
que ten ao seu lado unha gran parte da opinin, Este o meu
ideal!
Pero supoamos que Gladstone, en vez de pronunciar
discurso diante dos seus electores, permanece en Londres, e cos
medios que puidera proporcionarlle un corpo electoral viciado,
amaa unhas eleccins sa maneira, cos seus grupios de
oposicin ao seu gusto e os seus pactos mis ou menos secretos
cos deputados. Que camio lle quedaba opinin pblica para
manifestarse?
Isto o prctico, continuou o xeneral dobrando El Globo, e
non hai para que falar nin de Ruiz Zorrilla, nin de Azcrate. A El
Globo parcelle mal isto que eu digo. Que lle imos facer?
Tampouco a min me parecen ben certas combinacins de
ministerialismo ardente e de anti-dinastismo sistemtico, e ata
agora non dixen sobre isto nin unha palabra.
Aqu en vez de pronunciar discursos ante os electores,
aprovitanse os medios que proporciona un corpo electoral
viciado, amanse unha eleccins con gran maiora para o
goberno, con grupios de oposicin a gusto e pactos mis ou
menos secretos.
Que camio lle queda opinin pblica para
manifestarse? preguntamos ns co xeneral Salamanca.
El Regional
16-08-1886

ESPRITO GALEGO

Con moitos elementos conta, en verdade, o que, pesimista,

queira trazar un negro cadro do estado de Galicia. Non han
faltarlle, seguramente, datos exactos e numerosos que lle

92
permitan asegurar que toda idea xenerosa fracasa entre ns, que
todo proxecto se malogra.
Con tintas sombras pode presentarse ese cadro, sen que
haxa dereito as protestar pola esaxeracin. O asunto en
realidade as.
Do noso atraso culpamos sempre a quen, se bastante
responsabilidade ten, pode descartala apoiando a sa defensa na
nosa indolencia, na nosa funesta quietude.
Os gobernos son para moitos os nicos responsables de
canto nos ocorre; eses gobernos que non nos dispensaron
proteccin.
Pero, solicitmola en forma? Non, e, polo tanto, baixo ese
punto de vista, non debemos queixarnos tan amargamente.
Cando unha rexin, que polo que contribe ao Tesouro
importante, necesita algo que o Poder pode concederlle, non con
penosas queixas o obtn, senn co constante e activo traballo
dos seus representantes celosos. Tal sucede neses pobos a que
facemos referencia no artigo anterior.
Os representantes deles, atentos en primeiro termo a
beneficiar o seu pas, xestionan asiduamente canto a este pode
interesar. E aqu revlase ese esprito de provincialismo, cuxa
difusin en todas as rexins habera de dar por resultado o ben
da nacin enteira.
Equivcanse, ou queren equivocarse, os que afirman que o
esprito provincial constite, senn un perigo, un obstculo para
a Administracin do Estado.
Susceptible , como outro sentimento calquera, de
esaxeracins, e estas sempre son perigosas. Pero non disto pode
deducirse en boa lxica que o provincialismo prexudicial.
Do provincialismo, que hoxe combaten algns xornais,
madrileos por suposto, sae, como natural, o ben das

93
provincias, e constitundo a reunin destas a Nacin, claro que
dese ben particular de cada unha, resulta o benestar xeral.
Con celosos representantes de todas as rexins e con que o
que deu en chamarse favor gobernamental e non mis ca
deber, se dispense equitativamente, desaparecen por completo os
temores que o provincialismo poida inspirar aos que por crelo
inconveniente ou por miras especiais, non admiten a felicidade
da nacin senn nunha centralizacin que , polo menos, tan
prexudicial para os intereses xerais como as esaxeracins do
provincialismo.
Reconcentrada a vida toda do Estado na corte, se absorbe
esta a producin das provincias e monopoliza os recursos, se se
reduce todo esfera oficial, non a centralizacin mquina
reguladora das forzas produtoras, senn aneurisma cuxa pltora
empobrece a circulacin dos membros e quebranta o seu vigor.
De tal sistema resntense forzosamente as provincias, que
reclaman a sa participacin nos beneficios, xa que tamn a
teen nas cargas.
Non , polo tanto, o provincialismo ese fantasma que
finxen os que dependen en absoluto dos beneficios desa
centralizacin, senn reclamacin xusta e fundada do que a cada
cal corresponde.
Agora ben: ten corpo este provincialismo en Galicia?
Preciso confesar que non. E anda que o dicilo nos doia, forza
confesar que nin dos seus mesmos fillos recibiu moita
proteccin esta nobre terra.
Sen que tratemos agora de dirixir recriminacins
determinadas, cmpre ao obxecto que nos propoemos facer
constar que ningunha rexin ten menos motivos de
agradecemento para coa maiora dos seus fillos aos que a fortuna
elevou ata un posto no que podan administrar xustiza e prodigar
mercs, ca a rexin galega.

94
 Verdade que tampouco os seus representantes cumpriron
salvo contadas e moi apreciables excepcins os patriticos
deberes a que o seu cargo os someta.
Ou non souberon ou non quixeron colocarse en actitude de
poder ser tiles ao pobo cuxa representacin lles estivo confiada.
Corenta e tantos deputados, inspirados nunha idea xusta e
nobre, como a de mellorar a sorte do seu pas, contan con
medios hbiles de obter bo resultado nas sas pretensins.
Non doutro modo se viron favorecidas outras rexins, que
hoxe son a nosa envexa, e s que consideramos moi adiantadas.
Tampouco o noso pobo soubo nunca excitar os nosos
representantes, non os obrigou con lextimas esixencias; nin
menos o esforzo colectivo se mostrou aqu poderoso para
merecer o apoio da proteccin oficial.
A nosa caracterstica apata a principal causa de que,
respecto de adiantos materiais, esteamos a gran distancia da maior
parte das provincias espaolas. Nestas, case todas as obras
pblicas son iniciadas polo esforzo colectivo dos particulares, que
secundado por celosos representantes, obteen do goberno apoio e
recursos, e algunhas veces dse o caso de que importantes lias
frreas sexan construdas sen subvencin do Estado.
Isto non sucedeu nunca en Galicia: quizais non suceder
xamais. Porque como ao principio dixemos, falta emulacin,
actividade, verdadeiro esprito patritico; que non ha reducirse
este a lamentar con queixoso acento como entre ns se usa a
nosa mala fortuna.
Acostumados como estamos a contentarnos con
lamentacins e consolarnos con promesas, difcil ser que
cheguemos a comprender cal o verdadeiro camio para chegar
rexeneracin; que medios debemos empregar a fin de remover
os obstculos que a ela se opoen, e que s tomando exemplo

95
deses pobos que hoxe admiramos e poendo en prctica as
mximas a que eles obedeceron, se poder conseguir idntico
resultado.
Non obstante, anda nesta desconfianza, deber de todo
galego que de tal se gabe, contribur na medida das sas forzas e
dos seus coecementos, a espertar neste pobo aptico ese
sentimento de emulacin que hoxe est adormecido, a infiltrar
nel o esprito de febril actividade, de laboriosidade constante,
que hoxe caracteriza os pobos todos que marchan pola senda do
progreso, desenvolvendo as sas forzas todas e os seus
elementos calor da civilizacin que os engrandece.
El Regional
14-09-1886

MOVEMENTO REXIONALISTA
Non hai moitos meses dabamos publicidade un artigo
expoendo as aspiracins e razn de ser do Rexionalismo, e
algns colegas reproduciron o noso traballo sen anotacin,
comentario nin protesta dos que se lle ocorren agora a algn que
outro estimado compaeiro.
O que na actitude en que os ultimamente aludidos puideran
influr circunstancias completamente alleas importante
cuestin obxecto do debate, non importa agora consignalo,
moito mis cando El Regional o expuxo no seu artigo Mal
camio e soltos de rplica a que deron lugar as observacins
feitas por algns xornais.
O noso propsito ao dicir movemento rexionalista non
outro que dar conta do progreso que na prensa fan as ideas
rexionalistas, que se son vigorosamente defendidas en Catalua,
non o son menos, anda que non por tan gran nmero de adeptos,

96
nas provincias galegas, e teen nas demais comarcas espaolas,
Castela inclusive, excelentes defensores.
Nestes ltimos das, coincidindo co cru e inxustificado
ataque do Sr. Nez de Arce, El Atlntico de Santander recoece
que para ben defender os intereses do pas hai que abrazar a
bandeira do rexionalismo; El Carbayon de Oviedo, insire artigos
proclamando, en fronte dos partidos polticos militantes, o
rexionalismo, e estes artigos acptaos El Diario Palentino.
En Galicia declrase rexionalista El Independiente de Vigo,
e outros varios xornais, como El Eco de Orense e El Faro, tocan
as nosas ideas ao lamentar os males dos que o rexionalismo
inimigo e remediador.
Quere isto dicir, por enriba de toda discusin apaixonada,
que esas ideas fan o seu camio, que van gaando a conciencia
pblica, que se impoen a pesar das estreiteces impostas polo
convencionalismo dos partidos. Poder suceder que este mesmo
convencionalismo impide que ese movemento de avance se
desenvolva tan poderoso como se inicia; pero non importa;
talvez os apresuramentos non foran tan convenientes como o
traballo lento e perseverante ao que continuamente debemos
estar entregados.
Que va piano, va sano e va lontano.
Os auspicios cos que comeza a nosa campaa non poden
ser mellores. Onte era o noso humilde xornal, o nico
rexionalista en Galicia, hoxe recibiron valioso concurso os nosos
traballos, co que lles prestan La Regin Gallega e El
Independiente de Vigo. Sen darse conta da inconsciencia en que
incorren outros colegas que non queren ser rexionalistas,
principios rexionalistas proclaman.
Esperemos, pois. Fimolo todo elocuencia dos feitos, que
aos nosos adversarios convencern de que os males da Nacin, a

97
atona das provincias, non tern outro remedio que a realizacin
das aspiracins rexionalistas.
Podern tacharse estas, con intencin malvola ou con
inocente ignorancia, de conatos separatistas, de movemento
inspirado en odio e rancores; non importa. Pouco a pouco o
convencemento, obra da reflexin, ir gaando terreo ante a
imperiosa necesidade de reorganizar a patria, e a impotencia para
realizala os partidos que loitan pola inmediata posesin do poder.
El Regional
21-11-1886

O REXIONALISMO

DISCURSO PRONUNCIADO POR AURELIANO J.

PEREIRA, DIRECTOR DE El Regional, DE LUGO, NUNHA
VELADA LITERARIA CELEBRADA NO Crculo das Artes DA
DITA CIDADE no Nadal de 1886

As dificultades que se presentan e os temores que sempre

asaltan ao que se propn falar en pblico, son para min maiores
e mis custosos de vencer, pois que mia natural falta de
condicins oratorias e escaseza dos meus coecementos vn
unirse a ndole do tema do que hei de ocuparme, porque se trata
de expoer vosa consideracin aspiracins de tan diversas
maneiras xulgadas e tal mal apreciadas en xeral polos seus
impugnadores, que lxico que me asalte o temor de se
intentando fixar e determinar o verdadeiro concepto e a
representacin do Rexionalismo, s conseguirei o contrario por
falta de acerto, merecido castigo por ter confiado
temerariamente na fraqueza das mias forzas, de antemn
coecida por min.

98
 Crtica situacin que non o sera para calquera das persoas
que poden ocupar este sitio con sobra dos mritos e das
calidades de que eu estou en absoluto desamparado; sirva, pois,
de desculpa a pecado de que me declaro convicto, a intencin
que me anima, por mis que o xito non ha de corresponder a
ela. Apreciade a escusa do meu amor a este pas ao que interesa
esencialmente o Rexionalismo: ao triunfo das aspiracins deste
considero que est unida a seguridade do porvir deste pobo,
cuxo eloxio con brillantes frases fan sempre os que nunca con
actos quixeron facerlle xustiza; o Rexionalismo asegurara a esta
pequena patria a prosperidade, levaraa ao engrandecemento,
conquistara para ela a liberdade, que a base da rexeneracin
dos pobos e a consagracin do dereito.
Por isto, porque realidade desas aspiracins confo o
logro de tan necesarios fins, vin aqu facer gasto da vosa
paciencia, pedindo cortesa, da que noutra ocasin me destes
prdiga mostra, que escoitedes benvolos a palabra incorrecta,
pero sincera, con que ha falarvos un esprito convencido.
Non nada o Rexionalismo e moito.
delirio confuso, o mis confuso de cantos poden sar de
cerebro humano enfermo, segundo Nez de Arce.
Din outros que pasaxeira axitacin promovida por
medidas que magoan intereses determinados.
Sosteen tales aspiracins catro ilusos aos que ningun
atende, cuxa palabra carece de autoridade.
E xa se lle presenta como espanto de extravagante que
buscou para distinguirse unha ridcula orixinalidade, ou se xulga
como criminal tendencia atentatoria unidade da Patria.
Pero sobre todas estas opinins e mal fundados xuzos,
destcase a verdadeira importancia do Rexionalismo: el vai
gaando os nimos; el reflctese en libros, xornais e folletos;

99
dedcanlle atencin distinguidos publicistas en importantes
revistas estranxeiras, e polo que especialmente se refire a
Espaa, creuse de necesidade excomungalo dende unha das
primeiras ctedras, e do Ateneo subiu un poeta insigne para
presentar como encarnacin das aspiracins rexionalistas un
horrible espanto.
Pois gabemos a influencia da realidade! esa mesma
diatriba contra o Rexionalismo lanzada, foi a mis completa
xustificacin deste. Ese mesmo excomungador que o cualifica
como delirio dun cerebro enfermo, dinos como vivimos,
presntanos a nosa actual situacin, consecuencia do sistema
que rexe na nacin, consecuencia fatal do seu esprito
absorbente que nos aniquila.
O fasto, o escepticismo e a indiferenza, di no seu discurso
Nez de Arce, van apoderndose de todos os nimos ntegros,
pero non o fasto do crpula, nin o escepticismo do incrdulo,
nin a indiferenza do egosta, senn aqueles que nacen do
desalento e da perda da esperanza.
Consumouse, -di o noso aparente adversario, a maior das
nosas desgrazas, o envilecemento e a morte do corpo electoral.
Vela a obra da centralizacin; vela a obra da mal
entendida unidade, que queren algns confundir coa verdadeira,
cal respecta e ama o Rexionalismo, que protesta vigorosa
contra ese estado de cousas e contra as causas que o produciron.
Mais Nez de Arce non dixo todo nesas palabras que
copiei: hai que ver, ademais, como estn as provincias
espaolas, como viven, se vivir estar sometidas prostracin.
Na poltica, na administracin, no dereito, na historia,
prepondera esa unidade, ese esprito de uniformacin que
absorbe por completo a vida provincial que fai imposible toda
iniciativa.

100
 Na poltica todos os problemas se resolven como convn
aos intereses dun partido, e os mis transcendentais cambios
verificronse sen intervencin da Nacin, pola vontade ou polo
capricho de catro cortesns.
Na administracin, teen todas as leis un carcter uniforme
que magoa dereitos, que maltrata intereses e que fai imposible a
sa formulacin, ou representa este unha obra de iniquidade,
como sucede en Galicia co imposto de consumos.
Na esfera xurdica, a imposicin dun dereito particular
como norma e regulador, sen ter en conta a existencia de dereito
especial que frmula dun xeito de ser; e as sucede, que nas
nosas universidades non se ensina o dereito especial das rexins;
nin sequera na de Barcelona, como di Almirall, se ensina o
dereito civil cataln, vixente naquelas provincias.
A unidade administrativa privou por completo de todos os
medios de vida s corporacins provinciais e locais, que non
teen liberdade de accin nin medios de iniciativa, ata o punto
de que un Director xeral mis ca un lexislador no que toca a
impoer servizos e gravames s Corporacins locais.
Do sistema electoral, nada direi.
Ao que neste asunto pasa chamoulle Nez de Arce a
maior das desgrazas.
Aprndese nos establecementos de ensinanza oficial unha
Historia de Espaa dicir, unha Historia Nacional na que
nada se ensina do que foron as rexins, Castela e Len sono
todo, o mesmo na ensinanza ca na bandeira espaola, onde non
hai mis ca lens e castelos. E ata no ltimo detalle se nota esa
tendencia unitaria: o mesmo di o sepulcro do xenovs: Por
Castela e por Len novo mundo achou Coln, ca o diario oficial
se chama Gaceta de Madrid.
Iso unicamente o nacional.

101
 Como se a obra da unidade consistise en ir destrundo todo
o que caracterstico, persoal, direino as, das rexins.
O estado do pas ese que queda salientado: dese mal todos
son culpables e por iso o rexionalismo quere apartarse dos
partidos polticos que por necesidade imperiosa da sa propia
existencia teen que seguir por tal camio.
E para poer remedio a ese mal; para reaccionar de maneira
saudable, necesario o antirrexionalista Nez de Arce do
reformar fundamentalmente como tantas veces se pensou e
nunca se fixo, as nosas raquticas corporacins populares,
ensanchando o seu campo de accin.
Porque e sigo copiando ao Presidente do Ateneo de
Madrid os pobos senten a necesidade instintiva de asegurar a
sa vida local, as sas liberdades e a sa fortuna contra esa
tentadora absorcin dos elementos sociais; e esta unha das
causas que mis contriben a avivar os xermes federativos, que
sempre durmiron no fondo das mis poderosas nacionalidades
europeas. Hai que devolverlles aos membros da nacionalidade
espaola a liberdade que reclaman para o desenvolvemento das
sas actividades; e isto unha necesidade universalmente
sentida.
As di no seu discurso D. Gaspar Nez de Arce, cerebro
san que coincide con eses cerebros enfermos que xeran delirios
confusos.
Porque iso e nada mis ca iso o rexionalismo: quere a
descentralizacin, a autonoma, a liberdade dos membros da
nacionalidade espaola, que se respecte o que propio de cada
un; a sa linguaxe, as sas institucins de dereito, canto
constite a sa personalidade.
E isto un delirio? unha ameaza integridade da
nacin espaola?

102
 Acaso onde existe o que o Rexionalismo pide romper a
unidade?
Significan tales desexos propsitos de romper o lazo que
une todas as rexins?
A unidade existe en nacins onde hai esa autonoma, existe
en nacins como Blxica onde a lingua francesa e a lingua
flamenca son oficiais, como coexisten en Austria-Hungra varios
idiomas.
Hai algo de rebelda, de separatismo en querer cultivar un
idioma? Pois en Blxica acaba de crearse por iniciativa do Rei
unha academia da lingua neerlandesa.
E por este estilo podera citarvos outros varios exemplos.
Moitas veces presntasenos o de Catalua para que o
imitemos, e presntannolo os que combaten as tendencias
rexionalistas; esquecen ou non comprenden que o rexionalismo
o que fixo forte a Catalua. Que os catalns aman de veras a
sa rexin, e traballan por ela, e teen unha Academia da lingua
catal e centros esencialmente catalns en moitas poboacins;
non saben que al se fomenta o esprito catal conservando a
lingua, as institucins, nense todos para manter ese esprito
vigoroso. E teen teatro e literatura catalns, e gran nmero de
asociacins que reflicten o estado e a opinin do pas.
Pois todo iso que al hai quixeramos ns que o houbese en
Galicia, para que as os nosos intereses estivesen mis altos e
fosen mellor atendidos; para que as a opinin deste pobo pesase
un pouco na solucin desas cuestins que tanto nos afectan e tan
pouco nos axitan.
Espertara as o esprito de asociacin que nos dara forza e
nos gaara respecto, e non teriamos que lamentar tantas veces o
abandono no que estamos e o atraso no que vive o noso pas.

103
 Para chegar a somos rexionalistas; para chegar a pedimos
o que Nez de Arce cre necesario como remedio ao mal que tan
exactamente soubo pintar.
Creo ter manifestado, anda que concisamente como esixe a
ndole desta conferencia, con toda claridade, o que e representa
o rexionalismo. En canto ao camio que debe seguir para
realizar as sas aspiracins, entendo eu que est marcado por
estas.
Non poder ser na realidade do goberno da Nacin, non
atopar frmulas prcticas que encerren as sas solucins, senn
dentro do sistema que serviu para formar nacins fortes como o
imperio xermnico, nacins libres como a fermosa Suza,
nacins poderosas e prsperas como a gran Repblica
Norteamericana.
Poder isto discutirse calor das paixns; poder ser
materia de animada controversia na diaria contenda da prensa,
na continua loita da poltica; pero os homes pensadores, os que
estudan a marcha das cuestins sociais e o desenvolvemento das
verdadeiras doutrinas de goberno, ven que a autonoma a
solucin daquelas e a base destas.
O mis arduo problema que preocupou a calquera nacin
na poca presente, a cuestin de Irlanda; que non de hoxe,
que non xurdiu de speto para que sexa lcito dicir que talvez o
inopinado do caso forzou a adoptar certas determinacins. Non
por certo: causa de Irlanda consagrou a sa elocuente palabra o
gran OConnell polos anos de 1840; pola liberdade do seu pas
loitou incansable aquel ilustre propagandista, cuxo programa era
Irlanda libre.
Pois ben; en Inglaterra, naquel pas que adoitan ofrecernos
como pobo exemplo de costumes polticos, al onde se pesan
todas as conveniencias, onde todo pasa polo cribo da mis

104
escrupulosa reflexin, chegou a ser xeral o convencemento de
que a autonoma o principio salvador de Irlanda.
E significa esa autonoma a separacin, a independencia,
o quebrantamento da unidade da Patria?
A est para contestar a quen tal presuma, o grande ancin
Glasdstone, a quen far inmortal na historia a valenta con que
tratou o problema e formulou a solucin.
A est o marqus de Hartingthon, que contra Gladstone
loitou na contenda electoral unido aos conservadores, e que s
discrepa del nun detalle.
Gladstone lembrou en favor dos seus proxectos de
autonoma para Irlanda que o Reino Unido, como se chama o
reino britnico, se compn de catro nacionalidades diferentes:
Inglaterra, Escocia, Irlanda e o pas de Gales.
E ben: acaso Espaa non se compn de varias
nacionalidades? son acaso as rexins idnticas pola sa orixe,
pola sa historia, pola sa linguaxe, polos seus costumes, pola
sa constitucin interna, digmolo as, expresada nas sas
institucins de dereito, nos seus hbitos e nas sas tendencias?
Pois se isto as, necesariamente ten que existir antagonismos;
por lei fatal ten que haber resistencias a aceptar como noso o que
non nos propio, nin se adapta a noso modo de ser.
Os estadistas ingleses piden para Inglaterra a unidade; pero
dentro desta unidade queren a autonoma de Irlanda, con
asembleas locais, con administracin de xustiza a cargo das
autoridades irlandesas, co self government, dicir, o goberno do
pas polo pas. E isto o que queren os que combateron por
radical o programa de Gladstone.
Calculade agora o que este pedir.

105
 Os rexionalistas espaois non piden tanto. Eses mesmos,
acusados de separatismo, os catalanistas, non chegan ata a.
Formulan en termos claros e sinxelos as sas aspiracins.
rexin din debe confiarse o coidado da sa lingua, da
sa literatura, da sa arte, dos seus costumes e das leis especiais
de dereito privado e dos seus intereses administrativos
particulares, pero baixo a nica e inmediata subordinacin do
poder soberano civil ou poltico.
E isto imposible?
Prescindirei de ofrecervos como exemplo Suza e Estados
Unidos de Amrica do Norte: os exemplos estn mis preto.
En Alemaa os estados que entraron a formar a
Confederacin xermnica, manteen a sa autonoma en asuntos
importantes, conservan tribunais e institucins representativas
particulares; e s mesmas provincias de Alsacia e Lorena, onde
cada da mis vivo o esprito de protesta contra a conquista,
quxose en 1877 e 1879 darlles parte da sa autonoma,
comprendendo que a devolucin das liberdades o nico medio
de atraer aquelas provincias.
O que o rexionalismo pide, sucede en Austria-Hungra, en
que cada un dos estados ten a sa cmara; en Holanda con
relacin a Luxemburgo; en Filandia, unida a Rusia, e que non
obstante conserva a sa autonoma administrativa, e ten no
exrcito ruso rexementos finlandeses; iso sucede na Gran
Bretaa con relacin s sas colonias, e na mesma Escocia.
Nin cousa nova, nin impracticable aspira a conseguir o
rexionalismo, senn que os lazos que hoxe unen as diversas
nacionalidades que forman esta nacin, afrouxen o preciso para
que cada unha delas tea vida propia e poida moverse e
desenvolver a sa marcha progresiva, o cal de ningunha maneira
excle a unidade nacional, a verdadeira unidade que non ha ser a

106
uniformacin nin a submisin a unha pauta imposta para que
todos vivamos subordinados autoritariamente ao Centro.
Acaso non exista esa unidade cando en Galicia as nosas
Xuntas do Reino tian ao seu cargo o goberno da rexin que
alcanzaba a todo o interesante para o pas galego?
Dise, cunha inxustiza indesculpable, que o rexionalismo
ataca a unidade da patria, que conspira contra a obra dos reis
catlicos.
Pero, que? a patria soamente o extenso territorio que
baan o Ocano e o Mediterrneo?, e a patria a centralizacin?
a patria Madrid? Non por certo. A patria mis ca iso. o
pobo ao que un pertence porque nel medrou e nada del lle
alleo; a patria o idioma no que ou as palabras amorosas da sa
nai, as frases agarimosas da sa amada; a patria o canto
popular, a msica do pas, o baile pintoresco; o acento queixoso
ou spero con que os seus paisanos se expresan; a tradicin
piadosa ou a lenda cabaleiresca ou a narracin fantstica que ou
no fogar domstico; a patria o ceo coa sa cor plmbea, a
nboa coa sa penetrante humidade, o campo co seu verdor, os
coprovincianos coas sas miserias, cos seus defectos, coas sas
desditas, que nos afectan como se fosen nosos.
a patria aquela terra bendita, presente ante os nosos ollos
cando dela estamos ausentes; aquela visin que nas soidades da
ausencia xorde doce e melanclica, e mstranos o monte que
pecha o horizonte do noso pas, o val no que collemos as
primeiras flores, o lugar da primeira cita de amor.
a patria aquel paisano noso que chama nosa porta, que
senta nosa mesa, que se quenta ao noso lume, e na linguaxe da
terra, cheo daqueles modismos e xiros que parecan por ns
esquecidos e que coecemos entn mis ca nunca, flanos de
todo aquilo, dinos como marchan as cousas no pas, e contesta
aos nosas interminables preguntas. a patria aquel papel

107
impreso que nos trae novas da terra natal; aquel libro que en pas
estrao nos visita trandonos os cantares do pas, os acentos dos
nosos poetas; aquela gaita cuxos sons lentos e melanclicos nos
conmoven.
Pois ben; cando queremos consagrar a todo iso os nosos
mis ardentes amores; cando de todo iso queremos facer o
obxecto do mis fervente culto, a voz acusadora da inxustiza
resoa para lembrarnos que esquecemos a patria. E a esa
acusacin vn unida a inxuria de que o galego, lanzndose pola
senda das aventuras, rompe sen esforzo os lazos do fogar, da
familia, do pobo.
E isto do un poeta que nas inmensas desditas desta terra,
nas grandes dores da familia galega, nas amarguras do galego
que marcha, achara inacabable manancial de inspiracin para as
sas elexas; como atopara tamn nas virtudes desta raza, leal,
sufrida, valorosa, con grandes condicins para o martirio, asunto
digno dos seus himnos mis entusiastas.
O rexionalismo quere o engrandecemento da Nacin, a
consolidacin da unidade polo amor entre as rexins, polo
desenvolvemento da vida destas.
Non excle o rexionalismo a unidade ben entendida, nin as
puidera ser, porque o que comn non pode deixar de influr en
todos.
Como espaolas acudiron as rexins en socorro das vtimas
do Medioda de Levante; como dunha mesma raza prestaron os
seus auxilios as nacins latinas; por deber de humanidade ante
unha gran catstrofe, a remediala contriburon outras nacins de
Europa.
E porque cando hai algo comn, a historia, o sangue, o
idioma, a liberdade, hai sempre algo que atrae, algo que une,
algo que est por enriba dos demais sentimentos: e canto mis

108
ntimos son estes, canto mis persoais, son tanto mis poderosos.
Por que acusar o rexionalismo de oposto patria comn?
O amor patria, o amor familia exclen os sentimentos
de humanidade?
Hoxe mesmo, un unitarista como Castelar propaga a
federacin literaria; e esta aspiracin non supn que se esixa a
ningunha das nacins que haxa de entrar nela que se despoxen
dos seus dereitos, que renuncien ao seu idioma, que perdan o
que seu, persoalsimo, o que as distingue das demais, para
someterse a unha uniformacin.
S se trata de unirse por medio da federacin para o que
comn aos seus intereses. E isto o que desexa tamn o
rexionalismo, cuxas aspiracins, como xa se indicou, s dentro
de tal sistema poden ser satisfeitas.
Atopo eu esaxerada a tendencia a vivir separado da
poltica, talvez con intentos de formar partido novo; pero
seguro que tal tendencia ser ir modificando, porque ao fin a
poltica non unha abstraccin, senn unha realidade, e dentro
das sas condicins hai que convir que ningn dos partidos que
hoxe loitan pola posesin do poder, est en aptitude para
cumprir aspiracins que contradn o seu credo e envolven o
intento de destrur, coas prcticas vixentes, os medios que para
subsistir empregan eses partidos.
A poltica vixente exclusivamente centralizadora, e dela
nada pode esperar o rexionalismo, cuxo triunfo s posible, ao
meu modo de ver, dentro daquel sistema de goberno cuxa base
precisamente esa autonoma, esa liberdade, esa ancha esfera de
accin que a tendencia que deixo examinada pide para as sas
rexins.
Seremos os rexionalistas uns desventurados soadores,
talvez cerebros enfermos, como dixo o Sr. Nez de Arce; pero
o certo que os rexionalistas estamos infludos polo ambiente.

109
 En Catalua o rexionalismo est organizado: al hai
Academia da lingua catal, centros e prensa rexionalista, teatro
e literatura catalns; en Valencia organzase; en Galicia esperta;
estndese en Andaluca; aparece en Asturias; en Santander e
Palencia gaa as columnas dos mis importantes xornais; por
todas as partes se mostra o desencanto que domina ante os danos
da centralizacin, ante a influencia desa unidade absorbente.
Disctense no Congreso xurdico os problemas de dereito
civil, e xa non os que poden ser tachados de particularistas, de
demcratas sequera; xa non Valls, federalista, nin Durn e Bas,
cataln, senn un unitarista como D. Francisco Silvela, ex
ministro conservador de Graza e Xustiza, que talvez algn da
haber de aplicar o seu criterio s leis, ampara as lexislacins
forais, fai a causa rexionalista, e sintetiza o seu discurso dicindo:
Que a primeira condicin da nacionalidade a vida e o
primeiro deber dos lexisladores e dos polticos respectar todos
os elementos que fortifiquen o esprito nacional, sendo
secundaria a unidade e a uniformidade, debendo polo tanto
sacrificarse unha e outra cando ese sacrificio d por resultado
conservar organismos vivos que constiten na realidade
elementos de vida provincial ou rexional; que en toda obra de
unidade, sexa poltica ou lexislativa, preciso examinar
detidamente se se conta cun centro de atraccin, cunha masa tan
poderosa e de superioridade tan incontestable e real, que os
particularismos sexan atrados a ela por forza irresistible, en
cuxo caso a obra fcil e a accin segura vindo eses
particularismos aumentar realmente a forza e o pesadume do
ncleo que os agrupou; pero se a obra se intenta sen contar con
esa necesaria premisa, se se queren fundar nun s organismo de
forzas anlogas, ou entre os que medien escasas diferenzas e
entre os que aparezan sequera como dubidosa a superioridade
respectiva, a unificacin ser violenta e infecunda, destruir a

110
forza e despegar mis as propias masas que se pretendan unir, e
en vez de obra de paz ser obra de anarqua e de morte.
O ex ministro conservador, despois disto, pide respecto
para as lexislacins forais; cualifica de funestas as imitacins de
uniformidade que se fixeron en Espaa, e remata dicindo que se
deben rectificar os erros cometidos con tales procedementos no
dereito administrativo e poltico. Declaracins s que nada tera
que engadir o mis ardente rexionalista. Rara enfermidade o
rexionalismo que tan facilmente ataca cerebros conservadores!
Mis anda: El Imparcial, xornal unitarista, combate con
ns ao condenar enerxicamente a poltica nas provincias, a
poltica nos pobos, poltica que a base da centralizacin e
xerada pola absorcin implacable que foi reducindo cada da
mis o crculo da vida rexional; absorcin que o mencionado
xornal combate hoxe coa mesma imparcialidade con que hai
pouco tempo defenda a inxustiza das esixencias rexionais.
E en calquera ocasin e circunstancia, en calquera centro,
corporacin ou asemblea na que se discuten os intereses do pas,
como en calquera libro que se examinen as cuestins sociais,
conveen todos na existencia do mal, e ao propoer solucins
infrmanas fatalmente nos principios do rexionalismo que tan
torpemente expuxen.
Reina hoxe confusin no campo rexionalista, dsenos: non
hai anda aquela unidade que ha de dar forza accin. E disto os
adversarios sacan argumento para combaternos, porque resulta
mis fcil, mis cmodo, mis expeditivo dicir e escribir
xeneralidades, acusar o rexionalismo de embrollado, de confuso,
que estudalo detidamente coa atencin que noutras nacins lle
conceden os espritos serios, para desentraar o que haxa de
fundamental e lxico, e para reparar o que tea de esaxerado.
Camiamos segundo din formacin das grandes
unidades, nacionalidades extensas, unificacin do Dereito,

111
confederacin de razas. A nada diso se opn o rexionalismo: ao
contrario, al onde haxa un interese comn haber lazos comns,
pero non por iso deixar de existir o interese particular.
Sodes poucos, btannos na cara, e anda eses non
conformes. Non importa: a obra est empezada, e a sa
continuacin, ao tempo que ha vigorizala, uniranos a todos que
somos moitos, borrando diferenzas de forma, nicas que hoxe
existen.
Hai porvir? Pois adiante.
En 1830 e tantos, dica OConnell Viva Irlanda libre! En
1886 esa liberdade est prxima.
Felices ns, os rexionalistas de hoxe, se o noso traballo
actual senta a primeira pedra da obra do porvir.
Felices os rexionalistas galegos se podemos presumir que
este traballo o primeiro paso no camio a cuxo remate est a
rexeneracin de Galicia, nobre terra cuxos fillos tantas veces
regaron con sangue a rbore da liberdade.
O que apetecemos para moitos unha utopa: utopa era o
que dica Rousseau ao afirmar que os pobos pertencesen a si
mesmos, e ao mesmo tempo elevbanse os Estados Unidos de
Amrica para demostrar a realidade do aserto.
E polo estilo desta, todas as grandes realidades da historia
foron utopas ao seren anunciadas polos que apreciaban o porvir.
A primeira preocupacin dos pobos dixo das pasados
Castelar no banquete que lle ofreceron en Pars os armenios o
ter unha idea clara e segura das sas aspiracins.
Antes de posur unha patria real exclamaba o insigne
orador preciso ter unha patria ideal. Por a empezaron moitos
pobos que chegaron a organizar gobernos efectivos. Que a
conciencia e a fe son as que crearon as nacionalidades.

112
 Pois ben, os rexionalistas teen contra o que algns
lixeiramente aseguran idea clara e segura das sas aspiracins;
teen fe e conciencia; teen unha patria ideal. Hai todo para
chegar realidade.
Chegarn? Esta esperanza fai mis firme o noso deber.
Nas horas de amargura, ao doernos dos danos da inxustiza, ou da
indiferenza dos que deberan axudarnos, cobraremos nimos
confiando en que ma Galicia ser libre e coa liberdade ser
prspera e feliz.
Pero se isto non sucedese: se contra a nosa fe e a nosa
esperanza estas aspiracins se malograsen, non faltar ma
quen lembrando os escuros defensores, diga: foron vencidos,
pero amaban a patria.
O cal, certamente, non pode dicirse con frecuencia dos
vencedores.
DIXEN.

La Espaa Regional, Barcelona, 1887

113
 ASEMBLEA FEDERAL E CONSELLO EXECUTIVO DA
Rexin Galega

PROXECTO DE CONSTITUCIN OU PACTO

FUNDAMENTAL
PARA O FUTURO ESTADO GALEGO
FORMULADO POLO SEU CONSELLO EXECUTIVO O 24 DE MAIO
DE 1883, DEFINITIVAMENTE DISCUTIDO, VOTADO E SANCIONADO
POLA ASEMBLEA FEDERAL DO TERRITORIO, REUNIDA NA CIDADE
DE LUGO O 2 DE XULLO DE 1887.

PREMBULO

Trinta e sete horas distribudas en cinco das tiles non son,

non podan ser suficientes para que o Relatorio enchese a
satisfaccin e conciencia o grave compromiso que se impuxera,
de ofrecer consideracin do Consello rexional un proxecto
que, colmando os seus desexos, contivera vez canto esta
Corporacin anhela para o mellor rxime da vasta comarca
confiada aos seus patriticos coidados.
A Asemblea nacional acordara a reconstitucin das antigas
provincias espaolas, e o seu Consello cominaba as Asembleas
provinciais para que executara tan importante funcin. Algunhas
convocaban os seus congresos, deliberaban e votaban os seus
cdigos fundamentais, en tanto aqu pasaban os das e os meses
no soo dunha va esperanza. Galicia calaba ante o concerto
entusiasta das demais provincias irms, que se reorganizaban e
constituan. Que facer? Pois obrar e obrar sequera na angustia
dos ltimos supremos instantes.
Nestas condicins, remata o Relatorio o seu encargo e
presntao ante o Consello rexional.
Co desacougo no nimo e a natural desconfianza nun
traballo pouco meditado e exento daquel estudo condigno ao

114
obxecto proposto, sxalle permitido encabezalo coa protesta
solemne de revisin e reforma, antes de sometelo ao xuzo da
Asemblea rexional e sancin do pobo galego.
Non era dubidoso, ao redactar o proxecto de Constitucin
para o futuro Estado Galego, que o Relatorio consagrara o seu
primeiro pensamento ao dereito natural humano. Nun ttulo
preliminar consgnao, e estmase que Nacin soamente
compete o garantilo, en tanto subsista en desafiuzamento, cre do
seu deber o afirmalo, por mis que se tache de excesivamente
receosa e non ocorra en ningn tempo o menor atentado contra o
sentimento da individualidade.
Todo o ttulo II versa sobre tan interesante materia. A
igualdade ante a lei; a abolicin de todo privilexio e toda
distincin que a virtude e a ciencia non labraran no corazn dos
pobos; a inviolabilidade do cidadn honrado, do seu traballo e
da sa suor, do seu domicilio e dos seus papeis; a liberdade de
pensamento, a de peticin, a de conciencia, a de manifestacin, a
de reunin e asociacin, a de profesin e residencia; nada, en fin,
que o Relatorio, inspirado no dereito pblico moderno, non
tratara de fixar coa claridade necesaria para evitar
interpretacins que na ltima anlise conclen por quebrantar a
xustiza.
A Constitucin consigna o Poder na universalidade do
pobo galego. Con precisin puntual sinala os diversos
organismos, as sas funcins e o enlace sen temor a choques
recprocos. Establece o sufraxio universal, amplao e faculta a
muller para o seu exercicio se ela, previamente, goza dunha
certa cultura. Logo, as autoridades pblicas coa necesaria
separacin e independencia, coas sas atribucins ou facultades,
sempre con suxeicin sa orixe como raz de toda potestade e
expresin positiva e latente da verdade poltica, tal e como a
conciben e practican as nacins.

115
 O Exrcito e a Facenda, enchen o ttulo IX. Indcase a
xustiza e conveniencia de elevar o exercicio das armas
categora dunha profesin, organizando o Exrcito con
enganches voluntarios; en Facenda, proclama a unidade na
imposicin e percepcin de tributos. Limita a casos moi contados
a facultade de levantar emprstitos, e s en circunstancias
extremas para a Patria, ameazada ou invadida, cando esta
reclama a dbeda de sangue que os seus fillos lle deben.
De vital interese considera o Relatorio o disposto no ttulo
X para a Educacin e a Beneficencia, que quixera cohonestar no
posible, coa non menos importante materia contida no ttulo
seguinte para as Reformas econmicas. de aspecto tan
repugnante a indixencia, tan desastrosa a ignorancia, tan
homicida a depravacin e tan perigoso o abandono e a incuria na
resolucin do problema social, que preciso era apuntar, cando
menos, o xeneroso propsito de acometer a tarefa de reconstrur
o home abatido por unha miseria hereditaria e perdurable.
Se polos ttulos XII e XV a Constitucin deixa por
espienta e difcil decisin da primeira Asemblea rexional
canto interesa s actuais provincias, as como capitalidade do
Estado, non certamente descoida o que puidera afectar aos
municipios. Ao recoecer a sa autonoma, sinala as sas
funcins; afirma a necesidade de reducir o seu nmero conforme
s esixencias da opinin pblica, e ente outras obrigas, imponlle
a de facer un catastro para amillarar a sa riqueza inmoble.
O Estado, polo ttulo XIV, reserva e recoece na
Federacin Espaola atribucins e medios, que son da esencia
desta entidade. O Relatorio, inspirndose no proxecto de
Constitucin da Asemblea de 1873, non vacilou un instante en
consignar aquelas, conforme ao disposto nesta, se ben con
lixeira variante.
En fin, o Relatorio chama a atencin do Consello cara ao
ttulo I, onde a rexin se erixe en Estado soberano. Agora espera

116
que de hoxe para sempre cesarn os gritos dos eternos
detractores da Federacin, aos que xa non ser lcito nin honrado
alarmar o mundo cun pretendido separatismo atribudo aos que,
se repugnan a uniformidade, aman e buscan a unidade al onde
precisa para fundar unha Patria comn, digna, culta e respectada.
Non rematar o Relatorio sen facer notar que en certos
asuntos non foi tan laxa como esixira unha lxica inflexible, e
que en materias de lexislacin, s veces a lxica unha prfida
conselleira.
Non ignora o Relatorio que as relixins son inmutables ou
pretndeno ser, como ao fin emanadas dunha verdade revelada;
e cando a relixin ademais de absorbente invasora, informa e
domina os costumes e estes convrtense en leis, non difcil ao
sectario se lexisla, confundir a conveniente estabilidade nestas,
coa petrificacin caracterstica naquela, petrificacin que tan
funesta foi e anda para as sociedades asiticas.
E se deterse equivale a retrogradar, o Relatorio, fiel lei do
progreso e da perfectibilidade humanas, non poda desarmar o
Estado, rgano do dereito, en fronte dos conflitos que con
frecuencia desesperante xorden entre os estados civil e
eclesistico, hoxe ao parecer antagnicos e rivais.
As crenzas son respectables e respectadas, e a Constitucin
garnteas al onde o imperio da sa esencia, isto , na esfera do
individual. O Estado non haber de oprimir nin manchar a
conciencia do crente, coas sas ridculas inmixtins; pero
propendendo secularizacin da sociedade, reintegrarase das
funcins ou atributos de que foi despoxado por sculos, e coidar
de trazar a rbita na que haxan de moverse todos os intereses
lextimos, con separacin perfecta segundo os seus fins; e que
ha evitar loitas, amparar dereitos e prover orde e ao benestar
xeral. De aqu algunhas disposicins adoptadas nos ttulos II e X.
A Corua, maio, 24 de 1883. SEGUNDO MORENO
BARCIA.

117
 Os que subscriben:
Baixo a accin suprema das leis eternas de Xustiza e
Equidade; por delegacin do Pobo; no nome da Razn
soberana; inspirados no amor da Patria e coa serenidade de
conciencia do que obra ben e fielmente, convieron e pactaron a
seguinte

CONSTITUCIN REXIONAL
PARA O FUTURO
ESTADO GALEGO

TTULO PRELIMINAR
Autonoma individual

Todo home polo s feito de selo, vecio, domiciliado ou

transente; residente ou de paso por calquera punto do territorio
galego, ten asegurados os seguintes dereitos:
1. vida, seguridade, dignidade e integridade da
vida.
2. Ao libre exercicio do seu pensamento, libre
manifestacin do sentimento, librrima expresin da sa
conciencia.
3. A difundir as sas ideas pola ensinanza.
4. A reunirse e asociarse para todo fin racional.
5. liberdade de traballo na agricultura, na fabricacin,
no trfico e no crdito.
6. propiedade.
7. instrucin elemental.
8. igualdade ante a lei.
9. A xulgar e ser xulgado polos seus iguais.

118
 10. defensa propia en xuzo, e caso de caer en culpa ao
delito, correccin e purificacin por medio da pena.
Estes dereitos naturais superiores e anteriores a toda lei
escrita, sern consagrados por recoecemento e proclamacin
das Cortes federais, postos ao amparo e baixo a garanta da
Constitucin, e a salvagarda dos Poderes nacionais.

TTULO I
Do Estado Galego

Artigo 1. A rexin galega, dunha extensin aproximada de

trinta mil quilmetros cadrados e dous millns de habitantes,
chase dividida en catro provincias, corenta e sete partidos
xudiciais e trescentos vinte e tres municipios. As provincias son
A Corua, Lugo, Ourense e Pontevedra.
Art. 2. Esta rexin erxese en Estado autnomo ou
soberano, e adopta a forma democrtica-republicana federal para
o seu goberno.
Dende agora promete vivir perpetua e indisolublemente
enlazada aos demais Estados irmns da Nacin espaola, ben
para practicar a xustiza, realizar o dereito, promover o
desenvolvemento das facultades humanas, a prosperidade do
pas, ben, en fin, para cooperar civilizacin e grandeza da
Patria comn.
As mesmo aspira Confederacin Ibrica, e desde logo
contrae a obriga de axudar incesantemente, para conseguir da
Nacin portuguesa unha eterna alianza pactada sobre a base do
mutuo consentimento e da vontade de ambos os dous pobos.
Art. 3. Consrvanse por agora e a reserva do que dispoa a
primeira Constitunte rexional, as actuais provincias e os
partidos xudiciais.

119
 Art. 4. Previamente consultados e unha vez decididos, os
pobos coidarn de reducir os seus municipios, o mis posible,
conforme s necesidades, aos intereses e contigidade
topogrfica do pas. O procedemento e o prazo para a sa
execucin sern obxecto dunha lei.

TTULO II
Dereitos e Garantas

Art. 5. A lei ser igual e por igual protexer todas as

persoas e todos os intereses lextimos, sobre a superficie do
territorio galego.
O Estado non recoece distincin de sangue, raza, familia
ou posicin.
Quedan abolidos os ttulos de nobreza, as como todo
privilexio polo cal puidera eludirse ou dificultar a accin das
leis.
Art. 6. Ningn cidadn poder ser detido nin preso, senn
por causa de delito e en virtude de mandamento de xuz
competente. Todo acto de arresto ser motivado.
Queda prohibido todo maltrato ou rigor ao prender unha
persoa ou durante a sa detencin, as como o atormentala para
obter unha delacin calquera. Ningun poder subtraerse ao seu
xuz natural.
Art. 7. O domicilio inviolable.
Ningn funcionario pblico nin empregado, calquera que
sexa a sa clase e categora, poder penetrar nunha casa particular
senn nos casos de incendio, inundacin ou outro perigo anlogo
de forza maior, ou por reclamacin de auxilio, agresin de dentro
ou ocupacin militar necesaria para a defensa e o restablecemento
da orde pblica. Se un delincuente collido in fraganti e perseguido
pola autoridade ou os seus axentes se refuxiase no seu domicilio,

120
neste ser aprehendido; e se o verificase en domicilio alleo,
preceder sempre o requirimento ao dono.
Ningun ser compelido a trasladar a sa residencia ou
domicilio, senn en virtude de sentencia executoria.
Art. 8. En ningn caso ser aberta nin ocupada a
correspondencia postal ou telegrfica. S en virtude de acto de
xuz competente ser detida unha e outra e inspeccionada en
presenza do interesado.
Art. 9. Unha lei consignar a responsabilidade e as penas
nas que incorran as autoridades gobernativas ou xudiciais, caso
de infraccin no disposto polos artigos 6., 7. e 8.
Art. 10. Toda persoa ten dereito a gozar e asimilar os
froitos do seu traballo, calquera que sexa a rama da actividade na
que exerza; pero non poder amortizalos nin vinculalos, nin
impoer sobre eles ningunha clase de carga perpetua e
irredimible.
Ningun poder ser privado dos seus bens, senn por causa
de utilidade xeral, previa indemnizacin.
Art. 11. Ningun ser forzado ao pago de tributos que non
votaran as corporacins, legalmente autorizadas, e na forma
establecida polas leis.
Art. 12. Todo cidadn indxena, espaol ou estranxeiro, ten
dereito a establecerse en calquera punto do territorio galego e
exercer calquera industria, profesin, arte ou oficio, conforme s
leis e aos tratados de reciprocidade.
Art. 13. Queda garantida a libre emisin do pensamento de
palabra ou por escrito ou en calquera outra forma, sen mis
limitacin ca a imposta polo Cdigo penal contra a difamacin e
a calumnia.

121
 Quedan prohibidos a censura, o depsito, o editor
responsable e as demais medidas preventivas, encamiadas a
impedir a propagacin dun ideal calquera.
Art. 14. Todo cidadn libre para practicar nunha relixin
calquera, en tanto non se opoa moral e aos bos costumes.
O Estado non recoece ningn culto privilexiado.
Queda prohibido ao Estado, ao municipio ou a calquera
outra entidade ou corporacin poltica intermedia que se creara,
subvencionar directa ou indirectamente ningn culto.
Art. 15. Declranse civs para todos os efectos legais, os
rexistros de nacemento, matrimonio e defuncin.
Art. 16. O Estado non recoece os votos relixiosos para
ningn efecto legal.
Art. 17. Calquera, individual ou colectivamente, pode
exercer o dereito de peticin, en tanto non o verifique coas
armas na man.
Art. 18. Todo cidadn libre para dedicarse ao ensino ou
establecer centros de educacin segundo a lei, previa
competencia probada. Os ttulos acadmicos non tern mis
valor ca o de esforzar a aptitude daquel que os pose.
Declrase a liberdade de profesin.
Art. 19. Queda garantida a liberdade de reunin e
asociacin pacficas, en tanto non contradigan a lei natural e as
esixencias da orde pblica.
Art. 20. Prohbese toda manifestacin exterior de carcter
colectivo e de calquera clase que sexa, que obstra a va pblica
ou se celebre ao redor dos edificios ocupados por corpos
deliberantes ou Asembleas lexislativas.
Art. 21. Cando fora declarado o territorio en estado de
guerra civil ou estranxeira, rexer nel a lei marcial.

122
 TTULO III
Do Poder.-Eleccins

Art. 22. O Poder pblico reside na totalidade do pobo

galego.
A universalidade dos cidadns activos e domiciliados no
territorio de Galicia, constiten un corpo poltico de carcter
permanente; exerce as sas funcins directamente por sufraxio
universal, e indirectamente polas autoridades ou polos poderes
establecidos pola Constitucin.
Art. 23. Son electores:
1. Todo cidadn maior de 20 anos, indxena, espaol ou
estranxeiro naturalizado, que gozando de todos os dereitos civs
e polticos que garanten as leis, estea domiciliado en calquera
punto do territorio galego.
2. A muller maior de 20 anos, sexa cal sexa o seu estado,
que aptitude legal e ao domicilio, engade a circunstancia de ser
instruda nas materias que abraza a segunda ensinanza, ou a
tcnica, ou , cando menos, presente certificado de ter cursado e
probado un grupo de materias comprendido na seccin de
ciencias naturais, fsico-matemticas.
Art. 24. Non sern electores:
1. Os individuos de ambos os dous sexos que non renan
as calidades enunciadas no artigo anterior.
2. Os incapacitados fisicamente.
3. Os que viven baixo a presin dunha embriaguez
habitual.
4. Os que exercen dereitos polticos noutro Estado,
nacional ou estranxeiro.
Art. 25. Corresponde ao pobo, entre outras atribucins que
recoece a lei:

123
 1. Nomear ou elixir os deputados Asemblea rexional.
2. Promover a reforma da Constitucin do Estado.
Art. 26. Antes de proceder eleccin da Asemblea
rexional, dividirase o territorio en distritos electorais, cuxa
extensin limitar o tipo mximo de vinte e cinco mil habitantes
por deputado. Unha fraccin que exceda de doce mil almas, dar
dereito eleccin dun deputado.
Art. 27. Un padrn ou censo electoral que se formar cada
seis anos, servir de base para estas operacins.
Art. 28. O cargo de deputado viril.
Todo elector maior de vinte e cinco anos, elixible para a
Asemblea rexional.
Art. 29. A eleccin de deputados farase por escrutinio
secreto pluralidade e maiora de votos.
Nesta coma noutras decisins populares, resolver a
metade mis un dos electores que tomen parte nas votacins.

TTULO IV
Das autoridades pblicas

Art. 30. Todos os poderes actan en representacin do

Pobo; todos son electivos, amovibles e responsables; todos
recoecen por lmite das sas atribucins os dereitos naturais,
ilexislables e imprescritibles do home e do cidadn.
Art. 31. Os poderes pblicos divdense en Poder
lexislativo, Poder executivo e Poder xudicial.
O Poder lexislativo reside exclusivamente na Asemblea
rexional.
O Poder executivo formarao unha Comisin ou Consello
de cinco membros elixidos pola Asemblea rexional.

124
 O Poder xudicial ser exercido por xurados e xuces con
absoluta independencia dos demais poderes.
Art. 32. Quedan separados en todos os graos da
Administracin, o Poder executivo e o Poder xudicial.
Unha lei determinar os casos nos que inadmisible a
reunin de varios cargos nunha mesma persoa.
Art. 33. Igualmente ser obxecto dunha lei a
incompatibilidade entre parentes por consanguinidade,
colaterais ou afns, para ocupar vez postos nunha corporacin
ou autoridade calquera, excepcin feita para a Asemblea
rexional.
Art. 34. Todo cidadn ten dereito a desempear cargos
pblicos e empregos, segundo a sa capacidade e os seus
mritos.
Unha lei de empregados rexer na materia, e abrazar os
extremos seguintes:
1. Que o ingreso nas oficinas e dependencias do Estado,
ser por oposicin ou exame, segundo os casos.
2. Que os ascensos e os premios se obtern por
antigidade e mritos.
3. Que ningn empregado ser destitudo senn en virtude
de sentencia executoria.
4. Que ningn funcionario aceptar doutro Estado
pensin, ttulo nin ningn presente.
Art. 35. Exceptuaranse da citada lei, aqueles cargos ou
funcins de confianza que para casos especiais e con carcter
transitorio, tean que reservar as leis ao Poder executivo.

125
 TTULO V
Do Poder Lexislativo

Art. 36. Forman a Asemblea rexional os deputados elixidos

polos distritos.
Celebrarn das lexislaturas anuais dunha duracin
mxima de seis meses. A primeira comezar todos os anos o 15
de marzo e a segunda o 15 de setembro.
A convocatoria para as sesins faina o presidente; as
sesins cerraranse ou prorrogaranse segundo o estime
conveniente a Asemblea.
Art. 37. O cargo de Presidente da Asemblea ser de
eleccin anual con facultade de reeleccin.
Art. 38. A Asemblea poder reunirse extraordinariamente
cando o Presidente ou o Poder executivo o crean necesario, ou
trinta membros da mesma o pidan por escrito.
Art. 39. A Asemblea rexional renovarase totalmente cada
tres anos.
Tamn se renovar totalmente se, en calquera tempo e
como medida extraordinaria, as o pide a maiora dos cidadns
inscritos nas listas electorais do censo xeral do Estado.
Art. 40. Os deputados non s representan os distritos que os
elixiron, senn a totalidade do pobo.
Art. 41. inadmisible o mandato imperativo; pero se a
maiora dos electores dun distrito pedira, con motivo, a
destitucin do seu deputado, a Asemblea acordar e publicar a
vacante para proceder a novas eleccins.
Art. 42. As vacantes que resultaran durante unha
lexislatura, cubriranse inmediatamente polos distritos aos que
aquelas corresponden.

