L

Sevin Matbaas, Ankara 1970

 ANKARA N V E R S T E S SYASAL B L G L E R FA K L T ES YAYINLARI No. 307

ESK yunanda
ETLK VE
ETSZLK
STNE

ALAEDDN ENEL

A N K A R A 1970
 Bu alm a 16 H aziran 1969 da, h -tkara niversitesi Siyasal Bilgiler Fa
kltesinde Prof, Dr. B len t D ver (B a k a n /, Prof, Dr. T u ran Gne?, Prof.
Dr. N erm in A badan'dan kurulu j ri n.du savunulm u ve j ri tarafndan
Siyasi lim ler D oktora Tezi olarak kabul edilm itir.
 N S Z

Neden Eski Yunan

Neden Eitlik ve Eitsizlik

Z am an m zn e k o n o m ik , sosyal vc siyasal olay

lar ge m iin o la y la r ile ilikilidir. E u yzden, z a m a n m z n olay
la rn iyi k a v r a y a b ilm e k iin, gem iin o la y la r n b ilm em iz gerekir.
G e m iin o la y la r n d a n bazlar za m a n m z n o la y la r n a az, bazlar!
o k etkili o lm u o la y la rd r. Eski Y u n an felsefede, -dolaysiyle gene
felsefenin b i r d a l olan siyaset felsefesinde, siyasal tcoriludc- so
y u t d n c e u f u k l a r n d a c e s u r f e tih le r y a p m b i r to p lu m d u . Bu
a l a n d a k e n d i s i n d e n s o n r a k i z a m a n la r a , dolay siyle amzn siya
sal d n n e n e m li etkileri o l m u tu r . S o n r a k i za m a n la rn , h a t
ta - d e m o k r a t ik te o rid e o ld uu gibi- a m zn siyasal tcorilci o n
d a n k a y n a k a l m l a r , o n d a n e s in le n m ile rd ir.
t e y a n d a n siy a sal k a v r a m la r ieriklerini z a m a n la k a z a n rla r.
B u y z d e n a m z n siyasal k a v r a m la r n n i erik le rin i iyi kavja-
y a b i lm e k iin, o n l a n n ge m ite k a z a n d k la r a n la m la r n , zellik e
k a y n a k ta k i ( ilk ) a n l a m l a r n b ilm e k g ere k ir. E k o n o m i , politika
k a v r a m l a r n d a o l d u u gibi, am zn siy a sal k a v r a m la r n n o u
n u n k ay n a E s k i Y u n a n d r . E s k i Y u n a n b u y z d e n de incelenm e
si gerekli ve y a r a r l b i r t a r i h kesim id ir.
E itl ik ve e i ts iz lik k a v r a m l a r n a gelince; k a v r a m la r siyasal
te o rile rin y a p t a la n d r . S iy asa l te o rileri iyi k a v r a y a b ilm e k iin,
d a y a n d k la r te m e l k a v r a m l a r d o r u o l a r a k s a p t a m a k gerekli ir.
Bize yle g e liy o r k i t e itli k ve e itsiz lik in a n ve istei, siyasal
n r k r i n b y k t (unluunujn te o rile rin i z e r in e k u r d u k l a r te
m e l in a n ve iste k le r, tem el k a v r a m l a r d r . B u y zd e n , siyasal te o
rile re b u k a v r a m l a r l a y a n a m a , o n la r n y a p la r n en d o r u e
de k a v r a m a m z salayaca Kansndayz, t t e bit a l m a b u v a r
s a y m n geerliliini E ski Y u n a n n p e k bol ve eitli siyasa! te o r i
le ri a l a n n d a a r a t r m a a m ac y la y a p lm tr.

S iy a s a l te o riler teori ak n a k u r u lm u f a n te z ile r deildir.

B i r k sm dev rin siyasal o la y la rn k a v r a m a k in k u r u l m u t u r ; b ir
k s m ise, devrin siyasal o la y la r n etk ilem ek, o n la ra y n v e r m e k
iin k u r u l m u t u r . H e r iki d u r u m d a da te oriler o la y la r la ilgilidir.
A n c a k baz te o ristle rin o la y la r k a v r a m a , ya da o la y la r a y n v e r m e
a m a c y la k u lla n d k la r k a v r a m la r , o la y la r a yatkn k a v r a m l a r d r ;
b a z la r n n k i deildir. Bizce e itlik ve eitsizlik k a v r a m l a r , t e o r i
le rin k a v r a n m a s n a o ld u u k a d a r , o la y la r n k a v r a n m a s n a d a y a t
kn k a v r a m la r d r .

T o p lu m sa ! ve siyasal o la y la r n m a teryalist y o r u m l a r n n ar
bast am zda, b u t u t u m a u y g u n o la ra k , e itlik ve e itsiz lik
k a v r a m la r n n , to p lu m sal o la y la r n ve siyasal d n n in c e le n
m e s in d e ihm al edilm i k a v r a m l a r o ld u u n u sa n yor, b u n l a r n d a
ha geni lde k u lla n lm a la r n n y a r a r ve gereine in a n y o ru z .

Ou inancm za uygun o l a r a k y a p t m z bu a l m a , E s k i Y u
n a n d a E itlik ,ve E its iz lik s t n e 'd ir . B ir dev rin y aln zc a sosyal
olaylar e itlik ve eitsizlik k a v r a m l a r ile incelenebilir. S o s y a l olay
la ra deinilmeksizir, b i r d e v r in yalnzc a siyasal te o rile r i de e it
lik ve eitsizlik k a v r a m la r ile inceleneb ilir. Ama b i r d e v r in k l t
r, d n , o devrin e k o n o m ik ve siyasal ola y lar ite sk skya
ilikili o ld u u iin, siyasal te o rile r le sosyal o la y larn b i r l i k t e ince
lenip, a ra la r n d a k i ilikilerin s a p ta n m a s , d e v rin siy a sa l d n
n do ru o la ra k k a v r a m a m z salayabilecek en iyi y n t e m d i r ;
hele konuya, hem siyasa! d n , h e m sosyal o la y la r k a v r a m a y a
y a tk n e itlik ve eitsizlik k a v r a m l a r ile y a k la y o rsa n z .

B u yntem , fikirler t a r i h is i n in o m u z la r n a b i r de o la y la r t a r i
hini k a v r a m a k gibi ar b i r y k y k le r. Ancak bu, siy a sa l te o rile r in
tatl fanteziler o lm a k ta n te b i r a n la m o ld u u n u d n e n , y a l
nzca siyasal teorilerin p a n a r o m a l a n n ; izmek, m a n t k s a l a tl a r n
eletirm ek, ve b irbirleri ile b e n z e r lik ve f a r k llk la rn o r t a y a ko y
m a k la y e tin m e k istemeyen, o la y la r la fikirler a r a s n d a ilikileri, ve
b u n la r n b irbirleri ze rin d e k a rlk l e tkile rini o r t a y a k a r m a k
isteyen h e r fikir tarihisi iin, b i r y k o l m a k ta n te, b i r z o r u n l u
luk, b i r grevdir, B a l m a b u a r grevi y k le n e r e k , E s k i Yu-

VI
n a m n hem e k o n o m ik , sosya l olaylarn, h e m siy a sa l d n n ,
e itlik ve eitsizlik k a v r a m l a r le, b ir lik te in c e le m e a b a s n d a d r .

A rnold J. T oy nbee, n l eseri A S tu d y of I U s t o r y de, T arihsel

a l m a n n k a v r a n a b ili r b ir im l e r i u lu sla r ve d e v i r l e r deil, top-
lu m la r d r ' der. Biz de a l m a m z d a b u ilkeyi b e n im s e d ik . E it
lik ve eitsizlik olgu ve fikirlerini, E ski Y u n a n to p lu m u n u n , Eski
Y u n an u ygarl n n d o u u n d a n snne, t. . X I I . Y zyldan t.
. II. Yzyla, eitli d e v irle r d e , eko n o m ik ; s o sy a l, k lt r e l a lan
larda, ta rihsel d e n e y im in b a n d a n s o n u n a k a d a r izleyip k a v r a m a
ya, 'bunu n s o n u n d a b az g enellem elere v a r m a y a a l tk . B y le bir
tu tu m , y a r a r l a n y a n s r a z rle rin i de b i r l i k t e g e t ir e r e k yaptn
h ac im li o lm a s n a y o la m tr . Z am an k t ve d e e r li a d a o k u y u
c u d a n z r dileriz.
A n k a r a . 1.1.1969

1 Arnold J. Toynbee, (A bridgem ent by D. C, Sum ervell), A. Study ot History,

New York, O xford Univ. Press, 1965, Vol. II. s. 390.

VII
 N D E K L E R

ematik
N S Z .............. ................................................................................ ' ......... III
G R ............................................................................................... :............. 1
V YUNAN NCES UYGARLIK (.. S bin - 2 bin)
E itsizliki T o plum un B alangcndan
E ski Y unana K ad ark i Hikyesi ............................................................... 5
II YUNAN UYGARLIININ YAKIN KAYNAKLARI
(t.. 3 b in -'2 bin ) ............................................................................................. 13
Mnos U ygarl ............................................................................................. 13
M ykene U y g a rl ............................................................................... ......... 17
II I KAHRAMANLIK AI (t. . IX .-V III. Yzyllar)
POLS NCES FEODAL DZEN .......................................................... 25
H om eros D estanlar ..................................................................................... 26
H esiodos .......................................................................................................... 76
IV POLSN KURULUU (t.. V II. - VI. Yzyllar)
BURJUVAZNN B E L R I ...................................................................... 91
Yasa K oyucular a ve Yasa nnde Eitlik lkesi ..................... 98
T iran lar a ve Aa Snfn O rtaya k ...................................... 01
A tina Polisinin K u ruluu ........................................................................... 113
Polisin K u ru lu Devri D nnde E itlik ve E itsizlik ......... 123
Yedi Bilge ve l l l k K avram .......................................................... 133
A ristokratik Tepki ................................ ........................................................ 136
dealist Felsefenin K uruluu Pythagoras ve Pythagoraslar ... 153
V PO LtSN G ELM ES (. . VI. - V. Yzyllar)
BURJUVAZNN YKSEL ................................................................... 170
S p arta T oplum u ............................................................................................ 171
Polisin Gelim esi Devrinde Atina Toplum u ........................................ 216
Polisin Gelim esi Devri D nnde Eitlik Eitsizlik ................ 304
Sofistik A ydnlanm a ......................................... \ ............ , ......................... 315
Eitsizliki Byk Felsefe S istem lerine Gei .................................. 361
S o k r a t e s .......................... .............................................................................. 362
Eitsizliki Byk Felsefe Sistem leri ....... ............................................ 377
P la t o n ............................................................................................................... 378
A ristoteles ........................................................................................................ 431
Y an Eitliki U lopialar .............................................................................. 469
VI POLSN K (t. , IV. - III. Yzyllat)
E tT SZ L K t TOPLUMUN Y IK ILII ................................................. 473
Polisim K Devri Ekonomik D urum u ............................................. 483
Polisin k Devri Sosyal D u r u m u ...................................................... 485
Polisin k D evrinde Eitliki ve Eitsizliki F ikirler ............... 493
Polisin k D evrinde K om nist F ikirler ........................................ 525
S O N U ............................................................................................................. 531
z e t............................ ....................................................................................... 545
ngilizce zet ..................... .......................................................................... 549
. B ib liy o g ra fy a ................................................................................................... 555
 N D E K L E R
Ayrntl

NSZ
Neden Eski Yunan
Neden E fllllk ve Eitsizlik ................................ III
G I R I
ncelemedi: zlenen Yntem stne ............... 1

I.
YllKAN NCES UYGARLIK
(. . 5 bin Z bin)
Eitsizliki Toplum un
Balangcndan Eski Yunana
K adarki K jsa Hikyesi ....................................... 5

II
YUNAN UYGARLIININ
YAKIN KAYNAKLARI
(. . 3 b i n - 2 blnj
Minos ve Mykene Uygarlklar ........................... 13
MNOS UYGARLII ............................................. 13
MYKENE UYGARLII ... .................................. 17

III
KAHRAMANLIK AGl
(t. I X - V I I I . Yzyllar)
POLS NCES FEODAL DZEN ................ 25
HOMEROS DESTANLARE .................................. 26
H onoros D estanlarnda
Olympos M itolojisi ve
Yanstt Gebelik Devri
E it i Patriarkal Dzeni ..................................... 28
Eitliki D emeter ve Dionysos K ltleri
ve Y ansttklar Eitliki H alk K lt r 31
 Hom eros D estanlarnn Y anstt
Eitsize! A ristokratik K ahram anlk a ... 33
tLYADA (t. . IX. Yzyl Yunan) ............... 36
lyada'da Y anstlan Ekonom ik Dzen ......... 36
lyadada Y atsllan Sosyal Dzen ................ 43
lyada'da Y anstlal Siyasal Diizen ............... 47
K ral .............................................................................. !................................... 48
K um andanlar K o n se y i................................................................................. 49
A skerler Kurultay .................................................................................. 50
lyada'daki E itliki ve Eitsizliki F ik irler ... 51
ODYSSElA (. . V III. Yzyl Y unan) ... 55
Odysseiada Y anstlan Ekonomik Diizen ......... 55
O dysseia'da Y anstlan Sosyal Dzen .......... 59
O dysseiada Y anstlan Siyasal Dzen .......... 67
Kral .................................................................................................................. 67
Feodal Beyler K urulu (S enato) .............................................................. 67
Halk Meclisi (Demek, K urultay) ............................................................ 68
O dysseia'da Eitliki ve Eitsizliki F ik irler 69
O dysseia'dakl K atm alar (. . V II. Yzyl
Sonras) Eitsizliki Gidiin zleri ................ 72
H om eros D estanlarnn
Eitsizliki Dne Etkisi ................................ 74
HEStODOS
K ahram anlk andan Polise Gei
H alkn Y aam H alkn Sesi
E itliki D nn Balangc .......................... 76
IV
POLSN KURULUU
(. . V II.-V I. Yzyllar)
BURJUVAZNN BELR .............................. 91
YASA KOYUCULAR AI
VE YASA NNDE ETLK LKES ......... 98
TRANLAR ACi
VE AACl SIN IFIN ORTAYA IK II ......... 101
ATtNA POLSNN KURULUU ...................... 113
Solon'un R eform lar ............................................. 115
Solon Anayasas ............................................................................................ 116
Sosyal S n fla r............................................................................................... 116
Ekklesta (Halk Meclisi) ............................................................................. 117
Drtyzler Meclisi ......................... ... ............. . .....................................* 117
Areopagus (Yksek M ahkem e) ................................................................. 117
Hellaia (H alk M ahkem esi) ........ ................. .......................................... 118
M agistralklar (M em urluklar) .................................................................. 118
Solon'un Siyasal R eform larnn Nitelii .............................................. 119
Solon'un Sosyal R e fo rm la r...................................................................... 120

X
 ' POLSN KURULUU DEVR
DNNDE
ETLK VE E tT SlZ L tK ... ....................... 123
Solon'un Siyasal Fikirleri
S nflararas H ukuki Eitlik ............................. 122
YED BLGE VE LLLK KAVRAMI 133
ARSTOKRATK. TEPK
Pois'ln K uruluu Devri
E itsizliki A ristokratik D eerlerin
Form le E dilii ....................................................... 136
THEOGNS
Yenik A ristokrasinin Yakn .................................................................. 137
PNDAROS
Muzaffer A ristokrasinin S e s i ..................................................................... 141
Panhellenlzmln T o hum lan
Anfiktlyoniler ve Panhellenik O lynpladiar ........................................ 144
HERAKLETOS
Laik dealist E itsizliki Felsefenin lk Temsilcisi ........................... 145

DEALST FELSEFENN KURULUU

PYTHAGORAS VE PYTHAGORASILAR ... 153
V
POLSN' GELMES
(. . VI, -V. Yzyllar)
BURJUVAZNN YKSEL ............................ 170
SPARTA TOPLUM U................................................ 171
D orlann Gebelik Devri Dzeni ..................... 171
D o rlan n Y erleik Devirleri Dzeni ................ 172
T opraklarn P aylatrlm as ve ''e ril H alkn S ertletirilm e si ... 172
H elotlar ve S p a r t a n la r ................................................................................. 173
S parta'nn E rk en D evirleri ve K rallar ................................................... 173
M essenia'nn F ethi (B irinci Messenia Sava) .................................. 174
P e rlo ik o s la r...................................................................................................... 174
Birinci Anayasa K rizi ................................................................................... 175
Gerousia (Y allar M eclisi Senato) ........................ . .......................... 175
P arth eniai ve Dier Aa S ta t l le r ...................................................... 176
M esseniallann Ayaklanmas (tknci Messenia Sava) ................ 177
kinci Anayasa K rizi .................................................................................... 178
Homoioi (E itler) .......................................................................................... 178
H oplitler ve P halanks Sava Dzeni ....................................................... 179
Garnizon Devleti ............................................................................................. 179
Sade Disiplinli Y a a m .................................................................................. 180
Lykurgos Sorunu ve Lykurgyan Anayasa R eform lar ..................... 180
E it T oprak P a y la m ................................................................................. 181
Kabile K ansal rgtlenii Yerine Yersel rgtleni ...................... 181
Apella (H nlk M eclisi) ................................................................................... 182

XI
 E p h o rla r (D enetiler) ................................................................................. S
P a ra R e f o r m u .................................................................................................. 184
S ysstia (O rtak S o fra la r) ............................................................................ 185
S p a rta 'd a K adn E rk e k E lilii ............................................................... 186
Zayf ocuklarn A tlm as ................... ..........*........................................... 187
Lykurgyan S p a rta D zeni G ereklen Eitliki m iydi ..................... 187
S p a rta 'n n st n l k G u ru ru ..................................................................... 189
S p a rta n la r Snf K o m n ist B ir H ayat m Y ayordu ............... 190
S p a rta T oplum D zeninin G erek Nitelii ......................................... 190

S p a rta T oplum unun Lykurgyan R eform dan

S o n ra k i T arihi ......................................................... 191
K y rp tia (Gizil Polis) .................................................................................... ' 191
S n rl T op rak P o litik a s .............. ............................................................ 191
S p a rla 'n n Sivrilii ve Peloponnesos Birlii ....................................... 192
P e rs S aldrsna K a r S p a rta nn nderlii ....................................... 192
B yk Y ersarsn ts ve H elot Ayaklanmas ........................................ 193
Peloponnesos S av alar ve S p a rta Zaferi ............................................. 194
Peloponnesos S av alar Sonras Anayasa K rizleri ............................ 194
D evrim ncesi Sosyal D urum ve Sosyal G le r ................... ............ 195
Agis IV n D evrim G ir i im i...................................................................... 198
K leonenes II I n D e v r im i........................................................................ 202
T ira n N abisln D evrim i ............................................................................... 203
S p a rta Devrim leri zerine ......................................................................... 203
S p a rta 'd a Eitlik ve Eitsizlie likin
D n ..................................................................... 211
S purtn D evrim inin F ik ir K ay nak lan ..................................................... 214
S p a rta T oplum sal D zeninin Zam an ve S onras D nrlerine
E tk isi ................................................................................................................. 215
S p u rtan A ristokratik Eitlik Kuvr:n zerine ............................ 215
POLS t N GELM ES DEVRNDE ATNA
TOPLUMU ............................................................... 216
A lla Polisinin K u ru lu Devrini Ksa Bir H a lrtat ..................... 216
P eisistrato s ve T iranlk Y netim i ..................... 218
K leislhetes'in D em okratik R eform lar ......... 223
Genos Yerine D eme rgtlenii .............................................................. 223
B oule (B eyzler M eclisi) ......................................................................... 226
Strategfer (K u m an d an lar) ......................................................................... 226
O slrakism os ( anak mlek Mahkemesi-Siirgn) ........................... 228
K lelslhencs'ln A tina D em okrasisindeki Yeri ....................................... 229
tsenom ia .................................................................... 230
Pers S a v a la rt............................ ............................. 234
P ers Savalarnn E tkileri .................................. 237
Ulusal stnlk A k m lan ......................................................................... 237

X II

I
Pers S avalarnn Askeri E tk is i:
DenlzgitcU D evrim i ve Em peryalizm in Balay ....... ............... 239
Pers S avalarnn Sosyal E tk i le r i........................................................... 240
Pers S avalarnn Ekonomik E tkileri ..................................... . ........ 241
Alllk-Delos Deniz Birlii ................................... 241
Pers Savalarndan Perikles Devrine
A tina'daki Gelimeler ........................................... 2-12
Perikles D ev ri:
Atina Demokrasisinin en Parlak Devri ......... 244
Perikles'in E itliki P o litik a s:
denekler ve D em okratik G e li im ......................................................... 244
Perikles'in E itsizliki D P o litik as;
E m peryalist A lm ......................................................................... ............ 245
P erikles'in Politikasnn Gerek N ite li i;
S nrl E itlik ilik ........................................................................................ 246
Peloponnesos Savalarna Gidi ve Perikles Devrinin Sonu ......... 249
Perikles A tina'snda Ekonom ik D unun ......... 251
Atina E m p e ry a liz m i................. .................................................................. 253

Perikles Devrinde Sosyal Drun .................... 259

Atina N fusunun Kompozisyonu .............. ........................................... 260
M c to ik o s ln r.................................................................................................... 261
Kleler ............................................................................................................. 265
Atina K leliinin Nitelii .......................................................................... 269
Atina Uygarl Kle Emeine m i Dayanyordu ................................ 274
Atina'da Neden Kle Ayaklanmalar Olmad ...................................... 276
Atina K adn ................................................................................ . .............. 2B0
Perikles Devrinde Siysnl D urum .................... 292
V atandalarn Genel Niifusa Oram ........................................................ 292
Atina D em okrasisinin Eitliki Parlak Y z ..................................... 293
Atina D em okrasisinin Eilslzllkl M at Yz ...................................... 295
Atina D em okrasisinin Gerek Nitelii .................................................. 297
Atin Eitliki Bir Toplum m uydu ............... 298
Siyasai E itlik AianntSakE D urum ......................................................... 298
Sosyal E itlik Alanndaki D u r u m ............................................................ 299
Ekonom ik E itlik Atanndaki D u ru m ..................................................... 301
Atina E itsizliki B ir T o p lu m d u ............................................................. 303
POLSN GELMES DEVRt
DNNDE
E lT L tK ETSZLK ........................................ 304
Ulusal stnlk Fikirlerinin Douu .............. 305
T ragedia Y aar* ASKHYLOS ............................................................... 305
T arihi H ER O D O TO S..................................................................... . ........ 309

X III
 SOFSTK AYDINLANMA
Eitsizliki A ristokratik K ltrn Yklp
Eitliki D em okratik K ltrn
Tem ellerinin Atl ............................................... ...... 315
DEMOKRTOS, Eitliki Dnya G rnn T olum lan ............... .......319
' lk S ofistler ............................................................. ...... 321
PROTAGORAS, Eitliki D em okratik Felsefenin Tem ellerinin
Atl ................................................................................... ............. . ......... -321
GORGAS, Eitsizliki D em okratik Gelenein Balangc ................ 327
PRODKOS. Emei Em eki S nflm Ycelll .................................. ...... 330 .

Kuvvet Teorisyeni Sofist ................................... 332

THRASYMAKHOS. Adalet G lnn ine Gelendir ............................ 332
KRTAS. Kuvvet Teorisi A ristokratik D nn H izm etinde 335
KALLKLES. Kuvvet T eorisinin M antksal Sonulan ........................... 337
Plysls-Notnos atm as. Doal H ukuk Fikri .................................. ...... 339
E itliki S ofistler ......................................................... 343
LYK.OPHRON. Sofistlerde Toplum Szlemesi Teorisi .......................344
H tPPtA S, Vatanda-M etolkos Ayrm na K ar Bilgeler A rast
E itlik F i k r i ...........................................................................................................346
ANTPHON, Sofizmde n sa n la rn Evrensel Eitlii K osm opolitist
Fikri .......................................................................................................................348
ALKDAMAS. Kleliin Reddi .........................................................................351
EUTHYDEMOS. Ekonom ik E itlik Fikri mi ...................................... .......353
Sofizm in Yunan D nne E tk ileri ................ 354
EURPDES. dc Sofistik zler .........................................................................35.5
THUKYDDES. de Sofistik i z l e r ............................................................ .......357
D em okratik Teori
P erlklesin Cenaze Treni Sylevi ... ................ 358
S o fistik E itliki Dnn
Uzun Sredeki E tkileri ....................................... .......361
E lT StZ L K l BYK FELSEFE
SSTEM LER N E GEl .................................. .......361
A ristokratik Eitsizliki D ne Yeni B ir Temel A ray; ......... .......361
SOKRATES. Bilgeler Y netsin ........................................................................362

ETSZLK BYK FELSEFE

SSTEM LER ! .......................................................... ...... 377
PLATON.......................................................................................................... .......378
Platon'un Eitsizliki d ealist Genel Felsefesi .................................. ...... 379
Platon'un Tarih Felsefesi ................................................................................. 383
Platon'un Toplum Felsefesi ....................................................................... ...... 387
Platon'un Devlet F e lse fe si: deal Devlet Filozoflar Y netim i 391
deal Devletin S n f la n .......................................................................................391
K oruyucular Snf i K om nist Dzen ............................................. .......395

XIV
deal Devletle K adn-Erkek Eitlii .................................................... 398
Platon'da Eitim K altm S orunu ......................................................... 403
Platon'un K om nizm inin E letirisi ........................................................ 404
Filozoflar Y n e tim i....................................................................................... 46
Adalet Snflararas E itsizlik tir .............................................................. 407
Platon'un Eitsizlik M e rd iv e n i.................................................................. 409
Platon'un deal D evletinde Klelik Sorunu .......................................... 410
Platon'un Siyaset Bilimi : Yasalar
Dengeli Devlet T eorisi ................................................................................. 414
kinci Enlyl Devletin Temel l k e le r i.................................................... 415
V atandalarn D rt Servet Snfna Ayrl ....................................... 417
kinci En yi Devletin Siyasal K u r u m la n ............................................ 419
Yasalarn kinci En yi Ynetim i A ristokrasidir ............... ......... 420
K im ler K im leri Y n e tm e li......................................................................... 421
kinci E n yi Devletin Aa S n fla n : M etolkoslar ve K leler 422
Platon'da E itlik K a v ra m : Saysal E itlik ve O ranl E itlik ... 423
Ynetim Biim leri Y netim lerin Dolam ve D evrim lerin
E itlik ve Eitsizlikle likisi ................................................................... 426
S onu: Bilgeler Y netsin ........................................................ *............. 430
ARSTOTELES ............................................................................................... 431
A ristoteles'in Genel Felsefesi Aam al E v r e n ....................................... 431
A ristoteles'in Ahlk F e lsefe si: Doru O r ta .....................' ................ 433
Aristoteles'in Toplum Felsefesi ................................................................ 434
Klelik K urum u n u n T eorisi ....................................................................... 435
A ristoteles'de K adn-E rkek Eitsizlii .................................................... 441
A ristoteles'de K u a k la r Aras Eitsizlik ................................................. 443
A ristotelesde V atandalk S o ru n u : V atan d alar A ras Siyasal
E i t l i k ................................................................................................................ 443
A ristotelesin E ko n o m ik Eitsizlik tstne Griiii :
A n E konom ik E itsizlie H ayr ......................................................... 450
O rta Snfa D ayanan Y netim ............................ ..................................... 452
A ristoteles'de H ellen-B arbar Eitsizlii .................................................. 453
A ristoteles'de O ranl ve Saysal E ittik K av ram lar ...................... 456
E itlik E itsizlik S a v la n ve D e v rim le r.................................................. 459
E itlik ve D ostluk ......................................................................................... 461
Eitsizliki nan la ra E itliki K lk ..................................................... 463
A ristoteles'in deal D e v le ti:
E rdem liler V atan d a Olsun E rdem liler Y netsin ............................ 465
A ristoteles H angi Snfn Savunuculuunu Y apyordu ................ 468
YARI ETLK UTOPALAR ....................... 469
HPPODAMOS ve U lo p ia s ......................................................................... 470
PHALEAS ve U topias .................................................................................. 470

XV
 VI
POLSN K
(t. . IV .-IH . Y zyllar)
ETSZLK TOPLUMUN Y IK IL II 473

Peloponnesos S av alarn d an Rom a galine

K adarkl Olaylarn T a r ih e s i................................ 474
POLSN K DEVR EKONOMK
DURUMU ................................................................... 483
POLSN K DEVR SOSYAL DURUMU 485
Polisin k D evrinde Proleterlem e ve S a v a l a r .................... 485
Pollsli k D evrinde Kleliin D urum u ........................................... 489
Polisin k D evrinde M etolkoslann D urum u ............................... 491
Polisin kil D evrinde Kadnn D urum u ............................................ 492
Polisin kil D evrinde H ellen-Barbar A yrm nn D urum u ......... 493
POLSN K DEVRNDE
ETLK VE ETSZLK FlK lR LER 493
Kynik Felsefe
Polisin Eitsizliki D zeninden Ka ......... 495
A N TSTH EN ES ............................................................................................. 496
DOGENES ..................................................... . ........................................... 500
ISOKRATES
Panhclenizm ln ve E m peryalizm in Szcs ... 504
SKENDER
Kosm opolllizrnln K u ru cu su ................................ 509
H ellenistik Devir F e ls e fe le ri:
E p lkuroscular ve S to ik ler .................................. 512
EPKUROS vc EPKUROSCULAR .......................................................... 513
ZENON vc ST O K FELSEFE .................................................................. 518
POLSN K DEVRNDE
KOMNST FK R L ER ....................................... 525
S O N U ........................................................................ 531
Z E T ........................................................................... Vt5
EQUALITY AND INEQUALITY IN
ANCENT GREECE, A SUMMARY ............... 549

B ibliyografya ................................................................................................... 555

XVI
 G R

ncelem ede zlenen yntem stne

E sk i Y u n a n siy a sal r g tle ri ile a d a B a t

t o p l u m u n u n siy asal k u r u m l a n , E s k i Y u n a n siyasal d n ile
a d a B a t to p l u m u n u n siyasal d n b y k b i r b e n z e r lik ve
p a r a l e l l i k g s te r m e k te d ir . B u b e n z e r lik ve paralelliin, B a t to p lu
m u n u n k l t r e l gem iinin E s k i Y u n a n a d a y a n m a s n d a n te
b i r a n l a m v a r d r , ki to p l u m a d a h a y a k n d a n b a k lr s a , E sk i
Y u n a n l a a d a B at to p lu m u a r a s n d a k i b en z erlik lerin y a ln z
c a siy a sa l rg tle n i ve siyasal d n le sn rl o lm a d g
r le c e k ti r . Y u n a n tarihileri, te d e n b e r i Y unan to p lu m u ile B a t
t o p l u m u n u n e v r im a a m a la r a r a s n d a b e n z e rlik le r g r m ve b u
n u Y u n a n ta r ih in in o r t a a / Y unan a y d n lan m as gibi de
yilerle d ile g e tir m i le rd ir. A ncak h e m e n hibiri, Y u n a n io p lu m u -
n u n k k p o lis sosyal b irim i iinde, B a t to p lu m u n u n r e t i m d
zeni a a m a l a r m , ilkel komnaS d z e n d e n e m p e ry a list a lm a k a
d a r b i r b i r geirdiini g r e m e m i le r d ir .

* n t it Arif MfUt Mansel. Ege ve Y u n a n Tarihi,

A nkara, T rk T ail K urum u Yayn, J1M7. s. 4.
 E sk i Y un an k ll r ile a d a Dal k lt r a r a s n d a k i b y k
b e n z e r lik , b u to p la m la rn e k o n o m ik ve siyasal y a p la r n n b e n z e r
liinin b ir so n u c u d u r. Y oksa farkl bir e k o n o m ik ve so sy a l y a p
n n r n olan bir k lt r, b a m b a k a b ir e k o n o m ik ve sosya l y a
p y a s a h ip olan b ir to p lu n ta r a f n d a n kendi k l t r n r e r in d e
y k se lte ce i b ir temel o la r a k a ln am az . Bizim tezim iz o d u r ki, E s
ki Y u n a n to p lu m u , zellikle A tina to p lu m u , y e r le m e n c e s i ilkel
k o m n a l dze nden b a la y a r a k , feodal re tim d ze n in e , o r a d a n , b
t n A kdeniz evresi u l u s l a r n d a n b ir ehri ve e vresini k a p s a y a n
k k sosyal b ir im le r e a k a n a r t - r n y znden, r e t i m k o u lla
r n n e r k e n d e n ve hzl b i r o lg u n la m a sreci iine g irm e siy le , k a
p ita lis t ( ta b i tic a re t k a p ita liz m i) r e ti m d ze n in e geip, k a p i t a
lin u l u s l a r a r a s p a z a r la r a ta t em p e ry a list b ir a lm g ste rip ,
e m p e r y a lis t alm n en o lg u n z a m a n n d a balay a n b i r k le , b ir
d k uv vetin ie k a r m a s ile, p r o l e t e r d ev rim le rin i in d e n b i r n
ceki r e ti m dzenine d n d r le n , B at to p lu m u n u n X I X . yzyla
k a d a r geirdii a a m a la r .. X I f - l . . I . y zy lla r a r a s n d a ge
iren b ir to p lu m d u r.
B u tezimizi hem en b u r a d a k a n tla m a y a g irim e yec eiz. K a n t
la rm z Y u n a n to p lu m u n u in c ele m e m iz s re sin c e b e l ir e c e k tir . n
ce le m em izde izleyeceimiz y a k la m n n ced en b ili n m e s i in bu
kst aklam ay y ap m ay gerekli b u ld u k ,

T o p lu m la r n ta rihi, ilkel ve u y g a r devirler o l m a k z e r e iki a n a

devire ayrlr. lkel d ev ir, to p lu m yelerinin ayn ileri y a p t k la r ,
(belki k a d n - e r k e k f a r k lla m a s d n d a ) n em li b i r f a r k l l a m a
nn grlm edii, yani i - b l m n n b u lu n m a d d e v i r d i r . B i r b i
rinin ayn ileri y a p a n y e le r d e n k u r u lu byle b ir t o p lu m , y a p sa l
fa rk lla m a y a u r a m a m t r ; h o m o je n , dolaysiyle e it i b i r y ap
y a sa h ip tir. S nflar o l u m a d n d a n snflar a r a s b i r e itsiz lik sz
k o n u su deildir, ve t o p lu m u n yeleri olan b irey ler a r a s n d a da a y
n ileri y aptklar iin, n e m li f a rk llk la r y o k tu r .

T op lu m larn ilkel d e v ird e n u y g a r devire geileri, uy g arlk ,

yeleri ayn ileri y a p a n h o m o j e n yap d a, eiti ilke! t o p l u m l a r d a n ,
ib l m n n b a la m a sy la yeleri b ir b ir in d e n f a r k lla m , sn f
la m a y a uram , eitsizci to p l u m a geile b e lir ip , b u f a r k lla m a
boy u n ca ve eitsizci y n d e ile rlem itir.1

G e r e k te n uygarlk, biraz sonra greceimiz gibi, ilkel eitliki toplum un

farkllamaya, snflam aya uram as, eitsizliki b ir yapya dnm esi

2
 Y apsal fa rk lla m a y a u ra y a n eitsizci u y g a r to p lu m nasl o r
taya k m tr? T em el zellikleri n elerd ir? E s k i Y u n a n a k a d a r h an
gi a a m a la r a lm t r ? B u s o r u la r n ce vabn b ilirs e k , Yunan uygar
lnn dayand tem eli k av rayp, Y u n an t o p l u m u n u n bu etsiz-
ci u y gar to p lum geleneini n e r e d e n alp n e r e le r e k a d a r gelitirdi
ini saptayabiliriz.

n ce lem e m iz d e, Y u n a n to p l u m l a n n m e v r i m i n d e to p lu m sal ya
pnn eitliki ya da eitsizliki o lm a sn b e lir le y e n b a bam sz
d e ik en ler ola ra k , r e ti m teknolojisi ni ve sa v a teknolojisi ni
aldk. Sava te k n o lo jis in in , genellikle r e t i m te k n o lo jis in e bal ol
m a k la b e r a b e r , b az d u r u m l a r d a , zellikle Y u n a n t o p l u m l a n n m ilk
d ev irlerinde, ( d e m i r silhl f a k ir gebe u l u s l a r n y erlem i zen
gin ta rm sa l to p lu m la r yenii rn e in d e o ld u u g ib i) , iie tim tek
n o lojisin de n de n e m li b i r belirleyici o ld u u n u , h a t t a , yaym a ve
la tan e k o n o m isi nd c o ld u u gibi, baznn r e t i m d z e n in i bile belir
lediini g r d k . B u n d a n te, sava te k n o lo jis i Y u n a n to p lu m u n u n
yapsn d a im a etk ile y e n b i r u n s u r o la ra k g r n r . H i b ir za m a n
n em in i y itirm ez. B u y zd e n , sava te k n o lo jis in i r e ti m te k n o lo ji
sine in d irg e m ey e a l m a d a n , ikisi a r a s n d a k i ilikileri d a i m a sa p
ta m a y a a l m a k la b e r a b e r , r e tim ve s a v a te k n o lo jis in i. Y unan
to p lu m u n u n y a p s n n e itliki ya da e itsiz lik i o lm a s n b elirle
yen bam sz d e i k e n le r o la r a k b irlikte yo/, n n e ald k.

Y u n an t o p l u m u n u n c.itli d ev irlerd ek i e itli k ve eitsizlikle il

gili a h l k y a r g la r ve d n , genellikle r e t i m ve sa v a te kno
lojisinin belirledii sosy al y apya bal b a m l d e i k e n l e r o la ra k
g r lm e k te d ir . A nca k a lt y a p n n k lt r e l s t y a p y a yan sm a s,
h e r za m a n d o r u d a n ve o r a n l b ir y a n s m a o l a r a k g r lm e m e k te
d ir. ou kere ie d a h a n c e k i r e tim ve s a v a t e k n o lo jil e r in in ka

oktnsnda balayp, II. Diinya Savana yol a a n e v r e n se l b i r e m pe ry a

lizme kadar, e itsiz li in yaygnlanp de rinlem esi y o l u n d a ilerlem i, dolny-
siyle uygarlk z a m a n m z a k a d a r eitsizliin u y g a r l o lage lm itir. An
cak, sa nayi d e v r ir r i n in at snrsz r e tim u f u k l a r , b ir y a n d m klle
l k e tim olan a salayp, te y a n d an nce kol, s o n r a k a f a gcii yerini
m a k i n a m n alyla, i b l m n e d a y an a n sn fla m a y a z a lt a r a k , sosya
list r e li m ilikileri iinde, eitliki b ir u y g a rl n m m k n olabilecei
m id in i d o u r m u t u r ,
ncelem em izin zihin lerd e , uygarln a ncak e itsiz iik i b i r so syal rg t
lenile m m k n olaca eklinde yanl san u y a n d r m a m a s iin bu notu
koym ay gerekli b u l d u k .

3
l n t l a r o ia n k lt r e ] d e e rle r de k a r m a k t a d r . B u y z d e n . Y u
n a n a h l k n d a ve d n n d e e itlik ve eitsizlikle ilgili d e e r ve
f i k i r l e r i in c e le rk e n , b u n l a r b elirley e n u n s u r l a r o la ra k , d e v r in r e
ti m ve sa v a te k n o lo jis i, b u n a ilikin sosyal ve siy a sal rg tle n ii
y a n s r a , k l t r e l gelenei de gz n n e ald k.

B u n e d e n l e r d e n dolay, Y u n a n t o p l u m u n u n eitlik i ve eitsiz

liki n ite lik le r in i, r e t i m ve sa v a te k n o lo jis i, r e t i m d z e n i ve a s
k e r d zen, s o s y a l ve siy a sa l r g tle n i k l t r e l g ele n e k ve felsef
d n a l a n l a r n d a izleyerek o r t a y a k o y m a y a alacaz.
 I
YUNAN NCES UYGARLIK
(1. 0 . 5 b i n - 2 bin)

Eitsizliki Toplumun
Balangcndan Eski Yunana
K adarkl Ksa Tarihesi

T a r ih te ilk defa t. . 5 b in le rd e k e n d ile r in e

S m e r d e y e n b i r ulus, Dicle vc F r a t a r a s n d a k i M e z o p o ta m y a
t o p r a k l a r n a yerle erek , ilkel a a m a d a n u y g a r a a m a y a geii sa
la d , B ylece M e z o p o ta m y a u yg arl n ilk ve e tk isiy le d i e r u y
g a r l k la r b a l a t a n tek k a y n a o ldu. Uygarln k a y n a n n S
m e r u lu s u deil, M e z o p o ta m y a o ld u u n u syledik. n k , g er ek
te n u y g a r a a m a y a geite en b y k rol, S m e r u l u s u n u n b a a r
s n d a n ok, M e z o p o ta m y a 'n n so n derece zci blgesel k o u l l a n oy
nad.

1 Uygarln douunun ve yayln.m tarihini, Vftiiiam H. McNcill, A \Vorld

H istory, New York, 0.\furd Univ. Tress, 1967, s. V -108 ve, Jean Dvctcu,
P rehistoric Man, Larousse Encyclopedla of Anclent and M edleval H istory,
(Englisl Hliion, tr. by Dclartu Amcs - Gcolf cy Srubury), N w York,
lla rp e r and Row, 1963, s. 13-90 d an izledik.

5
 B h kez insanlk, insan ncesi ca n ld a n , a r a k u lla n a n in s a n -
a t a s cal h m ln id a e 'n in y e r y z n d e belir tarili o la n z a m a n
m z d a n 600 bin sene n ce sin d e n , z a m a n m z d a n 8 bin s e n e n c e s i
ne k a d a r kald ylytc ck - toplaycl e k o n o m is in d e n , yani av c lk
ve to p la y c lk ta n , yiyecek - reticili i e k o n o m isin e , t a r m ve h a y v a n
cla b u blgede, b u b lgenin elverili doal k o u ll a r n n y a r d
m y la gem iti, S m e r u lu s u M e z o p o ta m y a ya geldii z a m a n , b u
r a d a , Dicle ve F ra t a r a s n d a k i al v y o n lu v e rim li t o p r a k l a r d a a p a
ta r m y a p a n ve k k b a h a y v a n la r evc illetirm i ola n y e r li k o y
lu la r b u ld u . P ek ola sd r ki S m e r le r , f a tih ve ege m e n b i r s n f o l a
ra k , b u ta rm kyl lerinin r e ti m le r in i n b i r k sm n g a s b e d e r e k a
l m a d a n y a a m a y olunu d e n e m i o ls u n la r .
A ncak, blgenin r e ti m i v erim li o lm a k la b e r a b e r , k a r a r l d e
ildi. Z a m a n za m a n seller r n alp g t r y o r, yazn ise, blg e y e
pek y a m u r d m y o r d u . Blge y n etim in i ellerinde tu t a n S m e r-
ier, b u p ro b lem i, b a h a r d a n e h i r k y la rn a ektik le ri s e tle rle t a r
lalar selden k o r u y a r a k , yazn ise y a p tk la r k a n a lla r l a r n k u
r a k l k ta n k o r u y a r a k z d le r.1 Bu b a s it gibi g rlen iler, in s a n lk
t a r i h in d e b y k b i r d ev rim e yolat. D a h a nceki t a r m s a l to p l u
lu k la r d a bile, aileler, k e n d ile r in e yeterli ( o r t a r i k ) e k o n o m i k bi
r im le r h a lin d e idiler. T o p lu lu u n b iit n yeleri, ih ti y a la r n k a r
la m a k iin ayn ileri aile b ir im l e r i iinde kendileri y a p y o r l a r d .
K sacas, a r a la r n d a sosyal i b l m y uktu.
Oysn setlerin ekilm esi, k a n a lla r n a lm as iin, o k s a y d a
in sa n n bir ibirlii iinde b ir lik t e a lm as gerekti. B y lec e to p
lu m d a alanlar ve y n eten le r o la r a k b ir e k o n o m ik , b i r s o s
yal, b i r siyasal fa rk lla m a , y an i sn fla m a belirdi. b l m , sn f
la m a b u n o k ta d a d u r m a d . ok sa y d a kimse, kiisel ih ti y a la r n
k a r la m a k ta n alnp, belli m e v sim le r d e bile olsa, b t n z a m a n l a
r byle ilerde h a r c a n m a y a b a la y n c a , b u n l a r n ve b u n l a r y n e
ten aznln yeme, giyme ve b e n z e ri baz ih tiy a la rn k a r l a y a c a k
m esleklere gerek duyuldu. rn e in baz kim s e le r b u a l a n l a r o r
d u s u n a yiyecek ta m a k la , baz k im s e le r ise, o n la r y n e t e n a z n
ln d a h a lks ihtiy a larn k a r l a m a k la g r e v le n d irild ile r.

2 Tuynbce, A Siudy of H lstory, nb r. by Som ervcll), Vol. II. s. 399'claki ze

limle, uvyurlltlfr, bir t p l m n doal y: da sosyal b r m oytkn o k u y u
a, (rnein M ezopotamya'da old uu gibi sellere vc k u r a k l a ) b aarl
bir kar koyu ile, kend ini tnaiurynl teknikteki ge lim elerle b e li t te n , fi
zik evre zerinde a r ta n ko ntro lle b aladk larn yazar.

6
 S u la m a ile a r ta n r n { a r t - r n ) k e n d i le r in e a lan bu y
netici snf, bu bol o la n a k la r y znde n, e v r e sin d e b i r z a n a a tk a r
snf to pla rken, kendisi, g n l k ihtiyalarn k a r l a m a k iin zah
m etli ilerden k u r t u l u p , s a n a t, bilim gibi y a r a tc ilerle u ra m a
f rs a tn b u lm u tu . B u ve ib l m , (belirli k i m s e le r i n ayn ii yl
la rc a y a p a r a k u z m a n l a m a l a r ) , ard a rk a s k e s ilm e y e n icatlarn
an a s oldu. b l m verim lilii, verim lilik i b l m n a r t r a r a k ,
insanlk, g ittike h z la n a n b i r te k n o lo jik g elim e, b u n a p a r a le l bir
sosyal f ark lla m a seyri iine g ird i. Yani u y g a r la m a ra y n a o tu r d u .
Uygarln tekerlei d n m e y e balad . B u g eliim ayn z a m a n d a ,
gittik e eiti y a p d a ilkel t o p lu m d a n ayrlp, u y g a r to p lu m yap
sn d a k i eitsizliin g ittik e y aygnlap d e r in le m e s i y n n d e , eit
sizlik y n n d e b i r geliim di.

U ygarlk, zel k o u l l a r ve r a s t l a n t l a r s o n u n d n , n ce M ezopo

t a m y a da bala'm t; a m a b en z eri k o u lla r N il'in M s r'n d a , t n d s -
G an j'n H in d i s t a n n d a ve S ar N eh irin inin d e de v ard. S o n z a
m a n l a r d a y aplan a r a t r m a l a r , t u zel k o u lla r ve r a s tl a n t la r d a n
dolay, ilk kez M e z o p o ta m y a 'd a p a r la y a n u y g a r l k a te in in , u y g a r
la o lg u n la m o la n b u r a l a r a kvlcm s ra tp , u y g a rl b u r a l a r
d a da t u t u t u r d u u n u o r t a y a koyd.J M e z o p o ta m y a 'd a p a r la y p . M
sr. H in d ista n ve in'e k v lc m la r s ra ta n u y g a r lk , daln s o n r a bu
d t m erk e zd e n h a l k a Halka e v rele rine y a y lm a y a b a la m tr .

b l m n n b a la m a s y l a M e z o p o ta m y a d a , ta r m ky le ri ya
n n d a eitli m e s le k le r d e a l a n z a n a a tk a r la r n y n e tic i a z lk snf
e v resin d e to p la n d e h ir l e r belirm ey e b a la d . T a r i h i l e r b u yz
den ilkel yapl to p l u m d a n k a r m a k yapl t o p l u m a geie, u y g a r
lam a ( m ed e n ile m e , B a t dillerin d e civilization, y a n i e h ir
le m e ) dediler.

U ygarln d o u u n u k s a c a g r d k te n s o n r a , t a r i h i n ilk u y g a r
t o p l u m l a n n m ayrc zelliini yle sra la y a b ilir iz .

1. S osyal i b l m , g id e re k fa rk lla m a , s n f l a m a , t a b a k a
la m a , eitsiz le m e.

3 S m e rle rin deniz yoluyla Msr ve H ind istan'l a iliki k u r m u old u k la r

o n a y a k a rlm tr . Msr'n ilk piram itleri olan tera sl p i r a m i t l e r . M ezo
p o ta m y a / .i ^ t r a i k r n a n d rr . M ezop otam ya'da ldlis y a ps m h r le r
blunmUr. Ayrca M e z o p o ta m y a mitolojisi ile i m it o l o ji s i de b i r
b irle rin e a l a c a k de rec ed e benzerdirler.

7
 2. e h ir le m e , b u n u n l a ilgili o l a r a k n f u s u n y o u n la m a s .