126
 Art. 43. Para deliberar e resolver acerca das leis sometidas
votacin, constituirn Asemblea a metade mis un dos
deputados que tean aprobadas as sas actas.
Art. 44. Todo proxecto de lei permanente someterase a
dous debates solemnes por primeira e segunda lecturas,
mediando entre unha e outra un intervalo de tres meses, cando
menos.
Art. 45. O cargo de deputado ser incompatible con
calquera outro administrativo, retribudos de fondos do Estado.
Art. 46. da facultade de todo deputado en funcins pedir
por escrito e obter a deliberacin sobre asunto concreto e
determinado, as como esixir datos e instrucins referentes
administracin pblica en todos os graos.
Art. 47. O deputado inviolable polas sas opinins e
polos votos emitidos na Asemblea rexional; s ser responsable
ante este corpo deliberante. Tampouco poder ser preso nin
sometido a un procedemento criminal durante as sesins sen
expresa autorizacin da Asemblea, salvo no caso de ser collido
in fraganti.
Art. 48. Os deputados recibirn por axudas de custo e
viticos unha indemnizacin que fixar a lei.
Art. 49. As deliberacins da Asemblea, os orzamentos, o
estado da Facenda e cantas cuestins de Estado interesen ao
pobo, seranlle comunicadas por extracto o mis lato posible.
Crase unha Gaceta ou Boletn oficial.
Art. 50. As sesins da Asemblea rexional sern pblicas,
excepto nos casos de gravidade que entraan necesaria reserva.

127
 TTULO VI
Das facultades do Poder Lexislativo

Art. 51. Como autoridade suprema do Estado, a Asemblea

rexional proceder:
1. A examinar a legalidade da eleccin polas actas dos
deputados e pola aptitude destes.
2. A nomear o seu Presidente, Vicepresidente e
Secretarios.
3. A formar o regulamento para o seu goberno interior.
Art. 52. A Asemblea rexional ten a facultade e o deber:
1. De confeccionar, interpretar, modificar e derrogar as
leis, os decretos e os regulamentos xerais de carcter
permanente, as no civil coma no militar, que fosen da sa
exclusiva competencia.
2. De distribur o produto das contribucins, dos impostos
e das rendas do Estado.
3. De crear empregos pblicos necesarios, nomear os
funcionarios, ben civs, ben militares; acusalos, calquera que
sexa o seu rango ou categora individual ou colectivamente, e
fixar os seus soldos ou dotacins.
4. De conclur e ratificar tratados cos demais Estados da
Pennsula, ata onde o autorice a Constitucin federal da Nacin
espaola.
5. De organizar a sa Facenda e fixar o seu orzamento
anual de ingresos e gastos.
6. De levantar emprstitos e impoer arbitrios cando as
circunstancias o esixan, e cando non cheguen os recursos
ordinarios.

128
 Art. 53. da competencia da Asemblea a alta inspeccin e
vixilancia sobre toda da Administracin do Estado, e versar:
1. Sobre todos os actos do Poder Executivo, podendo
esixir unha memoria ou relacin circunstanciada de todos os
asuntos do seu cargo, e pedirlle contas da sa xestin.
2. Sobre as contas anuais do Estado que examinar e
aprobar.
3. Sobre as competencias anuais ou os conflitos suscitados
entre autoridades administrativas, ou entre estas e as xudiciais,
coa facultade de decidilas.
4. Sobre toda eleccin practicada polos demais poderes e
xuntas electorais, se por viciosa fose tachada ou impugnada.
Art. 54. Corresponde as mesmo Asemblea rexional, a
graza do indulto e amnista para toda causa criminal sen
excepcin, previas depuracin e circunstancias atendibles.
Art. 55. A Asemblea rexional proceder en todas as sas
eleccins por votacin secreta.

TTULO VII
Do Poder Executivo e das sas atribucins

Art. 56. A Asemblea rexional elixir unha Comisin ou

Consello Executivo de cinco membros, cada un dos cales se
achar fronte dun Negociado ou Direccin conforme diversa
ndole de traballos indispensables Administracin.
Art. 57 Crearanse cinco Direccins na forma seguinte:
Unha Direccin para Xustiza e Polica.
Outra para Gobernacin.
Outra para Facenda.
Outra para Fomento e Instrucin pblica.

129
 Outra para Guerra.
Unha lei presidir a organizacin e as reformas ulteriores
que habern darse s Direccins ou Negociados de
Administracin.
Art. 58. A Asemblea rexional elixir de entre os membros
do Consello Executivo o que presida este, pode ser reelixido
unha soa vez. (1)
Art. 59. O Consello Executivo renovarase cada tres anos,
inmediatamente despois que o verifique a Asemblea rexional de
quen recibe os seus poderes.
As vacantes que ocorran no Consello durante ese intervalo,
sern cubertas inmediatamente pola Asemblea.
Art. 60. Son atribucins do Consello Executivo:
1. Velar polo respecto e polo cumprimento das leis, dos
decretos e dos regulamentos, e empregar todos os medios
lextimos para a sa execucin.
2. Velar pola seguridade e integridade do Estado, tomando
todas as medidas necesarias para o efecto, as como para manter
a orde pblica.
3. Dispoer da forza armada provisionalmente no caso de
repentino e inminente perigo, pero dando conta inmediatamente
Asemblea rexional; solicitar a sa sancin polas medidas
tomadas e pedir a sa decisin para as que ulteriormente tivera
que adoptar.
4. Facilitar ao Poder xudicial o exercicio das sas
funcins.
5. Aplicar o orzamento de ingresos ao de gastos, segundo
as leis.

130
 6. Nomear aqueles funcionarios de confianza que lle
reserva a lei, e esta non confire a outras autoridades ou
Asembleas.
7. Propoer Asemblea rexional aquelas leis, aqueles
decretos ou aquelas ordenanzas que a necesidade e a experiencia
lle suxiran; confeccionar os regulamentos para a sa execucin e
discutir previamente cantos proxectos someta aquela sa
deliberacin.
Art. 61. O Consello Executivo presentar anualmente ante
a Asemblea rexional, memorias razoadas acerca do estado da
administracin pblica e conta detallada de cantos asuntos
interese coecer.
Art. 62. O Consello asistir s sesins da Asemblea
lexislativa, as como calquera dos seus individuos, sempre que
por esta fosen chamados, ou co fin de usar do seu dereito de
iniciativa ou proposicin nas leis, ou responder s observacins
que se lle fagan.

TTULO VIII
Do Poder Xudicial

Art. 63. A administracin de xustiza en materia civil e

criminal, corresponde unicamente aos xuces e xurados
recoecidos pola Constitucin.
Art. 64. Establcese o Xurado para toda clase de delitos
que se cometan de obra, de palabra ou por escrito, ben contra
particulares, ben contra as corporacins ou entidades polticas.
A organizacin do Xurado ser obxecto dunha lei.
Art. 65. En cada Municipio, o pobo elixir por sufraxio
directo un Tribunal que entender na correccin de faltas, na
celebracin de xuzos e nos actos de conciliacin.

131
 Art. 66. Os xuces de distrito sern nomeados polo Tribunal
Supremo mediante rigorosa oposicin, e os seus nomeamentos
sern ratificados pola Asemblea rexional.
As nomeados os xuces, s sern destitudos por sentencia
xudicial.
Art. 67. Crase un Tribunal Supremo composto de
maxistrados, que sern elixidos entre os xuces de distrito que
fosen ascendidos por concurso pblico, previo exame minucioso
dos seus mritos e servizos.
O seu nomeamento corresponder Asemblea rexional e
non podern ser destitudos, senn por sentencia dun Tribunal
superior xerrquico; nin removidos senn por decisin da
Asemblea, previa consulta dunha comisin mixta formada para o
efecto con individuos pertencentes aos Tres Poderes do Estado.
Art. 68. Unha lei fixar da maneira mis precisa a
organizacin, as funcins, a competencia e o mecanismo dos
tribunais Supremo, de distrito e municipais, as como das sas
presidencias, seccins e dos empregados subalternos.
Art. 69. Mantense o xuzo oral e pblico para todos os
asuntos que tean que transmitirse ante os tribunais de xustiza,
con excepcin daqueles que por decencia e referencia aos bos
costumes tean que substanciarse reservadamente.

TTULO IX
Do Exrcito e da Facenda

Art. 70. Todo cidadn espaol domiciliado en calquera

punto do territorio galego, prestar o tributo do seu sangue
Patria cando esta, atravesando unha crise suprema, vexa
ameazada a integridade do seu solo indivisible, ou a sa
liberdade e independencia, ou fose invadida por forza armada
procedente de nacin estraa ou inimiga.

132
 Art. 71. O Estado organizar o seu exrcito, segundo os
ltimos adiantos na arte militar. Prover a sa dotacin con
cadros completos de xefes e oficiais, armamento, gornicins e
parques para a sa conservacin e reforma, campos onde tean
que manobrar as tropas e os cuarteis para albergalas.
Constituirase o Exrcito sobre a base do servizo voluntario
e retribudo, a fin de elevar o exercicio das armas categora
dunha profesin.
Unha lei militar con tribunais propios fixar e far efectivas
as condicins, os dereitos, os deberes, as prohibicins, as
responsabilidades e as penas pertinentes aos individuos do
exrcito, as como as demais disposicins que tean que rexer o
pas, cando se ache en estado de guerra civil ou estranxeira.
Art. 72. Todo cidadn est obrigado na medida da sa
fortuna, da sa renda ou do seu haber, a levantar cargas pblicas
para cubrir as atencins do Estado.
Os recursos permanentes proceden:
1. Das consignacins feitas nos orzamentos municipais
para gastos do Estado.
2. Do produto dos bens propios e das rendas que o Estado
reserva.
Os recursos eventuais provern:
1. Dos diferentes arbitrios que tea que impoer a
Asemblea lexislativa en caso de necesidade.
2. Da contratacin de emprstitos por causa motivada.
Art. 73. S cando a penuria do Tesouro non permita facer
fronte aos gastos dun servizo xeral e perentorio, poder a
Asemblea rexional establecer derramas, cuxo produto ter que
aplicarse necesariamente para caso concreto e determinado.

133
 Art. 74. Ningn emprstito ser vlido nin poder
contratarse fra dos casos seguintes:
1. Para atender os gastos que ocasione unha guerra xusta
co estranxeiro.
2. Para reparar os estragos causados por unha guerra
intestina.
3. Para coadxuvar a formulacin dunha mellora de
utilidade xeral e carcter reprodutivo, reclamada pola
necesidade e pola opinin pblicas.
Art. 75. A Asemblea rexional proceder organizacin da
Facenda e confeccin de orzamentos, propendendo unidade na
imposicin e percepcin de tributos.
Estimular e promover nos Municipios a introducin desa
mellora, a fin de non molestar o contribunte e establecer un
sistema de recadacin pouco dispendioso.
Art. 76. Queda establecida en principio, a contribucin
nica, directa e proporcional.

TTULO X
Da Educacin en xeral e da Beneficencia

Art. 77. da competencia do Estado promover, impulsar,

perfeccionar e vixiar a instrucin e a educacin dos cidadns,
velar polos indixentes e desvalidos, promulgar leis e
regulamentos para a execucin destes deberes que estima
altsimos, arbitrar recursos con tal obxecto, e compeler os
Municipios ao cumprimento das disposicins que se ditaren
sobre a materia.
Art. 78. Queda establecida en todo o territorio do Estado a
ensinanza primaria elemental obrigatoria, gratuta e laica.

134
 Os Municipios teen a obriga de crear, soster e elevar ao
maior grao de perfeccin posible, escolas populares, onde
reciban a primeira educacin os nenos e adultos de ambos os
dous sexos.
Art. 79. A segunda ensinanza queda a cargo do Estado.
Conservarn os actuais Institutos a reserva de modificar o seu
plan de estudo, a orde de materias e a distribucin de materias,
conforme ao sentido positivo que informa ao presente os ltimos
conceptos da ciencia.
O Estado, empregando os actuais elementos en persoal e
material de instrucin pblica, levantar centros de instrucin
tcnica al onde o estime conveniente, para a difusin do
coecemento na agricultura, nas manufacturas, no comercio, na
navegacin, nas artes e nos oficios.
Art. 80. A Asemblea rexional formular unha lei xeral de
Instrucin pblica e regulamentos para a sa execucin, tendo
en conta o dereito do profesorado libre emisin da ciencia, e o
dos alumnos a recibir unha ensinanza allea a todo prexuzo ou
preocupacin relixiosa.
Art. 81. O Estado aspira gradual abolicin da asistencia
legal dispensada aos pobres.
Art. 82. O Estado de comn acordo cos Municipios,
tratando o problema da miseria, procurar a resolucin do
mesmo por disposicins sucesivas que sen faltar aos mis
rudimentarios sentimentos de caridade para co indixente, tern
que constitur un sistema combinado de transformacin fsica,
moral e intelectual, con especialidade nos nenos expsitos ou
abandonados, capaz de reintegralos sans, aptos e tiles
sociedade.
O Estado e os Municipios procurarn recursos usando de
todo medio lcito, ben procurando doazns piadosas,
subscricins e mandas, ben creando estmulos para asociar o

135
concurso da muller; todo iso sempre baixo a inspeccin do
Estado ou do Municipio, que regulamentarn a distribucin que
tea que facerse do patrimonio dos pobres.

TTULO XI
Reformas econmicas

Art. 83. Para a resolucin dos conflitos econmicos que

puideran ocorrer, o Estado reivindica e reintegra a superficie do
seu solo alto e baixo, comprendido entre os seus lindes ou as
sas fronteiras.
Art. 84. Exceptanse da anterior disposicin os bens de
aproveitamento comn ou propios dos pobos ou Municipios.
Igualmente aqueles outros establecementos e edificios que,
afectando un carcter nacional, caen baixo o dominio da
Federacin espaola.
Art. 85. A fin de liberar a propiedade de toda carga intil,
quedan abolidos todos os dereitos seoriais de orixe feudal.
Declrase vlida a reserva de introducir as reformas que a
experiencia suxerira, e para todos os efectos da redencin, a Lei
de foros promulgada en 1873 pola Asemblea Constitunte da
Repblica espaola.
Art. 86. Crase un Banco hipotecario para todo o territorio
galego.
O seu capital, as sas funcins, a sa duracin, as sas
garantas e os seus estatutos, sern obxecto dunha lei.
Art. 87. A Asemblea rexional promulgar unha lei
industrial que dirima no posible as contendas entre o capital e o
traballo, fixe o ingreso nas fbricas da muller e dos nenos, regule
as condicins e o tempo laborable e, en fin, presida o mellor
concerto entre obreiros e patrns.

136
 Para o efecto, consultaranse previamente os individuos e as
asociacins interesadas.

TTULO XII
Das Provincias

Art. 88. Queda en suspenso canto interesa ao organismo

provincial, en tanto a primeira Constitunte rexional non acorde
acerca da sa existencia.

TTULO XIII
Dos municipios

Art. 89. O Municipio autnomo na sa vida interior que

desenvolve libremente nas tres ordes poltica, econmica e
administrativa. Ten por lmites os dereitos naturais do home e as
soberanas do Estado e da Nacin.
Art. 90. Son atribucins do Municipio:
1. Nomear por sufraxio universal e substitur segundo os
casos e os tempos, as sas Asembleas e autoridades lexislativa,
executiva e xudicial, as como os seus empregados subalternos.
2. Dar unha Constitucin.
3. Administrar os seus bens propios e as sas rendas.
4. Impoer e recadar tributos.
5. Prover a seguridade real e persoal.
6. Construr camios, vereas, ras e outras obras e
establecementos de utilidade e ornato.
7. Crear escolas e institucins benficas.
8. Levantar emprstitos.

137
 En fin, poder adoptar cantas medidas estime oportunas e
non se opoan ao preceptuado nesta Constitucin.
Art. 91. Os Municipios procedern formacin dun
catastro xeral da riqueza inmoble, a fin de amillarala
debidamente.
Art. 92. da obriga dos Municipios contribur aos gastos
do Estado na medida das sas forzas.
Art. 93. Logo que fose votada e sancionada pola sa
Asemblea, os Municipios sometern a sa Constitucin ao
exame e aprobacin da Asemblea rexional.

TTULO XIV
Disposicins transitorias

DA FEDERACIN

Art. 94. O Estado Galego recoece e afirma a autonoma da

Nacin, e por conseguinte crea soberana na xestin de canto lle
propio e peculiar.
Art. 95. Afirma as mesmo que os Poderes pblicos da
Federacin Espaola deben decidir e entender como de propia
facultade ou dereito:
1. Nas relacins exteriores; nos tratados de paz, amizade e
comercio; nas axencias diplomticas e consulares.
2. Declaracin de guerra exterior; declaracin de guerra
civil; conservacin da unidade e integridade nacional;
conservacin da orde na Federacin; arranxo das cuestins
territoriais e competencias suscitadas entre os Estados;
restablecemento da lei pola forza en caso de necesidade.

138
 3. Vas xerais de comunicacin terrestre, fluvial e
martima; sanidade, correos, telgrafos e semforos; obras
pblicas de interese nacional.
4. Lexislacin mercantil, navegacin, aduanas e aranceis;
fixacin da unidade de moeda, pesas e medidas.
5. Dbeda nacional.
6. Instrucin pblica superior, facultativa e tcnica.
Igualmente estima que a Federacin ter que usar dos
medios seguintes:
1. Forza de mar e terra.
2. Bens e dereitos da Nacin.
3. Impostos federais.
4. Emprstitos nacionais.

TTULO XV
Disposicins finais

Art. 96. A presente Constitucin ou Pacto fundamental ser

lei suprema do Estado Galego e non poder ser aplicada nin
promulgada ningunha lei, orde nin ningn decreto que a
contradiga.
A execucin desta lei fundamental, ser o primeiro deber
de toda autoridade constituda.
Art. 97. Unha Comisin constitucional proceder
incontinenti confeccin dun Cdigo civil.
Art. 98. Acptase en calidade de por agora e sen prexuzo
de reforma, o vixente Cdigo penal, previa abolicin da pena de
morte e todas as perpetuas. (1)
Acptanse as mesmo a reserva de revisalas, a lei
hipotecaria, a de augas e outras que puideran suscitar

139
competencias, en tanto non sexa coecida a Constitucin
federal.
Art. 99. Queda declarada interinamente capital do Estado, a
cidade da Corua.
O primeiro deber da Constitunte ser resolver e decidir
sobre este extremo; ben declarando a capitalidade residente
(1) Emendado por adicin. Asemblea de Lugo, 1887.

e por quenda nas capitais das actuais provincias, ben

designando para o efecto un territorio neutral; ben, en fin, como
mellor estime a xustiza.

TTULO XVI
Revisin

Art. 100. A Constitucin poder ser revisada se as o

acordan:
1. A Asemblea rexional.
2. A metade mis un dos cidadns inscritos no padrn
electoral do Estado.
Nun ou noutro caso, a Asemblea rexional tomar as sas
medidas para a eleccin dunha Asemblea Constitunte.
As o acordaron e convieron na Corua a vinte e catro de
maio de mil oitocentos oitenta e tres. Pola provincia da Corua,
Antonio Manuel Bentez, Manuel Portela Caldern. Pola
provincia de Lugo, Segundo Moreno Barcia, Jos Martnez
Garca. Pola provincia de Ourense, Modesto Moirn, Santiago
Casares Paz. Pola provincia de Pontevedra, Toribio Curti e
Granada e Joaqun Rey Calvo.
Reunida en Lugo a segunda Asemblea federal da Rexin
galega, o da 2 de xullo de 1887.

140
 Previa lectura e aprobacin do informe emitido pola
Comisin ditaminadora nomeada na primeira Asemblea da
Corua o da 17 de decembro de 1886;
lido que foi o anterior proxecto de Constitucin para o
futuro Estado galego,
aquela Asemblea discutiuno, modificouno, votouno e
sancionouno solemnemente.
E para que as conste, subscribrono na mesma sala de
sesins os representantes asistentes ao acto, en
Lugo a 6 de xullo de 1887.
O presidente, representante por Ribadeo, Segundo Moreno
Barcia.-O vicepresidente, representante por Lugo, Manuel
Mosquera Lequerica.-O secretario, representante por Viana,
Jos Nez e Nez.-O secretario, representante por Ribadeo,
Manuel Castro Lpez. Os representantes por Becerre, Jos
Soto e Torre, Juan Mara Muoz.-Os representantes por
Betanzos, Jos Porto Garca, Germn Lenzano Monfortn.-O
representante por Cambados, Braulio Montojo.-O representante
por Corcubin, Federico Tapia Segade.-O representante pola
Corua, Gonzalo Pita da Veiga.-O representante por Lugo,
Bernardo Abun e Sal.-O representante por Mondoedo, Manuel
Leiras Pulpeiro.-O representante por Monforte, Manuel Daz
Losada.-Os representantes por Quiroga, Francisco Rebollo
Bande, Jos Rodrguez Gonzlez.-Os representantes por
Santiago, Faustino de Orantes e Magalln, Policarpo Nava.-Os
representantes por Tui, Juan Domnguez Troncoso, Luis
Reboredo.-Os representantes por Valdeorras, Modesto Moirn,
Jos Fernndez Carballo.-O representante por Vigo, Joaqun
Rey Calvo. O representante por Villalba, Marcelino Losada
Varela.-O representante pola prensa federal, Aureliano J.
Pereira.

141
 CONSELLO EXECUTIVO DA REXIN GALEGA

Sendo vontade soberana da Asemblea federalista da Rexin

facer valer, gardar e facer gardar a presente Constitucin para o
futuro Estado galaico entre os republicanos federais esparexidos
polo territorio galego, rogamos aos comits provinciais e locais
constitudos e que vaian constiturse, as a cumpran e fagan
cumprir en canto puidera afectarlles por motivos de propaganda,
organizacin, relacins e competencias que puideran suscitarse
entre uns e outros.
A Corua, xullo, 20 de 1887.
Manuel Mosquera Lequerica.-Braulio Montojo.-Manuel
Leiras Pulpeiro.-Jos Nez e Nez.-De acordo co Consello,
Segundo Moreno Barcia.

ASEMBLEA FEDERAL DA REXIN GALEGA

DITAME DA COMISIN NOMEADA EN DECEMBRO DE 1886
PARA INFORMAR ACERCA DO PROXECTO DE
CONSTITUCIN PARA O FUTURO ESTADO GALEGO.

ASEMBLEA

O cometido que en decembro ltimo nos encomendastes,

constituira para ns grave compromiso se a Comisin, autora do
proxecto de Constitucin presentado en 1883 non cumprise tan
concienciudamente, como o fixo, poendo contribucin o
talento e a discrecin de todos os seus dignos individuos e a fe
poltica e interese polos asuntos do partido que neles hai que
recoecer, e procurando condensar en preceptos os dogmas do
noso credo.
Se tal non sucedera, a Comisin que subscribe, cal destes
encargo de examinar o devandito proxecto, tera defraudado as
vosas esperanzas; mais a sa tarefa bastante sinxela, pois

142
limtase a propoervos que aprobedes o excelente traballo do
que se dar lectura.
O que hoxe xefe ilustre do partido federalista formulou en
1854 o mis completo programa, despois dun exame minucioso
e imparcial do sistema monrquico, e dunha tan xusta coma
severa crtica da sa poltica e administracin. En nada variou
ese programa e esa frmula que para a aplicacin dos seus
principios contn o proxecto de Constitucin, cuxo exame
produciu no noso nimo como seguramente producir no de
toda a Asemblea agradable impresin e satisfaccin vivsima.
Sentado xa que a Nacin espaola ha de dividirse para a
sa mellor organizacin en catorce agrupacins ou estados,
constitundo un destes, o Estado galego, as catro provincias
desta denominacin, non mester para ns explicar as razns
nas que tal divisin poida fundarse; pero, non ser ocioso
traballo o de dedicar unhas lias exposicin deste punto.
Precisamente, dun breve tempo a esta parte, pode dicirse
que a mis activa propaganda das nosas ideas debmola aos
mis encarnizados adversarios delas, ou polo menos do nome co
que se designa o seu conxunto. Porque hai que advertir que
chegou a un punto tal a inconsecuencia, e tan esquecida anda a
lxica, que frecuentemente avogan os nosos inimigos polas
solucins federalistas, querendo descoecer que tales sexan e
renegando de admitir as sas conclusins naquel momento que
atacan ou destren os privilexios que gozan, os principios
doutrinarios que profesan, ou as tradicin que eles representan.
Non hai moito que, merc ao choque de intereses materiais,
alzou de novo a sa cabeza o rexionalismo naquela comarca de
Espaa onde sen menoscabo de ningunha idea boa, xenerosa ou
nova, mais poderosa alenta a vida local; e ao impulso daquel
movemento provocado nun extremo de Espaa, por virtude da
forza inicial que de al parta, todas as rexins se sentiron
sacudidas a un tempo e todas unha protestaron contra os males

143
da centralizacin; protesta unnime que alarmou os corifeos
desta, os que, cegados polo inesperado do feito, non vacilaron,
anda que recoecan a razn que nos asista, en acusarnos de
querer romper lazos que ningun mellor ca ns respecta,
reproducindo o infundado cargo, ridculo aos ollos de calquera
persoa razoable, de que queremos desunir a patria; como se o
noso dogma poltico non encerrase a consagracin de todo
dereito e o respecto de toda autonoma; como se este producise
outra cousa que a mis absoluta harmona entre todos os
organismos sociais; como se esa harmona non fose orde e
unidade; orde baseada na funcin regular de todos aqueles
organismos; unidade que ten por base a comunidade de intereses
e a solidariedade de dereitos.
Polo presente pode chegar ao noso amor propio ver esas
manifestacins de adhesin implcita ou explcita, segundo que
aquelas son mis ou menos vivas, s nosas ideas; e, ademais,
que para resolver os problemas de goberno, sociais, econmicos
ou administrativos, tean os nosos adversarios os que mis
preconizan a unidade, necesidade de tomar dos principios que
profesamos, das solucins salvadoras, como, por exemplo,
sucede en Inglaterra con Irlanda.
E que os males da centralizacin son tan graves e
profundos, que, anda con repugnancia s veces os homes
pensadores rendidos forza dos feitos, teen que apelar aos
principios do sistema federativo.
De verdade, que ningunha outra nacin como Espaa
necesita e reclama a aplicacin dese sistema, tanto polos seus
precedentes histricos, canto porque dado o estado de
prostracin no que se atopa, fra daquel non hai remedio,
solucin nin paliativo; disto convencerase quen examine, anda
que tan sequera sexa lixeiramente, as diferenzas que separan
unhas rexins doutras, o antagonismo que existe entre os seus
intereses, por que modo vieron constitur este todo que se
chama nacin espaola, e como ao formar esta unidade se

144
iniciou a decadencia, orixinando o grave mal que hoxe todos
lamentan, pero de cuxas causas non queren darse conta moitos,
cando non son outras ca a centralizacin, a usurpacin cometida
no nome dunha falsa unidade que despoxou de todas as sas
atribucins e dereitos, de todos os seus medios de accin e de
vida as provincias e os municipios.
E se tal a necesidade, e todos a recoecen, e s nosas ideas
apelan para ver de satisfacela, xusto que confiemos no triunfo
daquelas e que por el traballemos coa propaganda, e que na
medida das nosas forzas procuremos todos cooperar co traballo do
presente a que sexa slida e permanente a obra do porvir, que
representa para ns, non s a consagracin do dereito natural
humano e a reintegracin nel de todos os cidadns, senn que
tamn a serie de medidas e reformas que na orde administrativa, o
mesmo que na econmica e social, han dar solucin aos
problemas hoxe pendentes que non pode tratar o rxime actual,
porque de resolvelos como as necesidades da Nacin esixen,
terminara a sa existencia, mantida esencialmente pola
centralizacin e polos privilexios que desta emanan, esa
centralizacin da cal dixo Odiln Barrot que inaguantable,
cando ben a ttulo de tutela, ben de polica, somete sa accin
preventiva os dereitos colectivos dos cidadns; cando co pretexto
de que os municipios son incapaces de resolver asuntos dalgunha
gravidade, encrgase o goberno de facelo por medio dos seus
axentes e sinala aos pobos os seus alcaldes, os seus mestres de
escola e ata os seus gardas de campo; centralizacin que chega a
arrebatar xustiza o coecemento dos asuntos nos que a
administracin est interesada, e que por tal camio, de abuso en
abuso e de despoxo en despoxo, converte o individuo en autmata
e as corporacins populares en rodas secundarias, sen movemento
propio, da complicada e torpe mquina administrativa.
Sera ofender a vosa cultura, cidadns representantes,
deternos en prolixas explicacins acerca do absurdo da

145
centralizacin e das funestas consecuencias que dela se derivan.
O estado da nosa desgraciada Nacin, cuxa decadencia comeza
coa mal chamada unidade nacional, e vai en progresin a
medida que esta se consolida, di a todos con desconsoladora
elocuencia que a centralizacin aniquiladora; cancro que todo
o devora e corrompe, e que o seu nico remedio est en devolver
a todos os organismos a sa autonoma para rexerse naquilo que
seu e peculiar.
As como o home, en uso desa autonoma, pode obrar
illadamente, e nas sas relacins cos demais ten que formar con
eles un pacto constitundo un poder que vele polo cumprimento
do pactado, as os demais organismos, libres para obrar en canto
seu, han relacionarse cos demais para o que sexa comn a
todos, resultando de aqu a funcin regular deles, a harmona
que constite a verdadeira orde, cuxa base o cumprimento de
todos os deberes e o recproco respecto a todos os dereitos.
Determinados estn os medios de que ese resultado se
obtea, polo que ao Estado galaico respecta, no proxecto
sometido aprobacin desta Asemblea; no cal s se omitiu a
parte relativa organizacin provincial, por crer con moi bo
acordo a Comisin autora do mesmo que ese interesante punto
compete resolvelo a unha Asemblea constitunte, que se ben
puidese ser a hoxe reunida, considerndoa con tal carcter, debe
ser, en opinin dos asinantes deste ditame, a que se rena cando
a organizacin do partido federalista galego sexa tan completa
que ningn distrito careza de representacin propia.
Tamn se deixa resolucin desa Asemblea declarar cal
ser a capitalidade do Estado, punto de mis fcil acordo e que
provisionalmente estea resolto, considerando como capital a
cidade da Corua.
En todo o demais, o proxecto que nos ocupa expresa, como
xa dixemos, os principios do noso credo; a eles axstase en

146
todos os seus preceptos, e responde mis perfecta ortodoxia, e
, anda que sinxelo na sa forma, como cmpre a obras desta
ndole, claro e expresivo.
Consigna no ttulo preliminar a autonoma individual,
pedra fundamental do noso sistema, dedicando o ttulo II
expresin dos dereitos inherentes a aquela e s garantas do seu
exercicio, tratando no III do dereito de sufraxio.
Dos poderes pblicos tratan os ttulos IV, V, VI e VII, as
como o VIII relativo organizacin do poder xudicial, conforme
doutrina da escola democrtica, que rigorosamente se axusta
tamn ao ocuparse do Exrcito no ttulo IX, que tamn
comprende a Facenda.
E concedendo Educacin e Beneficencia a importancia
que teen nos pobos libres e cultos, a estas interesantes cuestins
dedica o proxecto o seu ttulo X; non esquecendo no XI as
reformas econmicas, s que, como natural, a Repblica
consagrar atencin e coidado exquisito, por seren tamn esas
cuestins as mis descoidadas polo rxime actual.
Sinala as atribucins dos Municipios (ttulo XII) e dos
Poderes pblicos (XIV) e nos dous ltimos consigna
disposicins provisionais para facilitar a xestin do goberno do
Estado, e os casos de revisin da Carta constitucional.
Claro est que moitos dos puntos indicados habern
desenvolverse en leis especiais que respondan ao criterio do
partido que desas cuestins ha tratar nas Asembleas sucesivas;
pero, non obstante, nesta Constitucin quedan xa contidas as
bases dese traballo, porque o esprito dela haber informar as
devanditas leis. E por outra parte, a diferenza das demais
agrupacins polticas, cuxos programas indeterminados e
incoloros nada resolven, ns teremos de hoxe mis un programa
concreto que ofrecer consideracin do pas, o cal ver que non
a poltica para o partido federalista, o modus vivendi que hoxe

147
est en voga e que s serve para que os partidos se mantean no
poder por manterse, sen deixar pegada do seu paso que ao pobo
faga grata memoria dos que o gobernaron.
Para ns a poltica a arte da gobernacin dos Estados; e
como os Estados teen necesidade de Administracin, de
Facenda, de reformas sociais e econmicas; e como
especialmente de todo iso carece a nosa Nacin, na Carta
poltica do Estado galaico tian que ocupar lugar preferente eses
importantes ramos, que ma sern obxecto de leis baseadas no
mis absoluto respecto autonoma dos individuos, aos que
desexamos ver reintegrados na posesin dos seus dereitos,
gozando da liberdade en todas as sas manifestacins; porque
certamente non se goza da liberdade, anda que se tean dereitos
polticos, cando hai unha administracin absorbente que mata
toda iniciativa, unha Facenda rutineira e opresora, unha
Administracin de xustiza sometida s arbitrariedades
ministeriais, unha centralizacin que arrebata s corporacins
populares todas as sas facultades, e para quen a propiedade dos
pobos non digna de ningn respecto.
Como se ve polo proxecto sometido vosa crtica, todo iso
constite para ns parte importante do noso credo; no traballo da
Comisin consgnase a base da solucin que haber responder
ao que, segundo as nosas ideas, hai dereito a esixirnos; traballo
que ao noso xuzo pode cualificarse de completo, non obstante,
rogmosvos encarecidamente que expoades todos e cada un o
voso parecer, pois talvez as vosas observacins farannos advertir
as deficiencias que ns non achamos, motivo polo cal vos
pedimos que aprobedes o proxecto.
Lugo, 2 de xullo de 1887.-Manuel Mosquera.-Modesto
Moirn.-Aureliano J. Pereira.

148
 ASEMBLEA DA REXIN GALEGA

ACTAS DAS SESINS CELEBRADAS EN LUGO OS DAS

2, 4, 5, 6 E 7 DE XULLO DE 1887.
Sesin preparatoria

Saln de actos da Escola Normal, 2 de xullo de 1887.

Congregados na cidade de Lugo os seores representantes
das catro provincias galegas, brese a primeira sesin, de
carcter reservado, baixo a presidencia do seor Moreno Barcia,
quen roga s Comisins de actas que procedan a revisalas
novamente, por se resultan algunhas mis, conforme ao decreto
ltimo emanado do Consello executivo.
Practicada a revisin e comprobados os poderes, aparecen
electos representantes pola provincia da Corua, os seores don
Ramn P. Costales, Manuel Portela Caldern, Gonzalo Pita da
Veiga, Federico Tapia e Segade, Faustino Orantes e Magalln,
Policarpo Nava, Jos Porto Garca, Germn Lenzano e
Monfortn, Bernardo Torrado Cribeles, Maximino Morn,
Romualdo Real e Enrique Rodrguez Llames; pola provincia de
Lugo, don Manuel Mosquera Lequerica, Bernardo M. Abun e
Sal, Jos Soto e Torre, Juan Mara Muoz, Pedro Lpez Juz,
Santiago Casares, Manuel Daz Losada, Marcelino Losada
Varela, Manuel Leiras Pulpeiro, Francisco Ron e Colmenero,
Jos Martnez Garca, Francisco Rebollo Bande, Jos
Rodrguez Gonzlez, Segundo Moreno Barcia, Manuel Castro
Lpez e Jos Garca e Garca; pola provincia de Ourense, don
Modesto Moyrn, Jos Fernndez Carballo, Jos Nez e
Nez e Agustn Garca Andrs; pola provincia de Pontevedra,
Don Nazario Lence, Joaqun Rey Calvo, Juan Domnguez
Troncoso, Lino Portela Caldern, Luis Reboredo, Eduardo del
Ro e Braulio Montojo; representante pola prensa, Aureliano J.
Pereira.

149
 Seguidamente procdese a fixar a orde dos traballos.
O seor MOSQUERA LEQUERICA: Ante todo convira
que a Asemblea decidira celebrar as sas sesins publicamente,
non xa por ser usual e corrente en todo pobo libre, senn porque
coecedora a vecianza e con esta as autoridades constitudas,
da nosa presenza aqu, ao facer pblicos os nosos debates e as
nosas decisins, aforraranse xuzos aventurados acerca dos
nosos propsitos e das nosas tendencia perfectamente lextimas;
e entendo a publicidade, no sentido de permitir a entrada a todos
os cidadns sen distincin de matices, reservando, como
natural, a palabra e o voto aos representantes autorizados.
O seor ORANTES: Anda cando a Asemblea parece ser
chamada para discutir e votar a futura Constitucin do Estado
galaico, puidera moi ben ocuparse, no uso da sa Soberana,
doutros asuntos que non foran doutrinais; e entn quizais non
conviera a publicidade; se, como desexan algns seores
representantes, nos ocuparamos do estado actual da coalicin
republicana, non sei ata que punto sera prudente facelo
publicamente.
O seor PEREIRA: Entendo que as sesins deben ser
pblicas para cantos asuntos tea a ben tratar a Asemblea; neste
concepto debo manifestar que a Comisin ditaminadora
redactou un informe aceptando ntegro o proxecto de
Constitucin, a pesar de acharse en desacordo os seus individuos
sobre algn punto importante. Publicamente, pois, a comisin
defender o proxecto, e roga ao seor presidente que se asocie
mesma, por canto parece ser autor do proxecto en cuestin.
O seor MOSQUERA, para rectificar: Conforme co seor
Orantes en que as cuestins de conduta deben tratarse
privadamente, por canto a prudencia aconsella que en materia de
relacins se recomende a circunspeccin, s veces sucede que na
calor dun debate, vai mis al a palabra do que conviera. E polo

150
que respecta discusin do proxecto mencionado, adhrome
opinin do seor Pereira.
O seor MOYRN: Aludido polo seor Pereira, e como
individuo da Comisin ditaminadora, debo aclarar que se ben
subscribo o informe polo razn exposta, desexo conservar a
mia liberdade de accin para ocuparme oportunamente da
doutrina contida nos artigos 23, 78 e 79, respectivamente.
Despois dalgunhas outras consideracins formuladas polos
seores Abun, Leiras, Orantes e Mosquera, a Asemblea acordou
en orde aos traballos:
1. Celebrar sesins pblicas cantas fosen precisas para
discutir e votar a Constitucin do futuro Estado galaico, as
como o informe da comisin ditaminadora, comezando por este,
e para o cal se adoptar o temperamento mis propio
brevidade.
2. Que as sesins tiveran lugar de tres a sete da tarde, e de
dez da noite en adiante, caso de convir que foran dobres.
3. Que as cuestins de conduta e outras anlogas, se
tratarn privadamente nunha ou mis sesins, conforme ao
nmero e importancia daquelas.
Unha vez que foron repartidas as quendas, levntase a
sesin. Eran as sete da tarde.

SESIN PRIMEIRA DO 4 DE XULLO

Ao abrir a sesin o seor Moreno Barcia ante un pblico

numeroso que encha a espazosa sala de actos da Escola normal,
empeza saudando cariosamente os representantes da Rexin
galega, sado que fixo extensivo capital e provincia de Lugo,
que chamou terra querida, para el vez berce da sa existencia
e sepulcro dos seus antepasados. Despois de consagrar un

151
recordo moi sentido aos representantes falecidos de Quiroga e
Mondoedo, seores Villar e Ferreiro, e seguindo no uso da
palabra, di que para previr os xuzos temerarios do vulgo e
xustificar os traballos da Asemblea ante o adversario, xa
incapacitado para coecer e sentir o movedizo do solo que
pisaba, horriblemente minado polos desacertos da monarqua,
deba expoer os motivos que tivo aquela para reunirse en
Lugo.
Se consultades a Historia, prosigue, ela diravos como as
revolucins, a pesar dos seus lemas distintos e das aspiracins
diversas, obedeceron sempre a unha causa mis profunda de
malestar xeral, causa econmica. Lembrade para o obxecto a
primeira revolucin francesa, aquelas combinacins de Law, os
privilexios outorgados ao Banco de Francia e a espantosa
depredacin dos asignados que, provocando a desesperacin
popular ata os delirios do Terror, trazara o camio do suplicio
que fatalmente houbo de percorrer o infortunado Luis XVI.
Meditade agora sobre o actual estado do pas por se unha
situacin anloga o oprime, onde un Banco nico e privilexiado,
despois de acaparar o crdito nacional e apoderarse da
recadacin de tributos, acaba de obter o pinge monopolio da
renda de tabacos; e se contra esa sociedade bancaria se suscitase
un pnico, como facilmente pode acontecer, que consecuencias
tan espantosas se orixinaran de aqu para a orde, o benestar, o
presente e o porvir de Espaa...!
Por outro lado, unha corrente poderosa de inmoralidade
poltica envelena e desorganiza a nacin dun ao outro extremo
da Pennsula; a traizn, a apostasa, a imprudencia, todos os
atrevementos, todas as ousadas adoitan achar premio e galardn
nas esferas do poder; non parece senn que o Tesouro pblico
sexa destinado a corromper as conciencias, a gaar a xuventude
das nosas Universidades, afogando no seu peito con mesquias
credenciais os mis nobres impulsos, as mis xenerosas

152
aspiracins da alma, con menosprezo do mrito e trastorno do
servizo pblico e privado; e para que? Para conclur nun
escepticismo feroz, que far caer as actuais institucins como
caeu por igual motivo, e baixo a presin de circunstancias
anlogas, a monarqua de Xullo en Francia, a fin de levantar
sobre as sas runas a segunda Repblica do 48.
Engadide a iso a centralizacin exclusiva e preponderante
en todos os ramos da administracin que absorbe, seca e mata
todas as iniciativas locais e provinciais, ao extremo de arruinar a
nacin despois de escravizala en beneficio do poder, e resultarn
tres causas creadoras de grandes desastres, cada unha delas
bastante por si soa para derrocar situacins mis solidamente
afianzadas que a que hoxe rexe os destinos do pas. Acaso o
noso labor ser ocioso? Non debemos cooperar e prepararnos
para non ser sorprendidos polos acontecementos que se inten?
Tratemos xa de previr os horrores dunha interinidade
prolongada, e dende logo minoremos o espazo que
necesariamente haber de mediar entre unha institucin que
morre e outra que renace.
As, inspirados nas anteriores reflexins e coa serenidade
de conciencia do que obra ben e fielmente pola patria, reclamo
dos seores representantes toda a sa atencin e aquela
circunspeccin precisa nestes momentos, para dar cume aos
nosos traballos, conforme ao deber que nos impuxemos.
Un seor secretario d lectura ao seguinte telegrama:
Vigo sada a Asemblea rexional neste da e asciase aos
seus traballos. Nolasco Coso.
O seor DOMNGUEZ TRONCOSO: Pido a palabra.
Traio, dende Madrid, de onde chego agora, o encargo de saudar
a Asemblea no nome do noso ilustre xefe seor Pi e Margall.
O seor presidente declara, no nome da Asemblea, ter odo
coa mis viva satisfaccin ambos os dous sados, e propn que

153
se dirixa un telegrama ao seor Pi e Margall ofrecndolle o
apoio incondicional da mesma; as como outro ao seor Valls e
Ribot saudando a rexin catal. A Asemblea as o acorda.
Neste momento o seor Mosquera Lequerica, ocupa a
presidencia, por ter que pasar ao banco da Comisin
constitucional o seor Moreno Barcia.
O seor Mosquera propn para a orde das sesins que se
adopte o procedemento que rexeu para as celebradas en
decembro, e para abreviar que se dea lectura ao informe da
ditaminadora, logo do proxecto de Constitucin, primeiro en
totalidade e despois por ttulos, coidando os seores
representantes de anotar o artigo ou os artigos sobre os que
se tean que facer observacins ou emendas, no uso do seu
dereito. As se acordou.
O seor Pereira d lectura ao citado informe, polo que se
propn citada Asemblea que acepte, tal como foi presentado
polo Consello executivo, o proxecto de Constitucin para o
futuro Estado galaico.
O seor ORANTES: Despois de felicitar a Comisin polo
luminoso informe que acabamos de or, rogo Asemblea que
sen discusin o aprobe. Foi aprobado.
O seor Castro Lpez, secretario, d lectura ao proxecto de
Constitucin que consta de 16 ttulos e 100 artigos, e na sa
totalidade foi aprobado pola Asemblea.
Lido o ttulo preliminar novamente, o seor Moreno
Barcia, da Comisin, di: cando o Consello executivo formulou e
adoptou o proxecto, anda non exista a Constitucin federal de
Zaragoza, baixo a cal entenda que deban poerse os dereitos do
home que a nacin debe garantir; hoxe sobra ese ttulo, e para a
Comisin indiferente quede ou non fronte do pacto rexional.

154
 O seor ORANTES: Pido a palabra. Desexara que a
Comisin expuxera o seu criterio acerca do dereito propiedade,
pois tal e como historicamente vn esta detectndose, quizais
algn representante non o aceptara.
O seor MORENO BARCIA: Ao consignar o dereito
propiedade, o Consello executivo tivo en consideracin que o
home, sen outro recurso para vivir no planeta que habita que o
froito do seu traballo, deba ter garantido como un dereito o que
en realidade a natureza lle impn como un deber, isto , a
potestade de asimilar os elementos de nutricin que crea e
acumula; en canto ao uso que dese dereito puidera facer, o
lexislador coidar, no nome da sociedade, de regulalo conforme
equidade e xustiza.
Despois dunha discusin na que tomaron parte algns
seores representantes, aprobouse por maiora o ttulo
preliminar, acordando que seguise fronte do proxecto de
Constitucin.
Dse lectura ao ttulo I que trata do Estado galaico.
O seor ORANTES: Debo facer algunhas observacins
Comisin respecto dos artigos 2. e 4. Polo apartado 3. do art.
2., o Estado contrae a obriga de coadxuvar con todas as sas
forzas Confederacin ibrica; estimo que a frase forza
enrxica e propia para suscitar receos por parte de Portugal,
podendo crer que desexamos atentar a sa independencia por
esprito de conquista; rogo que se substita esa frase por outra. E
polo que respecta ao art. 4., chamo a atencin da Asemblea
sobre a reducin do nmero de municipios; se ben moi
conforme, entendo que debe deixarse iniciativa dos pobos o
precisalo por si mesmos, como nicos competentes para
aproveitar a situacin, extensin e contigidade conforme aos
seus intereses, e fixar o centro municipal segundo as sas

155
necesidades; chega con que se lles recomende a reducin do
nmero de municipios ao posible.
O seor SOTO E TORRE: Non vexo a gravidade notada
polo seor Orantes nas frases do apartado 3. do art. 2., vindo,
como estn no proxecto, enlazadas con estas outras: baseada
sobre o mutuo consentimento e a vontade de ambos os dous
pobos, co cal aquelas quedan reducidas ao sentido moral e non a
ningn outro. Mis propio, anda que fago xustiza ao bo desexo
da Comisin, sera borrar o apartado 4. do mesmo artigo por
ocioso; pois que amn de que no pecado vai a penitencia, os
demais Estados coidaran de facer entrar en razn ao que
infrinxise ou faltase ao pacto nacional. E xa no uso da palabra,
direi que vera con gusto que se consignase por ampliacin o
desexo de promover a confederacin hispano-americana;
constitur unha nacionalidade poderosa e rica, onde mis de 60
millns de almas falan unha mesma lingua e por elas fle un
mesmo sangue, aspiracin dos nosos tempos e fara honor ata
o intentalo.
O seor PEREIRA: A Comisin por mis que, conforme
coa opinin do seor Soto e Torre, non ve a necesidade de
modificar o apartado 3. do art. 2. por ser claro o sentido que a
informa, non ten inconveniente en aceptar a proposta do seor
Orantes; acptaa tamn con gusto en canto ao artigo 4., por
achala moi pertinente.
Respecto da supresin indicada polo seor Soto, a
Comisin da por feita; non as a ampliacin que propn de
cooperar Confederacin hispano-americana. A Comisin
consignou que por excepcin coadxuvara ibrica, por ser
Portugal estado fronteirizo e ligarnos a el por mis dun concepto
o interese e a historia; nesta materia, a de pactar esas alianzas
proveitosas, entendemos que atribucin nacional.

156
 Despois dalgunhas rectificacins, foi aprobado o ttulo I
coas modificacins introducidas nos artigos 2. e 4.
Procdese lectura do ttulo II.
O seor ABUN E SAL: Rogo Asemblea que se digne
engadir o art.10, e a continuacin da sa ltima frase, con estas
outras: nin impoer sobre eles ningunha carga perpetua e
irredimible. En apoio da proposicin, expn o estado actual da
propiedade rstica e urbana en Galicia, propiedade que estima
como un valor en cambio e que permite ao seor Abun entrar
nunha serie de consideracins, todas elas encamiadas baixo o
criterio histrico xurdico, a limitar a facultade omnmoda que
os propietarios vian detendo, e pola cal inutilizaban a
transmisin daquela, o mesmo a ttulo oneroso ca gratuto;
abuso, dica, que arrancando do dominio eminente dos prncipes,
pasou por extensin, aos vasalos, que o extremaron ata raiar
nunha verdadeira espoliacin.
O seor MORENO BARCIA: a Comisin acepta a
emenda, con tanto mis gusto, canto coincide co seor Abun en
desexar liberada a propiedade territorial.
O seor MUOZ: En atencin a que polo art. 15 se
declaran civs os rexistros de nacemento, matrimonio e
defuncin, propoo Asemblea, unha vez que os actuais
xulgados municipais teen xurisdicin criminal, que se consigne
no mesmo que o rexistro queda a cargo dos concellos. Rogo
tamn Asemblea que modifique o art. 21, no sentido de evitar
que algn da puidera aplicarse a pena de morte, contida na
vixente lei marcial.
O seor MORENO BARCIA: A Comisin non ten
inconveniente en admitir a adicin proposta polo seor Muoz
ao art. 15; respecto da modificacin indicada para o art. 21, non
pode aceptala, por canto ese temor infundado, en

157
consideracin a que unha lei especial ou orgnica non ha superar
nin contradicir a fundamental do Estado.
Queda aprobado o ttulo II coas modificacins introducidas
no texto constitucional para os artigos 10 e 15.
Pasadas as horas de regulamento levntase a sesin. Eran
as sete da tarde.

SESIN SEGUNDA DO 5 DE XULLO

Aberta a sesin baixo a presidencia do seor Mosquera

Lequerica con asistencia de 25 seores representantes e un
pblico numerossimo, ansioso por or e presenciar as sesins da
Asemblea rexional, ntrase na orde do da.
O seor Castro Lpez d lectura ao ttulo III.
O seor MOYRN: A pesar de ter subscrito o informe da
Comisin e usando as reservas que anunciei na sesin
preparatoria, debo manifestar que non estou conforme co art. 23,
tal e como se acha redactado, especialmente no que afecta ao
voto concedido muller. Entra nunha serie de consideracins
para fixar o maior ou menor dereito atribudo muller instruda
sobre a ignorante, e non acha fundamento pretericin;
conclundo por afirmar que de consignarse o dereito electoral
para unhas, deba consignarse para todas, por mis que a
conveniencia aconsellaba negalo a unha e outras. En fin, que
non haba precedente no mundo que autorizase semellante
medida, nin Constitucin xeral nin particular que contivese
medida, nin Constitucin xeral nin particular que contivese tal
dereito, opinin que acreditaba a Constitucin de Zaragoza, que
nada estatua sobre o asunto.
O seor PEREIRA: rogo presidencia que reserve
Comisin o dereito de contestar a todos os seores que tean que

158
impugnar o art. 23, para facelo en globo, en graza da brevidade e
da mellor orde.
O seor PORTO: Combato o art. 23 por diminuto e non
acerto a comprender como a Comisin puido restrinxir o dereito
electoral ao exiguo nmero de mulleres adornadas cun ttulo
acadmico ou punto menos; afirma que a muller est constituda
fsica e moralmente como o home, e ante a testemua da
natureza non debe discretarse o dereito; encarece a
importancia da muller na familia e na sociedade, de sorte que, a
pesar da sa inferioridade aparente, resulta predominando ao
home moi lextima e positivamente; rogo Asemblea que acepte
o seu criterio e confira a todas as mulleres o dereito electoral sen
ningunha limitacin.
O seor DOMNGUEZ TRONCOSO: Opome
totalidade do artigo 1., porque na necesidade de harmonizar a
Constitucin de Zaragoza coa rexional, debe sinalarse nesta a
idade de 20 anos para que o home tea dereito ao sufraxio, como
a esta idade se lle esixe que cumpra con deberes moi sagrados; e
2., porque non hai ningunha noticia nin Constitucin que
acredite o criterio da Comisin, en canto a conceder o dereito
electoral s mulleres, como afirmaba o seor Moyrn; que a
muller inferior ao home, e se chegara a exercer ese dereito,
graves perigos correra a liberdade e a Repblica; que no fondo
estaba conforme co seor Porto, pero anda non era tempo de
emprender esa reforma.
O seor PEREIRA: A Comisin non pode admitir ningunha
emenda ao artigo que se discute, nin a ampliacin de dereito que
solicita o seor Porto, nin as restricins dos seores Moyrn e
Troncoso. Di ao seor Porto que convn con el en canto
importancia social da muller, pero que a ilustrala, a favorecer a
cultura do seu esprito, necesaria para desempear a misin
altsima que a natureza lle encomendou como educadora das
xeracins, tende o artigo 23; mais non convn con el en canto

159
extensin que desexa dar ao dereito electoral da muller, por non
acharse preparada para exercer esa influencia poltica dun xeito
eficaz e proveitoso. Ningun ignora, prosegue, que a muller en
xeral vtima da teocracia ultramontana que a explota e manexa,
e claro que neste concepto ser inimiga, non soamente da
Repblica, senn tamn da liberdade en todas as sas formas.
Ao seor Moyrn direille que non digno dun partido expansivo
e o mis avanzado da democracia, negar un dereito debido
ilustracin; que na Repblica Norteamericana existen estados
rexionais onde a muller vota para constitur asembleas
municipais. Ao seor Troncoso, que non tema porque a muller
culta vote; que en Inglaterra e Polonia a muller sostn a
liberdade e o sentimento da patria cunha constancia e cun tesn
admirables; que o pobo xudeu conserva o seu tipo de raza, os
seus costumes e as sas crenzas, pola muller; e ata Rusia,
relativamente desptica, pugna por ilustrar e dignificar a muller;
canto mis ns que lexislamos para o porvir e para un pobo que
ter xa alcanzado a practicar todas as liberdades e todos os
dereitos? Concle pedindo Asemblea que aprobe o artigo tal
cal est redactado.
O seor LEIRAS, para consumir a terceira quenda en
contra: Comeza por declarar que dista moito daqueles graves
telogos que se dignaron por un s voto conceder alma muller,
e que non soamente estaba de acordo co seor Pereira, senn que
consideraba superiores as aptitudes intelectuais dalgunhas
mulleres s dos homes, non obstante estes gozan dese dereito
sen taxa; pero a pesar diso, xulga perigoso nivelar o home e a
muller en materias polticas, por agora, fundado en que
facilmente arrastrada a muller por aqueles que estn
interesados en perdela e perdernos, en tanto non se convenza de
canto lonxe estamos de atacar brutalmente as sas crenzas; que
abrigaba ese temor pola muller en xeral, pero mis pola galega,

160
fanatizada coma ningunha, no seu concepto. Que a Asemblea
procure neste terreo camiar con circunspeccin e cautela.
O seor PEREIRA: Insisto en afirmar que ningn temor
debemos presumir porque a muller vote, por canto se restrinxe
este dereito notablemente, para reservalo a moi poucas, pero moi
cultas.
Rectifican os seores Porto, Moyrn, Troncoso e Pereira, e
dado por suficientemente discutido o art. 23, a mesa pono a
votacin.
O seor REY CALVO: Pido que a votacin sexa nominal.
Practicada que foi, resultou aprobado na forma seguinte:
seores que dixeron si: Rey, Orantes, Tapia, Pita, Daz, Losada,
Losada Varela, Moreno Barcia, Pereira, Montojo, Muoz,
Lenzano, Porto, Bande, Gonzlez, Soto, Nava, Castro Lpez,
seor Presidente. Seores que dixeron non: Abun, Moyrn,
Troncoso. Abstivronse: Nez, Reboredo e Fernndez
Carballo.
O seor LEIRAS: Voto coa maiora, sempre que o dereito
electoral conferido muller, empece a rexer despois de catro
anos, poca suficiente para que ela puidera aprender as
excelencias da Repblica federal.
O seor TRONCOSO: Desexara saber da Comisin, unha
vez que polo art. 23 se concede o dereito electoral muller, se
polo art. 28 pode ser elixible, as como o estranxeiro; pois por
equidade aquela debera selo, mentres que o estranxeiro entendo
que non debe gozar desa franqua.
O seor MORENO BARCIA: Rogo ao seor Troncoso que
se fixe no art. 28 tal e como est redactado; di: O cargo de
deputado viril. Logo a Constitucin non atribe esa funcin
muller. E polo que ao estranxeiro afecta, se este se acha
naturalizado, claro que polo art. 23 gozar dese dereito como

161
se fose espaol de factum. Neste punto non hai escuridade
ningunha.
O seor PEREIRA: Chamo a atencin da Asemblea sobre o
art. 29 e o criterio observado pola Comisin ao redactalo; por el,
os deputados da rexin sern representacin verdadeira e
xenuna do pas. Instado polo seor Tapia, esforza as
explicacins dadas, expoendo como toda decisin popular se
resolve por maiora efectiva.
Queda aprobado o ttulo III e dse lectura ao ttulo IV, que
trata das autoridades pblicas.
O seor TAPIA: Rogo ao seor secretario que lea
novamente o art. 30.
O seor CASTRO LPEZ, le: Todos os poderes actan en
representacin do pobo; todos son electivos, amovibles e
responsables; e todos recoecen por lmite das sas atribucins
os dereitos naturais, ilexislables e imprescritibles do home e do
cidadn.
O seor TAPIA E SEGADE: de tal entidade no seu fondo
e na sa forma o artigo que acaba de lerse, tan grande e de tal
sorte impn e avasala o nimo, que rogo Asemblea que o
aprobe por aclamacin.
(Neste momento os seores representantes levntanse e
unnimes, estendidas as mans, aclaman e aproban o artigo 30
en sinal de acatamento e fidelidade ao pobo e submisin
absoluta ao dereito natural humano).
O seor ABUN E SAL impugna o art. 31 no sentido de
que non deben existir mis que dous poderes, o lexislativo e o
xudicial; propendendo a probar por unha serie de razoamentos
que a existencia do poder executivo terminou sempre por
absorber os outros dous, oprimir os pobos e ferir de morte a
liberdade e o dereito.

162
 O seor PEREIRA, despois de examinar brevemente a
natureza dos poderes pblicos e fixar a necesidade dun que se
encargara da aplicacin e observacin das leis, convn en que se
na actualidade o poder executivo traspasa os lmites da sa
accin, invadindo a esfera dos demais poderes por non estaren
ben determinadas as funcins propias de cada un, de ningunha
maneira pode prescindirse del para executar ou prestar os
medios de facer efectivos os acordos e as decisins dos poderes
lexislativo e xudicial; se non existise, cre que convira inventalo.
O seor MUOZ propn unha emenda ao art. 31 a fin de
que o que haxa de exercer como xuz de feito, saiba ler e
escribir. A Comisin non a acepta por entender que ten o seu
lugar correspondente na orgnica do poder xudicial.
Queda aprobado o ttulo IV sen ningunha modificacin.
Pasadas as horas regulamentarias, levntase a sesin. Eran
as sete.

SESIN TERCEIRA DO 6 DE XULLO

Presidencia do seor Mosquera Lequerica.

Inmediatamente despois de aberta a sesin, o seor
presidente d lectura ao seguinte telegrama, que acaba de
recibirse: Madrid. Seores Mosquera e Nez: Galicia quixo
xa durante a guerra con Francia establecer o sistema federal.
Prceme vela agora ocupada en discutir a sa futura
Constitucin. Polo unitarismo van perdendo todas as rexins a
sa iniciativa, a sa personalidade e a sa vida: s pola
federacin cabe salvalas; traballemos todos por realizar esta
ltima esperanza dos pobos. Sade Asemblea federal galega.
Pi e Margall.
Grandes aplausos acolleron estas frases do ilustre xefe do
federalismo espaol.

163
 Entrando na orde do da e reiniciados os traballos, o seor
Castro Lpez d lectura ao ttulo V.
O seor ORANTES: Como queira que polo art. 41 se
desbota o mandato imperativo e eu trioo dos meus electores de
Santiago, estou no deber de soster ese mandato que estimo como
a forma mis propia e posible da accin directa do pobo en
funcins de lexislador; vez a nica garanta que ten contra os
atrevementos, veleidades e apostasas dos seus falsos
representantes. Se a Asemblea aceptase o artigo tal e como est
no proxecto, rogo mesa que faga constar o meu voto en contra.
O seor MUOZ: fago mias as observacins do seor
Orantes, e engado a mia splica sa.
O seor PEREIRA: A Comisin tratou de harmonizar coa
inmunidade debida a liberdade de accin necesaria nas sas
respectivas posicins, a poderdantes e apoderados; rogo ao
seor Orantes que fixe a sa atencin na totalidade do art. 41,
onde o pobo ten medios para retirar con eficacia a sa confianza
e os seus poderes ao deputado que falte aos seus compromisos.
Queda aprobado o ttulo V sen ningunha modificacin;
igualmente foron aprobados sen discusin os ttulos VI, VII e
VIII coa soa adicin do art. 58 que o presidente do Consello
executivo poder ser reelixido por unha soa vez.
Dse lectura ao ttulo IX que trata do Executivo e Facenda.
O seor LEIRAS: Desexara que a Comisin engadise o
art. 71, previa a venia da Asemblea, consignando nel a poca ou
as pocas nas que a xuventude vlida para o exercicio das armas
tia que agruparse, a fin de recibir a instrucin militar e estar
disposta en caso necesario; cre que non se opn esta medida ao
servizo voluntario, e preprase a rexin para acudir prontamente
al onde o esixira o que hoxe deu en chamarse paz armada.

164
 O seor PEREIRA: A Comisin, conforme co manifestado
polo seor Leiras, entende que debe deixarse ese importante
detalle lei orgnica militar de que fala o art. 71.
Aprbase o ttulo IX e dse lectura ao X.
O seor MOYRN: Entendo que polo art. 79 se atenta
facultade que ten o municipio para crear escolas de artes e
oficios, e esta clase de ensinanza deba deixarse aos concellos,
pois correspondendo instrucin popular, estes organismos
estn en mellores condicins ca o Estado para administrala. Con
tal motivo estndese en longas consideracins en apoio da sa
tese e pide que se acepte a emenda de impoer aos municipios
esa carga.
O seor PEREIRA rexeita a emenda, porque ao impoerse
o Estado a obriga de soster a segunda ensinanza, incluso a de
artes e oficios, de ningunha maneira atenta s facultades dos
municipios, que podern establecela a teor dos seus recursos; e
pois os concellos sostian moi penosamente a ensinanza
elemental por falta de medios, non pareca prudente recargala
con maiores sacrificios, impenselle ao Estado para que non
resulten defraudados os desexos do seor Moyrn, que son os da
Asemblea.
Ao ausentarse por breves instantes os seor Mosquera,
ocupa a presidencia o seor Montojo, quen dirixe algunhas
palabras Asemblea rogndolle apoio en tan difcil como
honroso posto; pois sendo militar e nada mis ca militar, careca
de condicins para desempealo dignamente.
O seor BANDE: Polo art. 82 do proxecto trtase o
problema mis importante que afecta humanidade, o da
miseria. Desexara que a Comisin expuxera as miras que tivo ao
formular ese artigo, que presumo est enlazado co 87, non
menos importante.

165
 O seor MORENO BARCIA, ao dar amplas explicacins,
di que a Comisin pretendeu utilizar os doces sentimentos do
corazn humano, inesgotable en recursos para a prctica do ben;
que sen ferir nin dificultar, antes ben estimulando as iniciativas
individuais, sobre todo na muller, propxose mover a filantropa
e a caridade mediante un sistema mixto de accin que permita
reconstrur fsica e moralmente o miserable organismo do
mendigo, empuxndoo cara s falanxes do traballo para redimilo
dignificndoo. Nunca puiden, di, cohonestar o imperativo
categrico atribudo Divindade de que sempre teredes pobres
entres vs, coa idea do progreso tal como a conciba, de aqu
que crese que intentar a liberacin da carne e a emancipacin do
esprito do eterno desherdado na historia, ser a mis alta e
honrosa misin da democracia nos tempos modernos.
Aprbase o ttulo X sen emendas. Lectura do ttulo XI.
O seor ABUN, quen ao ocuparse da lei de foros de 1873,
aceptada polo art. 85, revela gran coecemento na materia,
propn desde logo que se introduzan no texto do mesmo varias
reformas que indica, como a sinalizacin de tipos para a
redencin, e que esta se verifique dunha soa vez e non a prazos;
esforza a sa pretensin con atinentes argumentos deducidos de
casos prcticos, para demostrar a conveniencia recproca que de
adoptarse aquelas resultara para ambos os dous dominios til e
directo.
O seor PEREIRA manifesta que: como o asunto ser
obxecto dunha lei especial, non cre oportuna a emenda; porque a
Constitucin limtase a sinalar a redencin de foros como un
precepto, deixando o seu desenvolvemento ao coidado doutra
Asemblea.
Rectifican ambos os dous seores, e queda terminado o
debate sobre o art. 85.

166
 O seor BANDE: Chegou o caso de rogar Comisin
algunhas aclaracins respecto do problema social contido no art.
87.
O seor MORENO BARCIA: En efecto, a Comisin,
seguindo as tradicins do partido federalista, quixo formular o
problema econmico do proletariado, problema espantoso que
suscitou a reaccin dos nosos tempos co refuxio no seo do
Pontificado dos poderosos do rango e da fortuna. Ao amparo do
principio de asociacin, mediante unha lei industrial, o
lexislador deber encamiarse, por hoxe, a dirimir as contendas
do empresario e do obreiro; ma a fundir nun s dono os
beneficios do capital e do traballo sen magoar, antes ben,
respectando e defendendo todos os intereses lextimos.
Igualmente procurar regulamentar o ingreso da muller e do
neno nas fbricas, coidando, de reintegrar o obreiro na familia
hoxe en dispersin e no fogar, hoxe apagado; far por devolver a
nai aos fillos do obreiro, hoxe abandonados, para conducilos
escola sen menoscabo de facelos vigorosos e do seu
desenvolvemento fsico.
Claro que nos referimos tamn ao braceiro do campo,
estendendo a este as reformas indicadas para aquel, e naquilo
que lle afecta; sen esquecernos das institucins de crdito
necesarias liberacin da propiedade agrcola e industrial, a fin
de facela mis accesible; lonxe de magoar esta no nome do
comunismo, entendemos que o Estado debe despoxar o
comunismo en proveito da propiedade, facendo partcipes dela a
cantos carezan dos medios de existencia e na forma mis
equitativa.
O problema de solucin tarda e quizais penosa; a ciencia
non dixo anda a ltima palabra; de todas sortes convir que a
nova Asemblea se ocupe en desenvolver o artigo 87 nunha lei
orgnica, por se posible intentar sequera o condicionar un tanto
e mellorar a situacin econmica do proletariado. Agora, os

167
nosos inimigos tacharannos de socialistas, ditado este que
rexeitamos, como calquera outro, porque s aspiramos ao de
xustos.
Aprbase o ttulo XI. Sen discusin aprbanse o XII, o XIII
e o XIV.
Ao discutirse o ttulo XV, o seor MUOZ fai observar
que polo art. 98 se declara vixente o Cdigo penal; e como
puidera suceder que para entn rexera o actual de 1869
reformado, que contn a pena de morte, opina que se faga unha
aclaracin no sentido de suprimir esta.
O seor PEREIRA di que o caso est resolto desde o
momento que a Constitucin federal non admite a pena de
morte, e claro que non pode aplicarse ningunha lei que
contradiga o fundamental; ademais, a palabra vixente do art. 98,
refrese ao cdigo que rexa cando se proclame a Repblica
federal.
O seor ORANTES: Non obstante estar abolida a pena de
morte pola Constitucin federal de Zaragoza e garantido o
dereito vida pola presente no ttulo preliminar, rogo comisin
e Asemblea que acepten a emenda do seor Muoz, pois toda
claridade e precisin en punto tan importantsimo pouca.
O seor PEREIRA: A comisin non fai do asunto cuestin
de gabinete, e pois que taxativamente non se consigna no
proxecto que se discute ningn artigo, para a abolicin da pena
de morte e todas as perpetuas, que a democracia estima como un
dos seus dogmas, a comisin non ten inconveniente en admitir a
emenda.
Queda aprobado coa modificacin contida no texto, o tt.
XV. Igualmente aprbase sen discusin o tt. XVI.
Concludos os debates e aprobada a Constitucin para o
futuro Estado galego, o seor Moreno Barcia ocupa a
presidencia, dende onde felicita os seores representantes pola

168
sa elevacin de miras e o raro exemplo de patriotismo que
deron ante o pas e do que se promete ptimos e abundantes
froitos, para o porvir do pobo galego.
Seguidamente e cando mis ocupados estaban os mbitos
da sala de actos da Normal por un numeroso e escollido
auditorio, dan por rematadas as sesins pblicas da segunda
Asemblea rexional galega.

SESIN PRIVADA E LTIMA DO 7 DE XULLO

Aberta a sesin polo seor Moreno Barcia, os seores

representantes proceden subscricin do proxecto de cdigo
fundamental para o futuro Estado galaico, acordando que sa
custa se fixera unha tirada de 2.000 exemplares para distribulos
no pas.
Seguidamente deuse coecemento dunha comunicacin do
Consello nacional, pola que trasladaba un acordo da Asemblea
de Zaragoza a fin de que as rexins e provincias fixeran as
emendas oportunas Constitucin que leva a data de 10 de xuo
de 1883. Despois dunha breve discusin, a Asemblea acordou
autorizar o Consello rexional para que remitise a aquel as
referidas emendas, caso de formulalas, ou, no seu defecto, a
conformidade.
Psase a discutir o tema: alianza e relacins co partido
republicano-progresista. Susctase con tal motivo un amplo e
animado debate sostido por ambos os dous lados da Asemblea,
no que os seores representantes pugnaban porfa para
harmonizar en amor e celo pola federacin co interese supremo
da patria.
Rematado o debate, a Asemblea declara que mantn e que
se ratifica no acordo adoptado na Corua o 17 de decembro de
1886, e que di as:

169
 1. A Asemblea rexional da federacin galega, acepta a
coalicin pactada en Madrid, entre os partidos republicano-
progresista e federal.
2. Que para todos os efectos, de calquera ndole que
sexan, daranlle cumprimento as partes coligadas baixo a accin
permanente dun centro comn, constitudo por elementos dun e
doutro partido en proporcin xusta e equitativa.
3. Que acepta a revolucin, mais non de carcter
sistemtico ou polo menos afectando a forma de motn ou
asonada, que a Asemblea condena como contrario ao interese da
patria e da humanidade e que non asumir a responsabilidade de
ningn acto que se leve a cabo, sen previo acordo daquel centro
directivo.
O presidente co Consello rexional, considerando que unha
vez aprobada a Constitucin se iniciaba unha era nova de
lexitimidade, tanto para a direccin e o desenvolvemento do
partido na sa vida interior, como nas sas relacins coas demais
fraccins republicanas, no nome do Consello resigna ante a
Asemblea soberana os poderes que lle confiara. Despois de
deliberar amplamente respecto do particular, a Asemblea
procede eleccin do novo Consello, que por maiora quedou
constitudo na forma seguinte: Segundo Moreno Barcia, Manuel
Mosquera Lequerica, Braulio Montojo, Manuel Leiras Pulpeiro,
Jos Nez e Nez.
A Asemblea promete reunirse no Barco de Valdeorras
(Ourense) cuxo Comit autoriza para funcionar como provincial.
Por ltimo, s altas horas da noite recibiuse o seguinte
telegrama acollido pola Asemblea con grandes mostras de
satisfaccin. Barcelona. Seores Mosquera e Nez: Recibido
con gran atraso o voso sado. Democracia federal catal
contstavos envindovos o seu fraternal e facendo votos pola
autonoma de Galicia e a unin das antigas rexins portuguesas

170
e espaola, baixo o augusto manto da Repblica federativa.
Valls e Ribot.
As remataron as tarefas da segunda Asemblea federal da
Rexin galega, dse o cdigo poltico que rexer ma os
destinos deste pas tan fermoso e rico coma infortunado pola
centralizacin e polo cobizoso e cego esprito de bandera.
Todas as clases sociais vieron depositar a sa ofrenda no altar
da patria galega; ningunha deixou de inspirar naquel cdigo as
levantadas miras, tiles tendencias e rexeneradoras doutrinas
que conducen prosperidade das nacins; as ciencias e as letras,
a xurisprudencia e a medicina, o grande e pequeno consorcio, a
propiedade, a grande e pequena industria, a administracin e a
milicia; nada faltou no nome do dereito, da producin e do
tributo, para sentar as bases dun goberno xusto e en harmona
coa natureza e coas aspiracins do pobo galego.

FRMULA

Dende principios do presente sculo, no que o esprito

nacional axitado en constante oscilacin polas ideas que se
propagaron en Francia nos fins do pasado, ata os tempos
presentes nos que as mesmas se van complementando, asentado
sobre slidas bases, e anhelando alcanzar a meta do
perfeccionamento, por efecto da elaboracin lenta, da xestacin
laboriosa, que vieron experimentando durante o transcurso dos
anos correspondentes idade novsima, mil transformacins
sucesivas, mil variacins continuas, verificronse, con sacudidas
violentas unhas, por medio de proclamacins pacficas as
menos, sen que na esfera prctica, triste pero verdico dicilo, se
vira realizado un sistema, que dentro de si contea con xusta e
equitativa harmona, as aspiracins e os desexos dos distintos

171
grupos que con diversas solucins, pretenden regular e precisar
as relacins polticas dos cidadns.
E que anda quedan antigas intransixencias en p, vas
preocupacins ofuscando as intelixencias, fanatismos
inexplicables subxugando os corazns e multitude de disputas,
rancores e odios, que empezoan co seu hbito velenoso os mis
caros sentimentos, as mis elevadas ideas, e as mis nobres
aspiracins.
Dunha parte os que ambicionan con audacia incrible
restablecer aquel estado de cousas existentes antes de realizarse
a colosal epopea, que trouxo como consecuencia a elevacin do
cuarto estado va pblica, cren, ou aparentan crer con cinismo
inconcibible, que o ideal tras do cal debe correr apresurada a
humanidade, chase simbolizado nunha autoridade omnmoda,
ilimitada, sentada baixo o solio da maxestade, esgrimindo dende
al cal Xpiter Olmpico, os raios do seu poder sobre a cabeza
dos sbditos, pobres parias indignos sequera de poder levantar a
vista cara a aquel que ostenta sobre as sas tempas unha coroa
de cen reis e na sa destra o cetro adquirido por un dereito
divino.
Como complemento digno destas afirmacins que pugnan
a primeira vista con todo aquilo que o home poida considerar
como o mis honroso e levantado da sa persoa, chanse as de
que a liberdade de conciencia e de pensamento, o sufraxio
universal ou restrinxido e a soberana nacional, non son mis
que vas palabras sedutoras dos ignorantes, afagadoras dun falso
orgullo, sen significacin real de ningn xnero, expostas nunha
linguaxe mis ou menos brillante polos defensores das malas
causas, co nico e case exclusivo obxecto, de conseguir un
benestar simplemente persoal, a custa da cndida sinxeleza dos
que depositan a sa fe nelas.

172
 Porque o home non ten dereito ao erro e como
consecuencia, debe pechar os ollos, e crer o que se lle mande;
non ten dereito a intervir nos negocios pblicos, porque este
queda reservado aos prncipes que o gozan como vinculacin
familiar; e non hai mellor representacin deste ideal, que aqueles
tempos de Carlos II, ou Fernando VII, coa sa amortizacin, os
seus seoros xurisdicionais, a sa inquisicin, a sa intolerancia
relixiosa, as sas comunidades e os seus verdugos.
Insensatos! E pensar que todo un sculo de loitas, de
bgoas e sangue, non puido conseguir facer desaparecer sen que
quede o mis lixeiro sinal, o mis mnimo rastro, a aqueles que
teen como xustificacin das sas doutrinas a tan coecida como
indesculpable mxima de que o fin sanciona os medios, e que se
pode impunemente sementar a runa e a desolacin en comarcas
fertilsimas, e causar a morte a miles de irmns, tomando por
pretexto a causa dun Deus de paz e xustiza, que rexeita todo
holocausto de vtimas humanas, e toda ofrenda de sangue, para
depositar tan s como ltima aspiracin, o mis prezado do
home, a sa honra e dignidade, aos ps dunha vontade arbitraria,
irresponsable nos seus actos e inviolable na sa persoa.
Doutra, os que pretenden talvez alardeando dun criterio
mis prctico, irmandar, unir con vnculo permanente o que
representan estas antigas ideas, coas conquistadas polo esprito
do sculo, flutan indecisos entre o que simbolizan aquelas
vellas crenzas, e o que significan e valen as modernas conquistas
das pasadas revolucins, inspiradas nun criterio amplo, liberal,
dentro do cal caben na sa respectiva rbita, os dereitos
correspondentes a cada individuo, e a cada organismo social.
Nin uns, nin outros, dito est, que chegaron a definir dunha
maneira fixa e concreta, onde residen as facultades primordiais,
base de toda organizacin poltica, nin deron a frmula xeral
dentro das que ligan e unen sen confundirse nin amalgamarse, as
distintas esferas de accin das mltiples entidades polticas, que

173
teen ao seu cargo o desempeo das varias misins sociais, cos
seus distintos organismos, as sas diversas facultades, e as sas
correspondentes atribucins e deberes.
Porque esta frmula, non a encontrou anda outro sistema
poltico que non sexa a democracia. A democracia que recoece
como base de todo poder, a soberana nacional, como medio do
seu exercicio, o sufraxio universal; como factores indispensables
dos seus actos os poderes amovibles e responsables; como nico
e universal medio de correccin das transgresins individuais,
ou individualidades colectivas, o poder xudicial independente e
inamovible, e como norma xeral dos seus actos, os sempre
invocados e nunca realizados eternos principios de liberdade,
igualdade e fraternidade.
A democracia que dentro de si confunde en fraternal abrazo
a todos os cidadns, sexan cales sexan as sas ideas,
sentimentos, actos e aspiracins; que non se fixa para remunerar
os seus servizos, se proceden de rexia ou plebea estirpe, e que
consignan nos seus cdigos inmortais, o respecto absoluto a
todas as accins humanas sempre que estas non coarten a esfera
de accin na que se desenvolven os individuos entre si, e en
relacin coas corporacins polticas e administrativas.
El Regional
01-1887

O NOSO REXIONALISMO
Un apreciable colega monrquico, para dar aos seus
correlixionarios a voz de alerta e previlos contra o rexionalismo,
reproduciu as crnicas das sesins celebradas pola Asemblea
federal galega no ltimo decembro, sen coidarse de que cometa
unha equivocacin ao converter nunha mesma das tendencias

174
que se coinciden en todo o que significa a mis reducida delas,
non conveen en todo o que constite o credo da mis ampla.
La Monarqua, de Ferrol, que o xornal ao que nos
referimos, cre ou supn que o rexionalismo e o federalismo son
unha mesma cousa; e non as nin comprendemos como das
discusins e dos acordos da Asemblea mencionada puido
deducir esa identidade.
O estimado colega sabe perfectamente que entre os
rexionalistas figuran persoas afiliadas a todos os partidos; non
ignora que o matiz mis acentuado do rexionalismo espaol
condena por igual a todos os partidos polticos, quere equidistar
de todos; e precisamente ver que os rganos propiamente
rexionalistas, os que as se chaman sen mis determinacin non
defenden nin aceptan o programa de ningn partido, por mis
que estarn ao lado do que realice o que o programa daquela
aspiracin.
Ns, rexionalistas, dispostos sempre a apoiar e defender
todo o que sexa rexionalismo, de cuxa tendencia somos
representantes na prensa desde o primeiro nmero do noso
xornal, como antes de fundar este foramos noutros os seus
propagandistas, cremos que tal tendencia ten necesidade de
buscar a sa frmula, cremos que a atopar, e que esta non pode
ser outra que o credo do partido cuxa doutrina descansa nos
principios que o rexionalismo defende: a vida rexional, o dereito
de que a rexin, como a provincia e o municipio, se gobernen
por si no que propiamente seu. Nese partido militamos porque
somos rexionalistas, dicir, que desde certo punto de vista a
poltica para ns unha cuestin secundaria, se ben pola sa
natureza e necesidade vn formar parte da cuestin principal.
Para ns o esencial o ben e a prosperidade do pas:
entendemos que estes ideais non sern realidades sen a
autonoma dos organismos da Nacin, e como esta s un partido
pode dla, ou mellor dito recoecela, nese partido estamos.

175
 Todo o que do rexionalismo noso; pero este non hoxe
por hoxe un partido poltico.
Por mis que a tendencia estivese sempre latente, e nela
fose a base do partido federal, anda que este viese vida na
nosa Nacin como factor esencialmente poltico; ata hoxe o
rexionalismo non determinara ben as sas aspiracins. Agora
estao facendo, pouco a pouco concretar mis, e andando o
tempo a realidade imporalle a necesidade dunha frmula que
encerre todas as sas aspiracins: a realidade demostraralle que
estas non poden satisfacelas nin en todo nin en parte nin en
ningn destes vellos e gastados organismos polticos que loitan
polos intereses do momento, pola posesin do poder.
E descoecer o que representa a obra da monarqua e da
chamada unidade espaola, crer que son compatibles con nada
do que o rexionalismo representa, sera negar a lei da historia, e
querer que unha e outra destrusen a sa obra da que fatal
consecuencia o actual estado da nacin que xerou a protesta xa
xeral que representa o rexionalismo, adversario da
centralizacin e da uniformacin conquistadora, que son na sa
esencia a monarqua e a mal chamada unidade.
Certo que ata hoxe non se convenceron os rexionalistas
disto que para ns evidente; pero esta obra, non a dun da, e
fiamos moito na forza das ideas que pouco a pouco, pero
seguramente, van facendo o seu camio sen que advirtan o seu
progreso, o seu desenvolvemento na opinin, os que estn s
atentos ao coidado de intereses eventuais que na sa cegueira
cren permanentes.
Por iso temos fe en que un da chegar no que, como hoxe
coincidimos en todo cos exclusivamente rexionalistas, eles
coincidirn en todo con ns. Pero mentres, convn que os que
escriban de boa fe non confundan o que hoxe por hoxe non o
mesmo.
El Regional
15-1-1887

176
 A REDENCIN DE GALICIA
Instado a falar o noso director e case obrigado a iso polas
insinuacins do Sr. Becerra, dixo
O SR. PEREIRA: Amigos meus: non me atopo en
condicins de falar, e moito menos despois do fermoso discurso,
notable pola sa forma e polo seu fondo, e polo seu esprito
xeneroso, do meu bo amigo o seor Prez Guitin; menos anda
podo facer uso da palabra, eu modesto obreiro, despois de falar o
meu querido compaeiro Soldevilla, intelixente arquitecto que
constre tan magnficos edificios de oratoria. Pero o Sr. Becerra
dxoo e preciso obedecer sa autoridade, que todos de
corazn aceptamos, e sobre todo ao imperio da sa amizade,
anda mis respectable para min que o da sa autoridade con ser
esta tan lextima.
(Aprobacin).
En cumprimento, pois, do ineludible deber de dicirvos
algo, anda que vos molestarei pouco tempo. Cando a
imaxinacin non responde, hai que apelar ao corazn, hai que
evocar os sentimentos; e comungando nas mesmas ideas,
rendendo culto aos mesmos principios, perseguindo iguais fins e
abrigando as mesmas aspiracins e desexos, a vontade atopa
sempre recursos que suplan aos da arte oratoria que a min me
faltan.
Satisfactorio para todos ver aqu reunido o partido liberal,
representado en todos os seus matices e todas as sas tendencias,
o cal revela a sa fe e o seu entusiasmo, as como a sa unidade
e a sa forza.
Un dos nosos amigos acaba de lamentar o abandono no que
est Galicia e se isto verdade, en absoluto temos que culpar
diso a ningun mis ca a ns, pola nosa debilidade para
opoernos opresin do caciquismo, contra o cal debemos loitar

177
incesantemente, para evitarnos a gran vergoa de que como ata
aqu, sexa Galicia o bazar de onde os gobernos se fornezan de
distritos para axudar os seus favorecidos, os aventureiros da
poltica e non carecen de distrito, como carecen de prestixio.
(Moitos aplausos).
Para redimir o pas deste oprobio necesario que o partido
liberal loite enerxicamente na oposicin, dando exemplo aos
seus adversarios, revelando que ten fe nos seus principios, que o
espera todo da opinin pblica, da propaganda das ideas;
necesario que esas ideas arraiguen no pas, no corazn do pobo,
para demostrar o da de ma que o partido liberal para facer
triunfar os seus candidatos non necesita apelar a actos que non
hei de cualificar; non necesita apelar s intimidacins e s
arbitrariedades; non necesita, en fin, actas en branco.
preciso loitar, amigos meus; preciso librarnos do rubor
de que un cacique por alto que sexa, nos impoa un candidato
cuneiro, un candidato seu, descoecido por ns, como ns o
somos para el; (Aplausos) preciso que loitemos pola
independencia do corpo electoral, que se moito pode valer un
cacique, debemos lembrar a frmula das cortes aragonesas: que
ns valemos mis ca el. (Grandes aplausos). Debemos
opoernos imposicin desa vontade ominosa, merc cal
visten o traxe da nosa representacin, anda que moralmente non
a tean, os que nos altos postos aos que chegan merc a aquela,
son os inimigos dos nosos intereses, como agora se ve.
(Aplausos).
Galicia necesita redencin, pide solucins para os
problemas econmicos e sociais que tanto lle interesan, asunto
do que non vos falarei porque del tratar extensamente o noso
xefe; esas solucins ha de darllas a este pas o partido liberal,
que necesita vivir unido; fagamos, pois, ferventes votos porque
este acto sexa a base desa unin slida, firme, perdurable. (Ben).

178
 Por iso loitemos hoxe, ma, sempre; porque os partidos
que non loitan, que non serven mis que para a vida do poder
revelan que non teen arraigo na opinin.
Que o partido liberal ten esta base e que a sa propaganda
non estril prbao a loita electoral que est prxima; o partido
liberal vai combater en toda a provincia: en Becerre, na
Fonsagrada, en Viveiro, en Mondoedo, en Quiroga, en Lugo.
Pois ben, seores: apoimonos s na opinin liberal, e tede
presente vs os candidatos que preferible a derrota, sempre
honrosa, cos votos dos liberais, ao vergoento triunfo cos votos
conservadores; porque o que as trunfe, ir sempre escravo deses
auxiliares, non ser deputado do partido liberal e o partido
liberal as llo dir.
Brindo pola liberdade, polas institucins democrticas,
polos nosos ilustres xefes Sagasta e Becerra, polo triunfo dos
nosos amigos e polo partido liberal. E brindo tamn, seores,
polos elementos liberais de Friol, Outeiro de Rei e Castro de
Rei, distritos que ata agora foron cotos cerrados dos
conservadores, e nos que se abriu a brecha. Tean fe eses nosos
amigos, mantanse firmes, que se agora non alcanzaron o
premio gordo, polo menos correspondeulles a aproximacin.
Dixen. (Repetidos aplausos).
Falou seguidamente o Sr. Becerra e do seu discurso, que
onte publicamos, nada temos que dicir posto que xa os nosos
lectores o coecen.
E con esta peroracin rematou o banquete liberal no medio
do mis grande entusiasmo, acto que deixar indeleble
lembranza entre todos os que a el concorremos, pola sa
transcendencia e importancia.
El Regional
23-01-1887

179
 ACADEMIA GALEGA
Pensando na necesidade de impulsar o movemento literario
en Galicia, ocorrusenos en 1878 someter ao xuzo da prensa e
de escritores do pas a idea dunha Sociedade de publicidade para
as obras daqueles.
Aquel pensamento, cuxa bondade foi xeralmente estimada,
mereceu, en principio, a aceptacin dos xornais rexionais; o
noso artigo foi reproducido por case todos eles, o mesmo en
1878 ca en 1879 que tivemos que publicalo novamente para
conseguir algo prctico foi obxecto de varias observacins,
entre as que merecen especial mencin as que na Ilustracin
Gallega y Asturiana inseriu o noso distinguido amigo e ilustrado
literato don Lus Rodrguez Seoane.
Non obstante, a publicidade que alcanzou o pensamento, a
pesar do concurso que se prestou nosa iniciativa, esta non
pasou das columnas da prensa, e, nin nunha nin noutra forma,
pensamento tan til pasou de tal categora.
Andando o tempo, a publicacin da Biblioteca Gallega veu
realizar, senn en todo, na parte principal, aquel proxecto.
Segundo os propsitos dos seus intelixentes editores, nela vern a
luz as obras inditas, pouco coecidas ou esgotadas dos nosos
escritores antigos; as dos contemporneos xa coecidos, e as que
escriban os mozos de talento que, hoxe por hoxe, sen estmulo nin
recompensa, carecan de elementos para poder empregar o froito
dos seus estudos e dar a coecer os produtos do seu enxeo.
Os bos servizos que a Biblioteca Gallega prestar ao noso
pas; a influencia que exercer na nosa literatura, e o que ha de
contribur a levantar o nome desta rexin, ben se poden apreciar
tendo en conta os propsitos que expoen os seus directores.
O centro polo que avogabamos ns en 1878 est xa
establecido: vencerase as a apata que impide aos fillos destas

180
provincias dar a coecer todos os seus mritos nos froitos do seu
talento: faranse edicins das obras que os ilustres homes da nosa
literatura deixaron inditas; reproduciranse as publicadas en
distintas pocas e que hoxe non poden adquirirse, e a xuventude
estudosa ter as estmulo para o traballo e obter recompensa
nas sas tarefas.
A esta boa obra vn prestar grande auxilio, contribundo
poderosamente ao renacemento da literatura rexional, a creacin
desta Revista, que ser o reflexo do movemento intelectual en
Galicia, e encher, na sa esfera propia, misin tan importante
como a Biblioteca; porque de esperar que os nosos homes de
ciencias e de letras presten o seu apoio nacente publicacin.
Moitas cuestins hai sobre as que convn contender:
moitas que convn tratar coa detencin debida xa non puramente
literaria, senn de dereito civil, de historia, sen contar as
importantsimas de filoloxa e outras materias, todas eles de
moito interese para a reconstrucin do noso pasado.
Isto non obstante, e anda que confiamos no xito que esta
revista obter, cremos que nin ela nin a excelente Biblioteca
sern suficientes impulsores para elevar a nosa literatura e dar ao
movemento intelectual da rexin toda a brillantez que debe de
alcanzar.
Tal resultado ha de obterse con lentitude, si, pero,
seguramente, e para isto necestase, ao noso entender, constitur
unha Academia galega.
Non faltar quen atope falto de realidade este proxecto, por
non fixar a sa atencin na importancia que ten. A Academia
dara unidade a todos os traballos, constitundo un centro
directivo cuxa accin temos por moi proveitosa.
Unha das tarefas que ocuparan Academia e anda que
fose a nica bastara para aconsellar a sa creacin non pode
ser mis importante e conveniente. A purificacin e

181
reconstrucin do idioma galego unha necesidade recoecida
por cantos collen un libro escrito nel.
Na ortografa reina a mis completa anarqua: o x, o j e o g
emprganse indistintamente, por exemplo: uns escriben de a e
outros da. Non hai ningunha regra etimolxica para a escritura.
Polo que fai aos vocbulos, emprganse moitos que nada
teen de galegos, sendo palabras castels galeguizadas ao
capricho do escritor.
En canto aos xiros e s frases, moito teriamos que dicir,
mais non o noso propsito tratar extensamente este punto. Pero
sxanos permitido consignar que para escribir en galego, non
chega con empregar palabras galegas; preciso conservar a
esencia, o que verdadeiramente galego: a estrutura, a sintaxe, o
xiro, a propia forma literaria do noso idioma.
Doutro xeito sucede, e isto vmolo con moita frecuencia,
que as poesas que se titulan galegas, son, ou parecen, poesas
castels traducidas ao galego. As est este idioma
desnaturalizado, corrompido, se a frase non parece dura.
E isto hai que atriburllelo precisamente aos que escriben
en galego, moitos dos que antes de coecer este ben, sano; do
que resulta que cada cal ten un idioma particular seu, e hai unha
confusin lamentable (1).
E se isto sucede no emprego de vocbulos e na parte
ortogrfica, xa pode presumirse o que acontecer cos xiros e
coas frases, cuxo coecemento non tan fcil.
Para iso necestase un bo Dicionario, e unha boa
Gramtica; obra que non cremos sexa quen de realizar, co grao
de perfeccin que se necesita, unha soa persoa, por grande que
sexa a sa vontade. Para tal traballo necestase a asociacin que
o far moito mis levado e completo.

182
 Indicamos tamn que o dereito civil e a historia en todas
as sas ramas as como as ciencias naturais, merecen detido
estudo; e os traballos particulares que ata hoxe se fixeron,
poderan servir de base aos da Academia.
Claro est que non dicimos co exposto que aquela tivera
que ocuparse desde logo de todos estes asuntos: chegaralle,
polo pronto, dedicar a sa atencin ao idioma para conseguir
fixalo e purificalo.
A Academia podera compoerse de socios dunha mesma
clase, tendo unha comisin directiva formada de individuos
residentes na localidade que se designase para domicilio oficial
daquela; celebrara reunins anuais, semestrais ou como
conviese, s que concorreran todos os seus socios; organizara
Xogos florais e Certames exclusivamente galegos; abrira
concursos sobre puntos especiais, e, en fin, levara a cabo cantos
traballos son propios das asociacins desta ndole.
Os primeiros pasos seran custosos quizais, escaso o
nmero de individuos que traballasen, pero todo isto podera
vencerse coa boa vontade, co amor ao pas duns cantos que
mantivesen vivo o lume sagrado.
En fin, o noso propsito, ao acceder con moito gusto
corts invitacin de escribir algo para o segundo nmero desta
Revista, non foi outro que o de chamar a atencin dos amantes
da literatura rexional e do renacemento de Galicia sobre unha
cuestin importante, sobre un proxecto cuxa realizacin, non
difcil, influira grandemente no porvir intelectual de Galicia.
Se ese propsito se realiza, se outras mis autorizadas
plumas tratan do asunto, e mis ilustradas opinins se dan a
coecer, celebrmolo, pois ese o xito que a este humilde
traballo desexamos. Lugo, decembro de 1886.
El Regional
9-II-1887

183
 OS REPUBLICANOS
E AS ELECCINS MUNICIPAIS

Case non repostos da terrible acometida que nos deu o

rgano dos conservadores, volvemos sobre o asunto das
eleccins municipais para cumprir cun deber, que entendemos
que o dicir aos nosos vecios, tan sequera brevemente, que
queren e que se propoen os elementos republicanos ao
presentar algns candidatos, aspirando a ter intervencin na
Administracin municipal.
Respecto do dereito que para intentar iso nos asiste, non fai
falta dicir moito, que ao alcance de todos est que o Concello
unha Corporacin popular, e nela deben estar representados
todos os elementos populares, xa que todos contribumos a
levantar as cargas municipais, e xa que tal o esprito da lei que
marca ata onde chega o exercicio do elector.
Non imos os republicanos s eleccins en son de guerra,
nin con nimo de crear divisins entre os nosos vecios; non van
ser un perigo para a administracin municipal cunha oposicin
que se fose sistemtica sera ridcula e contraproducente. Imos
animados polo desexo de contribur a facer boa administracin,
fieis servidores da lei, intrpretes da opinin pblica, con gana
de procurar polo adianto da poboacin en canto sexa compatible
cos recursos da nosa Facenda municipal, para a que queremos
administracin prudente e econmica.
Calquera crera, a xulgar polo inopinado ataque do que
fomos obxecto por parte dos conservadores, ou que para estes
unha posesin o Concello, ou que os republicanos somos
algunha tribo famenta de destrucin e sedenta de vinganza;
cando somos cidadns que amamos o noso pobo como o que
mis e anhelamos o seu engrandecemento; que desexamos unha
Corporacin municipal composta de persoas idneas, rectas,

184
amantes do progreso e ben quistas coa xustiza, celosas do
cumprimento do seu deber.
Recoecemos que a Corporacin se compn actualmente
de persoas moi dignas, honradas, pero en canto xestin do
Concello, sen necesidade de evocar lembranzas, fale por ns a
longa campaa que sostivemos contra ela; falen os xornais
locais, ata o mesmo rgano conservador, a quen tamn mereceu
censuras a administracin municipal dos ltimos tempos.
O noso programa ben sinxelo: administracin, xustiza,
moralidade; ante todo e sobre todo, os intereses do noso pobo,
sen compromisos persoais, sen outra mira que merecer o aplauso
dos nosos cidadns. Isto todo.
Se os votos destes levasen ao Concello a representacin
dos elementos republicanos da localidade, o programa dos nosos
amigos sera o programa ao que constantemente se cinguiu El
Regional.
Apoio a todos os pensamentos nobres e tiles; culto
fervente lei; moralidade severa; administracin escrupulosa;
atencin a todos os servizos pblicos, dende o ornato da capital
ata os camios veciais, que , por certo, o servizo mis
desatendido de todos; economa na distribucin dos fondos
municipais.
Dentro deste programa cremos que se encerra canto os
nosos vecios e todos os habitantes do distrito municipal poidan
apetecer. Xulguen agora a razn que hai para apelidar en son de
guerra contra os que as pensan e tern que proceder, se chega o
caso.
Os republicanos seran no Concello oposicin sistemtica,
enrxica, incansable, si; contra toda infraccin de lei, contra toda
incorreccin, contra todo o que se apartase do xusto, contra toda
preferencia, contra medida inxustificada; porque, como antes
dixemos, a nada aspiran que non sexa o ben pblico, nada

185
anhelan que non sexa a ntima satisfaccin de cumprir
honradamente cos seus deberes, plano camio do que ningn
obstculo podera apartalos, porque nada hai que torza as
conviccins firmes, nin que altere as conciencias honradas.
Os republicanos queremos, como dica o Sr. Moreno Barcia
na Asemblea republicana da Corua, o ben para todos, sen
exclusins; para todos traballamos e traballaremos; a imitacin
do Cristo, ata para aqueles que nos inxurian e perseguen.
El Regional
03-1887

A EL PROGRESO
As relacins entre os partidos afns, e con maior motivo
entre os coligados, impoen coa irrecusable autoridade deberes
de discrecin e prudencia non incompatibles cos de partido que
debe ter sempre presentes todo rgano poltico.
Como o entendemos as ns cremos oportuno opoer s
afirmacins e tendencias de moi respectables compaeiros o
noso artigo Os federais galegos, clara exposicin do criterio
destes con respecto coalicin, e conveniente memoria dos seus
acordos aos que hai de ater necesariamente a conduta do partido.
E persistindo en crer que as debemos obrar en todas as
circunstancias, tamn hoxe temos que comentar imparcialmente
un artigo hai das publicado polo rgano do partido democrtico
progresista en Madrid.
Non pode negarse que El Progreso traballa con denodo
pola restauracin da Repblica e pola consolidacin da coalicin
republicana; e isto concedido, que equivale a recoecer os
grandes mritos do noso querido colega, sxanos lcito dicir que
a pesar diso, ou mellor, que por iso mesmo teen que estraarnos

186
afirmacins que o devandito xornal fai, e que son para ns,
talvez por curto entendemento, inexplicables en quen tan claro o
pose e non descoece a nosa historia contempornea e est de
sobra advertido de cales son os seus deberes e a que o obrigan as
relacins cos seus coligados.
Defende o noso colega con tesn o procedemento
revolucionario como nico para a restauracin das institucins
vilmente traizoadas na noite do tres de xaneiro, e ao facelo,
despois de afirmar que aquela Repblica se perdeu por culpa dos
seus autores punto que admite detida discusin que non deste
momento engade que a xeracin presente apenas lembra
aqueles acontecementos e que os homes hoxe maduros, os
republicanos que neste momento estn chamados a restaurar a
Repblica, que outros perderon, eran en 1873 menores de idade
uns, outros colexiais.
Sen prexuzo de comentar algunhas frases do artigo de El
Progreso, temos que facernos cargo das transcritas.
Entendemos ns que a coalicin se fixo precisamente para
traballar pola restauracin das institucins republicanas; mis
parece que El Progreso non o entende as cando excepta do
nmero dos que por ese fin traballan a todo o elemento
republicano histrico, atribundo exclusivamente canto en tal
sentido se fai, aos menores de idade en 1873, aos colexiais do
tempo da Repblica.
Ao propio tempo, o colega asigna sempre o papel de
revolucionario ao elemento que chamaremos zoeeillista, e isto
constite contradicin, porque ese elemento, co seu xefe
cabeza, desempeou importante papel na poltica espaola antes
de 1873. Que antes desta data eran polticos, anda que non
fosen republicanos, homes como Ruiz Zorrilla, Figuerola,
Montemar, Llano e Persi e outros de longa historia. Polo visto

187
estes homes non estn, a xuzo do querido colega, chamados a
restaurar a Repblica.
No partido demcrata-progresista vieron figurando homes
como Salmern e Chao, republicanos anteriores a 1873.
coalicin pertence o partido federal, onde estn Pi, Sorn, Benot,
e outros coecidos de antigo; na coalicin entraron un Labra, un
Pedregal, e como estes outros moitos de longa historia
republicana; e isto cingundonos a uns cantos nomes e
concretndonos a Madrid.
Pois ben, acaso estes, que participaron da loita en prol das
ideas republicanas, que sufriron as amarguras de 1873, non
estn chamados a restaurar a Repblica? Non este como
antes dixemos o fin que se propn a coalicin? E se as
como se compadece con isto a afirmacin de El Progreso
atribundo o papel de restauradores aos colexiais e menores de
idade de 1873?
Parcenos que o estimado colega foi no seu propsito moi
al, tocando cos lmites do personalismo. Parcenos que no
momento de escribir ese artigo non pensaba o rgano
democrtico-progresista na coalicin, non lembraba que nesta
hai moitos elementos republicanos histricos, aos que podera
magoar esa patente que a algns dos seus amigos estende o
devandito colega; elementos republicanos que aceptan
honradamente as responsabilidades de 1873, que lembran
sempre, e como ensinanza admiten todo, absolutamente todo, o
que naquela poca ocorreu; a diferenza dos que El Progreso
considera como os chamados a restaurar aquelas institucins,
que estn segundo o colega di ignorantes do que entn
ocorreu, e, non obstante, din que a Repblica pereceu por culpa
dos seus autores.
El Regional
6-03-1887

188
 DAS PALABRAS
Por modo estrao di El Eco que contestamos ao seu artigo
Eleccins municipais, e anda que nos cinguimos rigorosamente
ao asunto, acsanos milagre sera que non apelase a tal
argumento! de que dmos tortura frase do adversario, que
terxiversamos, etctera, etctera, e engade que prescindir das
nosas frases de resplandor, dicindo que nos afaga o papel de
perdoavidas, o cal non ten nada de brillante, como tampouco as
demais vulgaridades que emprega chamndonos cantonais e
falando de orxas como as de Alcoy e Cartaxena, lugares comns
de ningn efecto e que sobran nesta ocasin. E como o colega
nada di atente ao fondo da nosa contestacin, dedicarmoslle s
das palabras.
El Eco non estivo exacto ao dicir que ns queriamos ou
queremos facer Concello poltico porque a ningun que discorra
medianamente pode ocorrrselle que revele tal intento o desexo
de levar algns correlixionarios ao seo daquela Corporacin. En
cambio, claro est que os conservadores queren facer o que nos
atriben, ao excitar aos monrquicos para que estorben a entrada
dos republicanos na municipalidade, no cal insiste claramente o
colega na sa rplica.
Non lle negamos o dereito a facer semellantes apelacins,
nin sequera o puxemos en tea de xuzo. Si nos ocupamos da sa
excitacin, porque nos pareceu intempestiva, fra de lugar e
desentoada, como cremos telo demostrado.
E quixeramos que o noso colega, que gusta de ser tan
concreto, pero non pasa de a, o fose verdadeiramente, e as non
esaxerara as cousas, podendo explicarnos que temores o asaltan
no que toca importancia poltica e administrativa do Concello ,
nin que tera isto que ver coa entrada dos republicanos na
devandita Corporacin.
Non hai lei municipal? Non determina esta as facultades
e obrigas dos Concellos? Pois a esa lei estn suxeitas todas as

189
Corporacins municipais, sexan os seus individuos monrquicos
ou republicanos.
Temos a seguridade de que se o Concello de Lugo se
compuxese de amigos polticos nosos, non tera ocasin o colega
de escribir certas censuras.
Nunca lles quixemos usurpar aos conservadores o papel de
coco, que tan ben representan, e por iso os republicanos nunca
lles inspiramos medo; pero tampouco este asunto pertinente,
nin deberemos discutir se Lugo mis ou menos republicano,
chega con coecer os datos que no noso primeiro artigo citamos
para saber a ciencia certa que non conservador.
Que as fraccins republicanas son escasas no termo
municipal; non discutiremos sobre isto, porque tampouco do
caso; pero de estraar que para opoerse accin de tan dbil
inimigo crea necesario o rgano dos conservadores unha
concentracin de todos os monrquicos para unha campaa
dirixida, como di no seu artigo ao que contestamos, con
actividade e acerto.
verdade que despois de evidenciar a nosa pequenez,
resulta un tanto ridcula a belicosa actitude do noso vecio, por
mis que para ns ben comprensible. Nas prximas eleccins
municipais non hai ningunha vacante de conservadores, e como
estes coecen a sa situacin e comprenden que s con auxilio
alleo poden sacar algn proveito, chaman a unha concentracin
de monrquicos para que as se conte con eles, co cal irn
gaando algn posto no Concello.
Pretensin disimulada cos espaventos de que os
republicanos desafan e de que necesario salvar as institucins.
Cranos o colega; a pesar da sa habilidade, o xogo
coecido.
El Regional
04-1887

190
 OS ADVERSARIOS
Non temos inconveniente en axudar lamentable campaa
que, con motivo das eleccins municipais, emprendeu contra os
republicanos de Lugo o rgano dos conservadores.
Tan contundente a argumentacin, tan digno e nobre o
ataque, que nos consideramos vencidos en todos os terreos, no
da polmica e no electoral, como vencidos estamos por tales
adversarios en punto a cortesa e consideracin persoal.
Ao noso anuncio de que os republicanos coligados
pensaban presentar candidatos, contestou o xornal conservador
opondose a tal propsito, chamando en son de guerra os
monrquicos, e expoendo como nico argumento para
xustificar a sa actitude que era necesario poer en mans
honradas, adictas s institucins, a xestin dos intereses
procomunais. Non quixemos contestar a esa provocacin
expoendo como saron de certas mans adictas eses intereses,
limitmonos a pedir explicacin da frase, que o autor, fuxindo
talvez da queima, se apresurou a retirar.
No artigo Amor cantonal pois o colega no seu afn de
personalizar este asunto, esquece que os demcratas progresistas
non son federais adcense contra os republicanos argumentos
peregrinos: que posen o segredo de rexenerar con dinamita, que
o cantonal unha cousa e o home outra; que se os republicanos
van ao concello cada sesin ser un espectculo e haber
escenas para todos os gustos como se estivera tan afastada a
data na que houbo sesin bastante curiosa; que un pedir a
supresin dos gastos do culto catlico, outro a destitucin dunha
garda municipal, outro a supresin das irms da caridade, outro
a instalacin de escolas onde non se pronuncie o nome de Deus,
etctera.
E non esgotado o arsenal destes razoamentos, vn o artigo
do luns, e, prescindindo da boa educacin, chama figurns aos

191
candidatos republicanos, emprganse miserables reticencias,
dise que non queren conservar nada ags as conservas
alimenticias, e engdese que quixeran converter o saln
consistorial nun confortable comedor; con outros conceptos que
o respecto xa non ao pblico debido, senn a ns, nos impide
cualificar.
Cando a tan reprobados medios se apela, que non os hai
mellores; cando tal guerra se fai non porque se quere atacar os
partidos porque se xulgan malos os seus principios ou
inaplicables; que se quere atacar as persoas.
Pero non importa: estas non toman iso como agravio
persoal; sinalan consideracin pblica a conduta de tales
adversarios, seguros de que todas as persoas decentes reprobarn
tal proceder.
Os nosos amigos estn tranquilos: homes honrados, non
temen as censuras da conciencia pblica; non administraron
deixando tras de si considerable dficit dos caudais pblicos
cuxo paradoiro obxecto de comentarios; non eran modestos ao
advir o seu partido ao poder e fortes contribuntes aos sar; non
berraron cos seus correlixionarios por cuestins de moralidade.
Que diran eses conservadores que as nos atacan, se ns
combatendo os candidatos do seu partido, expuxsemos como
razns outras de ndole parecida s que esgrimen contra ns, e
quizais non tal faltos de fundamento?
Que diran se argsemos contra o partido nesta fortuna:
quixeran os conservadores moitos presupostos de obras pblicas
para facer conta delas as sas particulares; quixeran formar
parte de comisins para irse aproveitando, para non pagar
dereitos de consumos?
Eses conservadores da ra de Arma, tan dados a falar
intempestivamente da honra, poeran o grito no ceo raso,
esgotaran o vocabulario sentimental; ns non; rmonos desa

192
campaa do colega, un tanto excitados estes das; campaa na
que deu con todo ao traste, a pesar da sa pulcritude. Campaa
que pola ira que revela, polo rancor que a anima, polo odio
persoal que reborda, parece que d lugar a sospeitar que hai
medo nosa intervencin no municipio, que hai algn propsito
que a nosa representacin no municipio poida estorbar.
S as nos explicamos ese terror aos republicanos, cando
vemos que no Concello de Madrid entraron, en coalicin cos
fusionistas por certo, varios republicanos, sen que sucedese nada
do que teme o perturbado rgano conservador; mis , na nosa
Corporacin municipal hai, dende hai dous anos, un
caracterizado republicano, federal de toda a vida, e non
ocorreron, provocadas por el, esas lamentables escenas que o
diario reaccionario teme, nin se presentaron esas peticins s
que alude.
Pero hai que discorrer mis! O xornal aludido est malo,
moi malo: os nervios estn excitados e ve visins. Ata se figura
que imos establecer a guillotina e, por exemplo, que o Sr. Freire
Calvio vai actuar de fiscal para denunciar as cousas dos
conservadores.
Clmese, clmese; que se os seus amigos o son da
moralidade, da administracin honrada, nada deben temer dos
republicanos.
E dixese de ataques imprudentes que nin causan efecto,
nin honran o seu enxeo.
El Regional
21-04-1887

193
 AOS ELECTORES DO DISTRITO DE LUGO
Os partidos republicanos coligados designaron candidatos
para as prximas eleccins municipais aos seores seguintes:
Colexio da Praza, D. Jos Fernndez Carballo, -Via, D.
Aureliano Jos Pereira. -Milleirs, D. Lus Vergne. -Areeiras, D.
Victorino Castro Vias. Carballido, D. Federico Palmeyro.
Ao solicitar dos electores que confiran aos nosos amigos a
sa representacin no municipio, temos que dicir algunhas
palabras, tanto para dar conta dos propsitos que a aqueles
animan, como para explicar as causas que obrigaron aos partidos
republicanos a acudir ao terreo que se lles empraza.
Esperabamos ns que os directores da poltica actual,
respondendo aos seus antecedentes e compromisos, tendo en
conta o esprito da lei e atendendo aos seus propios intereses,
deixasen libres nos colexios da Praza, Via e Areeiras os lugares
correspondentes s minoras, para que estas os disputasen en
nobre lide.
Pero lonxe de observar este proceder, soa indicacin de
que os republicanos presentariamos candidatos nalgns
colexios, contestouse polos fusionistas establecendo unha
coalicin pola cal figuran nas candidaturas ministeriais os
conservadores, sen deixar lugar ningn para as minoras.
sa vez os conservadores atacaron, dunha maneira que o
pblico xulgou xa, a dignidade dos partidos republicanos e os
seus homes; dixeron que era preciso entregar en mans honradas,
adictas as institucins, a administracin dos intereses
procomunais; supuxeron, faltando a todo respecto, que os nosos
amigos converteran o Concello pouco menos que nunha
taberna.
Pero ao dicir iso non teen presente os conservadores que a
conciencia pblica non esqueceu a sa administracin dos

194
intereses provinciais, defraudados en cen mil pesetas
proximamente; nin o nomeamento de pens camioneiros de
levita, asunto que quedou na sombra grazas habilidade
conservadora; non esqueceu como administran sempre e canto
funesta foi a sa xestin.
Por outra parte, a conduta da Corporacin municipal de
Lugo nos ltimos anos xulgada est por todos.
Cando a cuestin do imposto de consumos se presentaba
como unha ameaza para as clases menos acomodadas da cidade
e como insostible gravame para a oprimida poboacin rural, o
Concello deixaba transcorrer cinco meses sen celebrar sesin, e
sobrevia aquel conflito de setembro de 1885, manifestacin
elocuente das simpatas que gozaba a nosa administracin
municipal, nica responsable daqueles sucesos que estiveron a
punto de causar ao pobo de Lugo un da de loito.
Apelamos conciencia pblica para que diga se algn dos
servizos municipais foi debidamente atendido, se as queixas da
opinin foron unnimes e xustas.
Que fixo a nosa Corporacin municipal para xestionar o
establecemento da fbrica de tabacos e da penitenciara, para
xestionar o aumento de forza militar na capital? Que fixo en
obsequio da poboacin rural?
En cambio, vimos con canto tesn se defenden os asuntos
de interese persoal, como se pasa por enriba da lei para favorecer
os servidores, como se alistan os proxectos de obras nos que hai
interese particular.
Pois ben, os nosos amigos aspiran representacin popular
para opoerse enerxicamente a todo iso, para exercer activa e
imparcial fiscalizacin, para pedir que se atenda s necesidades
do distrito con equidade e prudencia, para reclamar o
melloramento dos servizos municipais dentro dos lmites do

195
posible, para procurar que nas sesins do noso Concello non
haxa discusins como a das contas dos festexos.
A iso van os nosos amigos se o voto popular os favorece
Corporacin municipal, unicamente a seren intrpretes dos
desexos dos seus vecios, pedindo que a administracin sexa
moral, que a lei sexa norma exclusiva de todos os actos do
Concello.
Os electores do distrito de Lugo coecen xa a misin que
aspiran a realizan os candidatos da coalicin republicana.
Tcalle aos electores que ese levantado propsito se realice, na
sa independencia e bo sentido confiamos. Lugo, 29 de abril de
1887.
-Polo comit de coalicin electoral, Toms Cobos, Manuel
Mosquera Lequerica.
El Regional
30-04-1887

O CACIQUISMO

Inutilmente buscamos nos Dicionarios da nosa lingua, a

verdadeira acepcin desta palabra.
Sen dbida os acadmicos e cantos eruditos se dedicaron
ao estudo do noso idioma viron na idea que esa palabra debera
representar un conxunto de males tan perniciosos e detestables,
que non se atreveron a darlles carta de natureza no noso pas.
E, non obstante, a palabra sase con impertinente
frecuencia, talvez porque a afeccin cara ao posto do cacique
aumentou considerablemente na nosa patria, que moitos
quixeran ver convertida na Espaa da idade antiga, para dominar
ao seu antollo e con dereito de forca e coitelo.