3. T e k n o l o j i k ile rle m e ,
S m e r u y g a r l o k hzl b i r te k n ik g elim e g s te r d i . M a den
iletm e, d n e r ta b la l m le k ilik , te kerlekli a r a la r , s u k a n a lla r n
d a u l a t r m a , h e y k e ltr a lk , y n d o k u m a c l , b y k y a p la r . K a
n allar, s e tle r ve b y k y a p la r iin lm e s a n a t n n gelim e si ge
r e k ti : M a t e m a t i k . E k i m b i im z a m a n la r n d o r u o l a r a k s a p t a m a k
jin r a l ip le r g e z e g e n le rin h a r e k e tle r in i inceleyip g v e n ilir ta k v im
ler y a p t l a r : A s tr o n o m i. R a h ip le r i n t o p lu k a m u s a l a l m a la r y
n e t i p d e n e tle m e d e , k i m l e r i n n e y a p t k l a r n b i l m e k iin k u lla n d k
la r zel i a r e t l e r g e l i tirile r e k , f r n la n a n y a d a g n e t e k u r u t u l a n
zel t a b l e t l e r e y az la n in sa n l n ilk yazs olan iv i y az s (kuei-
f o r m ) b u l u n m u o ld u .
S m e r t o p r a k l a r n d a b e lir e n b a m sz e h i r - d e v l e t l e r i n i n bir-
b ir le riy le s a v a la r ve b u ze ng in u l u s u ev rele y en u y g a r la m a m
y a m a c u lu s l a r a k a r s a v u n m a gerei, , . 3 b i n l e r e d o r u d e
v a m l b i r a s k e r l e r s n fn o r t a y a k a r d : S n f l a m a n n ilerleyii.
N ih a y e t u y g a r l a m a m u lu s l a r n s a l d . n l a r n a k a r e t k in b i r ekil
de o r t a k s a v u n m a , e h ir- d e v le tle r siyasal b i r i m i n e s o n verip, m o
n a r i l e r i n k u r u l m a s n a y o l a t : M e rk e z devlet.
M e z o p o ta m y a 'n n u y g a r la m t o p lu m la r n a k o m u o la n A vras
ya s t e p le r in d e av c t o p l u l u k l a r y a y o rd u . B u t o p l u l u k l a r d a n M e
z o p o t a m y a y a y a k n o la n la r , ta r m s a l to p l u m l a r n to p r a ek ip
b i m e ve h a y v a n e h l ile tir m e y n te m le rin e t a n k o ld u la r . T o p ra
e k ip b i m e gibi s a b r istey e n sk n tl b i r i z g r y a a y l a r n a uy-
Jjun gelm ed i; b u n u b e n i m s e m e d il e r . A m a h a y v a n e h lile tir m e y i b e
n im s e y ip s r c l e b a la d la r . Ayn t u l u m M e z o p o ta m y a 'n n g
n e y in d ek i Arap Y a r m a d a s kuze y in d e k i u l u s l a r d a d a k e n d in i gs
te rd i, Bylece t a r m s a l d n y a n n kuzeyind e ve g n e y i n d e p a s to ra l
h a y a t ( s r c l k ) b a la d . K u zey de b y k b a , g n e y d e ise k k
b a h ay vancl y a p ly o r d u .
Avclk d e v r in i n s e r t, sava gebe y a a m b u p a s t o r a l top-
l u m l a r d a d e v a m e d e r k e n , yerleik ta r m r e t i m i n e geen to p lu m
la r, z a m a n la b u s a v a y e te n e k le r in i y itire n y u m u a k b ir y a a m a
b a la d la r . Y a a m b i im le r i n d e k i b u sert y u m u a k ztl, o
b a n u lu s l a r a ifti t o p l u l u k l a r l a ola n a t m a l a r n d a k e s in b i r s
t n l k salad. P a s t o r a l u lu s l a r , z e n g in lik le rin i g r e r e k sa ld rp
eg em e n lik le ri a l t n a a l d k la r u lu sla r k le e d ip , o n l a r d a n ehlile
tir d ik le r i h a y v a n l a r d a n y a r a r l a n l a n n a b e n z e r ek ilde m e r h a m e t
sizce y a r a r l a n m a eilim i gsterdiler.
D a h a s o n r a , ta r m s a l ve p a s to ra l to p lu m t r le r in i n birbrleriy-
le ilikisi, u y g a r l n yeni b i r eitleniin e y olat, I. . 3 b inle rde
s a b a n n ic ad, p a s t o r a l t o p lu m la r m b y k b a hayvancl ile, ta
r m s a l t o p l u m l a n n iftiliini birle tird i. M e z o p o ta m y a 'n n kuze
y inde ki y e te r in c e s u la k o lm ad iin a p a la r m yap lam ay a n top
ra k la r, k ziin e k ti i s a b a n la ta rm a alabildi. Bylece b ir ta ra f
ta n h a y v a n - g c u y g a r l k s re c in e d a h a geni a p t a katlrken,
te t a r a f t a n t a r m n a p ay la ilenebilen s u la k t o p r a k l a r d a snrl
k a l m a s n d a n k u r ta r lm a s y l a , uygarla geni u f u k la r ald.
M e z o p o ta m y a 'd a n fk ran uygarlk, h a l k a h a l k a yay larak Ak
deniz k y la r n a k a d a r uzand. U ygarlk deniz kys u lu s la r n d a ye
ni b i r r e n k k a z a n d . B u r a l a r d a k i balk u lu sla r , uygarln yaylp
gelim esiyle, o z a m a n n k a r a u la tr m a c l n a gre o k d a h a uy-
y u n k o u ll a r s u n a n deniz u la tr m a s n n n e m in i k a v ra y a ra k , tc
c a r t o p lu l u k la r h a lin e geldiler. Deniz, b ir y a n d a n o n la ra besleyici
d e e rle ri y k s e k ve zellikle iindeki f o sfo rlu m a d d e le rin zengin
li in den d o la y z ih n i gelitirm eye y a r d m c b a lk ve ben zeri gda
la r s u n a r k e n . te y a n d a n , deniz u la trm a cl , - ya m a, k o rsa n lk
ve tic a r e t y o lu ile - fa rk l y e rle rin eitli h a m m a d d e ve besin kay
nak larn dan y a r a r l a n m a l a r n salad. N ih a y e t eitli y erle r ve
fark l t o p l u m l a r g r m e le r i, o n la rn g rg ve d n c e d n y a la rn n
u f u k la r n g e n ile tti.
I. . 3 b i n l e r d e G irit, u y g a r M sr ve A n ad o lu ile tic a re t iliki
le rin e giriti. U y g arlk r n le r in i ksa z a m a n d a b en im se y ip hzla
g elierek, A k d en iz d e b ir th a la s o k r a s i ( d e n iz e g e m e nlii) k u rm a y
b a a r d . T c c a r b i r u lus o la ra k p a r la k b ir u y g a r lk gelitirdi. Bu
u y g arl n m e r k e z i olan K n o sso s e h ri k r a ll a r n a , geleneksel o la
r a k h e p Minos a d verildii iin, b u u y garla d a Minos U ygar
l d e n ir. M in o s uygarl Hellen uygarl n n y a k n k a y n a k la rn
d a n b ir i o ld u .
U y g arlk , e lverili n e h i r k ylarnd a belirip, s a b a n la b u r a la r
evreleyen k u r u t o p r a k l a r a yaylp, deniz kys u lu s l a r n a k a d a r
u la r k e n , A vrasya ste p le rin d e H in t- A v ru p a , uluslar, gebe b i r h a
y a t y a y o rla r d . ok eitli. r k la r k a p s a y a n b u u lu s l a r a , g lerin
d e n s o n r a , o r t a k b i r k k te n gelen dillerini, H i n d i s t a n 'd a n Avrupa-
ya k a d a r y a y d k la r iin, H i n t - A v r u p a u lu s l a r ad verilm itir. Bu
u l u s l a r A vrasya s te p le rin d e k i g ebe h a y a tla r n d a , b a i a n n d a b u l u

9
n a n asil aileler t a r a f n d a n y n etiliy o rla rd . U ygar u l u s l a r l a iliki
k u r m a l a r n d a n nce yazlar y o k tu. Yalnz giil b ir szl d e s ta n
g e l e n e k le r i vard. I lir - A v ru p a u lu sla rn n bu g ebe k ab ileleri,
silh, alet vc kiisel ey ala r d n d a p a t r i a r k a l ( a t a e r k i l ) b i r k o m
n is t h a y a t yayo rlard . S r le r i n ve o tla k la rn s a h ib i szde k a b i
le efi idi. Ama asln d a h a l k b u n l a r d a n o r ta k l a a y a r a r l a n y o r d u .
U ygar dnya, t. . 1700'lerden balay a ra k , k u z e y in d e k i H i n t -
A v ru p a , gneyindeki u y g a r la m a m S am i u lu s la r n n 300 yl k a d a r
s r e n a k n la r m a u rad. S a m i u lu sla r M e zo p o ta m y a ve M sr gibi
u y g a r d n y a n n ki m e rk e z in e sa ld r r la r k e n , H i n t - A v r u p a u l u s l a
r u y g a r d n y a n n iki u c u n a , H in d is t a n 'a ve G irit'e s a l d r d l a r . . .
1500 ve MOO'lerdc id d e tle n e n b u a k n l a r s o n u n d a , A k h a la r G irit
uyg arl n , A rya n la r H in t uygarln yktlar.
A rya n la r H in d is ta n 'd a , y k tk la r G anj uyg arl n benim se
m e k le bera ber, koyu d erili yerli rk aa grp o n la r l a k a r m a
m la r, s o n u n d a t. . 500le rd e H in d is t a n 'd a b i r k a s t d z e n in in o r
taya k m a s n a y o la m la r d . G ir itin Minos u y g arl n y k a n Ak
h a l a r da y ktklar uygarl b e n im s e d ile r . Ancak A r y a n la r d a n f a r k
l o la ra k , Girit halk ile k a r t la r . H i n t - A v r u p a u l u s l a r n n d in a
m iz m in in ve baz d e e rle rin in Minos uygarlnn d e e r le r i ile k a
r m a s so nu nda , Mykene Uygarl m e y d an a geldi. M y k e n e uy
garl geliip Akdeniz th a la s o k r a r is in i ele geirdi ve H ellen u y
g a rlnn yakn k a y n a k la r n d a n b iri oldu.
Bu u y g a rla m a m u l u s l a r n s a ld rla rn n by le sin e e t k in o lu
la rn n nedeni, tu n sa v a a r a b a l a r idi. B u n la rn o d e v i r d e k i e t k i n
likleri, tankn piyadeye k a r etkinlii gibiydi. S a v a te k n o l o j i s i n
deki b u yenilik, to p lu m la r ara s k uvvet d eng esin i d e i tir d ik te n
b a k a, toplu m larn sosyal ve siyasal yapsn da d e i tir d i. T u n
sava ara b as d o n a t m a k o k p a h a l b ir idi. B u y z d e n az s a y d a
k im s e sava a r a b a s d o n a t a b il d i. B u n la r la k a la b a lk o r d u l a r y enip
savan kaderine egem en o la n azlk, to p lu m u n k a d e r i n e de eg e m e n
oldu, Bylece sava a r a b a l a r a, siyasal egem e n li in o k d a r b ir
elitin tekeline getii a r i s t o k r a s i a oldu.
Eitliki ilkel b ir k o m n a l d zen yaayan H i n t - A v r u p a u lu s
lar, tun sava a r a b a l a r n n sava te k no lojisine g ir m e s i ile, sa v a
a r a b a s edinen asker a r i s t o k r a s i ve edinem eyen h a l k o l a r a k sn f
la m a y a urad; to p lu m u n yaps eitsizci bir y a p v a d n t . Ay
rca sava a ra b a la rn n k u lla n lm a s, at y e ti tire n u y g a r l a m a m
p a s to ra l ulu slara, d a h a geri b ir re tim te k n o lo jis in d e o ld u k la r

10
halde, d a h a ileri b i r r e t i m te k n o lo jis in d ek i y e r le m i ifti top
lu m l a r k a r s n d a b y k b i r a s k e r av a n ta j sa lad . Bylece uygar
u lu s l a r u y g a r la m a m u lu s l a r a boy u n em ek z o r u n d a k ald la r. An
c a k yk tk lar to p l u m l a r n u y g a r lk la r n n d e e rin i k a v r a y a n fatih
ler, uygarl b e n im s e d ile r . B i r y a n d a n da k e n d i le r in e bal kldk
lar u lu s l a r ze rin d e y n etici b ir snf o la ra k b e l ir d ile r . Bylece de
u y g a r to plum , eitsizliki y apsn u lu s la r r k l a r a p n d a b ir ib
l m ile gelitirm e y n n d e , eitsizlik y n n d e yeni b i r a a m a al
m oldu.
T u n sava a r a b a l a r i s t o k r a t i k H i n t - A v r u p a u lu s la r n n yer
li h a lk zerinde e g e m e n lik k u r m u o ld u k la r lk e le r d e , a r i s t o k r a
tik egem en sn fla h a lk a r a s n d a k i sosyal a r a , a r i s t o k r a t l a r n b a s
ks s o n u c u n d a .bir u u r u m halini ald. Ancak lalkn sava a r a b a
s gibi s t n b i r s il h a sa h ip a r is t o k r a tla r a k a r b a k a l d r a b ilm e
si iin d e m irin kefini b ek lem e si gerekti.

I, . 1200'lerden az s o n r a , a r i s t o k r a t i k sa v a a r a b a l a r n n b a
l o ld u u t u n ta n d a h a u c u z olan yeni b ir m a d e n i n sa v a te k n o lo
jis in e girm esi, a s k e r d engeyi k k te n d eitird i. Y eni m e ta l yar e
lik e klinde ilenen d e m ir d i. T na gre ok d a h a bo ld, ucuzdu,
ilenii kolayd. D e m irin ilk kez K uzeydou A n a d o l u 'd a b u lu n d u u
san ly o r. B ulu M itille rd e n b t n O ta d u u y a ve A v ru p a y a yayl
d. Ucuz d e m ir s il h la r , k tle le rin savaa k a t l m a l a r n a , savan so
n u c u ze rin de en n e m li r o l o y n a m a la r n a , do la y siy le to p lu m u n
sosyal ve siyasal k u r u m l a r n d a da sz sahibi e l m a y a b a la m a la r n a
yolat.
. . 1200- 1000 a r a s n d a u v g arla m t c p l u m l a r a d e m i r silh
la rn k k rtt u y g a r l a m a m u lu slarn yeni b i r a k n o ld u . Ucuz
d e m i r sil h la ra b t n h a l k n sa h ip olabildii, b u y z d e n eiti o la n
to p lu m la r n k a l a b a lk o r d u l a r n n sa ld r la rn a , h a l k l a r t a r a f n d a n
sevilm eyen, dolaysiyle d e s te k le n m e y e n eg e m e n a s k e r a r i s t o k r a t i k
s n fla r k a r k o y a m a d l a r . Bu d e m ir silhl u y g a r l a m a m u l u s l a
r n ak n la r da tu n s il h la r n geldii y e rle rd e n , A vra sy a s t e p le r in
d en gelmiti. M e d le r ve P e r s le r r a n 'a , F rig y a lla r A n a d o lu 'n u n Ege
ky larn a, D o rl a r Y u n a n i s t a n 'a sa ld rd la r.
Y u n a n is ta n 'a s a ld r a n D orlar, b u r a d a k i A k h a la r n M y k e n e u y
garln yk tlar. A m a z a m a n la o n la r da bu y k t k l a r u y garl be
n im s e d ile r. t e A k h a la r ia D o r l a n n k a r m a s s o n u n d a b e lir e c e k b u
yeni uygarlk, H ellen U ygarl (Y u n a n U y g arl ) o la c a k tr .

11
 II
YUNAN UYGARLIININ
YAKIN KAYNAKLARI
(1. . 3 b in -2 bin)

Minos ve Mykene Uygarlklar

Y u n a n u y g arl u y g a r, eitsizliki to p l u m u n
to p l u m s a l f a r k lla m a y o lu n d a , eitsizlik y o lu n d a ald b in yl
lk b i r g e m i in , bin yllk b i r t e k n o lo jik ve k lt r e l b ir ik im in
z e r in e k u r u l m u t u am a, en b y k etkiyi d e z a m a n ve y e r o l a r a k
k e n d i n e e n y a k n ola n u y g a r l k la r d a n alm t. B u u y g a r l k la r Gi-
r t 'i n M in o s, Y u n a n Y a r m a d a s n n M ykene u y g a r lk la r d r . Y u n a n
uy g a rl M in o s ve M ykene u y g a r lk la r n n y k n t la r r e r in d e a y
n t o p r a k l a r d a y kse ldi.

MNOS UYGARLII

G irit, t, . 4 b in y llarna, - A kdcnizd e g e m i

c ilik b a la y a n a k a d a r - m e s k n deildi.1 G ir it'te n e o litik nce si a-

1 McNeili, (A W orId l slo ry , s. 38'de) G iril'in t. . 3 binlerde, H, G. Wel3,

Ziya lsh a). Ksa Dnya Tarihi, stanbul, V arlk, 1959, s. 57dc, 4 b in lerd e
M sr'la t io r ; t ilikileri kurduunu syler.

13
la r m k a l n tla r n a r a s tl a n m a y n d a n k a rla n b u s o n u , ay n z a
m a n d a , G irit uygarlnn yerli deil, ta m a b i r u y g a r l k o l d u
u n u g ste rir. G iit'in ilk yazs Girit hiyeroglif yazs idi. k in ci
yazs ola n Grt izgisel A yazs n n s e m itik a l f a b e le r s o y u n d a n
o lu u ,1 M ezop olam y a ve M sr a r a s n d a b u lu n a n G i r i t in h a lk n n ,
h e r iki uygarl ela ta n m o la n S a m i u lu s u n u n d a l l a r n d a n biri
o lu u n u n iareti saylr. B y k b i r olaslkla G iril'in ilk h alk As-
y a d a n g etm i neolitik k l t r d ze y in d e olan b i r u l u s t u . J G ir it h a l
k n e r e d e n gelmi olursa" o ls u n , M sr'n ve A n a d o l u n u n u y g ar
u lu s l a r ile ilikiler k u r d u u , dolaysiylc b u n la r n u y g a r l k l a r n d a n
etk ile n d i i kesin g r n y o r .

1. . 3 b in d e gelim eye b a la y a n M inos uygarl, K n o s s o s d a k i

ilk s a r a y la r n dikilii olan 1. . 2100'lerde o lg u n lu u n a u la m t.
G irit, deniz uygarlnn ilk rn e id ir. Adann t a r m a elv erili ge
ni t o p r a k l a r n n olm ay, G iritlileri deniz tic areti ile u r a a n t c
c a r b i r u lu s olm aya tti. B u o n l a r a ta rm s a l u y g a r l k l a r d a n fa r k l
b ir uy g arlk gelitirm e o la n a salad. T a r m s a l u y g a r l k l a r d a , ege
m e n snf ve b u n la r n l k s ih tiy a la rn k a r la y a n z a n a a t k a r l a r
b e s le y e n a r l - deer, ta r m l a u r a a n s n fla r d a n a l n y o r d u . Bu
y zd e n r e te n snfla t k e te n sn f a r a s n d a k i t a b a k a l a m a ve b u
n u n yol at gerginlik, sn f k a v g a la rn , b u n u n s o n u c u o l a r a k d a
s e r t b i r klelik dzen ini b e r a b e r i n d e g etiriy o rd u . O ysa G ir it asil
lerini ve z a n a a tk a rla r n besley e n a r t - deer, d a h a o k den iz tic a
re ti yoluyla dtan e k iliy o rd u . Bu, sosyal f a r k l l a m a d a ( i b l
m n d e ) ok ileri gidildii hald e, sn fla r a r a s n d a u u r u m l a r n b e
lirip, snf savalarnn k m a s n nledi. Ama gene d e G ir it'te so s
yal f a r k lla m a n n r n o la n eilsiz snflar vard.

Eric Voegelin, Ortler and Ilislo ry Vol. II. The WorId of Ihc Polis,
Louisiana, State Univ. Press, 1957, s. 56.
J H erbcrl J. Muller, Freetlont in the Aneleni WorId,
New York. Batlam Books, 4 l. ed., 1964, s. 82.
* J, Gcbriel Leroux, (C. P e rin - M. Perin), lk Akdeniz M edeniyetleri,
stanbul, Remzi. 19S4, s. 67'dc. G irit'te bulunan m hrlerdeki devekuu, su
aygr resimlerinin, b ir freskteki zenci askerlerin G iril'in M srla ilikisi
nin belgeleri olduunu syler.
Mansel, Ege ve Yunan T arihi, s. 18'de, Anadolu ehirlerine zg ssli yer
adlarna, (K.nossosda olduu gibi) Girit ehir ad larn d a da rastlanm
t. . 3 binlerde Anadolu'dan b u ra la ra yaplan b ir g sonunda, b u ehir
lerin Anadolu uluslarnca kurulularnn iareti olarak g rr.

14
 B yk sa ra y la r n evresini sa ra n b yk k o n a k l a r vc antsal,
m e z a rla r G irit'te b i r a r is t o k r a s in in , b i r deniz tic a r e t i a r is t o k ra s is i
nin varlnn i a re tid ir.3 K r d a ta rm la u r a a n b i r ifti snfnn,
tic a r e t g em ile rin d e tayfa, k re k i o la ra k a l a n b r ii snfnn,
tic a re t g em ilerin i ve G irit e h irle rin i A kd enizdeki k o r s a n la r n ya
m a la r n d a n k o r u y a n 4 b i r a s k e r snFnn da b u l u n m a s gerek. Ni
hayet, Akdenizin d r t b u c a n d a n k e n d ilerin e b y k zenginlikler
a k a n tic a r e t a r is t o k r a s is i n in , zel h iz m e tle rin i g r e n klelere sa
hip o lm a m a la r olas g r n m y o r . Kle snf, G ir it'te p la n ta s y o n
ta r m vc sanayi o lm a d iin, hizm et klelii e k lin d e kk
b ir snf olmal. T ic a r e t g e m ile rin d e tayfa ve k r e k i o la r a k kle
a l tr m o lm a la r d a p ek olas deildir. K r l den iz tic a r e tin d e
d o y u r u c u c r e t v e r e r e k ii - ta y fa la r ve ii - k r e k i l e r a l tr
m a k , G irit t c c a rla r iin a k denizlerde a y a k l a n a r a k serm ayeyi
tehlikeye a t a c a k k le le r a l tr m a k t a n d a h a g v e n i lir b i r yol ola
r a k g r lm olm a l.1

E r k e n G irit t o p l u m u n d a snflar, h a t t a k le lik b u l u n d u u h a l

de, b ir sn fla r a r a s i s a v a n o lm a y nn n e d e n i, a r t - d ee rin d e
niz tic areti ile d ta n s a la n m a s son derece l k s b i r h a y a t yaay an
G irit a r is t o k r a tla r n n , b u ze n g in lik ten aa s n f la r a , a r e s iz k a
lp a y a k la n m a l a r m n le y e c e k k a d a r b i r p a y a y r m o lm a la r d r .
G irit'te b i r i s a v a m k o p m a d , zengin e h i r l e r i n d e n ize kar
s u r s u z o ld u u gibi, ie, k r n f u s u n a kar d a s u r l a r l a k o r u n m a m
o l u u n d a n ve e h irle r d e k i s a r a y la r n 1. . 1 700'lerdeki A kha akn-
la rn a k a d a r b i r s a ld r y a u r a y p y a k lm a m o l u u n d a n k a r
lr.11

G i r i t i n b i r d e n i z t i c a r e t i u y g a r l o l u u n u n b i r d i e r s o n u c u ,
t a r m s a l y a p l, g e n i t o p r a k l a r z e rin d e e g e m e n m e r k e z i D o u m o
n a r ile ri tip in d e b ir d e v le t y e rin e , b ir e h iri ve e v re si t o p r a k l a n
i in e a la n e h i r - d e v le ti s iy a s a l b i r i m l e r i n i n e g e m e n r g t l e n i tip i

1 Mansel, Ege ve Y unan T arihi, s. 12.

4 Girit ky e h irle rin in s u r l a r la k o r u n m a m oluu, g l b ir deniz kuvv eti
nin b u r a la r gvenle k o r u m u olm as ile a k lan r. B a k . Voegelin, ... Po
lis. s. 55.
* Atina e m p e ry a liz m in d e d e kle, ayn k u k u la rla o lsa g e r e k , lem en he r
ite altrld hald e, g ^ i l ' - r d c ok sk lm a d k a t a y f a ve k r e k
i e l a r a k a ltrlm a d. Atina gemilerinde k r e k i l e r k e n d il e r i n e cret
d e n e n v a ta n d a iilerdi.
Voegen, ...Polis, s. 61

15
o l a r a k b e l i r m e s i o l m u tu r . G ir it e h ir l e r in d e k i e g e m e n a r i s t o k
r a t i k s n fla r , z e n gin liklerini t a r m d a n o k t ic a r e t te n s a la d k
lar iin, y e r e l g enilem eyi a m a e d in m e d ile r . T ic a r e t g e m ile rin e
y a t r m y a p t l a r . S o n u n d a G ir it'te K n o s s o s y a n n d a M ellia, P h e le a s
gibi d i e r b y k e h irle r b e lird i. B y k b i r o la slk la b u n l a r n her-
b ir i a y r siy a sa l b ir im l e r d i, ve a r a l a r n d a K n o s s o s u n n d e r l i k e t t i
i g e v e k b i r s a v u n m a birlii v a rd .

G i r i t in h iy e ro g lif vc G irit izgisel A y a z l a r d a h a zle-

m e d i iin, e r k e n G irit'in so sy a l ve siyasal k u r u m l a n , k l t r
h a k k n d a , a n c a k a rk e o lo jik k a l n t l a r y o r u m l a y a r a k t a h m i n l e r d e
b u l u n a b i l i y o r u z . 10
M in o s , K n o s s o s u n ta n r - k r a l l a r n n gelen e k sel ism i idi. B u
r a d a n k r a l l a r n ik ti d a r n n , a s k e r i y a d a id a ri r o lle r in d e n ok, d in
s t a t l e r i n d e n geldii k a r lr ." B o a e k lin d e te m s il ed ile n b u t a n
r - k r a l l a r a in s a n k u r b a n e t m e a d e ti v ard . A n c a k k u r b a n ed ile n
k i m s e l e r i n G iritli o lm a y p sa v a t u t s a k l a r ya d a k le le r o ld u k la r
s a n ly o r . 11 E e r byle ise, in s a n k u r b a n h a r e k e ti, b t n A kdeniz
t ic a r e t i n i e lin d e t u t a n M ino s th a la s o k r a s s in in k u d r e t i n i o n a y l a y a n
s e m b o l i k b i r h a r e k e t o lm a l.1

G r n t e G i r i t in b a t a n r s M inos deildi, A n a d o lu k a y n a k l
Ana - T a n r a k l t G irit'e e g e m e n d i. M inos, eli y la nl, g sle

D ala so n rak i devirlere ait farkl b ir G irit yazs ila olduu iin, uzm anlar
ca, G irit'in hiyeroglif yazsndan sonra kullanlan ilk izgisel y a n sn a ,
G irit izgisel A yazs*, kincisine, Girit izgisel B yazs d en m itir.
K nossos k azlan n Ingiliz bilgini S ir A rtlnr Evans 1900le b alatt. E rken
G irit toplum u hakkndaki bilgilerim izin byk b ir ksn: bu kazlarda sa
lan an belgelere dayanr.
11 M cNeill, A W o r ld H lslory, s. 39.
h Voegelin, ...Polis, s. 56.
>> in s a n k u rb a n etm e adeti N eolitik a nccsi devirlerin kll idi. N eolitik
an b an d a tarm sal retim e geite bu klt topran verim ini a rtr
m a inanc ile canlandrlm ak^. b erab er, retim in kt olduu N eolitik a
cesj devrin yam yam lk adeti ile birlik te sren bu adet, ta rm sal re ti
m in salad bollukla, ekonom ik tem elini yitirdii iin, yerine hayvan
kurban ad eti konarak, ksa zam anda o rtadan kalkt. H em tem el ekono
m isi (a n m a dayanm ayan, hem bolluk iinde olan G irit'te, in san kurban,
b u verim lilik klt ile ilgili olm ayp, Minos dciz egem enliinin aza
m etin i onaylayan b ir anlam tasa gerek.
n s a n k u rb a n etm e, uygar toplum a gei anda kalnt b ir sem bolik
k u ru m olduu iin, bunu to p lum larn eitlik-eitsizlik anlaynn b ir l
ei o la ra k alm ay uygun bulm adk.

115
r in i a k ta b r a k a n b i r bliz ile, k a t m e r li bir elek giymi b i r kadn
e k lin d e te m s il edilen G irit Arta - T a n r a sn n olu idi. A slnda ise
a d n a m u h t e e m ta p n m a t r e n le r i y a p la n erke k ta n r M inos ba
t a n r o lm a l. A na ta n r a o lu y a n n d a b ir h rm et g ste risi o la
r a k n s a f t a y e r alyor g z k r . Bu d u r u m Girit t o p lu m u n u n m a t
r i a r k a l d ze n e yen ilerd e g e m i o lu u n u n bir iareti o la bilir.
K n o s s o s sa ra y k a l n tl a r n d a k i fresklerden a n lad m z a .gre,
G iritli k a d n . Ana - T a n r a n n n f u z u n u n salad b i r se rb e stlik
iin d e idi. G irit k a d n e r k e k le r le b ir lik te ev d sosya l h a y a t a ka
tl y o r ve K n o s s o s S a ra y k a l n tl a r n d a bir divar fre s k in d e , Minos
e re fin e y a p la n b ir elence y a d a trende, boa z e r in d e a m u d a
k a l k a n kz r e s m i n d e o ld u u gibi, dinsel t renlerd e ve k a m u g ste
r il e r i n d e r o l aly o rd u . A n ca k b u se rb e st kadn a r i s t o k r a t snfn
k a d n y d . Alt sn fla rn k a d n l a r n n d u r u m u h a k k n d a bilgimiz
yo k . st sn f k a d n la r k a d a r s e r b e s t o lm a s a la r g ere k .1*
zetle, t, . 3 b in le r d e u y g a r la m a y a balay an, I. . 2 b in le rd e
u y g a r l n o lg u n la t ra n e r k e n G ir it to p lum u, y u k a r d a g r d
m z n e d e n le r d e n dolay, ileri b i r ib lm , sosyal f a r k l l a m a d
zeyine v a r d halde, s n f la r a r a s ve cinsle ra ra s eitsizliin ok
b y k o lm a d b ir t o p l u m d u . A ncak G iitin ne sn fla r , ne de
c i n s l e r a r a s n d a k i b u d m a n c a ve u u r u m lu o lm a y a n gelenei,
k e n d i n i iz leyen M y kene ve H e ll e n u y g a rlk la rn a g eeb ilm i deil
d ir . G ir it'in k e n d i n d e n s o n r a k i b u u y g arlk lara m ir a s ileri b ir tek
n o lo ji ve i b l m ile, b u n l a r n yolat f a rk lla m b i r to p lu m
sal y a p ile, b u n u n b e r a b e r i n d e g etird i i sosyal e itsiz lik o ld u .

M YKENE UYGARLlGl

G irit 1. . 1700'lerde ileride d a h a y a k n d a n

t a n y a c a m z sava b i r H in t - A vrup a p a s to ra l ( s r c ) u lu s u olan

41 R ichard Levinsohn, (tr. from G erm an by Alexander M aycc), A H Isiory

of Sexual Customs, New York, H arp er and Row 1964, s. 21 - 23tc, h e r
toplum da st snf kadnSannn o rta snf kadnlarna gre, kendilerini
st snf erkekleri gibi t arn soylu (ya da yksek soylu) saydklarn
dan, yksek soyldukra erkeklere eit olduklar iin, d ah a serbest
o lduklarn syler. Ona gre alt snf k adrthr da, ekonom ik h ayata iki
cins dc katldndan, birlik te oluun ve sefaletle eitlik sin salad bir
serbestlik iindedirler.
Bu doru gzlem, am a st snf kadnlar konuurda ekonom ik tem ellere
dayandrlm ayan yanl aklam ay elelirim u iin bak. V, Bliim de Ati
na Kadn baln izleyen sayfalar.

17
A k im la rn s a ld rsn a u rad . B u n u KnossosVn 'lk s a r a y la r n n b
ta rih ti: y k l n d a n ve b u t a r i h te n s o n ra k i devirleri: ait t a b a k a l a r
d a r a s tl a n a n Akha sa va a r i s t o k r a t l a r n a zg y u v a r l a k m e z a r
k a l n t l a r n d a n ve tu n m i f e rle rd e n an ly o ru z.'1 A k h a la r n c e y k
tk l a r b u uygarl n d e e rlerin i s o n r a b e n im se d ile r. K n o s s o s S a
r a y la r eski tem eller z e r in d e t e k r a r ykseltildi, t. . 1460'da K nos-
s o s d a b i r Akha k ra ln n h k m s r d n b iliy o ru z .14 A k h a la r
G i r i t te b i r askeri a r is t o k r a s i k u r m u o lm a llar.

M inos uygarl yalnz G irit'e y e r le e n A khalar deil, G ir it z e n

g in lik le rin i yam alayp Y u n a n Y a r m a d a s n a e kile n A k h a la r d a
etk ile m iti. M ykene uygarl b u n l a r t a r a f n d a n k u r u l d u . Ancak,
m e rk e z i Mykene e h ri olan, b u y zd e n Mykene U ygarl o l a r a k
a d l a n d r la n b u u y g arlk , M inos u y g a rl n d a n fa rk l b i r u y g a r l k
o ld u . B ir kez G ir iti ineyen A kha kabileleri tu n sa v a a r a b a l ,
sosyal y ap lar b u y z d e n f a r k lla m , eitsizlem a s k e r a r i s t o k
r a ti k k ab ilelerd i. S o n ra A khalar, Y u n a n Y a r m a d a s n n y e r lile r i
o la n iftiler ve G iritliler z e r in d e egem en b i r snf d u r u m u n a g e
m ilerdi. G irit h z in e lerin i y a m a la y p , b u n u n sa lad o la n a k l a
giil b i r denizci uius o l m u la r d . A ncak denizcilii s a v a k a n l k l a r
ile b irle tir ip , tic a r e tte n o k y a m a ve k o r s a n l k iin k u l l a n m g
r n y o rla r .

M ykene to p lu m u n a , M inos t o p k m u n d a n f a r k l o l a r a k , g l
b ir m ilita rist nitelik eg e m e n d i. B u n a uy gun o la ra k , k e n d i le r in d e n
nceki Minos vc k e n d ile r in d e n so n r a k i Hellen u y g a r l k l a r n n e
h ir - devletleri e klinde r g tle n i le rin in zttn a , D ou m o n a r i l e r i
ni a n d r a n m e rk e z d e v le tle r k u r m u l a r d r . B u m e rk e z d e v le tle de
b irlik te a n tik d n y a d a g r lm e m i b i r d ere ced e ileri b i r b r o k r a s i
geliip incelm itir, i b l m ve sosyal f a r k lla m a d a g e ri o la n Ak
h a kabileleri, uygarl b e n im se y in c e , hzl b i r i b l m ve so sy a l
f a rk lla m a sreci iine g ir d ile r. Bylece sosyal y a p l a r n d a k i e it
sizlik, ok ileri n o k ta la r a k a d a r gelim e olana b u l m u old u.

1, . 1400 de Y a r m a d a A k h a la r G ir ite t e k r a r s a ld r p , K n o s
sos sa y ra y la n n te k r a r y k m la r d r . B u n d a n s o n r a Y a r m a d a n n

s Frak H. Siubbngs, The Rise of Mycenean Civilzation, C am bridge

Aneleni History, 1 nd. ed., Vol. II. Clap. 14'ten, Donald K aan (ed.),
Problems of Ancient YVorld, Vol. I. The Anclent N ear E a st an d Greece,
New York. Free Frcss, - London, Collier Macmillan, 1967, S. 129.
' Vdegelin, .-.Polis, s. 55.

18
G irit zerindek i egem enli i k e s in lik k a z a n m t r . n s a n k u r b a n
ad e tin in k alk m as a r t k Minos uygarlnn silin ip , M ykene u y g ar
lnn o r ta y a kn n ia re ti saylr. Denizcilik s t n l n Y ar
m a d a y a k a p t r a n Girit to p lu m u , M ykene u y g a r l d e v r in d e Y a r
m a d a y a bal m e rk e z b r o k r a t i k , Hellen u y garl d e v r in d e lml
b i r to p r a k kleliine d a y a n a n , sosyal snfla rn a r a s fazla ak ol
m a y a n feodal nitelie s a h ip b i r to p lu m o la ra k g z k r .

K no ssos k a z la rn d a b u l u n a n ta b le tle rin A k h a s a ld r s s o n r a s

d ev irlere ait o la n la r n d a G irit izgisel B yazs o l a r a k a d l a n d r
l a n fa rk l b i r yaz vard. D a h a s o n r a , M ykene u y g a r l n n b i r ehri
o la n P ylos'da da, b u e h r in b i r yllk re sm k a y t l a r o la n o k sa
y d a z e rle rin d e ay n yaz yazl ta b le tle r b u l u n d u . B u y a z la r u z u n
s r e zlem edi. N ih a y e t 1952 d e Miclael V e n tr is t a r a f n d a n z-
lebildi. 0 z a m a n b u dilin, s o n r a k i H ellen d ilinin k a y n a olan, Ak-
la la rn b e r a b e r i n d e g e tir d ik le r i H in t A v ru pa d ill e r in d e n o ld u u
anlald. T a b l e tle r o k u n a n a k a d a r , M ykene u y g a r l n n , H o m e r o s
D e s t a n la r n d a y a n s tla n , o ld u k a ilkel, a r i s t o k r a t i k , sa v a feodal
b e y lik le rin gevek b i r b ir lik i in d e t o p l a n d k l a r f e o d a l b i r dlizen
o ld u u sa n ly o rd u . T a b l e tle r in zlm esi M y k e n e u y g a r l n n b u n
d a n o k f a r k h b r sosyal y a p y a sa h ip o ld u u n u o r t a y a k o y d u .
T a b le tle r d e k i y a z la rn t m a n l a m l a n d r la b iim i d e ild ir. Ama
z ld k a d a r bize M y k e n e to p lu m u h a k k n d a b i r o k bilgiler
ve rir; M ykene to p l u m u n u n yap s h a k k n d a b a z e y le r sy le y eb il
m e olana v erir.17

P ylosd a o k s a y d a ta b le tin toplu ca, b i r s a r a y k a l n t s n d a b u

l u n u u , m o n a r i k b i r d z e n in ia re ti saylr. B u l u n a n o k say d a
ta b le tin yalnzca b i r yllk r e s m k a y tla r o lu u d a m o n a r i n i n ar
m e rk e z le m i ve ileri d e r e c e d e b r o k r a t i k b i r m o n a r i o l d u u n u n
k an t. T a b le tle r d e k i m e s le k le r i g ste re n k e l im e le r in o k fazla o lu
u n d a n , M ykene to p l u m u n d a i b l m ve f a r k l l a m a n n a n t i k a
d a n u m u l m a y a c a k d e r e c e d e ileri b i r dzeye u la t n an ly o ru z.
B r ta b le t t a n r P o s e id o n a s u n u la n a d a k la r b i l d i r i r . B u r a d a baz
a d a k la r n ok b y k b a z la r n n o k k k d e e r d e a d a k l a r oluu,
ileri derecede b ir g e lir f a r k lla m a n n , e k o n o m i k e itsiz li in i a r e
tid ir.

17 G irit izgisel D yazl t a b l e tl e r ve b u n la r n a n l a m l a n d r l m a s iize ine t a r

t m a la r iin bak. Kaan, Pro b le m s ... Vol. I... G reece, s. 99-132.

19
 M y k e n e t o p l u m u n d a , M inos t o p l u m u n d a n fa r k l o l a r a k Apol-
lon, P o s e id o n g ibi e r k e k ta n r la r n k esin lik le e g e m e n o lu u , k a d
nn s t a t s n n M in o s k a d n n a gre g erilem i o l u u n u n b e l ir tis i sa
y lr.11 a p u l l a r d a y a k a l a n a n k im s ele rin g etirilip k e n d i le r in e z a n a a t
la r r e t i l e r e k k le y a p ld k la r kesin. zel k le le r y a n s r a , b i r de
t a p n a k l a r d a h i z m e t e d e n ( k a m u y a a i t) ta n r k le le r in in b u l u n d u
u a n l a ly o r .1
P ylos ve K n o s s o s 'd a b u l u n a n b u ta b le tle r d e so n d e r e c e etra fl
ve a y r n t l b r o k r a t i k k a y tla rn t u t u l d u u n u g r m e k a r tc d r ,
yleki b u k a y t l a r d a n , P y lo s'd a, o y l ka tu n iley ic in in n e r e le r
de b u l u n u p k a n n f a a l o ld u u n u b u n l a r a 500 b in o k b a l n a ye
te ce k k a d a r t u n v e rild i in i ren e b iliy o ru z. K n o s s o s d a , 25.051
k o y u n b u l u n d u u , k im l e r in k a a r k o y u n u o ld u u , b i r k y l ailesi
n i n , y e le ri, b u n l a r n y a p t k la r iler, yllk r e t i m i , d e d i i vergi
ler, h a y v a n l a r n says, c insle ri, cin siyetleri, h a t t a b o a s n n ismi
bile k a y t l a r a g e m i . M u h a k k a k ki b u k a y tla r t u t a n gen i b i r b
r o k r a t l a r snf v a r d . A ncak t a b le t le r d a h a M y k e n e k r a ll k la r n n
s osya l ve siy a sa l r g tle n i in i ta m o l a r a k ortay?, k o y a c a k k a d a r
a n l a m l a n d r l m a d . rn e in k r a l d a n s o n r a fe o d a l b i r a r i s t o k r a s i
n in b u l u n u p b u l u n m a d b ilim a d a m l a r a r a s n d a t a r t m a k o n u
s u d u r . 21
D ou u y g a r l k l a r gibi s a r a y l a r d a ta b le tle r le k a y t l a r tu tu l u
u n d a n ve baz li n g u s t i k k a n t l a r d a n , M y k e n e u y g a r l ile Dou uy
g a r l k la r n n b i r b i r l e r i y l e ilikili o ld u k la r a n la ly o r . B u ilikinin
z a m a n l a d a h a d o r u ve ta m b i r ek ild e o r t a y a k o n m a s , H ellen u y
g a r l n n M in o s u y g a r l n d a n b a k a , belki de o n d a n fazla Dou
u y g a r l k l a r n d a n k a y n a k ald g r n e g l k a n t l a r s a la y a c a
a b e n z iy o r.
M in o s u y g a r l n n n isb e te n eiti sosy a l y a p s n n M ykene
u y g a r l n a g e e m e y i i gibi, M yk'jne u y g a r l n n ileri d e re c e d e

la Lcrox, t i k Akdeniz M edeniyetleri, s. 76.

11 K aan, P ro b lem ... Vol. I... Greece, s. 91) - 132ile, tab letlerin anlam land,
rlm as i!e ilgili m akaleleri koym utur. B iz yalnzca b u rad ak i yazarlarn
doru zdklerine em in o lduklan ve zerlerinde b irletik leri an la m la n
ele alp yoru m larm z b u n lara dayandrdk.
M Pylos tabletleri I. . X I I . yzyldan sonraki b i r devire, zerlerinde ayn
y a n bulunan K nossus G irit izgisel I) yazl tabletleri ise, J. . XIV. yzy
la a ittir. Bu kuud:ki aklumaiu' iin bak.
Voegelin, Polis..., s. 63.
!l Bak. K aan, P ro b lesm ..., Vol. I...G reece, s. 154.

20
eitsizci sosya l y a p s d a H ellen u y g a rl n n to h u m u olan home
r ik to p lu m * a, K a h r a m a n lk ana geem edi. B u n u n nedeni, t. .
120 0-1 100 le rd e , b i r di e r H i n t - A v r u p a sava gebe ulu su o la n
D o r l a n n M y k e n e uygarln yerle b ir ed ile rid ir. yle ki, t. .
11 0 0 -8 0 0 a r a s t a m b ir k a r g a a a o l m u tu r . M ykene uygarl
n n f a r k lla m to p lu m u , ileri ib l m , ok eitli z a n a a tla r o r
ta d a n k a l k m , yaz u n u tu lm u ve ta m b i r K aran lk a a giril
m i tir.
D or a k m l a r m n b u k a d a r etk ili o lu la rn n , Y a r m a d a ve Gi
r i t 't e M y k e n e uygarlnn tek b ir k alesin i bile b r a k m a y la rn n
n ed e n i, d e m i r sil h ta rd r. A kim larn tu n s il h la rn a karlk, d e m ir
s il h la r D o r l a r a kesin b i r s t n l k sa lam tr. B u yzd e n vc Dor-
la rn b t n k a b ile h a lk n d e m ir sil h la rla d o n a t p k alaba lk o r d u
la rla s a ld r n a k arlk, A khalarn tu n silhl a s ille rde n k u r u lu
k k a r i s t o k r a t i k o r d u l a r a sa h ip o lu la r y znden, A khalar hi
b i r y e r d e D o r l a r n n n d e t u ta n a m a m olm allar.
H i n t - A v ru p a u l u s l a r n d a n tu n sa v a a r a b a l A khalar, bu p a
h al sa v a sil h la rn a n c a k b i r zengin azlk edineb ild ii ve sa v a
la r d a b u n l a r s o n u c u salayp, b u n a u y g u n o la r a k to p lu m d a b u n la r
sz s a h ib i o ld u k la r iin, eitsizliki, a r i s t o k r a t i k b i r sosyal yapya
s a h ip tile r . D a h a ileri b i r so syal fa rk lla m a y a u r a m , d a h a ileri
b i r eitsizci so sy a l y a p y a sa h ip olan Minos u y g arln y k t k ta n
az s o n r a , b u eitsizliki d z e n in k a r l a r n a u y g u n o ld u u n u a n la
y a n A kha a r i s t o k r a t l a n , b u uygarl b e n im se y ip , M inos a r i s t o k r a
sisinin a y r c a l k la r n k e n d ile rin e m a le tm ile r , bylece eitsizci
sosyal y a p la r n s r d r p d a h a da g e litirm ile rd i.
D e m i r s il h la rn etkisi fa rk l o lm u tu . U cuz d e m ir silh la r
h e r k e s in e d in e b ilm e si y z n d e n , k a b ile n in eli s il h t u ta n b t n e r
kek leri s a v a la r d a , dolaysiyle to p lu m d a sz sa h ib i olabiliyorlard.
B ylece i b l m n n geri old u u s r c g ebe s a v a k a n I-lint-
A v ru p a k a b ile le r in d e , D o ra r d a , d e m ir s il h la r sosyal y a p n n eit-
likiliini p e r in le y ip d a h a da gelitirm ilerd i. D e m ir . . 1400 ler
de b u l u n m u , EoplumSarda eitliki b i r y ap y a y o la a n d e m ir si
l h la r . . 1200- 000 a r a s n d a sava te k n o lo jis in e g irm iti.32
B u d e m i r s il h la ra sa h ip D or kabileleri, ge b elik d e v irle r in
de, eli silhl z g r e r k e k le r birlii e k lin d e rg tlenm ilerd i. B
tn kab ile a s k e r le r i belli z a m a n la r d a to p la n p kabile s o r u n la r m

! MtNuiil. A \Y>rk\ History, s. W d a , dem irin t. . t4 0 0'kT (lu Kuzcyduu

A ald u Ji b u lu n d u u sanlyor der.

21
t a r t r l a r d . Kabile yeleri ilk nceleri b ir b ir le r in e e ittile r . S av a
y n e t m e s i iin k en dilerine b i r ef seerlerdi. O d a k a b ile n in t e c r
beli i h t i y a r l a r k u r u lu n a d a n r d .
B a z H i n t - A v r u p a kab ilelerin in , A vrasyada s r c g e b e b a
y a t y a a r k e n , asil b i r aileden gelen eflerce y n etile n a r i s t o k r a t i k
b i r ilkel k o m n iz m h a y a tn y a a d k l a r , silh vc k iisel e y a d
n d a s r ve o tla k la rn szde k a b ile e re fin e ait o ld u u , a s ln d a
b u n l a r n h erk e sin o r ta k y a r a r l a n m a s n a s u n u ld u u o r t a y a k a r l
m tr . 14 T u n sil h la r b u k a b ile d ze n in d e k i a r i s t o k r a t i k u n s u r u
( A k h a l a r d a ) gelitirirk en , d e m i r sil h la r ( D o r la r d a ) d e m o k r a t i k ,
eit i u n s u r la r gelitirm i o lm a l.
D o r kabileleri ite b y le eiti b i r sosyal y ap y a s a h ip k a b i l e
lerdi. Eitsizci, fa r k lla m M yken e to p lu m u n u y k t k t a n s o n r a ,
b u eiti y a p la r n d a n dolay, A k h a la r gibi y k t k la r e itsiz lik i d
zeni c a n la n d rp b e n im sc y e m e d ilc r. le rin d e M ykene a r i s t o k r a s i
sinin a y rc alk larn b e n im se y c c c k b i r a r i s t o k r a t sn f y o k tu . B u
na b i r a z da, Y u n a n is ta n d a , a r d a r d a gelen Dor a k n la r t ve b u n l a r
izleyen y erle m e dev rin d e to p l u l u k l a r ar a s srekli i s a v a l a r se
b e p o lm u gzkr. S o n u o l a r a k i b l m c a n l a n d r la n n d .
zellikle D or kab ilelerin in denizcilii b e n im se m e y i le ri, d e n iz tic a
r e tin in kk rtt ileri d e r e c e d e b ir sosyal f a r k lla m a y nledi.
E iti b ir sosyal y a p y a sa h ip D orlar, k abile y e le r i a r a s n d a
s r d r d k l e r i bu eiti g ele n e k le rin i yendikleri to p l u m l a r n h a l k
n a y a y m ad lar. Aksine k e n d ile r i b u to p lu m la r n z e r in d e a s k e r
b i r ynetici a r is t o k r a tik sn f h a lin e gelip, y e n d ik le r i u l u s l a r k e n
dile rin e ta rm sal a r t - d e e r i v e r m e k z o r u n d a b r a k t k l a r s e rf le r
halin e g etirerek to p ra a b a l a d l a r . Bylece ib l m , so sy a l f a r k
llam a geliemedi am a gene de ta b a k a l to p lu m la r o r t a y a k t.13
A kha ve Dor to p lu m la r n tn sosyal dzenleri, H e lle n u y g a r l
nn biim ini etkileyen u n s u r l a r o ld u la r. Hellen u y g a r l z a m a n l a
Akha ve Dor to p lu m la rn tn k a r m n siy le o rta y a k m o l m a k l a b e
ra b e r, ileride greceim iz gibi, H ellen to p lu m u h o m o j e n deildi.

Mansel, Ege ve Yunan Tarltt, s. 99.

Wells, Ksa Dnya Tarihi, s. 66.
McNcill, (A \Vorld H islory, s, 5 1 - 5 2 de,) ksa devrede, d e m i r sil h la r la
toplum da eitliki etkiler y a r a t a n d e m irin , uzun de vrede, d e m i r d e n e
itli aralarn kolay ve ucuza y a p lm a s ile, tarm , z a n a a t l a r , k y tica
retini gelitirerek, to plu m sal yapy f a rk lla tr d t o h u m l a r a tt n a d ik
kati eker.

22
D o r u n s u r u n u n a r b a s t po lisler (eh ir - d e v l e t l e r i ) , iblm
ile rlem e m i, az f a r k lla m ta r m s a l b ir y a p y a s a h i p olan, egemen
S'inf yeleri a r a s ileri b i r e itlik b u lu n a n , f a k a t s n f la r a r a s fark
o k ak o lm a m a k la b e r a b e r , s n fla r a r a s n d a g e ik e n li in o lm a
d ta b a k a la m a y a u r a m s ta tik eitsizliki t o p l u m l a r o ld u
lar. A kha u n s u r u n u n a r b a s t polisler ise, i b l m , sosyal Fark
lla m a n n ileri, sosyal s n f la r a r a s fa rk n a k o ld u u , fak a t st
snf yeleri a r a s n d a b i r eitliin b u lu n m a d , d o la y siy le sosyal
s m f la r a r a s izgilerin k e s in o lm ayp, sosyal g e ik e n li in b i r de
r ec ey e k a d a r sa lan d tic a r e t ve sanayi ile u r a a n d in a m ik eit-
sizliki to p lu m la r o ld u la r .
A k h ala r M inos uyg arl n yk nca, G irit z a n a a t k a r l a r Y unan
Y a rm a d a s n a , d a h a o k d a A n o d o lu n u n o n i a d e n i le n E g e kyla
r n a g m le rdi. M y k e n e uygarl srcsince Y a r m a d a d a z a n a a t
la r gelimi, a n c a k b u kez Dor a k n la r M y k e n e u y g a r l n y k a r
ken z a n a a tla r da silip s p r m le r d i . D o r l a r d a n k a a n M ykene uy
garln n A kha z a n a a t k a r l a r da, gene E g e 'n in k a r kylarn a,
o n i 'y a yerletiler. Z a n a a t k a r l a r l a b irlik te A k h a a r i s t o k r a t l a r da,
D o r l a r t a r a f n d a n s r l n c e t o n i a ya gelip y e r le m i le r d i. B u yz
d e n , b irk a yzyllk d e rle n ip t o p la n m a d a n s o n r a b e lir e n Hellen
uygarl, ilk filizlerini Y a n m a d a da deil, o n i a ' d a v erd i. S o n ra
Y a r m a d a y a yayld. H ellen u y g arl n n y a r a d l n d a D o r l a r d a n
k a a n Akha z a n a a t k r l a r n n ve zellikle d e n iz c ilik z a n a a tn s r
d r p deniz tic areti ite u r a m a y a b alay a n s r g n A k h a a r i s t o k
r a tl a r n n ro l b y k old u.
Akdeniz t h a la s o k r a s is in i (d e n iz e g e m e n li in i) M in o s u y g a r l
n d a n s o n r a M y k e n e t o p l u m u ele geirm iti. M y k e n e u y g a rl D or
a k n la r ile yklnca, th a lo s o k r a s iy i b u n d a n y a r a r l a n a n F en ik e lile r
ele geirdiler. B u s r e iin d e F enik e lile rin u y g a r l k t a n e m li iler
le m e le r s a la d k la r n b iliyorz . rnein; G irit izgisel B yazs
u n u t u l d u k t a n s o n r a , H e lle n u lu s u , . 800le r d e b e l i r i r k e n , F en ike
a lfa b esin i b e n im s e m i ti. F e n ik e lile rd e n s o n r a A k d e n iz t h a l a s o k r a
sisini lo n ia ll a r ele g e ird ile r. B u n u n salad o l a n a k l a r l a o n ia
H ellen uygarl n n b a la tc s oldu. D ah a s o n r a A k d e n iz th a l a s o k
ra sis in i A tina ele g e ird i. A tina d a h a geni b i r e v r e d e . d a h a geni
b i r egem enlik k u r d u . B u n a u y g u n o la ra k, e itsiz li in u l u s l a r a r a s
e m p e r y a lis t b ir d e re c e y e k a d a r g e li tirilm e s in in e s e r i o la n H ellen
uygarln, k l s ik o l g u n lu u n a Atina u la tr d .
G r ld gibi, A kdeniz k im in eline g e m i s e o n u n yldz p a r

23
la d . B u d o r u d a n d o ru > a , k o r s a n l k , y a m a ve d e n iz tic a r e ti ile,
A k d e n iz e v r e s i n d e k i a r t - r n n Akdeniz e g e m e n li in i eline gei
r e n t o p l u m a a k m a s n n , ve b u n u n k k rtt i b l m n d e ilerleyi
in, s o s y a l f a r k l l a m a n n , d o la ysiy le to p lu m u n y a p s n d a k i eitsiz
li in g e l i m e s in in e s e r i idi. H e le A kdeniz e v r e s in d e k i b in le rc e e
h i r d e n e k ile n a r t - r n n , A tin a f;ibi tek b i r p o lis e a k m a s , Ati
n a t o p l u m u n u n r e t i m k o u ll a r n e rk e n ve ht/.l b i r o l g u n la m a
s r e c i iin e s o k u p , r e t i m te k n o lo jis in d e a r d a r d a d e v r im le r in b a
a r l m a s n , a n gen e l r e t i m d ze n i te s in d e d z e n l e r e geilm e
s in i s a la n d .
Y u n a n n c e s i u y g a r l a b u k s a gzatr., H e ll e n u y g a rl n n
s f r d a n b a la y p k s a z a m a n d a a n t i k d n y a n n e n p a r l a k u y garl
h a l i n e gelen esiz b i r meize. o lm ad n, k e n d i n d e n n c e k i eit
sizci u y g a r t o p lu m g ele n e in in b in yllk b i r t e k n o lo jik ve k lt
rel m i r a s z e r in d e k u r u l d u u n u o r t a y a k o y d u u n u 's a n y o r u z . H e l
len u y g a r l n n s t n l , b u b i n yllk m i r a s t a n y a r a r la n n a ,
H e ll e n r k n n s t n l n d e n ok, H ellen u l u s u n u n , e itsiz lik i sos
yal r g tle n i i, A k d e n iz e g e m e n li in in sa lad o l a n a k l a r l a , k le
lik ve e m p e r y a li z m b o y u t l a r n a k a d a r ileri g t r m e s i n e v erilm eli
d ir .
Ayrca, H e lle n u y g a r l n n k lt r e l p a t l a m a s n n , b u s m r
ve s t n b i r r e t i m t e k n o lo jis in e sa h ip o lm a n n s t s n fla r a sa
la d b o l e k o n o m i k ve k l t r e l o la n a k la r y a n s r a , b y k b r o la
slk la , D ou u y g a r l n n b r o k r a t i k g e le n e in d e n ve ( B a b i l in m a
t e m a t i k ve a s t r o n o m i d e o l d u u gibi) ileri b ili m ve d n n d e n
y a r a r l a n a n M y k e n e ve t o n i a t o p lu m la r n n k l t r e l m ir a s n ( D o r
a k n l a r n e m li d e r e c e d e t a h r i p e t m i olsa d a ) d e v r a lm o lm a n n
e s e r i o ld u u n u sa n y o ru z . P ylos ve K n o sso s k a l n t l a r n d a izlerini
g r d m z o so n d e r e c e g elim i b r o k r a s iy e p a r a le l o la r a k b i
l i m ve d n t e ile ri a d m l a r a t lm a m o lm a s d n le m e z . B u
k l t r e l gelenek, D o r a k n la r n n silip u n u t t u r d u u y a z l belgele r
le, iine b ir o k e f s a n e le r d e k a r m olsa, H e lle n u y g a r l n a a k t a
r lm olm al. N it e k i m H o m e r o s D e s t a n la r n d a ve H e lle n m ito s la
r n d a g r le n ileri b i r so y u t d n ve m i t o s l a r sisi a r k a s n d a k i
s a la m ta rih s e l ve b ilim s e l b ilg ile r b u n u n b i r k a n td r .
H e lle n u y g a r l n n e itsiz lik i u y g a rlk g elen eini, s f r d a n d e
il, o ld u k a ileri b i r n o k t a d a n a l a r a k gelitirdii, a r t k y a d s n a m a z
o la n , z a m a n la , yeni yeni a r a t r m a l a r l a d a g iltk e g lene n b ir
s a v d r.

24
 w
KAHRAMANLIK AI
(. . IX ..V I II. Yzyllar)

PO LS K C ES t FEODAL DZEN

D o r a k n la r m n M ykene u y g a r l m yerle b ir
e tm e s in i izleyen 1, . X I I - IX . yzyllar a r a s yzyl h a k k n d a
h e m e n h e m e n h i b ir b ilgim iz yok. Bu a Y u n a n i s t a n a ak eden
yeni to p lu lu k la r n , es k i y e r le ik to p lu m ia r y k tk la r , gebe k a
bilelerin y e rle m e y e a l tk la r ve eitli u l u s l a r a r a s bitm ez t
k e n m e z y e r ve s t n l k sa v a la rn n yapld genel b i r k arg a a ve
dze n siz lik a o lm a l. B u n e d e n le rd e n dolay aa, tarililerce
K a r a n lk a a d v erilir.
D a h a s o n r a k i, I. . I X - V I I I . yzyllar k a p s a y a n d e v re h a k k n
d a ise, b a lc a k ay n a m z H o m e r o s D e s ta n la rd r. B u a, Y un an
p o lis in in e k ille n m e s in d e n nccki, feodal b e y lik le rin b ir b id e riy le
s re k li b i r m c a d e le h afin d e o ld ukla r, b i r b i r l e r i n i n to p r a k l a r n a
ve Y u n a n is ta n d n d a k i lk elere yam a s e fe rl e r i y a p tk la r b ir
a d r . B u y z d e n b a z ta rih ile r. K a r a n l k a izleyen b u aa.
K a h r a m a n lk a a d m v erirle rk e n, di e r b az la r, aa, feodal
k a r a k te r in d e n dolay Y u n an O tla a d e rle r.

25
 H O M E ROS DESTAMLARI

Aklinlar, D o r ak n la r zerine. Y u n a n Y a r m
a d a s n d a n E ge a d a la r n a ve l o ia ya g m le rdi. B u r a l a r d a D or
yenilgisinin ykt a r i s t o k r a t o n u r l a r n o n a r m a k iin, ta rih e , p a r
lak gem ilerin e eilip, a t a l a r n n k a h r a m a n l k la r n ( M y k e n e A k
m alarnn T ro y a seferi ile ilgili h ik y e le ri) d e s ta n h a lin e g e tird ile r.
B u d e s ta n l a r yzy llarca o z a n d a n o z a n a te k r a r l a n p , ilen ip geli
tirilerek k u a k ta n k u a a geirildi. S o n u n d a H o m e r o s diye b ir i b e
lirir, D ah a nceki d e s ta n g eleneinin b i r d e rle m e s i o la n ly a tla ve
O dysseia'nn o n u n es erleri o l d u u n a in a nlr.1

H o m ero s'n , S m y r n e 'd e ( b u g n k z m ir'd e ) d o d u u , K hios

( b u g n k Sakz) a d a s n a y erle ip b u r a d a y aad ve I. . 850ler-
de 1 szl d e s ta n geleneini d e rle yip, tu ta r l b i r b t n h a l in e g eti
re n kitnse olduu sanlyor.1
Ancak ly ad a ve O dysseia'y sk b i r ekilde incelcyer Y u n a n
u z m a n la r, iki eserin d iline ve y a n s ttk la r t o p l u m ve d e e rle re
b a k a r a k , ayn kimse ta r a f n d a n b ir lik ve 'b t n l e k n v u tru lm a -

' H o m e r o s d e s t a n l a r ve H o m e r o s s o r u n u h a k k n d a e t r a f l b i l g i iin b a k .
H o m e r o s , (A. K a d i r A, E r l a t ) , l y a d a , t s l a b u l , t B a n k a s Y a y n ,
19 59 - 1962, I. K ita p , ICV. a y i a l a r d a k i A. E r l a t 'm nsz v e Kayar,
IV o b lem s..., Vol I . . G r e e c e . s. 132- 161.
! Ih t a r i k I. (). -W lc de y a a y an tail<,i I lenduHs', T urll'im lc 111)1111;'
ros vc Hesiodus zamnca b e nden 100 yl fia: y a la d la r s i i / n e d a y anr,
lle rodo l [os], (m er Rza Dorul), ileolol Tarill, U, 53. A n k a ra, Av
k ara Ktphanesi Yayn, 1941 1943.
i Tloncos diy> bilinin yanyp yaam ad , yaa dvsa n m d e ve i zamm
yasad, destanlar o n u n bizzat nn yazd yoksa d e r le m i mi old uu,
ikisini de derleyenin o olup olm ad gibi so r u n la r , H o m e r o s so.u
olai'ak bilinen ,kesin c e v a p la r verilemeyen so ru n la rd r . Biz bu s o r u n l a r a
v e r i l e n cevaplardan (,'og bilim ad am larm ; kalfldg e olas c e v a p la n
alarak, yorum larmz b u n l a r a dayan drd k.

26
m o ld u u n u o rta y a k o y m u l a r d .r . O dysselann l y a d n d a n yzyl
k a d a r so n ra , ( t . , V III. y z y ld a ) derlendii s a n ly o r . G erek len,
Huride greceim iz gibi, ly a d a 'd a k i K a h r a m a n l k a n n e olgun
dev rin in to p lu m ve d e e rle rin i y a n s ta n bilgilerle, p o lis in belirdii
d e v r in to p lu m u n u ve d e e rle rin i b elirlersek , O d y s s e ia 'd a yan st
lan k u r u m ve d e e r le r b u iki k e s im a r a s n d a k i g e li m e izgisi ze
rin d e , b u g elim en in o r t a l a r n d a y e r alrlar.
. . VI. yzylda K h io s a d a s n d a yetien, H o m e r o s un soyun
d a n g eldiklerini ne s r e n , k e n d ile rin e H o m e r o s o u ll a r de
n e n k im sele r, d e s ta n o z a nln te k ellerin e a l m l a r d r . B u n la r , Yu
n a n i s t a n n ler y erin de , feod a l b ey lerin , a r i s t o k r a t l a r n k o n a k l a r n
da, len lerde, k e n d i le r in in d e s t a n l a r d a k i k a h r a m a n l a r so y u n d a n
g e ld ik le rin e in a n a n asillere, a t a l a r n n k a h r a m a n l k l a r n , e r d e m le
r in i ven d e s ta n la r o k u d u l a r . G e im le rin i b u a s i l l e r i n a r m a a n la r
ile sa lad lar. B u, d e s t a n l a r n a r i s t o k r a t i k nite li in i p e r in le y ip s r
d r e n u n s u r oldu . G e r e k te n greceim iz gibi, H o m e r o s D estan la r
b a t a n so n a K a h r a m a n l k ann a r i s t o k r a t i k d e e r l e r i n i n b i r v
gsdr.
P y lo s d a b u lu n a n ta b le t le r d e k i Mykene u y g a r l n n g e r e k ni
teliini o r ta y a ko yan y a z la r z l n c ey e k a d a r , H o n e r o s D e s ta n la
r n n M ykene t o p l u m u n u y a n s tt sa n ly o rd u . T a b l e t l e r d e k i yaz
la r n zlm esi, M yken e u y g a rl n n , sosyal f a r k l l a m a d a geri feo
d a l b ir d ze n i a n l a ta n H o m e r o s D e s t a n la r n d a izilen d n y a ile ili
kisiz o ld u u n u o r ta y a ko y d u . O h a l d e d e s ta n d z lic ve d e s t a n d e r
leyici o za nla r, h a k k n d a h i b ir s a la m bilgileri o l m a y a n K a r a n l k
an te sin d e k a lm M y k e n e to p lu m u ile ilgili o l a r a k , y a ln z c a K a - '
r a n l k a e f sa n e le e r e k a a b il m i olan T roy a se fe ri h ik y e s i n i alp,
b u n u , iinde y a a d k la r K a h r a m a n l k ann k u r u m , d e e r ve d
n l e r in i y a k t r a r a k d o n a t m l a r d .
D e s t a n la rd a k i k a h r a m a n l a r d n y a s ile ilgili e f s a n e l e r K a h r a
m a n lk ann t o p l u m u n u y a n s tr k e n , O ly m p o s t a n r l a r d n y as
ile ilgili efsaneler, b ir a z d a n in celey eceim i/ yibi, M y k e n e lopUnun-
d a n da n ce k i d e v irle ri H in t - A v ru p a u lu s la r n n ifrkel e itlik i g
e b elik devirlerin i y a n s t m a k t a d r . te t a r a f t a n l y a d a 'y a gre
O dysscia, K a h r a m a n lk an n b ir yzyl k a d a r s o n r a k i dev rin i
y a n s t m a k t a d r . Bylece H o m e r o s D e s t a n la r n d a a y r d e v r in iz
le rini g r r z . K a h r a m a n l k ana g e m e d e n n c e b i r p a r a n te z
a a r a k nce d e s t a n l a r d a y a n s tla n lkel k a b i le d e v r i n i g r v e r e
lim .

27
 H o m e r o s D c sln n la n d u
Olym po s Mitolojisi ve
Y a nstt gebelik Devri
li lt l la lr l a r k u l Diizcl

B ir o k M itolo ji u z m a n l a r n a g re m ito lo ji,

u y g a r l a m u l u s l a r n p r e l is to i k ( t a r i h - n c c si, y a z - n c e s i ) de
v ir le r in i y a n s t a n h ik y e le rd ir, i n s a n l a r t a n r l a r n ta s a v v u r e d e r
le r k e n , o n l a r k e n d i l e r i n i n iin de y a a d k l a r t o p l u m u n y a p s n a u y
g u n b i r e k ild e r g t l e n d i r m e e i lim in d e d ir le r. Y u n a n m it o lo ji
si, zellikle b u n u n O ly m p o s ta n r la r ile ilgili h ik y e le r i b u y o r u m
la u y u u r d u r u m d a d r . ly a d a 'd a O ly m p o s t a n r ve t a n r a l a r n n
r g t l e n i i n e K a h r a m a n l k a n e d e polis t o p l u m l a r n n r g t
le n iin e b e n z e r . D a h a ok H ellen u l u s u n u m e y d a n a g e tir e n k a b i
le lerin (gebelik d e v i r l e r in in rg tle n i in e b en/.er.
B u b i r p a t r i a r i d z e n id ir . B ir efin ( Z e u s ) b a k a n l n d a , a a
y u k a r b i r b i r l e r i n e e it ta n r ve -tanralar to p l u m u . H ep si de Ze-
u s u n k a r d e le r i, k z la r, o u l l a n . Z e u s 'u n d i e r l e r in e iistiin o lm a s
d n d a , t a n r l a r a r a s n d a b y k k u d r e t f a r k l a r yo k . T a n r l a r l a ta n
r a l a r a r a s n d a d a b y k b i r eitsizlik yo k . r n e in Z es'd an so n
r a e n o k iti b a r , sa y g g ren , ta n r a H u r a 'd r . O t a n r l a r k u r u l u n a
g ir in c e d i e rle r i a y a a k a lk a r. A m a g ene llikle t a n r l a r t a n r a l a r
d a n g l g z k r l e r , F a k a t b u eitsizlik b i r c i n s a y r m d e r e c e s i'
ne u l a m a m t r . K a n t d a, ta n r ve ta n r a l a r n d a i m a b ir lik te so f
r a y a o t u r u p , s o r u n l a r b ir lik t e t a r t m a l a r d r . B u s e r b e s tlik , H e l
len k a d n n , e n s e r b e s t o ld u u K a h r a m a n l k a n d a bile ta s a v v u r
e d e m e y e c e i b i r s e r b e s t l i k t i r . T a n r a l a r s o s y a l h a y a tn ta m o r t a
g b e in d e d ir . O la y l a r a t a n r l a r k a d a r k a r r l a r .

4 H c r b e r t J. M ullcr, T h s Loon of H lsto ry , 1

New Y ork, New A m e r ic a n Lib., M e nIhor, 1961, s. 19.
ok ilgin tir ki. P l a to n d a m itolojiyi t a m a m e n m o d e r n g re uy gun b i r
ekild e y o n m l u y o r d u .
E f la t u n ( P l a t o n ] , ( E r o l G n e y - L t f i Ay), K r itia s , 110 b. A nkara, M aarif
V e kle ti Y u n a n K l sik le ri, 1942d e yle de r, ...k a d n la r l a o c u k l a n n b i
le sa va a a it ilerle u r a t k l a r b ir devirde, i n s a n l a r n d e v rin a d e t l e r i
n e pek u y g u n o l a r a k , silh la ryla ta s v ir e ttik le ri k a d n U m n l a n n klk k
y a fetleri d c g s t e r i y o r ki...
* tly a d a , XV. P/c ^ n t a l l a n bu t a n r l a r to p la n t s n d a , Z eu s'u n ka rdele ri
o l u p e v ren in p a y la l m a s n d a kendisin e ye ralt d e n lladu s'le. d enizler
d e n Poscidort h u l u n m u y o c otsa jjerek. Gene d e l l u r a nn di erlerin d e n
sayg g rm e s i b y k a n la m tar. O nu n Z eus'un k a r d e l e r in e e it bir say-
g g r d n farz e deb iliriz.

28
 B d u r u m a k a P r e h is lo r ik dev rin kab ile dzeninin 'rgtle;
niini y a n s t m a k l a d r . O lym p o slu lar b ir a z d a h a y a k n d a n ince
lersek, ta n r a l a r n tanrlara eite b ir durum d a olularnn nede
nini y a k a la y a b iliriz . A thena sava ta n r a s d r; A rtem is avc tan
ra, T a n r a l a r d a ta n r la r gibi T roya sa v a la r n d a tu ttu k la r ta
r a f n safnda b iz za t sa v arla r. B ir ara b ir b ir le r in e g irerle r. Atlena
k o c a b i r ta la sa v a ta n rs olan Aresi b o y n u n d a n v u r u p ykar.4 Bu
h ik y e le r e r k e k le r le b irlik le k a d n la r n da sa v aa k atld k lar, cins
le r a r a s n d a sosy a l grevlerde b i ; fa r k lla m a n n belirm edii ilkel
k ab ile d e v irle r in i y a n s ty o r olm al.

K ad n aa g ren b ir cins a y r m n n b u lu n m a y gibi, e r k e k

ler a r a s n d a d a b i r fa r k lla m a n n , s n fla m a n n b u lu n m a y n n
en gzel rn e i d e m ir c i ( tu n c ) ta n r H e p h a is to s 'u n ocann, k
r k le r in in b a n d a k a n le r iinde a l m a s n n vc yapt silhla
rn u zu n u z u n g l d r .7 B, d a h a s o n r a sk sk k arlaaca
mz, re tic i a l m a y h k i r g ren Y u n a n a r i s t o k r a t i k nyargsnn
b u lu n m a d , ta b b u n a ilikin o la ra k , to p lu m d a ar, aalk ( s a
yla n ) ilerle u r a a n vc yalnz y a m a ve sa v ala ya da kltrle,
p o lit ik a ile u r a a n , ksaca alan a l m a y a n sn fla m a sn n b u
lu n m a d b i r t o p l u m u n ia re tidir, tik z a m a n la r d a O ly m pos'da b ir
t a r m ta n r s n n b u lu n m a y * da, ilgili h ik y e le rin y erlem e n
ce si gebe k a b ile h ay a tn yar.sttn g ste rir.
O ly m p o s t a n r la r n a le n le rin d e ( b ir l ik te y e m e k le rin d e ) hiz
m e t e d e n l e r v a r d r . A ma b u n la r kle deildirler.* Siyasal r g tle
n i b a s it. n e m li s o r u n l a r b t n ta n r ve ta n r a l a r n b u lu n d u u
t o p la n td a ( b u kab ile yeleri to p la n ts n d a , k a b ile k u r u lta y n d a d e
m e k t i r ) g r l y o r . Bu to p la n td a b t n yelerin g rlerini b e
l i r t m e h a k k var. A ncak son k a r a r Z eus'a ait. ( B u d a kabile dze
n in d e son k a r a r n kabile eEine, p a l i a k a a it o l d u u n a i a r e tti r ) .

M ito lo jiy e g o re Zeus, b a b a s K ro n o s 'u b a ta n r lk ta n d e v ir

m i tir . B u n a r a m e n o n u n yerine evrenin y n e tim in i tek b a n a te-

lyada, XXI. 405-410.

ly nda, II. 101 - 102; VIII. 194-195; X V in .'4 8 617.
1 Hasat t a n r a s D e m e l e r vc h;g, s a n p t a n n u s t D io y su s , O l y m p u s inn-
rlar a r a s n a c n ge h a l b n l a r d r .
* H e ro d o to s, T arih , IV. 137'de, Almallarla Yunanllarn b i r z a m a n l a r kle
leri yoklu d e r. K ahram anlk amla kuloit lulumluu ak o l d u u
nu yre, bu s e ii daha nceki d e virler i,i sylem itir.

29
keti ne geirm i deildir. K ro n o s d e v rild ik te n s o n r a e v r e n , K r o n o s 1-
u n olu ola n Zeus, P o se id o n ve H a d e s t a r a f n d a n k u r r a ile p a y
la lm tr,"1 Bu, Y u nan siy asal lnyntndn en e itliki s e im arac
o la n k u r r a m n , ilkel k a b ile t o p l u m u n d a eit y e le re g r e v le r i n ve
d lle rin , m a lla rn p a y l a t r lm a s yolu o la ra k , k k le r i b u e itli k
i d ev irle rd e olan b i r d e t o ld u u n a ia re ttir.

lly a d a 'd a to p r a k z e r in d e o r t a k m lk iy et d z e n in in b u l u n d u
u yolu n d a tek b r iz v a r d r , Z eus t a n r la r a T r o y a s a v a n d a ta ra f
t u tm a m a la r n e m re tti i z a m a n , k a rd e i P o se id o n , e v re n i k u r r a ile
p a y la tk la r iin k e n d in e eit sayd Z eu s'u n k e n d i s in e e m i r v e r
m esine fkelenir. Z e u s'a eit o ld u u ve Z e u s'u n T r o y a s a v a la r n a
lek b a n a k ara rn a y a c a savn yle te m e l le n d i r ir :
Krra ekikli k p k l iteniz bnnn dtii
( H n d e s e sisti k a r a n l k l a r lkesi, Z eus'a en g in g k)
Ama toprakta koca Olympostan lcrkcsin pay var.1*

B u deyi, to p r a k z e r in d e te k b ir kiinin e g e m e n li in in sz k o n u
su o la m aya ca n b e lir tm e k le , p ek o la sd r ki, btli k a b ile yele
rinin to p r a k l a r d a n o r t a k y a r a r l a n m a h a k k n a s a h ip o k lu u ilkel
k abile to p lu m u n u n m lk iy e t d ze n in e ia re t e d i y o r o ls u n .
N ih a y e t O ly m p o sd a k i le n le rin eit payl 11 o l d u u n u n be-
lirtilii, ilkel kon tal to p lu m d e virlerinde, siyasal F ark lla m a y a
a m c n , p a t ia r i d ze ni ile e k o n o m ik eitliin s r d r m n n
ifadesi o la ra k y o r u m la n a b ili r.
Mitolojide izilen b u ilkel, f a rk lla m a y a u r a m a m , eiti y a
py, Hellen u lu s u n u m e y d a n a getiren k a b ile le r in so s y a l yaps
o la ra k k abul ede rsek, Y u n a n to p lu lu k la rn n u y g a r l k n ce si, u y
garlk frlayn y a p m a d a n nceki d u r u m l a r n s a p t a m olu ru z.
B u n d a n son rak i gelim eler, A khalarn ve D o r l a r m Y u n a n i s t a n 'a
gelip yerlem elerinde olduu gibi, sosyal y a p la r n n f a r k lla m a s ,
dolaysiyle uitsizci yrulu o l m u tu r , ve Hllen u y garl, greceiz
ki, hep bu f a r k lla m a n n ve eitsizliin a r tt y n d e geliecek,
eitsizci sosyal yap ve b u n a ilikin o la ra k e itsiz lik i to p lu m s a l
deerler, eitsizliki felsef ve siyasal d n , u y g a r l a m a ar tt
lde geliip, k eskin leip, sivrileecektir.

1(1 tlyaia, XV. 185-211; X I I I . 335 - 357.

" lyacla, XV. 190-193. D a ha s u n r a Z e u su kendisin e e il g r e r e k K a d e m
den eit pay alm eit b i r lanr der. lyada, XV, 211.
1! Uynln, I. 602; XV. 95.

30
 Gene grecei/, ki, Y u n a n to p lu m u n d a , g elm em e inekle bcrabei
k u r u y u p yok o lm a y a n , z a m a n z a m a n o r ta y a k a n e itliki deer
lerin ve fik irlerin b i r ksm , baz g ebe k a b i le d ev ri gelenekleri
nin s r m e s in d e n ve gebe k a b ile devri k l t r n n ( s t yap n n )
so n r a k i y zylla ra g e m e sin d e n k a y n a k a l m a k t a d r .

E i t l i k i D e m e l e r ve D i o n y s o s K i i l l l c r l
Vc Y a n sttk la r Eitliki I l n l k K lliir

I l o m e r o s D e s t a n la r n d a K a h r a m a n l k a
ncesi dev irlere ait izler z e rin e a l m z K a h r a m a n l k a d
d ev irlerle ilgili p n re n te z i, bu ilkel d e v irle r in eitlik i k lt r n n
d a h a s o n r a k i y zy lla ra b ir d i e r gei yolu o la n D e m e le r ve Diony
sos k ltlerin i de g r d k t e n s o n r a k a p a y a lm .

P re h is to r ik a la rn k lt r e l m iras, Y u n a n t o p l u m u n u n u y
g a r d ev irle rin e iki k a n a lla ge m itir. B u n l a r d a n biri, g r d m z
gibi, s o n r a k i y z y lla rn st snftr.rna se s le n e n , y k s e k k lt r n
r n ola n m ito lo ji ve d e s la r la rd r. Dieri ise, a lt t a b a k a l a r a r a
sn d a yaylan n is te r le r, k ltl e r d ir . Yazl gelenee d k ln e d ik lc -
rinde b u n la r n b a la n g ve gelim e d e v i r l e r in i b ilm iy o r u z . ok
s o n r a la r D e m e le r, O rp h e u s , D ionysos k ltl e r i o l a r a k b e lirirle r. Bu
k ltle r d e a k a ge m i e itliki dev irlerin y k le m i zlem leri i
lenir.

D e m e le r b e r e k e t ta n r a s idi, n c e l e r i O ly m p o s P a n th e o n
( t a n r l a r b irlii) iinde ad gem ezd i. D e m e te r lolk ta b a k a l a r a r a
s n d a y k se k b i r ilgi ve sayg g r r d . E l e u s i a 'd a ta p n a o ld u u
iin, b u k lle E le u s ia k lt de d enir. D e m e t e r r e t i m l e , zellikle
ta h l r e tim i ile ilgili b i r t a n r a idi. D olay siy le a r i s t o k r a t i k sn f
la rn deil, ift ile rin , y an i a l a n s n f la r n t a n r a s idi. D em e
te r k lt , ilkel g eb e s r c to p l u m l a r n d a n y e r le m i ta rm lop-
lu m m a gei s r a s n d a , to p lu m s a l y a p n n , d n la b e lir g in ekildi;
f a r k lla m a d d e v irle r in ifadesi olm al. T a r m vc iftile ri k o r u
y an n , b ir t a n r deil, ta n r a o l a r a k te m s il e d ilm e s i b i r r a s tla n t
deildir. Ayn z a m a n d a salt k a d n n r e tk e n li i ( d o u r g a n l ) ile
do an n re tk e n li i a r a s n d a b i r b e n z e t m e n i n de e s e r i o lm a s a ge
rek, n k u y g a r l k la erk e in kesin s t n l k k a z a n d d e v irle r
de, b iliyoruz ki Y u n a n l l a r d o a d a r e t k e n u n s u r o l a r a k e rk e i g
r y o r la r d ve b u g r le r in e Liygun o l a r a k d a b i r p la lla s ( e r k e k
u zv u) k lt o r t a y a k m t.

31
 T a r m s a ! r e t i m e geite b i r b e r e k e t ta n rs deil de, b e r e k e t
t a n r a s y a r a t n n e d e n i, ta rm s a l r e ti m a n n ilk d e v irle r in d e ,
e r k e k l e r i n esk i g e le n e k se l a l k a n lk la ry la d a h a ok o b a n l k ve
a v c lk la u r a r k e n , ta r m d a b a "oli' k a d n n o y n a m o lm a s ol
m a l. T a b i t a r m n k k rtt ib l m , f a r k lla m a , s n fla m a ,
d a h a s o n r a l a r k a d n ev ii (aile e k o n o m is i) r e t i m i n e ite rek , ege
m e n r e t i m a l a n o la n t a r m a l a n n d a n u z a k la tr a c a k , dolaysiylc
so s y a l iti b a r n d r e c e k t i r . Ancak grecciz ki, ev ii r e t i m i n
d e k i r o l n d e n d o la y , K a h r a m a n l k a nda o l d u k a itib a r o la n
k a d n , p o lis t o p l u m u n d a aile e k o n o m is in d e n z a n a a t l a r a geile ve
d a h a s o n r a e m p e r y a l i s t a lm n o r t a sn fa sa la d o la n a k la r l a ,
b u n l a r n d a ev ( h i z m e t ) k leleri e d in e b ilm e le r i s o n u n d a , r e t i m
a l a n n d a n d a h a d a u z a k la tr ld iin, kle d z e y in d e b i r tib a r
sz e its iz s t a t y e d e c e k tir .

O r p h e u s k l t n n b i r d ev a m o la r a k b e l ir e n D io n y so s k lt ,
b a c l k ve a r a p l n tah l r e t i m i n d e n s o n r a b a la y n d a n d o
lay o lm a l. D e m e l e r k ll n d e n dc d a h a s o n r a b e l ir ir . B u k lt n
ta n r s e r k e k ta n r , D io n y so s ( B a k k h s de d e n i r ) o ld u u h a ld e ,
k l t t e a k a k a d n u n s u r e g e tn e n d i.u B u d a b a ve a r a p ileriyle
k a d n l a r u r a t i in olm a l.

A n c a k D io n y so s k lt , Y u n a n d a k i e k o n o m i k g e li m e le r e ili
k in o l a r a k , z a m a n l a a r i s t o k r a t i k b i r r e n k de k a z a n d . B a clk , a
r a p l k baz y a t r m l a r g e r e k tir d i in d e n , b u n u n l a a n c a k h a li vak-
Li y e r in d e if t ile r u r a a b ild il e r . F a k ir ift ile r b ac la g e m e k
iin g e r e k li y a t r m l a r y a p a m a y p tahl r e t i m i n d e k a l r k e n (z a
m a n l a tic a r e t in g e lim e si s o n u n d a a r a p , d ti c a r e t t e b o l p a r a ge
tir e n b i r m a l o l d u ) a r i s t o k r a t l a r b u k rl r e ti m i te k e lle r in e geir
d ile r. B u n a u y g u n o l a r a k D ionysos k lt , a r i s t o k r a t l a r a se slen e n
y k s e k k l t r d z e y in d e ilenip, p y th a g o r a s c h k la b i r felsefe h a
line g e tir ild i, t e y a n d a n D ionysos k lt , e itlik i b i r h a l k k lt
o l a r a k , a r i s t o k r a t l a r n b a l a r n d a a l a n kle, s e r f ve iiler, zel
likle k a d n iiler, ( g i d e r e k d i e r k a d n l a r ) a r a s n d a y a y la r a k s r
m grnyor.

P y t h a g o r a s c a r d a k i felse fele rin in a r i s t o k r a t i k y a p l a r n a p e k

u y g u n d m e y e n o r l a k m lk iy e t fikri, ve ( s t s n f l a r d a k ad n ,

11 D ionysos kllii hakkimi; c e tra fl bilyi veren a n t i k k a y n a k , lri|>i<.lcs,

( S a b a h a t t i n E y b o h ) I tak k lalar'd r. A nkara, M a a ri f V ekleti Yunan
K l sik le ri, 19-14, X X X V I I I + 94 s

32
o r t a snf k a d n l a r n d a n d a h a s e rb e s t old u u iin a r is t o k r a tik tu
tu m a b ir a z u y g u n d e n , a m a b u y olda za m a n n a r is t o k r a tik uy
g u la m a l a r n a a n ) kadn-e rkc k eitlii fikirleri, (eitliki Dor
k l t r n n y e r le ik d z e n d e egem en D or asaleti a r a s n d a s rm esi
yan s r a ) , p y th a g o ro s c l n eitliki b ir halk k ll ol:n Diony
sos k ll n d e n g e m e sin e d aya nr.
D e m e te r ve D ionysos k ltle rin in eitliki t u tu m la r n n cn ke
sin ia re tle ri, a r i s t o k r a t l a r c a ilgi g rm ey ip halk ta b a k a la r a ra sn
d a y ay lm o l m a l a r n d a n b a k a , b k ltle re h e r ta b a k a d a n kim
se le r in ve k le le rin gireb ilm elerid ir, I . V, ve IV. y zylla rda Ati
n a ' d a D ionysos e n lik le rin in o n be gn s r d n , b u s r e iinde
b i r b a r k a rd e lik havas estirip, klelerin s e r b e s t b r a k ld k la
rn b iliy o ru z .1*
ilke l d e v irle r in eitliki d ze n le rin in k lt r e l kalnts olarak,
b i r de, m it o lo jid e , ilkel k o m n is t to p lu m hayali ola n Altn a
m ito s u ( e f s a n e s i) v a r d r ki, b u da ilkel eiti t o p lu m d a n snfl to p
lu m a geite, aa ta b a k a la r n eski eiti gem i dev irlere d u y d u k
l a r zlem in e f s a n e le tir ilm e s i o la ra k a n la m l a n d r l r . B u efsane,
a r i s t o k r a t i k n ite li i a r b a s a n H o m e r o s D e s t a n la r n d a deil, h a lk
nitelii a r b a s a n H e s i o d s un T Jcogonias n d a ilenm itir. Bu
efsa ney i I l e s i o d o s 'u g r r k e n d a h a etra fl b i r ek ild e ele alacaz.
K sa ca , H e lle n u lu s u n u m e y d a n a g e tir e n k a b ile le rin u ygarla
m a m p r e h i s t o r i k g ebelik dev irlerin in eiti sosy a l yapsnn
r n o la n e itlik i k l t r d e e rleri, y k se k k l t r d e st snfla
rn dini o la n m ito lo ji, d e s t a n l a r ve p y th a g o ra sc felsefe, lalk kl
t r n d e k ltl e r vc m is le r le r aracl ile eitsizci to p lu m s a l y apnn
eg e m e n o ld u u u y g a r l k d ev irle rin e g e m i le rd ir.
H o m e r o s D e s t a n la r n d a , eiti deerler, k a h r a m a n l a r , insa n la r
d n y a s n d a deil, t a n r l a r d n y a s n d a , t a n r la r a r a s ilikilerde
t a n r l a r a zg d e e r le r o la r a k ilen irk en . K a h r a m a n l k ann
eitsizci a r i s t o k r a t i k k u r u m l a r n y a n s ta n k a h r a m a n l a r d n y a s n
da, h e m e n h e r s a t r d a eitsizliki dee r ve f ik ir le r ile n m itir.

H om eros D estanlarnn Y anstt

Eitsize! A risto k ra tik K a h r a m a n l k u

H o m e r o s D estan la rn n en jeni k s m n , d e s
ta n d ii/ iid ve d e s l a u derleyici ozanlarn kendi a la rn n k u r u m

11 lililh I k m ilto n , ( Olkii T a m e r ) , Mitulugya, sta n b u l, Vik, l%4, j. 37,

33
vc* d e e rlerini yan s ttk lar K a h r a m a n lk a ile ilgili b l m l e r i
kapsar.
D o r a k tla n M ykene u y g arl n ykmea, Y un an d n y a s 1. .
X I I . - I X . yzyl a r a s n d a , . yzyl k a d a r .sren b i r K a r a n l k aa
g irm iti. K a ra n lk an sisleri d a lp K a h r a m a n lk a b a l a r
ken, Y u n a n i s t a n a leodal b ir d z e n in egem en o ld u u g r l r . B u
n u n nedeni, Akha u n s u r u n u n e g e m e n oldu u t o p l u l u k l a r d a , m e r
keziyeti Mykene to p lu m u y klnca, Akha to p l u m u n u n eitsizliki
a r i s t o k r a t i k y ap sn d a n do lay, a s il ailelerin y e r y e r e g e m e n li i el
de edip, ba m sz to p lu l u k la r k u r m u o lm a la r, D o r u n s u r u n u n e g e
m en oldu u to p lu lu k la r d a ise, D o rla r n , eitliki b i r so s y a l y apya
sa h ip o ld u k la r halde, b i r b ir lik e t r a f n d a to p l a n m a y a n b a m s z
k a b ile le r o la ra k gelip, yer yer yerli to p lu lu k la r z e rin e , o n l a r to p
r a a balay a n bir ynetici snf, a s k e r bir a r i s t o k r a s i o l a r a k k u
r u lm u o lm a la rd r. Bylece Y u n a n i s t a n da o k s a y d a feoda l k
k b a m z siyasal b ir im l e r o r t a y a kt.
K k bam sz siyasal b i r i m l e r eklinde r g tle n i in s r e k li
olu p, d a h a b y k siyasal b ir im l e r e geilem em esinin b i r n e d e n i, bu
feodal e k o n o m ik yap ise, b r d i e r n ede n i hem A kha h e m D o r k a
bilelerinin Y u n a n is ta n 'a g e tir d ik le r i talan ve y a m a g elen e id ir.
A kn lar sona erip yerleik h a y a t a geildikten s o n r a d a , b u g elen e k
s r d r l m , feodal b ey lik le r b u kez denizcilik s a y e s in d e A kde
niz evresind eki u lu s la r a a p u l se fe rleri y a p m la r, A k d en iz e d e h
et s a a n k orsan b ir u lu s o la r a k b elir m i le rd ir. T u n ve d e m i r si
l h la r d a n so n ra, b kez den iz ulatrm a cl t e k n o lo jis in d e k i s-
l n l k le i, o n la ra u lu s l a r a r a s ilikilerde ask er ( d a h a s o n r a d a ti
c a r ) b ir s t n l k sa lam tr. B u yam ac feodal b e y lik le r, den iz
ar seferlere k a m a d k la r z a m a n , ya da b ir b ir le r in i zayf g r d k
leri zam an, b ir b ir le r in e s a ld r m l a r d r . Dier t o p l u m l a r z e r in d e
egem en olnay deil, y a m a y a p p ekilm eyi a m a la y a n b u h a r e
ketler, bitnez t k e n m e z s a v a la r a yolal h a ld e , siy a sa l birlii
salayam am , Y unan to p lu m la r Y unan u y g a rl n n s o n u n a k a
da r paral kk bams/, siyasal b ir im le r h a l in d e k a l m t r .
H o m ero s D e s ta n la rn d a y a n s tla n d n y a y a H o m e r o s D n y a
s denir. Bu d n y a K a h r a m a n l k ann d n y a s d r . K o rs a n lk ,
yama, apul alabilesiye. D eniz ar u lu sla ra y a p t k l a r k a d a r , b i r
birleri zerine de sk sk a p u l seferleri a m a k t a d r l a r . D e s ta n la rn
an latt bu i k arg a a, y erle m i , m erkez, b r o k r a t i k l e m i M y k e
ne to p lu m u ile ilgili olam az.

34
 Ancak orink z le m e m i b i r sorn v a r d r . D e s ta n la r Dor y
k m s o n r a s a la n y a n s ly o r la r s a , n eden D o r l a n n b e r a b e r le r in d e
g e lin lik le r i yeni b i r s t n sa v a te k n olojisi o la n d e m i r s il h la rd a n
deil de, s r a r la d a h a r.cck d e v r in egem en s a v a te k n o lo jis i olan
tn s il h la r d a n vc Un s a v a a r a b a l a r n d a n , v g le rle suz ediyo r
la r? Dor akn la r n d a n s o n r a lu n silllart d e m o d e o lm u olup.
K a h r a m a n l k an da d e m i r sil h la rn e g e m e n o lm a s d o ald r. Du
d u r u m d a n eden T ro y n SeFori efsanesi iinde, a s l n d a M ykene s o s
y a l k ru m ve d ee rleri deil dc, o z a n la rn y a a d K a h r a m a n lk
a k r u m ve de e rleri, b u a n a s k e r d z e n i a n la t lr k e n , b u
a n s il h la rn n deil de, b i r nceki an s i l h la r n n sz edili
y o r?

B u n a verilece k b i r cevap, d e s ta n l a r n d e m i r silhl D o r

u lu s l a r n n deil, tu n silhl A kha u lu s l a r n n d e s t a n o ld u u , D or
k n la r n d a n s o n r a E ge A d a la r n a vc loria'ya y e rle e n Aklklarn
tu n silh geleneini s r d r m o la b ile c e k le r id ir ki, k a n d r c b ir
c e v ap deildir. iink d e m i r silh t e k n o lo jik s t n l n e sahip
o la n D o rla rn ve D o r t a r gibi d e m ir silhl b ir d i e r H i n t - A v r u p a
gebe u lu s u olu p K u z e y b a t A nadoluya y e r le e n F rig y a lla rn ,
lu n silhl A khalnr gene b u l u p y enm eleri k a n l m a z o l u r d u , i k i n
ci cevap, A kha a r i s t o k r a t l a r n n tu n sil h l a t a l a r n n p a rla k
g e m ilerin i a n d k l a r iin, o n la r tu n s i l h l a n ile t a s a r l a m a l a r
n n n o r m a l o ld u u d u r . A ma b u a k la m a , a t a l a r n n s il h la r h a k
k n d a b u k a d a r ta m b ilg ileri o la n A k h a la rn , o n l a r n sosya l r g t
le n ile rin in b u k a d a r cahili o la m y a c a k ln r Fikri ile k a r l a n a b ilir .
E e r d e s ta n l a r n M y k e n e d e v r i sosyal k u r u m l a r n d a d o r u o la r a k
y a n s t t k l a r id d ia e d ilirse , b u , Pylos t a b l e t l e r i n d e n s a lad m z
bilg ilerle a t r. P y lo s ta b le tle r i, g r d m z gibi, M y k e n e t o p
l u m u n u n , d e s t a n l a r d a k i d n y a ile ilgisiz d e n e c e k d e r e c e d e , ileri l
d e fark lla m , b l m g elim i, b r o k r a t i k l e m i b i r to p lu m
o ld u u n u g ste rir.

B avurduum uz k a y n a k la rd a bu so ru n la ilgili k a n d r c bir

a k la m a y a r a s t l a m a d k . B s o r u n u z lm e m i b i r s o r n o la ra k
b r a k p , d e s ta n l a r n K a h r a m a n l k ann e k o n o m i k , so sy a l ve si
y asal dzenini, siyasal d e e r vc d n le r in i y a n s t t n v a r s a y a
r a k , incele m e m ize d e v a m e t m e k zorund ayz.

35
 I l YADA ( t . (i. IX , Y ytl Y una n )

D a h a n ce l y a d a ile O d y sse ia 'n n K a h r a m a n

lk a n n b i r y zyl k a d a r fa r k l iki a y r dev rin i y a n s t t k l a r , l-
y a d a ' n m t. . IX-, O d y sse ia 'n n . . V I I I . yiiyf y a n s ly o r o l m a
l a r n n o k o la s o l d u u n u s y le m i iik . B v a r s a y m a u y g u n o l a
r a k , n c e l y a d a y, s o n r a O d ysseia'y o lm a k zere, d e s t a n l a r ayr
a y r in c e le m e m iz . Y u n a n to p l u m u n u n g eliim y n n k a v r a m a m
za y a r a y a c a k t r .
l y a d a 'n n k o n u s u A k h a la r m T r o y a S a v a n d a k i k a h r a m a n l k
la r d r . B u y z d e n d a h a ok t o p l u m u n a s k e r r g tle n i i a n la t lr .
B u n u n y a n s r a b a r l a m a n dii/.c ve r g tle n i in e d e baz d e
i n m e l e r v a r d r . A yrca a s k e r r g t l e n i i n sivil sosyal r g tle n i le
ilgili o l d u u , b ir l d e , dolayl d a o lsa , sivil sosyal r g tle n i i y a n
stt a k t r .
l y i u lil Y u s l l i i l l u m u m i k D ii z ut

T ro y a K ra l Ir i a m o s 'u n o u lla r n d a n P a ris,

k o n u k o l d u u S p a r t a P re nsi M e e la o s u n k ars Gzel H e le n a 'y k a
r n c a , M c n e ia o s 'u n aabeyi o la n M y k e n e k r a l A g a m e m n o n , Y u n a -
n i s i a n tliiki Akln le<d;tl beylerini, T r o y a y; kar y a p m a y k a r a r l a
trd o r t a k i n t i k a m se fe rin e k a t l m a y a a rr, li l s a n e s e f e r i n n a
m u s u r u n a a ld n s y le m e s in e r a m e n , g e n e l y a d a 'd a n asl
a m a c n y a m a o ld u u n u kolayca a n la y a b iliriz , ly a d a 'n n h e r s a t
r n d a y a m a h r s p a r l d a r . T r o y a 'y a n a m u s u r u n a s e f e r a m
o la n A k h a la r , T r o y a 'd a n o k u z a k l a r d a k i E ge e h ir l e r in e k a d a r ,
b t n e v r e d e s r e k l i y a m a la r a g ir i ir le r . B t n a m a la r , lk e le
r in e H c l e n a ile d n m e k t e n ok, m m k n o ld u u k a d a r o k d o
y u m l u k ile d n m e k t i r . Bu d u r u m d a s e fe r s r a s n d a k i e k o n o m i b i r
y a m a ve ta la n e k o n o m is i o l a r a k g z k r .11
M e tr e s i B r e s e is 'i elinden ald iin A g a m e m n o n 'la a r a s b o z u
la n A k h ilie u s , b u y a m a e k o n o m is in i n d a tm d z e n in i e l e t i r m e k
t e d ir , ik y e tle r i, b l t r m e d e p a y n e o k k a ls n n A gam em -
n o n 'a g itti i, A g a m e m n o 'u n azn d a tp o u n u k e n d i n e alakoy-

s T h u k y d id e s , ( Halil Dem i.'cioglu), F c l o p o n n e s o s lu b rla A t l n u l l a n n S a v a

[ T a r i h ] , I. Sdc, A nk ara, T r k T a r i h 'Curunu Yayn, 1950- 1958 (B irin c i
kinci K i t a p l a r ) . 11dilenlerin ve b a r b a r l a r n eski z a m a n l a r d a k o rsa n l a
k o y u l d u k la r n , luyati ihtiya larm b u n u n l a sa la d k la rn b u ijit o za
m a n l a r a y p sa y lm a y p aksine a n lret saladn, k a r a d a vc deni/.-
t k b i r b i r l e r i n i su y d k la n n y azar.