196
 Eses moitos, ignoran, sen dbida, que certas datas se van
borrando para sempre do gran libro da humanidade, e que o
Goberno de Espaa, calquera que sexa debe detestar o
caciquismo, porque non se pode querer nin consentir outro poder
sobre os pobos, que o constitudo legalmente, dicir, aquel que
se exerce por medio da autoridade que administra xustiza
segundo as leis e protexe os cidadns honrados contra os
miserables de todas clases e especies.
Isto non chega para que o goberno o mesmo ca os pobos,
recoezan e aprecien no que valen as condicins de
determinadas persoas que nalgunha que outra localidade ocupan
unha posicin vantaxosa polo seu arraigo, cando a esta til
circunstancia se achan unidas as do saber, do talento e da
abnegacin en favor e proveito do pro comn. Os que tales
calidades renen, exercen como natural unha influencia
lextima sobre os seus vecios; estes respctanos, e o Goberno
dispnsalles a consideracin a que son acredores.
Por iso non deben confundirse baixo a palabra caciques,
aqueles homes que empregan o seu xusto valor en beneficio da
localidade na que naceron ou na que viven, e fan abstraccin
completa da sa personalidade cando se trata de vantaxes, e son
os primeiros, cando a necesidade ou o ben pblico o esixen, en
sacrificar os seus intereses en favor do seu pobo, a estes homes
non se lles debe chamar caciques; teen un nome especial, que
por certo non se dan a si mesmos, porque o que practica a
virtude non se apelida virtuoso; o pblico quen lle d ese
cualificativo.
Os verdadeiros caciques son, entre outros, aqueles homes
que sen medios de fortunas, a improvisan, non obstante, sen que
os seus vecios poidan darse unha explicacin honrada; aqueles
que carecendo de talento e instrucin posen unha refinada
suspicacia e unha ousada sen lmites, que empregan para facer
dano a traizn, a esgalla do seu pobo; aqueles, en fin, que non

197
posundo ningunha das pezas que ennobrecen as criaturas,
senten no seu corazn a ira e a envexa contra os que a sociedade
distingue e aprecia.
Eses homes, verdadeira escoura de cada pobo, Proteos
infames que pretenden ser influencia en todos os tempos, para
cubrir por ese medio a deformidade dos seus vicios, e que para
realizar os seus fins bastardos non se deteen ante o sacrificio da
amizade e ata da familia, eses homes son tan s dignos do
desprezo dos seus cidadns e do Goberno.
Pero como no medio da sa degradacin e da infamia que
sobre eles adoita pesar (cando non hai motivo para sinalalos co
dedo por feitos que se non son notorios, quedan evidenciados
por certas consecuencias,) cobren o seu rostro cunha careta de
ferro que oculta todas as impresins que reciben, e presntanse
diante dos que non os coecen, aparentando unha sinxeleza e
unha bondade envexables, nada ten de estrao que obtean
consideracin e que acaso cheguen a gozar dunha posicin que
procuraran explotar con prexuzo de moi sagrados intereses.
Esa falanxe de mercadores, a que constite o caciquismo,
verdadeira praga dos tempos modernos, e cuxos individuos s
poden ser comparados con aqueles leigos que, co traxe de frade,
pululaban polos conventos aparentando servir comunidade,
cando realmente tan s se coidaban de encher os seus estmagos
e de facer pacotillas, adulando sempre o gardin, calquera que
este fose, e denunciando de maneira vil e con falsidade os
relixiosos que non se prestaban s sas falcatruadas e maldades.
Aprendan, pois, os pobos a coecer esa xente; non se fen
de aparencias, que son sempre enganosas, e declaren guerra a
morte contra os que sen piedade e con intencin sobrada queren
explotalos en proveito propio.
Conveniente tamn que as autoridades os coezan e
vixen de preto, procurando penetrar os seus maquiavlicos

198
plans, porque non son tan malos s para os seus vecios, senn
que o son tamn de maneira rateira e vil para as persoas que
exercen autoridade, s que quixeran ter sempre supeditadas e
propicias para realizar todos os seus caprichos, procurando, se
non o conseguen, facelas vtimas das sas envexas, dos seus
celos e das sas calumnias.
El Regional
05-1887

A NOSA GRATITUDE
A pesar da desatinada campaa emprendida contra ns
polos elementos conservadores; a pesar da escasa forza e das
poucas simpatas das que gozan os candidatos republicanos,
segundo di El Eco; a pesar da presin feita polos centros
oficiais, tres dos nosos candidatos obtiveron o triunfo. E dos tres
elixidos dous son deses terribles cantonais, cuxa presenza no
Concello poer en perigo a existencia das institucins e
conmover os fundamentos da orde social.
Non nos debemos poer soberbios por iso; non debemos
aproveitar as circunstancias para devolver aos nosos adversarios
as inxurias que contra ns proferiron.
Os nosos vecios, en cuxa sensatez e independencia
confiamos dende o primeiro momento, deron unha proba de que
posen ambas as das condicins, e prescindindo desas miserias
que se deixan entrever baixo a aparatosa vestidura dunha
oposicin a determinados elementos, votaron aos nosos amigos;
e votronos en tres colexios onde a loita foi tenaz e sostida. E
votronos, tanto polas simpatas persoais, como e quizais
principalmente por isto porque representan o que ns no seu
nome prometemos e o que o comit de coalicin electoral dixo
no seu manifesto.

199
 Os nosos amigos foron loita, repetimos, confiando nos
seus vecios: con eles, co pobo todo, contraeron solemne
compromiso que honradamente cumprirn, como corresponde
aos que non teen outras aspiracins que contribur ao ben
pblico e ser fieis ao seu deber.
Nada mis que dicir hoxe.
No nome dos nosos amigos, e no noso, manifestamos a
mis completa gratitude ao corpo electoral de Lugo que nesta
ocasin mostrou que non se deixa influr por suxestins
interesadas e que sabe obrar con independencia.
Os honrados coa representacin popular, e en cuxo nome
falamos, tern sempre presente a dbeda que contraeron.
El Regional
6-05-1887

O CONSELLO FEDERAL DA REXIN GALEGA

AOS SEUS CORRELIXIONARIOS
O consello coidar especialmente sen menoscabo da
autonoma dos comits provinciais e municipais, de impulsar a
organizacin do partido na rexin galega. A Corua, 18 de
decembro de 1886. M. Mosquera, M. Moyrn, J. Nez,
Aureliano J. Pereira, J. Rey Calvo, J. Domnguez Troncoso.
A Asemblea federal da rexin galega, ser convocada o
prximo xullo.
Agora ben, o que con fra e serena razn ausculte
atentamente no porvir, percibir pronto un rumor perfectamente
caracterizado, pero polo vago e confuso temeroso, como
querendo indicar a proximidade de grandes acontecementos;
como que ha previr unha sorpresa que moi ben puidera ser
dolorosa, e dispoer o pas para a transformacin que vai

200
operarse preparando o labor modesto pero fecundo que deber
rexeneralo; encamanse as reunins patriticas do partido
federalista en asembleas xerais, da nosa obriga negar a cantos
en Galicia profesan opinins federalistas que en todo o mes
actual de xuo procuren agruparse e al onde fose posible,
levanten comits, elixan os seus representantes Asemblea e
concorran a esta cando sexan chamados, para cumprir un deber
que estimamos altsimo.
(...) presente aletargados pola orxa ou no delirio do festn,
desoen ou menosprezan as nosas advertencias e admonicins,
acollendo co sorriso do incrdulo o esforzo xeneroso dos que
lidan e sucumben pola liberdade e polo dereito; pero en van
procuran, como o Baltasar bblico, borrar a fatdica inscricin
que brilla sobre o muro das sas conciencias con sinistro
resplandor, en tanto coa sa minguada e torpe conduta abren
ancha ferida no corazn do pobo, ferida que, en definitiva,
teremos ns que curar, quizais penosamente, por eles e polos
seus fillos, por ns e pola patria... Triste o dicilo! pero
realizalo ser un deber tanto mis glorioso se voluntariamente
aceptado, sequera por participar unha vez do patrimonio
irredutible dos xustos.
Sexa como queira, escudados na nosa causa redentora e
pois a ingratitude non nos aflixe, nin o sarcasmo nos humilla,
nin a impaciencia nos molesta; na persuasin de que os nosos
correlixionarios comprenden toda a importancia que reviste o
problema da organizacin poltica e econmica do pas, en breve
intentaremos presentalo para ver de resolvelo con solicitude
previsora, tranquila e repousadamente.
A Asemblea xeral reunirase en Lugo para discutir e votar o
proxecto de Constitucin federal para o futuro Estado galego, en
conformidade ao acordo por ela adoptado o 18 de decembro de
1886. O Consello executivo espera e confa en que as catro
provincias galegas sabern responder excitacin de hoxe e ao

201
chamamento de ma, enviando a aquela cos seus homes de
valer e de prestixio, a maior suma de intelixencia, actividade e
patriotismo.
Non o esquezan os nosos correlixionarios; Galicia, a nai
patria querida, anhela ser forte mediante unha organizacin
vigorosa e honrada, pola deliberacin e polo consello dos seus
fillos.
A Corua, xuo, 1 de 1887.-Polo Consello executivo, S.
Moreno Barcia.
El Regional
9-06-1887

A ENSINANZA UNIVERSITARIA
El Imparcial, nun extenso artigo que publicou hai das, e o
seor Danvila, ao impugnar no Congreso o orzamento do
ministerio de Fomento, lamentaron os defectos da nosa
ensinanza oficial.
Algns xornais despois, e entre eles La poca, repetiron
entre queixas, engadindo este ltimo, que coinciden estas
opinins coa xeral, que por boca de todo o mundo, afirma, que
nas universidades non se aprende o que debera aprenderse, e
que como moito poden prometerse nela os alumnos mis
aproveitados aprender a estudar.
Todo isto evidente: todo isto demostra o noso atraso en
materia de ensino, pero sinalados xa polo ditos xornais estes
defectos, non habemos insistir.
Non este, non obstante, o aspecto mis grande que a nosa
ensinanza ofrece. Cada ano saen das aulas centenares de
mdicos, de avogados, de licenciados e doutores en todas as
facultades, que non atopan despois na sa profesin un medio de

202
procurar honradamente a subsistencia, e que habituados a certo
xnero de vida, non consideran decoroso dedicarse a traballos
mis humildes, chegando a ser un elemento morto e intil na
vida nacional, ou, o que peor, un instrumento fcil de calquera
empresa da que esperan prosperidades ou melloras.
Se fsemos xulgar a altura que os espaois se achan nas
ciencias, polo nmero de doutores en distintas carreiras que
Espaa encerra, considerarimonos os mis sabios de Europa, e,
non obstante, hoxe, o que non posa algns idiomas estranxeiros
ou ande caza de traducins, pouco poder aumentar os seus
coecementos cos textos espaois.
E o mis triste que o inmenso continxente de alumnos que
nas aulas universitarias pulula, non senn un fecundo xerme de
futuros polticos, xornalistas, empregados, etctera, que mis
precisados a acudir s sas necesidades ca dispostos a defender
enerxicamente os seus ideais, constiten o misterioso resorte que
move e dirixe a nosa poltica regresiva e voluble; sometida esta,
mediante un influxo indiscutible, s ambicins individuais do
que resolve con fatal precisin e preferencia os seus propios
intereses, ante a carencia dun porvir adaptable s necesidades
que a sa educacin creou, resulta que por un determinismo
lxico, estes vicios da nosa ensinanza inflen no pas dunha
maneira transcendental, dende a mis modesta esfera ata as altas
rexins da poltica.
Hai algn tempo demostrou un xornal da corte nunha
estatstica, que a cada mdico establecido en Madrid,
corresponda, nun reparto igual, cinco enfermos; entre tanto, a
industria e a agricultura, carecen de cabezas intelixentes que
dirixan a verdadeira riqueza do pas, e os que con gran proveito
puideran ser xefes de importantes establecementos de
manufacturas, artes mecnicas, etc., inutilizan ou fan bastarda a
sa intelixencia nas antesalas dos ministros, ou en buscar novas
intrigas e exercitar maquiavelismo no xogo da poltica.

203
 Tempo xa de que Espaa estude os mtodos de ensinanza
de Nacins, que neste importante ramo, se achan a mis altura ca
ns; tempo , de que, mellorando as facultades que hoxe teen
pltora de alumnos, e dificultando os seus estudos, se consiga ao
par conceder ao que pode cursalos, verdadeira fonte de ben
cimentados coecementos, e remediar a anemia que noutros
ramos, como deixamos claro, se observa; esta transfusin
concederanos o equilibrio das forzas intelectuais que nos falta e
que tan preciso en todo o organismo.
Faga algunha vez o ministerio de Fomento, se posible
romper a rutina, unha reforma radical na ensinanza, inspirada no
esprito da poca, movida poderosamente polas correntes
democrticas, estudada co detemento que o asunto require, e xa
que hoxe sufrimos as consecuencias destes defectos, consgase
polo menos, que a xeracin futura ao entrar no exercicio das
sas funcins pblicas, dos seus deberes de cidadns e dun
traballo proveitoso e comn, obtea maior suma de beneficios
para o pas e para si mesma.
El Regional
7-07-1887

REXIONALISMO E UNITARISMO
A federacin, e polo tanto o rexionalismo, que unha das
sas manifestacins, non constite unha forma de goberno.
Innegablemente, un sistema de rexerse os pobos mis en
harmona co desenvolvemento da sa riqueza, co
engrandecemento de todas as fontes produtivas que informan o
seu futuro benestar.
O sistema federativo igualmente aplicable s nacins
monrquicas como s republicanas. Austria e Alemaa que
viven baixo a dominacin de dous emperadores dspotas e

204
dominantes, estn constitudas de forma federativa. Non
dubidoso crer que o da que quebranten, que desfagan os lazos
que unen os distintos Estados que forman ambos os dous
imperios, espertarn no seo da sa integridade nacional odios e
rancores que poidan talvez ser causa da sa disgregacin.
Que mediten sobre tan palmaria verdade os gobernos das
nacins que teen subxugadas as rexins ou provincias que as
forman a un s poder centralizador!
Por esta razn, os Estados que constiten unha nacin
monrquica, e gozan da autonoma necesaria para establecer os
poderes executivo, lexislativo e xudicial, vndose, polo tanto,
libres desa presin turbulenta que aniquila as poboacins, e as
converte en xoguetes de bastardas ambicins, gozan dunha vida
mis prspera, gozan doutros medios mis benficos, que lles
procuran alimentos de vida mis grandiosa para encher dunha
maneira civilizadora a sa misin na humanidade.
Vxase se este sistema de goberno, o federal, se aplica
forma republicana, canto mis grandiosos sern os beneficios
que ha reportar aos pobos onde se establecese. Se contina
moito tempo situacin tan anmala, se segue o Estado como hai
moitos sculos, erixido en perpetuo curador e titor das
provincias e dos pobos, a runa, a miseria desta nacin ser un
feito doloroso e irremediable.
Vxase senn xa o grito case unnime que de todas as
provincias de Espaa se escoita, grito que demostra claramente
que producido na sa maior parte por teren descoecido os
gobernos as necesidades mis perentorias que con frecuencia
experimentan as provincias, e dos medios con que conta para
poder satisfacelas.
Hai non moito tempo, os deputados valencianos
xestionaban, preto do Goberno, a diminucin da contribucin

205
territorial das sas respectivas provincias, fundndose na gran
depreciacin que experimentaran os arroces en virtude da
grande importacin que se faca deste artigo de Ultramar. Case
na mesma data os castelns reunronse para solicitar igual graza.
Pero estes fundaban a sa pretensin na gran baixa que
experimentaran os cereais, tamn debido a que se introducen de
Amrica cantidades fabulosas de gramneas.
As provincias do Noroeste de Espaa clamaban e claman
porque se dimina o imposto sobre gandos porque a situacin da
industria pecuaria altamente lamentable, debido a un conxunto
de causas que a aniquilan e empobrecen. E por fin, ata nas
provincias de Catalua e de Levante se escoitan clamores que
demostran ben claramente a perturbacin xeral que reina en todo
o continente no que se refire sa existencia econmica. E todo,
porque como di moi elocuentemente o noso ilustre xefe Pi e
Maragall, ao condenar a curatela que o Estado exerce sobre as
provincias, como causa esencial que orixina os males que as
aflixe, pregunta:
En que ttulos descansa esa tutela? Pose o Estado a
suprema sabedora? Vede as sas leis, impregnadas anda do
brbaro esprito da Idade Media e cheas das sutilezas do antigo
dereito de Roma. Nelas acharedes anda os delitos dos pais
condenados nos fillos, nos fillos adulterinos, nos incestuosos,
nos sacrlegos condenados a non poder recibir nada dos seus
pais, nin por herdanza, nin por doazn, nin por manda, como se
eles fosen os culpables da sa innobre orixe. Fixdevos
principalmente na sa lei hipotecaria, lei de iniquidade que fai
prevalecer a forma sobre o fondo e o falso dereito inscrito sobre
o verdadeiro dereito non inscrito, lei que polos expedientes
posesorios veu sancionar as mis brbaras usurpacins da
propiedade da terra, lei pola que se abriron rexistros mentireiros
desde a primeira ata a ltima das sas follas, onde non cabe
apreciar, nin o verdadeiro valor, nin a verdadeira cabida, nin os

206
verdadeiros lindes, nin a verdadeira calidade das terras inscritas,
lei que non tivo por obxecto senn abrir crdito propiedade
territorial, e non puido impedir que o crdito fose entregado ao
monopolio dunha sociedade annima.
Estes e outros argumentos que aduciremos en artigos
sucesivos, levarn a conviccin ao nimo do mis acrrimo
partidario do unitarismo.
El Regional
19-07-1887

CAMILO PLACER
Saa da mquina o nmero de onte no que expresabamos o
noso desexo de que mellorase a sade de Camilo Placer, e no
mesmo momento recibn a noticia da sa morte.
Os azares da vida separan os amigos; suspenden entre eles
toda comunicacin, anda que non dimine o afecto que os une,
e un da, inesperadamente, vn a noticia de que aquel que
queriamos partiu, e sntese entn un estremecemento nos
nervios, un encollemento no corazn, calor e humidade nos
ollos.
Camilo Placer e mais eu atopmonos xuntos moitas veces:
a sa accidentada vida estudantil levbao dunha outra parte,
pero sempre estaba Lugo no centro da sa viaxe, sempre, anda
que lle fustrigase a prsa do tempo, dispua de corenta e oito
horas que empregabamos en cambiar as nosas ideas, referirnos
s nosas impresins, confiarnos reciprocamente esas mil
sinxelezas da vida que na idade xuvenil cualificamos de
segredos.
Travesuras e amoros, quimeras e atrevementos, formaban
a crnica que con singular pracer narrabamos e oiamos con
verdadeira compracencia.

207
 Camilo marchou a Madrid a rematar os seus estudos, ao
parecer, pero empurrado mis ben por algo que o chamaba cara
ao mis ancho campo no que puidese empregar as sas
facultades e desenvolver as sas aptitudes. Eu quedei neste
modesto e amado recuncho, empregando a mia boa vontade no
diario traballo xornalstico.
Antes de cumprir 25 anos Placer era secretario da
redaccin de La Europa, xornal fundado por Leonce Detroyat,
mestre no xornalismo que desde logo adiviou naquel mozo
delgado, nervioso, burln, o xornalista de fibra, que adivia e
presinte a cuestin importante, que sabe ferila no punto de
interese xeral.
O meu inesquecible amigo foi o iniciador da esquerda
dinstica, ben na tendencia poltica de La Europa, ben mis clara
e detidamente no famoso folleto, tan discutido pola prensa,
asinado por Mr. Wigh.
Foi director de El Norte, xornal fundado por Morel cando
este orador locombil cra que a esquerda conduca
directamente poltrona.
Non neste caso momento de referir as amarguras,
contrariedades e desenganos que sufriu o meu querido amigo e
que, ben en cartas ben nas nosas entrevistas en Madrid, me
refera, adornando o seu desconsolador relato con brillantes
paradoxos e saborossimas frases de aceirada crtica.
Escptico por temperamento, Camilo cra por cario: a
amizade non era para el unha palabra va, nin a dignidade unha
frase oca, nin lle era a lealdade descoecida.
O da que deixou a un lado os seus entusiasmos
republicanos, non foi certamente para recoller unha mesquia
recompensa.

208
 Son monrquico -dicame pero son demcrata. S as
creo que podo servir os nosos antigos ideais. A Repblica vir
polo camio que ns lle tracemos. Se non queres vir, esprame
no teu campo, que a nos atoparemos.
Vmonos na Corte precisamente o da que publicaba La
Gaceta o nomeamento para un alto posto dun mozo e discreto
xornalista, pero que non tia nin mritos para o elevado cargo
con que o honraba o seu poderoso carcter.
Con que o noso amigo P., dxenlle, est nomeado
subsecretario? E despois dirs que pola prensa non se vai a
ningunha parte.
Camilo miroume expresando asombro; despois dixo coa
irona de sempre:
Cres que labor de xornalista quitar lixos ao gabn dun
ministro? Pois entn ti e eu non servimos para o oficio.
Era redactor de El Resumen desde a fundacin deste xornal,
e non foi a sa cooperacin a que menos contribuu reputacin
xustsima de que goza este xornal. Non tera pasado de a, anda
no da do triunfo do seu partido, porque Camilo era altivo, como
todos os caracteres nobres, e non pedira. E sabido que o da da
vitoria se cumpre fielmente a promesa evanxlica: os ltimos
son os primeiros.
Nesa ocasin, como noutras sucedeu, os ineptos, os
aduladores, os indignos, atropelaran o intelixente xornalista
para invadir os gabinetes e as antecmaras dos ministerios, e
Camilo continuara tranquilamente na redaccin defendendo os
seus e querendo xustificar xenerosamente os seus erros.
A pobreza da mia pluma obstculo insuperable neste
momento: quixera poder consagrar memoria do meu fraternal
amigo, ausente para sempre, os eloxios dos que era merecedor,
pero tampouco o estado do meu nimo mo permite.

209
 A un mesmo tempo e nos mesmos xornais fixemos as nosas
primeiras armas; amabamos os mesmos ideais, Galicia e a
liberdade. Galicia, que era para el o nico remedio sa sade; a
Liberdade que significaba a salvacin da patria. Anda que
partindo de distintos puntos, iamos ao mesmo fin, e, ademais,
nos azares da nosa vida existan circunstancias moi parecidas,
houbo accidentes anlogos, que a el impulsaron con maior
enerxa a continuar na loita febril que minou e concluu a sa
existencia, e a min trouxronme de novo ao pas querido, a
seguir na montona vida e ingrata tarefa de xornalista de
provincia, sen xitos nin porvir.
El partiu.
Quizais o destino lle reservaba anda maiores amarguras e
desenganos.
Triste morrer en plena xuventude, cando talvez se
chegara a gozar a honrada recompensa de tantos anos
consagrados a unha causa nobre.
Pero, acaso alegre vivir mirando sempre o mesmo ceo?
como dixo o poeta.
El Regional
09-11-1887

A EMIGRACIN GALEGA
Outra das causas da decadencia de Galicia, e s que por
conseguinte hai que achacar en parte o despoboamento do seu
territorio, a desastrosa paralizacin do seu comercio de
gandos. Por s o porto da Corua exportbanse anualmente hai
tempo para Inglaterra 20.000 cabezas, cuxo valor medio de vinte
millns de reais, cobrados en metlico, vivificaba a producin
agrcola, e anda que non enriquecese o labrador, pao en

210
condicins de mellorar a sa alimentacin, pagar con relativa
folgura a renda das leiras, satisfacer a cota do Estado e anda
aumentar o seu peculio co pequeno remanente.
Sen este poderoso recurso, sen saber que facer do seu
gando que case lle serve de estorbo, sen ningn medio para
adquirir dieiro, o labrador de Galicia nota que a sa situacin se
agrava da a da, e antes de consumir o seu ltimo cntimo vende
o que ten, procura unha pasaxe e foxe, dicir, emigra.
Resolver o problema da emigracin require un estudo
detido e profundo que ns non estamos chamados a facelo. A
competencia doutras nacins, incluso Inglaterra, cuxa cra de
gandos tivo un considerable incremento, e a lexislacin deste
pas, que non consinte trnsitos e limita o consumo aos puntos
de desembarque, con outras mil dificultades que suscita con
pretextos de contaxio e hixiene, fai que non se vexa remedio ao
mal, se aquel ha de obterse con simples medidas
administrativas.
indubidable que algo podera atenuarse, pero as correntes
do comercio, as esixencias dos mercados e as grandes
competencias industriais non son materia dctil e branda que se
preste a todas as modificacins e formas que prazan aos
gobernos.
Cando hai algns meses estudou El Imparcial a decadencia
do comercio de gandos en Galicia, fixo observar que a
exportacin diminura dende 19.779 cabezas en 1882 a 8.000
aproximadamente que se vendern en 1887, e consignou as que
cremos e continuamos crendo causas da crise, deixando aos
deputados e senadores galegos a iniciativa das medidas legais
que convira poer en prctica para remediar o mal, medidas que
debern ofrecer solucin satisfactoria e completa, pois se non
teen eficacia non serviran absolutamente para nada.

211
 Despois do exposto, pouco temos que dicir do estado da
agricultura, cuxa prosperidade, se non conta con algn capital,
de todo punto imposible calquera que sexa o cultivo, e cuxa
morte segura nun pas de onde se afastan os brazos que
puideran serlle tiles.
Xorde ao tratar este asunto a cuestin arancelaria, panacea
para moitos de todos os males, paler que de disputada
controversia, e campo de batalla no que realmente se combate a
cegas.
Pero centrndonos en Galicia, lcito preguntar: que
interese pode ter o labrador galego en producir un artigo que
resulta caro e sen sada? O millo, o principal elemento da sa
colleita, chega aos seus portos con grande abundancia, de tan
boa calidade como o seu e expndese a nfimo prezo.
Se o labrador galego ten mala colleita, comprara millo
estranxeiro no caso de que lle facilitaran os recursos dos que
carece; se, pola contra, o ano bo e non pode vender o seu, e se
o fai, cunha depreciacin tan grande, que a levar conta, notara,
con asombro, que non s traballara as sas terras en balde, senn
que puxera dieiro enriba en forma de fertilizantes e xornais.
Remediara isto o arancel? Mirando o asunto baixo certo
aspecto, dunha maneira parcial e egosta, indubidablemente que
si; pero... e os demais intereses en elos doutras industrias e
producins? Non convira, ante todo, ver se con reformas
profundas nos nosos orzamentos e rebaixas das tarifas de
ferrocarrs, podiamos poer aos contribuntes en mellores
condicins? Aliviando cargas e facilitando o desenvolvemento
industrial, rompendo esa espesa tea de araa do expediente e dos
obstculos administrativos, non sera acaso factible estimular a
riqueza pblica e conter os desastres da nosa rutina?
Nos momentos actuais claramente se ve que o labrador
galego est encerrado nun crculo de ferro, do que non pode sar

212
senn pola emigracin a Amrica. Esta , no fondo, un gran ben
para o seu interese particular, porque anda que non lle dea
riquezas, proporcionaralle polo menos pan, estar libre da
continua agona que leva consigo unha vida preada de desgustos,
ter sequera aire respirable que en Galicia parece faltarlle.
A emigracin en Galicia ofrece cifras desconsoladoras que
superan a todo pesimismo. S polo porto da Corua embarcaron
dende o 1. de xaneiro ata o 31 de outubro do presente ano 7.336
emigrantes, 2.694 para A Haban e 4.662 para a Repblica
Arxentina, segundo se deduce dos datos oficiais. Sen temor de
esaxerar pode asegurarse que a emigracin clandestina duplica a
cifra precedente. Se se agrega a isto a emigracin legal e
clandestina que se verifica polos dous principais portos da
provincia de Pontevedra Vigo e Vilagarca e a que de Lugo,
Pontevedra e Ourense se verifica pola extensa fronteira de
Portugal, comprenderase que Galicia vai quedando deserta e que
chegar un da no que sinceramente lamentemos a imprevisin,
que ha ser no porvir orixe de graves conflitos.
Hai ademais nisto da emigracin algo pouco limpo no que
as autoridades deben escudriar. O pblico rumor di que existen
compaas que a fomentan e poderes non sabemos a cales
poida referirse que a protexen con eficacia.
Sen que ns nos deteamos agora en examinar os graos de
certeza destes rumores, indubidable que entre os emigrantes
figura gran nmero de prfugos. De onde se segue que non s a
agricultura perde brazos tiles, senn que tamn soldados o
exrcito, con evidente prexuzo dos que non se ausentan da patria.
Do dito dedcese que a emigracin chegou a alcanzar
proporcins extraordinarias. A Repblica Arxentina a terra de
promisin a onde levan os colonos galegos que, se o actual
estado de cousas contina, deixarn desertos os fogares e as
terras sen o indispensable cultivo.

213
 Cando en Galicia emigraba s o excedente da poboacin, o
fenmeno nada tia de alarmante, e en certo xeito compensbase
co ingreso dos cuantiosos capitais achegados polos que, tras
ausencia mis ou menos longa, regresaban ao pas natal; pero
hoxe a cuestin moi distinta: hoxe as familias non emigran
para descubrir soados tesouros, senn fuxindo da fame, en
busca do pan que lles nega a estril patria, na cal non deixan
non, doces lembranzas, senn odios insns e furibundos
rancores.
Urxe, polo tanto, que os nosos estadistas estuden con
detemento o problema da emigracin e procuren resolvelo.
Xa sabemos que moitos nos dirn que noutros pases
sucede o mesmo, que a crise presntase ameazadora en todas
partes, que a loita pola existencia se revela con terribles
caracteres, que se aproxima formidable contenda econmica
producida polo exceso de producin, por falta de sada dos
produtos e pola competencia dos mercados, e que as correntes
proteccionistas ameazan con levantar barreiras infranqueables;
todo isto pode ser exacto, pero como as nosas desditas son
certas, non podemos consolarnos con xeneralidades, sexa
calquera a autoridade de quen as diga. Hora xa de deixar a un
lado todas esas declamacins e non preocuparse tanto do que
pasa con outros pobos que son mis ricos e contan con recursos
para esperar e resolver as sas crises. Ns, que vivimos en casa
desmantelada e pobre, apliqumonos a reparala, ou polo menos
teamos o xeneroso intento de aliviar os nosos males, para non
incorrer en xusta censura por ter presenciado indiferentes e
cruzados de brazos a decadencia e runa da patria.
El Regional
13-11-1887

214
 A NICA FRMULA

Segundo dixemos onte nun solto, os republicanos

progresistas e federais da provincia de Badaxoz dirixronse a
todos os da nacin nun notable manifesto do que tomamos estes
pargrafos:
Falouse de unin, de concentracin de forzas, de liga
inglesa, dicir, buscronse palabras ou frases que, significando
substancialmente o mesmo ca coalicin, poidan servir, non
obstante, para reunir caoticamente os elementos republicanos
arredor dunha bandeira sen principios nin aspiracins definidas,
como se para o combate, o mesmo que para despois do triunfo,
puidera e debera fiar os seus destinos a democracia a outra cousa
ca virtualidade das ideas e ao labor constante e decisivo dos
partidos polticos.
Pero que a unin imparcialmente analizada? ou
significa a unin dos partidos republicanos, coas sas
organizacins, cos seus xefes, coa sa unidade que d a forza e
todos os prestixios e medios de accin de que eles como
partidos, e s como partidos, poden dispoer? Se isto o que
significa a unin, isto era e significaba a coalicin. A que, pois,
cambiar de nome se son unha mesma cousa?
Mais polos autores da unin, esta debe expresar algo
distinto e quizais contrario ao de conciliacin; porque doutro
xeito teran perdido o tempo nunha cuestin de nomes. Esa
unin que se busca sera, en todo caso, un conxunto de
elementos disgregados dos partidos que desorganizaran a estes
sen chegar nunca a conseguir o seu propsito. Fra da unin as
realizada quedaran sempre moitos elementos valiosos que non a
aceptaran como aceptaron a coalicin, a cal reuna os partidos
en toda a sa integridade e o seu esforzo tia que ser mis
vigoroso, eficaz e decisivo, tanto para a propaganda das ideas e a

215
loita nos comicios como para a reivindicacin da Soberana
polos medios extraordinarios que aconsellara a necesidade.
A unin de todos os republicanos non pode ter outro
programa que o da conciliacin dos partidos; sen el, non
sabemos con que autoridade e en nome de que principios se
pretende facer a concentracin de forzas. Quen son os que fan o
chamamento? A onde iremos despois de reunidos? En quen
van depositar os congregados a sa confianza senn nos seus
respectivos xefes? Ou que se pode prescindir deles sen
menoscabo da disciplina dos partidos? Se as fora, ben puidera
dicirse que a bandeira da unin sera o primeiro sntoma da
descomposicin da democracia.
sa vez o Sr. Salmern contestando Comisin xestora
da famosa concentracin de forzas republicanas, despois de
cualificar de confusa e indixesta esa unin, di:
Entendo que non pode nin debe borrarse a diferenciacin
de partidos, e que antes ben precisa definila e mantela para evitar
perturbadoras discordias e mortais excisins na hora suprema de
instaurar as institucins republicanas. Non quero, pola mia
parte, esquecer a dolorosa experiencia de 1873.
Mais ao negarme resoltamente a esa obra, que non creo que
poida prosperar, e que se se realizase traera aparelladas funestas
consecuencias, teo que dicirlle que, se se tratase de unir en
slida e robusta organizacin os numerosos elementos que se
achan disgregados no centro do campo republicano, prestara
empresa o meu mis decidido e entusiasta concurso.
A formacin dun gran Centro republicano comezara por
inspirar firme confianza opinin neutra do pas, que sente os
males irremediables do rxime imperante, pero teme que, ao
cambiar de institucins, falte a ponderacin lextima dos
intereses existentes, e a garanta de paz e normalidade no
Goberno.

216
 A soa unin republicana, que considero realizable e
fecunda, e desde logo imposta polo patriotismo, a que haxa de
servir constitucin dese Centro. Entre el e os partidos que
forman a esquerda e a dereita, e cuxa respectiva representacin
convn manter, en vez de suprimir, para que sexa tan ampla a
rbita gobernamental da Repblica que se identifique a esfera de
accin do estado coa da vida enteira da nacin, a soa forma de
concordia posible, que xa foi aceptada pola esquerda federal e
que estara sempre aberta aos elementos que hoxe constiten a
dereita republicana e a cantos nela puideran ma tomar posto,
a coalicin.
Ambas as das manifestacins, o mesmo a das agrupacins
republicanas de Badaxoz ca a do respectable Sr. Salmern,
coinciden co que o noso partido ten declarado e ns expuxemos
non s ao tratar da coalicin senn ao comentar a carta sobre a
Unin republicana, publicada hai tempo polo noso distinguido
amigo D. Jos de Carvajal.
Dixemos entn que os partidos non se forman nin se
descompoen pola vontade das persoas, e moito menos os
partidos democrticos que non descansan nunha vontade que
lles impoa criterio e determine o seu movemento, senn na
forza da opinin e na existencia de principios claros,
determinados e fixos.
Cando os partidos son doutro xeito, ou pasan polo poder
sen deixar sinal do seu goberno e teen que vivir ao da
aplicando hoxe principios que onte abominaron e desbotaron os
que antes constituan o seu programa, como sucede aos que nos
gobernan, ou teen que reducirse a unha agrupacin de fanticos
por unha personalidade a quen cegamente seguen e obedecen,
sen marcha fixa, sen principios claros, atentos s a admitir
aquilo que en determinado momento lles parece proveitoso. As
vimos nestes ltimos tempos dentro do partido progresista
xurdir excisins cuxa causa anda non se coece ben para poder

217
apreciala, resulta disto a formacin de grupos e fraccins cuxa
existencia non obedece a diferenzas esenciais.
En contra deste fraccionamento, aparecen eses intentos de
concentracin ou de unin das forzas republicanas, baixo unha
xefatura nica, deixando todos en suspenso os principios
peculiares de cada partido para aceptar un programa co que sexa
comn a todos.
Isto impracticable, e anda non sabemos se serio: iso
sera unha confusin de lamentables resultados no porvir.
O nico procedente a formacin de grandes partidos
desaparecendo todas esas agrupacins parciais que s poden
recibir nome as persoas que as dirixen.
E despois disto, a coalicin, pero a coalicin seria, honrada,
cumprida con lealdade por todos.
El Regional
11-01-1888

FROITOS DO CACIQUISMO
Cando asistimos causa chamada de Guntn instruda con
motivo do asasinato do infortunado Jos Ramn Acevedo; cando
ao or as declaracins dos testemuos que depuxeron durante a
proba, evocabamos a lembranza de todos os antecedentes daquel
desgraciado asunto, viamos claramente a que consecuencias
conduce a ambicin dos homes sen conciencia que a cambio de
manter o seu prestixio nunha localidade ou nun distrito, non
vacilan en amparar aos runs e malvados que a cambio dos
servizos polticos que prestan aos caciques de levita, explotan e
aniquilan a cantos viven baixo a sa frula.
Uns e outros son odiosos; uns e outros son responsables das
iniquidades que se cometen; pero mis nos repugnan os

218
segundos; os que indirectamente se aproveitan das torpezas dos
seus protexidos, e se aproveitan impunemente. Porque, de
calquera xeito, os autores do crime de Guntn vieron ao banco e
sobre eles pesa unha terrible sentenza, e expan o seu extravo
hoxe nun crcere e ma non sabemos como; e, en cambio, os
primeiros responsables, os que xeraron ese caciquismo e
protexeron o seu desenvolvemento, os que del se aproveitaron
quizais para conquistar unha posicin poltica que por lcitos
medios nunca podera gaar, os que coa sa influencia garantan
a impunidade dos seus auxiliares, eses pasean tranquilamente e
viven fra do alcance da lei.
Outro caso de actualidade podemos citar.
Non obstante canto dixeron, coa sa habitual imprudencia,
os patrocinadores do concello de Outeiro de Rei, os individuos
que compoan esta corporacin estn baixo a accin dos
tribunais ordinarios. Para responder do proceso dispxose do
embargo de bens por valor de mil pesetas a cada un, segundo
cremos, e, a pesar de que eses individuos contan con poderosas
proteccins, o embargo levouse a cabo sen que ningn deses
prohomes se prestase a garantilos.
E este outro exemplo, talvez mis elocuente que o de
Guntn, pois que Outeiro de Rei estaba significado como o
concello do partido de Lugo que era o neno mimado dos
conservadores; foi o que mereceu ser defendido enerxicamente
por El Eco e citado como modelo de administracin, o cal faca
esperar que eses concelleiros seran amparados noutra forma.
Pero qui! Ofrecerselles a defensa gratis, que servir en
primeiro termo para que o avogado se luza; pero se hai mritos
para ir ao banco e se lles impn algunha pena, Juan Paisano
haber de sentarse naquel e pagar co que tea; e entre tanto os
que mis directamente se tean lucrado, os que dun ou doutro

219
xeito sacaron proveito, continuarn tan tranquilos, sen risco,
tamn fra do alcance da lei.
Se hai que pagar, pagarn os de Outeiro de Rei, como
pagaron inocentemente os concelleiros de Guntn; o cacique
seguir na sa casa dicindo a mas dean todas! e os personaxes
polticos non deixarn de durmir tranquilos porque se arruinasen
unhas cantas familias. Algunha outra ter medrado, dirn eles.
Estes son os froitos do caciquismo: estes son os feitos
claros e precisos que acreditan o noso xeito de ver e de obrar en
tal asunto.
Por iso abominamos do caciquismo, sen declamacin e sen
levar a estas cuestins o esprito de partido. Vemos nesa tantas
veces chamada funesta praga a principal causa da runa do noso
pas; vemos que xeradora de crimes, cuxos principais
causantes quedan impunes; que en esencia unha espantosa
opresin que fai vivir sometidos polo terror a centenares de
cidadns.
E vemos mis; que o principal amparo dese caciquismo,
que , ao noso xuzo, unha das peores formas de blindaxe,
porque a mis covarde, chmase partido poltico, titlase orde,
fala de moralidade, pide respecto lei, e grita atropelo! cando
sinte ou teme que o alcance a vara da xustiza.
Como non ser inimigos irreconciliables dese partido, que
se chama conservador, todos os que aman de veras a moralidade,
todos os que desexan paz e prosperidade para o seu pas!
Non esta cuestin de carcter poltico, non; din iso os que
teen interese en ocultar o mal, porque del vive e ntrese a sa
influencia.
Pero xa todos estn advertidos, e a ningun enganan
mentidas protestas nin hipcritas alardes. Ante os feitos
escusada toda peroracin: chega con ver o que pasa para

220
comprender que o caciquismo a runa de moitas familias e un
factor importante no aumento da criminalidade.
Cun agravante.
A xustiza e o castigo alcanzan s os instrumentos: os
directores non padecen, o brazo cae, pero a cabeza slvase.
El Regional
21-01-1888

GLADSTONE
E A CUESTIN DE IRLANDA
Hai poucos das, entre as once e as doce da ma, chegaban
en trens especiais a Hawarden, residencia accidental de Mr.
Gladstone e da sa familia, mis de mil cincocentos liberais de
Burslem e outras cidades do condado de Stafford. aquela
rexin, famosa pola fabricacin de porcelanas, e os admiradores
do veterano home de Estado ingls residentes no distrito,
desexosos de darlle a coecer os progresos da industria que d
fama a Burslem e aos pobos vecios, decidiron ofrecerlle un
artstico vaso, que pola elevada personalidade a quen a
dedicado, denominaron Vaso Gladstone. de cor gris, moi
semellante flor do (...), e est todo el executado segundo o
procedemento chamado pate sur pate. Entre as figuras
representadas no centro vese a Liberdade sentada baixo un
dosel, cun Homero dereita e Dante esquerda.
esquerda do grupo central unha (...) en actitude de
declamar, e ao seu lado un historiador que escribe os grandes
feitos realizados en defensa da liberdade. Ao outro lado, das
fermosas matronas dobrada a cabeza baixo o peso da dor unha
delas, solto o pelo a outra e na desolada actitude na que Leopardi
describe a Italia de principios do sculo que

221
 Sparte le chiome e senza velo
Siede in terra negletta e sconsolata,
representan Irlanda e Polonia. No pedestal, que da mesma
cor do vaso, lese a inscricin seguinte: Debuxado e executado
en Burslem por algns liberais desta cidade, que o ofrecen a Mr.
Gladstone como dbil mostra da sa admiracin, do seu afecto e
da sa gratitude.
Facilmente se adivia, despois do dito, por que acudan a
Hawarden os liberais do distrito. Tratbase de facer solemne
entrega do vaso a Mr. Gladstone e esperbase que con tal motivo
comunicara aos liberais al reunidos as sas impresins acerca
da situacin poltica.
En efecto, Mr. Gladstone, despois dun breve discurso
contestando comisin encargada de facer entrega do vaso;
discurso no que con gran lucidez trazou a historia da fabricacin
da porcelana en Inglaterra, invitou ao seu reducido auditorio a
sar ao aire libre, onde un pblico numeroso agardaba con ansia
a palabra do seu gran lder. Aplausos e hurras entusiastas
saudaron a sa aparicin, e pasados breves momentos comezou,
no medio do silencio mis profundo, un dos discursos de mis
violenta oposicin que de moito tempo ac se produciron contra
o Goberno que preside lord Salisbury. Pero non dicimos ben.
Non contra o Goberno, porque o Goberno s vive apoiado pola
maiora, por canto esta non se compn s dos deputados
conservadores ou tories, senn contra aquela fraccin que a si
mesma se cualifica co nome de partido unionista, e que
monsieur Gladstone chama de liberais disidentes, os cales,
unindo os seus votos aos do Goberno, constiten a maiora
actual da Cmara dos Comns.
Estes unionistas militaron ata hai pouco s ordes de Mr.
Gladstone, eran coma el liberais, pero non pensan coma el na
cuestin de Irlanda, e por isto apartaron do seu lado. Contra

222
estes, pois, entre os cales figuran lord (...) e Mr, (...), dirixe
sempre os seus dardos Mr. Gladstone, para eles garda as mis
acres censuras, contra eles fulmina as recriminacins mis
severas.
Entre as figuras representadas no vaso que os liberais de
Burslem ofrecen a Mr. Gladstone, aparecen unidas polo mesmo
desconsolo, chorando unha desdita comn, Irlanda e Polonia.
Isto serve de tema ao discurso de Mr, Gladstone. Se Polonia
unha nacin oprimida di o por un s home, e de ser isto
certo, unha desgraza horrible. Pero hai algo moito peor anda e
o ver unha nacin oprimida por outra nacin, toda unha masa
social impondose e escravizando outra masa social. E isto o
que sucede con Inglaterra e Irlanda.
E en estilo sinxelo e de transparente claridade, porque sabe
que a maiora dos que o escoitan xente humilde, obreiros na
sa maior parte, lembra os ltimos actos do Goberno na sa loita
coa chamada, por irrisin talvez, illa irm.
Irlanda est representada na Cmara dos Comns por 103
deputados. Destes, 85 son nacionalistas. Os outros 18 pertencen
ao partido tory. Pois ben, dos 85 nacionalistas, 21 foron
encarcerados e sometidos aos mis duros tratamentos. Estes
deputados, en concepto do orador, non fixeran mis que cumprir
co seu deber. Os seus electores aproban a conduta observada por
eles, considranos como mrtires, e estn dispostos a darlles os
seus votos sempre que tean que enviar representacin
Cmara. Pero o que hai en todo isto verdadeiramente
inconcibible, o que fai prorromper a Mr. Gladstone en apstrofes
violentos e airadas protestas, a conduta observada polo
goberno cos deputados irlandeses encarcerados. Nunca en
ningunha parte, baixo o goberno mis tirnico e opresor, se
confundiron os presos polticos cos criminais.

223
 Todo o pode soportar con resignacin o home mis
honrado: a fame, a falta de comodidades, as privacins mis
duras, pero non o trato obrigatorio e constante coa escoura da
sociedade. E tal , non obstante, o espectculo que d ante o
mundo civilizado a culta, a humanitaria, a benfica Inglaterra.
Do trato que se d nas prisins aos partidarios do home rule,
boa mostra o suceso tan coecido de aquel Mr. Mandeville,
morto ao pouco tempo de ser posto en liberdade, despois dunha
detencin de dous meses, a consecuencia, segundo se asegura,
do tratamento recibido na prisin. Denunciado o feito ante o
Parlamento, abriuse informacin; e seguan o seu curso as
investigacins, cando unha das principais testemuas, o doutor
Ridley, mdico do crcere de (...), onde estivera preso Mr.
Mandeville, se suicidou. Os home rulers atriburon a terrible
determinacin do doutor, a que o seu benigno carcter o fixera
infrinxir o regulamento do crcere, levando provisins aos
detidos, cuxas enfermidades recoecan por causa principal
mala calidade dos alimentos que lles subministraban.
Os gobernamentais, en cambio, atriben o suicido do
doutor miseria que se va reducido, grazas aos manexos da
Liga. Desta cuestin, que tanto rudo fixo no Reino Unido, pasa
Mr. Gladstone a outra non menos ruidosa, que preocupa nos
momentos actuais atencin pblica en Inglaterra e en Europa:
a loita emprendida por Mr. Parnell contra o Times.
A comisin especial de xuces nomeada pola Cmara para
fallar esta cuestin, constite unha verdadeira aldraxe aos mis
elementais principios de equidade. Segundo o bill, por cuxa
virtude foi creada, non poder condenar a ningunha das partes a
indemnizacins pecuniarias, de onde resulta, que se Parnell
perde, queda manchada para sempre a sa honra, e non poder
xa presentarse entre xente honrada, mentres que se o Times
perde... non perde nada.

224
 O mesmo nmero do Times, que recolle relixiosamente
todas as palabras de discurso de Mr. Gladstone, publica un artigo
no que con igual violencia trata de defenderse e de defender o
goberno dos ataques de Mr. Gladstone. O discurso de Hawarden
unha triste pxina da historia de crimes e violencias que tan
terrible aspecto deron nestes ltimos tempos cuestin de
Irlanda. Prescindindo das esaxeracins a que necesariamente
arrastra a paixn de partido, -di o xornal do que tomamos estes
datos non pode menos de admirar o espectculo dun ancin de
setenta e sete anos, que con bro xuvenil e resistencia
asombrosa, traballa infatigablemente por borrar da historia do
seu pas a mancha que nela imprime a opresin de Irlanda.
Poder, talvez, equivocarse nas consecuencias polticas do que
pretende, pero innegable que o mbil grande e remata
dignamente unha vida consagrada ao engrandecemento da
patria.
El Regional
2-09-1888

POLO NOSO XEFE

PI I MARGALL
Os lectores de El Regional coecen polas referencias
publicadas nos nosos ltimos nmeros e que non proceden de
amigos do federalismo, o que foi e representa o recibimento
feito a D. Francisco Pi Margall en Aragn e Catalua; o que vale
e significa a ovacin espontnea tributada ao insigne
republicano na democrtica e republicana festa de Vallvidrera.
Tera alcanzado xito parecido nalgunha das sas
excursins a seora que polo azares da sorte rexe os destinos
desta pobre e abafada Espaa, e a prensa dinstica, que sente
medrar, ou polo menos disimlao, o seu fervor monrquico cos

225
artigos estranxeiros que paga o contribunte espaol, ocupara
senllas columnas con repetidas consideracins acerca do arraigo
da institucin monrquica en todas as partes, encomiando ata as
nubes os mritos persoais do alto poder que representa.
Non habemos imitar ns esa conduta, tanto porque somos
sobrios en aplausos, como porque o feito gabado por si
mesmo, e a sa importancia a ningun se oculta.
Pi i Margall foi Catalua; non o orador, abondoso en
frases fermosas, que coa maxia da sa palabra, dominando a arte
da retrica, conmove os corazns coa fermosa presentacin de
imaxes que seducen a impresionable imaxinacin das multitudes
cando lles fala das sas glorias e exalta os sentimentos de que
todos os homes participamos; non o gobernante dono dos
resortes do poder, prdigo en mercs cando a sa propia
conveniencia llo aconsella, e que por medio do favor fomenta a
gratitude nos pobos, ou estimula as ambicins, ou explota os
desexos das comarcas enteiras; non o xefe do Estado, cuxos
xitos preparan os seus cortesns estranxeiros, simulando por
medios artificiosos esas efmeras ovacins oficiais, cuxo
principal motor unha concesin que se non arruna prexudica
os intereses nacionais, ou nas que toman parte principalsima os
gobernadores e alcaldes disciplinando a todos os funcionarios,
dende os xefes ata os varredores; recepcins custeadas de fondos
pblicos deixando desatendidas necesidades por cuxa
satisfaccin claman todos; non un monarca que se presenta
ante os sinxelos pobos revestido do prestixio que anda non
destruu por completo a civilizacin dos pobos modernos,
acompaado de numerosa cohorte de uniformes, rodeado de
casacas e tricornes.
un home modesto, case humilde, que rende culto a unha
idea con fidelidade e constancia que ningun igualou; que
predica hai corenta anos as mesmas doutrinas, cada da con mis

226
convencemento, sen que nin un momento decaera a sa fe,
neste pas onde tantos altares destruron os propios adeptos!
Ns, que militamos no partido que dirixe ese home ilustre,
sentmonos alegres ante ese fermoso espectculo. Sentimos
refrescado o esprito ao ver ese nobre, honrado e laborioso pobo
cataln, que acode espontneo, entusiasta, a render o tributo da
sa consideracin, do seu afecto, da sa veneracin, ao ilustre
ancin, ao republicano probado e consecuente, exemplo de
polticos, modelo de virtudes cvicas, que se chama Francisco Pi
i Margall.
Ao enviar ao noso xefe o testemuo da nosa adhesin e do
noso cario; ao significarlle o entusiasmo que en ns espertou o
xito que obtivo en Catalua, repetimos con fe nunca vacilante o
grito unnime que se ou na montaa catal ao chegar o ilustre
republicano ao cumio de Vallvidrera.
El Regional
23-09-1888

A INSTRUCIN AOS ARTESNS

E MEDIOS DE PROPORCIONALA
I
Nas nacins adiantadas, que ocupan os primeiros lugares
na escala da civilizacin, traballan os homes intelixentes e
pensadores en difundir a instrucin no pobo, en ilustrar as clases
chamadas traballadoras, tarefa nobilsima, cuxas consecuencias
non necesitan encomio, e son por todos celebradas.
Non obstante, anda hai quen combate esa obra
civilizadora; anda en contra dela traballan aqueles que,
adoradores dos tempos pasados e mal avidos co esprito da
poca, cuxa tendencia, case esencial, pode dicirse, consiste en

227
difundir a instrucin por medio dunha slida ensinanza entre
aquelas clases que, xa polos vicios de que adoeca a sociedade
dos pasados sculos, xa pola influencia de perniciosos
elementos, permanecan afastadas do movemento universal;
conciencias anuladas, intelixencias adormecidas nas cales a
ignorancia, fomentada, sostida e explotada por un torpe
fanatismo, causaba grandes estragos; anda eses, repetimos, fan
a guerra a tan nobre traballo, pois mis convn aos seus fins que
a musa xeral do pobo contine suxeita ao xugo da ignorancia.
Se se compara o estado das clases obreiras espaolas cos
outros pases, dunha comparacin absoluta resultar que anda
teen os nosos compatriotas moito que estudar, moito que
aprender, para poder igualarse coas clases obreiras de Inglaterra,
Francia, Alemaa, Blxica e outras nacins. O desenvolvemento
destas clases nos pobos que citamos, mereceu ser obxecto de
estudo meditado para privilexiadas intelixencias.
Se tratamos de establecer un paralelo entre as clases
artesns de Galicia cos outros puntos de Espaa, advertimos a
falta dun dos termos da comparacin, dicir, porque neste pas
non hai clases artess propiamente ditas.
No sentido social no que ns empregamos esta frase, non
pode dicirse que en Galicia hai artesns, como clase; porque non
constiten esta os individuos dunha mesma profesin ou arte
que aparecen agrupados unicamente na matrcula da
contribucin industrial, ou que se ven reunidos na procesin de
Corpus para conducir e acompaar a venerada imaxe do patrn
do gremio.
S poden dicirse que existen clases obreiras artess -
chamadas como queira cando hai lazos comns que unen os
seus individuos, cando dan mostras de vitalidade, cando achegan
vida pblica e ao movemento social o resultado do esforzo
colectivo.