36
m a s , k y a sy a s a v a la r d a en b y k ii k e n d i k o lla n ( ' d g h a l
d e ,11 A g a m e m n o n u n k a t lm a d y a m a seferlerinden dc a s la n pa
y n a lm a s ,11 geri k a la n g a n i m e t in d a lm n d a, geride k a la n la ca
n n diin e ta k a n n , k o r k a k la y re k lin in 11 b ir tu tu lm a s , eil pay
a l m a s d r .
A k h ille u sun yaknd b u b l m dzenine b ir gz ata lm .
B i r o k fe o d a l * b eylerin e n k u d r e t l i feodal bey b a k a n l n d a , clala
d o r u s u o n c a r g tle n d irilip y n e tile n b i r yam a se fe rinde, yam a .
s o n u n d a eld e ed ilen g a n i m e t le r b u b a k a n a ( k r a la ) getirilir. Da
lm o y a p a r , n c e e n b y k , e n erefli pay ken d isin e a y rr. B u
n u n n ed e n i, e n fazla say d a g e m i ve en k alab a lk o r d u ile y a m a y a
k a t la n k ra ln , b u n a o r a n l o l a r a k en b y k pay a lm a s d r . K ral
d a h a s o n r a g a n im e ti eit p a y l a r h alin d e dier sa va la ra d a ty o r.
F a k a t a y r c a k r a lla r a , ( d i e r feodal beylere) ve yiitlere stelik
bi- de o n u r pay veriyor. O r pay larn n eil o lm a y p , k u d rete .
nLifu/.a, itib a r a , b i r de yiitlie ,'o y a m a d a yiitlik g s te re n e y i it
liinin d e r e c e s in e ) g re verildii anlalyor.

n c e eit p aylam s o r u n u n u ele alp, b u n u n K a h r a m a n l k

a nce si k kle rini a r a t r a l m . H i n t - A v r u p a k a b ilelerin in yer-
leine nce si gebelik d e v irle rin d e , kabile yelerinin, kabile efi
n in m lk sa y la n m a lla r d a n o r t a k y a r a r la n m a a d e tin i n b u lu n
d u u n a s y le m itik . b l m o lm a y a n sosyal f a r k lla m a y a u r a
m a m ilke] g ebe k ab ilelerde, s r c l k eko nom isi, o r t a k m l
k iy e t ilikilerini getirir. Y e r le m e ve ta rm , o r ta k o t l a k l a r d n d a,
e v le rd e , ev e v resin d e k i ta r l a l a r d a , b u n la r y ap m a k , e k ip b i m e k
iin h a r c a n a n kiisel em e k le ilgili ola ra k , zel m lk i y e t savlarm
yol a a c a k t r . T a r m n k k r tt a r t a n iblm , so s y a l yap d ak i
f a r k l l a m a l a r , s n fla m a la r zel m lk iy et k u r u m u n u peinlcye-
c e k le r d ir .,

llyatlu, I. 165; IX . 314 - 334.

lyata. IX. 312.
tly a d a , IX. 319*320.
,fl E ski Yna iin -feodal ke lim esin i Palm orin kulland a n l a m d a k ulla
ny oruz : lop.'vn askeri hizm eti karhybilck i<;m, y e tir sa lam lk z e
r e b ir beyi elind e oluu. L. R. Palner, Mycunacans nd Mlsoans, Ncw
Y ork. Knopf, 1952, s. 9 0 - 9 9 d a n K ayan, P rohU tns... Vol. I... Greece, s. 161.
MBeri ra n t Russell, A tli s l o r y of \Vtslenv PUllusoply, i.u n d o n , Un\vin, 91b.
inip., 1965, i . 36d uy|iaria)ii!a sasm k zel mlkiyet k u r u n u n u m g e
nellikle b e r a b e r in d e kailinin tabiliini ve kle snfn g e tird i in i soylu e.

37
 G ebe s r c u lu s la r n o r t a k y a r a rla n ile, y e r le m i ta
r m s a l to p lu lu k la r n zel m lkiyet d ze n i a r a s n d a , zci b i r d
zen d a h a v ard r, takn ve y a m a e k o n o m isi nin eit p a y la m
clii7.eni. T u n ve d e m ir silh larn k k rtm a s y la H i n t - A v r u p a u l u s
la rn n , yerlem i u yg ar t a r m ve tic a r c t to p lu m l a n a y a m a s a ld
r l a r n a b a la y a ra k , s r c l k e k o n o m is in d e n ta lan ve y a m a e k o
n o m is in e getiklerini a n l a tm tk . B u - y a m a l a r d a o r t a k b i r sa v a
s o n u n d a elde edilen g a n im e tle r, h e m eski o rtak y a r a r l a n m a gele
n e in d e n dolay, h em de, k a b ile y e le r in in g a n im e tin p a y l a l m a s n
d a b ir b ir le r in e d m e m e le r i iin, e it p a y la trlm o lm a l. t e
y a n d a n y a m a la n a n baz eyler, o r t a k m lk k l n a m a y a c a k zel
m lk o lm a niteliindeki e y a la r o lu p ," ailelerin k o n t r o l n d e k i zel
m a l l a r haline geleceklerdir, Bylece ta la n ve y a m a e k o n o m is i ,
eit paylam ve zel m lkiyet k u r u m l a r n b e r a b e r in d e , b i r
lik te g etirm i olur. E it p a y la m d a u z u n iire e m e k h a r c a n m n k s -
zn b i r a n d a elde edilen bol m a lla rn p a y l a t r m a s n d a k i c m e r t
liin de rol olmal.

Y a m a la n a n tartr m a l l a r d a d u r u m byle iken, y a m a l a n a n

t o p r a k l a r d a trl m lk iy e t d ze ni k u r u lm u g z k r . B iri, y a
m a l a n a n to p r a k la r n b i r k s m n n (esk i z a m a n la r d a k a b ile m l k
sa yla n o tla k la r gibi), to p lu m s a l m lk saylm as; kincisi t o p r a k
la rn yalnzca k u lla n m a la k k n n k a b ile y elerin e e it p a r a l a r h a
lin d e datlp, m lk iy e t h a k k n n kabileye ait o lm a s, y a n i o r t n k
m lk saylmas, ii ncs eit p a r a l a r datp b u n l a r z e r in d e z.el
m lk iy e t h a k k n n ta n n m a s. Byle farkl m lk iy e t d z e n le r in i n
be lirm e si to p lu m sal rg tle n i in b i im i ile ilgilidir. E e r f a t i h l e r
yerli halk topraa b a la y p , se rf y ap p , kend ileri e g e m e n b i r s t
snf o lm u larsa , to p r a k l a r eit p a r a l a r a b l n p b u n l a r d a n y a r a r
la n m a hakk kabile y elerin e v erilm i, a m a t o p r a k l a r n k u r u m l
kiyeti kabileye b r a k lm , t o p r a k l a r kab ilen in o r t a k m l k sa y l
m tr. Yok eer f a tih le r ta rm ile bizzat u r a m a y a b a la y p , yer-

!1 Dala ince bir ayrmla, bu paylatrmann lun silhl Akla kabilelerinde

yr;l:icn ln sava arabal aristokratlar arasnda eit, demir silhl Dor-
lanla btn sava kabilu yeleri arasnda eit bir paylatrma olaca
sylenebilir ve daha sonraki yzyllarda greceimiz st snf yeleri, arif-
lokrallar aras elilik gelenei, bu zamanlara kadar dayandrlabilr.
- l mlkiyet kurumunun egemen olduu farkllam lanmsal toplumun
eyalarnn, ortak kullanmdan ok zel kullanma uygun olarak yapl
m eyalar olaca nklr.

38
ti ulusla k a r m la rs a , o z a m a n eit b o l n e t t o p r a k l a r zerind e
zel m lk iy et h a k k ta n n m tr . zel m lk iy e t h a k k ta n n n c a da,
t o p r a k l a r <;t;itli m lk iy et ilem leri ile b y y p k l m , eil to p
r a k p a r a l a n ta rih e k a r m t r .

E it p ay lam b e r a b e r in d e yeni b ir sorr, g e t ir ir . G a n im e tle rd e

elde edilen m a lla r h ep ay n cin s m a lla r o lm a y a c a iin, hangi mal
h a n g i m a la e ittir? z e llik le , p a r a n n vc gc'icl k a r a r l b i r fiyat m e
k a n iz m a s n n b u lu n m a d b u d evirde , p a y l a m n g e r e k te n eit
o lu p o lm ad, to p lu m y eleri a r a s n d a a l m a l a r a yol a ab ilec ek
b i r s o r u n o la ra k b e lirir. B u s o r u n a b u lu n a n z m , kur a d r. G a
n im e t yaklak o la ra k eil p a y l a r a a y r l d k ta n s o n r a , k im e hangi
p a y n decei k u r r a ile s a p t a n r . K u rr a y b ir de t a n r la r n ir a d e
si u o la ra k s u n m a k , s o r u n u geni l de zer.

K u rr a , yalnz, g a n i m e t le r in d a tm n d a d eil, g re v le rin d a

t m n d a da b a v u ru la n b i r a r a tr . G ere k ten eit i yapl b i r to p
lu m d a , ya d a ta b a k a l b i r to p l u m u n st s n fn n eitler i a r a s n
da, o la a n s t g rev le rin d a tm n d a , b u grev i h e r k e s e y k le m e
o la n a yo ksa , k u r r a vra n k im s e le re y k l e m e k en a k la y a k n yol
d u r.

ly a tla 'd a k r r a n n p ay lam da k u lla n lm a s n n rn e i, Kro-

n o s altedildii z a m a n e v r e n in , g k le r, d e n iz le r ve y e r a lt o la ra k
k u r r a ile K r o n o s 'u n olu o la n Zeus, P o s e id o n ve H a d e s a r a s n
d a p a y la lm a s d r .31 l y a d a 'd a k u r r a m b i r d i e r k u lla n yeri ise,
y e k e yek s a v a la r d a , karg y lk k im in a t a c a n s a p t a m a k o n u s u n
d a d r ki b u , k u r r a n n k a d e r le ilgili y n n aklar.^5 n c o la
r a k k u r r a y a e itle r a r a s n d a o la a n s t g re v le rin d a t m n d a b a
v u r u l u r . H e k to r ile yek e yek d m e y e elokuz g n ll yiit k a r.
A ra la rn d a A g a m e m n o n d a v a r d r , K u r r a y a b a v u r u l u r . A ia s kr-
r a s f r l a r m i fe rin i in d en .1* .

Eili p a y la r a a y r l m g a n im e tin k u r r a y la p a y h l n l m a s t m t
en gzel k a n ln d a h a s o n r a k i a la rd a n s a y la rz , D o r l a r L akedai-
m o n ia 'y f e th e d in ce , eit p a y l a r a ay rp ad e k m e ile p a y l a t k la r

11 Fusicl de Coulanges (ir. from F ren d i by E dw ard G rev), Tle Anciet

City, Ncw Yurk, Doublcdny, l a t i h yok. s. 182,
ily a d a , XV. 190 -192.
tlymla, III, 325,
* lyala, V III, 180.

39
t o p r a k l a r a ld e ro s ( = ad e k m e , k u r r a ) a d m v erm iler.21 B u
a k l a m a l a r l a k u r r n m n , Y u n a n t o p l u m u n a d a h a b a la n g d e v irle
r in d e e itli k i b i r a r a o la r a k giriini g r m o ld u k .

Y u k a r d a k i a k l a m a l a r d a h a r o k d e m i r s il h la r n d e m o k r a t
la tr d D o r t o p l u m l a r n n g e lim e le rin e u y m a k l a d r . T u n sa v a
a r a b a l a r n n to p l u m s a l y ap larn a r i s t o k r a t l a t r d A kh a k a b i le
le rin in g e li im le r i b u n d a n b ir a z f a r k l o l m u t u r . T u n sa v a a r a b a
la r y z n d e n s a v a l a r d a en b y k r o l o y n a y a n a r i s t o k r a t l a r , g a
n i m e t t e n en b y k p a y l a n a l m l a r d r . B u e itsiz p a y la m zel
m l k i y e ti n e g e m e n m lk iy e t b i im i o l m a s s o n u c u n u d o u r m u t u r .
A ma s a v a a r i s t o k r a t l a r n g a n i m e t t e n h a l k t a n k a t k a t fazla pay
a l d k l a r h a l d e , 1* a r i s t o k r a t l a r a r a s n d a p a y l a m n e it o ld u u a n
la ly o r. t l y a d a , A k h a k abileleri a k n la r ) d e v r in d e n ok. K a h r a m a n
lk a s a v a a r i s t o k r a s i s i dev ri ic u rm la rn y a n s tt h ald e, ilk
d e v ird e d e y a m a c sa v a a r is t o k r a s is i e g e m e n o ld u u iin, b e n
zer k u r u m ve u y g u l a m a l a r b e lir m i o lm a l. A k ha k a b i le l e r in in y a
m a s o n u n d a t o p r a k l a n eitsiz p a y l a m a l a r f e o d a l b i r d z e n e yol-
iim o lm a l.
M y k e n e u y g a r l yklp, bn izleyen K a r a n l k a d a n s o n
ra o r t a k l k d u r u l m a y a b a la r k e n A k h a t o p l u m l u n , ileride g re c e i
m iz g n , k o lo n iz a s y o n h a r e k e t i n i n sosya l y a p l a r n a g e tird i i b a
z e itlik i u n s u r a r a m e n , eski eitsiz iik i feoda l a r i s t o k r a t i k gele
n e k l e r in e u y g u n t o p l u m l a r o la r a k b e l ir ir l e r . Bylece, fa r k l y o lla r
d a n da olsa, K a h r a m a n l k ann b a n d a , h e m A kha, h e m D or
t o p l u m l u n , f e o d a l b i r e k o n o m ik d z e n e s a h i p t o p lu l u k la r o la r a k ,
ayn e k o n o m i k izgid e b irle m i o l u r l a r .

K a h r a m a n l k a n d a g a n i m e t l e r i n a r i s t o k r a t l a r a r a s n d a eit,
h a l k l a a r i s t o k r a t s n f l a r a r a s n d a e itsiz p a y l a m n a r a m e n , g e
b e l i k d ev ri o r t a k y a r a r la n m a gelenei, d a h a d o r u s u b u n u n k a
ln ts b az d e t l e r g r l r. B u n l a r len ve d U d r . len ,
l y a d a 'n n p e k o k y erin de , feod a l b e y l e r in h e r k e s e v e r d ik le r i z iy a
f e tl e r o l a r a k g r l r . Sk sk v e rile n b u le n le rd e , ilkel g e b e lik
d e v i r l e r in i h a t r l a t r c a s n a ,

11 M ansel, Ege vc Y unan Tarlli, 5 . OG.

a l yotla, X I . 703 - 7 0 5 ;
l l u i y a r N d e u s [ f to d a b e y i
Ayrd kentline cn b y k pay, k a la n pay Italka d .g ld sn dedi.
E i l p a y d a n y oksun k a lm a s n kimse.

40'.
 u l e n d e e ; pay a l d l e r insn
E payl lenden y a k n m a d hi kimse s

szleri sk sk te k r a r l a n r . dller ise, k r a ln ve feodal beylerin, d

z e n le d ik le ri y a r m a la r d a , h em k a z a n a n la ra , hem (ta b i daha az de
erli d l l e r o l m a k ze re), k a y b e d e n le r e verdikleri a rm a a n la r d r.'0

ok o l a s d r ki b ir de, feodal beyler, gan im etten h a lk ta n fazla

o l a r a k a l d k la r p a y la r la b ir ik e n zenginliklerini, skntl z a m a n la r
d a h a l k a y a r d m iin h a r c a m o ls u n la r . Polis k u r u m u n u n ege m e n
o ld u u dev irlerd i; zenginlerin b t n zenginliklerini k am u sal ilerde
h a r c a m a y a istekli olular, b u o r ta k y a ra rla n m a geleneinin bir
d e v a m o lm a l.

S r a s g e lm i k e n b ir p a r a n te z ap, feodal beylerin se fe rd e d

z e n le d ik le ri y a r m a la r n , d a h a s o n r a la r bar z a m a n la r n d a d a
d in m e r k e z l e r d e y a p lm a y a balad n , b u n u n , ileride greceim iz
gibi, e itli k a b i le l e r a r a s n d a o r t a k b i r H ellen k lt r n n y a r a t l
m a s n d a y a r d m c olan p a n h e lle n ik o ly m p iad la balangc o l d u
unu b elirtiv erd im .

ly n d a 'd a K a h r a m a n lk a t o p l u m l a n n m sefer hali d e k o

n o m ik d z e n le ri zerine, bol o lm a s a da, genel atsn k a v r a m m z a
y e te c e k k a d a r b ilgi vard r. B ir to p l u m u n yalnzca ve u zu n s r e y a
m a e k o n o m is i ile y a am a s m m k n deildir. M u tla k a b i r retici
e k o n o m is i d c o la c a k tr . Y u n a n t o p l u m l a n n m b irb irle ri ze rin e
y a m a s e fe ri a m a la r ,31 b ir lk e d e y a m a la y a n l a r v a rsa e lb e tte ki
r e t e n l e r i n de b u lu n a c a iin, re tic i b ir ekono m in in de b u lu n
d u u n u n a r e tid ir . Bu r e ti m d ze n i, a s k e r dzene u y g u n o la ra k ,
f eoda l b i r r e t i m dzenidir.

H ik y e y e g re , T ro y a S a v a la r n d a A khalarn galibiyeti, en s a
va y i itle r i o la n A khilleusa b a ld r . A gam e m n on ise A khillcus'
k s t r m t r . Z a fe r geikince A g a m e m n o n Akltileus'u s a v a a ka-
tlm a y a raz e t m e k iin v a a tle rd e b u lu n u r . B ir o k v a a tle r i n y a n
sra,

3 tly a d a , f. 468; t. 431; VII. 319; X I I. 56.

B a k . t ly a d a , V II. 250-325 Aklileus'un lt d o stu P a truk los iin verdiyi
l leni so n u n d a k i y arm alarda, y a r m a c la ra deerli d l le r verii.
!l Bak. lyula, XI. 670 - 705 feodal bey N e s t o r 'u n m e m lek e tind e k o m u bey
lik te n yapt yamay anlat.

41
 "Yedi tane de ba k m l il vereyim
( b u ra la rn i n s a n l n )
Snyncnkliir unu b ir t;.n n gibi,
buyruu altndu bol vergi verecekler u

d e r . ly a d a 'n n b a r za m a n sivil d ze n h a k k n d a e n o k bilgi v e r e n

yeri, D em irc i (tu cu ) T atr H e p h a is to s 'u n Aklillcus iin y a p t
k a l k a n a n l a ta n sa tr la r d r . T a n r 'n n b u n a iledii e itli s a h n e
le rd e n ( r e s im l e r d e n ) birinde,
Tanr [H e p la is to s] k a lk a n a b i r kral lop rag k o d u,
13u toprak kere srlecek geni b ir to prakt
ift sren ad am larla doluydu.
T an r ka lk a n a b ir k r a l loprag kodu
T r p a n la r la biip d u r u y o r d u rg a tla r ekini.
Kral [feodal be y ] da elinde denei, b i r y a n g n b a n d a
D uru yord u yrei sevin iinde sessiz sedasz
K a dn la r <la b o y u n a a k u n d k yo rlard r g a t l a r n yemedi-
, n e s>
d i y e b i r [;,*ivir v a r l r . 11 r h a l k t y e r d e b i r b e n z e t m e d e ,

Troya ll a sa zengin b r nann alndaki

K oyunlar gibi d u ru y o rlard sr sr.11
d e n m e k le d ir . Bu a k t a r m a l a r a k la m a ge re k m e y e c e k e k ild e feodal
r e ti m dzenini gzler n n e s e r m e k te d ir . G riildli gibi, b a r
/.an a n m n ekonom ik dzeni, seTer z a m a n n n e k o n o m i k d z e n in
den d a h a eitsizcedir.

ly a d a 'd a ek o n o m in in d a h a s o n r a k i y z y lla rd a geliecei y

n n ilk iaretleri v a rd r. D en iz ar y a m a la r erge d e n i z a r lke
lerle tic a re t biim ine d n e c e k tir . E serin b ir y e r in d e s ik k e n in d-
ia o r ta l k la r d a gzkm ed ii, k z ve tun gibi m a l l a r n o r t a k d e
iim birim i olduu b u d e v irle r d e , L e m n o sd a n a ln a n b in lek
a r a p bedeli olarak, A k h a la r d a n k im in in tun, k i m i n in p a r l a k d e
m ir, kim inin deri, k im in in c a n l sr, k im in in k le v e rd i i s y le
n ir .5 B urada, ileriki e k o n o m ik gelim elerle ilgili b i r b a k a ia re t,
d enizar ticareti g e litire c e k o la n ta rm s a l u z m a n l a m a h a k k n
d a d r. arap ve zeylinya, ileride greceiz ki. Y u n a n to p l m la n -
m n uzm an lat tarm dal ola ra k , u lu s la r a r a s t ic a r e t in h z l a n m a
sna yolaacaklardr.

3J l y a d a , IX. H 9 156.
' 33 ly a d a , XVIII. 541 -560.
M tly id , IV. '112 - <ll.
S ly ad a, VII. 473,

42
 Y n a n to p lu l u k la r n d a ilkel gebelik d e v i r l e r im le s r c
lk o t o n o m i s i vard. B u n l a r n u y g a r to p lu m la r n k m l a n b i r s re
iin yana vc talan e k o n o m is i ni n safa k a r d . K a h r a m a n lk
a n n e g e m e n e k o n o m ik d z e n i an b a l a r n d a yam a d r. a
n o r t a k l a r n a d o ru t a r m n p l n a geer. P olis sosy a l r g tle n i
in in b elirm esiy le tic aret h z la n r. T ic a re t, s a n a y i r e ti m in e , deniz
a r tic a r e t ve sanayi r e t i m i de, polisin son d e v i r l e r in e d o ru e m
p e r y a lis t yaylm a y ola a r. E m p e r y a l i s t y aylm ise, Y u n a n uy g arl
n n s o n u n u hazrlar.

B u r e ti m te k n o lo jis i a a m a l a r n d a , g e b e lik d e v irle r in in s

r c l n d e n K a h r a m a n l k a n n feodal t a r m s a l r e t i m d ze ni
ne geiin, eitlik ten eitsizlie d o r u ilerleyi o ld u u n u g rd k .
D a h a s o n r a k i te k n o lo jik a a m a l a r d a da, e k o n o m i k e itsiz liin g it
tike a r tt n greceiz.

tly n d a 'b Y anstlan Sosyal D zen

l y a d a dn y a n s tla n sosyal d z e n dc e k o n o
m i k d z e n e p a r a le l o la ra k . Y u n a n t o p lu m u n u n e it i y a p d a n e it
sizdi b i r to p lu m sal y a p y a d o r u g elim ek te o ld g u g s te rir. K a h
r a m a n l k ann feodal e k o n o m i k dzeni, m lk s a h ib i sava b ir
as il sn f ile sa v ata vc t a r l a d a o n a y a rd m c , y e r y e r surC d u r u m u n -
ila o la n b ir a v a m ( h a l k ) s n fn n b elirm e sin e y o l a m l r . lyadn'-
d a b u e itsiz sn fla rn v arl so n dere ce d u r u b i r b i im d e yansr.
B i r kez d e s ta n b a t a n s o n a asil sava feo dal b e y l e r i n k a h r a m a n
l k la r n n y k s d r . K a l a b a l k a s k e r le r in sz b ile ed ilm e z . O n
l a r y alnzc a b e y le rin d e s te k le y ic ile rid ir. S a v a l a r n s o n u c u n u bu
f e o d a l b e y le rin kiisel y i itlik le ri belirler.

D e s t a n la r d a feodal b e y l e r iin arlstoi 56 k e lim e s i k u l l a n l m a k

t a d r k i en iyiler a n l a m n a gelir. Y n e tim b u c n iy ilerin y n e ti
m i o la n a r is t o k r a s id ir . B u a r i s t o k r a s i ayr b i r s n f o l d u u n u n o ka
d a r b ilin c in d e d ir ki, asil f e o d a l b eylerin h e p s i s o y l a r m ta n r l a r a
d a y a n d r r l a r . Ayrca a s ille r asille rle ev le n m e k te d irle r,* E s e r in iki
s a t r n d a b i r soylu k e lim e s i geer. Ancak b u asil s n f b i r kast
d u r u m u g sterm ez. B u n u n b i r o k iaretleri v a r d r . A sillerin kle

M Voegelin, ... ToIIs, s, 77.

3T rn e in llyada'tln XX, b l m d e asil Ainens soyuu Z e u s 'd a n b a l a t a r a k
u p u z u n b r e cereyle k e n tlisin e kaln r sayar.
lyuln, IX. 387 - 392.

43
c a r i y e l e r i n d e n e d in d ik le ri o c u k l a r n n z g r sayl, k t b i r b a
b a d a n iyi b i r o l u n d o ab ilec e in in s y le n m e si, b u i a r e tle r i n en
a n l a m l ik is id ir . S o n r a ly a d a 'd a o l a a n s t y i itlik g s te r e n le r in
du s o n r a d a n asil sa y la b ild ik le r in in b i r ia re ti de v a r bizce. Akhil-
le s 'u n b i r t a n r a n n ( T h e t i s in) o lu o ld u u hald e, a s a le t e Aga-
m e m n o n ' d a n d a h a aa sa y lm a s n , a s ln d a asil s o y d a n o l m a y a n
A k h ille u s 'u n , s o n r a d a n ta n r a o lu y u m sav ile a s il smFa gir
m i o l m a s n n i a r e ti o ld u u n u sa n y o ru z .
D u lu n d a y o k s u ll u u n izleri vardr.*1 Y o k su l, a a t a b a k a h o r
g rlm ektedir.

K z n c a fena olu r k r a l 'u y a k l a k m n t l a n birin e J

s z b u n u n e n gzel b e lir tis id ir. Asil ve a y a k ta k m , ( a v a m , h a l k )

s n f l a r n d a n b a k a , b ir d e k le le r v a r d r . E k o n o m i n i n e m e k k a d a r
y a m a y a d a y a n d b i r to p lu m d a k le s n fn n geni o lm a s b e k l e
nem ez. A m a y a m a dzeni, sa v a t u t s a k l a r y o lu y la geni o lm a s a
d a k le lik k u r u m u n u b e r a b e r i n d e g e tir ir.
im d i l y a d a 'd a yan stld e k li ile, K a h r a m a n l k D e v r in in
k le lik k u r u m u n u inceleyelim . M ito lo jid e , H i n t - A v r u p a u lu s l a r
n n g e b e lik d e v irle r in i y a n s tt n s a n d m z O ly m p o s t a n r l a r
d n y a s n d a , k le le r in b u lu n m a y n , b u ilkel g e b elik d e v i r l e r in
d e k le li in b u l u n m a y n n i a r e ti sa y y o ru z . S r c l k e k o n o
m isi k le lik k u r u m u n u g erekli k lm a y a n b i r e k o n o m id ir . H i n t -
A v ru p a u l u s l a r n n y erle m i t a r m s a l to p l u m l a r a s a ld rs ile b a
la y an y a m a e k o n o m is i, klelii b e r a b e r i n d e g e t ir m i g z k y o r ,
l y a d a d a b n u n ip u la r var. T r o y a ll a r la A klalar, s a v a ta n b k p
sa v a a so n v e r m e k zere y a p t k l a r b i r a n t l a m a d a , b u n a u y m a y a n
taraFn e r k e k l e r i n i n ve o c u k la r n n b e y in le r in in a k p , k a n l a r n n
b a k a l a r n a k le o lm a s n d ile r le r .42 B u dilek, y m a d z e n in in d o
al b i r s o n u c u , y a m a k u r u m u n u n a c m a s z k u r a l n n ifa d e s in d e n
b a k a b ir e y de ild ir. Y a m a la r d a e r k e k l e r ve o c u k l a r ( ile r d e b i r
h a r e k e t i n e g ir im e m e le ri i in ) , k l ta n g e irilip, k a d n l a r kle
k ln r la r . K a d n l a r n kle k ltn m a s , c in se l n e d e n le r yan s ra , aile
e k o n o m is i y z n d e n d ir . E r k e k l e r y a m a s e f e rle r in d e iken, k a d n
la r e v d e d o k u m a ve r m e ileriyle ve d i e r ev ileriyle u r a r la r .

iyudit, XV. 6*12.

" Y o k s u l l u u yiislit!) s / . k r iin l>;k. iyatl , V. 48t; X U . 4 1 3 - 4 3 4 ,
<1 lyalit, I. 80.
lyada, i l i . 325.

44
B ileri y a p a n kle k a d n la r n a rt k u k u s u z yamac kabilelerin
e r k e k l e r i n i n r a h a tn , re fa h n a r t r a c a k t r . Oysa ev d ekonom i,
K a h r a m a n l k a nn b a la n g la r n d a ( t a r m daha ba nem i k a
z a n m a d i in ), fazla em ekiyi g e r e k tirm e y e n srcl kle, yam a
ya d a y a n d n d a n , e rk e k kleye pek ihtiya yoktur. K a h ra m a n lk
a nda , n c e le ri yalnz aile e k o n o m is in d e kullanld iin ou
k a d n o la n az s a y d a kle b u lu n d u u , d e s ta n d a aka bellidir. l-
y a d a 'd a b i r b a k a deyi, klelik k u r u m u n u n gelime y n n gste
r iy o r o lm a l.
Alp gemilerimize giiluccgi/, sevgili k anlariylc ocuk la
rn.*!

y l e a n l a ly o r ki, e k o n o m in in gelim esiyle zam anla klelere ih ti

y a a r t m t r . A rtk y a m a s e fe r l e r in d e ergin e r k e k le r gene kl
t a n g e ir ilm e k le b e r a b e r , ileriki k le ihtiyacn k a r l a m a k iin, o
c u k l a r ld r lm e y ip , k a d n la r la b i r l i k t e alnp g t r lm e k te d ir.
O la ki b u , y a m a seferlerinin hznn kesilip, feodal bey lerin ya
m a e k o n o m is in d e n , b y k t o p r a k l a r n d a kleleri de a l m ay a b a
la d k la r t a r m e k o n o m isin e gei d e v rin in deti olsun, l l y a d a da
klelik k u r u m u n u n gelim e y n n d e o lu u n u n b ir b a k a ia re ti de,
belli b az e h irle r in kle tic a re ti m e rk e z le r i hline gelii,41 yani k
le t i c a r e t i n i n h z la n m a sd r.
K a h r a m a n l k anda k le lik ve klelik k u r u n tu n a ilikin d e
e r l e r ile ilgili bilgiler, t o p l u m u n s e fe r d u r u m u n u a n l a ta n ly a d a -
d a n o k , sivil h a y a t a n l a ta n O d y sse ia 'd a verilm itir. B u n la r Odys-
sesia'y in c e le rk e n greceiz.
K a d n n sosya l d u r u m u n a gelince, ilkel gebelik d e v irle rin i
y a n s ta n O ly m p o s ta n rla r d n y a s n d a , tanr vc t a n r a l a r n b i r
lik te to p la n p , s o r u n la r b ir lik t e g r m elerin i, lkel ge b elik d e
v ir le r in d e k a d n n sosyal h a y a t t a erke e eite b i r s t a t y e sa h ip
o l u u n u n ia re ti sa y m tk . Y a m a devri ile, sa v aa n , y a m a la y a n
e r k e k n e gem i, k ad n a r t t a k alm . Ama gene de, b i r n c e k i d ev
r in k l t r e l de e rlerin in s r m e s i n d e n dolay olacak, k u d n o ld u k a
it i b a r a s a h ip tir . ly a d a 'd a k a d n la r la ilgili s a tr la r d a sevgili k a r
s o k sk k u lla n la n b i r dey itir.
Sever, k u tu r karsn ly^'tilu, akll hur aliim -.

<>lym1a, IV. 239.

ly:uls, XXII I. 70(1 - 705 .
llyntU, IX. 3-11.

45
K a d n n ( s o n r a k i y zyllara b a k a r a k ) y k s e k e olan b u tib a r n n
b ir n ed e n i dc, aile e k o n o m i s i n d e b a r o l o y n a y d r. K a d n a y
n z a m a n d a ev ilerinin y n eticisid ir.44

G er e k te n kad n , nce y a m a e k o n o m is i, s o n r a da ta r m ek'O-

omisi d ev rim le, ini e k o n o m ile r y a n n d a ikinci d e re c e d e n e m li b i r
e k o n o m i o la n aile e k o n o m isin d e k i b g re v in e u y g u n o la ra k , n e m
li l d e b i r itib a r a sa hipti. ly a d a 'd a b u n u n p e k o k ia re tle ri v a r
dr. B irin c isi, kz b a b a s n a arlk v e r m e d e tid i r . Bu, o a d a ,
z a m a n m z d a k i balk deti gibi k a d n n deersizliinin b e l ir tis i
deildi.* S o n r a k i yzyllarda k a d n i t i b a r d a n d n c e b u d e t d e
iti. Kz b a b a s arlk a lm a k yerine, kz ile ev len e n e a r b i r d r a
h o m a v e r m e k z o r u n d a kald. K a h r a m a n l k a n d a gvey, h a t t a
b izzat cvlcnecei, k a rs o la ca k kz a rlk v erm ekteydi.*1 A m a b u
n u n y a n n d a d r a h o m a d e tin in de y ava y av a b a la d a n la ly o r.
B u n u A g a m e m n o n 'u n A khiltusa, s a v a a k a t l r s a n . k z l a r m d a n is
tediin i a rlk v e rm e d en al, ste lik h i b ir b a b a n n v e r m e d i i k a
d a r eyiz v e r e y i m w deyiinden k a r y o r u z . D r a h o m a v e r m e a d e ti
Y u n a n k a d n n n itibarn y itirm e y e b a la y n n b e lir lis i k a b u l
ed ileb ilir.

l y a d a nn yanstt devirde te k eli evlilik v a r d r . A m a b u n u n

yan sra, kle k a d n la r gereind en dolay, c a riy e lik k u r u m u da
v a rd r: K a d n , eski e itlik dev irlerin in h e n z u z a k o lm a y an , a n l a
ryla, b u n a k ar so nu suz b i r d ir e n m e g s te r m e k te d ir . 51 D irenii

lyada, VI, '191 - 493 :

Findi sen eve git. b a k ilerine
Ge tezgahnn m eki inin b a n a
H izmetilere b u y r u k l a r v e r
Savala biz [ e r k e k l e r ] uraacaz
n llanr. Licht, Scxnl Life n A nelem Gre ece, L o ndon, Roulledge, 1935, s. 23.
<s lyada, XI. 443 -444
Karsna ok eyler v e r m i ti o
lk azda ytiz tane sr v e r m i ti
Vereceim dem iti dala b in tane.
l y a d a , IX. 148-149.
G i l b c r t Murrny, Tle L ite r a t re of Anclent Greece, Chicago, Univ. of C h i
cago Press, 3rd. ed., 1956, s, 12'de, Y u n a n topUtmndn kzn b a la n g ta
b a b a iin kz k a z a n d ra n iken, klsik d e v ird e b a b a n n fczyla b irlik te
eyiz verine d u ru m u n a d t n syler.
S'ilyda, IX. *18 v.d.

46
b o u n a d r . S t a t s gittike tlecck, gittike, b u d u r u m a k a t la n r
o la c a k tr .

K a h r a m a n l k a nda k adn, lcnz sosya l h a y a tn dna iyice

itilm m i tir. sm i, yklere, d e s t a n l a r a g e e b ilm e k te d ir . ( S o n r a k i
d e v i rl e r d e k a d n e d e b iy a tta k o n u e d i lm e k te n b ile k m t) O la a
n s t d u r u m l a r d a , s a v a ta e r k e k le r e y a r d m c o lm a k ta d r .11 Y ok
sul, ya d a d u l k a d n la r , o c u k la rn g e i n d i r m e k iin, p a z a r d a y n
s a ta b ilm e k te d ir.* 1
A m a a r t k k a d n n aa s t a t s b e l ir le n m e y e b a la m tr . Des
ta n la r n b ir o k y e r in d e avra t gibi s z aa layc a n l a m d a b ir
sz o l a r a k k u l la n lm a k ta .5' O lan e v l tl a r sk sk o lm e k te , kz ev
l tla r n s z g e m e m e k te d ir. M iras o u la k a l m a k t a d r . Oul y o k
sa, g e n e kz e v ld a d m e y ip , e r k e k h s m ve a k r a b a l a r a k a l m a k t a
d r . K a d n l a r , kzlar, d n le rd e , le n le rd e o y n a y a n d e lik a n lla ra
b az n n k a p n le rin d e aa k alm b i r e k ild e b a k a b ilm e k te d ir le r
y aln zca.5*
A n ca k aa t a b a k a la r n k a d n b i r a z d ala e k o n o m ik h a y a tn
iind e ve ( b u n u n salad o la n a k la r l a , f r s a t l a r l a ) b ir a z d a h a s e r
b e s t g z k r . P a z a r d a yn s a t a n k a d n , b a b o z u m u n d a nee ile
m e yv a d o lu se p e tle r i tayan kzl e r k e k li g r u p l a r , 51 ve sr a r m a
a n l a r ile s a tn a ln m k zlarn ( a r l k - o l a r a k sr v e r ile r e k ev
le n ilm i yeni gelinler k a s te d iliy o r o lm a l) d e l ik a n l la r la b ir lik t e
elele oyunlar.*1

tlyflria'dn Y anstlan Siyasal Dzen

ly a d a 'd a le o d a l b i r e k o n o m i k d z e n in a n l a
tld m g r m t k . B u n a u y g u n o l a r a k Feodal b i r siy a sal d z e n in
if a d e sin i b u l u r u z s a tr la r n d a . T r o y a n le r i n d e k i A klalar, cn k u v
vetli feod a l b ey (M y k en e K ra l A g a m e m n o n ) e v r e s in d e gevek b ir
fe o d a l b e y l ik le r f e d e ra sy o n u e k lin d e b i r l e m i l e r d i r . H e r feoda l
bey a s k e r le r in in k u m a n d a n ve y n e tic is id ir . S e f e r e a r m a n n b i r
z o r la m a n ite lii ta m a k la b e r a b e r , k e s in b i r e m ir o lm a y n d a n ,

H lly a d a , X V I I I . 513 -514.

h tly a d a , X I I . 433 - 434.
l y nda, V I I I . 146.
lynda, V. 154 158.
tly a d a , X V III. 490 -496.
tly nd a, X II, 433 - 434. X V III. 565-568.
tlya d a , X V II I . 593 602.

47
 f e o d a l b e y e r e d e g a m e m n n gibi basic us ( k r a l ) d e n m e s i n d e n ,
s iy a s a l d z e n i n g l b i r m e rk e z d ze n o lm a d a n l a ly o r . Aga-
m e n o n d i e r b e y l e r a r a s n d a a n c a k b i r p r i m u s n t e r p a r e s ( e it
l e r a r a s n d a b i r i n c i ) d u r u m u n d a d r . 4* D e s ta n n e d e b h a v a s iinde
b u n u n a k s i, A g a m c m n o n 'u n k u d r e t i n i b e lir te n b i r o k s z le r s y le n
d i i h a l d e , d u r u m a s l n d a t y l e d i r . A g a m c m n o n 'u n a r s ile to p
l a n a n k u m a n d a n l a r ( fe o d a l b e y l e r ) k o n se y in d e, A g a m e m n o n , k e n
d isiy le t a r t a n A k h illc u s 'u n c a r iy e s i B r c s c is 'i e l in d e n a l m a y a k a
r a r v e r in c e ,
K o r k s u n boy l m e k tim ib r e t alsn
K i m b e n im l e e it g r m e k isterse k e n d i n i "
d e d i i h a l d e , ta r t m a y y a t t r m a k iin a r a y a g ir e n , y a l o ld u u
i in k o n s e y d e e n o k s z d in le n e n feoda l bey o la n N e s t o r 'u n ,
Denek t a y a n b i r k ra lla b i r deil s e n i n o n u r u n w
d e d i i h a ld e , A g a m c m n o n 'u n d i e r feodal b e y le re k a r m o n a r i k
b i r s t n l sz k o n u s u d e ild ir . n k AkhUeus k o n s e y d e k e n
d is in e ,
Edobsi/.... k a rn a d k n , ,, kpk s u r a t l "
d iy e b a r a b i l i y o r ve d e s t a n n genel h a v a s n d a n , b u n u n b i r syan
s a y lm a d a n la ly o r . im d i siy a s a l r g tle n i i s t t e n a l t a doru
in c ele y elim .

K ral

A g a m c m n o n 'u n , d i e r feoda l b e y le re k a r m o n a r i k b i r s t n
l o l m a m a k l a b e r a b e r , eitle r a r a s n d a b irin c i s t a t s n uy-
v gn o l a r a k , f e o d a l b e y le rin e n n fu z lu su , en k u v v e tlis i, e n k u d r e t
lisi o ld u u da b i r g e r e k . B a s lle u s ( k r a l ) s z d i e r fe o d a l beyler
iin de k u l l a n l m a k l a b e r a b e r , o k lu k f e d e r a s y o n u n b a o la n Aga
m e m n o n iin k u lla n lr. A g a m c m n o n 'u n so yu Z e u s 'a k a d a r d a y a
n r. N e s t o r 'u n ,
-> Denei, y asalar w r d i Zous senin eline*1
d e y i in e b a k a r s a k , s iy a s a l i k t i d a r y a n s r a y a r g g r e v i n i d e y k

w J, D. S. PcncUebury, Tle A rkhclogy of Crete, L ond on, M cthue, 1919'dan,

Ka an, P ro b l e m s ,. ,, Vol. 1... G reece, s. 105tlc,
w lyoda, I. 186- 187.
> ly a d a , I. 278,
41 ly a d a , t. M9 - 158.
6] t l y a l a , IX . 98.

48
le n m i tir.H A g a m e m n o n 'u n elin d e tu ttu u denek ( a s a ) , siyasal k
tid a r n s e m b o l d r . B u denei Zeus, o n u n d e d e le rin d e n Pelops'a
v e rm itir. P e lo p s d a o u lla r n a devretm i, denek ( y a n i siyasal ik
t i d a r ) b a b a d a n o u la gee gee A gam em no n'a k a d a r g elm itir.0

Y a s a la rn d a k r a la Z eus t a r a f n d a n verildii inan c, yasalarn

de im e z vc ta n r s a l k u r a l l a r o ld u u eklindeki a r i s t o k r a t i k inan
cn ilk izidir. G eleneksel lu k u k u tekellerine alan a r is t o k r a tla r n bu
f ik ri sk sk ileyilerini leride grecciz.

K ra l ( A g a m e m n o n ) n em li so ru n la r g r m e k iin konseyi
( k u m a n d a n l a r , feoda l b e y le r k u r u l u n u ) ve baz k a r a r l a r b ild irm e k
iin k u r u l t a y ( a s k e r l e r m e clisini) to p la n tya a r r . Y a m a la rd a
s a la n a n g a n i m e t le r i p a y l a t r r .

K u m a n d a n l a r Konseyi

F eo d al b e y le r de s o y la rn t a n r la r a k a d a r d a y a n d r a n asiller
d ir, B e y lik le r in in y n eticisi, b e y lik le rin d e n to p la d k la r askerlerin
k u m a n d a n d r l a r . O n la r a d a A gam e m n o n gibi b asllc s ( k r a l, k r a l
l a r ) d e n m e k te , o n l a r d a A gam crnnon gibi siyasal ik tid a r n se m b o
l o l a n d e n e k le r t a m a k t a d r l a r . 66 A gam em non d i e r b eyim in o r
d u la r n a d o r u d a n d o r u y a lnikrnedenez, B un Feodal beylerin
ara cl ile y a p a r . F e o d a l b e y le r a s k erlerin in s a v a a dev a m etm e
y a da s a v a la n e k ilm ele rin e, geri d n m e le rin e k a r a r verm ede yet-
kilidile r.

F e o d a l b e y le r b i r a r a y a to p la n n c a b ir k u m a n d a n l a r konseyi

M l. . 700lerd e y a a y a n H esio d o sun, ile r ve G n le r e se rim le, kardei ile

a r a s n d a k i m ir a s d v a s n a b a k a n hediye yiyici beylerde yakndna
ba k lrsa , feodal b e y le r yarg gvvii K ahram anlk. agnla da bia al
k u lla n y o r olm a lla r. H esiodos, (S u a t Y. B aydur) l e r [v e G n le r], 37 38.
s ta n b u l Mill E itim Bakanl Yunan Klsikleri, IMS.
Ana H c p h a i s t o s u n A k h i l k u s 'a yapt k a lk s n a iledii sa h n e le r d e n bi
ri, k a n diyeli iin y a p l a n b i r y a r g la m a sa hnesinde, haberci denilen k i m
se lerin e tle rin d e a sa la r! ka lk p k a r a r verdiklerini, e n d o r u k a r a r vere
ne b i r kle a ltn verileceinin a n latlm asna b a k l r s a , k r a l m yetkisini
b a k a la r n a ( m e y d a n d a b u lu n a n h a lk a ya da yal a sille re) d e v r e tm i gi
bidir. ( lly a d a , X V I t f 501 - 508). Bu. iki ka y nak a r a s n d a k i faik llk, blge
ler a r a s farklln, ya d a z a m a n fark nn eseri utab ilir.
lly a d a , I. 105- 109.
lyuda, II. 85.

19
m e y d a n a g e t ir ir l e r ." Konseyi, krn ya da h e r h a n g i b i r feodal bey
to p la n ty a arabilir.''1 T o p la n td a n em li s o r u n l a r se rb e s t e g r
lr, G rm elerde: yal ve lecrbeli b ey lerin sz d a h a o k d in
lenir, K o n s e y d e snrsz- dene bile ce k b ir k o n u m a z g rl v ard r.
Feodal b e y le r k r a la h a k a r e te v n r a n a d e k d n d k l e r i n i se rb e st e
syleyebilirler. Bu gelenein dala s o n r a k i y z y lla rn m eclisine
segoria ( e it k o n u m a = k o n u m z g r l ) o l a r a k getiini g
receiz.
F eodal b e y le r b t n d n d k le ri n i s y le y e b ilir le r a m a , oy
verip o u n lu a gre k a r a r alamr.zlnr. K onsey d a h a o k b i r d a n
m a konseyi o l a r a k g zk r, K a r a r k r a la a i t t i r . A n c a k k r a l konsey
vastasyla b e y le rin nab zla rn yoklayp k a r a r o n a g re alr. n
k feodal b e y le r m u tl a k k r a ln k a r a r m a u y m a z o r u n d a de ild irler.
A skerlerini e k ip a y rlabilirler.

A sk e rle r K u u tla y

K u r u l ta y biitiin Akha a s k e r ve k o m u t a n l a r n n ( fe o d a l beyle

rin) katld b ir to p la n td r. ok n em li s o r u n l a r d a to p la n ty a a
rlr. T o p l a n a n l a r a ya b i r nem li h a b e r , vey a e m i r verilir, ya da
nle rind e nemli b i r s o r u n t a t h r . T a r t m a l a r a ay a k ta k m n -
dan k im s e le r k a tla m az . Beyler k o n u u r h e p , a s k e r l e r dc b e e n d ik
leri n eri le h in e a r a l a r n d a k o n u u p barrlar.**

ly a d a d a anlatlsn b u siyasal k u r u m l a r y a ln z c a se fe r h a lin e

zg k u r u m l a r o lm a m a l.1*" N o rm al z a m a n l a r b e n z e r - k u r u m l a n l

lyada'da h e m k u m a n d a n la r n , he m biiliin A klalarn to plants iin ku-

rullay kelimesi ku llan lm akla b eraber, biri k lt b iri b y k olan iki
ayr k u ru lta y n bu lu n d u u anlalyor. Bak. lyada, II. 53 : A ganennon
riivasnda T roya'y grnce k urulla y topla r. Du, yre kli u lula rn ku-
ullayd\ (II. 79) K om utanlarn, nelernn k u r u l ta y d r . Bu k u r u l ta y
Akimlar silh ba na arm a k zere dalr. O r d u l a r to p la n n c a m e y d a
na gelen k u r u l a dn (II. 143) kurultay denir. Biz b u ikisini a y r m a k iin,
birine K u m a n d a n l a r Konseyi ya d a ksa ca Konsey, le k in e Askerler
K urultay ya da ksaca Kurultay diyeceiz.
1 Ikk. lyada, l, 5 5 : Aklilleus ard m e y d a n a halk... Geri bu szler
Akhlleusun balk, yani kurultay toplantya ard n b e lirtir. Ama b u
na k u m an d a n la r , bu a ra tartt Kral A g a m em n o n da gelir. B u r a d a n ,
bit o rd u y u toplantya arabilen bir feodal beyin, k u m a n d a n l a r ton-
sevini d e loplaniyn arabilecei karlabilir.
lyada, I. 22 - 23.
n Martin Nilsuon, I t n m e r td Mycanea, London, M etiluen, 1933, s. 244 -235-
ten zetlenerek, Kaan, Problen s..., Vol. I... Greece, s. 147,

50
va rlnn pular var. A khillcus'un k a l k a n n d a k u ru lta y m e y d a
n n d a n vc d ala so n ra p a z a r y e r in d e b ir k a n diyeli davasna b a
k an h a l k t a n sz edilir,71 ki b u r a d a n , b a l k n p a z a r y e rin d e hem d a
v a la r a b a k a n m a h k e m e hum siyasal k a r a r l a r alan b i r meclis o la
r a k to p la n d n anlarz.. Ayn y e r d e , k u ts a l e v re d e y a lla r cill
t a l a r z e r in d e o su ru y o rla rd sz, y a l a s i l l e r d e n k u r u l u b r se-
n a t o 'n u n v a rl n n iareti olm a l. B u k o n u d a b i r d i e r ip u c u n u ,
l y a d a 'd a n yzyl k a d a r s o n r a s n y a n s tt n s a n d m z Odys-
s e ia 'd a n s a la rz . B u r a d a feodal b e y le r k o n s e y in d e n a k a sz edil
m e k t e d i r 72 ki b u n a b a k a r a k , l y a d a nn y a n s tt yzylda da sc-
[ e rd e k u m a n d a n l a r konseyi e k lin d e t o p l a n a n feodal b eylerin, b a
r t a b r fe o d a l beyler k u r u lu ( s e n a t o ) o l a r a k to p la n y o r o la b ile ce
ini t a h m i n edebiliriz.

I y n d a n m y an s tt d e v irle rin K a h r a m a n l k a nda, Y u n a n

t o p lu m u n u n , g e b e ilkel k a b ile le r d e v i r l e r in d e n , h a t l a belki K a
r a n l k a d a n farkt o la ra k , y n e te n vc y n e t ile n sn fla rn a y r l
d b i r siy a sa l fa r k lla m a , b i r siyasal e its iz lik d z e n in e gem i
o ld u u n u g r r z . B u siyasal eitsizliin te m e l in d e feo dal iire lim
d z e n in in , b u d z e n in e k o n o m ik e its iz li in in y a tt , siyasal e it
sizliin e k o n o m i k eitsizliin s o n u c u o k lu u a k t r.

E k o n o m i k vc siyasal eitsizliki b i r d tiz e n e u y g u n o la ra k , bu

a n e itsiz lik i d z e n in in k e n d ile r in e s a la d o l a n a k l a r d a n y a
r a r l a n a r a k , a n k l t r n y a r a t p y a a t m o la n snfn, d e s t a n
l a r d a if a d e sin i b t a n k ll r dc, e l b e tte e itsiz lik i f ik ir ve der
le rin b i r s a v u n m a s o la c a k tr .

tlyntlncltkl E itliki ve E its iz lik i F ik ir le r

ly a d a d a h e r s a t r d a asil f e o d a l b e y le rin
v ld n , b u n l a r n so yla rn t a n r l a r a d a y a n d r a r a k i k t i d a r l a r
n a y a s a l ( m e r u ) b ir te m el saladklarn., ik in c i y a s a l te m elin y
n e t im h a k l a r n n s e m b o l o la n d e n e k le ri Z e u s 'd a n a lm a l a r o l d u
unu b elirtm itik .

Krallk yelkisi Z eu s 'd an gelir

Akll Zes k r a lla r sever.

71 llyntla, X V I I I . 529; X V III. 479 - 509.

71 H o m e ro s, (Alm c Ccvat E m r e ) Odiisseln [O d y s se ia ] , V III. 82 - 100.
A n kara, T r k Dil K u r u m u Yayn, 1941 - 1942.
llyala, t i . 197 - 198.

51
 u n u h e m e n u s z le r izler,
H e r k a f a d a n b i r se s karsa iyi olm a z
LJtr lk ba$ oim a l b i r tuk k r a l 14

Y u k a r d a k i s z le r d e siy a sa l eitsizlik, ( y aln zca b a z la r n n y n e t

m e s i g e r e k ti i) ilk i n d e b i r inan la, k in cisin d e ise, r a s y o n e l b i r
yolla, b i r g r u p in s a n n b ir lik t e b i r i g r e b ilm e le r i iin o n la r belli
b i r y n e s e v k e d e c e k b i r in in b u lu n m a s n n g e r e k ti i fik riy le d e s te k
l e n m e k isten iy o r. BU f ik ir le r eitsizlii d e s te k l e m e y o lu n d a n e
s r l m o l d u k a g l fik ir le r d ir ,

ly a d a 'n n b i r b a k a y e r in d e , b u n a ta m zt eitlik i b i r fik re

rastlan r.
Biri g re m e zs e b i r i g r r en gerekli eyi
n s a n lek b a n a da y a p a r bu i a m a
G r d a h a ksa o l u r sezgisi dala a z 73

B u f ik ir , d e m o k r a s i y e u la a n siyasal e itlik d n c e s i n i n k l s ik ve
te m e l f ik ir le r in d e n b ir id ir . D ird c n o k kiinin, b a z la r n e m li b a
z n o k t a l a r g z d e n k a r r k e n , b az la rn n b u n u g r m e s i, b a z la r
nn s o r u n u n b i r y n n , b a z la r n n dier y n n k a v r a m a l a r le,
b i r k i i d e n d a h a g e n i g r l olu p , d a h a d o r u k a r a r a la b ile c e k
leri, d e m o k r a t i k d n n te m e lin d e y a l a n grtr.

A ncak l y a d a 'd a k i b u fikir, ilgili y erd e , siy a sa l b i r a m a la sy

l e n m e m i tir . S o r u n T r o y a o r d u s u a r a s n a c a s u s l u a g id e c e k b ir i
n in y a n m a a r k a d a a r a n m a s d r . G en e d e d e m o k r a t i k d n n
ilk t o h u m l a r n d a n b ir i o l a r a k g r le b ilir. n k h ik y e n in iine
h a n g i a m a ta ve h a n g i iliki ile y e rle tir ilm i o l u r s a o ls u n , o dev ir
de b y le d e m o k r a t i k b i r f ik rin b u lu n d u u k a b u l ed ilm e lid ir .

D e m o k r a t i k d n n ly a d a 'd a k i ilk t o h u m l a r n d a n b i r di
eri, a r i s t o k r a t i k asalet ilkesine kar, liy a k a t ilk e s id i r ki, y u
k a r d a a r k t a r d m z d e m o k r a t i k f ik ri o r t a y a k o y a n sz izleyen
s a t r l a r d a g r r z . T r o y a ya c a s u s o la r a k D i o m e n e s in y a n n d a ge
le cek b i r o k g n ll , b u g n ll le r a r a s n d a A g a m e m n o n u n k a r
dei M e n e la o s d a k n c a , A g a m e m n o n 'u n D io m e n e s e,

H llyala, i i. 203 *204.

ly a d a , X. 224 226.
n l e r d e ayn fikrin A rislu teie s t a r a f n d a n , k a r m a a n a y a s a d a k i d e m o k r a ti k
iMin sim iD in 'kcn ijlemlifiini jrfircCL'jiiz. JJnk. V. D lm de. Arisloleles'de
V a t a n d a l k Soruu bal a tln d a ak lan a n jrleri.

52
 E n iy isin i k e m l i n gil se,
-A ldrm a soy una s o f u n a falan,
ok b y k b i r kral, [feodal bey] o lm a sn a b a k m a 71
d e r . B u sz d e siy a sal b i r a m a la syle n m e m itir. stelik Agamem-
n o n b u sz, D io m e n e s in y k se k soylu k ard e i M e nela os'u se
m e s in d e n k o r k a r a k m iira ice sylem itir. A m a b u r a d a ne am ala
syle n d i i n e m li d e ild ir, n e m l i olan K a h r a m a n lk anda a s a
let ilkesine k ar, h e r a silin m u lla k n en iyi olm a y ac a y o lu n d a eit
liki b i r liy a k a t f ik rin e p aslan m asdr. Bu hi deilse liyakat ve
a s a le tin ayn k im s e le rd e to p la nd yo lun d a k i ar a r is t o k r a tik n
y a r g y a k ar, liy a k a tle a s a le tin m u tl a k a ayn k im s e le rd e to p la n m a
d y o lu n d a b i r g r n varlnn ia re tid ir. D a h a s o n r a k i s a tr
la r d a b u y n d e k i d n n d a h a kesin b i r i p u c u n u b u l u r u z :
iyi bir oul domutu bu kt babadan71
B u f ik ir bizi a s a le t ilk e sin in dayand kaltm s o r u n u n a gt-
U irr. A salet ilkesi as illerin en iyi yeten e k lerin i k a l tm la o c u k la
r n a g e ird ik le ri i n a n c n a d a y a n r . Y u k a r d a k i sz b u inancn yok
o l d u u n u n deil, ta m a k s in e varlnn ia re tid ir. iink, b u ku ral
d r n e k , a la c a k b r istisn a o la ra k s u n u lm a y a d e e r g r lm
t r . G ene de, k t b a b a d a n k t evlt doaca in a n c n n m u tlak
b i r in a n o lm a d n a , b u n a kar baz p h e le r in b e lirdiin e ia
r e tt ir .

K a ltm la ilgili o la r a k , ly a d a 'd a b ir k a y e r in d e ilenen b ir d i

e r fik re geebiliriz, ile r id e k i yzyllarn a r i s t o k r a t i k d n n
de, b t n iyi e y le rin a s ille rd e top land ve eitli k o n u la r d a e
itli e r d e m le r in o lm a y p , e r d e m in eitli iyilikle s t n l k le r i bira-
r a y a to p la y a n te k b i r b t n old u u ve, b u e r d e m e s a h ip olan k im
se n in , o lm a y a n a g r e h e m e n h e r k o n u d a iyi, iistiin o ld u u fikrinin
ileniini g receiz. B u , a n eitsizliki ar a r i s t o k r a t i k b ir fikir
d ir . ly a d a 'd a izlediim iz d n b u ar t u t u m d a n u z a k tr.
T a n r s t n l kimine savala verir.
K im in e o y u n d a , kimine alg alm ad a,
Kinlin e lrk ii sylemede.
K im in in d e g s n e iistn b ir
dnme gc kor; h gle k u r t a r r b i r o k i n s a n * 19
B deyi, e r d e m l e r i n , s t n l k le r in belli k iilerd e topln m a y p da

" lyada, X 236 - 239.

w llymlu, XV. 612.
T' Ilyalii, XII. 7JU - 7.U.

53
hl, k i m i n in u, kim inin b u k o n u d a s l n oldu u fikri, gene e it
sizliki b i r fik ird ir, ste lik belli k o n u l a r d a sliin o la n la r n g e n e
a sille r o l d u u s y le n m e k ted ir. A ma hi deilse, as ille ri h e r k o n u
d a s t n l k sahibi m k e m m e l k i m s e l e r o l a r a k g rm e a r e its iz
liki, a$r a r i s t o k r a t i k tu tu n u l a n u z a k b r tu tu m d u r .

E itlik i a r a o la ra k k u r ra nn, et payl le n le rin y o r u

m u n u d a h a nce y ap m tk ; ,0 b u r a d a tekrarlam ayaca?,. l y a d a 'd a
soy u t e itlik fikri ile ilgili ilk ia re t ciarak, Z eu s'u n H e k l o r la Ak
h illc u s'u n k a d e r le r in i tart g s te rilir ." B u gr o k a n l a m l ve
isabetli b i r g r o la ra k g r n m y o r . T a r t l a n ne eref, ne d e d a
tlac ak mal, m lk t r. Aklilleusla H e k l o r u n k a d e r le r i k a r l a
trlr. stelik kefeler eit de gelme?.; b ir i ar b a s a r . Z e u s u n y a p
t bu i, hak, adalet, eref, v.b- deil, k a d e r ( l m ) d a tm y la
lgilidir ki, k a d e rle rin eit, ya d a b i r i n i n a r o lm a s n d a n , e k o n o
m ik, sosyal siyasal eitlik, ya d a e itsiz lik ad n a b i r so n u ; b i r fi
kir k a rla m a z . '

ly n d n n m b i r yerinde, z a m a n n t o p lu m u n d a k i e k o n o m i k e i t
sizlikle ilgili ola ra k , srvet d m a n l izleri v a rd r. S a v a a k a t la n
Lykia k ral, a r d n d a y o k su lla r n gz dikecei b i r s r m a l k o y u p
gelm ediini syler.*1 Ama es e rd e se rv e ti yasal k lm a, y a s a l g s t e r
me a b a s n a rastlan m a z. Oysa O d y s s e ia da byle a b a l a r greceiz.
D em ek ki ek o n o m ik eitsizlik a r t n a , s e rv e t d m a n l y e n i d e n ye
n ide n yeniye b e lirtm e y n n d e d ir.

E itliki ve eitsizliki d n n lei o la ra k , b i r d e a l

m a y a k a r ta k n la n t u t u m u g re lim . D a h a s o n r a k i y z y lla rn a
lm ay a kar taknlan, a l m ay h k i r gren a r i s t o k r a t i k n y a r
gsna r a s tla n m a z lyatla'da, Y am a d z e n in d e sa v a l n i f t i
likten ( a lm a d a n ) st n t u tu l d u u ak. Ama d e s ta n d a a l m a y :
a k a lkir gren deiler y ok. a lm ay ycelten D e m irc i T a n n
I-lephaistos'un kan ter iinde k r k l e r i b a n d a a l m a s, y a p t
k alk a n d a k i ta rla d a alm a s a h n e le r i n in am an ne g r le c c k b i r
eydi hu diye UUi, a l m a n n h a k i r grtilm ey iin in ia re ti
o la ra k alnabilir. alm ann h a k i r g r lm e si, eitsizliki d z e n in
ilerlemesi ile ilgili olarak, ile rid e o r t a y a kacak ve a l m a ile k

m B a k . s. 30.
:11 M. M yers , Arc Me F_qu.nl, N e w Y o r k , C orn ll Univ. Press, G r e a t S eat
looks, 1961, s. 15.
n iiyml, V. -IS!.

5-1
le h e p b i r a r a d a g r ld n d e n , a l m a n n klecc b i r i o ld u u
s o n u c u n a v a r la c a k tr .

l y a d a d a k i,
H u r z a m a n un yi u lm n k . tekilerini gem ek,
A ln ln n n so yun a leko s r m e m e k *'
yarg s, b tli n ly ad a 'n sn K a h r a m a n l k ann genel eilimini,
e itsiz lik ve s t n l k d e e r y a r g l a r n n to p lu m a e g e m e n o ld u u n u
g s te rir. T o p lu m d a d i e rle rin e be n z e m e , d i e rle rin e e it o lm a k ta n
ok, d i e rle r in d e n farkl o lm a , d i e rle r in e s t n o lm a eilim i yay
g n d r . H o n e r ik d a v r a n ideali, a r i s t o k r a t i k , b ir c y c i a t l la r d r .'4

ODYSSElA {t. . V III. Y yl Yunam>

lyads'nn t. . IX . yzyl y a n s ty o r o lm a s
n a k arlk , O d y sse ia nn t. . V I I I . yzyl y a n s t y o r olabileceini
n e d e n le riy le a k la y p , O d y s s e ia y y o r u m la y m z n b u v a r s a y m a
d a y a n a c a n d a h a nce s y le m i t ik ,
O d y s s e ia m n k o n u s u , T r o y a se fe ri s o n u n d a T r o y a 'y yk p ya
m a la y p m e m le k e tle r in e d n e n A k h a la rn , A kha fe o d a l b e y l e r in d e n
O d y s s e u s un, d n t e b a n d a n g e en s e r v e n le r ve k e n d isi y o lla r
d a y k e n beyli in d e asillerin, O d y sse u s ld z a n n ile, k a r s Penc-
l o p e ia y i lerinde n b ir isin i se ip evlenm e si iin z o r l a m a l a r , Odys-
s e u s u n d n n c e o n l a r d a n i n t i k a m a l m a s d r . l y a d a m n se fe r h a
lin d e k i b i r to p l u m u n a s k e r r g tle n i in i a n l a y p sivil h a y a t l a ilgi
li p e k az ey sy le m e sin e k a r l k , Otlyssciad a sivil h a y a t l a ilgili
b ilg ile r a r b a s a r . B u y z d e n K a h r a m a n l k a n n r g tle n i in i
O d y s s e la d a d a h a ak ve d a h a d o r u b i r ek ild e gzleyebiliriz.

O d y s se ia da Y a n stla n E k o n o m i k D iien

Y a m a e k o n o m is i s r m e k l e b e r a b e r , t a r m
ve ev e k o n o m is i e g e m e n r e t i m d ze ni o l m u t u r . B u n u n b i r ia re ti
fe o d a l bey A lk in o o s u n O d y s s e u s 'a syledii u s z le r d ir .
ncim iin c n "iiiil alc ey ina b a n a .
B t n b ir b u t lu n u n b a rk iinde y a a m a sd r .* '

*> Ily sd a , V I. 207 - 209.

!4 McNcill. A VVorld I l ls lo r y , s. 50.
B ak. s. 26-27.
<"> H o m e r o s , ( A h m e t C e v a t E t r e ) , O diss ein [ O d y s s e i a ] , IX. 5-6.
A n k a r a , T i i k Dil K u r u m u Y a y m , 1941 - I9'U.

55
O y sa l y a d a 'd a n b iliy o ru z ve gene O d y s s e la 'd a n r e n iy o r u z ki,*1
b i r n c e k i d e v i r d e to p lu m c a en fa z la e r e f l e n d ir ile n k im s e le r, en
b y iik y a m a l a n y a p a n en s a v a k a n k im s e le rd i . O d y s s e ia 'd a d a y a
m a l a r d a n s z e d i y o r ; a n c a k b u s z le r d a h a n c e k i z a m a n l a r d a y a
p la n y a m a l a r n h ik y e le rid ir ,

O d y s s e ia d a a n l a t l a n y a m a h ik y e le ri, ta la n ve y a m a e k o
n o m i s i n i n e i t l i k i p a y la m n d a h a a k b i r e k ild e gzler n n e
s e r m e k t e d i r . O d y s s e u s yap t y a m a l a r n o k l u u ile n iirk e n ,
h e r f r s a t t a g a n i m e t i n a s l a d a le tli, e it d a tt n a n l a t r , " O n u n
u sz g a n i m e t i n p a y l a m a s n n k l s ik k u r a l n o r t a y a k o y a r :
*...[(janim-.tlc n ) ilk iirscc k e n d i m e b i r ntfl se erd im .
S ora k u rra ekerek paym alrdm .1
l y a d a 'y a g r e O d y sse ia 'd a k u r r a n n d a h a s k sz e d i l m e k t e
d ir,MA m a g e n e s iy a s a l k o n u l a r d a deil, g r e v le rin y k le n ilm e s i ve
dllerin paylalm asn da.

Y a m a r e t i m i n d e o l d u u gibi, k o lo n iz a s y o n d a e it b l m e
y o la a r. O d y s s e ia d a b u n u n gzel b i r rnei v a r d r . F a y a k l a r v a h
i b i r u l u s u n b a s k s n d a n k u r t a r m a k iin e s k i lk e l e r i n d e n k a r p
S h e r iy e ye y e r l e t i r e n N a v s ito o s u,, e h ri h e r y a n d a n s u r l a r l a evi
rip t a r l a l a r le tir is i.91 M e tin d e b u k o n u d a b i r i a r e t o l m a m a k l a
b e r a b e r , y e n i y e r le ile n t o p r a k l a r e it e p a y l a r a a y r l a r a k b l l
m o lm a l.

Y a m a n n K a h r a m a n l k an n k a b u l e d i lm i k u r u m u o l d u u
nu b e l i r t m i t i k . B u n u n kesin k a n t, O d y s s e ia d a A th e n a 'n n y a m a
ta n r a s o l a r a k s u n u lm a s d r . A t h e n a nn ile rid e b i r b a k a t r
y a m a c lk o la n e m p e r y a li z m i n k u r u c u s u A tina p o lis in in ta n r a s
o lm a s ilg in tir.

O d y s s e ia d a K a h r a m a n l k a n n genel e k o n o m ik d ze ni le.
ilgili b ilg ileri g r d k t e n s o n r a , im d i y a n s tt yzyln ( t , . V I I I .
Y zy ln ) e k o n o m i k dzeni ile ilgili k s m la r n inceleyelim . a d a
Feodal b e y lik d z e n in in s r d , O d y s s e u s 'u n m is a f ir i o ld u u Fa-

0 < !y ssci;. X V . 223 - 234.

(M yascic, IX. 42; IX. l(>2; IX. 5 .
* O J y s i e l , X IV . 2 3 1 -234,
w Odyssea, IX. 335; X. 205; XIV . 232.
Olyss(a, V I. 1-112.
Olysseia, XV I. 267.

56
y a k ili b e y l e r in d e biri olan A lkinoosu n u szlerinden a n lalab i
lir:
limizde oniki a nl b a k a n , h k m sre n Kral vardr.
O n n cs bcnim.n
ly a tla 'd a A g a m e m n o n 'u n Akhillesa s a v a a katlrsa \tYedi il v e
rey im deyii gibi, O dy sselada, A g a m e m n o n un kardei Menelaos,
ld s a n d O d y sse u s iin,
[ D n s e y d i } h k m i i m a l t n d a k i e h i r l e r d e n b i r in i o n u n iin
bo ;allacak tn M
de r. N ih a y e t O d y s s e u s n beylii, k o na ile ilgili b l m ler, b u feo
d a l d z e n in nitelii Iakknd a cn o k bilgi edindiim iz y erlerdir.
K les i E v m a io s , O d y sse u s'u n zenginlii h a k k n d a u n la r syler.

Kralm zn dirlii genili... ileri gelenlerin yirmisi birara-

ya gelse, m a l l a n m a ln a denk olamazd... oniki srii sn,
o k a d a r da koyu nu [ v a rd ] . Onlar kullu una girmi olan
[k le ya da se rf] o b a n l a r g d e r
T a b i iirlileri k a d a r geni t o p r a k l a n da v a rd r. K o n a n d a ise, kle
k a d n l a r n o m u z la r n a y k le n m i h a r a r e t l i b ir aile ek onom isi g
r l r . E lli k a d n klenin kim i b u d a y d m e k te, kim i bez d o k u
m a k t a , k im i h iz m e t g r m e k t e d ir .96 O d ysseusu n y a m a la r d a k e n d i
n e a y rd k k b ir ndiii d n d a a s k e r le r le eit pay ald eiti
y a m a d z e n i ile ta b a n ta b a n a zt o la n eitsizliki feodal ta rm s a l
d z e n d i r b u . O d y sse ia'd a O d y s s e u s u n k o n a n d a pek o k g m
ve a l tn e y a n n b u lu n d u u s ylenir,

Ev e k o n o m is in d e k a d n k leler, ta r m d a e r k e k kleler (ve b e l

ki de s e r f l e r ya da y a n a m a l a r ) feoda l beylerin e k o n o m ik ih tiy a
la r n k a r l a m a k iin a l m a k ta d r la r . T a r m s a l d ze n d e, em e e
d u y u l a n ih ti y a ta n dolay, k lelik k r u m u n d a b ir g elim e g r l r.
A m a b u k leliin ap h a k k n d a h e r h a n g i bir ip u c u y ok O d y s s e ia -
da; p e k g e n i b i r snf o lm a m a l kleler.

O d y s s e ia 'm n b i r y e rin d e g n d e lik li iilerden sz edilir.7' B u ,

y a t o p r a k l a r n belli e lle rd e coplanm aya balayp, to p r a k l a r n elin-

>O dyssela, Vi l . 3^1 391

** Odysselii, IV. 17*.
* O syssd, XIV. 95 -10!.
O d y ssc lu , Vt. 104. v. d.
n O dy ssela, E. 130 v.d.
O d y s se U , IX. 84-85.

57
den k a r a n l a r n , geni toprakl b e y le rin ta rla la rn d a c r e t k a r l
s n d a a l m a z o r u n d a k alla rn n , ya da toplumcfa i b l m n n
geliip s e r b e s t em ee illiya d u y u lm a y a b a layn n i a r e tid i r . M e
tinde sz k o n u s u gndelikli iin, z a n a a tk r l k , am e le lik o lm a y p ,
o b a n lk olu, birinci olasln d a h a kuvvetli o ld u u n u g s t e r i
yor. Baz k im s e le rin to p ra k sz k a l d k la r n n b ir d i e r ia re ti, g
n ll klelik dem eye vara n w y a n a m a lk k u r u m u d u r . O d y s s e u s -
u n H a d e s 'e indiinde k o n u tu u A k h ille u s'u n r u h u n u n , b u r a d a
l le r z e r in d e b ir k ral olacam a,
r a n itlim b i r y n n n m a gibi, ha li vakli y e rind e u lnn ya n
yoksul bir itlin in h i z m e ti n d e o l a y m 1*'
d ey iin d e n ren iriz byle b ir k u r u m u n vnrlrt. Z engin b e y le r ya
nna y a n a m a g irm e k v arke n, y o k s u l ift ile rin y a n n a da y a n a m a
girildiine b a k a r a k , y an a m a l n o ld u k a yaygn o l d u u n u t a h m i n
e d e b iliriz .103

O d y ssc ia 'd a n , a r ta n e k o n o m ik eitsizliin, g n d e lik li iiler,

y a n a m a lk yan sra, dilencilii de g etird i in i reniriz. A sillerd en
biri, e h r e y e n i b ir dilencinin g elm esi zerine,

(ehirdeki) s r siir dilenciler, afak y a la y cla r y e tm i

yor muydu? IC>
der.

O d y s s e ia dn gzlem lediim iz b i r d i e r n e m li g e lim e , y a v a

y av a e h ir to p lu m u n u n b e liriid ir. F eo d al beyler k o n a k l a r n i f t
lik le rin d e n u z a k ta olan b u b y k y e r le m e y erle rin e k u r m a k t a d r
lar. Ky - elr farkllam as, n e m li b i r e k o n o m ik f a r k l l a m a n n
( i b l m n n ) ifadesidir ki, b e r a b e r i n d e r e tim in ve ze n gin li in
a rt yan sra, dalla b y k a p t a eitsizlikleri g e tir e c e k tir . Odys-
s e ia m n yanstt to p lu m e h irle m e n in b a la n g c n d a d r . e h ir

*' I7. Eyels (M. Reul B :\raner) All Dlig f. Kilap, A nkara, Sol Y a y n
lar, 1966, s. 162'tle, Gnl rzas ekli k o r u n m u da o lsa klelik klelik*
lir der.
"> Hads, yer alm daki liilcr, r u h l a r ta n r sn n lkesidir.
lu' Olyssela, XI. ISO.
|l|J Cnulnpyes, Tle Ancient Clly, s. 256 * 57'de uYnnam ann b i r p a t r o n u
b r a k p dierine glduiycceini. b e b a d n n ota ayn aileye bal o ld u u n u ,
t o p r a elundUi adm a ilediini, kiisel m lke sahip o lm a yp, p a t r o n u n
d a n izinsiz evlenemedigii, ya n a m a l n Ortaa s e r d i k k u r u m u n b e n
zediini syler.
I0> Otlyss eln, X V I I, 377.

5S
halk k e n d ile r in e tllukeiiler dey ip , evrede o t u r a n l a r b u d ey i
m in d n d a braknltrdr."
K inen, Odysseltnn y a n s tt devir, ( K a h r a m a n l k ann
t. . V 1H . yzyl) yana d z e n in in a r bast d e v i r d e n t a r m
r e t i m i n i n a r bast devire ge d z e n id ir. T a r m d a k i feodal ni
telik le ilgili o la ra k , feodal b e y l e r d e to p la n a n a r t - d e e r, feodal
b e y le ri ve o n l a r a yeni m a l ve h iz m e l le r s u n a n z n n a a t k r l a r b e s le
m e d e k u l l a n lm a k la d r . Gl f e o d a l b ey lerin k o n a k l a r e v r e le rin
de, y a d a fe o d a l b e y le rin k o n a k l a r n k u r d u k l a r p a z a r b lg e le r in
de t o p l a n a n z a n a a t k a r l a r ve h a lk , k a la b a lk .ehir t o p l u m u n u d o
u r m a y a b a la m tr .
T a r m s a l d zen in, y a m a d z e n in e gre ( b u d z e n in i bl-
m n e g r e ) eitsizliki o la n b l m , s o n r a k i y z y lla rn d a h a
e itsiz lik i b l m n e g re d a h a a z eitsiz lik id ir. n k e i i s i z - .
liki e k o n o m i k d zenin h z la n d rc te k erlek leri o l a n t a r m d a uz
m a n l a m a , ( a r a p ve ze y tin ya r e t i m i n i n y a y g n l a m a s ) , d e n iz
a r tic a r e t , e h ird e z a n a a t l a r n ilerleyii, ky-elir tic a r e t iliki
leri d a h a g e lim e m itir.

O d y s se ia 'd a Y a n s t l a n Sosynl D z e n

l y a d a 'n n y a n s tt d e v ird e k i gibi, gene Feo

d al b e y l e r , a r i s t o k r a t l a r t o p l u m u n s t snfn te k il e d e r le r . E k o
n o m i k gii e lle rin d e olan b u snF, sosya l p r e s t i j e ve siy a sa l ik ti
d a r a d a s a h ip tir . G ene s o y la r n t a n r l a r a d a y a n d r a n a s ille r, s
t n s o y d a n ( s l n r k t a n ) o l d u k l a r s a v n d o d r . Asil M e nelaos,
O d y s s e u s u n asil olu T e l e n a k h o s 'a yle der,
Asil o v d a n o l d u u n sevgili ocuk s y l e d ik l e r in d e n bel
li 105

O d y s s e ia d a in s a n la r asil-avam a ileler, a nl-an sz a ile l e r * o l a r a k

ikiye a y r l m a k t a d r . an l a ile l e r in asil ou lla r b u asil aile isim le
r i ile a r t m a k t a d r . B u n l a r n asil s o y d a n o l d u k l a r y a ln z k o n u
m a l a r n d a n deil, y a k k l lk la r n d a n , b oy b o s l a r n d a n d a a n l a l
m a k t a d r . 107 B u n l a r d a n as ille rin d a h a iyi b e s le n m e k o u l l a r iin de

!<H A lfred Z im n ern , Tle G reek C c m m o n w e a ltl, Polltics aul E c o n o n l c s l

F itili - C e u lu ry Alhes, L ondon, OxCord Univ. Press, 1952. s. 99.
O d y s se ia , IV. 611.
> Otlyssela, V III, 452.
l* Odysseli, XXIV, 254 : Yakkl gr n n le , boyunla b o su n la k ra llar
s o y u n d a n b i r ere benziyorsun

59
olu p , h a l k t a n f a r k l b i r k l t r ve k o n u m a y a s a h ip o l d u k l a r n
k a r a b ilir iz .

A siller k tr a l o l a r a k asille rle e v l e n m e k te d ir l e r . Aile, b i r ze n

ginlii ve as illi i k o r u m a ve s r d r m e a r a c d r , 101 A m a h a l k h k i r
g r ld U h a l d e , a s ille ri n m u t l a k a a s il k z la r n d a n o c u k e d i n m e
leri k u r a l y o k t u r . yle a n l a ly o r ki, asil o lm a d h a ld e , z e n g in
k im s e le r i n k z la r y la evlen e b iliy o r ve k le c a r iy e le r d e n o c u k e d i
n e b i liy o r la r d . B y le b i r b ir le m e d e n d o a n oul z g r o l u y o r , h a t
ta y a s a l o c u k l a r k a d a r deilse bile, m i r a s pay a l a b il iy o r d u . 1 K
saca a r i s t o k r a s i k a p a l b i r snf, b i r k a s t d u r u m u n d a d eildi. B u n
d a b i r d e r e c e y e k a d a r , s n f la r a r a s g e ik e n lik . s a la y a n so s y a l k a r
g a a l a r n p a y o lm a l.

Asil s n f n a l tn d a , d e s t a n d a h a k l a r n d a pek bilgi b u l u n m a y a n

k e n d i t o p r a n e k i p bien o r t a s n f v a r d r , B u n u n d a a l t n d a t o p
ra o l m a y p b o a z to k lu u n a b i r a ile n in h iz m e t in e g i r m i o la n
y a n a m a l a r , e n a l t t a kleler.

K le li in e k o n o m i k gelim eye p a r e le l o l a r a k a r t t n a n l a t
m tk . B u r a d a k le n in sosyal d u r u m u h a k k n d a b ir k a s z s y le
yelim . O d y s s e ia 'd a b iri ev ( h i z m e t ) kleliini, b iri ta r m k leliini
tem sil e d e n iki tip v a r d r . E v r k l e ia ile E v m a io s . O d y s s e u s 'u n k o
n a n d a k a r s P e n c l o p e ia 'n n e m r i n d e k i elli k a d n k l e n i n 110 en
yals o l a n k h y a kle E v r k le ia , O d y s s e u s 'u n o c u k l u u n d a n b e
ri a y n a i le n i n i in d e d ir. Ailenin a s n sevincini p a y la a n b i r ye
si h a l in e g e l m i t i r a d e ta . Asil eF endilerin e y o lu n c a U tler v e r m e k
te n k a n m a z . E f e n d ile ri de o n a k a r ok y u m u a k d a v r a n r l a r .
Bu d u r u m ev ( h i z m e t ) k le li inin b ir li i n d e g etirdii b i r y u m u
a k l k t r / Y llar a y n a t a l t n d a e f e n d i ile g e iren k le le rin , za
m a n l a aile y e l e r in in d o s tu h a l in e g elm esi k a n lm a z b i r d u r u m
d u r.

E v m a i o s ise, O d y s s e u s u n iftli in d e a lan yal b i r k h y a

k le d ir ki, o d a t a r m kleliini t e m s il eder. A nca k h e m e n b e l i r t e
lim ki O d y s s e ia n m y a n s tt d e v i r d e ve d a h a s o n r a k i d e v i r l e r d e

""M ichael Caroll, W om afi n AH Age a n d In Ali C o u n lrie s-C rc ek VVoman,

Philedclplia, R i tte n h o u s e , 1907, s. 26.
IW K le k a d n d a n d o u n asilin o lu n u n a nl o u lla rn d a n n m i r a s al vc
d a h a s o n r a ( m u h t e m e l e n asit o l m a y a n ) zengin b ir a ile n in kzyla evlenii
iin b a k . O dy sse ta , XIV. 200-210
O d y s se ia , X X I . 320.

60'
Y u n a n i s t a n d a k i ta rm klelii, s e r i klelik koullarn b irliinde
g e t ir e n p la n ta s y o n klelii e k lin d e deildir. Asillerin pek byiik
o l m a y a n t o p r a k l a r n d a , az s a y d a kle, efendilerine h izm et e t m e k
te d ir.

T a r m kleleri ev k le le r in d e n b iraz d a h a zor k o u lla r iin d e

d ir le r . r n e i n ev kleleri gibi e fe ndi ile ayn at a ltn d a deil, ko
n a k y a n n d a k i d a m la r d a y a tp k a lk y o r la r d ." 1 Ama efendi, h i de
ilse O d y s s e ia nn yanstt yzylda, ifllikten elini ayan e k
m i d e ild ir. Z a m a n z a m a n iftli in d e kleleriyle b irlik te bizzat
a l m a k t a d r . " 2 B d u r u m d a ta r m kleliine ev kleine b e n z e r
b i r y u m u a k l k v e rm itir. E v m a i o s u n u szleri b u n u giizler n
n e s e r m e k te d ir . (E v m a io s O d y sse s'u n annesinin k e n d isin e k ar
d a v r a n m a n l a t r k e n ) :
benim le k o n u u r, b e n d e n lcreyi sorard.
Beni b y t m t anl kz... ile bir a rad a .
...Ben ile h e m e n o n u n k a d a r baklyordum.
Ara sra h a n m n ka rsn a kp,
onu nla u r a d a n b u r a d a n k onum ak.
So fra sn d a yiyip iip, y a n n d a n ayrlrken
gnl sevindirecek b i r hediye alp krla ra g t rm e k ,
kullarn ok holand b i r eydir.111
F e o d a l b e y in k ars byle d a v r a n y o r d u klesine. B eyin d a v r a n
n a g elince, gene E v m a io s a s o r a lm .
O imdi b u r a d a olsayd b a n a nasl b akard .
Beni ev le n d irir b a r k la n d r rd .
Ev, tarla, ok h n e rli a v r a t verirdi.
B ir kle u r u n d a alt efendisinin y re in d e n
ne bekleyebilirse hepsini v e rir balard.11*

E v m a io s , yallnda k e n d is in e b a k m a s iin k e n d i p a r a s iy le bir

k le b ile s a tn alm t."5

( B y le sin e y u m u a k g s te r i lir O dysseia'da ta rm ve ev klelii.

A n c a k d a h a titiz b ir inceleyi, d e s ta n derleyicisinin k lelik k u r u
m u y an ls kiisel yarg larn , y a d a b u yndeki a r i s t o k r a t i k y a r g

n O dysseia , XXIV , 244.

i'J O d y sse su n b a bas ihtiya r L ae rle s'i iftlikte bag ileri ile u r a r k e n b u
luu h a k k n d a bik, Olysseia, XXIV. 225 v.d.
uOdyssela, XV. 360 - 380.
1,4 O dysscla , XIV . 62 - 67.
s O d ysseia, XIV. 449 .

61
lar y a n s tp , gerei b ir a z gizlediini s a t r l a r a r a s n d a n k a r a b il ir .
B i r kez E v r k le ia ile E v m a io s s r a d a n k le le r deil, k h y a k le le r
o ld u k la r iit, lipik deil, ideal kle-efendi ilikilerini y a n s t r l a r .
S r a d a n ev ve ta rm k le lerin in d u r u m l a r d a h a Earkldr. Odys-
s c u s u n k o n a n d a k i elli kle kz h a r l h arl a l m a k t a d r l a r , Bv-
r k e i a 'y a gsterilen itib a r o n l a r a g sterilm ez. Aksine o n l a r a k a r
d u y u la n sevisizlik, O d y sse u su n oluyla b ir lik te k ars P e n e l o p e ia
ile e v le n m e k steyen asil ta lip le rle cin sel iliki k u r a n o n ik i k le k a
d n iffetsizlikleri ko n a a leke g etird in diye b ir e r b i r e r b o u la -
r n d a g r l r . " 6 S r a d a n e rk e k k le le r in de d u r u m u p e k p a r l a k d e
il. T a lip le rle b irlik o lu p O d y s s e u s a ih a n e t e d e n b a o b a n n ko-
I, bac a, uzuvlar kesilip k p e k le r e a tlr .17 t e y a n d a n s a t r l a r
a r a s n d a , klelerin p h e z e r in e zin cire v u r u l a r a k c e z a la n d r l
d k l a r n n , 1,11 k a an klelerin d a m g a la n d k la r n n ip u la r v a r d r .

B t n b u n la ra b a k a r a k . K a h r a m a n l k and a, O d y s s e ia 'n n
y a n s tt yzylda k le nin d u r u m u n u n yle o ld u u s o n u c u n a v a
r a b iliriz : P la n ta sy o n klelii e k lin d e o l m a y a n ta r m klelii ve ev
lzmet klelii, efendi ile k le n in b i r a t a l tn d a y a a m a s , h i
deilse yzyze ilikiler iinde o l m a s n d a n dolay, y u m u a k a d r .
T ab i b u k o n u , efendiden efendiye, o n u n y u m u a k lk ve s e rtl i in e ve
klelik s re sin e gre d e i m e k te d ir . (O y sa k tle h a l in d e k le a
l tr m a d u r u m la r n d a , e fe ndi lm l d a olsa, yzyze iliki o l m a
yaca iin, ve k a b a lk kleleri a y a k l a n m a l a r n a f r s a t v e r m e d e n
a l tr m a z o r u n lu lu u n d a n d olay, b u t r kleliin s e r t y a s a l a r
u y g u la n a c a k tr, z o r u n lu o la ra k .)

E v ve tarm kleliinin b u y u m u a k a niteliine r a m e n , k

lelerin h i b ir hakk y o k tu r. S a la d h ere y e fe n d in in b a n a
b a ld r ve gerekli g r n c e e fe n d i k le n in v c u d u ve h a y a t z e r i n
de h e r t r l ilemde b u l u n a b ilm e k te d ir .

K a d n n d u r u m u n a gelince, l y a d a nn y an s tt d e v r e g r e b e
lirgin b ir gerileme o lm u tu r k a n m z c a . Bu g e r ile m e n in b a z ip u
larn y akalayabiliriz O d y sse iada. B ir ipuc u h a r e m d iy e b ile c e i
m iz ugynaekonitlsin betiii, d ieri de r t n m e d e tid i r . l y a d a 1-
nn y an s tt devirlerde b y k b i r o la slk la b u d e tle r y o k tu . H ep-

> O lyssela, X X I I . 465 474.

i Odyssel., X X II. 475 - 477.
Ils Odysscin, XV. 44.
ll Olyssela, XVIII. 375.

62
h a i s to s 'u n Akhilleus in y a p t k a l k a n a iledii sivil h a y a t s a h
n e le r in d e , kzlarn gzel rg l , gzel e le n k li b a la r n d a n sz
ed iliini, r t n m e d e tin in b u lu n m a d n n , gen kzlarla d e l ik a n
lla rn b ir lik te elele o y u n la rn g y n a e k o n iti s h a r e m ) d e tin in
b u lu n m a y n n iareti sayabiliriz. Oysa O d y s s e la da, O d y s s e u s un
k a r s , ken d in i dul kald s a n p ken d isiy le e v l e n m e k isteyen a d a y l a
rn y a n n a , o n la ra k m a k iin in e rk e n ,

Parlak tlleri iki yan a nn zerine g e l i r d i 111

s z n d e n , k a d n n r t n d n t a h m i n ede b iliriz . E s e r d e r t n
m e ile ilgili b a k a b ir ia re t y ok ve b u d a a k b i r i a r e t deil.
A m a k a d n n e rk e k le r in y a n n d a o t u r m a k t a n u t a n m a s l!! k o n u
s u n d a k i kesin bilgilerim iz, bizi b u ta h m in i y a p m a y a y r e k le n d ir i
yor.

G y n a e k o n tis'in ( k a d n l a r o d a s n n , k a d n l a r b l m n n , h a
r e m i n ) varl ise, a a d a k i p a r a d a n a n l a la c a gibi kesin. E r
k e k l e r k o n u u r k e n a n n e si sze k a r n c a , O d y s s e u s 'u n o lu ann e si
P e n e l o p e ia ya yle k r :

Lkin sen k a t n a g it, ilerine, b e tezghna,

iplik b k e n k r n a e m e k ver,
K a d n la rn a da b u y u r ilerine b a k s n la r .
Yay ii [O d y s se u s'u n yayn g e r m e s o r u n u ]
ise erkeklere, ve b a lc a b u evde h k m
geen b a n a d e r .123
E s e r in b a k a y e rle rin d e dc e v le rd e k a d n l a r n b l m n n ayr o l
d u u k o n u s u n d a bilgiler var.

Y u k a r d a k i a k t a r m a , k a d n n o d e v ird e k i d u r u m u n u en iyi b i r
e k ild e ze tley en b ir c m le d i r . K a d n , aile e k o n o m i s i n i n b i r u n s u
ru o la r a k , r m e , d o k u m a ileri ile u r a m a k t a d r . A ncak evde elli
k a d a r hiz m e t i kle v a r k e n , evin k a d n n n b u ilerle u r a m a s
b i r n ce k i (k le le rin b u l u n m a y p ev e k o n o m is in i k a d n la r n y
r t t ) d e v rin k a ln ts b i r g ele n e k o lm a l. K a d n b u d evirde , ev

' I
,w lyatla, X V III. 590- 599.
m Od ysseia, X V III. 207.
113 O dysseia , X V I II . 184 ( K n lm d n n k p a d a y l a r y a n n d a k i o luyla k o n u m a k
iste y e n Penelopeia iki kle k a d n arr, n k yaln z b a m a e r k e k l e r e
g r n m e k t e n sklyorum diye)
111 O dysseia , X X I. 350 - 353.

63
e k o n o m i s i n i a r t k te k b a n a k en d isi deil, k le le r y r t t iin,
e k o n o m i k i le v in d e n , do la y siy le i ti b a r d a n d m t r . B a b a s n n
e y iz le n d irip , b a b a s n n seecei koca ile e v len in c e,1 b a b a s n n
h k m n d e n k p k o c a s n n h k m n e g ire n k a d n , d u l k aln ca , d a
h a r t e e r m e m i b ile olsa, te m y iz k u d r e ti n e s a h ip o la n o lu n u n
h k m a l t n a g i r m e k t e d i r . 125 A m a k a d n , aile e k o n o m is in d e b ir o k
k le n in a l m a s y z n d e n , ev ii y n eticisi d u r u m u n d a d r . T a b i
b u y neticilii, k le lere, h iz m e t ile re e tk ili olu p , k e n d isin e , olu*
n a , k o c a s n a k a r b i r a rlk s a l a m a m a k t a d r . O ysa b az y a z a r la r ,
K a h r a m a n l k a n d a n k a d n n b u ev ii y n e tic ili in e b a k a r a k ,
iti b a r n n y k s e k o ld u u s o n u c u n a v a r m la r d r . E v ii i le r in y
neticilii, e r k e k l e r i n b t n g n le rin i d a r d a , so sya l h a y a t iinde
g e ir ir le r k e n , ev d e k a p a l k a l a n e fe n d in in k a r s n n z o r u n l u o la r a k
y k le n d i i b i r g r e v d ir , k e n d is in e g s te rile n i ti b a r n b e l ir tis i ola n
b i r d l deil. Asil k a d n l a r s t n l k d u y g u la r n k le le r in e e m
r e d e r e k g i d e r m e k t e , e r k e k l e r i n y a n n d a ise k e n d i le r in e s u s m a k
d m e k t e d i r . 1"

K a d n a k t a n aa e r k e in h k m n e vc h iz m e tin e g ir m i tir .
E r k e k m is a f i r l e r i ile b ir lik t e s o fra y a o t u r m a ve k o n u m a h a k k ta
n n m a d h a ld e , aile b a k a m n n yo ld a n gelen e r k e k m is a f ir in i y
k a y p y a l a m a k ( E s k i Y u n a n d a d e t idi) evin g e n k z n a d m e k
te d ir .1

l y a d a 'd a k a d n , y a ln z c a a v r a t gibi d e y im i ile, y r e k lilik

g s te r e m e y e n a s k e r l e r e y a p la n h a k a r e tle r d e , k o r k a k ve zayf cins
o l u u n a d e in ile re k a a g r l rk e n , O d y s s e ia d a b u n a yen ileri
e k le n ir .

w Olysscla, II, 55; O ila elbet kzn eyizlendirip, becnecci vc kendi se

ecei b i r e rk e e verirdi.
I3S N itek im h e n z r t e e rm e d i i iin b a b as n n yerin e kralla geem eyen
C d y s s e u s un o lu T c le m a k h o s , y u k a r d a a k ta r d m z gibi evde, a n n e s in in
z erin d e h k m e d e b i lm e k t e d ir .
O dyssea , (XV, 125 v.d.) Menclaor.'un kars H e len a 'n n kocas ve k o c as
nn m isafiri O d y s se u s'u n olu T ele m a k h o sla b irlik te y e m e k yiyip, ye
m e k sr a sn d a u z u n uzun k o n u m a s, a d e t d b i r d u r u m d u r . Bu, Telc
in ak b o s u n h e n z o cu k o lu u n a , Helena'nn iffetsizliine, y a d a h e m c i n s
le rin d e n farkl a k d a v r a n l kiiliine v erilebilir. K u r a l ise, e r k e k le r
b irlik te ye rk en, k a d n la rn m is a f i r l e r a rasn a , citenlerc k a tlm a y p , o d a
l a r n d a k a lm a la rd r .
O dyssela , III. 465.

-64
 A k ve y a t a k kadn larn en erdem li
o la n la rn n bile akln eleb ilir 111
K a d n la r s r s a k l a m a k n e d ir b ilm e z le r 119
E r k e in k a r s n a e g e m e n o lm a sn sa v u n a n cm le ise,
...Karna hibir zaman yava davranma110
s z d r. K a d n l a r n s ta t s n d e k i ala lm a ya bizzat P enelo peia da
d e in ir:
E sk id en zengin b i r a d a m n soylu kz ile evlenm ek iin
y a r a n l a r , kon a a s r s r srlar, semiz ko y u n lar geti
rirle rdi 1)1
B u szler, e v le n m e le rd e b i r t a r a f n eyiz, b i r ta ra fn arlk ( b a
lk ) verdii d u r u m u n d a deitiini, a rlk v erm e d e tin in kad-
n n d e n d ee ri ile b i r l i k t e gevediini g sterir.
B t n b u n l a r a ra m e n , k d n d a h a , greceim iz gibi, i. . V.
y z y ld a k i d u r u m u n a d m e m i t ir . D a h a kled en d e e rlid ir. K
le n in h i b ir h a k k n n o lm a m a s n a karlk, o n u n baz h a k l a n var
dr. r n e i n k o ca s, ya d a dul k a lm sa olu, o nu e v d e n k a r p b a
b a s evine g n d e r ir k e n , ev len irk en getird i i eyizi tazm in etm ek
z o r u n d a d r . 1 H l h ik y e le re konu o la b ilm e k te d ir. E v ek o n o m isi
y n e tic ili in d e n dolay, ko cas, olu y a n n d a deilse de, evrede
( k le l e r ve h a l k a r a s n d a ) h l itib a r v a rd r. H a t t a k o c a la r bile
e le r in d e n sevgili k a r m , sayn k a r m 153 diye sz ed e rle r. Ama
b u n l a r sz de s a y g la rd r . M ir a s kary a , kz evlda deil, o la na k a l
m a k t a d r ve o la n o c u k la r d a h a deerli g r lm e k te d ir .1
O d y sse iad a a n l a t la n a r i s t o k r a t k a d n n . d u r u m u d u r . H a lk ta n
k a d n la r n d u r u m u h a k k n d a h em en h i b ir iz yok. O rla s im im ka
d n la r n n d u r u m l a r d a h a aa, olm al.
O d y sse iann y a n s tt yzylda, sosyal dze n d e, asil-avan, ka-
dn -erk ek eitsizlii yan sra, yeni b ir eitsizlik t r d a h a b e lir
m e y e b a l a m t r : H e lle n - b a r b a r eitsizlii. l y a d a 'd a Aklalar
d a h a sa v a k a n , d a h a s n o ld u k la r s y le n m e k le b e r a b e r , y a b a n
c la r h k i r g r lm y o r d u . O n larn, T ro y a ld a r ve T ro y a lla rta

Odysseia, XV. 422.

*>* Odysse ia, X. 456,
130 Odysseia, XI. 441.
m Odysseia, XVIII. 275 -276.
Odysseia, If. 32,
JJ Odysseia, I!L 380.
MOdysseia, 11, 156: Al.asnda b ir 'igul b r a k a n a ne mutlu.

65
b ir lik te , T ro y n safnda a rp a n d i e r A nadolu u lu s la r n n as ille ri
nin s o y la r n n d; ta n rla r a d a y a n d s y le n iliy o rd u . O d y ssc la 'd a
gene H ellen, b arb a r szckleri, ve kesin b i r H e ll e n - b a r b a r ay
rm d a h a y o k tu r. Ama s o n r a k i d e v irle r d e iyice b e lirg in le e c e k
ola n b u a y rm n ilk to h u m l a r n grebiliriz.

. . IX. yzylda Y u n a n is ta n a sa ld r a n g ebe u lu s l a r , t . .

V I I I . y zylda yava yava y e r le m i le r , k a r g a a a z a lm a y a y a v a
yava dzenli k a r a r l b ir h a y a t b e lir m e y e b a la m tr . B u n a u y g u n
o l a r a k sosyal k u r a ll a r e rev e sin de ( h u k u k d z e n i i in d e ) y a a m a
a a m a s n a g e ilm ekte dir. Oysa Y u n a n i s t a n n e v re sin d e d a h a b y
le b i r d z e n e u la a m a m u l u s l a r v a r d r . B u n l a r g ren Y u n a n l
lar, b u n l a r n rgtleniiyle k e n d i so sya l rg tlenilerinin fa r k n
da g r m e k l e d ir le r . B u fark O d y sse ia d a sk sk k u lla n la n d e
yilerle belirtilir. Tre, y asa ta n m a y a n , vahi, ad a le tsiz u lu s la r ,
ve ta n r s a y an u l u s l a r 55 B u, ile rid e geliecek o la n H e ll e n - b a r b a r
a y r m n n b a langcd r. F a r k sosyal r g tle n i te d ir , ile rid e , H e l
le n - b a r b a r ay rm n n da b a lc a b u f a r k a d a y a n d r ld n g re c e
iz.
Z e ngin-fakir eitsizlii ve a y r m d a id d e tle n m e y o lu n d a d r .
A rtk e payl lenlerden p e k az sz e d ilir o l u r . IM A rtan z e n g in
l i i 1,7 y a n a m a l k 1'* ve a r ta n d ilencilik w izler. F a k ir le r z e n g in le
re h e r t r l kulluu y a p m a y a h a z r d r l a r . 1'"1 Dilenci d u r u m u n a d
m f a k irle rin zengin asille r k a r c s n d a h i b ir gvenlii y o k t u r .
Y a k a la n p kle o la ra k s a tla b ilm e k te d ir l e r ." 1 A nca k f a k ir le r v e d i
le n ciler iin on la r b i r dereceye k a d a r k o r u y u c u b i r e f sa n e u y d u
ru lm u tu r.

us r n e in , Otlyssela, V III. 575 - 576.