228
 E isto claro est que non sucede nestas provincias; por iso
dixemos que en certo sentido non existan aqu clases artess.
O obreiro un dignsimo membro da familia humana: a
clase unha parte esencial do organismo social.
O seu porvir non est, nin pode estar encerrado nos
reducidos lmites da fbrica ou do taller: ten dereito instrucin,
e al onde o Estado non pode ou non quere darlla, ten o artesn o
deber de procurala por si mesmo, por medio da asociacin.
Desapareceu sen deixar nin sequera escombros, a poca na
que o obreiro era brazo e non cabeza, mquina e non ser. Hoxe o
home o home, a sociedade ten dereito sa axuda, porque a
sociedade vive e desenvlvese co traballo colectivo, co traballo
de todos, posto que a sa organizacin e o progreso tamn a
obra de todos; e ningn ten por que reclamar a sa parte nos
resultados desa obra se na medida das sas forzas non cooperou
a ela.
A suma de esforzos individuais o esforzo colectivo; e esa
suma, de cuxa importancia nin anda os feitos que realizou e dos
que a historia deste sculo sente orgullo, dannos a medida; esa
suma, obtense por medio da asociacin.
Nada de canto a sociedade ten dereito a pedir aos seus
individuos, nada de canto estes estn obrigados a facer por ela,
nada, en fin, en todos os sentidos fixeron as clases artess da
rexin.
Non falaremos de Catalua, pobo que s vive a vida
obreira na plenitude no seu desenvolvemento; non citaremos a
corte onde tamn existe unha clase obreira moi ilustrada, mis
modesto ser o exemplo que temos que presentar aos artesns de
Galicia, cuxo ben e cuxa prosperidade, gua unicamente a nosa
pluma, exemplo, anda que nico, achado no pas.

229
 A capital de Galicia, A Corua, conta cunha ilustrada clase
obreira: a ela debe en gran parte a consideracin que goza aquel
pobo e a altura que chegou.
En todas as sociedades, en cantas ideas tiles se propoen e
realizan, en todo, en fin, ten non pequena parte e respectable
representacin a clase obreira da Corua.
E, ser tan difcil que os artesns das demais capitais de
Galicia, imiten esa patritica e xenerosa conduta? Non, en
verdade: esas clases son numerosas, poden ser potentes, se
animados todos os seus individuos por unha mesma idea, se
propoen levala a cabo.
El Regional
14-02-1889

A INSTRUCIN AOS ARTESNS

E MEDIOS DE PROPORCIONALA

II
En calquera poboacin de Espaa ser moi fcil chegar a
conseguir que os artesns conten cun centro de instrucin,
porque se dispn de elementos que en Galicia non existen ou
estan dispersos, e porque, penetrados da conveniencia e
vantaxes das asociacins desa ndole todos cantos a elas deben
pertencer, s preciso que a idea se inicie para que sexa
traducida en feitos. As todos os pobos adiantan.
No noso pas, pola contra, custa inmensos esforzos facer
algo, moi pouco pola prosperidade.
No terreo das ideas, preciso comezar polo mis
elemental, anda tratndose daquelas que todas as medianas
intelixencias recoecen como frutferas e vantaxosas; que ao fin

230
se se tratase de algo que non pode estar ao alcance de todos, a
ningun lle estraara esa mproba tarefa.
Faise, pois, necesario cando de calquera proxecto se trata,
expoer a idea con toda amplitude, demostrar con detemento e
dunha maneira evidente as sas vantaxes, propagala con fervor
individuo por individuo, facer coecer a todos os que de seu se
deixa sentir, como a necesidade e conveniencia de que se
realice o pensamento de que se trata.
E feito isto que non certamente o menos custoso
chgase segunda parte, dicir, realizacin.
Ao levar prctica esa mesma idea, cuxa propagacin foi
tan laboriosa, chcase coa apata xeral, coa pasividade de todos,
que a pesar de atoparse conformes co pensamento, amsanse
receosos para prestarlle axuda material, desconfiando sempre do
xito.
E non posible saber se esta ou outra idea pode dar
resultados se non se intenta convertela en feito.
Existen, ao noso xuzo, elementos para levar a cabo
melloras de todo xnero como en todas partes se estn
realizando; para acometer con feliz xito empresas de tan gran
transcendencia, de influencia suma no porvir das poboacins, e
cuxo establecemento inmediato non tan difcil, habendo boa
vontade, como a primeira vista parece.
Verdade que todos estes elementos estn dispersos,
illados, sen relacin ningunha entre si, e de a nace o
estancamento no que viven, por punto xeral, as poboacins desta
rexin, a mis separada e inerte de Espaa.
Necestase, polo tanto, para xuntar eses diseminados
elementos e para facer proveitosa esa unin que bondade da
idea, evidencia da sa utilidade, acompaen a actividade e

231
enerxa dos seus iniciadores; actividade e enerxa que s custa
de moitos esforzos se lograr infundir nos demais.
Hai en Galicia unha condicin particular, que ns
cualificaremos de esprito de resistencia, e que dificulta
poderosamente a realizacin de calquera xeneroso pensamento
que se inicie: e ese esprito consiste, como anteriormente
dixemos, na falta de mutuo apoio, na actitude pasiva na que
todos permanecen, anda que as vantaxes da presentacin da
idea sexan evidentes e non deixen lugar a dbida.
Por conseguinte, non son as dificultades materiais as que
no noso pas presentan obstculos a certos proxectos, senn as
dificultades morais, o carcter dos habitantes, sobradamente
apticos, pesimistas e poucos confiados no seu esforzo. As
sucede que ao chegar ao coecemento pblico unha idea,
procuren todos porfa rebuscar defectos, sinalar
inconvenientes, augurar funestos resultados, e quizais s veces,
promover obstculos.
En todas as partes sucede o contrario: todos como
vulgarmente se di arriman o ombro, e as chama a atencin e
asombra o nimo a prodixiosa actividade con que en pobos
insignificantes doutras rexins de Espaa, se crean e constiten
Ateneos, Sociedades de Amigos do Pas, Ligas Contribuntes,
Centro de Instrucin e canto pode ser beneficioso ao presente
dos pobos e facer mis grande o seu porvir.
Pero en Galicia, e moito mis na nosa capital, nada diso
sucede: cantos proxectos se intentan fracasan todos, e s cando o
brazo oficial nos ampara e sostn, entn... non facemos nada:
fano outros todo.
E por este camio, xamais chegaremos a facer algo til, nin
menos a colocar o pobo galego altura que debera encontrarse.
preciso, pois, e non nos cansamos de insistir sobre este
punto sacudir ese pernicioso marasmo que nos embarga, ese

232
esprito de resistencia que nos impulsa a estar sempre en
constante oposicin a todo o til, a todo o necesario, digmolo
as; porque necesario que tratemos de chegar a onde todos se
atopan, que non esteamos cola de todos.
Duras parecern estas apreciacins a moitos, pero os
amantes da verdade, os que desexan o progreso da sa patria
que moitos haber entre todos eses, seguramente, estarn ao
noso lado e comprendern que as nosas palabras reflicten a
verdade e estn inspiradas no actual estado das cousas.
El Regional
19-02-1889

A INSTRUCIN AOS ARTESNS E MEDIOS

DE PROPORCIONALA
III
Verdade por todos proclamada e necesidade igualmente
recoecida, a de que as asociacins chamadas de recreo,
respondan a esixencias doutra ndole que non sexa o frvolo
pasatempo ou a estril recreacin, e esta circunstancia est
maiormente indicada nas sociedades daquel carcter propias
polas sas condicins para artesns.
O esprito da poca difunde por todas as partes a ansia de
ilustracin e cultura, e a primeira etapa da civilizacin moderna
encrrase na instrucin pblica, cualificada por un sabio autor de
base da moral.
A asociacin, no sentido que hoxe se d a esta palabra,
entndese para todos os fins tiles e proveitosos da vida humana,
e por consecuencia disto desprndese que sobran nos nosos
costumes pblicos as sociedades que tal obxecto teen;
sociedades negativas ao proveitoso e que, nacidas como centros

233
de recreo dexeneran, mis ou menos tarde, en prexudiciais,
porque contriben, en non pequena parte, a manter o obreiro no
estado que nesta localidade o caracteriza e que dista bastante do
da instrucin.
E non esta unha opinin illada, falta de serios
fundamentos, que abundantes os proporciona a existencia das
sociedades de Galicia s que teen acceso os artesns.
A vida estril de todas elas, do cal, por conseguinte, nada
obtn o artesn, como non sexa consumir os seus ocios no
aburrimento, cando non entregado s tentacins do vicio, apoia
canto dixemos, e afrranos de insistir na sa demostracin.
Anda as, sucedeu que algunhas sociedades nacidas para
fins puramente recreativos reformaron o seu regulamento no
sentido que ns indicamos, e que se ben non cumpren o obxecto
por enteiro, leva ao nimo de quen pense rectamente, con esa
proba prctica, a conviccin de que deben establecerse
asociacins que tean por fin nico e exclusivo dotar de
patrimonio a esas clases que convieron en apelidarse
desherdadas, porque os seus individuos chegan, o mesmo vida
fsica que social, sen outra herdanza que o dereito ao traballo.
Pola proteccin e defensa mutua dos intereses puramente
materiais, sera suficiente o establecemento dos gremios,
existentes noutros tempos e que chegaron a desaparecer polos
vicios que foron infectando a sa organizacin.
A falta de instrucin nas clases industriais maior e mis
prexudicial do que a primeira vista parece. Non poden dispoer
os seus individuos de medios para instrurse como non utilicen o
mis poderoso e ao mesmo tempo o mis fcil para eles.
A rutina establecida na prctica das artes e dos oficios, fai
que unhas e outras permanezan xeralmente nun lamentable
estado de prostracin; porque ignoran os artesns falando
claramente a razn, o porqu, do que mecanicamente executan;

234
porque carecen ata da nocin mis elemental para poder adiantar
algo, pouco que sexa, no seu constante traballo.
A sa intelixencia, non durmida, nin sequera esperta unha
vez, non pode aplicar nin desenvolver coecementos que non
pose.
Nestas condicins, nin poden existir as artes, nin os que
estas practican merecern outro nome que o que revele a parte
absolutamente mecnica, nica que coecen, o traballo que
executan.
A encher este baleiro, a impulsar cara a adiante aos que
permanecen constantemente atrasados, a iso, s a iso, entndase
ben, respondera a creacin en Galicia de sociedades de
instrucin idnticas s que co nome de Fomento de las Artes,
existen en Madrid e que todos, sequera de odas, coecen;
sociedades cuxo fin ser unicamente a redencin se a frase non
parece declamatoria das clases artess.
Escola de artes e oficios, dar en primeiro termo grandes
resultados para a vida prctica, proporcionando ao obreiro por
medio dunha ben cimentada instrucin, os coecementos
precisos e indispensables para que ocupe dentro da sa honrada
profesin un posto superior ao de mquina, que s isto son
cando inconscientemente traballan sen que a intelixencia tome
ningunha parte na tarefa, elevar o individuo categora que lle
corresponde, facilitando o seu acceso vida pblica como
industrial intelixente.
Centro de educacin moral, o Fomento de las Artes, serve
para inculcar no artesn as mis sas ideas, desterrando da sa
intelixencia a ignorancia que embrutece e conduce a todo xnero
de extravos. Deste xeito o obreiro considerado por todos e
apreciado debidamente; que a sociabilidade, ou, por outro nome,
o trato de xentes fan ao home simptico e respectable.

235
 Considerada dita sociedade como centro de ilustracin,
esperta no artesn o desexo de saber, e con peridicas
conferencias a cargo de persoas intelixentes, procuran ao
obreiro, unha educacin superior, pondoo ao corrente do
moito que ignora, dunha maneira elemental, si, pero suficiente
para ilustralo en termos que poida coecer algo daquilo que aos
seus coecementos especiais sexa alleo.
Hoxe por hoxe, non posible conseguir nesta capital a
instalacin dun centro desta ndole; pero parte dos importantes
servizos que prestara pode realizalos a Escola de Artes e oficios,
base talvez no porvir da institucin cuxas vantaxes e
conveniencias expuxemos, e que polo pronto veen ofrecer s
clases as que principalmente van dirixidas estas consideracins
medios de instrucin dos que ata hoxe careceron.
Se os emprega, moito gaar o individuo, e, polo tanto a
colectividade, pondose as en camio de facer desaparecer por
completo as dificultades que se opoen a que as clases artess
figuren na vida pblica como tales.
El Regional
22-02-1889

DISCURSO DE AURELIANO J. PEREIRA

NA HOMENAXE A ALFREDO BRAAS EN SANTIAGO
DE COMPOSTELA O 9 DE MARZO DE 1890
Seores: vin cumprir un deber asistindo a esta festa na que
a todos rene un comn sentimento, o amor da patria, ante o cal
desaparecen todas as diferenzas, pero necesario que todos
procuremos que este importante acto non sexa unha das moitas
escenas da gran comedia da fraternidade; necesario que non
suceda o que con outros anlogos sucedeu, nos que reinando
entusiasmo como agora e facndose protestas de patriotismo,

236
non durou todo iso mis tempo que durou a escuma dos vios
cos que se brindaba. Se esta reunin non ha ser estril, preciso
que ese entusiasmo se mantea, que todos formen propsito de
contribur obra que se inicia co obsequio tributado ao ilustre
autor de El Regionalismo, a quen sado cordialmente, e cuxo
libro, que non necesita encomios, considero como a boa nova
que todos deben contribur a propagar, cada cal na medida das
sas forzas; porque se o rexionalismo ha cumprir os fins que del
se esperan, se a el, como anhelamos, se ha deber algo
beneficioso para Galicia, preciso que non se limite a ser un
partido de catedrticos e oradores, de poetas e xornalistas;
necesario que encarne no pobo, que a sa base sexa o
campesio, o escravo da terra. E se chega a constiturse, se
chega a ser un elemento de positiva influencia, debe coidarse
que non sexa instrumento de ambiciosos, que non sirva para
enxalzar aos que falen moito ou se movan mis, que non se
pareza Liga Agraria de Gamazo, senn, salvo certas diferenzas
inescusables, Liga irlandesa. Porque o rexionalismo ten unha
misin que cumprir: a redencin dos nosos campesios, a
redencin de preto de dous millns de irmns nosos que viven
suxeitos terra, e que necesitan a liberacin da prosperidade. E
para isto indispensable unha activa propaganda que todos
deben contribur na medida da sa posibilidade e con arranxo
aos seus medios.
Os que vivimos nas cidades lemos, omos e aprendemos;
pero non le nin oe esa gran masa que o nervio da nosa
poboacin, e a eses desherdados debemos facer partcipes das
nosas convencins. Teamos fe nos nosos ideais, no porvir da
patria; agrupmonos sombra do estandarte enarborado por
Alfredo Braas que, anda que en puntos de detalles nos
diferenciemos, o amor a Galicia e o anhelo da sa redencin
nennos e confndenos nunha soa face; fixos os ollos no oriente,
por onde ha de asomar a luz da nosa rexeneracin, loitemos sen

237
descanso, facendo lema da nosa bandeira o que escribiron na sa
os oprimidos de occidente: terra e liberdade! (Ruidosos
aplausos). Encareceu a necesidade de que non decaia a fe entre
os rexionalistas, lembrando o exemplo de Irlanda que o gran
OConnell anunciou a sa redencin en 1831, redencin que
pronto ser unha realidade. Hai que traballar considerando que
ese rebaixo para ma, para os que nos sucedan; sen aspirar a
recoller ns os froitos, sen que a lentitude da obra desanime e se
nesta loita para ben da nosa santa nai Galicia vemos defeccins
ou hai quen elevado polos rexionalistas os traizoa, non importa;
lembremos a Napolen cando en Austerlitz va os seus
granadeiros caer decimados polo cann do inimigo, e
gritballes: Cerrade as filas! (Aplausos). Cerren, nese caso, as
sas filas os rexionalistas considerando que vale mis a unin
entre presos sendo bos, que a unin de moitos desfuxidos e
sen fe.
Enxalza en extensas consideracins o rexionalismo,
explicando a (...) da sa existencia porque di, a sa base o
egosmo, pero non o egosmo mesquio, senn o que responde
satisfaccin que ao home lle producen as sas propias accins;
egosmo sublime e santo, sen o cal non se comprende o
sacrificio da vida pola patria, pola relixin, pola idea que se ama.
Lembra que hai moitos anos en galego antes ca espaol,
atrevemento do que non me arrepinto, profesin de fe na que se
persevera, porque a lxica dos feitos robustece este sentimento
de amor pola pequena patria, pois que evidente que nunca
sexan belas esas sublimes abstraccins de humanidade e
cosmopolitismo, o certo que na realidade da vida todos
defenderan a nacin propia contra a humanidade enteira, como
defenderan o seu pobo contra a sa provincia, a sa casa contra
os seus vecios e a sa persoa contra a sa familia.
Non indispensable facer profesin de fe rexionalista para
selo; comungando no amor a Galicia e traballando polo seu ben

238
 rexionalista; por iso o son todos os que asisten ao acto que se
celebra e outros moitos que non asistiron. Dedica unha oportuna
lembranza a Indalecio Armesto, que en aras do seu cario a esta
terra, viviu relativamente escurecido no pas podendo ter
alcanzado unha gran notoriedade se vivise na corte; lembrou
tamn a Joaqun Arvalo, o adversario dos rexionalistas, e non
obstante rexionalista el, como o proba que a mellor pxina dos
seus Ocios de Camarote aquela na que nos presenta o
marieiro que a miles de leguas da terra natal sente oprimido o
seu corazn, afogado o seu alento, hmidos os seus ollos ao
escoitar os melanclicos sons da gaita galega. (Aplausos
entusiastas). Rematou expresando de novo a sa adhesin idea
fundamental do libro de Alfredo Braas, brindando por este,
polo porvir de Galicia e polos progresos do rexionalismo.
Gaceta de Galicia
10 de marzo de 1890

ASOCIACIN REXIONAL DE ESCRITORES

E ARTISTAS

Sr. D. Galo Salinas Rodrguez

Moi seor meu e da mia estimacin: doume permiso para
dirixirme a vostede en forma epistolar por das razns: porque
entre os que temos a mana de escribir para o pblico, existe
anda que non nos coezamos, como a ambos os dous nos
sucede algo que nos autoriza a tratarnos desde logo como
compaeiros e facilita a confianza para discutir, cando se trata
de facelo de boa fe; e porque, non tendo o propsito de facer un
artigo literario senn o moito mis modesto de expoer algunhas
observacins, mis desembarazado o estilo e flase con mis
sinxeleza, o cal evita moito traballo.

239
 O de Vde., acerca dunha Asociacin rexional de escritores
e artistas galegos -e isto vai xa comprendido no de rexional
publicado no Semanario desta localidade A Monteira, revela un
excelente propsito, pero ao mesmo tempo algo de
inexperiencia.
E perdoe vostede a mia franqueza.
Fermosa idea a de unir nunha soa agrupacin os
escritores e artistas da rexin, merece o apoio de todos; oxal
excitara xeral entusiasmo, porque poderiamos encamiar este a
un fin, se mis humilde, mis prctico.
Nesta cidade acaba de constiturse unha Asociacin de
escritores e artistas que moi pronto inaugurar solemnemente as
sas tarefas.
E este o medio de empezar e o camio que se ha seguir, se
algn da posible o intento de realizar o que vostede propn.
Establzase a Sociedade di vostede pero sen fraccins,
unida e compacta. Un s Centro, en calquera das catro capitais,
co seu Xurado e Tribunal de clasificacin (por partida dobre) e
cando mis, algns crculos dependentes do principal nas
poboacins que se consideren dignas de semellante honra, pero
sen prodigar.
Non determina Vde. as funcins dese centro nico, xa que
por graza concede a honra de ter un crculo a outras poboacins
que sexan dignas diso; pero cuxa dignidade non di quen ha de
taxala ou apreciala.
Polo pronto, ningun pode impedir que onde queira que
haxa artistas e escritores estes se asocien independentemente
resistndose a formar un s crculo dependente dese centro
nico. Porque a idea de vostede, que queda textualmente
copiada, supn a necesidade dun permiso previo para a
constitucin dese crculo, honra que segundo nos di non debe

240
prodigarse. Pero, quen ha establecer, con dereito para iso, esa
clasificacin, nin quen ter autoridade bastante para conceder
tales honores?
En que forma nin de que maneira ha de limitarse a accin
dos que nunha localidade, calquera que ela sexa, queiran
constitur un crculo ou asociacin?
Supoamos xa organizado o Centro nico: deamos por
feito que hai quen non quere depender del, como vostede quere
que dependan todos os crculos: que se fai?
Excomungalos, negando que os seus individuos sexan e
poidan chamarse escritores e artistas?
Tan ridculo isto que seguramente vostede nin sequera
pensara niso.
Esa dependencia, indicada no proxecto de Vde.,
depresiva para todos, e ademais, imposible, como Vde. ve, de
establecer.
Todo o mis que podera facerse, e o contrario do que
vostede propn, sera constitur unha Asociacin rexional
enlazando entre si as asociacins de provincia, que se
compoeran das existentes nas capitais e nos pobos de cada
unha daquelas.
Outra cousa sera constitur unha xerarqua incompatible
coa democracia da Repblica literaria: porque resultara dunha
categora superior o centro nico, con menosprezo e demrito
dos escritores e artistas que formasen parte dos crculos como
Vde. os chama das demais poboacins.
Pero vamos ao aspecto prctico con que vostede presenta o
seu proxecto.
Habera unha cota mensual por cada socio supoo que s
dos do Centro nico-, daranse veladas cuxo produto ira

241
aumentar o fondo comn, e administrados refrese sen dbida
ao fondo indicado por individuos rectos e de conciencia
rectos de corpo? imprimirase o libro, venderase o cadro e a
escultura e os ventos da publicidade levarn aos pobos onde
anda non somos ben coecidos, os ecos da nosa feiticeira
alborada, da muieira, do nostlxico alal.
Moi ben; pero, que papel desempearan en todo iso os
crculos dependentes?
Haban de contribur ao fondo comn?
Iso -que resultara absurdo sera o nico que poderan
facer; pois se nin iso facan, ningunha clase de relacins os
ligaba ao Centro nico.
De novo hei aplaudir o bo desexo que, sen dbida, animaba
a Vde. a dar publicidade ao seu proxecto.
Oxal puidera aplaudir igualmente o acerto, o seu
afectsimo compaeiro q. b. s. m.
AURELIANO J. PEREIRA.
Lugo, 21 Decembro 1890.
(De La Pequea Patria.)
El Regional
4-I-1891

O BANQUETE DE SARRIA
DISCURSO DO SEOR BECERRA
Nun brillante exordio lembrou a humildade da sa orixe,
como fillo do pobo, anda que non lle falten cuarteis de nobreza
que consiste en ter cumprido sempre os seus deberes, fiel sa
conciencia, conservando ntegra a sa honradez. Merc ao
traballo, sen o cal non hai virtude, puido chegar s altas

242
posicins que ocupou e ten a satisfaccin de que o seu paso
polas altas esferas non foi estril e algn rastro deixou nas leis e
reformas que levan a sa sinatura.
Nunca puido esquecer o pobo de onde sau, o pobo que
traballa e paga, que tributa e viste mal e come peor, ese pobo que
d numeroso continxente ao exrcito e contribe en gran parte
ao sostemento das cargas pblicas, e do que ningun se lembra:
porque todos ven as bgoas que caen sobre seda, pero ningun
se para a ver as que caen sobre percal e estopa. Dedica un
recordo s nais galegas, s nai pobres que se sacrifican no
coidado dos seus fillos, cando estn elas mal alimentadas.
Recollendo alusins que se lle dirixiron pola sa enerxa, di
que non sabe se a tivo ou non, pero cre que a sa fortaleza
consistiu en que a coiraza da sa honradez non tia ningunha
xunta por onde puidera ferirse. Se algunha vez o atacaron, foi na
escuridade, e estes ataques non lle mereceron mis ca o
desprezo: non ten memoria mis que para os favores; para as
inxurias, para o esquecemento.
Entrando en consideracins da orde poltica, fala dos
progresos da democracia, perseguida polos moderados
inutilmente empeados en afogala, en cuxo propsito
empregaron as persecucins, os desterros, os fusilamentos
correspondendo nun ano unha execucin capital por cada 40
horas: todo iso foi en balde, e hoxe vemos os conservadores,
descendentes daqueles moderados, aceptando para mandar antes
de tempo os principios democrticos, o mesmo sufraxio ca o
xurado; de cuxa institucin fai o Sr. Becerra un elocuente eloxio.
Pero di non se debe descansar: non chega con ter
conquistado esas liberdades, eses dereitos, a lei da humanidade
andar, o home debe ter presente o que ensina a natureza: esta
incansable no seu traballo, uns seres desaparecen e outros
substitenos; as o movemento lei da vida, e na dos pobos o

243
movemento traballo, o traballo progreso, e por iso o pobo
que non traballa cae e dificilmente se levantar xamais.
Fai unha referencia crise, e dinos que hai seres parecidos
a esas aves que s se moven e viven na escuridade. Ns
debemos combater luz do da, tendo en conta que a opinin,
como hai moitos anos se dixo, a raa e seora do mundo:
chamemos pois, s sas portas e non aspiremos ao triunfo senn
por ela concedido. Entre os nosos adversarios e ns hai unha
notable diferenza: os principios que proclamamos son para
todos, queremos a liberdade para eles mesmos que a combaten,
non os imitamos pedndoa s para ns.
Di que trae a representacin de Sagasta, a cuxa xefatura se
somete porque condena a poltica de grupos, prexudicial e
viciosa: a misin que se impuxo importante e para ela reclama
o concurso de todos. Proponse realizar a unin de todos os
liberais da provincia para constitur un partido forte, compacto,
vigoroso. Para a poltica nobre e franca necestanse partidos
definidos, non componendas escuras: busca e proponse alcanzar
adhesins, non restas, e ningn propsito de lanzar excomuns
que son improcedentes. Non obstante, se houbese algun que
establecera intelixencias s costas do seu partido, que en vez de
apoiarse neste buscase a axuda dos adversarios, ese tampouco se
bota; el o que marcha.
Fai unha calorosa defensa do sufraxio, no que encarna a
soberana nacional: expn a anomala de que sexan os
conservadores os encargados do seu ensaio, e sinala como
primeiro deber do partido liberal o de velar pola pureza da
prctica dese principio esencialmente democrtico. Lembra a
inxuria que os conservadores lanzaron sobre o pobo supondoo
disposto a vender o voto, e defende o dereito de todo cidadn a
intervir na cousa pblica: porque se paga tributos, se d o seu
sangue patria, se o sostn de todas as institucins, ten dereito

244
a elixir os seus gobernantes, porque todo cidadn debe ser a un
mesmo tempo gobernante e gobernado.
Non hai moito tempo, cando anda loitabamos polo que
hoxe temos conquistado, falbannos de clases privilexiadas que
s elas representaban os altos intereses sociais: hoxe eses
mesmos, vencidos pola corrente democrtica, din que todos
somos iguais, e ns, mis xenerosos, contestmoslles que son
iguais a ns.
Como neste momento os campos estn cubertos de neve, o
Sr. Becerra fai unha enxeosa comparacin dicindo que esa neve
servir para que nela queden estampadas as pegadas que
marquen o paso dos liberais para que se vexa por que camios
marchan.
As cuestins consideradas como polticas van rematando:
agora importan as cuestins econmicas e sociais, que chaman
porta, e non vale tapar os odos: hai que ir a elas con decisin,
con enerxa. O partido liberal ten esa importantsima misin que
cumprir, ten que completar as reformas que emprendeu, facendo
economas, cortando abusos, limitando privilexios que
favorezan a clases se prexudican o pas: hai que pensar
seriamente na reforma do imposto de consumos, xa que anda
que hoxe non poida acometerse a sa substitucin, nesa
direccin debemos marchar.
Reivindica o dereito de Galicia a ser atendida, pola sa
historia, pois que deu patria e lingua nacionalidade espaola
polos seus mritos e virtudes, polo seu respecto s leis e orde e
polo seu amor liberdade: para realizar o ideal desta
reivindicacin deben agruparse todos sen distincin de partidos,
para opoerse a todo abuso que magoe o seu dereito ou os seus
intereses sexa calquera rexin, poder ou partido o que o cometa.
Galicia, que respecta aos demais, debe esixir o seu propio
respecto, e este pode obtelo coa numerosa representacin nas

245
Cortes que ten. O Sr. Becerra declara que non partidario do
rexionalismo, pero se para conseguir facer a Galicia respectable
fose preciso, ata o rexionalismo ira.
Ocpase dos ltimos dereitos econmicos e demostra os
graves prexuzos que ocasionarn a esta rexin, cuxos
agricultores estn xa en precaria situacin, e veranse anda peor
limitada como vai selo a exportacin dos nosos gandos por
consecuencia dos decretos a que se refire, pois Portugal
responder con subas arancelarias s acordadas polo goberno do
que forma parte o Sr. Cos Gayon. E o prexuzo non ser s para
os que traballan e pagan; porque cando se deixen sentir as
consecuencias das medidas econmicas que censura non haber
para comer nin para pagar: entn ter chegado a igualdade ante a
pobreza.
necesario, pois, traballar con fe, e que entre
representantes e representados exista perfecta identidade de
ideas e aspiracins, porque non lcito nin decoroso que os
primeiros o sexan todo e os segundos nada. Reitera as sas
indicacins respecto da necesidade de que o partido liberal da
provincia se vigorice e adquira o maior grao de cohesin
posible, e repite que a sa misin e os seus propsitos son de
unin, sen miras particulares, sen ambicins persoais, pois que
s persigue o fin de sumar, de crear elementos poderosos en
interese do partido liberal.
Fai un fermoso eloxio da muller, sobre todo da muller
galega, heroe do fogar, sublime pola sa abnegacin, pola sa
vida de constante sacrificio, e lembra os feitos que a historia
consigna, evocando memorias que revelan a onde chegan as
nosas mulleres.
Brinda polas mulleres de Sarria e de Galicia, pola Raa
Rexente, por Sagasta, xefe nico do partido liberal, brinda pola
prosperidade de Galicia; e se o ben desta, se a sa liberdade ou

246
os seus intereses esixiran sacrificios dixo o noso ilustre amigo
a vs chamarei para que os compartades comigo. E se, en
cambio, Becerra vos pode ser til, non vaciledes en buscalo,
seguros de atopalo sempre.
E rematou dedicando agarimosas frases aos representantes
da prensa, Soldevilla e Pereira.
Con entusiasmo sempre crecente, o auditorio aplaudiu
todos os pargrafos do notable discurso do Sr. Becerra,
frecuentemente interrompido polas unnimes aclamacins dos
concorrentes. Ao rematar, o orador foi obxecto das mis
expresivas e reiteradas mostras de cario e adhesin.
Poden os seus adversarios poer todo o seu afn en quitar
importancia a estas manifestacins, non importa. A realidade
imponse e tales xuzos, que nin a paixn poltica desculpa,
revelan o despeito dos nosos inimigos.
El Regional
12-01-1891

GALICIA CONTRA COS

Boa, magnfica ocasin se lles presenta aos rexionalistas
desta capital, para demostrar a conviccin arraigada que teen os
seus ideais. Boa, magnfica ocasin a que se lles presenta, para
facer patente unha vez mis o seu amor terra galega. Boa,
magnfica ocasin para levar a cabo un acto, o primeiro
verdade na vida pblica do rexionalismo, pero acto que
acreditar dunha vez e para sempre en Lugo aos partidarios
daquelas ideas e doutrinas.
O rexionalismo serve para algo ou non serve para nada.
Neste ltimo caso, sobran todas as propagandas, todos os
discursos e todos os comits rexionalistas.

247
 Pero ns estamos convencidos de que o rexionalismo
vivir, ensanchando a sa esfera de accin. Para sucumbir, para
matar o rexionalismo sera cousa precisa e necesaria arrancar do
fondo do peito o amor que todos profesamos terra na que
nacemos, e isto non poder ser, pese aos ineficaces traballos de
zapa dos inimigos do rexionalismo.
Con gran celeridade organizronse os comits de
propaganda, e moito esperamos da competencia e do amor a
Galicia que os seus individuos profesan. Unha das mis nobres
empresas que poden dedicarse, e ser un dos primeiros actos
que levarn a cabo indubidablemente, a de matar o cunerismo
por desgraza tan arraigado na nosa rexin.
Esta a tarefa que deben impoerse ante todo e sobre todo
os rexionalistas galegos. Se han de edificar, preciso que antes
se propoan demoler. E este labor non dun momento, non
dunha hora, non dun da, un labor que require grandes
traballos e moitos esforzos. Os cementos son fondos e faise
preciso empregar gran vontade.
Pero un ou outro da ha empezarse a faena, un ou outro da
ha de darse comezo ao labor. E por que no habemos empezar
hoxe que propicia ocasin para iso?
Aos rexionalistas de Lugo en especial nos diriximos neste
momento. Se ides levar s Cortes deputados rexionalistas
debedes antes acabar co cunerismo, e conste que se hai
provincias, se hai pobos en Galicia nos que tan grave mal
arraigara fondamente, en ningunha provincia mis ca na nosa, en
ningn pobo mis ca en Lugo.
Rexionalistas de Lugo, todos coecedes o deputado
ministerial que un cacique endeusado pretende impoernos.
Todos o coecedes, ou mellor dito, ningn de vs o coece
senn de nome e polos desastrosos efectos que a sa inxerencia
no poder forneceu en Espaa en xeral e en Galicia en particular.

248
 Ese candidato, que se chama don Fernando Cos-Gayon,
non galego nin coece Galicia senn por referencias; nada lle
importa esta rexin como o demostrou non ocupndose dela
para nada as diferentes veces que como representante seu se
sentou no Congreso e non soamente non se ocupou dela para
nada beneficioso e til, senn que pola contra, coas sas
desalentadas disposicins parece que se empea en conducila de
prsa e con insistencia miseria e runa.
Os rexionalistas lucenses non poden votar ao Sr. Cos; se
son conservadores, por enriba das sas ideas polticas est a
rexin; por enriba de Cos, Galicia. Se son liberais, se son
republicanos, as sas ideas polticas vdanlles votar semellante
candidatura.
Cremos que a campaa que contra este emprendemos non
ser a longo prazo ou a curto prazo do todo infrutuosa. Grandes
son os obstculos que habemos vencer, pois non se mata dun
golpe o cunerismo cando est tan arraigado como aqu o est;
non se contrarresta con gran facilidade a influencia dun cacique
hoxe amparado polo Goberno, cacique que apoia a candidatura
dun ministro de Facenda; temos que loitar con denodo, e se ao
final non conseguimos os nosos propsitos, quedaranos a
satisfaccin de telo intentado.
Ao Sr. Cos, rexitano de todas as partes, e temos que ser
ns os que lles deamos os nosos votos para que nos represente?
Non; antes que votar ao inimigo eterno de Galicia, ao insensato
facendeiro, preferible que Lugo quede sen representante no
Congreso; non sera o baldn tan grande nin tanta vergoa.
Non esquezan os rexionalistas galegos e nesta ocasin os
de Lugo; que o seu lema: Por Galicia e para Galicia.
El Regional
22-01-1891

249
 UN ARTIGO
DO PROGRAMA REXIONALISTA

Os xornais anunciaron a celebracin non sabemos se

prxima dun Congreso ou asemblea para discutir e fixar os
puntos do programa rexionalista e a min ocorruseme que,
realizado ese primeiro labor, xorde a necesidade de completalo
co estudo dos problemas econmicos, administrativos e sociais
que interesan ao noso pas; dicir, co estudo das cuestins
prcticas e coa discusin das solucins mis convenientes, e
mis con harmona co noso estado actual, coas necesidades do
porvir, e, sobre todo -que isto moi importante coas condicins
da realidade.
Este debe ser o verdadeiro programa do rexionalismo
galego.
Bastantes anos hai, tivemos que combater a idea dun
Congreso de xornalistas, iniciada por un xornal composteln,
que anda que de opinins diametralmente opostas s nosas e co
que tivemos cras polmicas, xusto confesar que a ningn
ceda en amor ao pas e en interese polo seu benestar.
A nosa oposicin de entn obedeca a que entendiamos
impracticable, e anda, non sendo as, enteiramente ineficaz,
aquel propsito para o fin que, coa mellor intencin, pretendan
realizar os seus iniciadores. Nun Congreso de xornalistas non
estaran reunidos todas as persoas mis entendidas nos asuntos
que hai que tratar; quedaran retradas moitas cuxa opinin de
moito peso.
Posteriormente outro xornal, da Corua, iniciou o mesmo
pensamento anda que ampliado a moitas persoas, e a el
adhermonos, certamente sen entusiasmo e mis porque non se
dixera que a nosa oposicin era sistemtica pero comprendiamos
moi ben que resultara, como resultou, tamn impracticable.

250
 E isto, ao noso xuzo, depende dunha cousa moi sinxela: a
falta de certa unidade necesaria para que, como temos dito desde
as ocasins citadas, o Congreso que se celebre resulte algo mis
que unha reunin de oradores con mis ganas de conseguir boa
fama e moitos aplausos, que de achegar medios para resolver as
cuestins ou problemas que se discutan.
Se, como de crer, o programa rexionalista responde s
aspiracins do pas, arredor desa bandeira agruparanse as forzas
vivas da rexin, os elementos importantes, e detrs deles o mis
importante anda, a masa do pas.
E conseguido isto, impoerase a celebracin desa
asemblea na que se podera resumir a esperanza de todos, as
conclusins que, como representacin da vontade do pas,
poderan sinalarse como norma de conduta, digmolo as, como
programa popular para os nosos senadores e deputados.
Que a este fin debemos aspirar se queremos conseguir algo
prctico.
El Regional
6-03-1891

ALGO ACERCA DO MOVEMENTO

LITERARIO EN GALICIA
Con motivo da recente presentacin, en Madrid e en verso
casteln, da importante obra dramtica de D. ngel Guimer,
Mar y cielo, dica un crtico que anda os mis ardentes
rexionalistas, anda os que alardeaban de maior intransixencia
cara capital de Espaa, procuraban pasar polo crisol desta,
depurando e consolidando as a sa fama.
Non pode afirmarse isto en xeral, anda que si temos
exemplos diso, e son moitos os escritores rexionalistas que con

251
gusto acoden prensa de Madrid para dar luz os seus escritos,
se que non imprimen no devandito centro as sas principais
obras. Pero isto ten a sa explicacin non xustificada, senn
razoable e lextima.
A publicidade en provincias moi delimitada, polo
reducido crculo que teen os xornais, e anda dentro deste o
nmero de lectores dos traballos literarios non moi grande; de
maneira que o escritor, no nobre desexo de dar a coecer os seus
traballos busca a circulacin destes na prensa peridica de
Madrid, que ao fin e ao cabo vive da laboriosidade e do talento
dos escritores das provincias; pois se se fixese unha estatstica
dos xornalistas e demais publicistas da corte, os naturais desta
resultaran unha significante minora.
Difcil , para quen por si non o coeza, formarse idea
aproximada do que significa ser escritor en provincias, salvo en
tres ou catro capitais. A vida literaria insignificante, e nin o
mesmo pblico lector exceptuando as persoas de regular
educacin intelectual aprecia o esforzo de intelixencia que
representa o que se lle ofrece impreso, nulo o mercado que o
autor atopa, anda cando as sas producins sexan dun mrito
sobresante; circunstancia esta que cadra exactamente a Galicia,
rexin a cuxo movemento literario van consagradas estas pxinas.
dicir, que dentro do pas onde mis coecido o autor e
quizais por isto mesmo onde menos popularidade alcanza o
seu nome en canto estimacin dos seus traballos, e onde non
pode aspirar a obter ningn resultado material.
Preciso , polo tanto, e anda que doia aos seus sentimentos
patriticos, que procure ser profeta en terra allea, que busque o
aplauso e a aprobacin das xentes estraas, mis propicias a
outorgarlle unha e outra ca os seus propios paisanos.
Isto en canto se refire a rexins como aquela na que
nacemos e vivimos; porque se a Catalua e Valencia quixeramos

252
referirnos, habera que recoecer que sucede o contrario, pois
son pobos que sen esaxerar pode dicirse que teen literatura
propia, bastante a unha extensa crnica, como as que non hai
moito publicaron as mis importantes Revistas de Madrid.
A publicacin de libros en provincias adoece, ademais das
contrariedades indicadas, dunha moi importante para os autores
e para o bo nome da rexin na que viven: a dificultade de vencer
a indiferenza que na prensa da corte hai cara producin
literaria das provincias, sexa porque o diario labor do
xornalismo non deixa tempo para follear o moito que nas
redaccins se recibe elixindo o aceptable de entre o andino e
malo; sexa que, en efecto, ese movemento intelectual non
interesa, ou consista iso en que, en xeral, a organizacin das
redaccins de diarios madrileos non permite atender os
traballos de crtica excepto cando dedicarlles tempo e espazo
inescusable.
Non ocultan estas lias queixa nin resentimento, porque,
precisamente talvez o autor delas dos escritores da sa rexin
un dos dous ou tres que mis atencins deben a esa prensa, que
para os seus modestos traballos tiveron sempre frases de
recomendacin e eloxio; pero a verdade que as como antes
diciamos ven sucedendo, e nas provincias viven escritores
notables cuxas obras pasan inadvertidas, cuxos mritos apenas
menciona a prensa do centro do Espaa, prdiga en gabanzas e
encomios de autores e producins moi inferiores a aquelas, e
cuxo principal mrito que estas se imprimiron en Madrid e
aqueles en Madrid viven.
Os autores de notoriedade dentro das sas rexins
respectivas, necesitan mans protectoras que saquen o seu nome
praza; e as sucedeu con Serafi Pitarra, Guimer e outros,
levados literariamente falando ao centro, a recibir o que o
crtico ao principio aludido chamou a consagracin dos seus

253
mritos, o cal sucede con escritores rexionalistas ou non
rexionalistas, que iso non fai ao caso.
Escribimos necesitan mans protectoras referndonos
mis especialmente s obras escritas en dialecto, que, por grande
que sexa o seu mrito, non pode aprecialas en canto vale o
pblico estrao ao pas no que se producen, e han mester da
vista doutra roupaxe literaria, que moitas veces, por impericia de
quen quere apropialo non lles encaixa ben e resultan
desfiguradas e perdendo na sa beleza.
Vxase, pois, por estas superficiais consideracins, que
difcil lle ao escritor provinciano romper o crculo que o rodea,
sar do ambiente no que vive e achar a notoriedade que
ambiciona, por ser moi curto o nmero de persoas coecedoras
de dialectos e que poidan verter ao idioma oficial os froitos das
poesas rexionais sen facerlles perder as condicins peculiares e
caractersticas do seu xenio.
Nada ten, pois, de estrao que o comn das xentes
afeccionadas s belas letras s que principalmente queremos
referirnos non estea apercibida do movemento intelectual
dunha rexin, como Galicia, que por circunstancias especiais
viviu ata hai pouco, non divorciada, pero s separada do resto
das sas irms, dbese aos albores do seu espertar no
rexionalismo que nela se fixasen as miradas e a atencin dos
demais, tendo adiantado ela algns pasos no camio que anda
do todo non percorreu para poerse lia daquelas.
Se hai estraos a ns que xulgan -ben tean eles! deber
de conciencia mostrarnos aos demais como realmente somos, a
esta honrada e benemrita obra debemos apresurarnos a
cooperar os fillos do pas, mis obrigados a traballar polo bo
nome e decoro da nosa boa nai, non fagamos estril o esforzo
dos alleos que pola nosa prosperidade traballan.

254
 Na medida das nosas forzas, cos recursos de que permite
dispoer o noso enxeo, e anda que o labor sexa modesto como
cabe esperar da humildade do obreiro que a acomete, queremos
achegar ao comn acerbo o noso esforzo, e pois que se nos abren
as portas destas a modo de tribunas que se chaman revistas,
aproveitemos a hospitalidade que se nos concede, e as metidos
entre xentes de distintos pases, falemos brevemente, pero con
firmeza e claridade, do noso e dos nosos.

I
O sangue celta-suevo que circula polas sas veas,
poderoso, creador, manifstase coas sas condicins propias en
todas as esferas da arte. Estas xentes, grandsimas amadoras dun
pasado do cal non acertan a prescindir, prepranse entre os
temores e as vacilacins dunha dolorosa iniciacin a ocupar o
seu posto no concerto dos grandes pobos. Nas artes plsticas, na
poesa, na especulacin, nas ciencias experimentais, han de
poer ben pronto os seus fillos algo das grandes facultades
creadoras que os distinguen.
(M. Murgua: Galicia: Introducin. (Barcelona, 1888).
Non sabemos se tern en todas as sas partes cumprimento
as profticas palabras do insigne historiador de Galicia, D.
Manuel Murgua: talvez anda, contra a sa firme crenza e os
bos desexos nosos, anda, repetimos, non soou a hora da
redencin dun pobo esquecido durante tantos anos polos seus, e
descoecido, por conseguinte dos alleos.
Quizais este movemento que estimula aos crentes e anima
aos tmidos e fai vacilar a triste crenza dos pesimistas, non
contine, se detea, por mis que, como di o noso ilustre e
ilustrado paisano e amigo o Marqus de Figueroa chegan
terras afastadas ecos de galaicas cancins, e rsganse as nboas

255
que encubran monumentos soberbios e lembranzas da historia
fermosamente narradas bulen nas pxinas dos libros, non
sabemos se por iso cabe afirmar que as vai lentamente
cumprndose a obra do renacemento cientfico, literario e
artstico dun pobo, que unha cousa mesma coa obra da sa
rexeneracin moral.
De todos os xeitos, o certo que ese movemento intelectual
existe, que Galicia produce, e que, anda que con lentitude
avanza, e talvez -oxal tal suceda! poida no seu
desenvolvemento sobrepoerse a inconvenientes e
contrariedades nacidas das circunstancias que pxinas atrs
indicamos sinceramente.
verdade: os fillos de Galicia traballan, prepranse,
segundo a frase de Murgua; pero o labor rudo, debe ser
constante para ser eficaz, necestase manter viva a fe, poer os
ollos en alto e o pensamento no porvir, para que a lentitude do
traballo, a tardanza do xito, o fracaso do esforzo, non entibien o
nimo, non arrunen a enerxa, non aniquilen a esperanza. Todo
iso se necesita e anda mis, porque preciso perder de vista
todo fin utilitario, renunciar a todo proveito material, e
resignarse xuntamente con isto e doloroso! a que as
primeiras e anda posteriores negativas non rompan o silencio ou
apenas produzan rudo, o cal ha de suceder, xa non entre os
estraos que estn a longa distancia, senn entre os mis
vecios.
Non estamos tocados de sentimentalismo; ao contrario,
poemos aqu toda a nosa sinceridade, dando a man a xogos de
palabras, a entretementos retricos, para dicir a verdade, para
facernos entender dos entusiastas para quen o mis leve
resplandor de luz perenne estrela, a lixeira nota, froito moitas
veces da casualidade, acordada e suave msica.

256
 Porque hai que ter en conta que a aspiracin do escritor non
ha limitarse soamente conquista do aplauso dos doutos e
entendidos, senn granxear o modesto aprecio das multitudes, se
non literatas, que teen corazn e sentimento: han de encamiar
o seu esforzo a seren tiles aos seus, contribundo xeral
cultura, sen ambicionar tanto a popularidade do seu nome como
a xeneralizacin da sa obra. E se non ha ter por norma o
consello do filsofo grego, se a ta obra mala, oculta o teu
nome censura; se boa, ocltao envexa, debe, polo menos,
non aspirar en absoluto gloria dun nome coecido, si a
conquistar as vontades para a idea que difunde, para o ideal que
salienta, para o sentimento que expresa e encarece.
De todos os xeitos, e sexa calquera o resultado do
movemento iniciado, este movemento existe e importante,
pode establecerse, con vantaxe para os tempos actuais, unha
comparacin entre a poca presente e unha non moi distante.
Ao tratar das letras galegas, as a prensa da rexin como os
que de cousas de Galicia escriban, mostrbanse todos moi
optimistas, e al polos anos prximos anteriores ao 80 era
frecuente ler a nosa literatura, o cadro da nosa literatura.
Tratando entn de asuntos destes, a propsito de libros
galicianos, como din os puristas, tivemos que afirmar unha
opinin contraria; porque, naquela sazn, non era exacto
presumir de posur unha literatura, pois non poda empregarse
palabra de tan lata expresin para cualificar as obras de autores
pertencentes ao segundo terzo do sculo e unha media ducia dela
mis modernas.
O malogrado Teodosio Veiteiro Torres publicara os seus
Versos (1874) eloxiados na prensa de Madrid, e a sa Galera de
Gallegos ilustres (1875); Modesto Fernndez e Gonzlez en La
Correspondencia de Espaa, fixera a presentacin de Lamas
Carvajal polos seus preciosos Ramios de espias, Follas e
frores (1876), secundndoo Ossorio e Bernard na Gaceta de

257
Madrid e outros distinguidos escritores, que, con estes,
chamaron a atencin do pblico sobre un modesto pero
inspirado e xenial poeta das nosas provincias: Alfredo Vicenti
Rey, hoxe director de El Globo, e a quen, con pesar dos amantes
das boas letras, separaron do cultivo da poesa as ridas tarefas
do xornalismo poltico, publicara tamn en 1876 os seus
Recuerdos, poesas que o acreditan de orixinal e delicado; dera
luz os seus Versos en dialecto galego o erudito director do
Instituto da Corua, seor Prez Ballesteros, e por aqueles
tempos, se a memoria non nos infiel, a prensa laudaba
igualmente as poesas do douto catedrtico de Ourense, Sr. Saco
e Arce, tan coecedor do idioma galego.
Era isto unha literatura? Non certamente. Dende haba
bastantes anos estaba case en absoluto paralizado o movemento
literario na nosa rexin, e non chegaba con impulsar o esforzo
duns cantos. Por iso ns, ao emitir humilde opinin acerca da
primeira novela de dona Emilia Pardo Bazn, Pascual Lpez,
diciamos que anda non haba razn para entusiasmarse coa nosa
literatura, dada a escaseza da sa producin.
D. Benito Vicetto, coecido como autor dunha Historia de
Galicia, e de interesantes novelas como Los hidalgos de
Monforte, Rojn Rojal, El Lago de la Limia e outras igualmente
histrico-cabaleirescas publicara en Ferrol unha Revista Galaica
de escasa duracin e case por completo dedicada a reproducir
traballos de escritores galegos xa dados luz vinte e trinta anos
antes.
Na Corua alcanzou tamn curta vida La Lira, revista
literaria e de msica, e en Santiago sucedeu o mesmo coa
Revista Compostelana.
Mellor fortuna alcanzou El Heraldo Gallego, que en
Ourense e baixo a direccin de Valentn Lamas Carvajal, foi
durante algns anos a representacin das letras galegas. Na dita
publicacin colaboraron os escritores galegos coecidos, e

258
fixeron as sas primeiras armas moitos mozos, dos cales algns
gozan hoxe de xusto nome.
Ns, que fomos dos que en El Heraldo Gallego fixemos os
nosos primeiros ensaios, cremos un deber de xustiza consignar
nestes apuntes o recordo que merece a obra con tanta constancia
sostida durante algns anos polo autor de Espias, follas e
frores, que ademais das propias obras enriqueceu o caudal das
do pas, abriu camio aos demais, estimulndoos coa
publicidade que na sa revista lles prestaba.

II

Para que resulte mis claro o obxecto que nos propoemos,

o cal non outro que poer de manifesto o renacemento da
actividade intelectual en Galicia, convn e interesa ao noso
propsito demostrar cal era o estado da producin literaria na
rexin os anos anteriores a aqueles nos que corresponde sinalar a
iniciativa dese renacemento para expoer despois o seu
desenvolvemento.
Ao dicir ns que hai uns doce ou catorce anos non haba
razn fundada en xustiza para dicir a nosa literatura, non
tiramos ao esquecemento aos que no labor intelectual
precederon xeracin presente, senn que, dado o perodo de
infecundidade que illou completamente Galicia do movemento
intelectual, a literatura que podan referirse os optimistas era a
que representaban os antigos, os que, como anteriormente
dixemos, corresponden ao segundo terzo da centuria, dos cales
morreron moitos hai tempo, como Aguirre, Domingo e Alberto
Camino, Jos e Ramn Ra Figueroa, Puente e Braas, Vicetto,
outros recentemente como An e Losada, e algns, os menos,
viven por fortuna e traballan como Murgua e Pondal.

259
 Como non pretendemos facer un estudo histrico, senn
algunhas consideracins de actualidade, as nosas referencias a
ese pasado, certamente glorioso para as letras galegas, teen que
ser moi lixeiras, por iso algns dos nosos paisanos botarn
quizais de menos a relacin de autores e obras anteriores aos
anos de 1870 a 1880, poca na que nos fixamos. E feita esta
breve aclaracin, continuaremos a nosa tarefa.
Do tempo indicado datan as primeiras iniciativas en favor
do desenvolvemento da producin e cultura literaria de Galicia.
D. Alejandro Chao, despois dun fracasado intento de
publicacin en Madrid dunha Ilustracin de Galicia y Asturias,
baixo a direccin do Sr. Murgua, e que s puido dar luz seis
nmeros (1878); D. Alejandro Chao, dicimos, fundou unha
interesante revista titulada La Ilustracin Gallega y Asturiana,
tamn na corte. Para consolidala non se omitiron medios;
encargouse da sa redaccin a Vicenti, Placer, Balbn e outros, e
foi dirixida tamn polo citado escritor, a cal se publicou como
gallega y asturiana os anos 79, 80 e 81, trocando no 82 os seus
apelidos polo de Cantbrica, baixo cuxa denominacin saron
luz vinte e catro nmeros, tendo que cesar na sa empresa o
xeneroso editor coa perda de senllos miles de pesos, pois nin co
cambio aquel, que ensanchaba grandemente a representacin
artstica e literaria da dita Ilustracin puido esta alcanzar vida
propia.
Por aquel entn tivemos ns que reproducir un proxecto
que deramos a coecer na prensa diaria uns anos antes, acerca da
formacin dunha Sociedade de publicidade para as obras dos
escritores galegos, indicacin ben acollida e considerada en
xeral como realizable; pero que non pasou de proxecto.
En 1880 fundou tamn na Corua a nosa ilustre paisana e
amiga Dona Emilia Pardo Bazn, outra revista, soamente
literaria, titulada Revista de Galicia, que pronto cesou tamn, xa
porque a sa directora tivo que sar temporalmente de Galicia,

260
ou xa porque e esta a opinin pola que nos inclinamos a
pesar do prestixio da sa directora tampouco puido arraigar.
Curros Enrquez deu prensa no mesmo ano os seus Aires
da mia terra, obra que alcanzou grande notoriedade pola
persecucin de que foi obxecto a consecuencia de denuncia e
excomun do bispo de Ourense. Con ela gaou o noso querido
amigo a merecida fama da que goza e que o sinalou, xustamente,
no primeiro posto entre os poetas da rexin galega.
popularidade de Curros contribuu a circunstancia de ser o seu
libro denunciado e condenado polo citado bispo, merc a esta
circunstancia, o pblico espertou da sa apata, e soubo, pois por
desgraza quizais doutra sorte o ignorara, que tia Galicia un
poeta mis; pero de grandes alentos, de elevada inspiracin, e
sobre todo, xenuinamente galego. Ata entn era xeral a crenza
de que o idioma galego serva unicamente para usalo en
composicins de tons suaves, melanclicas, tristes, se se nos
permite o emprego dese vocbulo; o autor de Aires da mia
terra probou co seu libro que o ton enrxico cadra ben ao xenio
da lingua na que trobou Macas e na que o Rei Sabio escribiu as
sas Cantigas; probou que en galego poden tratarse todos os
xneros literarios, dende o epigramtico e amatorio, ao pico,
pero que fai falta para isto ser un Curros.
Case coincidiu con esta manifestacin vigorosa do novo
poeta a aparicin de Follas Novas, da inmortal e nunca bastante
chorada Rosala de Castro de Murgua; fermoso poema das
tristezas e amarguras, das miserias e esperanzas da nosa terra e
da nosa xente, fermosos cantos que os fillos desta rexin
podemos chamar o Libro das dores. Precedalle un prlogo de
Castelar, no que este faca a apoteose de Galicia e cumprida
xustiza s brillantes e non igualadas condicins da insigne
cantora.
Renaceu por entn en Galicia o movemento rexionalista,
anos antes, iniciado por Alfredo Vicenti, o hoxe Director de El

261
Globo, no Diario de Santiago, morto por vontade do arcebispo Sr.
Pay e Rico, e na Gaceta de Galicia que sucedeu a aquel xornal, e
polo autor destas lias no Diario de Lugo, morto tamn por iguais
causas ca o seu homnimo composteln. Aquela primeira
campaa rexionalista fixara un tanto a atencin da prensa
madrilea, que houbo de manter cos diarios citados animada
polmica, considerando como manifestacin dunha tendencia
separatista o que era sinxelamente expresin dunha aspiracin
lextima como protesta contra a aniquiladora centralizacin.
A nova campaa en tal sentido foi briosamente sostida por
La Regin Gallega, xornal de Santiago a cargodo Sr. Murgua, e
ao que auxiliaban outros varios, pero cuxa vida foi curta, por
causas que non coecemos ben.
Todo iso contribuu a fixar a atencin en Galicia, sendo
base para que se rectificase o errneo xuzo que de tal pas e dos
seus poboadores estendera a ignorancia ou a lixeireza de gran
parte dos que deles se ocuparan. Anda entn, a citada
Ilustracin Gallega e a prensa rexional tiveron que contestar
dignamente a disparatados artigos escritos en dano do noso pas
e das sas xentes.
A prensa peridica, entre tanto, fomentaba a afeccin s
letras coa publicacin de follas literarias, nas que colaboraban
os mis distinguidos escritores do pas e moitos outros, tamn
notables de fra da rexin.
Os certames ou xogos florais recibiron gran impulso,
celebrronse anualmente na Corua, Vigo, Pontevedra, Santiago
e outras poboacins, presididos por eminencias como Castelar,
Balaguer, Moret, Pidal; e de naturais do pas, por Romero Ortiz,
Murgua, Emilia Pardo Bazn, Linares Rivas e Vicenti, en cuxas
festas do enxeo se deron a coecer apreciables escritores e
poetas.