Odyssela, XVI. -180; XX. 281-282; X IX . 425-426,
O dy ssela'd a eit payl lenle rden yaln zca bu ye rde sz edildiini g r
d k . B unlarda n da biri, Otlysseusa a d koyuluu sra sn d a ya p lm olan
eski b i r lenin hikyesidir. Dieri yMnz asiller a r a s n d a b i r le ndir.
O n ais ii ise, baba, oStl. (ve belki de o b a n la rla birlikte; y enen) b ir ye
d ek tir.
m O dyssela XIV. 95 - 100; I. 13 v.ct.
n O dyssela, XVII, 377.
O dyssela, XI. 489.
i1O dysseia, XV. 324de, dilenci klna girmi olan Odysseus yle der,
Yoksullarn zenginler k a ln d a edebilecei hur k u llu k ta benden stn
gelecek yoklur,
w O dyssela, XVIII. 84 - 85.

66
 Garipler ve y o k s u lla r Z e u s 'd a n gelirler.1**
T anrlarn g a r ip l e r klna g i re r e k d o la tk la r ok olur,
insanla rn d o ru lu u n u ya da eriliini y o k la m a k iin.HJ
Bu, e k o n o m i k eitsizliin b y k o l d u u b i r to p l u m d a b e lire n b r
a h l k k u r a l d r ; eitsizliki d z e n in k u r b a n l a r n b ir a z o lsu n ko
r u m a a m a c y la y a ra tlm b i r k u r a ld r . A ma b u n u n y a n n d a eitsiz
liki d ze n i on ay lay a n k u r a l d a h a z r d r :
Ksm eti t a n r l a r l e t i r i r 1*1

0<tyssela'dn Y a n stla n Siyasal Dzen

la y a d a 'd a ip u la r n y a k a la d m z feodal
a r i s t o k r a t i k siyasal dzen, O d y sse ia 'd a o la n c a a kl ile gzler
nne s e rilm e k te d ir . E n k u d r e tli, e n zengin feoda l b e y in e v re sin
de b i r feodal beyler k u r u lu , ve b i r de d e r n e k ( k u r u l t a y , halk
m e c lis i) v a r d r . lkenin eitli y e r le r i n d e b y le g l b i r feodal
b e y e v r e s in d e to p la n m b e y lik le r d ze ni v a r d r . 1' 5 im d i b u feo
d a l d z e n in siyasal k u r u m l a r m b i r e r b i r e r g re lim .

K r a l 1*

F e o d a l beylerin en zengini, en g l s o l m a k l a b e r a b e r , eit

le r a r a s n d a birinci s t a t s n s r d r y o r g z k r . H a t t a ne Ody-
s s e u s u n , nc A lkin o o s'u n n fu z u , ly a d a 'd a k i A g a m e m n o n 'u n ( o r
ta k b i r y a a m a seferini r g t l e n d i r i p b u n a b a k a n l k e d iin v e rm i
o la b ile c e i) n f u z u k a d a r d e ild ir. Y e tk ile r i ( h e r h a l d e ) s a v a la r d a
k o m u t a n l k e tm e k , b a r z a m a n n d a k o n a n d a to p l a n a n feo d a l b e y
le r k u r u l u n a b a k a n l k e tm e k , b u k u r u l u t o p la n ty a a r m a k , halk
m e c lisin i to p la n ty a a r m a k o l a r a k g r l r.

F e o d a l B eyler K u m l u (S e n to )

O d y s s e ia 'd a k ra l A lk in o o s u n k o n a n d a y ik s c k tav an l, d u
v a r l a r tu n , k a p s a ltn la k ap l, g iriin iki y a n n d a g m k p e k

O dyssela , V I 208; XIV. 53.

<J>O dysse la , XVII. 386-387.
O dyssela , XVIII. 20.
<5 rn e in O dy sseu s'u n b a feodal beyi old u u ith n k e ili ile, A lk inoo s'u n b a
f e o d al beyi oldu u F a y a k ili.
:w E t r a f n a on onbe beylii to p la y a n b a feodal b e y gibi, d i e r feodal b e y
lere d e b a sllc u s ( k ra l) d e n iy o rs a da, bir. k a r m a l a r nlemek iin, b n
fe o dal beye krnlu, dierlerine feodal beyle:> diyecekiz.

67
h e y k e lle ri b u l u n a n , d u v a r l a r b o y u n c a iki y a n d a k o ltu k l a r n dizil
dii b i r o d a t a s v ir edilir,
i l e Fuyak kalJu' [fucuiii! b e y le ri] b u r a d a kuru l k u r a r
lard >fl
Meseleyi kral aar, iizcrinlu yriiiilr ve b irlik te k a r a r a
va rlrd ."8
B a k a n n k e n d i n i o n k n l d a n ( fe o d a l b e y d e n ) b iri say,149 k a
r a r l a r n b ir lik t e a lm , feodal b e y le r k u r u l u n u n b i r d a n m a m e c
lisi o l m a k l a n te, b i r yasarna n c d is i o ld u u n u n ia re tle rid ir . ly a
d a 'd a b ir d a n m a m cclisi o la ra k g r le n fe o d a l b e y le r d e n k u r u l u
k u m a n d a n l a r k o n s e y in in yetk ile ri sa v a z o r u n l u l u u ile s n r l a n
m deilse, O d y s s e u n m y an s tt d e v ird e , feoda l k u d r e t, ( a s il
le r) , m o n a r i k k u d r e t e ( k r a l a ) k a r a r b a s m a y a b a la m d e
m e k tir .

K ra llk , f e o d a l b eylik b a b a d a n o u la g e m e k te d ir. A n ca k k a

ltm te k k s t a s o l a r a k gzkm ez. F i k i r ve z ih in g c d a h a o lg u n
la m a m ( o c u k ) ya d a gem i ( i h t i y a r ) k im s e le re b r a k lm a z
krallk , bey lik . S o y yan s r a fizik ve z ih n y e t e n e k le r de a r a n r .
K a d n n m i r a s h a k k o lm a d h a ld e , k r a l n , f e o d a l beyin d u l k a r
s ile ev len e n , b u m i r a s a , ayn z a m a n d a k ra ll a , beylie s a h ip o lu r .
B u n d a n , k ra ll n , feoda l beyliin b ir de e k o n o m i k k u d r e t e d a y a n
d o r t a y a k a r la b ilir .

H a l k Meclisi (D e rn ek , K u r u lta y )

K ra l, ya d a fe o d a l b e y le rd e n ( a s i l l e r d e n ) b iri ta r a f n d a n to p
la n ty a a r la b i lm e k te , k e n d ik e n d in e t o p l a n a m a m a k t a d r . 151 n e m
li o la y la r d a t o p l a n t y a a rlan H a lk M eclisi, p a z a r y e rin d e , a k ta
to p l a n m a k t a d r , M eclise yalnz erg in e r k e k l e r k a t l m a k t a d r . 131 S

tf Odysseia, V I I 82- 10U.

u* Odysse ia, V II. 226.
"* OdysscFj; V I I I . 391 - 392.
>5 Donald K a an. T h e G re a t Dialogue, H i s t o r y o f Polilleal T houglt f r o m
H o m e r to P u ly b iu s, New York, London, Fre e Press, M acm illa n, 1965, s.
7 - 8'de k oc am , g te n d m L a c rte s in y e r in e O dysseus'u n k r a l olu
u n a , o ld sanln ca, T e le m a k h o s un d a h a o c u k o lu p gce e rm edii
iin kral y n p la m ay a n n dikk ati eker,
s Odysseia, M. 2 7 - 2 9 . H a lk ta n hiinin O d y s sc u s gittiin den b e ri d e r n e k
to p la n m y o r d u , im d i bizi byie to p la y a n k im d e y i in d e n dernei k r a ll a
rn ve a sillerin toplad, kendi k n d i n e t o p la n m a d k arlabilir.
Il; Odysseia, I. 273.

68
y a s a l h a k l a n o l m a y a n k a d n la r H a ik M eclisine de katlam azlar.
H a lk Meclisi, m eclisleri top layp d a ta n ta n r a Them is IM a d n a 131
to p l a m a k t a , sz a l a n l a r halk n, y a s a n n y a r a r n a sz ala ra k k o n u
m a k t a d r l a r . 15' K o n u m a la r genellikle a s ille r (feodal beyler ya da
k r a l) y a p m a k t a d r . H alk d a h a ok dinleyici d u r u m u n d a d r. Ama
a r a d a s r a d a h a l k n a r a s n d a n yal, te c r b e li kimseler, ya da iti
b a r l k a h r a m a n l a r d a kp k o n u a b ilm e k te d i r. Ancak meclis .bir
k a r a r deil, d a n m a meclisi o ia ra k g r l y o r.154

H a lk m e c lis in in nem i, k ralla feodal beylerin {asillerin) a t

m a s n d a ta r a f l a r n halk kendi c e p h e le r in e ekip, glerini a r t t r
m a k iin b a v u r d u k l a r n d a , h a lk n ta k n a c a d u r u m u n , k atlaca
t a r a f le h in e kefeyi a d raca iindir. O d ysseia'daki siyasal fi
k ir le ri in c e le r k e n ipu larn g rec eim iz gibi, kuvvetlenen asillere
k a r, k r a ll a r , d a h a ok h a l k ta n d e s te k a ra y p , halkn k o ru y u c u su
r o l n b e n i m s e m e y o lu n d a d r.

Odysseia'daki Eitliki vc Eitsizliki Fikirler

ly ad a 'y a g re O d y s s e ia da devrin d n
ve d e e rle ri ile ilgili d a h a bol bilgiye rastlarz. Asillie ilikin fi
k ir le r O d y s s e ia d a d a s r m e k t e d ir . G ene t a n r soylu asiller y an s
ra a v a m h a l k t a n , a n l aileler y an s ra a n sz a ilelerd en sz edil
m e k te d i r . A sillerin ru h la r l le r lkesi I-Iades'de bile h a l k ta n
k im s e le r i n r u h l a r ze rin d e h k m s r m e k t e d i r . 15 Asillerin halk
y n e t m e h a k l a r n n Z eusd a n geldii t e k r a r l a n m a k t a d r . Ama h a lk
s n fn n y a v a y ava asillere k a r b i r g o la ra k belirdii a n la l
m a k t a d r . B u n a ilikin o la ra k h a l k ta n y a n a , as alete k ar fik ir le
rin b elird i i g r l y o r. H a lt a O d y sse iad a asillere kar b ir dev
r i m f ik rin in izi bile v a rd r. Asillerin O d ysseus yokk en, k o n a n a
girip k a r s P e n elo p eia 'y i lerin de n b iriyle evlen m esini z o r la m a
la r k a r s n d a , b u k o n u y u k o n u m a k ze re to p la n a n H alk M ecli
sinde, h a l k t a n b i r i olan M e n th o r yle k o n u a b i l m e k t e d i r :

ls> T h u m is UutSer, gelenekler vc g re n ek ler t a n n a s lr; duhn so n r a la r a r is

l o k ra l i k h u k u k u n tanras o lara k ben im se n m i tir.
w Odyssela, I. 69.
,w Odyssein, II. 33; XXIV. 454.
i-1 Odyssela, Ii. 44; IX. 2.
IS' O d y s se b , X I. 4S5 - 490.

69
 im di b e n halkn knian k s m n a [a sil o lm a y a n la ra ] h e p i
nize kzyorum.
okluk sizde ikon su s u p d u ru y o rsu n u z vc szle olsun b i r
a v u aday [Penelopeiiiyj i l m m l t 'u b ilin i evlenm ek iin
Scnuye zo rlay an asil g e n leri] k n ay p yola B elirem iyor
sunuz.15*
Bu szde, szle olsun deyii a ltn d a , szle o lm a z s a gle a s il
o u lla rn n h a k s zl n a son v ere lim i a re ti v a r d r . N ite k im b u n u
sezen asil L e ik rito s, yle cevap v e r ir :
Halk k krtm a k, bizi yola g e li rm e k s a n a m kalm .
M a sa b a n d a yiyip ienlerle [asil a d a y l a r l a ] sa v a m a k
o k lu k iin d e z o rd u r...
( O d ysse u s'u n) a r k a s n d a n b t n h a l k gelse bile,
m ca d ele sin in sonucu o n u n iin u t a n d r c olur.
H a y d i n daln ili iine; evli evine.'*
M e n th o r'n k o n u m a s n d a halkn a y a k l a n m a tehdid i, L e i k r it o s u n
k o n u m a s n d a as ille rin k rala ve h a lk a m e y d a n o k u y u u v a r d r . An
cak M c n th o r 'u n k k r tm a k istedii d e v r im , h a l k a d n a , h a lk y a
r a r n a deil, k r a l asillere kar k o r u m a a m a l b i r d e v r im d ir. B y
le de olsa h a lk n b ir siyasal g o l a r a k y ava y av a s a h n e y e k t
nn ia re tid ir.

Z eng in lik le ilgili o la ra k , k sm eti t a n r l a r l e t i r i r 1(0 e k lin

de onaylayc b i r fikirle, fakirlikle ilgili o la r a k , f a k ir le r in fazla h o r
g r lm e sin i n le m e k iin, ta n r la r i n s a n la r n d o r u lu u n u e r i
liini y o k l a m a k iin dilenci kl nda d o l a r l a r 141 K o ru y u c u fi
k irle rin n e s r ld n g r m t k . im d i kle lik z e rin e ne
s r le n fik irleri grelim.

Kleliin sosyal k o ullarn in c elerken, ev ( h iz m e t) klelii ve

ta rm kleliinin y u m u a k a niteliine d e in m i, a r i s t o k r a t l a r a v
g ola d e s t a n d a b u ilikilerin o ld u u n d a n d a y u m u a k g s te r i l
m e k isten d i in i b e lir tm itik . B u n u n l a b e r a b e r O d y sse ia d a kle lik
h a k k n d a k i a r i s t o k r a t i k n y arg n n a k b ir b e lir tis in i de b u l u r u z :
Kl ksm yledir. P e y in y u m r u u n d a n
vakay syrd m, ilere gereince
emek vermeye hevesleri olmaz.

Ody sseia, t i . 259 - 241.

Odyssela, U . 245 - 253.
w Odyssela, XV1H. 20.
' O d y s s e la , XVII. 385 - 387.

70
 Giir sal Zeus b i r adam k lflic a tnc a,
o n d a n e rd em in in yarsn nlr.lw
Bu sz O d y s s e u s 'u n sa d k klesi E v m a io s 'a s y le tt r ilm e k te d ir ve
syleyi n e d e n i, O dysseus y o k k en o b a n la r yi b a k m a d iin Ody-
sse ts'un sevgili kpeinin lm o lu u d u r .

G r l d gibi b u r a d a , kle o la n n e r d e m i n i n yarsn y iti r d i

i b e l ir tilm e k te d ir . Bu, t. . V. - IV. y z y lla rn n yarg sna b a k a
ra k , o l d u k a y u m u a k b i r n y a r g d r. G re ce iz ki, . . V . - I V .
yzylla rda , o n c a d e m o k r a tik g elim e lere r a m e n . Y u n an d e m o k
rasisi g ittik e d a h a fazla kle e m e in e d a y a n d iin, kole, h e r
t r l e r d e m d e n y o k su n b iri o la r a k o k d a h a a a g r lec ek tir.

a lm a y aa g ren a r i s t o k r a t i k n y a r g O d y sse ia'd a da I-

y a d a 'd a k i g ib i y o k d enecek k a d a r b e l ir s iz d i r . T e k iaret,
Savata... cesurdum, lkin tarla ilerini hi s e v m e z d im 161
s z d r. B u sa v a iftilie s t n t u t a n b i r a s ilin g r d r . a
lm ay a k a r a r i s t o k r a t i k n y arg , h a l k ve k le le ri aa g r le
ilgili o la r a k , h a lk n , klelerin y ap t ileri aa , asillerin yapt
ileri de e rli g r ek linde b e lir ir hep. n c e le ri h a lk ifti iken,
asil d a h a o k savayd. Bu y z d e n o n c a s a v a m a k iftilik ten iyi
idi. S o n r a b u r ju v a z i ticaretle u r a m a y a b a la y n c a , b u r ju v a z i ile
b ir lik t e t ic a r e t i aa g r p, ta rm ( t a r m n d a y neticiliini, ift
lik s a h i p l e r i n i ) y celttiler. O rta sn fn z a n a a t l a r l a , alt sn fn ve
k le lerin kol ileriyle u ra t polis t o p l u m u n d a ise asiller, felse
fe, e d e b iy a t, p o litik a ile u r a y o r la r d . B u n a uyg u n o l a r a k kol,
b e d e n a l m a l a r n aa, zih n a l m a la r d e e r li g rd le r.
O d y s s e ia 'd a b u eilim in h e n z g e l i m e m i ilk t o h u m u d u r k a r
lat m z . O d y sse ia da a l m ay d e e rsiz g r e n b u te k sze k a r
lk, a l m a n n genel o la r a k deerli g r l n n p e k o k b e l ir ti
si v a r d r . r n e in asillerin b a l a r d a bizzat a l m a l a r , w te m b e lli
in ie y a r a m a z l n k n a n .16' Bu d u r u m to p l u m d a sosyal f a r k l
la m a n n ve eitsizliin, errek-kafa i b l m n n d a h a g e lim e m i
o l u u n u n i a r e tid i r . Sosyal f a r k lla m a , e itsiz lik b u y n le re d o
r u g e n ile d ik e b u k o n u la r d a d a e itsiz lik i fik irler, e itlik i f ik ir
lerin y e r in i a l a c a k t r ,

w O dyssela , X V II. 320-23.

163 O dyssela , XIV. 223.
O dyssela , X X IV . 244.
w Odyssela, XX. 377 -380.

71
 O d y sse ia 'd a k l K a t m a l a r ( t . 0 . V I I I . YiUy S o n r a s )
E itsiz lik i Gidiin zleri

O dysseia, lytda gibi szl g e le n e k le k u a k

t a n k u a a g e ir ile n b i r d e s ta n d . 1, . V II . y z y ld a d e r le n d i i s a
n ly o r. A n c a k d e s t a n n d a h a s o n r a k i y z y lla rd a k i k o p y a l a r n a b a
z k a t m a l a r n y ap ld an la ly o r. B u k a t m a l a r titiz in c e le m e le r
s o n u n d a u z m a n l a r c a s a p t a n m t r . 146 B u r a y a k a d a r k i in c e le m e le r i
m iz d e b u n l a r a t l a m t k . nkU a m a c m z O d y s s e la 'n n y a r a t l d
t. . V II I . y zyln k u r u m l a r n , d n n c a n l a n d r m a y a a
l m a k t . i m d i b u k a t m a l a r a ksa ca b i r gz a t m a m z , t. . V II I .
y z y ld a n b u k a t m a l a r n y a p lm o ld u u d ev irlere, ( m u h t e m e l e n
t. . V. - IV. y z y lla ra ) ne gibi d e e r d e i m e le r in in o ld u u n u g r
m e m iz i, g id i in y n n s a p t a m a m z s a la y a c a k tr.

K a t m a l a r d a i le n e n b i r k o n u , a r i s t o k r a t i k k a l t m ilke si ile il
g ilidir.
B abalarna benzer evlt ka tanedir.
ou onlardan aa kalr, pek az stn gelir.117
B u s z le r a r i s t o k r a t i k k a ltm tlknsine y n e ltilm i b i r k u k u gibi
g r n r s e de, d a h a o k a s a le tte n y a n a b i r d n t r a s ln d a .
G e m i a r i s t o k r a t i k s t n l k d e v irle r in i y c e ltip , z a m a n n geri
p l n d a k a l m as ille rin i a t a l a r n a l y k g r m e y e n k a r a m s a r b i r
a r i s t o k r a t i k t u t u m u n b e l ir tis id i r . N ite k im iki b l m s o n r a k i b ir
k a l m a , a r i s t o k r a t i k k a ltm ilk esine ola n inanc y a n s tr .
B elki ik in iz de b a y a so y d a a deilsiniz.
Belki Zeus'un bytt krallar soyandansn!?..
n k k l d ld en biiyle evilJar d oym az lw>
B ir b a k a k a t m a , zenginlii y a s a l g s te r m e a b a s ile ilgilidir.
M e n e la o s y a m a l a r l a sa lad s e rv e tiy le n r k e n ,
n s a n l a r d a n b a n a m a l m lke y a k la a b il i r
b iri v a r m yok m u [b ilm e m ].
Ancak ne emekler, ne mihnetler pahasna
b u n l a r elde edilmiti.-.1
A n lalan , g e en y z y lla r s r e s in c e zenginlik, b u n a ilikin o l a r a k
e k o n o m ik e its iz lik a r t m , burur.la se rv e te d m a n l k , b u n a l-

! Bak. O dysseia , (Almc Ceval E m r e evrisi), eviricinin bu k o n u ile ilgili

o l a r a k yapl a k la m a la r . Cilt. I. s. 4'J.
1A> Odysse ia, II. 277 -278.
s* Odysseia, IV. 62 - 64.
1(0 Odysseia, IV. 8 0 -8 1 .

72
kin o la r a k d a se rv e ti y a s a l g s te rm e a b a l a n belirm itir. Nitekim
b i r d i e r k a tk ,
lm sz ta n rla r o n a [in sn n a ] cefa verince.
H a lin e s a b rl gnlle katlan m ay a., ( r a n o lm a l)
T a n r la r n e v e rirse ses k a rm a y p ... k re tm e li .170
fik rin i ileyerek, azla y etin ile re k zen ginlerin inalna gz dikilne-
m e sini s a la y a c a k in a n la r s u n u lu r .

B i r k a t m a , k a d n n z e rin d ek i sosyal b asknn d a h a ck a r tt

n g s te rir. A lk in o o s'u n kz d e d ik o d u o l u r diye, O d ysseus'la ka
s a b a y a b ir lik te g itm e k istem ez; yolu ta rif eder. K a t m a l a r ise, biz
za t kza d a b y le b i r d a v r a n o n a y lam a d n syletir,
A nas b a b a s v a rk e n , o n la rd a n habersiz,
evlenm e t ren in i b eklem eden gidip e rk ek lerle
gezen kz k e n d im dc k narm . *
B u konuda b ir baka katm a,
Kadn daima yeni vard evini zengin etmek istur,
O len kocay u n u tu r.
Ondan domu ocuklar artk halm a getirmez.111
B u k a t m a d a , k a d n n , O d y s s e u s u n ilk d e rle ndii yzyla ( t . .
V I I I . y zyla) gre, d a h a Fazla erke e tabi bir d u r u m a d t n
g ste rir.

B i r k a t m a O d y sse ia nn yanstt devird e d a h a o r t a y a k m a

m olan a r i s t o k r a t i k h u k u k teorisini ak lar. T a n r s a l kay n a k l ol
d u u s y le n en a r i s t o k r a t i k g e len e k ler ve k u r a ll a r ( n o r n o s ) iin,
T anrlarn kovduu liirc, bereketli yeryzn de,
Dl lni in s a n la r iin birdir.171
d e n e r e k , a r i s t o k r a t i k h u k u k u n ta n rsal, evre nsel ve d e im e z o ld u
u n a i a r e t e d ilm i olur. K a h r a m a n lk and a d a ( i y a d a 'd a n
re n d i im iz e g r e ) y a s a la r n Z e u s'd a n geldii s y le n iy o r s a da, a r is
to k r a t i k d n b u n la r n evre n sel o ld u u n u syleyecek k a d a r ile
ri deildi.

i Odyssela, X V III. 125- H3.

1,1 Odyssela, V[. 288 2H9 .
O d y s s e la , XV. 2 1-23 .
171 Odysscia, XfX . 593. Sz k o r u s u tjre uykue o lm ukla b e r a b e r , bu deyi,
o.os Iltyssi (susyal - doal vasali.r | a y r m a y p b i r sa y a n, bylece
sosyal y a sa la r dojwl y a s a la r k a d a r kesinlik verm ek isteyen a r is to k r a tik
t u l u m u n tipik rneid ir,

73
 O d y sse ia 'd a , d e m o k r a tik d ev irlerin d e m o k r a t i k fik irlerin i i
leyen k a t k l a r a d a r a s tla n r . P enelopeia k a r a rs z , ne y ap a c a n d
nrken,
K ocam n deine vc ltl k s e s i n e say(j ^ t rm e k ni
ge rek, (yoksa Akhalan en asillerin den , e n ok a r m a a n
v e ren lerin d e n biriyle evlenm ek m i ? ) 174
S o n ra d e m o k r a s in in e itlik ilkesini ven b ir k a tk ,
Btiin gn gne batncaya k a d a r yiyip iip,
ve bu eitlik n n d e keyf s rdle r .175

B u k a t m a l a r , iki dev ir a r a s n d a , b ir y a n d a n e k o n o m i k eitsiz

liin a r t a r k e n , b u e k o n o m ik eitsizliin a rt y la o r t a y a k a n b u r
juv a zin in siyasal e itlik Fikirlerini su n u u , te y a n d a n a r i s t o k r a t i k
eitsizliki fik irlerin , b u siyasal a l a n d a eitliki g id i e k a r peki-
tirilii y n n d e gelim e ler o ld u u n u gsterir.

H o n e rn s D e sta n la rn n
Eitsizliki D n e Etkisi

H o m e r o s D estanla r Y u n a n siyasal d n
nde eitsizliki d n n b a la n g c d rla r. D e s ta n la r, yalnz Yu
nan t o p l u m u n u n . . V II. yzyl ncesi ta r i h in i y a n s ta n b a lc a
e s e r o ld u k la r iin deil, ayn z a m a n d a , . . V I I I . y zy ld an , . .
IV. yzyla k a d a r , Y u n a n k lt r ve d n n etk ile d ik le ri iin
de n em lid irle r. Akln a r is t o k r a tla r n n krla n o n u r l a r n o n a r m a k
7.ere beliren b u d e s ta n la r , a r i s t o k r a t i k e r d e m le r i ven d e s ta n l a r
o la ra k , nce A kha a r i s t o k r a tla r n n k o n a k l a r n d a , s o n r a Akla ve
Dor u lu sla rn n ve yerli u lu s la r n k a r m a s y la m e y d a n a gelen Hel-
len u lu s u n u n a r is t o k r a tla r n n k o n a k l a r n d a s o y la r b o y u n c a t e k r a r
edilirler. D e sta n la r, d a h a so n r a , a r i s t o k r a t l a r n , o c u k la r n a a r is
to k ra tik e r d e m le r i r e ttik le r i s t a n d a r t e itim o ld u . B u yolla aris
to k r a t la r eitsizliki in a n la rn pek itird ile r.

D e sta n la r . . V II . yzylda, Solon ya d a P e i s i s t r a t o s t a r a f n

d a n o n ia leh esinden A ttik lehesine e v irild iler. B ylece A tin a '
nn k l t r ve d n n e t k ile r o ld u la r, n c e A tin a a r i s t o k r a t
l a n b u d e s ta n la r ve d e s ta n l a r d a k i de e rleri b e n i m s e m i le r d i . S o n
r a e k o n o m ik gelime ile o r ta y a k an b u r j u v a l a r , siy a sal h a y a t a

ih Odyssela, XIX . 526-528.

175 Odyssela, XIX. 425 - 426.

74
a rl m k o y a r k e n , b i r z a m a n la r k e n d ile r in d e n s t n s ta t d e olan
a sille rin k l t r n b e n im s e m e , k lt r e l b a k m d a n o n la ra eit ol
m a istekliliini g ste rd ile r . D e sta n la rn i le r in d e k i eitsizliki de
erleri o n la r d a b e n im se d ile r. D e m o k r a tik g e li m e le r e ra m e n , o r
ta snfn b eitsizliki deerleri b e n im s e m e s i d u r u m u n a aykr
d m e d i. n k o r t a snf, ite aa snfa, f a k i r v a ta n d a la r a ,
m e to ik o s ve k le lere s t n s t a t d e di, D ta ise, e k o n o m i k b a k m
d a n A tina d i e r Y u n a n polislerine, Y u n a n ise, Y u n a n -d d nyay a
s t n d u r u m d a idi. Ayrca A tin a m la r b u d e s t a n l a r , o n k l t r
n n D or k l t r n e s t n l n n eseri o l a r a k g r d le r .

K saca H o m e r o s D estan la r, Y u n a n d n n b t n a la r
b o y u n c a etk ile y e n , eitsizliki e k o n o m ik ve s o s y a l d z e n in eitsiz
liki ina n ve d e e rle rin i dile g e tir ip p e k i tir e n e s e r l e r o ld u la r.

K a h r a m a n l k a, to p lu m d a savat b i r a r i s t o k r a t snfn ege

m e n ve d i e r snFlara s t n s t a t d e o ld u u b i r a d . B u n a uygun
ola ra k , H o m e r o s D e s t a n la r n d a ilen en a r i s t o k r a t i k k l t r , in sa n
la r asil-avam diye ikiye ayrp, as illerin s t n l fik rin i ne s
r y o rd u , A sillerin s t n old u u a l a n la r s a v a la ilgili o la n kuvvet
ve c e sa re t o la r a k g r l y o rd u . E itsizlik b y le c e esnlete, on un
d a te m e lin d e k u v v e te ve c e s a re te d a y a n d r ly o r , i n s a n la r n kuvvet
ve c e s a r e tte e itsiz o ld u k la r s y le n iy o rd u . E k o n o m i k eitsizlik,
as illerin se rv e ti b u s a v a k a n lk la r n a b a l a n p , b u n n b i r s o n u c u
o la ra k g r l y o r d u . Asiller s t n l k le r in i, k u v v e t ve c e s a r e tte s
t n l k s a v m a d a y a n d r m a k l a y e tinm e yip , b i r d e t a n r soylu o l d u k
la rn s y le y erek , m n e v i, dinsel d a y a n a a d a y a n d r d l a r . A ris to k
r a t l a r n d i e r s t n l k s a v la n d a h a s o n r a k i a l a r d a k i d u r u m l a r
n a gre ( k u v v e t ve c e s a re tte s t n l k te n , s e r v e tte , e r d e m d e , b ilg e
likte s t n l e d o r u ) deitii h a ld e , b u t a n r s o y lu o ld u k la r sa
v a la r b o y u n c a d e im e y en sa v o la r a k k a ld .

75
 IIE S C D O S (. . 700 d o la y la n )

Kahramanlk andan Polise Gei

Halkn Y a a m Halkn Sesi
Eitliki Dnn Balangc

Y u n a n m ito lo jis in in ilk d e r le n d i i a n t ik k a y

n a k H o m e r o s O e s t a n l a r ise, kincisi H e s i o d o s u n e s e r le r id ir . H a t
t a T h e o g o n y , { T a n r la r n O lu u m u ) m it o lo ji a s n d a n H o m e r o s
D e s t a n l a r n d a n d a h a n e m lid ir . A ncak biz b u r a d a o n u n sa lt m i t o
lo ji k o ta n b u e s e r in i deil de, iinde to p lu m s a l ve siy a sal fik ir le r i
ni s u n d u u le r ve G inlcr {Ergalcal H e m e r a l ) e s e r in i inceleyece
iz.

l e r ve G n l e r d e k e n d i s in d e n de sz e tti i iin h a y a t h a k k n
d a b az e y le r b iliy o ru z , t. O. 700'lerde y a a d sa n ly o r. B a b a s
A eo lia'n n ( G n e y b a t A n a d o lu n u n ) K y m e ( F o a n n K u z e y b a ts n
d a k i ) e h r in d e n , Y u n a n Y a r m a d a s n d a k i t a r m s a l b i r blg e o la n
B o e o tia 'n n A s k r a e h r i n e g e tm i y o k s u l l u k t a n d o la y .17*

i t e b u y o k s u l l u k t u r ki H e s io d o s u a r i s t o k r a t i k H o m e r o s D es
t a n l a r m g elenekse! b i r b i im d e te k ra rla y a n d i e r o z a n l a r d a n f a r k
l o lm a y a , h o m e r i k d e s t a n gelen e in d en a y r l m a y a z o r la m tr. Ar
tk o a s ille rin i n s a n s t k a h r a m a n l k l a r n d a n , s e rv e tle rin d e n , bol
yiyecekli le n le r in d e n b a k a eylerden sz e d e c e k tir .

H e s i o d o s 'u n y a a d devir, K a h r a m a n l k a n n so n a erip,

polis sosyal d z e n in Y u n a n is ta n 'd a b e lir m e y e b a la d a d ^ \
K a h r a m a n l k a n n y a m a ve k a r g a a la r g e r il e r d e k alm . Tt-

174 H esiodos, (S u a t Y. B a y d u r) le r, 677 - 680. s ta n b u l, M illi E itim B a k an

l Y unan K l s ik te n , 1948.
H e sio d o sun le r ve G n l e r eserin in yalnzca tler b l m T rk e 'y e
evrilm i, b a tl in a n l a rl a dolu olan Grler ksm ev rilm e m itir. Bu
y z den eviricisi T r k e m e tin e yalnzca le r ism ini k o y m u tu r .

76
rm sa l r e l i m eg e m e n r e ti m d zeni o la r a k o rta y a km tr. Du
r e t i m d ze ni ise, y a m a r e tim i gibi s a v a k a n h deil, a lkan
lk e r d e m in i g e r e k tir m e k t e d ir . H o m e r o s D e sta n la rn n sav ak a n
lk e r d e m in i ile m e le rin e karlk , H esio d o s b u yzden alkanlk
e r d e m in i iler. H o m e r o s a r is t o k r a tla r n , H esiod os rg a tla rn h ay a
tn a n l a t m t r . B u d u r u m d a , H o m e r o s D e sta n la r eitsizliki d
n g elen e in in b a la n g c s y h n c a , H e s io d o s 'u n le r ve Gn-
l e r inin eitlik i d n n b alangc saylaca o r ta d a d r . Hesio-
d o s n e itlik i d n , salt eitliki b ir d n o lm a k ta n ok.
eitsizliki d z e n e , eitsizliki k u r u m l a r a ve eitsizliki d eerlere
b i r te p k i o ld u u iin e itliki saylr.

D ev rin d e ta r m s a l r e ti m dzeni e g e m e n d ir. A risto k ratlarn

k e n d ile r in e m a le t tik le r i art-deeri a r t k eskisi gibi d a h a ok ya
m a l a r l a s a la m a y o l l a n k a p a n m tr . Art-deeri ta rm d a n , yan i
r g a t la r d a n s a l a m a k z o r u n d a d r l a r . D soy g u n -yollar k a p a n n
ca, i so y g u n a b a v u r m u la r d r . Bu, is te r istem e z asillerle h a lk n
a r a s m a m tr , i t e H e sio d o s b u sosyal d u r u m u n b i r szcs
d r . 177

H e sio d o s b iz z a t b a n d a n geen o la y la r d a b soygun dzeninin

acsn e k m i tir . B u dzeni e le tirm e ce s a re tin i b u kiisel aclar
v e r m i t i r o n a. K a r d e i P e rse s ile m ir a s d a v a s n d a , h em ynetici
h em yarg o la n feod a l beyler, k a r d e in d e n r v e t alp H esiodos'
u n aley h in e k a r a r v e r m i l e r d i r :
Artk letik mirasmz, amma ok eyler
alp gotiirliin hediy e yiyici beylere 1,1
H e s i o d o s 'u n te p k isi b ir isyan deildir. H ed iy e ( r v e t) yiyici ( fe o
d a l ) b e y le ri a d a le tli d a v r a n m a y a , a d a le tli k a r a r l a r verm eye d v e t
e d e r yalnzca

171 Z im m e rn , H e sio d o s'u fa rk l ekilde y o ru m la r.O n a g re polisin k u ru lm a

syla siyasal h a y a t a eski k r to p lu m u n u n a r i s t o k r a t t a n deil, e hrin tic a
re tle z engin lem i yeni aalar egem en o lm u tu r. ,H esio d o s yeni a alarn
eskile r gibi m e r h a m e t li ve adil o lm a d k la r n d a n y a k n m a k ta d r . (Yani

Hesiodo s b u rju v a z iy e k a r a r is to k r a ti k r e a k s iy o n u n s z c s d r o n a giire)
P a k . A lfred Z im m e rn , Tle G reek Com m onw ffi*tth...f s. 120.
\ H e sio dosd a a r is to k r a ti k r e a ksiy onu n tipik t u t u m u o l a n ticareti ve p aray
a a lay a n b i r t u t u m gremiyoruz. stelik H e s io d o s 'u n yaad ad a
lkesi B o c c tia 'd a ticaret deil, tarm sal d z en e g e m e n . B u n e d e n le rd e n
dolay Z i m m e r n in y o r u m u pek isabetli g r n m y o r.
,J* H esiodos, le r, 37 - 38.

77
 Halk e k e r acsn beylerinin deliliinin
u u r s u z niyetlerle.
Eri y a rg la rla h a kk baka ya n a ev iren le rin
B unlar gz n n d e t u ta r a k ey b e y le r
d o r u l tu n yarglarn?.),
ly hediy e yiyici beyler, eri ya rglar u n u t u n b s b t n 179

H esiodo s yalnzca y a s a la rn s a p tr lm a s n d a n , y a s a l a r n eitsiz uy

g u la n m a s n d a n , h u k u k eitsiz lik ten y ak n r. Y o k s a , asil b e y le rin
y n e tim in e kar o la r a k , siyasal eitsizlie, k le le r in v a r l n a k a r
d u r a r a k , sosyal eitsizlie ve fakir-zengin f a r k n a b a k a r a k , e k o
n o m ik eitsizlie k a r deildir. Aksine z e n g in k e n Fakir d m b i r
k im s en in zengin o lm a y a k a r d u y d u u b y k b i r z le m , h a t t a h r s
v a r d r iinde.
Yreinde arzu besliy orsan servet iin,
D e dik le rim i yap, i st ne ile '*>
Ama g r ld gibi H e sio d o s, serv e tin a lm a , r p m a , a d a le tsiz
k a r a r l a r v erm e, k a b a k u v v et yoluyla deil,181 a l m a ile e d in ilm e
sin d e n y an a d r. B u y z d e n tembellii a a la r; a l m a y y ce ltir.
al,., ta n r soylu, al ki alk s e n d e n n e f r e t etsin..,
Alk h e p isiz kiinin y oldad r. Ne t a n r l a r se ver
a l m a d a n yaayan ne insanlar."*
Z a m a n n d a a l m a y a n sevmeyen,' alm ay y k s e k b i r d e e r o la
r a k gren in s a n la r h a l k sn fn d a n kim s e le r o lm a l. T o p l u m d a b i r
de alm ay aa g r e n ( m u h te m e le n a r i s t o k r a t l a r a r a s n d a ) b i r
nyarg var o lm a l ki H e s i o d o s un,
alm ak ayp de ildir asta, a l m a m a k a y p t r . . 1*3
eklindeki k a n la m l o lsun. B irk a s a t r s o n r a k e n d i gibi f a k ir
o l a n kardeince,

K adercc senin gibi olan iin a lm a k en iyisi ,SJ

d e r . B iz b u n l a r , H o m e r o s D e s t a n l a r n d a o k h a f i f b i r izi g r l e n

m Hesiodos. ler, 261 -264,

140 Hesiodos, ler, 381 -382.
1111 Hesiodos, te r 320 324 :
Maln alnm deil, ta n r vergisi olan hayrldr.
Bir kimse biiyk varlk to p la rsa y m .u k gcyle.
Yahut diliyle ynjjma e d e rse ok k e reler olduu gibi...
K nrartverir ta n rla r b a htn , ka lm a z evinjn bereketi,
,s Hesiodos, ler, 298 304.
ISJ Hesiodos, ler, 311.
lw Hesiodos. ler, 314.

78
alm ay aa g r e n a r i s t o k r a t i k n y a rg n n , H e s io d o s z a m a n n
d a asiller a r a s n d a b ir a h l k y arg s o la c a k k a d a r yay g n lam ol
m a s n n izleri o la r a k g r y o ru z . K a h r a m a n lk a n n b i r d ere ce
ye k a d a r fikri a l m a sa yla b ilec ek sa v a gibi b i r b e d e n iiyle u
r a a n asilleri, b u y z d e n a lm ay p e k aa g r m e z le r k e n , y a m a
sa v ala r d a hzn k ay b e d in c e, iftlik le rin d e a l a n k le ve r g a t
la rn a lm ala r, h a l k t a n a ld k la r vergi ve r v e t l e r i n geliri le ge
in irk e n , kleleri ve r g a tla r k a d a r , o n la rla z d e tird ik lc r i a l
m ay da aa g r p k n a m a l a r b e k le n m e y e c e k b i r s o n u deildir.
H esio d o s ise, b u a r i s t o k r a t i k n y a rg y a c e p h e alp, a l k a n
l bir e r d e m o l a r a k s u n m a k t a d r . ki t r a l m a y tle r H e
siodos, ta rm tic aret. S z n ettii ta r m i le tm e s i, aile iletm esi
ni a k n b ir ile tm e d ir . K endisi, k ars, k z le r i k a d a r , u a k l a r da
a l rla r .1 Baz y a z a r l a r a gre H e s io d o s u n u a k d edii b u k im
se le r k le d ir.1** A m a H e sio d o s e s e rin b i r b a k a y e r in d e ,
_ Evsiz bir cretli u a k edin, ocuksuz bir ii kadn.1*1
d e m e k te d ir . B u r a d a n , u a k sz ile, hi d eilse ( y a ln z kleleri d e
il), c re tli iileri de k a s te tti i anlalyor. ok o l a s d r ki uak
szc ile o r ta h alli b i r ifti ailesinin kle, y a n a m a , ya d a c
retli ii o lm a k z e re y a n n a alabilecei b u t r y a r d m c y b i r
d e n k a s te tm i o ls u n ,'1'
tle d i i ikinci t r a l m a deniz tic a r e t i d i r .
...ne k a d a r b y k se yk.
K azan s t n e kazan olu r o k a d a r b y k .
T ic a re t e v e rm is e n akn yreini.
D u y a r a k y o k su llukta n, u u rsu z a l k t a n k u r t u l m a k dilei
ni.'*
H e s i o d o s u n a lk t a n k u r t u l m a k ve zengin o l m a k iin tledii
b u iki a l m a yolu, d e v r in in e k o n o m ik d ze ni h a k k n d a bize baz
ip u la r verir. T a r m s a l r e ti m dzeni e g e m e n d ir . Aile iletm esin i

' Hesiodos, ler, -105 470.

* M. I. Fnloy, \Vns G re e k Civilizalion Basetl on Slnve L ab our, I lis to rla , 8
(1959) s. 145 164'den, M. I. Finley (ei.), Slavery In C tnssicnl Antlqully,
Vlews and C o n lro v c rs ie s Cambridge, Heffer, 1960, s. 53de.
ln Hesiodos, le r, 622.
1,8 W. L. VVestermann, T h e Stave S y s te m s of G reek arid R o m a n Antif|i[ily,
Philedelphia, The A m e r ic a n Plilosophical Society Pub., 1955, s. 412cc,
l e r ve G n l e rde h e m kleliin hem kiralanm e m e i n ip u la r o ld u u
n u syler.
im Hesiodos, ler, 684- 687.

79
b i r a z a k n t a r m s a l ile tm e le r v a rd r. Aile y e le r i y an sra, b i r k a
c r e tli ii, y a n a m a , (b elk i de) kle a l tr lr .' Bu, t o p lu m d a b a
z k im s e le r i n to p r a o lm a y p b a k a la r y a n n d a a l m a k z o r u n d a
k a l d k la r n g s t e r i r ki, to p r a k l a r n belli e l le r d e to p la n m a y a b a
lay nn i a r e ti, y a d a a n n f u s la n m a n n b i r s o n u c u ola b ilir. Astl
n e d e n in h a n g isi o ld u u y o lu n d a b i r ip u c u y ok elim izde. B elki d e
iki n e d e n d e b i r l i k t e vard.
T a r m s a l r e t i m yan sra deniz tic a re ti d c o l d u k a b y k k r
l a r s a la y a n b i r r e t i m biim i o la r a k b e l i r m e k t e d i r . K a h r a m a n l k
a n n d e n iz a r k o r sa n l n n s o n n a d e k s r p gitm eyecei,
e n i n d e s o n u n d a d z e n li deniz tic a re tin e yol a a c a o r t a d a idi. De
niz tic a r e ti, Y u n a n t o p lu m u n u n sosyal y a p s ve siyasal d z e n in d e ,
d e v r im le r y a r a t a n n e m li b ir olgu o la c a k b i im d e b u n d a n s o n r a
g ittik e g eliip, g en e l r e t i m dzeni i in d e o r a n n g en ile tec ek tir.
H e s i o d o s 'a d n e l im . H esiodos, f a k ir lik t e n , belk i de a lk t a n
az y a n m biri o la r a k , zenginlie k a r i in d e g l b i r iste k d u y
m a k t a d r . B u is t e k yalnz s k n td a n k u r t u l m a y deil, zenginliin
sa lay a ca d i e r y a r a r l a r da k a p s a m a k t a d r .
... varln a r d n d a n eref ve itibar gelir.190
Bu, H e s i o d o s u n , e itlik is te m in d e o lm a s y le d u r s u n , a s ln d a in
s a n l a r a r a s n d a b i r eitsizliin o lm a s n isteye n biri o ld u u n u gs
t e r i r . A nca k ou, asalet e its iz li im e ( a sil b e y le re c e p h e a ln
d a n do layl o l a r a k k a r a r a b i lir iz b u s o n u c u ) k a r , se rve t eitsiz-
liinl s a v u n a n b i r i o ld u u a nlaly or. O n u n , r e k a b e ti, birey leri ve
t o p lu m u z e n g in lc lic i b i r y a r m a o la r a k g r e n e k o n o m ik liberaliz
m in i u s a t r l a r d a a k a g r r z .

[ Y a r m a ] tcmboH bile i b a n a s r k l e r
B i r kim s e heveslenir ie, b a k a r a k k e n d in d e n ilaha zengine,
...im re n ir kom u kom uya.
m le k i mlekiyi gpta e d e r , d l g e r dlgeri,1*!
Y alnz e k o n o m i k a l a n d a deil, i n s a n l a n n gen e l o l a r a k d a eitsizli
i k a n s n d a d r .
E n k u s u r s u z d u r kendisi h e r eyi d n p gren,
y i d i r sze u ym asn bilen kii de,
D ir a d a m ki ne kendi grr, ne d e c a n kulayla
B a k a s n dinler, o ile y a r a m a z h i b i r ie '**

> H esiodos, le r, 313.

1,1 H esiodos, i le r, 2 0 -2 5 .
H esiodos, le r, 2J 3 -2 9 7 .

80
H e sio d o s in s a n la r , nce, alkan -tem bel, hakl y o lla rd an zengin
o lm u -h a k sz y o lla r d a n zengin o lm u e k lin d e sn fla n d rm a la rd a n
s o n r a , b i r de b y le sn fla n d rr. Ancak d i k k a t edilirse, bu snflan
d r m a H o m e r o s D e s t a n la rn d a k i a r i s t o k r a t i k asil-avam snfland
r lm a s n d a n f a r k l b ir sn fla n d r m a d r. S n f l a n d r r a l asa
let deil, liy a k a te d ir.
H e sio d o s k a b a kuv v ete karlk, a d a le tte n y an a d r, ler- ve
G n lc r 'd e k i a t m a c a ile blbl m a s a l n d a h a k k u d re tlin indir
ilkesinin y o la a c a k t so n u la r a i a re t ed e r.1M H esio dos'un eser
le rin d e k i b ilg iler, K a h r a m a n lk ann k a r g a a la r n n d u ru p , k a
r a r l b ir d z e n in b alad n g ste rir. B u n a u y g u n olarak, Hesio-
d o s u n , K a h r a m a n l k ann a r i s t o k r a t i k gelenek vc greneini,
a r i s t o k r a t i k k u r a l l a r n sem bolize ed e n T a n r a T h em is yan sra,
z a m a n n d a b e lir e n A dalet T a n r a s D ik e y i y c e l t t i i n i ,M grrz.
D ike asil-avam h e r k e s e ad a le tle d a v r a n lm a s m ister; dolaysiyle
<-hukuk eitlik fik rin i ierir.

N ih a y e t H e s i o d o s d a b i r de H o m e r o s D e sta n la rn d a k i ta k n
lk, b irey se l a t l l a r yerin e lllk f ik rin in ilendiini g r
rz.
l y k a rm a m al, iy id ir h e re y in k a ra r ,555
l l l k , Y u n a n a h l k vc d n n d e , e itlik ve eitsizlikle ok
y n k n d a n ilgili b i r k a v r a m o la ra k iincnli b ir y e r tu la r . lk izini He-
s io d o s 'd a g r y o ru z . B u kavrani, n ce ( H e s io d o s 'd a ) a r is t o k r a tik
ta k n l a k a r n e s r lm b ir d e e r o la r a k , so n ra , (S o lon d ev
r i n d e ) a r i s t o k r a t l a r ve h a l k k u tu p la m a s n d a , iki a r k a n a d a da
o r t a yo lu tle y e n b i r slogan ola ra k , n ih a y e t d e m o k ra s in in ar
e ilim le rin e k a r , a r is t o k r a tla r n halk d iz g in le m ek iin ne s r
d k le ri b i r a h l k k u r a l o la ra k k u lla n lm tr.

l e r ve G n l e r de H csicd o s, z a m a n n n k a d n n n sosyal d u
r u m u h a k k n d a b a z ip u la r v e r ir ve k a d n la r la ilgili kiisel g r
lerini s u n a r . H e s i o d o s u n a n d a k a d n ta r l a ile rin d e k o c a sn a
y a r d m c d r . 1* A yrca kocasz, b aba sz k a lm s a , c re tli ii o la r a k
d a b a k a l a r n n ev ve ta rla ilerinde a l m a k t a d r . 1 ok o la sd r

W1 Hesiodos, te r, 202 236.