262
 Certamente que os xurados non puideron, en xeral,
mostrarse moi esixentes, por razns fciles de comprender; pero
indubidablemente a celebracin de tales concursos serviu para
espertar a afeccin, e os premios e as distincins concedidos
foron estmulo para os autores agraciados; e se ben moitas das
obras distinguidas quedaron, con premio e todo na escuridade,
non obstante, outras alcanzaron o aprecio do que eran
merecedoras; por exemplo os fermosos romances histricos de
Victoriano Novo e Garca e a excelente novela Antonio Fuertes
do coecido publicista e distinguido literato Marqus de
Figueroa.

III
Nos primeiros anos da dcada de 1880 a 1890, D. Ramn
Segade Campoamor, xa coecido por anteriores ensaios na
novela e noutras producins literarias, deu luz Pablo Gmez,
Francisca e Tres cuentos, novelas as das primeiras dignas de
terse en conta, por mis que a narracin non inspire grande
interese, nin a brillantez do estilo lles dea moito realce.
No xnero non houbera grandes ensaios dende as novelas
de Vicetto de poca un tanto remota, anda cando dera luz na
Corua El cazador de fantasmas (76 ou 77) e na Revista
Galaica, as tituladas Las aureanas del Sil, El Conde de
Amarante, La baronesa de Frige, e non lembramos se algunha
outra, os demais ensaios non revestan grande importancia
Cuadros sociales, novelas curtas e morais de dona Emilia
Cal de Quintero, autora dun tomo de poesa titulado Horas de
inspiracin, publicouse na Corua en 1879 por D. Vicente Abad,
que editara El cazador de fantasmas; na mesma poca e pola
mesma casa que daba esas obras en folletns de El Telegrama, se
non estamos equivocados apareceu a novela Paniagua y
Compaa, de Curros Enrquez, que non deixou de facer algn

263
rudo anda que por causas alleas s condicins literarias do
libro. En 1879 publicouse tamn no folletn de El Lrez, xornal
de Pontevedra, La cancin de la miseria, de D. Jos Ogea.
s producins do Sr. Segade Campoamor, seguiu El ltimo
estudiante, con que fixo a sa aparicin o mozo Marqus de
Figueroa e que demostra as excelentes condicins de escritor do
seu autor, pero que non chega sa segunda novela Antonio
Fuertes, premiada como xa dixemos en pblico certame, e na
que xa se revela o novelista de verdade.
Estas das producins e as citadas do Sr. Segade
Campoamor teen por teatro localidades de Galicia: non as a
terceira do Marqus de Figueroa, publicada co ttulo La
Vizcondesa de Armas, e que de costumes cortess.
A seora Pardo Bazn publicou Un viaje de novios, La
Tribuna, El cisne de Vilamorta, e tantas outras que lle
conquistaron preeminente posto entre os mis compscuos
cultivadores do xnero, alternando a producin das sas novelas
con estudos, tan importantes e celebrados como San Francisco
de Ass, La cuestin palpitante e La Revolucin y la novela en
Rusia, amn doutros moitos traballos. Das obras desta eximia
paisana nosa, nada debemos dicir nesta ocasin: o pblico
coceas e suficiente.
en 1886 cando o movemento literario de Galicia alcanza
o desenvolvemento fra e dentro do pas, pois hai que advertir
que obras da seora Pardo Bazn e as do Marqus de Figueroa
foron editadas fra da rexin. O movemento rexionalista tomou
corpo por aquel entn en toda Espaa e acentuouse en Galicia,
influu no literario sendo obxecto da atencin que no Ateneo de
Madrid e na Academia da Historia consagrrono literatos
distinguidos como os Sres. Nez de Arce e Snchez Moguel,
aos que deron contundente rplica os xornais do pas, e moi
concienciuda e razoadamente o Sr. Murgua, o Marqus de

264
Figueroa e o mozo, discreto e ilustrado escritor ourensn D.
Arturo Vzquez. Con tal motivo advertiuse un tanto de reaccin
en favor de Galicia, polo menos volveuse cara a ela a atencin.
Fundouse en Barcelona en 1886 a importante revista La
Espaa Regional, que na sa seccin crtica deu a coecer
algunhas obras dos nosos poetas, e nas sas columnas acolleu
traballos dos nosos escritores cuxa colaboracin foi moi
estimada.
Todo isto a levantando o nome de Galicia; todo isto
empurraba, digmolo as, o movemento literario da rexin, pero
non era bastante: faltaba o ncleo, o centro, e este veu selo a
Biblioteca Gallega, fundada no mesmo ano de 1886 polo douto
individuo do Corpo de Arquiveiros e Bibliotecarios D. Andrs
Martnez Salazar, Arquiveiro da Audiencia da Corua, casteln
de nacemento, pero galego polo seu amor s cousas desta terra e
moi versado no coecemento delas; coas sa Biblioteca,
arriscada empresa veu realizar, case en todas as sas partes o
noso antes citado proxecto de creacin dunha sociedade de
publicidade para as obras de autores galegos, porque na sa
coleccin, que alcanza xa vinte e nove volumes, cumpre o fin
principal que ns indicabamos: publica as obras de autores de
nota, d luz as dos escritores que empezan e reproduce outras
antigas e outras destas saca publicidade.
Desta Biblioteca, que obtivo da Deputacin provincial da
Corua importante apoio, falaremos co detemento que merecen
algns dos libros que a compoen.
Para completar o seu plan creou o Sr. Martnez Salazar
unha revista, Galicia, que s puido vivir dous anos ( 87 e 88)
seguindo nisto a pegada das que as en Galicia como fra dela, a
precederan.
Adoita dicirse que nos pases do Norte non onde as xentes
despuntan polos seus trazos enxeosos, o seu sal e o seu donaire;

265
pero tal afirmacin, como tantas outras inexactas, admitida
lixeiramente por axioma, desmntea a Galicia humorstica,
revista do xnero que o seu ttulo indica, publicada en Santiago
(88 e 89) polo mozo Enrique Labarta Posse, con xustiza
chamado o Quevedo galego. S uns oito ou dez meses viviu esta
publicacin, substituda meses despois por La Pequea Patria,
fundada polo mesmo Labarta e por Tarro Garca, a cal publicou
soamente doce nmeros. Estas das ltimas revistas publicaban
retratos e biografas de galegos distinguidos, e nelas, como en
Galicia, do Sr. Martnez Salazar, colaboraron os bos escritores
da rexin.
A crtica non careceu tampouco de bos cultivadores;
ademais do que corresponde aos xornais diarios, Joaqun de
Arvalo, orixinal escritor, anda que un pouco tocado de
afrancesamento, deu importancia crtica literaria en La
Monarqua, de Ferrol; Juan Barcia Caballero, en Santiago, deu
luz excelentes traballos desta ndole, que figuran coleccionados
no seu libro Mesa Revolta; Alfredo Braas, na prensa rexional e
na de Madrid inseriu notables traballos de crtica; Aurelio
Ribalta fixo o mesmo na revista Galicia, xa citada; Villelga
Rodrguez, douto sacerdote, insera quincenalmente en El Pas
Gallego, de Santiago, revistas crticas; Salvador Cabeza de
Len, modesto e ilustrado escritor composteln, e ultimamente o
estudoso e aproveitado Manuel Cabreiro Cardama, este en La
Patria Gallega e aquel en La Espaa Regional acreditan posur
condicins para tan pouco fciles tarefas.
Nestas, anda que con menos actitudes ca os indicados,
tomamos parte algunha vez: en El Porvenir, revista barcelonesa,
publicamos un estudo crtico do discurso de entrada de D. Pedro
A. de Alarcn na Academia Espaola (1877); dedicamos outros
traballos, os mis extensos que publicou a prensa de Galicia, s
primeiras novelas das seora Pardo Bazn, e con motivo de Un
viaje de novios tivemos que soster breve polmica na Revista de

266
Espaa co coecido e entendido escritor D. Luis Vidart, que se
dignou contestar as nosas observacins.
A seora Pardo Bazn deu estampa en 1888 o seu notable
libro De mi tierra (impreso na Corua) no que figuran, entre
traballos de distintos xneros, o seu discurso La poesa regional
gallega e os seus fermosos artigos El olor de la tierra, Luz de
luna e Vides y rosas, estudos crticos (feitos co tino, coa
delicadeza e co estilo que distinguen celebrada autora) de
Valentn Lamas Carvajal, Eduardo Pondal e Benito Losada, e
que, antes, con moi bo acordo, dera a coecer na xa citada
Revista de Espaa. E dicimos con moi bo acordo porque con
eses estudos, que tian a autoridade grandsima de tal sinatura,
daba a estimar, a quen xa non os coecese, tres dos nosos
primeiros e gabados poetas, tan distintos entre si. Por tan eximia
persoa presentados, os nosos tres paisanos levaban a sa fama
mis al das fronteiras da terra que con tal fervor amaron e
cantaron con tal inspiracin.
Ao mesmo tempo, dbanse luz coleccins de poesas dos
autores do pas; unha en Pontevedra, formada por D. Francisco
Portela Prez (1882) e outra titulada Galicia y sus poetas con
erudito e discreto prlogo do seu intelixente colector don
Leandro de Saralegui e Medina (Ferrol, 1886).
Valentn Lamas Carvajal, en 1878 dera estampa Desde la
Reja, coleccin de poesas galegas e castels, e en 1880
Saudades gallegas, ambas as das obras impresas en Ourense, e
en 1887 publicou outro novo volume en prosa co ttulo de
Gallegada, ao que seguiu A musa das aldeas, cuxo mrito e data
non coezo; por mis que, sen temor a errar, pode dicirse que
nese tomo, como nos anteriores, aprcianse as condicins
envexables que o distinguen.
Entre as obras que do 80 ao 86 se publicaron en Galicia,
merecen especial indicacin Mesa revuelta, prosa e versos de

267
Juan Barcia Caballero, distinguido mdico literato de Santiago,
autor de La cuestin palpitante, coleccin de cartas dirixidas a
dona Emilia Pardo Bazn, a propsito do libro desta seora que
leva o mesmo ttulo; Muestras sin valor, poesas galegas e
castels dun mozo que pola sa pereza non conquistou tan alto
posto como na repblica literaria lle corresponde, Lisardo R.
Barreiro, tan elegante prosista como inspirado poeta; Nicols
Taboada Fernndez deu luz en volume custeado, como premio
nun certame, polo Sr. Elduayen, varias poesas sas distinguidas
todas en concursos de Galicia e doutras rexins; Nicanor Rey
Daz, nun folleto, publicou unha epstola e un poema, que o
acreditan de poeta de alentos; Manuel Ramrez figura cun groso
tomo de poesas e cun caderno ou suplemento, ambos os dous
titulados Ecos dolientes, prologado o primeiro pola Sra. Pardo
Bazn; Victorino Novo y Garca imprimiu os seus laureados
romances La protesta de Pedro Padrn e La Infanzona de
Mesa, e Isidoro Casulleras o seu tamn premiado romance Juan
Tuorum.
O Cancionero popular gallego do Sr. Prez Ballesteros, a
quen xa citamos, unha obra notable, pola que o seu autor
merece o mis sincero e completo aplauso. Moi numerosa
coleccin de cantares e cancins populares, discreta e
intelixentemente agrupados e anotados, que demostra a
dilixencia do seu colector e o seu excelente gusto literario (2).
En 1887 imprimiuse en Betanzos, o libro Orballeiras,
poesas galegas e castels de D. Fernando Garca Acua, fillo de
Cuba e connaturalizado neste pas, que no devandito libro d
gallarda mostra dos seus bos dotes para o cultivo da poesa.
Neste mesmo ano, e semellanza do ocorrido cando en 1880
publicou Curros os seus Aires da mia terra, xurdiu un novo
poeta. Volvoretas, de Alberto Garca Ferreiro (Ourense), autor
dun ensaio dramtico Luchar por la Patria e dunha coleccin de
poesas Gritos del alma, obras que puideramos chamar de

268
xuventude; Volvoretas, dicimos, foi unha revelacin: como
nestes apuntes non emitimos xuzos crticos, s diremos que este
libro foi acollido pola crtica con franco aplauso, e que distintos
escritores de fra desta rexin proclamaron na prensa da Corte a
fama do poeta, do novo vate ourensn.
Blsamo de Fierabrs, titlase unha coleccin de poesas
orixinais de Enrique Labarta Posse, cmicas e humorsticas na
sa maiora. Neste xnero de maneira indisputable o libro o
primeiro, e o seu autor o primeiro tamn. A facilidade para a
improvisacin e a graza inesgotable que pose Labarta,
concdelle ese ttulo, e o seu citado libro pode colocarse, sen que
desmereza, ao lado dos da sa ndole que eloxiou a prensa de
Madrid.
Co ttulo Foguetes bautizou moi oportunamente o seu
coleccionista de epigramas en galego, o Sr. Prez Ballesteros,
porque en efecto, son chispazos de enxeo; e Contios, librio
anlogo de D. Benito Losada, ten toda a graza e picarda que
caracterizan as producins do seu autor.
A coleccin de libros que baixo a denominacin Espaa,
os seus monumentos e as sas artes, a sa natureza e historia se
publica hai algns anos en Barcelona, comezou en 1888 a dar
luz o tomo Galicia, debido experta pluma de don Manuel
Murgua, autor da Historia deste reino, en publicacin, e que en
1878 e 1879 publicara na Revista de Espaa o seu notable
estudo El arte en Santiago durante o sculo XVIII. Na obra
Galicia, a pesar dos lmites que, dada a ndole da publicacin,
tivo forzosamente que encerrarse o seu autor, vese a sa vasta
erudicin, o seu grande coecemento do asunto e, sobre todo,
loce, como en todas as sas obras, o fermoso estilo, a rica
linguaxe que fixeron del, hai xa anos, o primeiro dos escritores
rexionais e un dos mis notables da nacin espaola.

269
 Galicia contempornea, (pxinas de viaxe) titlase o libro
publicado na Habana polo novo director de El Eco de Galicia,
que al representa os intereses que o seu nome indica, D. Waldo
lvarez Insua. Nese libro, e nas condicins que permite unha
crnica de viaxe, descrbese o estado actual desta rexin,
estdanse lixeiramente, anda que moi discretamente, os
problemas de actualidade que afectan a este pas, e dse conta do
movemento de progreso que neste pas se advirte, deixndose
levar dun tanto de optimismo. O Sr. lvarez Insua mstrase,
como en todos os seus traballos literarios, ardente patriota,
escritor fcil e de viva imaxinacin.
Publicouse tamn en 1889, data do libro que acabamos de
citar, unha coleccin de poesas castels, titulada Otoales, do
autor destes apuntes.
De 1890 coecemos, El Avia y el Mio, novela de curtas
dimensins da Sra. Feijoo de Mendoza; Brisas gallegas, poesas
de M. Lois Vzquez; Hijos distinguidos de la provincia de Lugo,
por M. Castro Lpez . E chegamos con isto a 1891, parte que
deixamos para o final, debo falar antes de El Regionalismo, de
D. Alfredo Braas, (Barcelona, 1889) e da Biblioteca Gallega,
base do renacemento en Galicia.

IV
Algunha indicacin fixemos acerca do rexionalismo, do
que especialmente imos tratar neste captulo polas sas relacins
coa literatura.
En anos anteriores ao 80, xa algns xornais galegos
trataron de levantar o esprito pblico, foi interpretada a sa
tendencia fra de Galicia en recto sentido, e de ben distinta
maneira na corte, onde houbo rganos na prensa que combateron
duramente aquelas manifestacins, considerndoas uns como

270
hostilidade capital de Espaa, e outros como representacin
dunha iniciada corrente contraria unidade nacional.
Por aquela poca non moveu tanto rudo o rexionalismo
coma despois; andando o tempo, e con motivo de cuestins
econmicas, partiu de Catalua o movemento inicial; atopou eco
en case todas as provincias, e non foi nas de Galicia onde se
mostraron menos activos os que o patrocinaban. Cmpre, non
obstante, consignar que non toda a prensa o apoiaba, antes ben
bastante dela, anda que non a maior parte, xulgaban mal a tarefa
que os rexionalistas emprendan.
Xa falamos de La Regin gallega, xornal en Santiago,
fundado para ser representacin desa tendencia que a varios
xornais animaba; para cooperar ns a ese movemento, ao que
desde antigo vieramos prestando o modesto concurso,
reproducimos o traballo El Provincialismo, publicado en 1879 e
nesta data copiado por algns diarios da Corte simpatizantes
nosos; e escribimos outros varios en El Regional e na revista
Galicia, e nunha reunin literaria en (Lugo, 1886), expuxemos
as ideas fundamentais do rexionalismo nun discurso que
apareceu en La Espaa regional, de Barcelona.
A impulsos dos rexionalismo naceu a Biblioteca gallega e
creouse a revista Galicia, e entn foi cando o ilustrado
catedrtico da Universidade compostel deu estampa a sa
obra El Regionalismo, de cuxa importancia non pode
prescindirse.
A obra do profesor D. Alfredo Braas atraeu
poderosamente a atencin pblica, e sexan as que sexan as ideas
de quen a lea, ache motivos mis graves de disidencia con
algunhas ou con todas as sas principais afirmacins quen dela
se dea conta, ter que facer xustiza ao autor.
Coecemento do asunto, erudicin pertinente e abundante,
novidade nos puntos de vista, pensamento orixinal, non poden

271
negarse a El Rexionalismo. Propsito xeneroso, cal de
establecer un corpo de doutrina que rena nunha soa agrupacin
todos os elementos do rexionalismo, un tanto dispersos; decisin
para tratar o problema, tratndoo seriamente e coa detencin
debida; isto hai que recoecelo na obra do ilustrado catedrtico
de Compostela.
Analizando as causas do rexionalismo e expoendo o que
o Estado, a familia, o Municipio e a Rexin, o seor Braas
examina as relacins e as diferenzas daquel principio co
federativo; a sa ntima unin coa descentralizacin poltica e
administrativa, demostra que non contrario unidade nacional
e expn un plan completo de goberno e administracin das
rexins.
Segue a esta brillante e metdica exposicin de ideas, a
relacin histrica do rexionalismo nos continentes, a sa
existencia e antigidade na pennsula ibrica, pasando despois
terceira parte que trata especialmente do Regionalismo en
Galicia, expoendo as sas orixes histricas, o seu
desenvolvemento a travs das pocas distintas da nosa peculiar
historia. Fai a da gloriosa Universidade compostel, a das loitas
mantidas polo rexionalismo galaico, salientando o que foron as
ciencias, as letras e as artes na rexin galega, poendo de relevo
o renacemento desta literatura, para rematar formulando un
programa de propaganda e os medios de formar un gran partido
poltico social.
Non o noso propsito, xa antes o consignamos, analizar
as obras das que damos noticia polas necesidades deste sumario
estudo; por iso, e sen prexuzo de entrar no exame do que agora
nos ocupa, nun prximo estudo sobre o Regionalismo en
Galicia, limitamos aqu a tarefa de enumerar as condicins que
rene o libro, para xustificar a importancia que lle concedemos,
pois se moito o seu interese no presente, anda ha de telo maior
no provir.

272
 Pero as e todo, sen entrar na anlise das doutrinas que
sostn e das solucins que propn, cabe estimar ese libro como
mostra da atencin que o Sr. Braas dedica s cuestins de
interese palpitante, como manifestacin de afecto sa patria,
da que un dos mis distinguidos fillos. E en canto s
condicins puramente literarias, revlase, a quen non o coeza, o
autor de El Regionalismo como escritor de vigoroso estilo, de
pulcra e nada afectada linguaxe, claro e conciso na exposicin,
elegante sempre e inspirado cando o asunto o require.
O xito da sa obra foi excelente, e o seu xeneroso esforzo
achou xusta recompensa na cariosa demostracin de afecto
sincero que en Santiago lle ofreceu numerosa representacin de
todas as clases sociais; desde os eximios profesores daquelas
celebradas escolas ata os literatos distinguidos; desde os que no
exercicio das artes se sinalan ata os laboriosos e intelixentes
xornalistas, fraternais compaeiros do autor. Naquel concorrido
banquete, animado polos dous mis doces sentimentos que
poden animar aos cidadns, o culto patria e o amor aos seus
compaeiros, sentimentos unidos pola homenaxe ao talento,
coroou o Sr. Braas a sa obra cun elocuente e moi aplaudido
discurso que sentou a sa reputacin como orador.
Con este acto recibiu poderoso impulso a idea rexionalista;
de al partiu a poderosa forza creadora de organismos que en
distintas localidades traballan para propagar os seus ideais, e de
al arrancou tamn a idea de publicar a revista La Patria
Gallega, que baixo a direccin do Sr. Murgua ve a luz pblica
en Santiago, dedicada unicamente a manter as ideas
rexionalistas. Estes certamente foron estmulo para promover a
producin literaria, porque a favor delas prorrogouse a
nobilsima de levantar a patria co esforzo de todos. Para este
efecto, constituuse a xunta rexional de xogos florais, que en
1890 celebrou os primeiros en Tui, e para o ano presente ten xa
anunciado que se celebrarn na Corua.

273
 Pola forza impulsiva dese movemento, o sentimento da
patria exltase, a idea de axudar ao seu renome gaa terreo e
convrtese en firme propsito, e os fillos de Galicia mvense,
traballan, e este movemento e esta actividades, que revelan o
renacemento, o espertar dun pobo, razoan e xustifican as
palabras de Murgua que citamos ao principio do captulo I. Ese
movemento, esa actividade fan exclamar ao insigne historiador:
Cego ser quen non vexa agora que Galicia aspira sa
total redencin.

A Biblioteca Gallega merece captulo parte polo impulso

que lle deu literatura rexional, facilitando aos autores o medio
de publicar as sas obras, que quizais doutro xeito quedaran
inditas, a menos de impoerse sacrificios, e porque deu a
coecer ao pblico do pas as producins de moitos dos seus
fillos distinguidos, e presentounos consideracin da crtica e
das persoas afeccionadas a estudar ou seguir o movemento
literario das rexins espaolas, con cuxos resultados obtivo
Galicia non pequenos beneficios.
O volume primeiro da hoxe importante coleccin que leva
dado luz con loable constancia o xa citado seor Martnez
Salazar, foi Los Precursores, de D. Manuel Murgua. Ningn
nome mis importante nin mis autorizado que este para
inaugurar a Biblioteca, porque, sen ofensa de ningun sexa dito,
o autor mencionado o primeiro dos escritores galegos. E, como
repetimos este concepto, debemos consignar que a nosa
imparcialidade ao estampalo absoluta, pois non tivemos nunca
relacins particulares nin literarias co que reputamos insigne
autor de obras de indiscutible e recoecido mrito.

274
 E dito isto, sxanos lcito apuntar tan superficialmente
como a ndole deste escrito o consente a nosa opinin acerca de
Los precursores. Fixou esta obra a atencin pblica e motivou
algunha discusin, por certas afirmacins que contn e que
varios non estimamos exactas, e xulgalas inspiradas nos
pesimismos propios do seu autor, frases referentes actual
xeracin literaria. Por outra parte, a tendencia que o seor
Murgua lle quixo dar ao seu libro era mis ideal que prctica,
pois se todos os galegos eminentes dos que se fixo a sa
biografa, cos primores do seu enxeo e coas gallardas da sa
pluma, polo devandito seor merecen o aprecio da
posterioridade, non pode admitirse, certamente, que fosen
precursores de ningunha tendencia social nin da aspiracin
nobilsima, altamente patritica que representa o rexionalismo, a
cuxo servizo puxo o seu valioso esforzo o ilustrado bigrafo.
Por esta razn, o primeiro volume da Biblioteca foi
obxecto de discusin, na que, xeralmente, non se esqueceron nin
un momento os relevantes mritos do seu autor.
A seccin potica da coleccin que nos ocupa numerosa.
Aires da mia terra, de Curros Enrquez, foi o primeiro
volume dela, como terceira edicin, obra da que falamos;
Soacas dun vello titlase a coleccin de poesas de D. Benito
Losada, e Queixumes dos pinos a de D. Eduardo Pondal. En
anos anteriores deron luz o primeiro as sas Poesas, e o
segundo os seus Rumores dos pinos, non obstante a reaparicin
das sas producins foi acollida con satisfaccin polos amantes
das belas letras. Non debemos emitir ns xuzo propios acerca
de poetas tan xustamente gabados maiormente cando existen xa
opinins moi autorizadas respecto deles.
Dona Emilia Pardo Bazn lmbrase de Anacreonte ao
nomear a Benito Losada, non porque dera na perigosa mana de
imitar aos clsicos o divertido e gracioso autor de Boafeira.

275
tan s porque a lembranza de Anacreonte esperta sempre ideas
risoas e infunde certa alegra de vivir; e teen a mesma virtude
os versos de Losada, anda que no seu fondo hai un sedimento,
non de fel, senn da tristeza especial do epicuresmo, a tristeza
da vida que se acaba. Bo gusto, mesura, temperanza, son
calidades moi atractivas neste poeta. Acaso, despois de Rosala
de Castro, Benito Losada o poeta galego que mellor fai falar
aos labregos e que con mis fidelidade reproduce o colorido das
sas festas e a graza dos seus costumes.
De D. Eduardo Pondal, na mia opinin o mis xenial dos
nosos poetas rexionais, di a mesma insigne escritora:
Por dereito de nacemento, Eduardo Pondal, co seu gabn e
co seu chapeu fungo, veu a ser o bardo: Eduardo Pondal hoxe
acaso o nico home en Espaa que con algn dereito pode usar
ese ttulo de bardo.
Difcil se non imposible atopar no fermoso estudo que
deste poeta fixo dona Emilia o xuzo concreto: non haberemos,
pois, de intentar achalo, remitindo os nosos lectores ao traballo
da mencionada escritora. Ao xuzo desta, e moi fundado e
exacto, Pondal o bardo, o bardo celta; e, en efecto, as sas
poesas parecen ditadas polo esprito ossinico, e teen un
perfume estrao, agreste pero moi agradable, por mis que a sa
poesa non pode ser popular. Sobre todas as sas composicins,
sobresae e esta si que popular a moi famosa A campana de
Anllns, obra da sa mocidade. Victorino Novo e Garca un
tenro e delicado poeta: a sa composicin dedicada a Grilo
Humos y aromas pode competir sen receo con La cheminea
campesina e Las ermitas de Crdoba daquel inspirado vate.
Novo e Garca figura na Biblioteca cunha fermosa coleccin de
romances, algns deles premiados en pblicos certames e
publicados antes. Completan este Romancero de Galicia varias
composicins lricas que forman un rico ramallete bastante por

276
s s para xustificar o bo xuzo que do seu autor ten formado
todo o que coece as sas producins.
As Poesas selectas de D. Jos Mara Posada, conteen
case todas as deste autor, poeta moi sentido e apracible cuxas
composicins galegas son preferibles s castels. As que nos
dous idiomas escribiu D. Francisco An, apareceron
coleccionadas baixo o epgrafe Poesas gallegas y castellanas.
este autor dos que mis fama gozan na rexin as como entre os
afeccionados nosa poesa: as sas composicins A pantasma,
O magosto e o seu inspirado canto A Galicia, premiado no
certame da Corua en 1861, conquistronlle a mellor reputacin,
e son, indubidablemente, fermosas xoias das letras galegas.
Precede a este volume un excelente estudo acerca do poeta e das
sas obras por D. Victorino Novo e Garca.
D. Francisco An verdadeiro bohemio, viviu ao da, sen
mis aspiracins que chegar ao seguinte, nin desexar outra cousa
que un raio de sol e un momento feliz no que puidese confiar
memoria calquera daquelas poesas galegas que, por non ter
tomado o traballo de escribilas, levou consigo ao sepulcro. Deus
dralle coas sas espontneas facultades poticas e unha
facilidade para versificar que poucos logran, un esprito
vagabundo e un corpo que anhelaba o repouso; as foi que as
escasas composicins que corren e se conservan grazas aos
esforzos dos seus amigos, son, polo regular, un tanto incorrectas,
e resntense da maneira de traballar do noso poeta. Que moi
poucos poden dicir, como el, que cantaba coma as aves cando
senta necesidade diso, e sen coidarse das sas cancins.
Do autor de Volvoretas, libro do que antes falamos, o tomo
poesas Chorimas, no que o Sr. Garca Ferreiro xustifica en
absoluto os xuzos que a sa obra anterior merecera crtica
unnime. En Chorimas hai a inspiracin, os robustos alentos, a
riqueza de imaxinacin e o ardor patritico que ao mozo poeta
conquistaron tan sinalado posto entre os favorecidos polas musas.

277
 Falar agora do tomo de versos que seguiu a ese na
Biblioteca gallega, para ns un tanto violento: Cousas da
aldea leva a nosa sinatura. Acolleuno a crtica con marcada
benevolencia; no seu Nuevo Teatro crtico, dedicoulle a seora
Pardo Bazn frases altamente honrosas para o seu autor; Curros
Enrquez (1) xulgou o seu autor representante en Galicia dunha
renomeada escola literaria francesa, e os seores Snchez Prez,
Navarro Ledesma (2) e outros, coa xeneralidade dos xornais do
pas, fixeron a sa crtica en extensos artigos.
Baixo o modesto ttulo Rimas, coleccionou as sas poesas
o seor Barcia Caballero, xa de sobra coecido en especial pola
sa fermosa composicin O arco da vella, premiada en certame,
e cualificada por Dona Emilia Pardo Bazn, de lindo ensaio do
seu autor acerca da poesa descritiva. Precede a este tomo un bo
estudo do seu autor sobre a poesa, no que non hai mis ca unha
nota desagradable; a de que tal publicacin o testamento
literario do seu inspirado autor, cuxa caracterstica a
delicadeza e a tenrura, mesturada coa resignada amargura,
propia de bastantes poetas do pas.
Ultimada a nota das producins poticas que deu luz a
Biblioteca, en tan boa hora fundada polo seor Martnez Salazar,
no prximo captulo falaremos das obras en prosa editadas na
mesma.

VI

Para dar conta dos libros da Biblioteca non nos atemos

orde da sa publicacin, pois facilita a nosa tarefa e serve mellor
ao propsito a que obedecen estes lixeiros artigos, mencionalos
agrupndoos polo xnero ao que pertencen e pola identidade ou
analoxa do asunto do que traten.

278
 Falamos da poesa, e neste artigo comezaremos polo grupo
mis numeroso entre os dezanove volumes en prosa: frmano os
tomos de miscelnea, dicir, de artigos varios, que son os
seguintes pola orde na que viron a luz:
De Joaqun de Arvalo, malogrado escritor de quen
falamos ao ocuparnos dos traballos de crtica, Ocios de
camarote, recompilacin de traballos de ndole varia, en todos
os cales chispea constantemente o enxeo do autor, cuxa fcil
pluma faca fermoso e daba encanto ao argumento mis frtil.
Caldo gallego unha coleccin de artigos do pas, como o
seu ttulo indica: Juan Neira Cancela, militar escritor, describe
escenas e perfila tipos do noso solo, e faino con graza e soltura
que o acreditan de perito no xnero.
Titlase Esbozos y siluetas de un viaje por Galicia o
volume que corresponde a Lisardo R. Barreiro, tan inspirado
poeta como elegante e xenial prosista: pode dicirse que a sa
pluma un pincel, con tal riqueza de cor e harmona de matices
presenta os seus cadros. Tipos, costumes e paisaxes forman a
fermosa galera con que figura no catlogo da Biblioteca.
A propsito de Galicia contempornea, falamos do Sr.
lvarez Insua, a quen pertence o tomo Ecos de mi patria, que
pode considerarse como segunda parte daquela obra. Artigos que
poderiamos chamar de actualidade, por que na sa maiora
tratan cuestins do momento; necroloxas de galegos ilustres,
crticas literarias, e unha parte de contos e lendas, en xeral moi
apreciables, constiten os Ecos. lvarez Insua escribe en fcil e
vigoroso estilo, e todos os seus traballos expresan o mesmo
nobilsimo sentimento: amor patria, que en Cuba rende
fervente culto o distinguido escritor.
O dilixente editor Sr. Martnez non limita o seu traballo a
solicitar a colaboracin dos autores contemporneos, senn que

279
estende a sa actividade, nunca bastante gabada, a buscar e dar
estampa obras inditas de interese para Galicia.
Ao seu celo dbese o Breve compendio dos varns ilustres
de Galicia (tomo IX) nela nacidos ou dela orixinarios, curioso
volume que contn noticia de gran nmero de homes
distinguidos, ou esclarecidos, como di o autor na portada, en
virtudes, literatura e dignidades eclesisticas. Dbese esta obra,
recompilada de varios autores, a D. Jos Pardias Villalobos,
que na mesma portada se declara natural do reino de Galicia.
Considerndoo tamn como de carcter biogrfico
mencionaremos aqu o Elogio del P. M. Feijoo, notable traballo
oratorio do presbtero catedrtico do Instituto de Ourense,
Delfarcelo Macas, natural de Astorga, quen o pronunciou
naquela cidade na solemne festividade relixiosa celebrada con
motivo da inauguracin da estatua elevada memoria do sabio
beneditino. A magnfica peroracin do Sr. Macas, vai precedida
dun extenso e bo prlogo dun paisano seu, que hai pouco
morreu: D. Juan Francisco Migulez, Maxistral na S. I. C. De
Mondoedo.
Os estudos histricos figuran na Biblioteca en cantidade e
calidade importantes: os puramente histricos son. El cerco de
la Corua en 1589 y Mayor Fernndez, no que o tan dilixente
editor canto escritor douto e castizo Sr. Martnez Salazar
recompila, analiza e depura todos os datos histricos relativos
famosa herona Mara Pita; e os Sucesos militares de Galicia en
1809 y operaciones de la presente guerra, polo coronel D.
Manuel Garca del Barrio, reproducin do impreso en Cdiz en
1811, e aumentada con discreto prlogo, curiosas notas e
interesantes documentos polo mesmo Sr. Martnez Salazar.
O primeiro traballo histrico literario da Biblioteca
pertence ao erudito D. Antonio Mara de la Iglesia, titlase El
idoma gallego, su antigedad y vida, e nos seus tres volumes

280
chase un minucioso traballo histrico e unha antoloxa dos
poetas que cultivaron o galego.
Dous volumes van publicados da Historia crtica de la
literatura gallega, obra coa que pode dicirse que iniciou as sas
tarefas literarias o novo escritor D. Augusto Gonzlez Besada,
cuxo propsito mereceu xeral aplauso como gabanzas a sa
realizacin na parte publicada.
Non a novela a manifestacin literaria mis importante na
coleccin de libros que nos ocupa.
La campaa de Ultramar leva por ttulo un tomo de D.
Aurelio Ribalto, pero ese epgrafe corresponde ao primeiro
traballo do volume, que ao noso xuzo, o primeiro captulo
dunha novela, na que o mozo escritor, amosa, como noutros
traballos que seguen ao citado, excepcionais aptitudes para o
xnero. As sas producins son belos cadros cheos de cor e vida,
o mesmo nas paisaxes ca nas figuras.
Isto mesmo podemos dicir dos Artculos y novelas que
compoen o tomo do malogrado D. Jos Rodrguez Seoane,
falecido cando apenas cumprira vinte anos. Como o Sr. Ribalto
revela grandes condicins de observador, e o seu estilo era solto,
elegante e claro.
De ensaios de novela podemos cualificar tamn os cadros
de costumes cuxo xnero expresa o ttulo, El mundo rural,
trazados por D. Jos Ogea, coecido por traballos de igual
ndole publicados en revistas. Sen que chegue aos anteriores,
non deixan de ter apreciables condicins as pinturas que fai das
miserias da vida campesia.
Baixo o epgrafe Estudios sobre Galicia reuniu o
distinguido escritor D. Leandro de Saralegui varios traballos
histricos, literarios e crticos, nos que d moi apreciable mostra
da variedade dos seus coecementos e dos seus dotes de escritor.

281
 A D. Luciano Cid Hermida pertence unha estimable
coleccin de Leyendas y tradiciones de Galicia, produto dos
estudos e das investigacins do ilustrado xornalista, e de D.
Eduardo Vincenti o discreto Estudio acerca de la propiedad
foral na nosa rexin.
Por este conciso resume do publicado na Biblioteca
gallega, poden xulgar os nosos lectores a importancia dos
beneficios que s letras rexionais veu prestar coa publicacin de
obras novas, a reproducin doutras e a exhumacin dalgunhas.
Anda que demos moi incompleta idea dos que son as obras
publicadas, chega para que se comprenda canta grande
influencia ten o feito polo Sr. Martnez Salazar no
desenvolvemento da literatura galega.
E maior o ter anda pola perseveranza do seu intelixente
director que ten xa na prensa o primeiro volume de Los
guerrilleros gallegos de 1809.

VII

En 1890 apareceu o libro Cousas das mulleres, poema

acompaado de varias poesas soltas de D. Jess Rodrguez
Lpez, autor da escola, digmolo as, de Benito Losada, pola
naturalidade, soltura, graza e picarda das sas composicins,
sempre moi celebradas polo pblico.
Deste autor publicouse nun xornal diario El Regional, de
Lugo unha preciosa poesa humorstica, agraciada con accsit
no Certame da Asociacin de Escritores da devandita cidade, e
na Revista Contempornea o seu Estudio psicolgico acerca de
la mujer lucense.
Brisas gallegas titlase outra coleccin de poesas de D.
Manuel Lori Vzquez, impresa tamn en Lugo en 1890.

282
 Das publicacins dadas luz en 1891, merecen consignarse
aqu as seguintes:
Lenda de groria, do Sr. Garca Ferreiro, fermoso canto
pico premiado no Certame literario da Corua, e cuxo asunto
o feito de armas que inmortalizou o nome de Mara Pita. Est
escrito en robustas e inspiradas oitavas reais, e foi xulgada pola
crtica con tanta unanimidade como entusiasmo. Ao anunciar a
segunda edicin, recompilou o seu autor as opinins emitidas en
Galicia e fra dela, e vimos confirmada a humilde que emitimos
publicacin da obra, e que figura cabeza da devandita
recompilacin.
Supoiamos que o fermoso traballo potico do autor de
Volvoretas e chorimas obtera en todas partes xuzos moi
honrosos para aquel e non nos equivocamos.
Baixo o modesto ttulo Follatos publicou a coecida
escritora e inspirada poetisa Srta. Filomena Dato Muruais, unha
coleccin de composicins, algunhas delas tamn premiadas. Os
mis delicados sentimentos destacan nelas, e xustifican unha vez
mis canto favorecida das musas a tenra cantora.
D. Manuel Castro Lpez, autor dun opsculo titulado Hijos
distinguidos de la provincia de Lugo, deu estampa unha
coleccin de Efemrides gallegas, sen ningunha dbida a mis
completa, novas ou ampliadas todas elas.
Para fixar cal o verdadeiro escudo de armas de Ourense, o
celoso presidente da Deputacin daquela provincia consultou ao
Sr. D. Benito Fernndez Alonso, quen evacuou moi lucidamente
o seu cometido no interesante e ben escrito histrico Armas de
Orense. O autor deste folleto un dilixente e discreto escritor de
Cosas de Galicia; coa sa sinatura apareceron nas revistas
relativas terra, notables traballos acerca de puntos histricos
escuros ou descoecidos, e grande o caudal que pose de datos

283
e documentos de grande aprecio referentes ao pasado das
provincias galegas.
Da de satisfaccin ser para todos os amantes destas cando
o Sr. Alonso nos ofreza o seu Cancionero y refranero popular e
o seu Diccionario gallego, xa que non se decida a coleccionar os
importantes traballos que hai espallados en gran nmero de
publicacins.
Ao editor da Biblioteca gallega debemos tamn o coecer a
novela Confidencias, de D. Luis Pardo publicada en Madrid, e
regalada por aquel aos seus subscritores. Cun asunto sinxelo fixo
este autor unha narracin interesante e sentida, exposta en fcil e
movido estilo.
A 1891 pertence tamn como as obras anteriores o drama
en galego torre de Peito-Burdelo, de D. Galo Salinas,
premiado no Certame da Corua antes mencionado. o seu
asunto a tradicin a que se atribe a fundacin da casa dos
Figueroas.
A Asociacin de Escritores e Artistas, de Lugo, publicou as
poesas Terra... a mia! do autor destas lias, e A vspora de S.
Xon en Montecubeiro, de D. Luis Gonzlez Lpez, que
obtiveron o premio e accsit de honra respectivamente, no
Certame da devandita Sociedade.
En Lugo imprimiuse unha coleccin de artigos xa
coecidos do malogrado Teodosio Vesteiro Torres. Titlase
Pginas sueltas, e os traballos que contn pertencen a varios
xneros e acreditan as boas condicins de escritor do noso
infortunado compatriota.
Los Nodales un estudo biogrfico daqueles insignes
marios galegos, escrito con gran copia de datos por D.
Francisco Portela Prez (Pontevedra).

284
 Para o ano presente estn xa anunciados, un tomo de versos
de Curros Enququez e outro de Garca Ferreiro. Ademais destes
acontecementos literarios, vern a luz pblica das memorias do
estudoso e modesto mozo D. Indalecio Varela Lenzano que nelas
se mostra concienciudo e competente crtico: unha premiada no
Certame da Corua versa sobre o Estado actual de la msica
en Espaa, e a outra, premiada en Lugo e que se imprime a custa
da Deputacin provincial, trata de Origen y desarrollo de la
msica popular gallega.
O citado D. Jess Rodrguez Lpez ten en preparacin o
poema Cousas dos homes, que seguramente ser tan celebrado
como todas as producins do seu autor; e o destas lias dar
publicidade en breve o Romancero de la ciudad de Lugo e o
estudo sobre Las murallas de Lugo, premiados ambos os dous
no Certame desta cidade.
Ademais de Los guerrilleros gallegos, aparecern na tantas
veces mencionada Biblioteca gallega un tomo titulado Primicias
do Sr. Cabeza de Len, outro de D. Renato Ulloa, con prlogo
do Sr. Murgua, e un volume de contos e novelas de D. Manuel
Amor Meiln, de quen tamn outra novela que inserir
proximamente un xornal de Madrid.
Disto do que ns temos noticia; pero claro que a
producin literaria en 1892 non se limitar ao relacionado; que
as e todo bastante para afirmar que, polo menos, no ano
presente non se paralizar o movemento que nas letras se advirte.
Ademais do dito, hai que ter en conta que a prensa
peridica auxilia en gran maneira ese movemento e difunde
activamente a cultura, preparando o esprito pblico. A mido
publican os xornais da rexin traballos histricos, literarios e
crticos, e composicins poticas de moitos distinguidos
escritores, bastantes dos cales non figuran entre os nomeados
porque non deron luz separadamente ningunha producin.

285
 Chegamos fin do noso traballo, non tan completo como
desexaramos pero axustado ao propsito que guiou a nosa pluma
dende o seu comezo: dicir algo e nada mis. Outros podern
mellorar en gran maneira esta modesta obra, dicindo moito e bo.
E conste para previr certas observacins, que ao dicir, no
ttulo, Movemento literario, tomamos a palabra literatura
como di o P. Blanco Garca en canto significa a arte que ten
por fin nico a manifestacin da beleza e por medio a palabra;
por mis que sendo isto o esencial algo engadiramos pola sa
ntima conexin con ese movemento literario a que estas
indicacins se refiren.

Revista de Espaa N 554, 555 e 556, 1892

A XUNTA DE DEFENSA
Aos Sres. Costales, Golpe e Iglesias Pacio
Poucas palabras temos que dicirvos, xa que nestes ltimos
das ocupmonos e mis dunha vez, no asunto que vos fai
endereitar os vosos pasos a esta cidade.
Sabedes perfectamente a sorte que ides correr; pero vs,
submisos aos acordos adoptados pola Xunta de defensa, vides
predicarnos, cal novos misioneiros, as excelencias da unin das
cidades galegas da Corua, vides exhortarnos para que
sigamos idntico exemplo, idntica conduta. Vide en hora boa,
cumpride o voso deber xa que non vos posible retroceder no
camio emprendido nun momento de cegueira; pero non
contedes con que se vaian ver realizados os vosos propsitos nin
pola tribunicia e fogosa elocuencia de Costales, nin pola
repousada oratoria de Golpe nin pola amigable e case familiar de
Iglesia Pacio.

286
 E que a elocuencia mis grande xace vinculada nos feitos,
que son os que por esta vez respondern as vosas palabras. Vs
non dicides que vos axudemos hoxe, obrigndovos vs en
cambio a axudarnos ma en canto necesitemos.
s vosas palabras responden os feitos, dicindo que Lugo
non vos negou a sa axuda no famoso asunto da Transatlntica
que tamn fixestes de xeral interese para Galicia. Entn esta
cidade fixo en favor da Corua, o que facer poda. Un fillo de
Lugo estaba entn fronte do ministerio de Ultramar. E lonxe de
respectar unha e outra circunstancia, os feitos din que vos
opuxestes aos beneficios que dende entn se intentou conceder a
Lugo e que calastes ante os despoxos dos que fomos vtimas.
Quen vai garantir agora a sinceridade das vosas promesas?
Todas cantas podades facernos agora fixstesnolas antes para
esquecelas s poucas horas. Cando sostivemos coa vosa cidade
algunha loita de dereito, defendiamos o noso en ton mesurado e
digno sen proferir nin un agravio, nin unha frase malsoante.
Como se manifestaba entn e que argumentos empregaba a
opinin pblica da Corua por medio dos seus rganos na
prensa?
Por outra parte, Lugo viu sempre con profundo desagrado a
actitude da Corua no que respecta cuestin palpitante. Nin a
moral cristi, alegada polo abade da vosa Colexiata autoriza
semellante actitude nin o instinto da propia conservacin o
aconsella. Comparade a vosa conduta coa que seguiu Sevilla,
Valladolid, Burgos e Granada. Contrastando coa mesura destas
poboacins, vs declarstesvos en aberta rebelda desde o
primeiro momento, esgotastes o repertorio dos deostos e dos
insultos contra os mesmos aos que pedides xustiza e anda naceu
na Corua a idea de que a dita capital se acollese ao protectorado
ingls. Todo este cmulo de erros e desacertos, que non desculpa
sequera a impremeditacin, previstos estaban desde o primeiro
momento, pero xa postos no disparadeiro tiades forzosamente

287
que chegar ata o fin, e pretendedes que Lugo, sempre pacfica e
sempre respectuosa, acaso en demasa, para cos poderes
pblicos vos siga nese camio?
Coecemos perfectamente o carcter e o temperamento do
pobo lucense e abrigamos a seguridade de que neste punto
coincide nun todo coas nosas apreciacins.
Vide, pois, en hora boa. Pero non abriguedes confianza na
vosa causa, que desacreditastes, os primeiros os corueses, cos
medios postos en prctica para defendela.
El Regional
14-06-1893

REXIONALISMOS
De vez en cando a cuestin do rexionalismo ponse de
moda, ben con motivo da excitacin dun pobo ou dunha
comarca que ve ameazados os seus particulares intereses, ben
con ocasin dun discurso pronunciado nalgunha solemnidade
literaria.
Pero transcorren uns cantos das, a axitacin clmase,
cesan os comentarios ao discurso, e entn o rexionalismo deixa
de ser asunto do da despois de servir de tema de discusin.
No rexionalismo hai moito de simptico, que se resume nos
tpicos que empregan os que coa palabra ou coa pluma o
defenden, entre as exuberancias da retrica.
Evcase a lembranza das glorias da rexin e a memoria dos
seus fillos ilustres, flase con pintoresca frase dos campos
sempre verdes, dos ros murmuradores, das bravas ondas que
azoutan con incansable afn a abrupta costa, da sentida msica
popular que alegra a festa campesia, do doce dialecto anda
que sexa spero no que trobaron os poetas... pero, e que?

288
 Iso apludese, iso entusiasma, porque todos levamos con
ns algo do da terra na que nacemos; pero iso non un
programa, nin unha aspiracin, senn sinxelamente
sentimentalismo contradito na prctica pola tendencia, tan antiga
como a humanidade, de que o home, compelido polas
circunstancias, busque en calquera terra estraa o medio de vivir
que na sa non atopa.
A calquera que serenamente considere os feitos, ten que
chamarlle a atencin ver como, apenas produce un movemento a
tendencia rexionalista en Catalua ou Galicia, flase xa, e en
serio ao parecer, do quebrantamento da unidade nacional, da
desmembracin da patria, da runa da obra realizada polos Reis
Catlicos. Pero, que? preguntmonos ns: que esa obra
levada a cabo polo esforzo de todas as rexins espaolas,
consolidada polos sculos, tan frxil e quebradiza que a poesa
que nun certame provincial obtn o premio de honra, vai dar na
terra con ela?
Tan ridculo nos parece ese temor, como inxustificado o de
supoer que a protesta dun pobo en defensa dos seus intereses
ten significacin rexionalista.
Porque o lxico e o contrario sera o enorme que cando
a un pobo lle quitan a Audiencia ou o Xulgado ou outro
elemento de vida, se subleve e proteste, e esta protesta alcance
os tons mis vivos da esaxeracin.
O rexionalismo unha tendencia vaga, unha aspiracin
informe, que ata agora s serviu para obter premios por poesas e
aplausos por discursos: o rexionalismo non chegou anda a
poder encerrarse nunha frmula concreta, e cada propagandista
chammoslle as fixo o seu programa, presentou as sas
conclusins; e en Catalua, como en Galicia, hai tres u catro
Cdigos rexionalistas.

289
 Por iso estes pargrafos levan o epgrafe Rexionalismos:
porque son varios.
E conta con que o autor destas lias rexionalista
convencido, anda que nunca pensara en facer programas.
Esa tendencia, anda cando nunca sera un perigo para a
unidade nacional, podera chegar a ter moita importancia, a ser
til aos pobos, a facer algo mis que celebrar certames literarios,
se os seus entusiastas comezasen por formar un corpo de
doutrina, e logo emprendesen unha activa propaganda para
organizar forzas que, coa sa accin, puideran levar s
corporacins s que representan os principios contidos no
programa.
O rexionalismo para ser algo ten que contar como base
coas clases populares: ten que encerrar no seu programa as
solucins dos problemas que afecten rexin e traballar
practicamente por obtelas. Para representar as aspiracins dun
pobo, ha de contar con este e ter nel o seu principal elemento:
faille falta bandeira e exrcito.
Doutro xeito ter s estado maior, que s nunca gaar
batallas, porque, como dica un rexionalista nun banquete
celebrado en Santiago de Compostela en honor do ilustrado e
novo catedrtico D. Alfredo Braas, o rexionalismo para ser
partido ten que ser algo mis que unha agrupacin de xornalistas
e oradores, de catedrticos e poetas.
El Regional
30-07-1893

290
 OS SERVOS
Castellanos de Castilla
tratade ben os gallegos.
Cando van, van coma rosas;
cando veen, veen coma negros.
R. CASTRO DE MURGUA
Daquela terra fermosa e triste, onde parece que elixiu a sa
mansin a deusa da Melancola, saen en numerosos grupos, co
bornal ao lombo, terzada sobre el a curva fouce, para emprender
a peridica expedicin a travs dos abrasados campos de
Campos de Castela; non en busca do vlaro de ouro, a gaar coa
suor da sa fronte e nunca a frase pode ser mis exacta un
puado de dieiro que ao regresar ao fogar ha de satisfacer unha
necesidade imperiosa.
Non hai moitos anos, as numerosas caravanas emprendan
a p a xornada; hoxe o progreso evtalles as antigas molestias, e
o tren reclleos amontondoos nos modestos coches como
piaras de gando, roubndolles as a alegra con que facan as
pesadas camiadas doutros tempos.
Homes de idade madura, mozos vigorosos, nenos
impberes, forman as cuadrillas baixo as ordes do mis vello, a
quen como a pai respectado obedecen, mantendo os costumes do
rxime patriarcal, que anda subsiste naquelas terras. Delas saen
alegres e animosos, coa esperanza da volta, vendo en
perspectiva aqueles cantos pesos con que aliviarn un apuro da
familia.
A semellanza daqueles celtas, os seus proxenitores, van
cantando as rtmicas cancins de doce monotona que parece
que tomaron as sas notas e os seus tons do queixoso rumor con
que as brisas do pas fan vibrar as copas dos altos pieiros e as
espesas plas da frondosa pumarada ou do espeso souto, ou do

291
doce e triste canto dos arroios e regueiros que fertilizan os
campos sempre verdes e florecidos.
Pero pouco a pouco, segundo avanzan cara s terras que, a
pesar da penuria do traballo, consideran no seu afn como terras
de promisin, a alegra esvaece, o nimo quebranta; e anda se ven
no horizonte as confusas lias que sinalan sobre azul do ceo, as
montaas de Pedrafita e do Cebreiro, e xa o suspiro afoga a voz na
gorxa e a tristeza tingue dunha opacidade indicible as notas do
canto do pas, notas que vibran como molladas bgoas de pena.
E xorde entn a desconfianza, que polas contrariedades da
vida palpita sempre no fondo do carcter do campesio galego, e
o receo fai entrever o malogro da viaxe, e ata lles asalta a dbida
de se volvern! O canto remata coma unha queixa, coma unha
expresin de agoniante tristura.
Momentos despois, o silencio reina entre eles: nin anda o
respirar se oe. Dormen? Cruzadas as mans, inclinada a cabeza
sobre o peito, cerrados os ollos, inmbil todo o corpo, quen os
vira dira que descansaban. E, non obstante, van en constante
vixilia, pensando na terra, vendo cos ollos da alma a casa, a
familia, os campos tamn regados con suor que agora vertern
sobre campos estraos; porta do fogar a muller e os fillos, ou
os pais e os irmns, esperando coa ansia do necesitado a volta do
emigrante, que ao parecer no sendeiro que conduce ao templo
dos seus carios, revelar co grito da sa alegra ou coa actitude
do decaemento cal foi o xito da penosa xornada.
Niso pensa o atribulado viaxeiro, en se as angustias do
traballoso xodo tern a grata compensacin de abrazar gozoso e
satisfeito a amante familia. E todas aquelas ansias, aquelas
supremas angustias que o abafan, aquelas fondas e inenarrables
tristezas que lle oprimen o corazn e afogan a voz na garganta,
exprsaas mentalmente pensando nos airios, airios, aires,
airios da mia terra...

292
 Comezou o duro labor: a espiga cae segada pola fouce que
compasadamente e ao son do triste canto move o nervudo brazo
do xornaleiro, o sol abafa coa sa calor extraordinaria, a terra
despide ardentes bafaradas que semellan a respiracin dun
volcn, o aire chega, non fresco coma o que atravesa os bosques
de Galicia, senn seco, clido, que tamn el un viaxeiro que
vn de cruzar extensos campos sen auga e sen verdor.
O segador sobreponse a toda fatiga; duro e incansable,
entrgase con tenacidade ao seu deber, e as espigan caen e caen,
mentres el sa e camia, e poucas horas despois o campo amosa
as sas cras arideces.
Chega o momento do descanso; erguen os segadores o
encurvado e suorento corpo, tenden a todas partes a vista
buscando con ansia a benfica sombra do castieiro ou do
carballo que os refresque, o mulido cspede no que repousar os
fatigados membros mentres reparan as perdidas forzas co frugal
alimento... Todo aquilo est al lonxe, moi lonxe, na terria
querida, detrs, moi detrs da extensa chaira cuxo lmite non
alcanza a vista.
E rematada a modestsima comida, entrganse a unha
axitada sesta, durante cuxo sono os asaltan as mesmas visins e
receos da viaxe, que durmidos cal espertos, a terra e a familia
son imaxes que non se separan xamais dos ollos do corpo e do
esprito.
Rematou a xornada, e os emigrantes emprenden o regreso,
alegres, xubilosos, ansiosos das expansins da familia. Acabaron
as penurias; na faldriqueira van, transformados nuns cantos
pesos, as gotas de suor e as horas de angustias e de traballo. E
chegan por fin agochada aldea, e avanzan cara humilde casa,
e con gritos de alegra, contestados con aclamacins de afecto,
tan sinxelas como sentidas, sadan o grupo que os espera e
adintanse apresurados cara a eles. E sen quitar o po, sen

293
descinguir as cintas que suxeitan o repleto bornal, cambian os
estreitos abrazos, ata que pasadas esas tenras e naturais
expresins, da fonda faldriqueira saen envoltos nuns trapios, os
escasos dieiros que ao da seguinte recolle xa impaciente o
axente do fisco, o mordomo do seoro, ou o que mis
doloroso, a garra do implacable usureiro.
E ata a prxima, seu afectsimo.
El Regional
02-08-1893

OS SOCIALISTAS
Cada vez que os socialistas se renen nalgns deses
Congresos que periodicamente se celebran para discutir o que
importa aos intereses da colectividade, trazan a lia de conduta
que lles parece mis conveniente para estreitar os lazos que unen
os elementos do partido dunhas e doutras nacins, parece que un
estremecemento de terror sacode os nervios dalgns organismos,
e moitos xornais manifestan os seus receos e temores polo que
ser, o da menos pensado, dos mis firmes fundamentos da orde
social.
Francamente, ns, sen descoecer a importancia do traballo
persistente que realiza en toda Europa o socialismo, estamos
bastante lonxe de sentir esas crispacins de nervios, e vemos con
agrado que os socialistas se renan, discutan e acorden. Porque o
fan luz do da, e as discusins e os acordos son
inmediatamente coecidos, e se algo perigoso encerraran, esa
publicidade sera un aviso para os intereses ameazados.
Mis grave sera que os gobernos adoptaran as medidas que
algns xornais adoitan pedir de vez en cando, e cuxo resultado
sera que os socialistas perseguidos, privados do dereito de
reunin e do de manifestar as sas opinins, apelasen, pola lei de

294
necesidade, a constitur sociedades secretas, a conspirar nas
sombras, substitundo os efectos da dinamita das ideas cos da
dinamita do cartucho.
Porque despois de todo, e deixando a un lado hipocrisas
que encobren intereses de clases e temores que fan aparecer
confundidas as conveniencias do egosmo cos fundamentos da
sociedade, hai que recoecer que o socialismo unha forza, e
unha forza poderosa, que medra da a da e que, mis ou menos
directamente, vai influndo e ha influr mis anda, na marcha e
no goberno das nacins, impoendo as rectificacins que, en boa
xustiza, reclama o actual estado social.
Esta accin, que o socialismo ha exercer no futuro, como
xa en Alemaa sucedeu, vai retrasarse bastante por efecto das
disensins que no partido existen, e xa postas de manifesto nos
Congresos de Bruxelas e Erfurt.
A mesma enfermidade que corroe os partidos polticos, o
personalismo, o afn de ser a nica vontade, afn que demostran
os primeiros homes das agrupacins, existe no socialismo e ha
de habilitalo considerablemente.
Estase celebrando o Congreso internacional de Zrich, e
tmese que esas discusins estouren con violencia, producindo
profundas divisins. El Globo lembra que o Congreso de
Bruxelas internacional tamn, e do que foron expulsados os
anarquistas, M. Nevenhuys, xefe autorizado do partido
revolucionario holands, intimaba a Liebkuecht, Bebe e demais
alemns, para que fixesen declaracins terminantes no relativo
guerra. Contestaron aqueles con frases retumbantes e vagas, e
entn o socialista holands apartouse deles ruidosamente,
cualificndoos de oportunistas.
No Congreso de Erfut, anda que s era nacional, houbo
tamn necesidade de expulsar os revolucionarios berlineses,

295
Aerbach, Vener, e outros, que interrompan a cada paso o
debate coas sas agresivas protestas.
Agora as divisins van ser mis sinaladas, e mis
inconciliables as distintas tendencias. Ao Congreso actual
concorren anarquistas espaois, americanos, italianos e ingleses;
os partidarios de Aerbach, dicir, os revolucionarios
berlineses, concorren a Zrich en maior nmero e con mis
disciplina; Nievenhuys, representante do partido revolucionario
holands, persiste na actitude na que se mantivo en Bruxelas.
Imposible, repetimos, conciliar as diversas tendencias do
Congreso; a maiora comporana, indubidablemente, os
partidarios da loita legal, pero o seu parecer non triunfar mis
que no momento, porque os elementos revolucionarios non han
admitir como lei a vontade dos mis, e do Congreso de Zrich
sair a familia socialista dividida en das agrupacins: a
revolucionaria e a que acepta a loita legal.
Coincidimos co estimado xornal democrtico antes citado,
no que prometedor para Europa que en Zrich trunfe o criterio
da loita legal e parlamentaria, e neste sentido estn escritos os
pargrafos anteriores; e anda cando non deixe de inspirar temor
que os elementos disgregados vaian ao anarquismo, non cremos
que chegue o momento no que os que ata agora son casos illados
se convertan en serie e en sistema.
Porque esas esaxeracins e eses paroxismos duran pouco, e
as nacins dispoen de medios de defensa suficientes, pero que
non seran bastantes para conter a corrente socialista se tomase
outro rumbo. Resulta, pois, evidente a vantaxe: o maior ncleo
do socialismo quere vivir dentro das leis usando todos os dereitos
que estas garanten aos cidadns. Os demais quizais se declaren
en guerra aberta coa sociedade, e esta, pode estar previda.
El Regional
11-08-1893

296
 OS DO ARROIO
Os nenos entregados polos seus pais caridade oficial, os
desgraciados seres que un grande escritor francs chamou fillos
do amor, inspiraron hai poucos das a un brillante escritor
espaol un sentido artigo.
A accin da caridade oficial que cra, alimenta e educa os
pobrios fillos do vicio e da paixn, remata cando os acollidos
cumpren a idade de dezanove anos.
Entn, a proteccin regulamentada cesa, e saen ao mundo
centenares de mozos, cuxa situacin inspira ao escritor aludido
amargos lamentos.
E que, moi a mido, o sentimento sobreponse reflexin,
escurece a realidade e fai do escritor un poeta, un soador, que
protesta, airado, en brillantes apstrofes, con todos os luxos da
retrica, desas grandes inxustizas, tan antigas como a sociedade
e imposible de corrixir.
Porque certamente non se adivia, nin anda apelando s
grandes utopas de Lus Blanco, Fourier e demais xenerosos
pensadores, como podera evitarse o que o escritor aludido
presenta como unha grandsima enormidade.
Que eses seres, que ata a mocidade viviron como dixemos,
atpanse ss no mundo, sen saber que rumbo tomar como
paxaros sen nio, segundo a pintoresca frase do artigo que nos
inspira estes comentarios.
Tendamos a vista arredor nosa e vexamos o traballador, que
por unha ou outra razn se inutiliza para o penoso labor que lle
daba o diario sustento; infeliz viva e aos pobrios orfos
privados de todo apoio e sostn; aos moitos desgraciados que,
por unhas ou outras causas, chegaron miseria; e todo isto pode
ser tema para artsticos labores dunha imaxinacin privilexiada,
dunha gallarda pluma.

297
 E canto sobre iso se diga achar un eco simptico, no
corazn do lector, como excita sempre un movemento de
compaixn atoparse en cada ra cuns cantos infelices que por
todo albergue teen a porta da ra, ou a noticia de que puxo fin
s sas penas no pavimento da ra de Segovia un desgraciado
que durante uns cantos terribles das e angustiosas noites buscou
pan e non puido achalo.
A est, sempre orde do da, o problema da mendicidade:
a est nunha das sas mis terribles fases con esa falanxe de
nenos que piden esmola e venden xornais, falanxe na que viven
e medran os continxentes que no porvir ha de levar o crime e a
prostitucin.
A est o espantoso espectculo que ofrece esa nenez
abandonada polos seus pais, e vista con indiferenza pola
sociedade, que non se preocupa diso. E dese montn que pulula
polas ras, e cuxa astrosa representacin ofrece ao transente
xornais e mistos; que pouco a pouco, pero todos os das sigo, vai
corrompndose, sae da prostitucin impbere, por conxuncin
miserable da necesidade e do vicio, como sae esa cohorte de
aproveitados discpulos de Caco.
Esa a chaga social mis grave e mis fonda, e a que
menos a todos preocupa, por mis que sexa a que temos
constantemente vista, ou talvez a razn de que nunca
pensemos nela.
A crueldade da sociedade grandsima, pero non nova:
coexistente con ela, e non preciso facer un alarde de erudicin
para demostralo.
Existen as inxustizas que existiron sempre, porque se a
humanidade se renova pola sucesin das xeracins, as sas
paixns e os seus vicios son os mesmos, variando unicamente a
expresin manifestacin do fenmeno.

298
 Por iso haber en todos os tempos, como houbo ata hoxe,
dores e miserias que lamentar, males que reclaman curacin,
asuntos tristes que inspiran as almas xenerosas e as
imaxinacins frtiles, artigos tan dignos de seren lidos como
paxaros sen nio, do brillante xornalista Juno Burell.
Pero rematemos: deixemos parte as sentimentais
conclusins que poden xurdirnos o fillo sen pai, o que ma non
ter nome, e recoezamos que, ao fin e ao cabo, a sociedade
protxeo, pero que a caridade oficial o alimenta e, pouco ou
moito edcao e dlle unha aprendizaxe para que poida ser til a
si mesmo, de xeito que, en realidade de verdade, non un
abandonado.
Os abandonados son eses pobrios nenos da ra, eses
nenos que teen pais para quen son materia explotable,
mercadora que se negocia, terreo que produce. Eses si que son
desgraciados, porque nin sequera os alcanzan os tristes
beneficios da caridade oficial; porque viven e medran sen outra
educacin que a do vicio que, por raro contraste, aviva, as sas
tenras imaxinacins, corrompndolles o esprito moito antes de
que se prostita o corpo.
El Regional
23-08-1893

OS DA CHARCA
A travs dos turbados cristais chegaban as notas dunha ben
acordada guitarra e os jipios dunha garganta feminina, un tanto
enrouquecida.
A curiosidade e o aburrimento impulsronme a entrar no
caf, que era como todos os do seu xnero nas localidades onde
o cante planta extica.

299
 Un local pequeno, de non moi alto teito, irregular na sa
forma, decorado co psimo gusto da pintura barata. Das
lmpadas de petrleo alumeaban o recinto, que contaba cunha
ducia de mesas non moi ocupadas.
A concorrencia, non moi numerosa, estaba composta por
algunhas mozas do partido, varios chulos parodiados e uns
cantos mozos de cuadra.
Ao fondo, cun espello por respaldo, alzbase un pequeno
tablado, e nel tangua a guitarra un tocaor de boa estampa, ca
dos ps cabeza, peiteado e afeitado usanza das xentes do
gremio. A cantaora faca parella co artista: flamenca pura pola
pinta, polos ademns e polo adorno, a consabida saia de cor
rechamante, negra chaquetia e o obrigado pano, terzado con
bastante graza.
Ao entrar eu, remataba o cante, pero ao pouco os preludios
do instrumento anuncironme que prosegua e, en efecto, sau
escena unha nena, convenientemente ataviada, cuberta a cabeza
cun sombreiro cordobs.
A criatura, a xulgar polo corpo e pola cara, contar seis
anos: quebrada a cor, amortuxada mirada, agre a voz, sen dbida
polos esforzos que a obriga o canto, a nena non simptica,
pero inspira mgoa. Desde logo vese que aquel dbil organismo
est xa quebrantado por un traballo moi superior s sas forzas.
O seu canto resulta desagradable: non hai forza no pulmn nin
resistencia na garganta.
Pero se o canto desagradable, como dixen, o baile do
arraprecio peor: repugnante. Taconea a nena con extremada
lixeireza: recolle con toda a arte da bailaora experimentada a
parte posterior do seu vestido, para cinguir as cadeiras e o
ventre, menase con tanta destreza e falta de pudor que produce
dolorosa impresin, aumentada polos aplausos da concorrencia e
as voces con que a outra cantaora a anima e jalea.

300
 A copla picaresca, e anda sucia, sae daquela boca,
subliadas as palabras maliciosas, cunha intencin
incomprensible nos poucos anos da nena; os movementos
indecorosos acentanse, e medra o entusiasmo do auditorio, ao
comps do da pequena que chega a non poder articular, fatigada
polos esforzos que fai para compracer os espectadores.
Non hai moito tempo falaba eu dos do arroio. Todas as
consideracins que expuxen naquela ocasin, e moitas outras
que deixei no tinteiro, acudiron mia memoria, e san daquel
sitio verdadeiramente angustiado.
Pobres criaturas, vtimas da falta de sentido moral dos
seus pais! Pobres nenos, desamparados pola lei, abandonados e
corrompidos pola sociedade que debera protexelos!
Penaba eu cara a adiante: pensaba en que algn da, se a
dbil complexin da nena cantaora non sucumbe ao rudo
traballo que lle impuxeron, ela ser muller e algunha vez, ou
entre as comodidades que o vicio lle proporcione, ou no medio
das amarguras de que a rodee a miseria, lembrar que ten pais e
que a eles debe a sa desdita, que non ser menor porque o
pracer lle brinde os seus gozos; e lembrar tamn o tabladillo e o
cante, a copla obscena e o baile indecoroso, os aplausos
daquelas xentes estpidas e os sorrisos de satisfaccin con que
os que lle deron o ser mostraban o seu contento pola precocidade
artstica que tales aplausos arrancaba.
E se as vicisitudes da sa existencia non endureceron para
entn o seu corazn, secando as fontes dos sentimentos e
facendo para ela descoecida a piedade, quizais sinta que a ira
contra os que deberan ser obxecto do seu respecto acende o seu
sangue, e unha terrible maldicin mova os seus beizos.
El Regional
29-09-1893

301
 O REXIONALISMO RAVACHOLISTA
Cunha sorpresa que traspasa os lmites do imaxinable,
lemos xuzos como os seguintes formulados pola prensa
francesa, a propsito do atentado de Barcelona.
Espera Le Temps que Sagasta continuar sendo o defensor
da orde, sobre todo despois dun atentado, ao parecer producido
pola sobreexcitacin rexionalista.
Le Matin di que tan odioso crime proba que as campaas de
oposicin baixo cor de rexionalismo ou republicanismo,
conducen a quentar as cabezas exaltadas e a impulsar ao crime.
de lamentar que dous xornais tan ben informados como
Le Matin e Le temps non estudaran mis profundamente o que
e o que significa o movemento rexionalista en Espaa, chegando
ata descubrir un novo rexionalismo eramos poucos...; -o
rexionalismo ravacholista.
En Galicia, xa vimos ao que quedou reducida a axitacin
promovida baixo a cor rexionalista. Daqueles entusiasmos, non
quedou ao cabo duns cantos meses, outra cousa que algns
discursos e outros tantos tpicos nas columnas da prensa, unha
aspiracin vaga e indefinida como ha de ser forzosamente a de
toda escola que ostente tantos programas como homes conta. E
o peor, que xa chegou a discutirse en tons tales, que antes
quebrantan que afirman e mis ben levan a dbida que a fe ao
nimo dos catecmenos. O espectculo pouco grato,
certamente, para os que de verdade, e sen pregoalo a diario e aos
catro ventos, amamos a relixin, pero efecto inmediato da
inoportunidade con que a propsito de asuntos de localidade se
sacou praza o Cristo do rexionalismo.
Sen temor a equivocarnos, podemos asegurar que o
rexionalismo galego ha de necesitar longo tempo de repouso se
ha de repoerse aos quebrantos sufridos nesta ltima etapa; e

302
anda nos aventuramos a crer que as xentes indoutas,
desenganadas polo fatal desenlace do primeiro ensaio de
rexionalismo prctico, han de mirar con indiferenza ou pouco
menos calquera outra tentativa en igual sentido.
O rexionalismo cataln, reviste outra forma moi distinta.
mis ben o catalanismo; e anda que os rexionalistas pretenden
estabelecer diferenzas sensibles entre unha e outra seita, o certo
que na rexin do Nordeste de Espaa, o rexionalismo tende
sempre a fundirse no catalanismo dunha maneira irresistible e
poderosa. Pero anda o catalanismo, que non outra cousa que a
resultante dun esaxerado rexionalismo, non reviste nin moito
menos no Principado caracteres perigosos nin alarmantes.
Mestura de platonismo e rexionalismo prctico, unhas veces van
en numerosa comitiva depositar coroas ao p da estatua de
Casanovas, o ltimo conceller, outras protestan contra tratados
comerciais ou aranceis que prexudican industria catal. Pero
anda ese mesmo catalanismo non perigoso nin moito menos;
non ensanguentou nunca as ras nin as ensanguentar. Non
importa que Pelayo Briz formule unha protesta antinacional
cando canta: Ai, Castela, castel... Son desafogos moi naturais
nun pobo como o cataln, que suspira constantemente por un
pasado cheo de glorias e de grandezas, cegadas ou polo menos
un tanto esvaecidas, dende a unidade nacional.
Pero en ningunha parte vemos o rexionalismo ravacholista
que polo visto ven dende Pars Le Temps e Le Matin. Non teen
as das seccins ningunha semellanza. O rexionalismo nin
sequera intenta destrur a unidade nacional, se temos que crer
aos seus apstolos. O anarquismo, non ten outro programa senn
a demolicin de todo o existente. Ademais, nos seus mesmos
procedementos non hai a mis insignificante semellanza. Se
algn republicanos pretenderon arrimar a ascua do rexionalismo
sardia revolucionaria, os rexionalistas honrados, ntegros e de
boa fe souberon illarse de tales matrimonios.

303
 As febres polticas pasan tamn. Expurgando o
rexionalismo daqueles elementos e en realidade xa o est, toda
vez que nunca de bo grao marchou unido a eles que perigo hai
en que os galegos reciten as amargas queixas de Rosala e os
catalns os mal velados apstrofes de Pelayo Briz e Balaguer?
Ningn absolutamente. Os rexionalistas viven na serena esfera
das ideas e non posible imaxinar de ningn xeito a Murgua
nin ao bispo de Vich cos cabelos encrespados, escintilante
mirada, a bomba explosiva baixo a blusa e a tea do incendio na
man dereita.
Dixense, pois, os xornalistas franceses de sacar praza o
rexionalismo, con ocasin do criminal atentado de Barcelona.
As verdadeiras causas expuxmolas onte no noso editorial, as
como o remedio que cremos oportuno e eficaz para destrur
dunha maneira lenta e segura o ravacholismo.
El Regional
29-09-1893

UNHA RECTIFICACIN
AO SR. MENNDEZ Y PELAYO
La Ilustracin Espaola y Americana est publicando un
excelente estudo do Sr. Menndez y Pelayo acerca das Cntigas
del Rey Sabio, e pola primeira parte do seu traballo debmoslle
gratitude cantos cultivamos, non por certo desexos de fama, si
por amor ao pas da lingua na que cantaron tantos trobadores
insignes: a lingua galega.
Expresin desa gratitude son as lias que anteceden e tal
deber cumprido, sxame lcito recoller unha acusacin que aos
rexionalistas galegos lanza o doutor acadmico na segunda parte
do seu traballo, publicada no nmero da mencionada revista
correspondente ao 8 do actual.

304
 Encomia o Sr. Menndez y Pelayo o loable traballo e bo
servizo que se prestou s letras coa publicacin das Cntigas, e
deseguida di:
Cinco anos levan de impresas as Cntigas, e quixera
equivocarme, pero creo que este anuncio bibliogrfico o
primeiro que se publica en Espaa acerca delas. Os rexionalistas
galegos bastante teen con renegar de Castela e deslindar o seu
confuso avoengo cltico e suevo. Mentres tanto, os castelns
imprimronlles as Cntigas, os italianos imprimronlles os
cancioneiros, e moi posible que os rarsimos textos en prosa
queden eternamente inditos se algn francs ou algn alemn
non os imprime. Bo o lirismo patritico, pero convira que fe
acompaasen as obras e que non quedase todo en fantasmagora
de selva drudica ou de castelo feudal, cando non en pretexto de
malos versos ou de festas do vern.
Solicitado de antemn perdn pola audacia, direi que todo
os transcrito non ten outra autoridade que a que poida prestarlle
a sinatura do seu autor, dicir, que lle falta a autoridade da
razn; como lle falta a oportunidade, pois non se adivia o
motivo nin a pertenza de semellante ataque, tan pueril como
infundado, e que ao parecer, dirixido contra os rexionalistas
galegos, vai en dereitura aos literatos daquel pas.
Bastante sabiamos os do noroeste, que algo nos coidamos
de cousas de letras, que a Academia imprimiu as Cntigas como
sabemos tamn que, sen dbida para que tan excelente libro
estea ao alcance de todas as fortunas, custa unhas duascentas
cincuenta pesetas.
Nestas condicins econmicas, o libro, como os
rexionalistas e escritores galegos non somos acadmicos para
posulo sen previo desembolso que non cremos que fixese o Sr.
Menndez Pelayo, e como tampouco quixo a fortuna
ampararnos permitndonos gastos de tal conta, de a que

305
tivsemos que contentarnos coa noticia da impresin do libro
cuxo goce quedou reservado para tal ou cal acadmico, e para os
ricos, no xeneroso suposto de que algn se permitise a
xenerosidade de compralo.
E dito isto, conste a inexactitude que D. Marcelino comete
dicindo que os castelns nos imprimiron as Cntigas. Eh?
Primeiramente, a Academia non os castelns, senn unha
Corporacin oficial que fai esas impresins con dieiro da
nacin, e a nacin non son os castelns. Apunta o Sr. Menndez
y Pelayo que os rexionalistas galegos renegan de Castela e a fe
que non teen porque ocuparse niso e desclganse co
exclusivismo de dicirnos que unha publicacin feita por un
centro oficial, con pesetas que suou o contribunte, a fixeron os
castelns!
A afirmacin e por segunda vez demandamos mil
perdns non pode ser mis infantil, pese seriedade do ilustre
acadmico.
Pero anda hai mis.
Di D. Marcelino que Academia Espaola lle cabe a
gloria de ter colmado o desexo dos doutos cunha reproducin,
non s cabal, senn monumental e esplndida do texto das
Cntigas.
Pero, en que quedamos? Dbese esa gloria Academia
Espaola ou aos castelns?
Dezasete anos engade o seor Menndez y Pelayo
durou a elaboracin: e este prazo, longo en si, non lle parecer
tanto a quen considere que tales obras, se han de ser duradeiras,
non toleran improvisacin; e que na presente non s houbo que
vencer obstculos materiais de varias especies, senn que todo o
labor verdadeiramente hercleo da introducin e do glosario,
cargou, pode dicirse, sobre os ombros dunha soa persoa, que,
para exemplo e ensinanza de todos, nestes tempos nos que a

306
pereza de esprito e a facilidade abandonada se disfrazan co
manto da amenidade e do modernismo, un ancin, tan dbil e
achacoso de corpo, como robusto e incansable de entendemento,
que quixo e soubo suplir cos prodixios do seu traballo individual
o que noutros pases mis afortunados tera sido tarefa bastante
para unha lexin de traballadores novos, educados nos
procedementos da filoloxa romance, que en Espaa non se
aprenden nin se ensinan, polo menos oficialmente, en ningunha
parte, como non sexa nalgn recuncho da deserta Escola de
Arquiveiros.
Agora ben; se unha Corporacin como a Academia
Espaola necesitou dezasete anos e vencer obstculos materiais
de varias especies; se isto lle sucedeu dispoendo dos medios
que tia ao seu alcance e con dieiro do Estado, quere dicirme
D. Marcelino se semellante tarefa podan tan sequera intentala
os rexionalistas galegos, aos que ataca, sen ton nin son, con
tacha para a seriedade do seu traballo, o douto acadmico?
Se para levar a cabo a empresa se necesitaban coecer os
procedementos da Filoloxa romance, que el di que non se
aprenden nin ensinan en Espaa, como os rexionalistas galegos
anda cando dispuxeran dos demais medios, podan propoerse a
impresin das Cntigas?
E grazas que, segundo D. Marcelino nos dixo, nolas
imprimiron os castelns.
Remato estes pargrafos sen facer outras consideracins,
que quizais non seran impertinentes, porque s me propuxen
demostrar a falta de razn dun ataque que ningn precedente
acredita, e que infundado pola ocasin e pueril polo
argumento.
El Regional
25-03-1895

307
 O REXIONALISMO
Queridos compaeiros:
A insignificancia do modesto traballo realizado por min no
Centro Galego na noite do primeiro de xuo, non mereca, anda
cando tan benevolamente acollido fun pola concorrencia na dita
sociedade, a atencin que vostedes quixeron dispensarme
obsequindome cunha edicin do extracto da conferencia.
Vencido polas esixencias de cariosa e probada amizade,
tiven que ocupar a tribuna do Centro, e ningunha conversacin
mis grata para min que a que tivese por obxecto lembrar a
amada Patria, tan necesitada do constante labor redentor a que
deben consagrar actividade e intelixencia cantos din que a aman.
Por outra parte, xa metido no empeo, parecame tema a
propsito, e, dito sexa con franqueza, tia para min un grande
atractivo, o tratar do Rexionalismo, asunto se mal comprendido
polos que o combaten, non mellor explicado pola xeneralidade
dos que o defenden.
Algun dixo que as doutrinas por min expostas, e indicadas
superficialmente no extracto que esa redaccin tivo a bondade
de imprimir, poden ser admitidas polos mis ferventes
partidarios da unidade nacional.
Xa o creo! Porque quen non tivese cegado o entendemento
luz da razn, non pode negar a elocuencia dos feitos, e a eles
procurei de boa fe aterme, fixando con preferencia a mia
atencin no presente, fuxindo coidadosamente de toda
esaxeracin que puidese dar lugar repeticin de acusacins
formuladas no nome da Patria e da unidade nacional contra a
doutrina rexionalista.
Claro est que nada mis alleo ao meu propsito que a
exposicin dun credo. As ideas expostas na mia conferencia,
son as que noutras ocasins manifestei, e seguramente tan

308
dentro da realidade estn que, se a mia obra o merecese, mis
impugnadores atopara entre os fervorosos rexionalistas ca entre
os que vieron cualificndonos de inimigos da unidade e
considerando, con mis lixeireza ca bo xuzo, o rexionalismo
como un perigo para a integridade nacional.
A corrente rexeneradora iniciouse en distintas rexins
espaolas, con maior ou menor esaxeracin dunhas ou outras:
proba elocuente de que, con maior ou menor intensidade, en
todas as partes se deixan sentir os efectos do mal; e isto debera
ser suficiente para que con mis detencin e mis exame se
estudasen as causas. Pero sera de todo punto cndido pedir que
esa manifestacin do desgusto provincial merecese mis
atencin que outras moitas cuestins que afectan profundamente
vida e ao porvir da Nacin.
Por iso convn, anda que polo momento non se obtea
resultado prctico, convn, digo, acentuar a nosa campaa desde
o punto de vista prctico, fixndonos no positivo e produtivo,
sen deixarnos levar por exclusivismos sempre antipatriticos e
por patrioteras ridculas que, ao fin e ao cabo, por tales
sendeiros non se chegar a ningunha parte.
O Rexionalismo ten un carcter especial: non pode ter, polo
mido, un credo nico, un programa comn para todas as
rexins, anda que o seu fondo sexa o mesmo para unhas e
outras. Non se trata de resucitar o morto, senn de conservar o
existente e de espertar o durmido.
Non cuestin de fuxir das correntes actuais, nin de
rexeitar o que obra do progreso dos tempos, senn de adaptar o
que propio noso e compatible coas modificacins da vida
moderna s condicins desta, distinguindo entre a unidade e a
uniformidade.
Actualmente, en importantes xornais franceses discuten
notables publicistas sobre este asunto. Coas ideas expostas na

309
mia conferencia dito sexa con satisfaccin e sen falsa
modestia coinciden distinguidos escritores e os argumentos que
alega a parte contraria, tamn teo que dicilo, son os mesmos
que aqu se aducen cando se nos combate.
Proximamente publicarei algunhas lias sobre ese asunto, e
terei o gusto de remitir a vostedes as probas, para que El
Regional me favoreza inserindo o meu traballo ao tempo que
apareza en Madrid.
Porque hoxe se me escorregou un pouco a pluma e esta
carta de grazas vai resultando longa e desganduxada, contra o
meu propsito, que era soamente o de dicirlle canto agradezo a
proba de afecto con que favoreceron ao seu sempre amigo e
compaeiro q. b. s. m.
El Regional
24-07-1895

OPININS REXIONALISTAS
Chega con tomar en conta o clamor que formulan case
constantemente as rexins espaolas, fixar a atencin no
movemento de reaccin que a favor da vida provincial vn
operando dende hai bastante tempo, para comprender que non se
trata dunha axitacin pasaxeira producida por causas
transitorias, por mbiles do momento, nin polo afn de fins
inmediatos, senn polo fenmeno, polo seu propio carcter de
permanencia e duracin, obedece a causas tamn permanentes e
duradeiras.
Pouco menos de vinte anos haber que o fenmeno se
manifestou vigorosamente ata producir alarma nos que
sistematicamente son partidarios da centralizacin, como entre
os que de boa fe, impresionados polo para eles imprevisto da
manifestacin, deron en pensar que corran grave perigo a

310
integridade nacional, ou que se fenda esta unidade, formada a
custa do sacrificio de todos e levada ata a esaxeracin.
Dende logo moitas xentes sensatas e observadoras botaron
de ver a inxustiza con que se cualificaba de tendencia separatista
a que o era soamente reivindicativa do dereito propia vida, e
que nada tia de grito de guerra o que era nada mis que
reclamacin de defensa, e non faltaron no propio centro da
Nacin voces que se alzasen en sentido de adhesin aquela
protesta.
Dende entn foi tomando corpo o rexionalismo, con mis
firmeza e cohesin nunhas ca noutras rexins, segundo as
indicacins de carcter dos poboadores de cada unha, pero en
todas partes subsistiu o mesmo esprito por non poder ningun
subtraerse aos efectos das causas xeradoras, e frecuentemente
foron as protestas contra a centralizacin formuladas polas
representacins mis directas e lextimas do pas.
Certo que as manifestacins do esprito rexional pecaron
moitas veces de esaxeradas; pero isto inevitable en todo
movemento de reaccin, e non outra cousa o espertar daquel
esprito que unha reaccin contra a accin avasaladora da
centralizacin, contra a corrente de uniformidade que quere
suxeitalo todo a un mesmo patrn, impoendo un criterio
igualitario ao modo de ser de todas e cada unha das rexins
espaolas, adaptndoas forma e condicin de quen nada ten
seu, propio e peculiar.
Este fenmeno de protesta, encerrado en forma mis ou
menos temperada, obsrvase en todos os pobos nos que a
centralizacin abusiva.
O asunto ten sempre actualidade, e moita nestes momentos,
porque se d o caso de que en Francia, berce e patrn do
centralismo do Estado, como di moi atinadamente un xornal
espaol, e de onde se trouxo a Espaa o molde que oprime as

311
provincias por ese afn de copiar sen meditacin bastante, en
Francia, digo, e copiarei palabras de xornal tan importante como
Le Temps, ese movemento que anda aqueles mesmos que non
queren seguilo poderan observalo, arrastra xa a espritos
xenerosos, chegados a puntos ben distintos; literatos, artistas e
homes polticos pensan seriamente nunha descentralizacin que,
sen diminur en nada os dereitos imprescindibles do poder
central, proporcione maior voo e desenvolvemento a outras
iniciativas, e faga que sexa mis fcil e mis real a obra mesma
das institucins gobernantes.
E como, dito sexa con sinceridade, Le Temps non procede
espaola, fixa a sa atencin no asunto, e opina que necesario
parar mentres nel e ver de tratar a solucin dando ao pas o que
reclama, a liberdade prctica, a liberdade de facer.
Vllame Deus! A Le Temps non se lle ocorre que periga a
unidade nacional, que os que tales cousas piden son egostas e
antipatriotas, con todo iso outro de lugares comns que aqu se
lle ocorren a moitos que, co fin de ocultar o seu descoecemento
do asunto, imitan o cmico malo que procuraba evitar os asubos
do pblico lanzando os famosos vivas!
Al recocese a importancia dos feitos, e sen prexuzos ni
apaixonamentos de ningunha clase, chmase a atencin dos
poderes pblicos sobre a necesidade do estudo do problema.
Naturalmente, tamn hai en Francia quen parece asustarse
desas voces que piden descentralizacin, debndose facer notar
das cousas.
Que son persoas eminentes as que nun ou noutro sentido se
ocupan do asunto e que os argumentos expostos para combater
pretensins tan lextimas son idnticos aos que en Espaa se
usan.
F. Coppe, o insigne poeta dramtico, ocpase en rexeitar a
descentralizacin e a fe que no seu artigo, gallardamente escrito,

312
nada se atopa razoable. Toma o asunto por enriba, e poeta
namorado da unidade, delles de que haxa quen se resista a que
esta o avasale todo; mellor dito, non amor unidade, amor a
Paris, porque Coppe, e hai pouco dicao un crtico do autor de
Pour la couronne, esencialmente parisiense.
Di o mencionado escritor que os que piden a
descentralizacin consideran Pars como unha ameaza constante
ao pas, e que cualifican pltora de vida deste como hipertrofia
do corazn da Francia, como conxestin do cerebro da nacin.
E supn que a corrente descentralizadora trata de
restablecer todas as antigas organizacins parciais que
desapareceron, e xa nesta preocupacin combate enerxicamente
a desmembracin do territorio e entoa un canto unidade,
encerrada, o mesmo na frase de Lus XIV, El Estado soy yo, ca
no principio proclamado pola Convencin, Francia unha
indivisible.
E seguidamente invoca todas as representacins da unidade
francesa: Lus XI, Richelieu, Luis XIV, Robespierre e Napolen,
e presenta a Alemaa forte pola unidade.
Certo que esquece Coppe que Alemaa fixo a unin
federando uns Estados con outros, respectando en cada un todo
o que vida propia e subsistindo organismos peculiares
dalgns.
Ao fin, volta de ataques e defensas, Coppe non se opn
ao crecemento das literaturas rexionais, nin tampouco a que se
aumenten as facultades de Ciencias e Letras nas provincias, nin
a outras cousas anlogas que piden os partidarios da
descentralizacin.
Pois a estamos, cabe dicir ao insigne poeta: se a vida das
literaturas rexionais non se opn vida da literatura nacional,
antes ben contribe poderosamente ao esplendor e
desenvolvemento desta, ningunha razn hai para que a

313
prosperidade e o desenvolvemento da vida provincial noutras
ordes se opoa ao engrandecemento da nacin; que se esta se
sostn co concurso e co sacrificio de todos os membros, canto
mis vigorosos sexan estes, mis forte e poderosa ser aquela.
A resistencia contra as esaxeracins da centralizacin, que
aniquila a vida provincial e afoga todo xerme de prosperidade
nas rexins, non pode ser ameaza integridade do territorio, nin
tentativa de subtraerse accin directriz do centro, precisamente
porque verdade evidente que a unin fai a forza, e porque, de
calquera xeito, tampouco posible romper a unidade cando esta
mesma, como unidade entendida, asegura a vida de todos os que
contriben a formala.
E as como isto innegable, e s por perturbacin pode
poerse en dbida, tamn o que dentro desa unidade ha existir
a variedade, tan patritica como aquela, que garante a vida e
tranquilidade de todos e cada un, resultado da funcin normal,
esencialmente harmnica, de todos os organismos.
Que o restablecemento do que propio e peculiar das
provincias tende a ese fin, non pode dubidarse.
Que as opinan os que por ese renacemento traballan,
demstrase coas sas mesmas opinins.
Vxase o que din en Francia.
Andrs Theuriet, ben coecido en Espaa pola sa
reputacin literaria, Presidente da Sociedade de Etnografa e
artes populares.
Mis como exposicin ca como defensa dos propsitos e
fins desa Sociedade, Theuriet escribiu un excelente artigo, cuxo
extracto me parece de oportuna publicacin.
Trtase de facer estudos relativos vida provincial doutros
tempos: de reunir todos os documentos e datos sobre os
costumes, os usos, a literatura, a arte e a industria populares nas

314
provincias da antiga Francia; de celebrar Congresos o primeiro
ter lugar no Poitou e exposicins, con execucin de bailes,
cantos e msicas populares, representacins de obras dramticas
e cerimonias de carcter local.
Ademais disto, daranse conferencias acerca da literatura
oral, das tradicins e do dialecto do pas.
Se esta empresa obtn o xito que se espera, a Sociedade,
en reunins anuais, evocar en todas partes de Francia a imaxe
da vida provincial, exhumando as reliquias do pasado que, tendo
carcter de orixinalidade, importa a sa conservacin para a
intelixencia da historia particular e nacional.
Puidera preguntarse se hai propsitos de facer revivir o
pasado. A isto contesta Theuriet moi ben: o morto ningun
poder facelo revivir. Pero hai que ter en conta que esas cousas
viviron vigorosamente e estiveron asociadas vida dos nosos
predecesores.
Os nosos pais gozaron e sufriron rodeados de todo iso que
constite o enxoval do pas. Neses vellos reloxos, cubertos de
rsticas pinturas, soaron para eles as horas tristes e alegres; eles
falaron ese dialecto, ese idioma local coa ruda harmona dos
seus vocbulos e xiros pintorescos; abanronos ao son desas
cancins populares tan sinxelas e melanclicas; e se verdade
que o medio infle sobre o pensamento, o sentimento e a
imaxinacin, esas reliquias do pasado teen para ns un dobre
interese, histrico e familiar, son parte do noso patrimonio e
debemos polo menos inventarialas.
As exposicins que a Sociedade proxecta poden producir a
resurreccin dalgunha industria, que renaza anda mis puxante.
A msica e as cancins populares, os dialectos e os
provincialismos, poden facer concibir as mesmas esperanzas. A
audicin das cancins campesias non deixar de ser proveitosa
para os msicos e para os poetas. Aprendern mellor,

315
escoitndoas, que o segredo de emocionar e conmover non
consiste en buscar sonoridades, nin en empregar palabras
sonoras, senn na propiedade do acento e na sinceridade da
inspiracin; aprendern a amar a natureza e a detestar a baleira
retrica e a va declamacin.
En canto aos dialectos e s demais modificacins da
linguaxe provincial Theuriet fai notar de canta utilidade ser
para os que aman a lingua nacional e queiran coecer as sas
orixes facer as un estudo refrescante novo.
El Regional
30-08-1895

UNHA REVISTA GALEGA

Sr. D. Vicente Nomdedeu.
Director de El Derecho.
Ourense
Meu querido amigo e compaeiro: ao publicar Vde. no seu
excelente xornal a mocin dirixida Directiva do Centro
Galego desta Corte polo noso amigo o incansable D. Modesto
Fernndez e Gonzlez, para que se nomease socio honorario ao
Sr. Garca Borbn, quixo Vde. comentar a proposta cos
seguintes pargrafos que me convn lembrar:
Apresurmonos, con satisfaccin, a consignar e
reproducir o texto da proposicin, presentada no Centro
Galego de Madrid por un ourensn para enaltecer a outro
ourensn que, se ben non se coecen nin se tratan, simpatizan
como galegos e estmanse como amantes da cultura popular.
Antes de agora felicitmonos por esas correntes de unin
que se van acentuando na colonia galega de Madrid, e agora
ratificmonos nas nosas prometedoras esperanzas para o porvir.

316
 As como desaparecen os antagonismos, as disidencias,
as envexas e as baixas paixns e se afirma a cordialidade, a
simpata e o afecto entre os paisanos.
A unin constite a forza.
Enaltecer os que traballan, os que protexen e os que gastan
as sa fortuna no ben do pas, un deber e ata un acto de
conciencia.
Por iso ns nos asociamos proposicin eminentemente
ourens, que deixamos transcrita.
Nada hei de obxectar a algn suposto, mis prometedor que
exacto, contido entre as lias copiadas. Pola contra, e anda que
a ningun lle importe, hei de facer constar a mia conformidade
co seu sentido xeral.
A unin sempre forza, e esa forza fainos moita falta aos
fillos de Galicia, especialmente aos que formamos a colonia de
aqu. Pero non esa unin tpico do artigo de xornal e lugar
comn do discurso de banquete, senn a unin en intencins, a
unin de accin, de feito.
Eu non sei como ha de alcanzarse pero sei que fai falta e
que a sa principal base e o sostn que a fara duradeira, slida,
forte e eficaz, sera a vontade ligada estreitamente coa boa fe.
Poder facer algo en tal sentido a propaganda dun xornal,
inspirado soamente no anhelo de alcanzar ese ansiado ideal,
inspirado soamente no amor a Galicia?
Tamn o ignoro, se non que o dubido pero, non obstante,
propome intentalo.
Por moitas razns dixase sentir nesta colonia a necesidade
dun xornal que, ademais de representala e ser oco das
aspiracins e queixas da nosa rexin, vea establecer unha
comunicacin directa entre Galicia e as colonias galegas de
Madrid e de Amrica.

317
 Claro est que eu carezo das condicins necesarias e dos
medios precisos para levar a cabo esa obra, de xeito que non o
meu intento realizala por completo, pero si modestia parte
podo facer algo, e ese algo a publicacin dun peridico
decenal, en cuxas columnas achen en toda ocasin defensa os
intereses de Galicia, e se reflicta o seu actual estado de cultura
por medio de crnicas de ciencias, literatura, arte e industria, e
se dea a coecer aos nosos paisanos ilustres, sexa cal sexa o
ramo da actividade humana no que se distingan, inclundo a
cantos, por un ou outro medio, contriban ao adianto e
prosperidade da nosa terra ou sexan tiles s sas paixns. Para
este efecto, ademais de dalos a coecer polos seus traballos ou
polos seus feitos, o futuro peridico conter os seus retratos.
Os mortos, e temos tantos ilustres! non poden quedar no
esquecemento, e darmolos a coecer na mesma forma.
Ademais disto, non ser en verdade obxecto secundario o
de procurar espertar a vontade dos meus paisanos, pondolles
de relevo a necesidade desa unin por Vde. con tanta
oportunidade encarecida porque o patriotismo unha palabra
vana e un sentimento estril se non vai acompaado das obras.
Tal o meu propsito ao fundar o peridico cuxo primeiro
nmero aparecer moi pronto.
Se os medios de que dispoo para levar a cabo a mia
empresa, non obstante a sa modestia, son escasos, como
grande a aspiracin que me impulsa a acometela, quizais non
vana esperanza a de que a mia idea ha atopar apoio en moitos
bos fillos de Galicia, e especialmente na prensa rexional, de
cuxas filas ata hai pouco tempo formei parte.
Nesta confianza, decido intentar o que deixo dito. Se as
non fose, non por iso me doera o fracaso; como non me animan
propsitos de interese persoal, non tera perdido mis ca o
tempo.

318
 Perdoe Vde., meu querido amigo, que distraera a sa
atencin con esta epstola, e mande como queira ao seu
compaeiro afectsimo q. b. s. m.
El Regional
4-10-1895

AS FOLGAS

A polica da profesin, a asistencia en todas as sas formas,

a constitucin dun continxente de forza pblica, tales foron os
primeiros deberes da corporacin. Se as comunidades
industriais, como outras comunidades, sen exceptuar as
relixiosas, se separaron do seu fin, e ultimamente transformaron
as primeiras defensas da liberdade en fortalezas de egosmos
coligados, esa a historia de todas as asociacins de privilexios,
primeiras formas da liberdade, resultando organizacins
abusivas.
Clemenceau quere que a burguesa do noso tempo medite
acerca deste aspecto filosfico das fases do progreso humano,
que comprenda que en vano invocar eternamente servizos
pasados, porque as formas de emancipacin exercen
sucesivamente a sa eficacia e morren fatalmente polo seu
propio trunfo para renacer mis fermosas e mis elevadas en
construcins superiores.
un erro crer que o progreso est xa cumprido porque
desapareceron as organizacins que dificultaban o traballo co
pretexto de protexelo cando se destruu a masa laboriosa, cando
se entorpeceu o uso da liberdade total polos abusos da liberdade
fragmentaria, non ver claro un inmenso fenmeno, o
descoecemento, o erro comn a todos os egosmos do
fenmeno humano.

319
 A liberdade do traballo e a igualdade ante a lei son das
nobres conquistas que Flammermont celebra e Clemenceau loa.
Pero como este di moi ben, falta anda pescudar que estado
social crearon.
Foi preciso que transcorreran case dous mil anos desde
Xesucristo aqu para obter unha cousa tan sinxela como o
dereito de traballar. Conquistado este dereito, que se
conseguiu? A posibilidade de traballar moito mis necesaria
para vivir: doutro xeito esa gran conquista queda convertida en
pura satisfaccin metafsica.
Reslvese Clemenceau pola negativa en canto aos
resultados prcticos que desa liberdade poden atoparse na nosa
vida social moderna. Atopa soamente a liberdade do individuo
proclamada nunha sociedade na que as agrupacins tradicionais
dos fortes teen sometidos os dbiles, cunha ilusoria igualdade
ante a lei.
A historia das folgas demostra a identidade dos fenmenos
doutros tempos cos acontecementos dos nosos das.
No mes de outubro de 1776, os obreiros encadernadores de
Pars declarronse en folga para conseguir traballar catorce
horas e non dezaseis Na Idade Media, di Mr. Flammmermont,
todas as condicins do traballo industrial estaban
regulamentadas polas autoridades locais, que fixaban, entre
outras cousas, a duracin da xornada. dicir, que os obreiros
encadernadores traballaban, por orde da corporacin, dezaseis
horas, e pretendan a rebaixa de das.
Contina dicindo Flammermont:
Os mestres encadernadores contaban coas pronta
submisin dos seus obreiros, esperando que os mdicos recursos
destes se esgotaran ben pronto. O libreiro Hardy d conta do
clculo dos patrns nos seguintes termos: Como a fame,
segundo un antigo refrn, lanza o lobo fra do bosque,

320
esperbase que cando os obreiros consumisen os seus pequenos
recursos, cesaran nas sas inxuriosas reunins que ousaban
permitirse ante as tendas dos patrns, para insultalos, e
acabaran por someterse. Pero os obreiros tiveran unha
previsin que os patrns non supuan: constituron un fondo
comn para poder prolongar a folga; de acordo cos figoneros
do monte Saint-Hilaire, comprometronse a pagar
colectivamente a alimentacin aos mis necesitados de entre
eles; dicir, aqueles aos que a miseria podera obrigar a volver
ao traballo antes de tempo; a moitos aprendices chegados das
provincias a Pars para traballar, dbanlles unha indemnizacin.
Entn os patrns recorreron ao lugartenente de polica,
que acolleu a esixencia de moi bo grao e comprometeuse a poer
man no asunto. Na noite do domingo do 13 de outubro de 1776,
seis obreiros encadernadores foron reducidos a prisin. Os seus
compaeiros, intimidados por esta medida de rigor, volveron ao
traballo ao da seguinte. Hardy recolleu no seu relato a nota
seguinte: Isto ensina que os compaeiros encadernadores
comezan a volver razn, porque o maior nmero deles volveu
ao traballo cos seus patrns: anda non se sabe en que
condicins, nin se eles desistiron das sas pretensins relativas
continuacin das dezaseis horas de traballo cada da, o que
parece un pouco exorbitante. Estbase entn tan acostumado a
ver os obreiros sucumbir a un traballo excesivo, por un salario
miserable, que o bo Hardy, que sen dbida era xeneroso e capaz
de sentir piedade por aquelas pobres xentes, atopa soamente un
pouco exorbitante unha xornada de dezaseis horas.
A intervencin da autoridade, concle dicindo
Flammermont, era como de lei entn, porque as coalicins
estaban prohibidas polas ordenanzas.
A isto contesta Clemenceau que anda como de lei na
actualidade, a pesar de estaren permitidas as coalicins, a

321
intervencin da autoridade, sendo igual o cadro, a pesar da
distancia de mis dun sculo.
Outro caso tomado do Diario de Hardy. O goberno
autorizara a formacin dunha compaa para o transporte en
Pars de pequenos vultos en carros movidos man. Esta
innovacin era a runa dos demandadeiros.
O duque de Polignac, director xeral das Mensaxara, e o
barn de Breteuil, funcionario da casa real, estaban interesados
no negocio. Os mandadeiros (gagne-deniers) foron severamente
reprimidos cando o 2 de xaneiro de 1786 provocaron unha
contenda na ra Galande, maltratando os condutores dos
carrios.
Atentaban contra a liberdade do traballo dos concorrentes,
e polo tanto, incorreron en falta. Pero o duque de Polignac, sen a
escusa da fame, atentara contra posibilidade do traballo dos
gagne-deniers, o cal non menos grave.
Dous dos amotinados foron postos na picota na praza de
Maubert, despois na praza de Halles, e o terceiro da novamente
na Maubert.
Hardy mesmo non puido menos de compadecelos a pesar
do instintivo horror, que, como bo burgus, senta cara a todo
perturbador da orde pblica. A multitude que presenciou o
suplicio, movida compaixn, fixo algunhas colectas en favor
dos castigados.
Algns das despois, estalaba a folga dos carpinteiros.
Cinco dos axitadores foron reducidos a prisin, atendendo
segundo Hardy que deban sufrir algunha pena pola
tenacidade das sas opinins, a sa audacia e a sa
insubordinacin, que era moi importante reprimir, porque se
botaba de ver como unha especie de fermentacin entre os
compaeiros de diferentes oficios.

322
 Isto ocorra nas vsperas da gran revolucin. Chegou esta:
correron ros de sangue, cambiouse o nome das cousas. E
Clemenceau pregunta: pero, e os feitos?... mis tarde.
Sen que todos tean que estar conformes co esprito que
inspira o escritor radical, de canto tan elocuentemente di
desprndense tres conclusins: que o cadro non cambiou e que o
problema existe con maior gravidade ca nunca; que a revolucin
poltica tivo escasa ou ningunha influencia na prctica; que a
liberdade do traballo, conquista moi anterior revolucin nada
resolve onde ou cando falta a posibilidade de traballar.
Engadamos a isto algo que tamn evidente e que
Clemenceau non esquece. Pola organizacin na que vivimos, o
Estado con todas as sas representacins, parcial sempre
contra a masa obreira, que ningunha intervencin ten na
confeccin das leis.
Por conclusin: o obreiro ten como nica defensa a folga, o
que tivo sempre, hoxe coma onte, proba de que a situacin a
mesma. E admitindo que ese medio sexa prexudicial para os que
a el apelan, considrese se o fan rexeitando algn medio mellor.
Destrudos outros abusos pola desaparicin dos organismos
que os cometan veu o capitalismo.
As xentes pas diranlles aos de arriba: Dade, e aos de
abaixo: Esperade. Pero, que non hai mis remedio que a
caridade para aliviar o mal que producen vicios de
organizacin?, que debemos perder toda esperanza nun porvir
de xustiza porque a sociedade impotente para mellorar o seu
estado?
Se iso verdade, se non hai outro camio, non nos
estraemos do que lle pase nin do que lle ocorra ma.
Cando os camios da lei e da equidade cerran, a paciencia
cede o seu posto desesperacin, e ata a caridade ofende.