IMHesiodos, iler, 255.
1,s Hesiodos, tijler, 728.
* H esiodos, ler, 405 107.
w Ilesiod us, t*lcr, 6ZZ-A23.

81
ki, koca s y a n n d a , k ocasnn ta r l a s n d a alan k a d n o r t a snfn ,
b a k a l a r iinde alan k a d n aa snfn k a d n o ls u n . A r i s to k
r a t l a r n k a r la r n n ta r l a d a a l tk la r d n le m e z.

H esio d o s'd n n b i r de a n n k z la rn n d a ry a k m a y p g n
le rin i a n a la r n n d iz lerin d e g e ir d ik le rin i ren iriz .1' B u n l a r d a n
te k a d n n z a m a n n d a k i d u r u m u y l a ilgili b a k a d o r u d a n b ilg iler
y o k t u r e serinde. Ama H e s i o d o s 'u n l e r ve G n le rd e a n l a tt P a n
d o r a m itosu, d ev rin d e k a d n n sosya l itib a r n n p e k p a r l a k o l m a
dn gsteriyor.

P a n d o r a m ito su u d u r : P r o m e th c u s , in s a n la rn z a h m e tli h a
y a t m k o la y la tr m a k iin O ly m p o s 'd a n atei a lp i n s a n l a r a a r
m a a n edince, Zeus b u n a kzp, H e p h d is to s 'a b ir k a d n h eyke li y a p
m a s n syler, erk e k lere ta tl b i r d e rt o la r a k s u n m a k iin. H e y
kel y ap ln c a ta n r la r a d n P a n d o r a ko rlar, Z eus d a o n u c a n l a n
d r r . 0 z a m a n a k a d a r in s a n l a r (erk ekle r)- k t l k l e r d e n , ezici z a h
m e tle r d e n uzak, m u tlu b i r h a y a t s r m e k te y k e n , t a n r l a r k a d n
d e rt o ls u n diye erk e k le re a r m a a n ederler. K a d n g e l d ik te n s o n
ra in s a n la r iin m u tlu lu u h a k g e tire ; in s a n l a n n h a y a t, k a d m y
z n d e n ac lar k t l k le r iinde ge m e y e b a a r.,IN

i'M Hesiodos, ler, 520.

IW H esiodos, ler, 42 - 201.
Y u n a n d a kadnn e rk ek ten farkl ve k l yaradll o l d u u y o l u n d a b a k a
m ito sla r ve hikyeler de vard. rnein Amorgosl S im o n id e s, ( b a z la r
na gre VIII. bazlarna gre VII.. yzylda y a a m tr ), b i r s a tir in d e , k a
dnlarn, erkeklerd e n farkl o la r a k , eitti hayvan s o y l a r n d a n g e ldik
lerini syler. Pis k a d n la r dii d o m u z d a n , ok zeki k a d n l a r tilkiden, m e
ra k lla r kpekden, dierleri h u y l a r n a gre eekten, a t t a n , m aym undan
gelm ilerdir. lerinde y aln z a n soyundan gele nler iyid ir. D ierleri
kt. iirin in sonunda Z eu s'u n k a d n ba bels o l a r a k y a r a t t n ekle r.
Amorgoslu Sim onides ve satiri h a k k n d a bak :
G ilbert M urrav, Tle L ite ra t re o f A ncient Greece, C hicago, U niv. of Chi
cago Press, third ed., 1956, s. 85 -86,
Liclt, Sexual Life . , s. 75- 76, Caroll,.,, Greek W oman, s. 100- 102.
K adnlarn eitli hayvan s o y la r n d a n geldikleri hicivi b a k a y a zn rlarc a
d a Sm onidus'ten alnp kopya edilm itir.
slm kiiltiiriinde halk a r a s n d a d o la a n bir hu ra fe nin b u s a t ir e b e n z e rli
i ilgintir. Peygamber M u h a n m e d evlenm e yana u l a a n b i r kz iin
<;e!en d n re de kzn vereceine sz yerir. Z am an gelince de kz ile
evin kedisini ve kpeini b ir od aya k a p a tp dua eder. O d a d a n kzla
kar. n de ayr ayr kim s e le rle evlendirir. S o n r a k zlarn verdii ev
leri ziyarete gider; gelinden m e m n u n olup olm adklarn s o r a r , t ik gittii

82
 B u m ito s 'u n , H e s io d o s u n kiisel y a r g l a r n d a n ok, ann
t o p lu m u n u n k adn h a k k n d a k i ny arg sn y a n s t t n sanyoruz,
H e s i o d o s u n b u n y a rg y a k a tld n dier m s r a l a r n d a n anla
rz.0

H e s i o d o s u n g z n d e k a d n , r e ti m d e k o c a s n a y a r d m c b ir
kle d e e rin d e d ir. Evlilii b u n u n iin gerekli b u l u r ,
Kle o la ra k , k a r o la ra k deil, k z le r in a r d n d a n gele
cek 101

diye re k. H e s i o d o s d a k i b u an lay la, l y a d a da s e v e r k o r u r k a r s

n, d u y g u lu , akll h e r a d a m 101 e k lin d e dile g e t i r i l e n K a h r a m a n
lk ann anlay a r a s n d a d a l a r k a d a r f a r k v a r d r .

K a d n l a r n sosyal i t i b a r n d a k i b u d n n e d e n i, ta rm sa l
r e t i m i n erk e in o m u z l a r n a ykld, k a d n n a n c a k b u a la n d a
o n a y a r d m c o labildii b i r a d a, ilkel ta rm y n t e m l e r i y z n d e n
v e r im lilik o k d k k e n , k a d n n erkein g e l ir in e o r t a k olm as,
s te lik k a d n b ir o k o c u k d o u r u n c a , geim s k n t s n n bags-
te r m e s i olmal. H e s i o d o s u n s a tr la r n d a n , z a m a n n t o p l u m u n d a
y ay g n b i r y o k s u llu u n ve g e im skn tsn n b u l u n d u u anlalr.
H o m e r o s D e s ta n la rn n y a n s tt K a h r a m a n lk a n a gre, H esi
o d o s u n y a ad y zy ld a, k a d n n sosyal s t a t s n n gerilediini,
s u n d u u m u z b u k a n t l a r n d es te in d e syleyebi)iriz.-1M H o m e r o s
D e s t a n la r n d a , P a n d o r a m it o s u gibi k a d n c i n s in i b y le sin e a a
la yan b i r hikyeye, b i r zih n iy ete raslanm az.

pek iyi p e k ho a m a , b i r k u s u r u v a r kpek gibi h r ly o r d e r. P e y g a m

b e r a n la r ki b u k p e k te n o la n kzdr. kinci e v d e ise gelinin kedi gibi
in sa n n e r i n e atlp t r m a la d n d a n yaknlr. D e rn ek ki b u d a kedid en
o l m a gelindir, n c s n d e n ik y et yok. A nlar ki b u asl kzdr. B u h i k
y elerin o r t a k k a y n ak l o l d u u sylenem ez. Ama h e r ikisi d e k a d n n aa
g r ld k l t r l e rin r n d r . Benzerlik b u y z d e n d i r .
300 H e sio d o s, le r, 608; 658; 173- 375.
* H esiodo s, ler, 406.
J02 H o m e ro s, l y ad a, IX. 341,
301 N itek im T leogony'de P a n d o r a m it o s u n u t e k r a r la y a n H e s i o d o s iiyle der.
O nd a n olan y u m u a k k e d in r u h la r itk i m ah v e d icid ir; k a d n so y u y e r y
z n d e kald ka, e r k e k l e re b y k b ir d e ri; k a d n la r ih tiy a c deil l k s is
tedikleri iin. (Caroll, ...Greelc Wotnan, s. 96dan a k t a r m a ) . B u s z ler k a
d n n aa s r l le y o k s u llu u n ilikisini a k a g z le r n n e seriyor.
201 Caroll da, (...G ree k W o m a n , s. 40'da), Hesiodos'un e s e r l e r i n d e k a d n a H o
m e r o s D e s ta n la rn d a n d a h a az d e e r verildii g r n d e d i r .

83
 H e s i o d o s d a e itlik ve e itsiz lik k o n u s u ile ilgili k a v r a m a
d a h a r a s t l a r z . K a r a in s a n la r ,2 H ellenler, y a b a n c la r . K a r a
i n s a n l a r n , E t h i o p b h l a r ( y a n k yzller, H a b e l e r ) o l a r a k H om e-
r o s D e s t a n l a r n d a b iro k k e r e le r s/. g e m itir; hi b ir i n d e en k
k b i r a a l a m a o lm a k sz n . H e s io d o s da yalnz g n e in y n y le
ilgili o l a r a k k a r a in s a n la rn s z n ed e r; h i b ir o l u m l u o l u m s u z
i m a d a b u l u n m a k s z n . D a h a s o n r a k i y z y lla rd a d a , z e n c ile r in r e n k
l e r i n d e n d o la y aa g r l d k l e r i y o lu n d a b i r z yok. E s k i Y u n a n
d a r e n k a y r m ve eitsizlii o lm a d kesin.

i n d e H ellen k elim esi b u l u n a n z a m a n m z a k a d a r k a l a n en

e r k e n e s e r , H e s i o d o s 'u n l e r ve G n le r e s e rid ir. H o m e r o s D e s t a n
l a r n d a H e ll e n k a v r a m n n b u lu n m a d n s y le m i tik . H e s i o d o s -
u n e s e r i n d e ise te k b i r y e r d e r a s t l a r z b u szce.106 H i b i r o lu m l u
y a d a o l u m s u z a n l a m y k le n m e k s iz in , g n e in y a z n H e lle n le re
( Y u n a n i s t a n ' a K uzey k r e y e ) d n d s y le n ir k e n g e e r H ellen
sz c .
H o m e r o s d a H ellen k a v r a m n n o lm a y p , ilerde H e lle n u l u s u
n u m e y d a n a g e tir e c e k k a b i le l e r d e n b ir i o la n A k h a l a r d a n s z e d il
d i in i b e l i r t m i t i k . D a h a s o n r a A k h a la r la D o r l a r b i r d e H e lla s 'n
( Y u n a n i s t a n ' n ) yerli k y l le r i z a m a n l a b ir b ir le r in e k a r m l a r
d r . I r k l a r k a d a r diller de b i r b i r l e r i n e k a n m , s o n u n d a H ellen
d ili o r t a y a k m t r . H e lle n d ilin i k o n u a n la r , k e n d i le r i gibi H e l
le n d ili k o n u m a y p a n l a m a d k l a r b i r dilde, b a r b a r diye b i r
e y le r s y le y en u lu s l a r a b a r b a r d em e e b a l a m l a r d r . * 1 Byle-
ce k e n d i l e r i n i d i e r u l u s l a r d a n a y rd e d ip , a y r b i r u lu s o l d u k l a r
n n b ili n c in e v a r m la r d r . eitli k a b i le l e r in k a r p H ellen u l u s u
n u n o r t a y a k n d a , k a b i le l e r a r a s sa v ala r, s o n r a d a o r t a k b ir
t a n r n n ta p n a n k o r u m a k in k u r u la n a m f i k t i y o n i le r b a ro l
o y n a m l a r d r . B u o r ta k d in se l m e rk e z le r in b a z la r n d a , t a n r e
r e f in e d in s e l n ite lik te y a r m a l a r y a p ly o rd u . B u n l a r n e n n l s
O l y m p i a 'd a Z eus e re fin e y a p la n y a r m a la rd .

Y u n a n i s t a n a p n d a ilk G ly m p ia d y a r m a la r t . . 776 'da ya

p lm t. B u n u , Y u n a n ta r i h ile r in in k ro n o lo jile r in i ilk o ly m p ia d

w5 H e sio d o s, le r, 528.
H e sio d o s, le r, 528.
2OT D a rb ara p h o s< szc ilk de fa K a r a l l a n n HcIlcnC: bilm e d ik le rin i, b a
k a dil k o n u t u k l a r n b e li r t m e k iin kullanlm . K aan, T h e G r e a t Dialo
gue..., s. 15 n.

84
y a r m a la r n b alang a l a r a k b a la tm a la r n d a n biliyoruz. Olym-
p i a d l a r b i r t a r a f t a n o r t a k b i r d in in , b i r ta ra fta n o r t a k b i r dilin, bir
t a r a f t a n d a o r t a k b ir k l t r n b e lir m e sin d e hzland rc b i r rol oy
n a d la r . N ih a y e t Y u n a n to p lu lu k la r ar a s ticareti gelitirm i olu
la r d a n e m lid ir. Bu g e lim e le r so n u n d a , A khalard an, D u lla rd a n ,
l o n l a r d a n ok, H e lle n le rd e n sz edilm eye baland, H ellen szc
n c e le ri ( o la s d r ki H e sio d o s z a m a n n d a iken d e ) n tr b ir an
l a m d a idi. A ma b u szce z a m a n la , zellikle o r t a k b i r sa v u n m a
s o n u n d a H e ll e n lc r P erslcri yenince, I, . 590'lardan s o n r a olu m lu
a n l a m l a r y k le n m e y e b a la n d n ilerde greceiz.

Y a b a n c la r szc ise, yeni b ir gelim enin b alan gcna

i a r e tti r . Y u n a n to p l u m l a n , u y g arlk larn y a r a ta n art-deeri. hi
deilse z e n g in lik lerin in nemlice b i r k sm n t o p l u m l a r n d a ib
l m n n , z a n a a tla r n ile rleyiinin eseri olan verim liliin a r t n
d a n s a la m deillerdi, z e llik le ilk z a m a n la r d a y a m a la rd a n , da
h a -sonra d a den iz tic a r e t in d e n sa lam lard. B u z e n g in lik ler elle
r in d e to p la n a n a r i s t o k r a t l a r , b u n u l k s ihtiyalar iin h a rc a y a c a k
o lu n c a , k e n d ile r in e ( z a m a n l a r n a gre) liiks m a l l a r y a p a c a k bir,
z a n a a t k r l a r snfn n o lm a d n g rd ler. O z a m a n , zellikle Ana
dolu ve S uriy e li y a b a n c z a n a a t k a r l a r a e h irle rin in k a p la r n at
lar. O n la r a i o la n a k la r sa la d la r . O dysselad a k i b i r k a t m a ya
b a n c z a n a a t k a r l a r n Y u n a n to p lu m u iin a n la m ve deerini o r t a
ya kor :
Kim g i d e r de u z a k illerden bir yabancy d a v e t eder,
k o n u k lkeye y a ra r l kiilerden o l m a d k a khin leri, labib-
leri, k e reste do ra m a clarn ... Bu gib ile r y e ry zn n lur
buc a nda adl sanl olurla r **

Y u n a n l la r , z a n a a tla r n a m u h t a o ld u k la r b u y a b a n c la r v a ta n d a
s a y m a y p , siyasal h a k l a r ta n m a m la r s a da, o n l a r a v a t a n d a la r a
eit so sy a l h a k l a r ta n d la r . Bylece Y u nan t o p l u m u n d a z g r va
t a n d a l a kle a r a s n d a yeni b ir snf belirdi, m e t o i k o s (yerlem i
y a b a n c l a r ) snf. te H e sio d o s; bize b u g e li m e le r in d e ip u lar
n v erir.

H esio d o s, le r ve G n l e r dc yerli iin olduu, k a d a r , y aban c

iin de d o r u [ a d a le tl i] k a r a r l a r v erilm esini ster.20 Sz konusu

H o m ero s, O lysseia X V |[. 282 - 284.

^ H esiodos, le r, 225.

35
etti i y ab a n c , gelip geici y a b a n c o lm a y p , y e rle m i y a b a n c o l
m a l. n k gelip geen y a b a n c l a r iin h a k l a r i s t e m e k o a
n a d a le t anlayndm b e k le n e c e k b ir e y deildir. H c s i o d o s 'u n y a
b a n c l a r a ( ta b i siyasal luklar d n d ? ) v a t a n d a l a r a eit h a k l a r ta
n n m a s n isteyip istem edii belli deil. A ma y a b a n c la r n keyfi iz
le m le re tb i tu lulm ayp, k e n d ile r in e y a s a la r u y a r n c a d a v r a n l m a
sn! istedii ak.

H e s i o d o s 'd a n edindiim in b u b ilg in in a n la m , Y u n a n t o p l u

m u n u n yam ac b ir ulus o l m a k t a n k p , ta rm c b i r u lu s o l d u k t a n
s o n r a , tic a r e t ve sanayici b i r to p lu m o lm a y n n d e ilk e k o n o m i k
d e iik le rin t. . 700'Ierde b a la m o lu u d u r .

H e s i o d o s un eitlik ve e itsiz lik a n l a y n n ' a l t n d a y a t a n ve

Y u n a n n alar ile ilgili olan t a r i h g r n e gelelim . H o m e r o s
D e s t a n la r n d a fo rm le e d ilm i b i r t a r i h g r y o k tu . Biz f o r m l e
e d e r s e k , H o m e r o s D e sta n la rn d a , tarile b i r b i r a v u asil k a h r a
m a n n kiisel a b a l a n yn v erir e k lin d e b i r t a r i h g r n n e g e
m e n o ld u u n u syleyebiliriz.

O ysa H esio d o s tarih g r n , l e r ve G n le r e s e r in d e , d n

y a a la r m ito s u n d a d erli to p lu b i r ek ild e o r t a y a k o y a r . B u t a
r i h g r n n kiisel g r o lm a y p , za m a n n t o p l u m u n u n g r
o ld u u anlalyor. K en d isi ise, ( m i t o s 'u n e s e r in genel h a v a s n a
li y a b a n c gelmeksizin u y u u n a d a y a n a r a k syleyebiliriz k i) b u
m i t o s t a k i ta rih g r n b e n im s e m i tir.

B u m ito sa gre t a n r la r l m l in s a n la rn ilk s o y u n u a l t n

d a n y a p tla r. B u in s a n la r e v re n i Z e u s 'u n deil, K r o o s u n y n e t
tii a d a yaadlar; t a n r la r gibi kaygsz, g l k le r d e n u z a k , [ B u
a Altn adr] Bu an in s a n la r n to p r a k r t n c e , Z e u s 'u n
e v re n in ynetim ini K ro n o s 'd a n d e v ra ld sra d a , ta n r la r , a l tn
s o y d a n daha deersiz ola n ikinci b i r soy y a r a t t l a r g m t e n . B u
so y u n oc ukla r an a la r y a n n d a yzyl e fk a te m u h t a t l a r . l m
llere ta p m a k istedikleri iin b u ak lsz soyu Z eus y o k e d e r . A m a
b u n la r n erefleri a ltm so y d a n d k s e de, s o n r a k i s o y la r a g re
y k se k ti. nc soy tu n s i l h l a n o la n , e k m e k yem ey e n [ h e p et
y iyen] k o rkun ve gl b ir so ydu. O n la r n z a m a n n d a k a r a d e m ir
d a h a y o ktu . Bu savakan soy b ir b ir le r in i ld r e r e k y ok old u . Z e
us d a h a dil, d a h a iyi olan d r d n c soy y a r a tt. Bu k a h r a m a n
a d a m la r n tanrsal soyu idi. Ama u u r s u z b i r sa v a b u n l a r T h e b a i
ve T ro y a nlerinde yok eder. B e inc i soy H e s i o d o s u n , . .. Y a n-

86
c e d o sa y d m , yaltl gcce d o sa y d m iinde o lm a s a y d m d iy e y a
knd so y d u r. Bu soy so y s u z d u r; gece g n d z z a h m e t iin d ed ir.
G ile g a s p e tm e k te , a d a le te u y m a m a k t a d r . H e s i o d o s a g re Z eus
b u so y u d a y o k ed e ce k tir.11'

n c e , m ito s un b ir m a s a l h a v a s iinde o lm a s n a ra m e n , ta r i
h in a n a alarn, a n c a k X X . y zy ld a baz u y g a r l k ta rih ile r in in
b a a r a b il d i i b ir d u r u l u k t a a y r d e d ip sr a la y n n a rtc l n a
i a r e t edelim . G ere k ten , a l t m a ilkel k o m n a l t o p lu m u s e m b o li
ze e t m e k t e d ir . B u a n Z e u s deil, K ro n o s d e v r in d e , yani H e lle n
u t u s u n u n b e lir m e s in d e n n ce gelip gemi o l u u n a i a r e t edilii
a y r b i r incelik. G m soy, i n s a n l a r a (b elk i de M in o s uygarl
d e v r in d e T anr-K ral M in o s a) ta p dev rin i y a n s tr . n c soy
tu n silhl, h e p e t yiyen, k o r k u n sava b i r s o y d u r . B esbelli ki
b u n l a r Y u n a n is ta n 'a s a ld r a n tu n silhl s r c , g e b e Iint-Av-
r u p a k abileleri o la n A k h a la r d tr. B u n la r n s a v a la r la h e l k o l d u k
la r s yle n ir. D aha dil o la n d r d n c soy, k a h r a m a n a d a m l a r n
ta n r s a l soyu M ykene u y g a rl n n to p lu m u deil de n e d ir? U u r
su z b i r s a v a ta T ro y a n le r i n d e y ok o l m u la r d r . B e in c i soy d e
m i r soy. D e m ir silhl D o r l a n n Y u n a n i s t a n 'a g etird i i, k u v v e tin
a d a le ti d in le m e d e n z e n g in lik le ri g asp etti i b i r d z e n in to p l u m u ;
. K a h r a m a n l k a.211

K o n u m u z l a ilgili o la r a k , m i t o s t a ilenen Altn a e fs a n e s i

z e r in d e b ir a z d u r a lm . Altn a efsanesi, zel m lk i y e ti n b u l u n
m a d ilkel k o m n a l t o p l u m d a n , sosyal f a r k lla m a , u y g a r lk , ze!
m lk i y e tl e geilen eitsizliki to p lu m d a , alt t a b a k a l a r c a e f s a n e le
tir ile n , b o llu k ve m u t l u l u k h k m s r d t a s a r l a n a n g e m i in
to p l u m u n u n zlem id ir.112 ilk e l k o m n a l to p l u m u n eitlik i b i r d
zen u ld u u kukusu/.. A ncak b i r b o llu k ve m u h Ut k t o p l u m u o l m a
s, z a m a n n r e t i m te k n o lo jis in in geri o lu u n d a n , ( i b l m ve

31a H esiod os, iler, 109 - 201.

211 H e sio d o s'u n larih a larn b u d e n li gl bir e k ild e y a n s t ne k e n d in
d e n n e d e ann k l t r ve b ilim in d e n be kle nebilec ek b i r e y dir. B u n u n ,
b r o k r a t i k Mykene uygarlnn , yazyla gee m e m ise de, e fs a n e le r le k a
r a r a k szl gelenekle K a r a n l k a a a n bilim ine d a y a n d n s a n y o r
ve b u kant, m la gelien H e lle n d n p a r l a k M yke n e k l t r e l m i
r a s n d a n y a r a r l a n m t r savm z d estekleyen b ir k a n t o l a r a k s u n u y o r u z .
312 Max Beer, (Galip s t n ), So syalizm in ve Sosyal M c a d e l e l e r in T arihi,
I . - I I I . K i t a p l a r), tstan bl, H s n t a b i a t Mat-, 1965, s, I I .

87
s o s y a l f a r k l l a m a n n o lm a y n d a n d o la y ) , ola n ak sz. A m a so n
r a k i y z y lla r n ta b a k a l t o p lu / n u n u n ezilen k tle le ri, t a r i h i n o k
g e r il e r in d e k a l m , a n c a k ykiisn d u y d u k l a r b u btLn in s a n la
r n e it o l d u u t o p l u n u , e lb e t ( i in d e b u l u n d u k l a r y o k s u ll u k y
z n d e n i le r in d e k i m u tl u lu k zlemi ile de b i r l e t i r e r e k ) b i r b o llu k
ve m u t l u l u k t o p l u m u o la ra k hay a l e d e c e k le r d ir .

lk if a d e s in i H e s i o d o s 'd a g r d m z b u ilkel k o m n i s t i k Al
tn a e f s a n e s i, H e s i o d o s 't a n s o n r a k i Y u n a n d n n d e o ld u u
k a d a r , R o m a 'd a , 11 O rta a d a , R o u s s e a u n u n d n n d e g r l
d gibi a y d n l a n m a d a , eitli d n r l e r c e eitliki fik irle ri s a
v u n u t a k u lla n lm tr.

B a k a l a r n d a n ze ngin olm a y a m a e d i n e n H esio d o s, m i t o s u n

a n l a m n k a v r a m ve idealini b e n i m s e m i gz k m ez . Aa s n f la r
a r a s n d a y a y g n o l d u u n u s a n d m z 213 b u m it o s u a k t a r m a k l a
k alr,

T a r ih in a la rn m it o s u n d a n , a l a r n ( K a h r a m a n l k a is
tis n a s d n d a ) g ittik e k t le e r e k b i r b i r i n i izledii ( a lt n , g
m , tu n , d e m i r a la r ) an laly o r. B u n u n l a , ta rih se l g elim e n in ,
e itlik i t o p l u m d a n eitsizliki to p l u m l a r a geiin r a s t l a n t es eri
b i r p a r a le ll ik g s te r d i i sylenem ez. M ito s, a k a u y g a rl n e it
sizliki g i d i in d e n y a k n m a k t a d r .

S o n u o la r a k , diyebiliriz ki H e sio d o s, eitsizliki d z e n e ve

d e e r le r e c e p h e a ld iin, f ik irle ri eitlik i d n n b a la n g c
sa y la b ilir . A m a yaln z b a la n g c sa y la b ilir . n k g r d m z gi
b i, e itlik i d e e r ve in a n la rn b ili n c in d e o lm a d gibi, ze ng in ol
m a h r s o n u e k o n o m i k eitsizlie y n e l tm i , z a m a n n k a d n a a
g r e n n y a r g l a r n da b e n im s e m i ti. B u n l a r a r a m e n , i in d e

2I1Bak. H a m ilto n , Mltologya, s. 27'de S a t u r n a l a b a y r a m l a r n d a n szeder. S a

t t r m a R o m a 'n n h a s a t tanrs idi. S o n r a l a r K r o n o s ile zdelirildi. ta l-
ya'y ynettii eitliki devirleri a n m a k iin, setimle b i r g n S a t u r n a l a
b a y r a m y a p lrd t a l y a da. O g n Altn an geri geldiine inanlr, id a m
l a r e r te le n ir, s a v a l a r a son verilir. Kijie e fen d i ayn m a s a d a y e m e k yer,
kleler o g n s e r b e s t braklrd.
214 S l a n f o r d A. L akoff, E q u ality n PollllcaS Phifosophy, M a ss ac h u se tts . Har-'
vard Uni''. P re ss, 1964, s. 9 'd a ^ k l i i n sosyalist k a v ra m n n u n s u r l a r n n
a n ik cn Altn a fikrin de bu.tu nduuna i a r e t eder.
|! H alk a r a s n d a ya y lm olan O rp h e u s ve D ionysos eitliki k ltle rin byle
b i r m iio s g e li t i r m i olm alar ok olasd r.
a r i s t o k r a t i k in a n ve deerlere' c e p h e alan , alm ay ycelten fi
k ir le r b u l u n a n l e r ve G n le r es e ri a n d a y a n k bulm a d ; b u r a
d a k i f ik ir le r d a h a s o n r a k i y zy lla rn d n n e pek etkili o la
m a d , n k a n k l t r a r i s t o k r a t l a r n tekelinde idi ve b u a r is
t o k r a t ik k l t r , H e sio d o s'u n b u eserin i, b e n im se m e y e re k fiilen s a n
s r e t m i t i. O y sa H e s io d o s 'u n s a lt t a n r l a r zerine ola n T heo g o n y
eseri a r i s t o k r a t l a r a r a s n d a yaylp, b u k o n u d a H o m ero s D e s ta n
la r k a d a r b e n im s e n m i ti. K saca, H e s i o d o s 'u n baz eitliki fik ir
le ri ve ( a l m a y y c e lte re k ) e itliki fik irle rin gelim esine h a z r
la d o r t a m , ilgi g rm em i, Fikirleri t a r a f t a r b u lu p , gelenek h a l i
ne gelip s r p gelim em i, elverili b i r sosy a l o r ta m b u la m a d n
d a n silin ip g itm i ti r .

H e s io d o s , K a h r a m a n lk ann Feodal d ze ninde n , a r i s t o k r a

tik k r t o p l u m u n d a n , polis to p l u m u n u n b u r j u v a d zenine gei a
n d a y a a m t r . B u n a uygun o la r a k , an n temsilcisi o lup, a r is
to k r a s i n i n a s a le t ilkesine k a r b u r j u v a z i n i n liyakat ilkesini,
a r i s t o k r a s i n i n asil-avam a y rm n a, asale t e i t s i z l i i n e k a r b u r
ju v a z in i n se rv e t eitsizlii e k o n o m ik eitsizlik g r n s a v u n
m u , K a h r a m a n l k ann kuvvet s t n l ilkesine, k a b a k u v
v ete c e p h e a lp , h a k k ad aleti, b u a r a k a n u n n n d e eitlii is
te m i b iri o l a r a k gzkr.

89
 IV
POLS t N KU RULUU
(t. . V I I . - V I . Y zyllar)

BURJUVAZNN BELRt

Polis,1 E s k i Y u n a n u y g a r l n n siy asal b ir i

m id ir. T a r i h t e g r le n dier s iy a s a l r g tle n i t r l e r i n d e n o l d u k
a f a r k h b i r r g tle n itir . T a r i h t e k i eitli d e v i r l e r d e , eitli y e r
lerde* g r l e n eh ir-d e v letlerin d en f a r k h o la r a k , geici deil, I. .
V II , y z y ld a n b a la y a ra k b e y z yl k a d a r ( Y u n a n u y g a rl b o
y u n c a ) s r e n s re k li b i r k u r u m o l m u t u r . B u d a r b i r e v r e d e s
n rl k a l a n r g tle n i, e k o n o m ik , so sy a l, siyasal ve k l t r e l geli
m e le r in d i e r to p lu m s a l r g tle n i le r d e n fa rk l b i r y n d e o l u m a
s n n n e d e n l e r i n d e n biri o lm u t u r .

1 Polis m o d e r n dillere site ya d a ehir - devleti o l a r a k evrilir. S ile L a

tin c e b i r s z c k t r . Polis ise b i r Y u n a n k u r u m u d u r . B u y z den sile
a polis! iyi ka rla m az . elir-devleti te r im i ise, yan ltc d r. n k polis
e h ri a k n olu p e h ir ev resindeki k o m u polise k a d a r o la n k r t o p r a k
larn d a k a p s a r . stelik polis k l s ik a n la m d a de v le tte n o ld u k a farkl,
k e n d in e zg b i r siyasal k u r u m d u r . B u b a k m d a n polis s z c n o ld u u
gibi a l a r a k k u lla n m a y uygun g rd k .

91
 Siyasal b i r i m l e r k a b ile d e n im p a r a t o r l u a d o r u g eliirken, r e
ti m d z e n in in , a s k e r l i k te k n o lo jis in in , u l a t r m a o l a n a k la r n n , b i r
e h r i ve e v r e s in i k o n tr o l a ltn a a la b ile c e k g elik e nlie u la t n
d a , e h ir-d e v le tle ri b e lir ir. B u geici b r r g t l e n i t i r . T e k n o lo jik
ile rlem eyle, o k g e m e d e n , b ir o k e h irle r i k o n t r o l a ltn a a la b i
le n d a h a b y k siy a sa l b ir im l e r k u r u l u r . B u , eh ir-d e v letlerin in
b c lir i in in g e n e l a k la m a s d r . Ayrca Y u n a n p o lis in in zel beliri
k o u l l a n h a k k n d a elim izde ta rih sel b ilg iler var.

D o rla r , t , . X I I . - X I . y zy lla rda M y k e n e u y g arln ykp,

A k h a l a n s r n c e , b a z Akha to p lu l u k la r Y u n a n Y a r m a d a s n d a
b a k a y e r le re y e r le til e r , b az la r E g e A d a la r n a ve B a t A n ado lu
k y l a r n a g t le r . Y a b a n c b i r u lu s u n e g e m e n o ld u u t o p r a k l a r
d a , k y l a r d a t u t u n m a y a alan b u t o p lu l u k la r , s a l d r l a r a k a r
k o r u n m a k i i n e h r i s u r l a r l a evirdiler. B y le c e E g e k y la rn d a
k u r u l m u o l a n n o k t a n o k t a e h irler, a y r s iy a s a l b ir im l e r o l a r a k
o r t a y a k tla r . B u t o p lu l u k la r z a m a n la k u v v e tle n d ile r . A nca k g
le n ip k u v v e t le n e n ' d i e r to p lu l u k la r gibi t o p r a k l a r n geniletme- ge
r e i d u y m a d l a r . n k b u denizci to p l u l u k l a r o k g e m e d e n de
niz t ic a r e t in e b a l a d l a r . A kdeniz t h a l a s o k r a s i s i n i F e n ik e lile rd e n
d e v r a ld la r, B y le c e t o p r a k l a r n g e n i le tm e deil, k e n d ile r in e asl
z e n g in lik le r in i s a la y a n g em ile rini o a ltm a y o l u n a gittile r. B u
y z d e n t o p r a k l a r n g en ile tip d f h a b y k siy a s a l b i r i m l e r h a lin e
g elm ed iler. t e ilk p o lis le r E ge A d a la r n d a v e A n a d o lu n 'u n o n i a
d e n e n b a t k y l a r n d a b y le k u r u l m u l a r d .

P o lisle r o n i a ' d a t. . V I I I . y zy ld a b e l ir m i le r d i . Y u n a n Y a
r m a d a s n d a ise, b u gelim e, l o n ia 'd a n yzyl k a d a r s o n r a , . .
V II. y z y ld a o ld u . Y a r m a d a p o lis le rin in o r t a y a k la r d a o n ia
p o lis le r in d e n f a r k l oldu. D o r a k n la r Y u n a n i s t a n 'a a r d a r d a gelen
k a b ile le r in yzy l k a d a r s r e n b ir g h a r e k e t i idi. B u n l a r M ykene
t o p l u m u n u y k n c a , k a r g a a la r. K a r a n l k a d e n ile n d ev ird e iki-
yz yl k a d a r s r d . B y k , s rekli siy a sa l b i r i m l e r k u r u la m a d .
G enos ( s la le , k a b i l e ) b i im in d e rg tle n i , b u n u n l a b ir lik t e b u
k k t o p l u l u k l a r a r a s n d a sa v ala r s r p g itti. A m a o r ta l k za
m a n l a d u r u ld u . B y k e b ir aile r g t e k lin d e o la n g e n o s la r n
b a z la r, y e n d i k le r i to p lu m la r a k a r a r a k g e n ile m ile rd i. D ier
leri ise, e k o n o m i k ilikiler, o r t a k s a v u n m a n ed e n le riy le , z a m a n la
b ir b ir le r iy le b i r l e i p p h r a t r i a t a r ( f r a t r i l e r ) m e y d a n a g e tird ile r. B ir
k a f r a t r i n i n b ir le m e s iy le de polis siyasa! b ir im i o r ta y a kt. B ir
y a n d a n b u g e li m e le r o lu rk e n , le y a n d a n to p lu m s a l fa r k lla m a ,

92
ib l m de geliiy o rd u . T a r m s a l kyler y a n n d a baz merkezler
de z a n a a t l a r ve tic a r e t gelimeye b a la m t. ok ola sd r ki k k
sosyal b ir im l e r i b ir le m e y e iten ey, ta r m s a l to p lu lu k la rn birle
m e leriy le b ir b i r l e r i n d e n sa la d k la r fark l r n l e r ve belli m e r
k ez le rd e n s a la d k la r ta rm sa l r n le r d n d a k i karlkl ihtiya
lar o lsun, B y lec e b ir k a f r a tr in in b irle ip d a h a b y k bir sosyal
b ir im h a lin e g e ld ik le ri sr a d a e h ir t o p lu m u d a b elirm eye bal
y o rd u . T ab i b u f r a t r i l c r b u eh ir e v resin d e birleeceklerdi.

im d i, p o lis d ze ni iindeki ek o n o m ik , sosyal, siyasal ve kl

t r e l gelim e leri in c ele m e d en nce, polisin to p lu m s a l yapsnn bi
im le n i s r e c in i g relim , n c e h e m e n u n u b elirtelim ki, polis si
y a s a l b ir im i b t n H e lla s da yaygn r g tle n i b i im i o lm akla b e
r a b e r , b t n p o lis le r ayn sosyal y ap y a sa h ip deildiler. Binlerce
polis b ir b i r i n d e n p e k f a r k l sosyal y a p la r a s a h ip se le r de, birk a
a n a tip iin d e g ru p la n d rla b ilirle r .

1. A k ha-on u n s u r u n y n egem en o ld u u tic ari nitelikleri ar

b a s a n p olisler.

2. D o r u n s u r u n u n egem en old u u ta b a k a l b ir ta rm sal y ap

ya s a h ip polisler.

3. T a r m s a l nite lik lerin i polis y k l a n a d e k s r d r e n Boetia,

Aeolia, T eselya polisleri.

4. eitli d e re c e le r d e k a r m a r k s a l vc k a r m a e k o n o m ik y ap
d a p o lis le r.

T u n sil h l a r i s t o k r a t i k A kha k abileleri, k u r d u k la r Mykene

uygarl D o r l a r l a r a f n d a n y k ld k ta n s o n r a , M ykene uyg arln n
ileri so sy a l f a r k lla m a y a u ram yapsn , zellikle denizcilik ge
leneini s r d r e b ild i k le r i iin olacak, K a r a n l k an onca k a r g a
a lk la r n d a n eitsizliki yaplarn b ir d ere cey e k a d a r k o r u y a r a k
K a h r a m a n l k a n a g ireb ilm ilerd ir. P olis k u r u m u n u n o r ta y a k
t s r a d a , eitsizliki b ir sosyal y a p d a o la n A kha to p lu lu k la r ,
p olisin g elim esi sr a s n d a , e k o n o m ik eitsizlik ar tt hald e, a r is
t o k r a t i k eitsizlie zt y nde b i r sosyal e itliki geliim g ste rd iler.
B u n u n n e d e n i a r i s t o k r a t i k ailelerde t o p la n a n art-deerin, to p l u m
d a a r i s t o k r a t l a r n lks ih tiyalarn k a r la y a n b i r z a n a a t k r l a r s
nfn n k m a s n a yola idi. B ylece e g e m e n r e ti m dzeni ta
r m d a n tic a r e t e , sa nayiye k ay d k a , A kha to p lu l u k la r d a aristok-*
r a ti k sosyal eitsizliki b ir y a p d a n eitliki so s y a l y a p d a r a d o r u

93
b ir g eliim g s te r m e y e b a lad lar. T ic a r e t ve z a n a a tla r n , s a n a y i
nin gelim esi ile o r t a snf, e m p e r y a lis t a lm la d a ( k le ve m e-
t o ik o s la r d n d a ) v a t a n d a la r n en alt snf, h u k u k i ve siy asal
eitlie k a v u tu la r .

D e m ir sil h l D or kabileleri, g r d m z gibi, Y u n a n i s t a n 'a

eitliki b i r sosyal y a p ile gelm ilerdi. te b u eitliki y a p la r
d r ki, f e ti h te n s o n r a o n la rn b i r k a s t t o p l u m u n a ben z ey e ce k e
kilde eitsizliki to p lu m la r k u r m a l a r n a y olat. N asl o lu r d a e it
liki bir y a p eitsizliki b ir dzene y o la a b ilir ? y l e : D o r k a b i
leleri eer A klalar gibi eitsizliki. b i r sosyal y a p y a sa h ip o la r a k
gelip, Y u n a n i s t a n n ta rm s a l to p lu l u k la r n y e n ip , o n la r a eg e m e n
o tm u o ls a la r d , k ab ilelerin in en f a k ir , en a l t s n fla r e k o n o m i k
ve sosyal s t a t l e r i b e n z e r ola n yerli u lu s l a k a r a c a k t. B u d a ege
m en D or k a b ile le r in in r k sa l b ir y netici k a s t d u r u m u n a g elm ele
rini n le m i o la ca k t. Oysa, eitliki y apl D o r k ab ileleri, kabile
iinde b t n yelerine ta n d k la r e it sosyal ve siy a sa l h a k la r , ta
bi y e n d ik le ri t o p l u m l a n n y elerin e ta n m a d l a r . S o n r a D o r k a b i
lelerinin b t n yeleri eit e k o n o m ik ve sosya l s t a t d e o ld u k la r
iin, b u n la r n yerli h alkn fak ir t a b a k a la r ile k a r a b ile c e k b i r
aa sn fla r y o k tu . N ih a y e t Dor k a b ile le r in in eitliki yaps, k a
bile yeleri a r a s n d a sosyal f a r k lla m a n n , i b l m n n o lm a y
, b u y erle ik d ze nde bile kab ile y e le r i a r a s n d a b ir e k o n o m ik ,
sosyal f a r k lla m a n n gelimesini engelledi. F a r k l l a m a o ld u a m a
r k la r a r a s n d a oldu. D o r k abileleri y e n d ik le r i u l u s l a r z e r in d e e g e
m e n b i r a s k e r i snf old u la r. T a r m s a l r e t i m ilerini y en ik yerli
u lu s la r a yklediler. O nlar to p r a a b a la y p s e r f kldlar. Bylece
Y u n a n is ta n a eitliki b i r to p lu m s a l y ap ile gelen D o r kab ileleri,
zellikle b u n l a r d a n deniz ky sna deil de, d e n iz tic a r e tin in geli
m e sin e o la n a k v erm eyen P e lo p o n n e so s b lg e sin e y erle en ler, k a s t
d ze n in e y a k n b ir eitsizliki to p lu m h a lin e gelen S p a r t a to p lu
m u n u n te m elini atm oldular.

Bu eitsizliki dzen polis k u r u m u b e l i r d i k t e n s o n r a d a s r

d. n k, ticaret ve sanayiye gre, d a h a d k o r a n d a b i r art-
deerin eg e m e n snfa a k tarla b ild i i ta r m s a l r e t i m d ze n inde ,
bu art-deerin, bir de belli ellerde t o p la n m a y p , e g e m e n snfn
b t n y elerin e eite dal, s e rm a y e b ir ik im in i, tic a re ti ve s a
nayi gelim elerini nledi. T o p lu m u n ta r m s a l nitelii s r d g itti,
b l m geliemedi. B u n a uy g u n o l a r a k da, eg e m e n D o r a r i s t o k
rasisine k a r kacak bir o r la s m f b e lire m e d i. D o r aznlk ise, as-

94
eri b i r a r i s t o k r a s i Haline gelerek, s e rf le rd e n gelecek tehlikelere
k a r k e n d in i gvenlie a lm a y o lu n a gitti, B y lec e D o r unsurunun
eg e m e n o l d u u b az to p lu m la r d a , d u r d u r u l m u s t a t i k b i r eitsiz
liki dze n, p o lis k u r u m u n u n ykl n c e s in e k a d a r s r m e o la
n a k l a r n a k a v u m u oldu.

A k h a -o n u n s u r u n u n e g e m e n o ld u u p o lis le r in tip ik rnei

A tina idi. D o r u n s u r u n u n eg e m e n o ld u u ve y u k a r d a a k la d
mz m o d e le e n y a k n tek rn e i S p a r t a d r. H e l l e n i k devirde G irit
to p lu l u k la r d a az ok b u m o d e le y a k n to p l u l u k l a r d . A ma baz
D o r p o lis le r in d e , k o n u m l a n y z n d e n , ya da b a z zel n e d e n le rd e n
dolay, b u ta r m s a l k a s t b en z eri ta b a k a l d z e n g r lm e z, r n e
in elverili b i r lim a n d u r u m u n d a o la n K o r i n t h o s , Y u n a n n Ati
n a 'd a n s o n r a e n ilek tic a r e t e h r i o ld u . B u n a u y g u n o l a r a k b u r a
da ta r m s a l b i r y a r k a s t dzeni yerin e , s e r t b i r tic a r e t a r i s t o k r a
sisi b e lird i. n c e le m e m iz d e h e m h a k l a r n d a a m z a en yeterli l
d e bilgi k a ld , h em Akha ve D o r t o p l u m l a r n n tip ik m o delleri
o ld u k la r, h e m de Y u n a n d n y a s n n e k o n o m ik , a s k e r i, sosyal ve
siyasal d z e n in i en o k e tkile y ip b i im le n d ir e n p o lis le r o ld u k la r
iin, y a ln z A tina ve S p a r t a to p l u m l a r n n g e l i m e le r in i ete alac ak ,
dier p o lis le re yeri d t k e z a m a n z a m a n d eineceiz.

A k h a -to n p o lis lerin d e olsu n , D o r p o lis le r in d e o ls u n , y u k a r d a

g r d m z gibi. Y u n a n to p l u m u n d a e itsiz lik , p o lis in te m e lle r i
nin a t l n d a v a rd ; de C o u la n g e s'm dedii g ibi, eitsizlik polisin
d o u u y la y a t t .3 Eitsizliki H ellen u y g a r l n n , ilk filizlerini
o n ia 'd a v e r d i in i s ylem itik. im d i H e lle n u y g a r l n n to h u m u
n u a t a n o n i a t o p lu m la r m ve H e lle n k l t r n n en n e m li u n s u
r u o la n o n k l t r n , o n ia 'd a ilk p o lis le r in k u r u l u u n u g r p ,
s o n r a A tin a ve S p a r t a p o lis le rin in k u r u l u l a r n in c e le m e y e ge e
lim .
D o r l a r n Y u n a n i s t a n a s a ld r p b az A k h a t o p l u m l a r m Y a r m
a d a d a n a y r l m a y a , A dalara ve l o n i a ya y e r le m e y e z o r la d k la r n
s y le m itik . B u h a r e k e ti ( d a h a s o n r a k i f a r k l n e d e n le r e d a y a n a n
k o lo n iz a s y o n h a r e k e tle r in d e n a y r d e tm e k i in ) b ir in c i k olonizas-
yon h a r e k e t i o la r a k a d la n d r a b ilir iz . M y k e n e u y g a r l n n A kha
to p lu l u k la r eitsizliki b i r to p lu m s a l y a p y a s a h i p t i l e r . A ncak k o
lonizasyon h a r e k e ti, eski eitsizliki d ze ni s a r s p , y e n i yerleilen

d e C ou lan g es, T h e A nclent City, s. 223, de C o u lan g e s b u e itsiz lik i b a la n

gc, p o lis le rd e a ris to k ra tik g e n o s la n n e g em en o lu la r y la a k la r.

95
y e r le r d e ilk i n e itli k i to p lu m la r n k u r u l m a s n a y o la m g z k
yor. Y e rle m i, e itsiz lik i k a r la r n d a n e d ile n b i r g ru p , a r t k ye-
Jeri a r a s n d a b y k se rv e t ve s ta t f a r k ll k la r o lm a k sz n , yeni
b i r lk e y e g y o r ; ve b u r a d a t o p r a k l a r p a y l a y o r la r . stelik,
y e n i k u r d u k l a r t o p l u m u n te m el k u r a l l a r n b ir lik t e k a r a r l a t r
y o r la r . B u d e i ik lik le r , is te r istem ez o to p l u m a e itliki b i r n ite
lik k a z a n d r r . B i r in c i kolo nizasyon h a r e k e t i s o n u n d a k u r u la n
o n i a k o lo p il e r in in d u r u m u d a byle o lm a l.3 A m a K a r a n l k a
d a n d o la y , t o n i a to p l u m l a r n n ilk dev irleri h a k k n d a s a la m b il
gile re s a h ip deiliz, n c e le r i g h a r e k e tin e n d e r l i k e t m i olan n
ve o n u n s o y u n u n k r a l o ld u u eitliki m o n a r i l e r k u r u l m u o lm a
l. Z a m a n l a d a t o p l u m eitsizliki b i r y a p y a g e m i o l m a l u B u ge
ii sa la y a c a k t o h u m l a r gelim eye h a z r d : A k h a to p lu lu k la r n n
e s k i e itsiz lik i g e le n e k le r i, M inos ve M ykene- to p l u m l a r n n y k
ly la l o n i a 'y a g m o la n , i b l m n , so s y a l f a r k lla m a y h z
l a n d r a c a k h n e r l i z a n a a tk r la r , l o n i a 'n m d o a l zen g in lik leri ve
tic a r i g e lim e le re y o la a c a k o la n denizcilik. B u n e d e n le r d e n d o la
y, e it i e k o n o m i k d u r u m z a m a n la b o z u l m u , b az k im s e le rin el
le r i n d e b y k t o p r a k l a r to p la n m o lm al. B u n u b i r d e ta r m n
b a c lk ve z e y tin c ili k te u z m a n la m a s izleyince, g e re k li masraFIt
ilk y a t r m l a r y a p p , b u d a h a v e rim li y o u n r e t i m d ze n in e ge
e n 1a r i s t o k r a t l a r , d a h a d a z e ng inle m i o lm a ll a r .

A m a bu t a r m a r is t o k r a s is i n y a r a t a n a r a p ve zeytinya r e
tim i, iinde, o n u y k a c a k t o h u m l a n d a b a r n d r y o r d u : T ic a r e t vc
t ic a r e t in o r t a y a k a r a c a b u rju v a z i. a r a p ve ze y tinya y ab a n c
lk e le r d e iyi k a r l k l a r l a s a tla n m a l l a r o ld u la r . T a b i bu, tic a re tin
g e li m e s in e y o la t . te y a n d a n e h irle r d e a r a p ve zey tin y a la n -
n s a l a r a k z e n g in le e n a a la rn l k s ih ti y a la r m k a r la y a n z a n a a t
k a r l a r d a n ve t ic a r c t le u r a a n k im s e le rd e n k u r u l u b i r o r t a snf
b elird i. B u y n d e k i e k o n o m ik gelim e ler l o n i a ' d a . hzl o lu tu u
iin, po lis k u r u l u u n u l o n i a da Y a r m a d a d a n yzyl k a d a r nce,

3 H o m e ro s, O d y sse ia , V I. 1 -112 de, b a k a u lu s la rn b a sk s z e rin e yap*

la n b u b irin c i k o lo n iz a sy o n h a re k e tin e rn e k o lm a k z ere , A lkinoos'un
h a lk m S h e rie'y e y e rle tirip , to p ra k la r h a lk a iile tirii g ste rile b ilir.
A n n fu sla n m a s o n u n d a b e liren ikinci k o lo n izasy o n h a re k e ti ile ilgili
o lm a k la b e ra b e r, T h u k y d id e s'in , T arll, I. t i d e a n la tt b ir kolonizasyon
h arek e?:, k o lo n ia s y o n u n e itle tiric i n itelii k o n u su n d a b ir k a n t o la ra k
g ste rile b ilir. B u ra d a T hu k y d id es, K o rin lh o slu la rn E p k la rn o s'a kolunist-
le r g n d e rirk e n , h e rk e sin ayn ve e it h a k la rla koloniye gideccini il
e ttik le rin i y a za r.