323
 O obreiro home, ten dereito vida como tal, e se se lle di
que non conte coa sa redencin, que sempre ser servo,
preguntar polo seu porvir, preguntar se lle est prohibido ter
familia, e renegar de todo o que non sexa a sa propia forza, e a
esta fiar o trunfo.
A presin de arriba xera sempre a desesperacin de abaixo,
e se non se deixa mis ca un camio ao que busca algo, por ese
camio marchar necesariamente.
Se, como din os individualistas como Spencer, e os
conservadores como Serpa Pimentel, iso ha de vir, que vea polo
mellor medio e da mellor maneira.
El Regional
22-11-1895

A GUERRA AOS SOCIALISTAS

Todos os peridicos estranxeiros que dedican atencin aos
sucesos de poltica internacional, ocpanse da cra campaa
antisocialista emprendida por Guillermo de Alemaa.
Perseguido Leibnocht ata dar con el no crcere, o
emperador contina activamente a sa tarefa.
A loita toma un carcter un pouco inquietante. Os
demcratas socialistas alemns non poden dicir nin escribir a
cousa mis lixeira respecto do soberano, sen tropezar nun proceso,
cuxo termo se coece de antemn e a ningun sorprende, pois que
os Tribunais son declaradamente imperialistas.
Guillermo I declarouse infalible, di un xornal; maltrata os
Deputados que se atreven a criticar os actos dos Ministros, ou
condnaos a prisin, a multa, ou prvaos da sa investidura,
entregndose sen razn, sen motivo, unicamente polo pracer de
malestar aos espritos libres, aos caracteres independentes, a

324
visitas domiciliarias a todos os cidadns que forman Comits
electorais ou pertencen Redaccin dun xornal que non quere
poerse devocin do goberno.
Para xustificar medidas tan arbitrarias non se atopou mis
que un medio. Pretextar que hai necesidade de asegurarse que os
socialistas berlineses non estn en oposicin coa lei sobre
asociacins. E isto faise apoderndose a polica dos papeis de
cada un, rexistrando os libros dos comerciantes, intervindo a
correspondencia privada.
Os socialistas, coecendo con quen teen que velas,
mantense dentro dos lmites da mis exquisita prudencia, pois
ben saben que se ao poder lle est permitido violentar as leis, a
mis pequena infraccin por parte deles leva aparellados algns
anos de prisin.
Ante esta actitude do socialismo, o emperador ter que
renunciar, mal do seu agrado, ao proxecto de comprender nun
proceso monstro aos que sosteen que o rxime capitalista
como di o Worwaerst de Guillermo, non o mellor dos
sistemas de goberno.
A guerra do emperador aos seus adversarios ha dar lugar a
moitos incidentes.
Non o menos curioso o seguinte:
O profesor Delbrck, que pertence por completo ao partido
conservador liberal, dicir, ao partido mis gubernamental, foi
envolto nun proceso pola torpeza do ministro Keller, levado este
polo seu afn de perseguir os socialistas.
O delito de Delbrck ter publicado en Prenssische
Jahrobcher un mesurado artigo dondose da actitude
extremada da polica, que consideraba improcedente e
prexudicial para a apelacin feita ao pobo polo emperador. O
doutor foi levado aos tribunais con grande escndalo da prensa

325
conservadora, e completo xbilo, como natural, da liberal e
socialista.
O conflito puido arranxarse visitando ao ministro o doutor
para convencelo da sa equivocacin. Pero esta torpeza pagrona
as asociacins socialistas disolvidas por orde do Prefecto de
polica, baixo o pretexto de que a sa organizacin contravn unha
ordenanza de 1850 sobre asociacins polticas.
O caso estrao; porque, ou esa disposicin non est
vixente, ou as autoridades faltaron ao seu deber permitindo a
libre organizacin e o desenvolvemento das asociacins
socialistas durante vinte anos.
A reaccin cega e torpe en todas partes.
Rusia forma parella con Alemaa. Tamn no imperio
moscovita intensifican as persecucins. Al son detidos todos os
socialistas e os sospeitosos de tales. En Odessa, Varsovia, Kiew
e outras poboacins, son moitos os arrestos, e os documentos
recollidos demostran a existencia dunha vastsima asociacin
socialista, cuxas agrupacins manteen viva correspondencia.
En Mosc descubriuse unha imprenta clandestina:
aparecen comprometidos moitos sacerdotes, escritores e
profesores da Universidade. Na escola superior imperial
atopouse unha completa biblioteca socialista e revolucionaria.
Os arrestados foron condenados ao desterro.
Ao propio tempo, o nihilismo levanta a cabeza, pois nunha
taberna dun arrabalde de Mosc descubriuse un centro nihilista;
nel sorprendronse manifestos contra o tsar, fixronse
numerosas prisins.
Parece que o trunfo dos socialistas en Francia causou
pnico nas potencias do Norte.
El Regional
12-12-1895

326
 A REACCIN EN ALEMAA

A repentina visita do emperador Guillermo a Bismarck no

retiro deste en Friedrischruhe, tan breve como inesperada,
obxecto dos comentarios da prensa estranxeira, e a ela dedicou o
seu boletn do da Le Temps, considerando o exchanceler
como personaxe poltico de importancia, corpo demasiado
cargado de electricidade di para que unha entrevista sa co
soberano poida pasar inadvertida, anda cando fose cortada
como a que se trata.
Aos clculos que se fundan neste feito, vn darlles certo
carcter de seriedade a brusca variacin de linguaxe que se
observa na prensa bismarckiana. O rgano oficioso por
excelencia do descontento de Friedrischrune, Las Noticias de
Hamburgo, deixa por unha vez o ton de aceirada e contundente
crtica e de mortificante malhumor que adoptara desde a cada
do seu dolo, e entrgase tarefa de facer unha sombra apoloxa
da represin custe o que custe e da guerra a morte contra o
socialismo.
A isto engadiremos pola nosa conta cal foi a opinin da
prensa que nos referimos ao xulgar como ineficaz o decreto
recente de disolucin das asociacins socialistas.
No mesmo da do vixsimo quinto aniversario da
memorable sesin na que o Parlamento da Confederacin da
Alemaa do Norte expresa a sa adhesin en favor do fundador
da unidade alem que as o considera Le Temps daba
publicidade un programa que pareca e fala o xornal francs o
manifesto do duque de Alba a vspera de inaugurar a sa
ditadura nos Pases Baixos. Botando man das frases histricas
que se atrevera a empregar Bismarck, e aplicndoas sen reparo
aos seus concidadns e compatriotas, o rgano daquel home
pblico non vacilou en dicir que o mal da revolucin social non

327
poder curarse senn polo ferro e polo lume e derramando ros
de sangue.
Con estes precedentes lxico que moita xente crea que se
prepara a entrada triunfal na escena poltica... de Alemaa dunha
espantosa reaccin.
Guillermo visitou a Bismarck, despois de permanecer uns
das na compaa do xeneral Wldersee, e isto d lugar a supoer
que o emperador se dispn a dar unha sorpresa, comezando pola
cada do chanceler Hohenlohe, ferido de morte, como hai pouco
tempo Caprivi, na sa contenda cun colega reaccionario.
Segundo din os augures, Hohenlohe arrastrado por
Koeller, como o conde de Eulenbourg arrastrou a Caprivi en
novembro de 1894.
Os que as opinan definen deste xeito a situacin do
emperador: Guillermo est atado de ps e mans polos ruralistas
e polos propietarios. Para continuar nas sas incesantes
aplicacins guerra santa contra o socialismo, est preto de
entregar a direccin dos negocios ao soldado chamado
Waldersee, e busca un punto de apoio no prncipe de Bismarck,
a quen unha desgraza comn reconciliou co seu antigo rival,
denominado o home do da seguinte nos primeiros das do
imperio.
Segundo Le Temps, Guillermo non deu anda o dereito de
atriburlle a menor simpata por tan imprudentes como culpables
excitacins reaccin.
Certo que sopra o vento de reaccin no rescrito do Consello
superior das Igrexas evanxlicas contra a participacin do clero
nas tentativas de reforma social, o que unha proba elocuente,
sobre todo cando se compara coa circular directamente contraria
en 1890; pero non por iso crible que o emperador nin os seus
conselleiros soen nunha cruzada pola forza e pola forza soa.

328
 Os espritos axuizados consideran que o actual goberno
alemn non est en condicins de facer poltica de combate pola
sa propia debilidade de orixe; pero, as e todo, opinan que non
ser tan pronto constitudo. En cambio os receosos cren seguro
que a campaa emprendida ter continuacin enrxica, anda
que para iso sexa necesario chamar os elementos bismarckianos,
como, ao xuzo dos que as pensan, autorizan a presumilo os
antecedentes que deixamos expostos.
A actitude dos poderosos elementos socialistas, xa a
coecen os nosos lectores polas noticias que hai das
publicamos.
El Regional
29-12-1895

MIS OPININS REXIONALISTAS

UN DISCURSO DE BARRS
Non hai moito tempo daba eu conta da corrente favorable
descentralizacin iniciada poderosamente con Francia e
secundada con vigor por distinguidas personalidades, para este
fin extractaba o dito por Andrs Theuriet como explicacin dos
propsitos e das tendencias da sociedade da que aquel
presidente, e que ten por obxecto promover o desenvolvemento
da literatura, da producin e das artes provinciais.
Os traballos de tal ndole son mis persistentes en Francia
ca no noso pas, con meter aqu tanto rudo nalgunhas ocasins o
rexionalismo.
Mauricio Barrs, distinguido literato, moi coecido polas
sas novelas, polos seus contos e polas sas crticas, moitas
destas de carcter sociolxico, un dos mis ferventes

329
propagandistas, e pasa en Francia por un federalista, que non ,
por certo, como ser federalista espaola.
Hai poucos das Mr. Barrs pronunciou en Marsella un
fermoso discurso, que un xornal titula O municipio e a rexin
laboratorios de socioloxa, traballo do que me parece oportuno
dar noticia aos lectores afeccionados a estudos desta clase.
Avoga enerxicamente pola descentralizacin, cuxa
necesidade se impn e cuxa idea pode considerarse en varios
aspectos, por exemplo, baixo o punto de vista patritico, e
demostrar que deixando a cada cidade, a cada rexin dona da
organizacin da sa vida intelectual e econmica, teen os
homes que nacen en cada unha daquelas mis razns e mis
fortes para amar o seu recuncho de terra e para ser mis tiles
agrupndose.
Pode considerarse a idea de descentralizacin como
unificadora da enerxa nacional e facer ver que nas cidades
autnomas os homes viven, vigorzanse e consrvanse, mentres
que Pars atreos debilitando as forzas provinciais. Algns
publicistas afirman que un individualismo excesivo debilita a
sociedade francesa, e, ao xuzo de Barrs, isto un erro: os
individuos, lonxe de seren fortes en Francia, estn fortemente
alterados. A nosa preocupacin social di que evidente,
provn precisamente da desaparicin dos organismos
secundarios no noso sistema uniforme e simplificado ata o
exceso.
Moitos aspectos, simpticos todos, ten o programa
federalista pero preciso saber sinalar un obxecto, un fin que
poida ser estimado en todos aqueles, e este obxecto a utilidade
da autonoma municipal e das liberdades rexionais para a
constitucin dese dereito econmico que constite a constante
reclamacin da nosa sociedade moderna.

330
 Mauricio Barrs combate os escritores socialistas que
describen a sociedade rexenerada, como existir dentro de trinta
ou cen anos, o que cualifica de aberracin, alegando que se un
home est imposibilitado en absoluto para prever o que ser o
seu propio desenvolvemento, por exemplo, nun perodo de dez
anos, mis difcil que poida ese home ser profeta dun futuro
estado social. Debemos desconfiar engade no nome dos bos
mtodos intelectuais de quen pretenda ofrecernos un plan de
porvir, unha verdade futura.
Iso pode convir s ao apstolo que se cre depositario
dalgunha revelacin. Semellante estado de esprito levaranos
moi lonxe do terreo da observacin histrica na que debemos
manternos.
Ao contrario diso, un dos nosos, Proudhon, quen na sa
lealdade, na sa honrada clarividencia de filsofo nos di: Eu
podo trazar os preliminares desta organizacin social, cuxas
ltimas leis non poden ser coecidas senn sucesivamente e
segundo se vaian producindo feitos novos, sen os cales me
imposible pasar a outra determinacin. Os preliminares, os
medios mis prximos dos que fala Proudhon, mediante os cales
se producir a revolucin social son a federacin e o contrato.
El Regional
15-02-1896

MIS OPININS REXIONALISTAS

UN DISCURSO DE BARRS
II
Mr. Barrs, e mis atrs queda dito, non un radical anda
cando sexa federalista. Pola contra, o sistema que preconiza
ofrceo en oposicin s teoras socialistas, que cualifica, como

331
xa se viu, de ilusorias, porque entende que ningun pode dicir
que ser a sociedade no porvir.
Por iso opn a descentralizacin como medio de cortar o
paso ao socialismo. E non el s quen as opina.
Lombroso, no seu libro Los anarquistas, exprsase igual.
Necestase di unha ampla descentralizacin para
contrarrestar a actual corrupcin, e por conseguinte, a anarqua
que segue a esta como aos cadveres o voitre.
Un e outro coinciden no esencial: en que a Descen-
tralizacin se impn como remedio moral.
Berrs encarece a necesidade de crear eses laboratorios
sociolxicos, sen os que o socialismo parece empurrado a
substitur de maneira revolucionaria unha ditadura.
Expn logo como sern as unidades locais e como concibe
a descentralizacin considerando necesario, respecto do
primeiro punto, que o territorio ao que se dea a autonoma
apareza capaz dunha vida propia, sexa unha realidade, e non
unha ficcin administrativa determinada polo capricho do
lexislador.
E en demostracin disto cita a actual organizacin dalgns
departamentos de Francia.
As asembleas rexionais que levar consigo a
descentralizacin non sern simples consellos xerais
(deputacins provinciais en Espaa), senn verdadeiros
parlamentos locais. Non que o propagandista francs
descoeza os males do parlamentarismo, non; que repugna que
exerzan no rxime actual a soberana absoluta cincocentos ou
seiscentos individuos, non delegados dos grupos corporativos,
senn do corpo social, os que, anda que non carezan de
competencia, non a teen para entender todos os asuntos dos que
han de ocuparse.

332
 Pero estes inconvenientes do parlamentarismo desaparecen
en canto a asemblea se compn de homes que deliberan sobre
asuntos que coecen ben, baixo a intervencin constante dos
interesados, co referendum e coa iniciativa popular (como
sucede nos cantns suzos).
Velaqu a posicin exacta da cuestin:
Na organizacin actual, o poder central est revestido de
todos os dereitos, e as atribucins das asembleas locais estn
limitadas pola lei. Pois trtase do contrario: as asembleas locais
tean todos os dereitos e a asemblea central os que nela se
deleguen polo estatuto constitucional. (O imperio de Austria, as
como o de Alemaa, ofrecen algn aspecto anlogo ao dito).
Ao municipio, os intereses municipais; rexin, os
intereses rexionais; nacin, os intereses nacionais. Isto polo
que se refire aos grupos locais. Ao grupo moral, liberdade
absoluta de asociacin.
Propondose Barrs tratar, na conferencia da que damos
conta, nada mis que de expoer a utilidade da autonoma
municipal e rexional para a formacin do dereito econmico,
non trata do punto, cuxo interese recoece, das relacins do
poder central e dos poderes locais; pero promete facelo noutro
traballo, do que daremos coecemento aos nosos lectores, e
ocuparase tamn en expoer os medios de proceder
descentralizacin nas circunstancias presentes.
Na organizacin actual, os impostos indirectos, por exemplo,
poder ser nacionais, e os directos poden ser locais, teora xa
defendida por Mr. Len Say; pero non hai que enganarse.
ocioso discutir a distribucin dos recursos dun imposto, cando
todo o sistema fiscal debe ser profundamente renovado. Porque
insoportable a inxustiza das contribucins indirectas, cuxa
carga pesa principalmente sobre o traballador, como o tamn a
desigual reparticin das contribucins directas.

333
 Estas cuestins que ocupan a mido o Parlamento e o
Goberno e que estes non acertan a resolver, son precisamente as
que primeiramente competen iniciativa dos grupos libres e das
rexins autnomas.
O dereito de asociarse e o de gobernarse, velaqu as
liberdades eficaces que debe usar cada parte do pas. Pensar as
pertencer ao partido da liberdade e opinar en vista das
necesidades do desenvolvemento da raza francesa. Se se persiste
en rexeitar a liberdade de organizarse e non ceder s indicacins
da sa enerxa natural, esta mesma forza, que espontaneamente
ser a prudencia, a vida, destruirao todo.
Poder ser preferible a sacudida da clera obreira ao
movemento ordenado da natureza? Fra da restitucin do poder
aos grupos morais e aos grupos locais, non queda mis que a
inminente brutalidade revolucionaria.
Ata aqu as ideas expostas por Mauricio Barrs. Elas
demostran que hai no pas vecio unha corrente de opinin que
se dirixe a poer un dique s ltimas tendencias, non reclamando
coalicins de forza nin medidas de persecucin, senn remedios
eficaces para o mal social. Certamente que os que propn non
son o bastante pero de seguro que desa organizacin sairan, por
natural desenvolvemento, os demais, porque sen dbida que os
males da sociedade presente teen a sa principal orixe na
centralizacin, que leva inevitablemente consigo todos os
abusos xeradores das inxustizas, xerme do problema social en
todos os seus aspectos.
As consideracins que reproducimos teen aplicacin a
Espaa, onde algns dos males son maiores, e aqu tamn hai
quen fa descentralizacin moita parte do remedio.
Entre os conservadores hai homes de dereito, economistas,
que opinan dese xeito, e nos presentes momentos comentronse
frases do Sr. Cnovas del Castillo, referentes ao que haber que

334
facer con Cuba, que envolve sinxelamente a teora
descentralizadora de Mauricio Barrs.
Na medula, como na sa parte externa, todo iso
rexionalismo... que xa non vai asustando a ningun que pense
serenamente nas cuestins de actualidade.
El Regional
16-02-1896

AS ORIXES DO GALEGO
SR. DIRECTOR DA REVISTA GALLEGA
Meu querido amigo: en descuberto con Vde. debndolle a
atencin de recibir puntualmente a Revista ofrceseme agora
unha grande oportunidade para demostrar que, contra o que
puidera vostede supoer, non o teo esquecido, e esa
oportunidade proporcinama o recente artigo que baixo o ttulo As
orixes do galego e subscrito por Outro Fernndez, acabo de ler.
O asunto do devandito traballo ocupoume varias veces -
como cando hai moito tempo, propuxen a creacin da Academia
Galega e actualmente ando s voltas nos anacos de vagar, cun
lixeiro estudo acerca da poesa popular galega, tema
intimamente ligado ao que obxecto do artigo inserido na
Revista.
Cando eu expuxen a conveniencia de crear a Academia,
tendo en conta que o traballo de reorganizacin do noso idioma
era obra imposible para unha soa persoa, e acometido por varias
necesitaba a direccin que esixe a unidade de tarefa tan
importante, a idea foi ben acollida, pero nada mis que nas
columnas dos xornais.
Andando o tempo, intentouse a sa realizacin polo antigo
Folk-Lore, e por causas de antigo descoecidas, cuxos efectos se

335
deixan sentir moi a mido no noso pas, o xeneroso propsito
non chegou categora de feito consumado.
Debera arredarme de volver a tratar o asunto, o final do
artigo de Outro Fernndez, de Tui, porque remata tirando un
guante e parte que o meu intento de dicir algo acerca do
particular non envolve ningn xnero de arrogancia, insprame
receo todo o que a polmicas se refira porque dende antigo sei
como adoitan rematar estas entre escritores galegos.
Conste, pois, amigo Salinas, que s trato de facer uso dun
dereito comn, expoendo opinins, e do especial que Vde. tivo
a bondade de concederme considerndome colaborador do
xornal. Ambos os dous dereitos, pois, vou exercitar,
seguramente con dano dos lectores.
Sentemos a afirmacin na que todos conviemos,
copindoa do artigo do escritor de Tui:
Ante todo e sobre todo debe procurarse a unificacin da
linguaxe galega para que cese o estado anrquico no que hoxe se
moven os nosos escritores e por mis que recoeza que dalgn
tempo a esta parte non deixou de gaarse moito terreo no
devandito sentido, parceme pouco anda e de desexar que o
labor empezado tea digno coroamento.
Perfectamente, as diferenzas nacen dende a, e son respecto
ao procedemento para conseguir esa anhelada unificacin.
Opino que son necesarias as disquisicins que Outro
Fernndez considera estriles, porque se non coecemos as
fontes, se non estudamos a etimoloxa, se non buscamos, en fin,
a prioridade, non posible chegar a ter o idioma noso.
Non son, polo tanto, intiles as controversias se son
discretas, entndese porque se non se discuten, se non se
contrastan as opinins, non pode concederse a ningunha a
autoridade necesaria, nin se adiantar sequera un paso.

336
 Claro est que o galego, sinxelamente pola forza con que se
desenvolveu a lingua romance, foise adulterando, corrompendo
ata chegar a un extremo lamentable. necesario e o escritor de
Tui declrao empregar as nosas enerxas e o noso tempo en
darlle ao idioma galego todo o esplendor posible.
E seguidamente disto, propn a adopcin do portugus, co
cal di que todo est feito, pois afirma de plano que ese idioma e
o galego son se non pai e fillo, indistintamente, irmns, e houbo
un tempo no que non se diferenciaban un do outro.
Aceptando esta solucin, indubidable que non hai para
que facer gastos intiles, nin malgastar as nosas forzas,
publicando artigos cronicns e rebuscando en extinguidas fontes
novos mananciais con que reforzar o caudal lxico do noso
idioma.
Claro est que todo iso non vir ao caso, trandonos o
portugus a Galiza.
Pasemos porque o noso idioma e o dos lusitanos foron o
mesmo que o tempo polo menos foinos separando bastante.
Cabe preguntar se a adopcin do portugus sera como quere o
citado articulista, unificar o idioma galego; sera, como el parece
pretender e desexar empregar as nosas enerxas e o noso tempo
en darlle ao galego todo o esplendor posible.
Francamente, non vexo a relacin que exista entre isto e a
adopcin do portugus. Tal solucin sera, en puridade, tirar ao
regueiro o pouco ou o moito idioma noso que nos queda, para
tomar un alleo.
Recoece Outro Fernndez que nisto da reorganizacin do
noso idioma dalgn tempo a esta parte non deixou de gaarse
moito terreo neste sentido e isto demostra que seguindo por ese
camio adintase con seguridade e con xito.

337
 A tarefa non fcil, non labor dun momento e chega con
lembrar de cando data este movemento literario de Galicia que
chamamos renacemento para comprender que se fixo non
pouco, e que se todos os escritores galegos traballasen
conscientemente no mesmo sentido o xito sera maior.
Se isto exacto, por que desconfiar dunha maneira tan
absoluta? Isto s sera natural e lxico, se nada se tivese
adiantado.
Precisamente, as consideracins que aduce o escritor de
Tui, son argumentos en contra da adopcin do portugus, e
sinalan unha incongruencia moi marcada entre a premisa e as
conclusins.
Eses traballos que Outro Fernndez denomina, lisa e
sinxelamente, estriles, eses gastos que el cualifica de intiles,
fanse en todas as nacins cultas, e considranse indispensables e
tiles para o coecemento dos idiomas, e dos dialectos. Se feitos
entre ns, non os aproveitamos...
E fago punto, por agora, pois quizais diga noutra algo mis
sobre o particular, o seu amigo que o quere e b.s.m.
El Regional
18-02-1896

O ESPIRITU FRANCS EN ALSACIA-LORENA

Hai pouco tempo, con motivo de celebrar os aniversarios

de 1870, a prensa alem festexaba tamn con soberbia
satisfaccin a xermanizacin de Alsacia-Lorena, considerando
consumada a obra de anexin moral, importante conquista
debida ao continuado esforzo empregado durante vinte e cinco
anos, pola administracin do imperio.

338
 Apenas transcorridos catro meses, os mesmos que cantaron
vitoria declaran a sa derrota, recoecendo que nas provincias
arrancadas a Francia vive, sen ter sufrido decaemento, o esprito
dos franceses, e imposible descubrir nos alsacianos-franceses
segundo un xornal de Munich o menor desexo de seren
alemns, apreciacin demostrada e corroborada polos datos da
informacin feita polos mesmos xornais xermnicos, tales como
a Gaceta de Colonia, a Alemana da cidade bvara e outros non
de menor importancia. Por iso esta prensa mantivo a mis acerba
campaa, apoiando a necesidade de extremar a ditadura nun pas
no que vinte e cinco anos de dominio estranxeiro, nada suave
por certo, non puido quebrantar o carcter dos seus naturais; e
consecuencia daquela actitude foron os castigos impostos a
numerosos cidadns por manifestaren as sas simpatas cara a
Francia, e a orde rigorosamente cumprida de que nos rexistros
civs se inscriban os apelidos franceses coa ortografa alem.
As necesidades que leva consigo o comercio da vida, as
relacins dos cidadns coa administracin pblica, son sempre
un lazo que une pero nas provincias anexionadas non
produciron resultado favorable s aspiracins dos
conquistadores, e por iso a nota xeral da campaa que nos
referimos que debe buscarse unha nova orientacin que sexa
mis eficaz.
Sen rodeos de ningunha clase di o informador da Gaceta de
Colonia que, a pesar de que Alsacia regresou ao seu fogar, non
ten ningn sabor alemn.
As relacins entre uns e outros elementos indxenas e
inmigrados, como os denomina un xornal francs, non pasaron
de superficiais; disto dan unha elocuente proba os
estabelecementos pblicos. Uns e outros habitantes evitan
frecuentar os mesmos locais, e se algunha vez se encontran
neles, ocupan distintos e separados lugares, e nas sociedades de
naturais do pas rexitase sistematicamente os vencedores. Os

339
crculos estn a pedra e a lama pechados para estes, e ningn
alsaciano-lorens pretende o ingreso nos centros alemns; as
que os xornais do imperio solicitaron a clausura daqueles, as
como a disolucin de calquera outra clase de sociedades de
esprito francs.
S nas asociacins de utilidade pblica se mesturan os
conquistadores cos vencidos, obrigados polo que esixen os
intereses esencialmente comns; pero anda acerca disto di un
escritor alemn que nestas asociacins predominan as
influencias indxenas, abundan os antigos militares e
considrase estranxeiro todo o que alemn.
O que ocorre cos matrimonios outra proba desa
irredutible divisin. As unins entre indxenas e inmigrados -di
o mesmo escritor non se atopa senn nas clases inferiores da
poboacin, a clase media proporciona poucos exemplos. O
servizo militar, no que os alemns tanto fiaban, d idntico
resultado.
Ao correspondente da Gaceta de Munich nin sequera lle
inspiran confianza os xermanizados, pois btalle na cara a Jules
Klein que, a pesar do favor do goberno, non pode ocultar que
un francs e que neste idioma pronunciou un discurso en Basilea
nun dos actos celebrados na coroacin da estatua de Strasburgo.
Nada importa que un ou dous distritos enven ao
Parlamento representantes adictos ao imperio, se cando o
soberano visitou as provincias conquistadas tivo necesidade de
levar alemns da outra beira do Rhin para poder dicir nos
despachos telegrficos que a sa maxestade fora aclamado, e
tivo que buscar as fillas dos funcionarios pblicos para que,
vestidas de branco, ofrecesen ramos de flores emperatriz.
Xulgando por todos estes feitos o xornalista alemn evidencia a
ficcin que hai nesas demostracins de afecto popular

340
organizadas polos empregados do Estado e capitaneadas polos
fillos destes.
Xa desalentado por completo xornal tan importante como a
Gaceta de Munich, escribiu o seguinte: preciso e mellor botar
un xerro de auga fra sobre a ilusin dunha xermanizacin
realizada que expoerse a unha serie de desilusins. Fai falta ver
a situacin no seu verdadeiro aspecto para non estar enganados
por un xito ficticio.
A esta campaa da prensa respondeu a da administracin
pblica empeada en levar a cabo a soada e imposible
gornicin. Imposible dixemos, porque o esprito francs, que
vive no corazn dos alsaciano-loreneses, non poder destrulo a
presin da tirana autocrtica modificando a ortografa e botando
ao crcere aos que non ocultan o seu patriotismo. Ese esprito
xerouno a civilizacin e enraizouno a democracia.
El Regional
24-02-1896

A DEMOCRACIA CRISTI
Adolfo Brisson, o ilustrado e ameno cronista de Le Temps,
refire nun dos seus ltimos nmeros deste xornal, a visita que
fixo recentemente ao Abate Daens, xefe popular dos
demcratas cristins de Blxica, e describe o personaxe e a
influencia que ten naquel pas, con detalles de moito interese,
dos que s nos faremos cargo dos principais.
O Abate Daens moi coecido en Bruxelas, por mis que
non vive na capital, senn nun pequeno pobo de Alost; pero pasa
naquela o tempo que media entre dous trens, para asistir s
sesins do Parlamento. Atpase nos arredores da estacin,
sentado mesa dun caf, ante un vaso de cervexa e fumando na

341
sa pipa. Pugnan estes costumes co hbito que viste, pero
considranse como orixinalidade do seu carcter.
Os seus adversarios mis encarnizados trtano con moito
respecto; saben a accin que exerce sobre as sas ovellas, que
son numerosas e disciplinadas, e sobre os pobos rurais de
Flandes, cuxa confianza e afeccin conquistou.
Naquelas comarcas segundo conta Brisson consrvase
moi viva a fe, nas formas sinxelas e intolerantes que revesta na
Idade Media. Os pobos dos arredores de Gante e Brugge, apenas
cambiaron neste sentido dende o sculo XVI. O que non asista
aos oficios o domingo e non cumpra rigorosamente os seus
deberes relixiosos, ser sinalado co dedo, posto en interdito e
non atopar persoa que queira servilo. As mulleres rexeitarn
lavarlle a roupa, o panadeiro subministrarlle o pan e verase
obrigado a emigrar s grandes cidades que estn animadas dun
esprito moi diferente.
As se concibe a influencia que puido adquirir sobre estas
poboacins primitivas un home como o Abate Daens, cuxa
bonhomis un pouco rstica faino aproximarse a ela. Instalado en
Alost, pode dicirse que al ten o seu cuartel xeral, do que, en
opinin do escritor francs, sera imposible desaloxalo.
Alost unha cidade obreira, de preto de 25.000 almas, que
decaeu moito do seu antigo esplendor; habtana artesns que
gaan malamente para vivir, e que, a pouco que se empurrasen,
iran engrosar o exrcito socialista, e a impedir isto dirixe todos
os seus esforzos o Abate, lanzndoos noutra direccin.
Predicoulles as excelencias da democracia catlica;
agrupounos baixo esta bandeira, e as esperan a satisfaccin que
se lles prometeu. Soo xeneroso... Nada de revolucin brutal,
nada de golpes de forza, vitorias sucesivas obtidas sobre o
egosmo capitalista, asegurando a subsistencia do traballador
polo aumento do salario. Institucins de previsin, Sociedades

342
cooperativas por todas partes, organizadas e prsperas en todas
partes... todo isto baixo a xida do Papa. Vivir cal ditoso neste
mundo, asegurando a gloria no outro. realizacin deste ideal
consagra toda a sa indomable enerxa o Abate Deans.
Brisson conta que foi recibido por este con certa
desconfianza, ata que as sas protestas de simpata por Blxica
tranquilizaron un pouco o seu interlocutor.
Dica este:
Temos que vencer grandes dificultades. Os que deban
sosternos e apoiarnos detennos. Son os nosos inimigos, os
mesmos cuxa causa defendemos. Que queremos? Realizar unha
obra de paz e de caridade. A axitacin grande e precsase
calmala. Ns loitamos contra o socialismo, que quere verter
sangue. Rexeitamos o emprego da forza; exhortamos
mansedume aos humildes, aos desherdados. Pedimos para estes
o dereito de vivir traballando, nada mis; dicir, o sagrado
dereito concedido por Deus a toda criatura. Se soubese vostede
o que padecen estas pobres xentes!
E o Abate referiu a Brisson estes sufrimentos... Os obreiros
estn mal remunerados; o termo medio dos xornais non se eleva
a mis de dous francos diarios, e isto insuficiente. O clibe
pode irse sostendo, pero o artesn casado, con muller e fillos a
quen atender!... O mal xera o mal. O obreiro mal alimentado,
non ten enerxas para o traballo; os produtos resntense disto, e
os patrns quixanse. Non podemos -din pagar ben aos que
traballan mal. Pagdeos ben e sern mellores operarios. Fai
falta, pois, que algun comece. Este un problema sen solucin,
un crculo vicioso. Os aldens non son mis felices ca os
obreiros: non venden os seus produtos, moitos deles abandonan
o campo polo oficio, outros murmuran. E preciso poerse en
garda. Por todas partes se anuncian tempestades.

343
 O Abate Daens referiu que, achndose en Gante na
redaccin dun xornal, tivo ocasin de or terribles confidencias
feitas por un honrado cidadn. A doutrina revolucionaria
propgase! E con tanta rapidez, que o candidato socialista,
vencido ata o presente, triunfar nas prximas eleccins. O
sntoma significativo exclamaba Daens O da no que as
poboacins rurais sexan conquistadas polo socialismo, ser a fin
de todo, o aniquilamento da sociedade, a guerra civil, o
descoecido.
Ao dicir isto, o orador percorra a habitacin a grandes
pasos. Sinalaba o ceo co dedo en solicitude proftica, como
poendo a Deus por testemuo. E repeta: -Cegos, cegos! Non
ven o perigo que se aproxima!
Xa tranquilizado Daens, falou das cousas de Francia,
fiando en que algn da a palabra catlico sexa sinnimo de
demcrata, o que podera ser se o clero rural francs tivese mis
celo e... mis intelixencia.
A entrevista rematou cunha pregunta e cunha contestacin:
Poder saberse dixo Brisson que se pensa en Roma
acerca da sa obra e dos seus esforzos?
Daens vacilou durante algn tempo, por fin contestou:
O Santo Pai est seguramente iluminado por luces
sobrenaturais. Pero el vive en Italia, e al hai sol todo o ano. Non
pode xulgar o que ocorre nestes tristes pases do Norte.
Non cremos incorrer en erro cualificando de interesante
esta entrevista.
unha voz mis, inspirada na verdade.
El Regional
22-03-1896

344
 A TRIBUNA FRANCESA
E GAMBETTA

Adolfo Brisson, a cuxa perspicacia de oportuno e discreto

cronista non se escapa nunca a nota de actualidade, publica un
artigo acerca das variacins da elocuencia, con referencia
exclusivamente tribuna francesa, con ocasin da reapertura do
Parlamento.
Sen ocuparse dos oradores de hoxe, por ser moi delicado
falar dos vivos e difcil xulgalos desapaixonadamente, bota unha
mirada sobre o pasado, e fai un exame folleando un libro de
texto para as escolas, que contn os mis clebres discursos
pronunciados de cen anos a esta parte nas Asembleas francesas,
cada un dos cales un dato que corresponde a un dos grandes
acontecementos que axitaron o pas; as que, para apreciar o
seu valor, convn medir o seu efecto prctico e considerar a
influencia que exerceron sobre o esprito pblico, e que actos
decisivos provocaron.
Non posible saber con exactitude como se expresaban os
homes da Revolucin, porque os discursos que deles se
conservan son escritos ou reescritos. Brison di que, en xeral, non
improvisaban; an tribuna despois de laboriosa preparacin, e
vestan as sas ideas cun estilo hoxe anticuado e en desuso, pero
que representaba entn o colmo da elegancia no dicir, no que se
mesturaba a graza irnica coa declamacin brillante.
Desde entn a elocuencia, como o teatro, realizou a sa
evolucin, sendo hoxe mis natural, mis repousada, mis
familiar.
Thiers, Villle, Dufaure, Guizot, Berryer, Casimiro Perier,
Odilon Barrot, son modelos dese xnero na sa poca. S
Lamartine rompeu por un momento este ton xeral coa sa voz de
profeta.

345
 Fieis herdados dos Girondinos, os homes de 1848 imitan a
ampulosa fraseoloxa daqueles. Ledru Rolin, Luis Blanc e
outros, e veen por ltimo, os inimigos do imperio, fundadores
da actual Repblica, Jules Farre, Gambetta, Ferry.
En toda a coleccin de modelos oratorios que deixaron eses
homes apenas hai un discurso perfecto no que a altura do
pensamento apareza unida ao esplendor da expresin. Pode
admirarse a peroracin de Mirabeu sobre a contribucin do vinte
e cinco, pero unha soa. Brisson cita un pargrafo dela.
Tratbase de dicirlles aos cidadns de deixar en proveito da
patria a cuarta parte das sas herdanzas, e o gran orador
exclamaba:
Ah, seores, a bancarrota, a espantosa bancarrota est
aqu: ameaza consumirvos, consumir as vosas propiedades, o
voso honor... e vs deliberades!
Recolle tamn o fermoso apstrofe de Vergniaud,
fustrigando os demagogos: Hai homes hipcritas e feroces que
non aparecen mis que nas calamidades pblicas, como eses
insectos danios que s lanza a terra nas tempestades. Eses
homes fomentan sen cesar as sospeitas, a desconfianza, as
envexas, os odios, a vinganza: estn vidos de sangue...
Pero ao lado destas arrebatos do xenio, atpanse insulseces,
imaxes ridculas, absurdas, metforas, fros apstrofes.
Chegando xa aos tempos modernos, o mesmo Gambetta
perde o mrito na lectura. Elvase s veces con voo de aguia,
pero faino descender a vulgaridade da palabra e a desigualdade
da expresin. A este xuzo pode opoerse un sinxelo comentario:
a obra oratoria, e mis cando improvisacin, que este o seu
verdadeiro carcter, e teno os discursos de Gambeta, de
condicins de momento digmolo as, e nunca foron os mis
correctos oradores tribunicios, como o era o de que se trata. Hai

346
que xulgar nas circunstancias nas que se produce: voz, xesto,
entoacin, etc., co que o seu autor a di. Pero sigamos a Brisson.
Este s coece o final da defensa de Delescluze, que non
perda do seu valor ao ser impreso.
Gambetta, ao defender a aquel perseguido por ter
depositado coroas sobre a tumba de Bandn, aproveitaba a
ocasin para atacar o imperio e afirmar as sas convencins
republicanas. Este aniversario, que vs non queredes,
reivindicmolo para ns, celebrarmolo sempre,
incesantemente; ser cada ano o aniversario dos nosos mortos,
ata o da no que o pas, convertido en amo, vos impoa a grande
explicacin nacional no nome da liberdade, da igualdade, da
fraternidade. E remata cun brillante apstrofe ao Avogado
imperial.
un remuo de lava, escribe Brisson, a sensacin dun
ferro candente fervendo nas carnes. O desprezo na invectiva non
puido nunca levarse mis lonxe. Vese a silueta de Gambetta,
terrible, alporizados os seus longos cabelos, botado cara a atrs o
torso robusto, ameazante o dedo, estendido o brazo cara ao
acusador, tremendo a barba, convulsa a boca...
Dica Gambetta ao Avogado imperial: Ah! Levantades
os ombros! Sabdeo, o mesmo caso fago dos vosos desdns que
das vosas ameazas! E o tribunal, o mesmo tribunal, como o
auditorio, estremecase impulsando por aquelas frases
prestixiosas.
E agora veremos como a nosa anterior observacin acerca
das condicins do momento, a xustifica o mesmo Brisson.
A accin de Gambetta, o seu xesto, a sa actitude, a
sonoridade metlica da sa voz, acrecentaban o prestixio da sa
palabra. Os discursos que lidos, parecen mis tenros,
transformbanse na sa boca, vivan cunha vida intensa.
Xlguese cal sera a sa influencia sobre o auditorio.

347
 Refire Brisson o que hai pouco lle dica un dos asistentes
ao banquete de Romans, no que Gambetta se expresou con
irresistible violencia:
Non pode vostede imaxinar o efecto daquel torrente nos
nosos cerebros de xentes do medioda. Xa non escoitabamos as
frases do orador, bebimolas. A atmosfera estaba saturada para
respirar, estalaban tempestades de aplausos...
Brisson engade que moitos outros discursos de Gambetta
produciron a mesma impresin. E coincidindo por completo coa
nosa observacin, di que a maior parte desas arengas respondan
a unha necesidade momentnea da poltica, e como as
circunstancias non son as mesmas, aquelas peroracins perderon
o seu interese, e separadas dos acontecementos que as
inspiraron, non poden ter duracin eterna.
Pero o que tales efectos produca ben pode proclamarse sen
esaxeracin grande orador, a pesar da vulgaridade da palabra e
da desigualdade da expresin.
El Regional
18-06-1896

POR GALICIA
A tradicin, considerada en certo aspecto, constite un
deber para os pobos. Ela determina o que no carcter destes hai
de consistente, e sinala, coa repeticin dos feitos, os elementos
permanentes do modo de ser daqueles, afirmando a base sobre a
que descansa a sa propia existencia como punto de partida para
adiantar no progreso e ascender ata o grao de cultura que pode
alcanzarse.
Descartando, ao facer a anlise da historia dun pobo, todo o
que fatalmente debido s circunstancias do tempo, axente

348
esencial que todo o condiciona, queda sempre un remanente que
acusa os elementos etnogrficos que a aquel dan carcter propio
e difernciano dos demais, e que son os factores que han de terse
en conta para apreciar a direccin dos esforzos que han de
facerse e por cales camios se debe ir cara ao melloramento.
Eses elementos din que aptitudes, condicins e facultades
ten cada pobo, e deste coecemento chgase ao da aplicacin
que daqueles pode e debe facerse, os cales toman forma en todas
as manifestacins da actividade humana, demostran a sa vala
nunhas ocasins, e a sa deficiencia noutras.
Unhas mesmas leis rexen o Universo en todas as ordes e
esferas. Se as aptitudes dos individuos son varias e distintas, e
para a cultura de cada un hai que ter en conta as que lle son
peculiares; se ampliando o exemplo necesario coecer as
condicins dos materiais de construcin para darlles aplicacin
adecuada, e as que teen os animais para dedicalos ao uso e ao
traballo para que son mis aptos, o mesmo argumento debe
facerse respecto dos pobos para saber, coecendo as condicins
que renen e as aptitudes e facultades que posen, apreciar
debidamente a que deben aplicarse para obter o seu
melloramento e adianto.
A este fin conducen as Exposicins; en primeiro termo, dan
a coecer os elementos de producin de cada pas, e o esprito
industrial e a aptitude para o traballo de cada pobo, indicado
pola periodicidade con que se celebran, os progresos e as
melloras que se obteen na aplicacin da actividade dos homes
aos produtos da natureza.
En primeiro termo dixen, porque vista saltan os
beneficios que eses certames traen en pos de si, non sendo o
menos importante a ensinanza que se obtn polo estudo dela e a
sa comparacin, e o estmulo que esta acende para aspirar a
igualar o noso co alleo que superior.

349
 Para que o estudo a que chaman ao observador as
Exposicins puidese ser completo, non cabe dbida que convira
moito a celebracin anual ou bianual de certames parciais, que
abarcasen determinadas manifestacins do traballo e da
producin, como sucede no estranxeiro.
En Francia, non tan s se procede dese modo, senn que a
Sociedade de Etnografa e artes populares fomenta e celebra
nos departamentos Exposicins de arte e industria populares
acompaadas de Congresos e outros actos relacionados con
aquelas para poer de relevo o que propio ou peculiar de cada
comarca, exhumando as reliquias do pasado, que tendo carcter
de orixinalidade, importa a sa conservacin para a intelixencia
da historia particular e nacional, e pensando en que esas
Exposicins poden producir a resurreccin dalgunha industria
que renaza anda mis puxante. Isto puidera suceder en Galicia,
que tivo noutros tempos florecentes industrias, como a ourivara
que anda hoxe se conserva en Santiago co seu tradicional
valer a zapatara, as industrias txtiles e outras.
Hoxe e non pretendo descubrir ningn continente
ignorado, senn dicir unha vulgaridade que, non por selo, debe
deixar de repetirse hoxe as armas de loita dos pobos son o
traballo e a industria, dicir, producir e vender. A estimular
aquel e a desenvolver esta tenden as Exposicins, xa que non
sexa posible organizalas na forma antes ditas, bo que se
celebren de vez en cando e con carcter xeral.
Non hai moito tempo dica o autor destas lias, tratando do
presente e do porvir de Galicia, que na nosa rexin hai todo o
que poderiamos chamar primeiras materias. A nobre virtude do
traballo nas xentes, e abundante riqueza no solo, falta s a
aplicacin daquela forza ao desenvolvemento da industria, o
espertar da actividade e do esprito de asociacin, labor que
certamente non dun da pero que debemos consagrar todos o

350
noso esforzo con perseveranza, pensando no porvir e no
engrandecemento da nosa rexin.
Logo, que no que coas Exposicins se relaciona ten unha
honrosa tradicin nas celebradas en 1866 e 1877, fixo un
chamamento s provincias do noroeste, para que unha vez mis
mostrasen o que son e o que valen, e a onde poden chegar, e esa
voz agarimosa non se perdeu no baleiro. excitacin de Lugo
responderon con entusiasmo as chamadas, e a Exposicin de
1896, a cuxa realizacin colaboran co seu nunca desmentido
patriotismo as irms da rexin galega e as vecias provincias de
Len e Oviedo, ser un memorable acontecemento, pois que
unidas grandiosa manifestacin da producin e do traballo, se
ofrecern a todas as da arte e do estudo, a recreacin do esprito
e o exame dos problemas que afectan s que son hoxe as das
ramas mis importantes da riqueza da comarca setentrional de
Espaa: a agricultura e a gandara.
modesta iniciativa de Lugo, tan brillantemente acollida e
secundada, deberase a realizacin dun pensamento que outras
rexins, con maiores medios, non quixeron tratar e cuxos
resultados non han mester encarecemento.
Seguramente a riqueza mineralxica do noso pas chamar
a atencin dos estraos, e quizais atraia capitais sa
explotacin, desenvolvendo un venero de riqueza que, el s, fixo
a prosperidade doutras comarcas.
A facilidade de comunicacins vantaxes con que non se
contaba en 1878 permite actualmente que os alleos a Galicia
poidan visitala, e darn moitsimo continxente Exposicin, na
que, moitos que non nos coecen e outros tantos que anda
xulgan aquela terra por prexuzos ridculos, aprendern o que a
rexin galega, apreciarn o que representa a fertilidade e riqueza
do seu solo, e o grao de adianto que al alcanzan algunhas artes e
industrias, e o que outras moitas poden alcanzar.

351
 Deste cambio de relacins obteranse moitas vantaxes de
todas as ordes, e da Exposicin quedar tamn a todos o mis
agradable recordo, a consagrar este queremos dedicar esta
Crnica, na que, grazas ao intelixente concurso de persoas
competentes, quedar consignado, non s o que perpete a
memoria do feliz acontecemento que se realiza en Galicia,
dentro dos muros da vella cidade lucense, senn cantos datos de
utilidade poidan ser aproveitados o da de ma.
O Congreso Eucarstico, como os certames musicais e
literarios; a exhibicin da producin agrcola, industrial e
artstica, como o exame das cuestins de interese xeral, nas que
ha ocuparse o Congreso de Agricultores e Gandeiros, todo ter
nas pxinas desta obra digna lembranza, como tributo de
refinado amor terra galega.
El Regional
03-09-1896

PUNTUALIZANDO

Seor director de El Regional

Meu estimado amigo: sabe todo o que leu a mia carta
anterior que nela non hai ofensa nin molestia para ningun, non
obstante tiven a desgraza de provocar a bile dalgn contrariado
polo fracaso dos seus desexos, ou a sorte de proporcionar a
algun a ocasin, sen dbida esperada, de satisfacer rancores
persoais sacando praza asunto tan importante como o de
discutir a mia conduta.
Se acerto no segundo suposto, algrome de que con tan
oportuno desafogo recobrara o autor do que publicou La Idea a
perdida tranquilidade do seu esprito.

352
 Non deixa de ter graza que ao propio tempo que procura o
meu annimo interlocutor molestarme, declare, como o fai nas
ltimas lias do seu prembulo, que ningun o aludira e que a
mia citada carta non a con el, poendo as en claro que a sa
impaciencia por ter candea no enterro obedeceu, polo menos en
parte ao coecido refrn: o que non pode dar no macho d na
albarda.
dicir, xa que iso da xefatura e da sa aceptacin polo Sr.
Montero faramalla, que fracasou coma calquera zarzuelilla de
a can pequeno, a mal tramada comedia, arremetamos con
Pereira. E dito e feito.
Al veu o meu home, descubrindo o mediterrneo:
descubrindo que eu combatn en El Regional ao seor Quiroga
Ballesteros, como se non estivese no segredo toda a provincia,
ou sequera o interesado, porque sen dbida creu que o noso
xornal se publicaba nas datas que cita s para el.
Se o que agora sinala o colaborador de La Idea o dixese
cando era oportuno, xa entn se tera eu contestado o que agora
vou dicirlle. Eu vin ao lado de D. Benigno Quiroga, porque as o
quixo D. Manuel Becerra que foi quen arranxou a mia primeira
entrevista con aquel seor o 30 de xaneiro de 1893. En efecto,
dende maio do dito ano son empregado do Ministerio de
Fomento por obra e graza do seor Quiroga, pero con anuencia
do seor Becerra, con quen consultei se deba aceptar o
modesto destino que se me ofreca. Se despois disto, houbo
ocasin na que as relacins polticas entre ambos os dous
seores experimentaron algunha alteracin, eu continuei co
seor Quiroga, porque lembrei sempre unhas frases do Sr.
Becerra: Se porque ocorran certas cousas, dxome, vostede non
fose leal a Benigno, non sera Vde. persoa digna.
Ao lado do Sr. Quiroga estaba eu na data das eleccins de
senadores de 1893, e ao seu lado contino.

353
 Non sei se algun, na poca en que se escribiron os artigos
Pallarismo e ballesterismo, tivo a debilidade de atriburse a sa
paternidade, o que si afirmo que deses artigos, como de cantos
sen sinatura publicou El Regional mentres tiven ao meu cargo o
xornal, aceptei sempre toda a responsabilidade, anda cando os
inspirase ou escribise outra persoa; e non acepto a comprender
con que obxecto nin motivo se saca praza o nome do Sr. Neira,
cuxas indicacins sobre o punto concreto de Pallarismo e
ballesterismo non lembro se que mas fixo.
Pero, en fin, xa que tan execrable parece a mia conduta
porque fun adversario poltico do Sr. Quiroga e hoxe estou s
sas ordes, hei lembrar, sen citar casos idnticos que
demostraran que a censura por inconsecuente alcanza por enteiro
s persoas que estn hoxe ao lado do autor do ataque publicado
en La Idea, hei lembrar, digo, a mia nica evolucin poltica.
Nas eleccins municipais de 1887 loitei como republicano:
combatronme enerxicamente os liberais dinsticos, entre eles o
Sr. Neira, persoa de grande influencia no colexio da Via, por
onde eu presentei a mia candidatura. Fun concelleiro, e cando
caeron do poder, ingresei no partido liberal-dinstico e pxenme
s ordes do mesmo Sr. Neira, e non creo ter sido de todo intil
aos meu correlixionarios nin agrupacin. Sera entn cando
perdn toda autoridade? Non o sei, o que si sei que a mia
evolucin non mereceu censuras de ningunha clase nos que me
recibiron entre os seus.
Hoxe sigo militando no partido liberal, se ben en distinta
fraccin do mesmo, tendo rectificado o meu criterio por leccins da
experiencia. En 1891 parecame tremendo pecado a intelixencia cos
conservadores; pouco a pouco fun aprendendo que iso pecado no
adversario, pero virtude de necesidade nun mesmo. Dgano, senn,
os votos achegados nunha disputada contenda electoral polo xeneral
Bugallal, conservador; dgano tamn intentadas intelixencias cos
conservadores para eleccins senatoriais e para nomeamentos de
cargos na Deputacin provincial.

354
 O que dixen na mia carta anterior acerca da eleccin de
Viveiro en 1893, cousa que todo o mundo sabe. Candidato do
Sr. Becerra era D. Servando Fernndez Victorio, e deputado
electo o Sr. Martnez Bande que se puxo s ordes do Sr. Becerra.
E rematada a parte persoal, vou procurar dar fin a esta
epstola.
Como se ve polo ocorrido ata agora, non hai quen afirme
que existe tal xefatura, nin quen sostea que o Sr. Montero Ros
aceptase o que demasiado comprendeu que non poda
ofrecrselle. O ilustre home pblico non poda, dada a sa
seriedade, prestarse a ser instrumento dunha combinacin con
tan pouca habilidade preparada.
Entre o Sr. Montero e o Sr. Quiroga, que profesa a aquel a
maior estimacin, existe antiga, cariosa e probada amizade,
mis firme, se posible, nestes momentos.
E isto non o ignoran os que creron que era un golpe
estratxico facer publicar un artigo no Diario de Pontevedra co
obxecto de reproducilo en Lugo, facendo as crer que o
devandito traballo xornalstico tia determinada orixe que lle
daba grande autoridade porque o Diario pasa por rgano do
Sr.Vincenti. Pero o tal artigo non obedeceu a outra inspiracin
que do que creu realizar coa sa publicacin un acto da maior
transcendencia. Aquela suposicin das elevadas orixes, non
ten o menor fundamento.
Conslense do seu fracaso os malogrados autores, e se
necesitan ofrecer algunha vtima inocente aos irritados deuses a
que renden culto, crean que no seu obsequio me sinto disposto
ao sacrificio.
De Vde., seor Director, afectsimo amigo q. b. s. m.
El Regional
14-03-1897

355
 PRECISINS
Meu estimado amigo: procurarei ser moi breve na mia
contestacin ao artigo, de tres columnas pasadas, inserido en La
Idea do 18 do actual, porque considero que carece por completo
de interese pblico unha polmica de carcter persoal.
Ao longo introito no que se pretende xustificar a
oportunidade con que se me sacou praza, sen nimo de
inferirme molestia nin ofensa, hei replicar estimando que, a
pesar da mia ningunha autoridade e da mia insignificancia, se
me conceda o honor de discutir a mia vida pblica e ata as
mias opinins, como sucede no artigo dedicado mia segunda
carta.
Xa sei eu que a mia pequenez non pode excitar a bile nin
espertar os rancores dos deuses, e s magnanimidade destes
podo atribur, que, tendo gardado silencio a todo o que
recentemente dixo El Regional, descendesen da sa altura para
ocuparse dun msero mortal con tanta insistencia como
extensin.
E vou ao esencial.
O que dixen respecto actitude do Sr. Becerra con relacin
eleccin de Viveiro en 1893, interprteo como queira e como
poida convirlle ao autor dos traballos de La Idea, proba o que eu
quixen demostrar. Na mencionada ocasin procedeu o seor
Becerra con toda rectitude e sinceridade, como podern afirmar,
no seu caso, o entn Gobernador civil seor Folla, e o propio
candidato Sr. Fernndez Victorio, ante quen se tratou do asunto
con toda claridade.
De xeito que iso da dobrez, etctera, pura inventiva dunha
rica imaxinacin.
Afn inexplicable revela o colaborador de La Idea en citar
e mis citar persoas, sen vir a conto. No prembulo, sacou

356
praza ao Sr. Neira para dicir que a este non lle corresponda
participacin ningunha nos artigos Pallarismo E ballesterismo,
o cal ningun dixera, e na sa rplica volve a aludir ao mesmo
seor, insistindo en tal negativa, para o cal di que eu apuntei
dbidas respecto da paternidade daqueles artigos, e isto non
certo.
Se me sorprendeu esa negativa, foi porque non teo noticia
de que ningun atribura os artigos ao seor Neira, anda
(segundo se di en La Idea) fose este a persoa a quen puidera
considerarse mis directamente interesada naquelas censuras.
O que din as lias que estn entre comias sacronme dun
erro. Cra eu que aqueles artigos servan os intereses do que se
chamaba partido liberal, e en tal concepto escribiunos a mia
modesta pluma, e agora parece que puido considerarse que con
eles se serva a unha persoa determinada, ao cal obedece, sen
dbida, a tan escusada como repetida negativa.
S extremada suspicacia de quen le ou entende tan s o
que o seu propio pensamento, ou cre que o mundo a sa
representacin, pode ocorrrselle que a simple cita das eleccins
de senadores de 1893 d a entender que eu pretendo atriburme
participacin no xito daquela loita.
Pero, en fin, iso o que o sinxelo recordo daquelas
eleccins serviu para que o colaborador de La Idea queira facer
algunhas rectificacins.
Eu, a iso, contestarei: que todos saben na provincia que o
Sr. Quiroga Ballesteros cooperou con subido interese ao trunfo
daquela candidatura; que o Gobernador civil considerou
necesaria tal cooperacin para conseguir a vitoria, toda vez que a
reclamou do Goberno; que admitimos que o Sr. Quiroga non
puidese combatela, entre isto e aprobar nobremente e con todo
ardor que foi o que fixo hai, polo menos, o deixar facer.

357
 E, francamente, non de supoer que a derrota dun
candidato por exemplo ocasionase dimisins. Candidatos
ministeriais foron derrotados moitas veces, e non dimitiron os
gobernadores.
Os que coecen a historia contempornea, lembrarn varios
casos ocorridos nesa provincia.
Di o artigo de La Idea: a boa vontade do Sr. Quiroga
rematou, ao parecer, apenas sau de Lugo, posto que, como o
seor Conde de Pallares non ignora, fixronse, pouco despois da
chegada do director xeral de Obras pblicas a Madrid, xestins
acerca da comisin de actas e calidades do Senado para que
ditaminara en contra do interesado. E isto verificbase cando
anda subsista a impresin do abrazo do Sr. Quiroga.
Ignoro o que ocorreu nesa Comisin, nin sequera se teran
base tales xestins se se practicasen. O que si non teo
inconveniente en asegurar, sen temor a proba en contrario,
porque xulgo as persoas polo seu proceder, que esa afirmacin,
as enlazada co nome do seor Quiroga, inexacta, como o
tamn se iso se quere dicir de xeito indirecto, que o seor
Conde de Pallares, de cuxa respectabilidade quere ampararse o
autor do suposto, fixese semellantes manifestacins.
Respecto teora das alianzas, o que o articulista di
confirma o que eu expresei. Cando se realizan en beneficio
propio, son convenientes e proveitosas para o individuo e para a
colectividade, cando as fai o adversario constiten verdadeiros
crimes dignos da maior execracin. Sobre este punto non cabe
discutir, mentres un dos contrincantes, parodiando a Lus XIV,
parta desta premisa: O partido liberal son eu.
E cnstelle que o meu Mecenas como con tanta donosura
di, -sabe destas cartas polo mesmo conduto que os demais: por
El Regional.

358
 Sucede con elas, o que con tan famosos artigos. Non teen
mis pai nin nai que o seu autor, que as xera, as concibe e lles d
luz.
E coide o estimado articulista de non resultar nefito no
coecemento da historia contempornea. Cando ocorreu o feito
da mia suspensin no cargo de concelleiro ao que coa sa
exquisita delicadeza alude no penltimo pargrafo do seu
artigo non era Gobernador o Sr. Varela Recamn.
O que presume, debe coidar de non incorrer en
equivocacins, para non perder autoridade.
Co propsito de non volver a molestar a Vde. nin aos
lectores ocupndome mis neste asunto, doulle grazas, amigo
director, pola insercin da presente.
El Regional
30-03-1897

359