96
. . V I I I . y z y ld a ta m a m la m t. Polis toplurtu iindeki b u orta
sn f z a m a n la g eliip a r is t o k r a tla r n k a r s n a dikildi. nk aris
to k r a t l a r z e n g in le in c e iftliklerini k h y a la rn a b r a k p ehre yer
lem i vc p o lit ik a y a atlp, ncelcri k r a l n d a n m a meclisi olarak
siyasal s o r u n l a r d a sz sahib i o lm u la r, d a h a s o n r a da kral safd-
e d e rek , . . V II I . yzylda lo n ia 'd a m o n a rile ri k ald rp aris
to k r a t i k y n e t i m l e r k u r m u l a r ve p olitik ay te k ellerine alp, top
lu m u a r i s t o k r a t i k m eclisleri ile y n e tm e y e b a la m la rd . le b
a r i s t o k r a t i k y n e t i m l e r o r t a ve aa sn fla ra siyasal h a k la r tan
m y o r la rd . O r t a sn fla b irlik te b u snfn u ras o la n ticareti de
aa g r y o r la r , a m a tic a re tin n im e tle rin d e n bol bol y a r a r la n a
r a k l k s b i r h a y a t y a y o rlard . Bu, o n la r n y k m n n nedeni oldu.
n k tic a r e t t a r m d a n krl b i r iti. B u y zd e n o r t a snf zengin
le irk en , a r i s t o k r a t l a r hem tic aretle u r a m a m a d a , h em lks y a
a m a d a s r a r e d i y o rla r d . B u n u n s o n u c u o la ra k z a m a n la e k o n o
m ik s t n l e lle rin d e n k a rd la r. E k o n o m ik g o r ta snfn
eline geti. E k o n o m i k gc eline g e iren o r t a snf, siyasal a la n d a
d a sz sa h ib i o l m a k istedi. A ris to k r a tik y n e t im le r b u n a k a r ko
yup, so sy a l g e lim e n in n n e set ekince, sosyal gelim e b u setin
z e r in d e n ta t; d e v r im le r o ldu.
B e n z e ri g e li m e le r Y u n an Y a r m a d a s n d a k i ve G ney talya-
d a k i p o lis le r d e d e , to n ia polislerin i b ir a z gerid e n izleyerek o lu u
y o rd u . l o n i a d a b o ylcsine hzl ve nden g eliim in n ede ni ise, k u
k u su z den iz tic a r e ti idi. Y un an Y a r m a d a s n d a to p lu lu k k r a r a s s a
v alar, k a r g a a s r e r k e n , o n ia o n la r d a n n ce Karanlk. a g e ri
sin d e b r a k m g z k r. K a rg a a devri s o n a erice, a r a p ve zey
tin y a n d a u z m a n l a m a , A kha t o p h m l a n m n denizcilik gelenei,
l o n i a n n tygn k o n u m u o n ia to p lu m la r n deniz tic a re tin e itm i
tir. Deniz t ic a r e t i nceleri k o r s a n lk la k a rk h a ld e idi.1 M ykene
deniz e g e m e n li in e D o rla r so n verince, frs a t b u la n Fenikeliler Ak
deniz tl a la s o k r a s is in i ellerine g e irm ilerd i. , . IX. ve V III. y z
y lda A k d en iz d c o n ia 'irla r la F enikeliler a r a s n d a b r denge k u r u l
m u, . . V I I . yzy ld a ise, A kdeniz ve K a r a d e n iz tic a re tin e lom-
a h l a r eg e m e n o lm u la r d .5
E k o n o m i k g elim e leri h z la n d ra n b i r d i e r olay, p a r a n n ( s t a n
d a r t a rl k ta b a s lm re sm i altn ve g m p a r a n n ) icad idi.

4 Z i m m e r n , T h e G re ek C om m om vcalth .., s. 236 -243.

3 W. VVindulbat, (K. E. C shm an), Ills lo ry of Ae!ent Htilosuply,
New York, Charles Se. iper's Sons,, I89, s. 16.

97
A slnda tic areti g e litire n in p a r a o lm a s n d a n o k , p a r a y y a r a l a n
ey tic aretin y o u n la m a s idi. lk nce L ydia k r a l l a r n c a b a s la n
p a r a , t. . VII. y zyldan b a la y a ra k yaygn b i r e k ild e Y u n a n e k o
n o m is in e girmiti.* E tk in b i r ticaret o r ta m i in d e o la n o n i a top-
lu m la r n c a , ( s o n r a da dier Y u n a n p o lis le r in c e ) hzla 'b en im sen
m iti. P aray tic a r e t y a r a tm t am a, p a r a n n sa la d k o la y lk la r
tic a re ti d a h a d a h z la n d rd , (Ayrca p a r a n n k u lla n l n n t o p l u m
sal y a p d a n e m li baz dier etkileri d a h a o l m u t u ki b u n l a r Ati
na to p lum sa! g e lim e le rin i incelerken e tra fl b i r e k ild e g rec e iz ).

Bu e k o n o m ik g elim elerin , a r is t o k r a s i ile b u r ju v a z iy i b i r b i r i

ne d r p , d e v r im le r e y o la t m s y le m itik . O r t a snf a r i s t o k
r a tl a r la m c a d e le s i n d e alt snf da s a fn a e k ti. S e r t a t m a la r
o ldu. M ileto sd a T lales z a m a n n d a ( t . . VI. y zy ln b irin c i y a r
s n d a ) nce aa s n fla r a r i s t o k r a t l a r yenip , e le r in i o c u k la rn
k ltan g e irdiler; b i r a r a a r i s t o k r a t l a r s t n gelip, aa sn fla
rn baz yelerin i diri diri y a k tla r. B enzeri o la y la r d i e r o n i a p o
lislerinde de o ld u .7 Baz y a z a r la r d e v rim le re a a s n fla r n d a ka
tldna b a k a r a k b d e v rim le rin zengin ve f a k i r s n fla r a r a s n d a
o ld u u s a n s n d a d r la r . Oysa b u n la r aa s n f la r d a s a f la r n a e
ken tipik b u r j u v a d e v rim le ri idiler.

YASA-KOYUCULAR ACI ( . . 6S0-00)

V E YASA N NDE E T L K L K E S t

Y u n a n cla polis k u r u m u n u n gelim esi, o r t a s

nfn gelimesi d e m e k ti. A ma nceleri, polis so sy a l ve siyasa! h a
yatna, e k o n o m ik g c ellerinde t u ta n a r i s t o k r a t i k g e n o s la r ege
men old u la r. B u d e v ird e Y u n an polisleri a r i s t o k r a t l a r n ta n rs a l
kaynakl saydk lar, yalnz kend ilerin c e b ilin e n ve k e n d ile rin c e uy
gulanan, k u a k la n k u a a szl b ir gelenek e k lin d e ge ird ik le ri
geleneksel a r i s t o k r a t i k k u r a ll a r la (n o n o s ile) y n e t iliy o r la rd . T a
bi b u a r is t o k r a tik lukuk , sosyal ve siyasal a l a n l a r d a a r i s t o k r a t l a
r kay ran, o n la r i b a n a getiren, o n la r a k a z a n l a r sa la y a n b ir
h u k uk tu .

Ne var ki p o listek i e k o n o m ik ve sosyal g elim e le rle , gelenek-

F. Nenarlc, (A lm c Ali z e k e n ), klisad D n c e T a r i h i , cilt. I. I sla n-

bul. 1. . Ik. Fak. Yay., 1943, s. 26.
m . i. Ro slovtzefT, H isto ry of A ncient W o rId , vol, I, s, 204 tlen,
R usc, ... \Vestem Philosophy, s. 44 n.

98
sel a r is t o k r a t i k h u k u k u n n g rm edii yeni d u r u m l a r o r ta y a k
m a y a b a la d . B u gibi d u r u m l a r d a eski a r i s t o k r a t i k h u k u k u yeni
k o u lla r a gre y o r u m l a m a ii, gene a r i s t o k r a t i k h u k u k u te k e lle r in
d e tu ta n a r i s t o k r a t l a r a d y o r d u . A r i s t o k r a t l a r , t o p l u m u n e k o
n o m ik ve sosyal dengesi, gittike k endi z a r a r l a r n a , o r t a snfn
y a r a r n a deitii h a ld e , olaylarn b u genel g id i in e ay k r ola ra k ,
a r i s t o k r a t i k b i r tu tu c u lu k la , n o m o s u k en d i k a r l a r n a gre yo
r u m la m a y a d e v a m e d iy o rla r d . E k o n o m ik g g ittik e ellerinde
to p la n p g len e n , dolaysiyle po lisin sosyal ve siy a sal h a y a tn d a
sz sa h ib i o l m a k iin s a b rs z la n a n o r t a snf b u d u r u m d a n hi h o
n u t deildi. S esin i y k se ltm e y e, a r i s t o k r a t l a r a e it sosya l ve siya-
sa l h a k l a r istem e y e b a la d . Bu o r t a snf m u h a le F e t yan sra, b ir
de to p r a k l a r n k a y b e tm i , g h a y a t k o u l l a n i in d e ola n , bu yz
d en d e v rim c i b i r n ite lik k az an m b u lu n a n k k k y l snf v a r
d. O rta sn fn b u n l a r l a ibirlii y a p a r a k a r i s t o k r a t l a r a saldrm a--
s a r i s t o k r a t l a r n fe l k e ti o lu rd u .

B u fel k et b a z p o lis lerin a r i s t o k r a t l a r n n b a n a geldi. B u n

d a n d ers a la n d i e r baz polislerin a r i s t o k r a t l a r ise, o r t a snfla
u z la m a g e re ini d u y d u la r . O rta snfla a r a l a r n d a k i a t m a la r n
(g ere k deil a m a g r n r d e k i ) n ede ni n o n o s szl lm kk gele
n e in in y o r u m l a n m a s deil m iydi? O h a ld e s z l h u k u k yazl h u
k u k h a lin e g e t ir ile r e k . a tm a k o n u s u o r t a d a n k a ld r la b ilir d i. Bu
a r a d a o r ta sn fla a r i s t o k r a t l a r a r a s n d a k i b a z te m e l a t m a la r
d a y a s a la rla u z l a m a y a b a la n a b ilird i. A r i s t o k r a t l a r l a o r t a snf bu
fik ir d e b ir le tile r . A r a la rn d a a r a b u lu c u o l a c a k ve yazl k u r a lla r
k o y a c a k y a s a -k o y u c u la r setiler.

. . 650-600 a r a s n d a b ir o k Y u n an p o lis le r in d e , yasa-koyucu-

la r, geleneksel a r i s t o k r a t i k h u k u k u , b iraz o r t a sn f y a r a r n a dei
tir e re k , yazl h u k u k halin e getirip, le v h a la r d a s a p t a d l a r . Bu yz
d en b u devire, yasa^k oyucular a d enir. l k y a s a k o y u c u o la ra k
L o k ro 'li Z a le u k o s g ste rilir* K a t a n a 'd a H o r a n t a s , L e s b o s 'd a Pit-
ta k o s , A tin a d a D r a k o n ve o n d a n so n ra da S o lo n , S p a r t a to plum u-
n u inc ele rk e n g re c e im iz ta rihi b i r kiilik o l d u u k e s in o lm a yan
ta n r s a l y a s a - k o y u c u L yk urgos, E ski Y u n a n n e n n l y asa koyu
c u la rd r. lk y a s a - k o y u c u la rn klelik ve m l k i y e t k u r u m l a n n ko-

1 D ciorm e, The A ncicnt W or!d, L nrousse E n c y c lo p a e d ia o f A nclent a n d Me-

dleval llls lu r y , s. 93.
**M ansel, E ge ve Y u an T arlid , s. 17-1.

99
f u m a k l a iigili eitsizliki y a s a la r k o y d u k la r n b iliy o ru z ( rn e in
P r a k o n y a s a l a r ) . B y a s a la r a k sa s ilkesi e g e m e n d i.10 Ayrca ce
z a l a r s u u ileyen ve s u a hede f o la n a g re f a r k lla tr l m ^ . Y a
ni ceza e itlii (ayn s u la r a ayn c e z a la r) ilkesi y o k tu . A yrca
ilk y a s a - k o y u c u la rn d a h a ok a r i s t o k r a t l a r k a y rd k la r an lal
y o r ." A m a siy a sa l h a y a ta u m u la n h u z u r g e lm e y in c e , b u n la r izle
y e n s o n r a k i y a s a - k o y u c u la rn o r ta y a k p , o r t a snfa d a h a fazla
p ir im v ere n y a s a l a r h a z rla d k la rn g r y o r u z ( r n e in S o lo n ).

A r i s t o k r a t i k szl h u k u k u . o r t a sn f y a r a r n a k k o n a r m a
la r l a yazl y a s a halin e g etirilm esiyle y e t in m e y e n o r t a snf, e k o n o
m i k g c n e g v e n e r e k , d e v r im te h d itle ri ile, as ille rle eit siyasal
h a k l a r is t e m i n d e s r a r etti. B u m c a d e le le r i s o n u n d a , siyasal h a k
l a r asalet le i y e rin e servet l ein e g r e d a ta n y a s a la rn
k o n m a s n sa la d . Bylece b ir o k p o lis le r d e siy a sal h a k l a r n d a
t m n d a a s a le t leini k u lla n a n a r i s t o k r a s i y n e tim le ri yerin e,
s e r v e t le ini k u lla n a n p l to k r a s ile r ( z e n g i n l e r y n e tim i) geti.
A n lalaca gibi serv et, a r i s t o k r a t l a r l a o r t a sn fn o r t a k nitelii
idi. K e n d is in e b a z dnler (ta v iz le r) v e r il m i s e de, se rv e t sa h ib i
o l m a y a n h a l k b i r o k siyasal h a k l a r d a n y o k s u n b r a k lm t.

A r i s t o k r a t i k y n e t im d e n o lig a rik y n e t i m e 11 geile, a r i s t o k

r a t i k g e l e n e k s e l szl h u k u k u n y erin i yazl h u k u k u n alm as, h u
k u k i e itlik y n n d e a t la n d evrim ci b i r a d m d . Bylece, b i r kez
h u k u k a r i s t o k r a t l a r n te k elin d en k u r t a r l m o lu y o r d u . S o n r a b ir
o k a l a n l a r d a o r t a sn fa a r i s t o k r a t l a r a e it h a k l a r ta n n m t.
(A m a baz y k s e k m e m u r l u k l a r a r i s t o k r a t l a r n te k e lin d e o l m a k t a
d e v a m e t t i ) . B u yol eit siyasal h a k l a r e ilim ine, a l t snfn g le n
m e si ile, b t n v a t a n d a la r n eit siy a sal h a k l a r a s a h ip o lm a s

,u M ansel, E ge ve Y u n a n T a rih i, s. 175

11 B ecr, S o sy a liz m in ...T a rih i, s. 53 de Drakur y a sa la r d eyim inin, d a h a so n
ra k i y z y lla rd a , h a lk a k a r y a sa la r iin k u lla n la n b i r deyim o la ra k k u l
lan ld n s y le r.
11 V a ta n d a lk h a k la rn se rv et d erecelerini: gre d a ta n y n e tim le re zen
g in le r y n e lim i a n la m n a gelen p l lo k rasi d e n ir. Am a lite ra t rd e b u
y n e tim le r iin d a h a ok azlk ynelim i a n la m n a gelen a oligari s z
c k u lla n lr. A sillerin, en iyilerin y netim i o la n a risto k ra si* dc b ir
azlk y n e tim id ir. Ama *en irle m d e n k u ru lu b ir azl n y n e lim id ir. Oli
g a ri iin azl n byle n ite lik ti b ir azlk o lm a s z o ru n lu d eildir. B u n u n
la b e ra b e r oligari, a ris to k ra s i d ah il eitli a zlk y n e tim le rin i b e lirtm e k
iin de k u lla n lr. E. ok da asil o lm a y a n z en g in a zl n y n e lim in i (pl-
to k ra iy i) b e lirtm e k iin k u llan lr.

100
n o k t a s n a u l a a c a k kapy a m t. B u y o lu a an eyse, h u k u k u n
ta n rs a l, d e im e z k u r a l l a r olm ayp, insan yaps deiebilir, dei
tirile b ilir k u r a l l a r o ld u u y o lu n d a k i anlay deiiklii idi. Bu a n
lay keyfi y n e tim y e r in e y as ay a bal y n etim ilk esin in gelime
sine yolal. T ab i b an lay deiikliinin a ltn d a da, grd m z
gibi, o r t a sn fn e k o n o m ik b a k m d a n glenip ykselii sosyal ol
g u su y a ty o r d u . B u a n la y izleyen alt s n fla r da, e k o n o m ik g
leri ar tt l d e h u k u k i eitlik y n n d e yo! a la c a k la rd . Yazl
y a s a la rla , keyfi y n e lim e kar biitn v a ta n d a la r n y a s a um de
eitlii, Y u n a n devlet an lay n a, yava yava y eleecck b ir ilke
o l a r a k a d m n a t m o lu y o rd u .

TRANLAR AI (. . 650-550)
VE AAI S IN IF IN ORTAYA IK I I

P olisteki e k o n o m ik g elim e lerle o rta y a sos

yal b i r gi o la r a k k an , tic aret ve z a n a a tla rla u r a a n o r ta snf,
y a p t m c a d e le l e r s o n u n d a , h u k u k u n , a r i s t o k r a t l a r n tekelinden
k u r t a r l p yazl h a l e g elm esini ve to p r a k zenginlii ( a sa le t) yeri
n e se rv e U i ( h e r t r l zenginlii) l a t a r a k siy a sal h a k l a n da
ta n y a s a la rn k o n m a s n sa layabilm iti. Y ani o r t a snf siyasal
h a k l a r a k a v u m u tu . F a k ir halk snf gene siy a sa l h ay a tn dn
d a b r a k lm t.

Oysa p o lisd ek i e k o n o m ik gelim eler, g ittik e b u snfn says

n a r t r a n b i r y n d e geliiyordu. Yaygn tah l ta r m yerin e ne
ge en y o u n t a r m (ze y tin ve z m r e ti m i) , k r d a iftlik le rin ge
nilem e sin e , f a k i r ift ile rin to p r a k l a r n e l le rin d e n k a rp , b y k
iftlik sa h ib i as ille rin t o p r a k l a r n d a em ek i o la r a k a l m a la r n a
ve iftlik s a h ip le ri ile, o n la r a borlu, to p r a k l a r ip o te k li, ok k
k t o p r a k l ya d a to p ra k sz kyller a r a s n d a k i e k o n o m ik fark n
b i r u u r u m h alin i a l m a s n a yolam t. e h ir d e ise, tic a r e t ve s a
n ay id e k i g e li m e le r g ittik e d a h a ok s a y d a b i r m lk s z em eki
le r o r d u s u n a ih tiya g s te riy o rd u .13 Bu ihtiyac o k l u k to p r a k la r
n k ay b e d ip , e h r e gn d elik k a rln da a l m a y a gelen kyller
k a r ly o r la r d .

" M a r t in N ilsson, T h e Agc o f E arly T y ran ls, B elfast, T h e Q ui's Univ., 1936,
s, 24 den, K gan, P ro b lc n s... vol. I... G rceee, s. 231 ile, b u d e v ird e e n d st
ride lez k len in k u lla n lm a d n , tira n la rn i ile rin e bul ia d am lar
o ld u u n u syler.

101
 Dank k yle rde o tu r d u k la r srece, b i r g ve tehlike tekil
e tm e y e n b u snf, e h ird e m lk s z e m e k ile r o l a r a k b i r a r a y a t o p
lannca, b y k bir g o la ra k polis sosyal h a y a t n a g ir m i oldu.
Ama b u snf, belirEliimiz gibi, siyasal h a k l a r s e r v e t l s n e g
re d a ta n d z e n d e n dolay, polis siyasal h a y a t n n d n d a b r a
klmt.

te y a n d a n y n etim , o r t a snfa da siy a sa l h a k l a r ta n y a n b ir

y n etim o ld u u halde, polis siyasal h a y a tn d a b a ro l , gen e siya
sa! k lt r le r i ve te c r b e le ri ola n a r i s t o k r a t l a r o y n u y o r la r d . B ir
ok n em li m e m u r l u k l a r h l o n la r n te k e lin d e idi. B u y z d e n y
n e tim ta m o r t a snfn istedii gibi, tic a r e tin g e li m e s i iin b t n
o la n a k la r h a z r la y a n b i r y n e tim deildi. B u n e d e n d e n do lay o r
ta snf d a y n e t im d e n p e k h o n u t deildi.

Ayrca a r i s t o k r a t l a r l a b u r j u v a l a r siy a sal a l a n d a ibirlii y a p

m o lm a k la b e r a b e r , e k o n o m ik a l a n d a o r t a sn fla a lt s n f n d o
a! b i r ibirlii y a p m a d u r u m l a r v ard . E k o n o m i n i n gelim e si hem ,
iilerin, h e m es n a f z a n a a t k a r ve i v e re n le rin y a r a r n a o la ca k t.

M lk s zle r k r l a r d a ve e h ir d e h u z u r s u z , ik a y e t i, d e v rim c i
b i r k tle h a lin e gelm eye b a la d la r . B u k o n u d a zellikle d en iz ti
c a re tin in n em li b i r r l olm al. ink tic a r e t g e m ile rin d e k r e k
i, tayfa, lim a n la r d a h a m a l o l a r a k alan b u c r e tlile r snf, de
nizlerin z a m a n n k k te k n e le rin in se fe rin e u y g u n o lm a d m e v
sim lerd e, isiz k a ly o r la r d . K t h a y a t k o u ll a r i in d ek i b u snf,
d u r u m la r n n d zelm esin i, b u n u n iin de y n e t i m d e sz sa h ib i ol
m ay istiy o rlard , A m a eitimsiz, bilgisiz, te c r b e s iz , r g ts z b ir
ktle n as l y a p a b ili rd i b unu . N asl polisi y n e t m e y e k a lk a b ilird i
b u hali le. r g t l e n m e l e r i ve k e n d ile rin e b i r n d e r b u l m a l a r ge
rekli idi.11

Baz k im sele r, zellikle siy a sal h a y a tta k s a z a m a n d a sz sa

hibi o lm a k isteyen gen, ih tira sl a r i s t o k r a t l a r , y a d a b u k a la b a lk
ilerle b ir lik te i y a p a n , o n la rn p a t r o n u o la n ze ng in b u r j u v a l a r ,
belki de baz ide alist k im sele r, sosyal h a y a t t a k i b u b a r u t fs gi

11 N ilsson, ...E a rly T y ran ts, (lan. K ayan, P ro b le m s... vol. I... G reece, s. 234.
S y ra k u sa 'd a 1. . 485 de a lt sn fla rn a r is to k r a tla r s r p e h ri bizzat
ynetm eye k a lk tk la r linkle, b ir yl so n ra b a la rn a b i r tira n geirm e ge
rei d u y u la r (T h u k y d id es, T aril, I. 126), h a lk n siy a sa l tec r b esin in
yetersizlii yznden, k a rla rn k o ru y a ca k tira n la r b a a g e iriin in g
zel b ir rneidir.

102
bi p a t la m a y a h a z r o la n gc Farkcdip, k t l e l e r i n b i r n d e r e ih ti
yac o ld u u n u k a v r a d l a r . 15 D em o s u n ( h a l k n ) n d e r le ri oldular.
Bylece polis siyasal h a y a tn a , a r is t o k r a tik , o lig a r ik p a rtile rd e n
s o n r a , d e m o k r a t i k p a r t i de k atlm oldu.

K e n d ile r in e polisin y n e tim in d e sz h a k k t a n n m a m olan bu

snf, ik t i d a r o ls a o ls a h u k u k d yo lla rla ele ge ireb ilird i. G er
e k te n de b u yo lu izlediler. D em os n d e r le r i , h a l k n k en dilerine
s a la d k la r a s k e r le r le h k m e t d a rb e le ri y a p a r a k ik tid a r elleri
ne g eird iler. O ligarik m eclisleri d a tp , m e m le k e ti ly rannos
( t i r a n ) adyla te k eld en y n e tm e y e b a la d la r .

y le a n la ly o r ki, b az la r o r ta s n f ta n iv e re n le r, b azlar
gen a r i s t o k r a t l a r o la n tir a n la r n d a r b e l e r i n e k a r k m a d o r ta
snf. T ir a n l a r n k e n d ile r in d e n ok a r i s t o k r a t l a r n b a rol o y n a
d k la r o lig a rile ri y k m a la r n a gz y u m d u . Y a d a tir a n la r n , ani
d a r b e le r in d e n s o n r a , isiz k tle le re i o l a n a k l a r y a r a t m a k iin gi
r i tik le ri e y le m le r in k e n d i z a r a r n a deil, y a r a r n a o ld u u n u g
r n ce , t i r a n l a r a k a r b i r k ar-d evrim ci o l a r a k o r t a y a km ad.
Hzl e k o n o m i k g elim e ler y z n d e n k a z a n l a r y kse lin c e sesle
rini k a r m a d l a r . T ir a n lk ynetim i, isiz, f a k i r halk snf k a d a r
o r t a s n fn y a r a r n a d a o la n b ir y n e tim d i. Y n e t m e k iin gerekli
bilgi, t e c r b e ve z a m a n o lm a y a n halk, z a t e n n d e r i n i n ken d i ya
r a r n a o la n y n e t im in e razyd; y n etim i b iz z a t ele alm ay d n
m edi.

B ylec e Y u n a n p o lis le rin in b i r o u n u n , zellikle tic aretle, e n

d s tr i ile u r a a n p olislerin 14 siyasal t a r i h l e r i n e t ir a n lk y n e tim
leri g ir m i o lu y o r d u . o n i a 'd a . . VII. y z y ln ikinci yars, Y a
r m a d a d a I. . V I. yzyln birin c i y ars o l m a k ze re, . . 650-550
a r a s Y u n a n d n y a s n d a t ir a n la r a o ld u .

O lig a r ile r d e n d e m o k ra siy le geite, g c ic i b i r a r a y n e tim b i

im i o la n U ra n lk la r n 17 gelitii gene! so sy a l o r t a m byleydi. Ama
baz y e r le rd e t i r a n lk la r b i r d tehlikeye k a r y n e tim i tLk elde
to p la m a k iin k u r u l m u t u . rnein M il e to s 'd a T h r a s y b u lo s , Lydia
k rall n n M ile to s u n egem enliini t e h d it e t m e s i ze rin e b aa ge
irilm iti. S a m o s 'd a P o lykra.es, Pers te h lik e s in e kar b a a gei

ls Z im m e rn , T h e G reek C o m ro n v e alth ..., s. 126

^ N ils s o n , ...E a rty T y ra n ts, ilan, K aan, P ro b lc m s ... vol I... G reece, s. 229.
17 M ansel, E ge vc Y u n a n T ariil, s. 176.

103
r i l m i o k zengin, p e k o k g em ile ri olan b i r t c c a r d . L esb o s'd a
M it y le n e de s n f k a v g a la r n n se rtlem esi z e rin e , t. . VI. yzy
ln b a n d a P itta k o s , o n yl iin ik tid a r a g e irildi. K o r i n t h o s 'd a I.
. 675 d c B a k k h a i d l e r ailesi o ligarisini y k a n K y p s e lo s lir a n ol
d a . l n c e 1. . 625 d e olu P e r ia n d r o s geti tir a n l a . Sikyoda
I. . V I. yzyln b a n d a i D o r kab ilesin e k a r , d r d n c A kha
k a b i le s in e d a y a n a n O r t a g o r a s ailesi b i r tir a n lk s l le s i k u r d u . Ko-
r i n l h o s ve M e g a r a 'd a d a tir a n lk la r, t ' o r as a le tin e , d o u m a r is t o k
r a s i s i n e k ar, o r t a s n fn d estekledi i h a r e k e t l e r d i . 1* A tin a 'd a
K y l o n 'u n e r k e n ve b a a r s z a b a s n d a n a t m s e n e k a d a r so n ra,
I. . 561 de d e n o s 'a d a y a n a n P e is i s tr a to s 'u n d a r b e s i b a a r y a u la
t. P e is i s tr a to s A tin a t i r a n o ld u . M e g a r a 'd a d a t . . 640 d a Teage-
n e s , f a k i r ky l y e d a y a n a r a k a r i s t o k r a t l a r a k a r y a p t d a r b e so
n u n d a tir a n o l a r a k b a a g e m iti.

G n ey t a l y a d a k i , S icily a'd ak i tir a n lk la r Y a r m a d a ve t o n ia

U r a n lk l a r n d a n f a r k l idi. D o r u n s u r u n u n eg e m e n o ld u u b u r a l a r
d a t i r a n l a r , o k l u k t ic a r e t le gelien d e m o k r a tik h a r e k e t i n le m e k
is te y e n a r i s t o k r a t i k b i r te p k i h a r e k e lin i te m sil e d i y o r l a r d , A ma
K y m a e 'd e tir a n l a r n f a k ir le r e p a r a d a ttk l a r n biliyoruz. Syra-
k u s a 'd a I. . 484 te k u r u l a n tira n lk d a a lt s n f la r n b a a g e tir d ik
le ri b i r tir a n lk t.11

_ yle a n la ly o r ki, olig a rile rin , st sn fla ( a r i s t o k r a t l a r l a )

o r t a s n fn ( b u r j u v a l a r n ) aa sn fa k a r b i r k o a lis y o n la r ol
m a l a r n a k a rlk , t i r a n lk la r , a lt sn fla rla o r t a s n f la r n a r is t o k
r a t l a r a k a r k o a l is y o n u n a d a y a n a n y n e tim le rd i. B u y z d e n t i r a n
la r , b i r t a r a f t a n e k o n o m iy i h a r e k e te getiren , s a n a y iy e nem v eren
e y l e m l e r g s t e r i r l e r k e n , d i e r l a r a f t a n k e n d ile r in i i k t i d a r a g e tire n

* M a rry VVhitc, G reek T y ran n y , Fhoenlx, 9 (1955) T o ro n to , b y C lassical

A sucntion of C anda, Univ. of T o ro n to P ress, s. 1 - 8 d e n , K aan, Prob-
Ics... vol. I ...G rcc e c, s. 220.
* K a an , T le G rc a t D ialogc..., s. 47 .
a P. N. lire , T he O rig in of T y ra n n y , C nm bridjjc, C a m b rid g e Univ. P ress, 1922
d en, K aan, P r o b le m s ... vol. I ...G reece, s. 225.
J| A risto [ I d c i ] , (N iy azi B erke:;), P o litik a , V, 9. s ta n b u l, M a a rif V ekleti
Y u n an K l sik le ri, 1942 - 1946.
A risto tele s, P o litik a , V . X. 3 de ise, tira n lk la k k n d a k i genel y o ru m u n u
s u n a r. O na g re b a sile u slu l., iyileri (a sille ri) a v am a k a r j k u ru m a k iin
k u ru ld u u h a ld e , tira n , a v am hatk a ra sn d a n [st ta b a k a y a k a r fccndilo-
rini k o ru m a k iin se ilir. Y ani tira n lk la r h a lk y n e tim le rd ir.

104
ve i k ti d a r d a tu t a n h a l k y a r a r n a k a r a r l a r a lp iler y a p a n kim se
le r o ld u la r. B u y z d e n tir a n la r , o k lu k asil s o y d a n gelm i kim seler
o ld u k la r h a l d e a r i s t o k r a t l a r a cephe alm la rd .

K o r i n t h o s 'd a B a k k h a i d l e r ailesi o ligarisini y k a n Kypselos,

a r i s t o k r a t b a s k s n a k ar halk k o ru m u , f a k ir kyllere to p rak
d a tm t. ' lu P e r i a n d r o s d a att ta b a k a la r k o r u d u . zgr e m e
i d e s te k l e m e k iin k le ith a lin i y asak la d .1 Dier b ir o k yerlerde'
de tir a n la r , a r i s t o k r a t l a r n a y r c a lk la rn a so n verm i, s rd k le ri
baz a r i s t o k r a t l a r n to p r a k l a r n kyllere da tm , te y andan
e h ird e k i h a lk ta b a k a l a r n a i s a la m a k iin, b y k k a m u yap la
rma (yol, ta p n a k , e h r i n o n a r m ) g irim ile r, b az la r (rnein
P e is i s tr a to s ) leri g r l l k le , deniz tic a re tin i d este k le m e k ze
re, e m p e r y a li s t a l m a te m el o lacak d o n a n m a y a p m n a girim i
le rd i./

T ir a n lk y n e t im in d e siyasal ik ti d a r t ir a n n te kelind e toplan

d in, h i b ir s n fa siy a sal h a k l a r ta n n m a d n a b a k a r a k , tir a n
la r n s n fla r a r a s n d a b i r e itlik sa la d k la r s o n u c u n a varlamaz.
T ir a n l a r n a r i s t o k r a t l a r n siyasal a y r c a lk la r n a so n verileri, b u
a y r c a lk la r n y u v a s o la n a r is t o k r a tik g enos r g t l e n i i n i a e tk i
siz kllar, k u k u s u z eitliki siyasal ey lem lerd ir. A ma hibir s
n f a siyasal h a k t a n m a m o lm a k la siyasal e itlik sa lam o ld u k
la r sylenem ez. E itl ik birey lere sahip o l m a d a e itlik tir; yoksun
o l m a d a deil.

B u d u r u m d a ti r a n l a r n y n e tim in in e itlik y n n d e n nitelii

ni s a p t a m a k iin, siy a s a l ey lem lerin d en o k e k o n o m ik eylem lerine
b a k m a ly z . B u a l a n d a , d a r b e s r a s n d a s r l e n b az asillerin t o p
r a k ve s e rv e tle rin i k y l le re, h a l k a da tlar, k k te n eitliki t e d
b i r l e r say la m az . B u n l a r b i r kerelik, d a r k a p s a m l eylem lerdir.
A m a tir a n l a r n isizle re i salayan e k o n o m ik ey le m le ri eitliki
e y le m le r sa y la b ilir. n k b u yzden iiler, b i r y a n d a n e k o n o m ik
b a k m d a n g l e n ir le r k e n , te y a n d a n e k o n o m ik gelim eler, ky
d en k o p u p gelip e h i r d e ii o la n larn saysn h zla a r t r a r a k , i
i snfnn y o u n b i r g haline gelm esine y a r a m l a r d r . Ancak
t ir a n la r n bu e k o n o m i k eylem leri, ail snf k a d a r o r t a sm fm da

a P e ria n d ro s 'u n kle ith a lin i yasak lay nedeni, baz y a z a rla ra gr, h a lk
klt- k u lla n m a d a n k e n d i ilerin i yapm aya y iincllcrck i g iic yalayp,
p o litik a d a n u z ak U im ak l Bak. Voegulln, ...P olis, s. 119
2J Delorme, Larotsse ... H lslo ry , s. V2.

105
y a r a r n a o lm u tu r. K a m u s a l s e k t rd e k i h a r e k e tlilik , zel s e k t r
dc h a r e k e te geirmi, ileriki y llarn e k o n o m ik g e li m e le r i iin ge
re k li te m eller ve t o h u m l a r a tlm tr . T ir a n lk h e m a lt, h e m o r t a
s n fla r n y a r a r n a o ld u u halde, a r is t o k r a tla r n z a r a r n a y d . B u
n u n s o n u c u o la ra k t i r a n h a silinm ez ta rihsel k a r a d a m g a y v u r a n
la r da a r i s t o k r a t l a r oldu.

H e m o rta , h em a lt s n fla rn y a r a r n a o ld u u h a l d e tir a n lk la r ,

y z o t u z yl kesintisiz b a t a k a ld k la r S i k y o n d n d a , h i b i r yer
de ik tid a r la r n n c k u a a ge irem e d en d e v r ild ile r ; m rleri
k s a o ldu.15 T ir a n l k la r n k sa s r e n geici y n e t i m l e r o lm a s n n
n e d e n le rin i a r a t r m a k gerek . B ir o k y a z a rla r eitli s e b e p le r gs
te rm i le rd ir . B u k o n u d a J . D elorm e, en gelim i e h i r l e r d e e k o n o
m ik g elim enin y a r a tt yeni sn fla rn rot ald y n e t i m b i im
lerinin U ra n lk lara so n verdiini syleyerek, c u y g u n y a k la m a
ia re t etm i o lu r .!i Biz de s o r u n a b u a d a n y a k l a a r a k d u r u m u yo
r u m la m a y a alacaz.

T ir a n lk la r n a r i s t o k r a t l a r a k ar kp, t ic a r e t i ve san ayiyi

destek ley ere k , b u e k o n o m ik gelim e lerd e n y a r a r l a n a n o r t a ve alt
snfn (iilerin, esnaf, z a n a a t k a r ve iv e re n le rin ) d e s te in i sa la
d k la r m b e lirtm itik .37 Ayn z a m a n d a tir a n la r , Y u n a n p o lis le r in d e
ki snf savalarn, ( u ya da b u snf ta m a m e n h a r c a m a d a n , u
ya da bu snfn kesin egem enliini sa la m a k iin u r a m a d a n , b a
z snflarn d a h a y a r a r n a o lm a k la b e r a b e r ) d u r d u r m u , kiisel
o to riteleriyle s n fla r a r a s b ir uzlam ay e m p o z e e tm i l e r d i.2' An
c a k hzl ek o n o m ik g elim eler, b u n a p a ra le l o la r a k , sn f izgileri
nin belirginleip, b a la n g ta a r i s t o k r a t l a r a k a r k a r b ir li i y a p
m olan o r t a ve alt sn fla r n a r a sn n a lm a s, b u sn fla r n ,
k a r la rn n a r i s t o k r a t l a r l a o ld u u k a d a r k e n d i a r a l a r n d a d a a t
k olduu g ereinin bilin cin e v a r m a la r n a yol at.

d e Coulanges, Tle A ncient Clly, s. 271,

^ Delorme, L arousse ... H isto ry , s. 108.
^Delorme, L arousse ... H isto ry , s. 108.
Bak. s. 104 - 1C5.
SnM araras zo rlan m b ir u z b m a , snf sa v a n d u r d u r m a k on u u m la,
tira n larn k r n f u su n u n e h ire a k n m nlem e poliL ikalar ilg in tir. Peri-
andros ve P e isistra to s'u n bu politik ay u y g u la d k la rn b iliy o ru z . Bu ti
ra n la r topraksz kylye kyde k alm as iin baz o la n a k la r sa lam ak la
yetinm eyip, ayn z a m a n d a kylnn ele y e rle m e sin i d e y a sa k la m
lard.

106
 Ksaca, tic a r e t ve sa n ay id e k i gelim elerle o r t a ve a lt snflarn
ar a s ald. T ir a n la r n b u z o r u n la u z la trm a s , n e o r ta , ne alt s
nflar m e m n u n e t m i y o r d u a r tk . st snf, a r i s t o k r a t l a r ise, ba
la n g ta n beri k e n d i le r in i polis siyasal h a y a t n d a b a rol o yna
d k la r yerd e n in d ir e n tir a n la r n can d m a n idiler. T ir a n la r n ik
tid a r yasal o lm a y a n y o lla rla elde etm i g a s p la r o ld u k la r , b
t n y etkileri e lle r in d e toplayp, t m h a lk k le le tir d ik le ri bu
yzden, ld r lm e le r i b i r v a t a n borcu# o ld u u p r o p a g a n d a s n
yap y o rlard . O rta ve a lt sn fla r y u k a r d a a k la d m z n e d e n d e n
dolay, tira n lk y n e t im in d e n s o u y u n c a b u y kc p r o p a g a n d a y
b e n im se m ey e b a la d la r . S o n u n d a o r ta ve a l t s n fla r n desteini
k ay b e d e n tir a n la r , d a y a n a c a k l a r b i r snf k a l m a d n d a n ykld
lar.

T ir a n k la r n y k lm a s n /.leyen ksa d n e m d e , y a k a la n a n fr
s a tla ra , snfla rn o a n k i glerine, ya d a s n f la r a r a s eili k o a
lis y o n la ra gre, eitli y n e t im le r g r ld . M e g a r a 'd a tira n d n
ce, a r is t o k r a tla r , siy a sal ik tid a r ele g e ir m e k iin s a ld ry a g e ti
ler. M iletos'da siyasa! ik tid a r elde e t m e k is te y e n p r o le te r y a zen
g inlerce ezildi.-1 M e g a r a da tir a n T e a g e n e s 'd e n s o n r a snf k a v g a la
r balamt,

Ama uzun d e v re d e , tir a n h k la r , e k o n o m i k g e l i m e n in z o ru n lu

b i r s o n u c u o la ra k , siy a sal h a k l a r d a n y a r a r l a n m a h a l k a s n n , ( k
le, m e to ik o s vc k a d n l a r d n d a ) b t n v a t a n d a l a r k ap say a ca
n o k ta y a k a d a r g en iletildii d e m o k r a t i k g e l i m e le r izledi. n k
e k o n o m ik g elim e ler, a r i s t o k r a t l a r n sa y sn a g re b u r j u v a l a r n s a
ysn ve g c n , d a h a s o n r a , b u r ju v a l a r n s a y s n a ve g c n e g
r e iilerin sa y sn ve g c n a r t r a n b i r y n d e ile r liy o r d u . A tin a'
d a tiranl n y e r in e K le i s th e n e s in lml d e m o k r a s i s i geldi. o n i a -
n m baz e h ir l e r in d e d e U ra n lk la rd a n s o n r a d e m o k r a t i k y n e t i m
le rin k u r u l d u u n u b iliy o ru z . K o rith o s'd a . . . 558 de P e r i a n d r o s
lnce, tiranl , t c c a r ve s a n ay ic ile rin n d e r l i i n d e k i d e m o k r a
tik p a r ti i k ti d a r izledi.51

T ir a n l k ta n s o n r a i k ti d a r hangi snfn e lin e g e m i o l u r s a o l

sun, tir a n lk la k k n d a k i a r i s t o k r a t i k n y a r g , t i r a n l a r n , ik tid a r

M D eiorm c. L aro u sse ... H lsto ry , s. 108

30 M ansel, E ge ve Y u n a n T arih , s. 180
31 M ansci, E ge ve Y u n a n T a rih i, s. 179.

107
y a s a d b i r y o l l a e l d e etm i, h a k h u k u k ta n m a y a n , b t n y e t k i
le ri e h r i n te k e f e n d i s i gibi elin d e to p la y p , h a l k n t a m a m m k le
d u r u m u n a in dirm i kim sele r o ld u u yargs, s o n r a k i d ev irlere
g e m i tir . B u y z d e n Y u n a n p o litik a s n d a ( p e k s e y re k g r len ve
n e m k a z a n a m a m olar? tira n lk yanls b i r k a p a r t i d n d a ) b
t n p a r t i l e r ve h e m e n b t n siyasal d n r le r , t i r a n l k y n e tim i
ni k le lik y n e t im i o l a r a k g r p , e n k t y n e t im b i im i o ld u u n
d a b ir le m i l e r d ir .

Baz y a z a r l a r a g r e b u n u n n ed e ni, Y u n a n r u h u n u n te k 'i n e m

ri ve y n e t im i a l t n a g ir m e k istem eyen b ire y c i n ite li id ir. A ma m o
n a r i n i n Y u n a n s iy a s a l d n n d e en v le n y n e t i m b i im le
r in d e n b i r i o lm a s , b u sa v n g c n k r a r . 0 z a m a n d i e r b a z y a
z a r l a r , Y u n a n l k e y fi y n e tim e k a r o lu p , h u k u k a b a l y n e ti
m in . ayd d e r l e r 12 A m a d e m o k r a s in in a r n o k t a l a r n a u la t
z a m a n , h a l k n m e c li s te a n a y a s a l k u r a l l a r a u y g u n o lm a y a n key
fi s a y la b ile c e k k a r a r l a r d a kolayca alab ild i in i b iliy oruz .

T ir a n l a t a r i h s e l , silinm ez k a r a d a m g a n n v u r u l u u n u n asl
n ed e n i, tir a n l k h a k k n d a k i a r i s t o k r a t i k n y a r g n n s o n r a k i dev ir
le rin a r i s t o k r a t ta r i h i l e r i n c e b e n im s e n i i ( t a r i h l e y a ln z a r i s t o k r a t
l a r u r a y o r d u ) ve b u n l a r n b u n y a r g n n e tk isiy le t ir a n lk de
v irle rin i Y u n a n n e n k t y n e tim d ev irleri o l a r a k g s te r m e le r i
d ir .33

Y u n a n 'd a t i r a n l r s a v u n a n tek d n r k m a m , ya d a U ra n
l s a v u n a n te k d n r n eseri k a l m a m z a m a n m z a . T ab i ti-
r a n l k t a n y a n a d a o l s a l a r , o z a m a n n h a l k n n t i r a n l k s t n e Fi
k irle rin i, b u n l a r y a z y a d k l p z a m a n m z a g e le m e d i in d e n , bi
le m iy o ru z . T i r a n l a r n d a eitlik ve eitsizlik s t n e ne d n d k
le rini r e n e m iy o r u z . A ma y a p t k la r baz ilere b a k a r a k , b u k o n u
d a dola y l y o ld a n b a z y a r g la r a v ara b iliriz .

P o lisle rin a r i s t o k r a t i k m e clisler ta r a f n d a n y n e tild i i z a m a n

la r d a , t o p l u m d a y a y g n ola n ticareti ve a l m ay , do la y sly le tica
retle u r a a n ve a l a n sn fla r aa g r e n a r i s t o k r a t i k nyarg-
la rn t i r a n l k l a r z a m a n n d a b u lu n m a d n biliyo ru z. rn e in Polyk-

h M onariyle tira n lk a r a s n d a k i bir fark, ik tid a r y o lla t id e im ek se,

b u n u n la ilikili o lan ikinci fa rk , k ra ln h a lk y a slla ra uyyu, lira n n keyfi
y n e tm e si o l a r a k g s te rilir.
31 M ansel, E ge ve Y u n a n T arih i, s. 177.

108
fates deniz ticareti e urayordu. Peisistratos altn madenleri
letiyordu. B u n la r gibi birok tiranlar ticaret ve sanayi ile ura
yorlard.31 B u n la rn ticareti k n am ala r beklenemez. Ayrca tiran
larn alm ay, kol ilerini erefli grdklerini de biliyoruz, rn e
in Periandros aylakl knam , Peisistratos h alk almaya k
k rtm t. B u devirde alm ay aa gren nyargy yalnz aris
tokratlar arasnda gryoruz. B u aristokratik nyargya halkn da
katl, t. . V. yzylda alm a hayatna geni lde kl eme
inin giriinden sonradr.1*

T iran larn alm ay (dolaysiyle alan alt snflar) aa gr

meyen b u eitliki tutum la rn klelik konusunda gremiyoruz.
O n la r da aristokrat hemerileri gibi klelii doal b ir k urum ola
rak g rm olm a lla r. Fazla olarak aristokratik ynetim zam ann
da yalnz ta rm ve ev (h izm et) klelii trleri varken, tiranlk
devrinde ticarct vc sanayideki gelimeler, igc ihtiyac yeni b ir
k lelik a la n am , yeni b ir klelik t r g e tir m i tir: sanayi k
lelii.

K lelie kar olm ayan tiranlarn, deniz ticaretini k krttk

larna ba k a rak , kolonicilie, giderek em peryalizm e de kar olm a
d klar sylenebilir. Atina tiran Peisistratos'un Atina filosu yap
m m balatp H ellespond'un (boazlarn) kylarn ele geirerek,
A tina em pe ryalizm inin ilk temellerini atn greceiz.1* Ama tiran
lar, genellikle, kiisel ik tidarlarn tehlikeye atm am ak iin m ilita
rist, em peryalist b ir yaylm a yerine, kolonici b ir yaylmay yein-
lemi gzkyorlar.37

Byleydi tira n larn d politikas. te ise tiranlarn p o litik a

s, b a 2i yazarlarn belirttii gibi, snf k a rla rm eitletirme, s-
nflararas eitlik s a la m a H ynnde deildi. E itlik deil, den
ge salam a ynndeydi. B u da eitlik salam a anlam na gelmez.
n k tira n lar b u dengeyi salam ak iin, aristokratlarn baz ay
rc alkla rna son verirlerken, kendilerini destekleyen orta ve alt s-

H WhiU:, Greek T yranny, Kgan, Problem *... vol. I ,.,Grecc, s. 225.

3sNilsson, ...E arly Tyrats, dan, Kaan, Problcm s... voK I ...Greece, s. 231.
M Nitsson, ...E arly TyrauCs, (Kaan, Problem s... vol. I ...Grcecc, s. 235 de),
liran lar, pazarlar gvene alm ak iin gereinde silha bavuran endst
riyel ve ticari ik tidarn baa geirdiini syler.
17 Llelormc, Ijnntsse ... Illslory, s. J4.
M YVndulbant, ...A d c t Plulusuply, s, 17

109
ruflara baz olanaklar hazrlam lardr. Y ani tiranlarn i politika-
s aka orta ve alt snflar koruyan b ir politikayd; A m a b u nok
tada, gene sm flararas denge ilkesine dikkat ederek, kayrm ad a
vc taraf tutm ada arya kam y orlard. Bu yzden a risto k ra tla rn
baz ayrcalklarn k aldrm ak la beraber, bazlarna dokunm am -
lard. B u yzden kendilerine kar gelen baz a ris to k ra tla n srp ,
b u n la rn servet ve topraklarn topraksz kyllere d a tm larsa
da, genel b ir topraklarn yeniden bltrlm esi hareketine giri
m em ilerdi. Bi yzden nfus art ile, polisde beliren sosyal so
runu zmek iin, bir yandan, isiz kalp devrimci b ir proieterya
tekil edcbilecek aa snftan kim seleri kolonilere y o lla rk e n /
te yandan, topraksz kalp ehre in m i olan kyllere, ticareti ve
sanayiyi kkrtarak i salam , fak at kyllerin ehre fazla aktn
edip, b ir isizler ordusu meydana getirmemeleri iin, k r koulla
rn (kira, kredi, toprak a la n la rn d a ) dzenlemilerdi. T iran lar
dengeyi salayc ynde ve dengeyi salayc oranda h a lk idi
ler; fazla deil. Bu yzden dinsel aristokratik genos rg tn e kar
, Iatk dinlerini, zellikle Dionysos ve Orpheus k ltle rin i k o ru
m ulard.1" Ama tiranlar b u denge h a trna genel olarak a risto k ra t
larn servetlerine dok u nm am lard Sm flararas denge o n la rn ki
isel ik tidarlarn n garantisiydi. B u denge bozulunca y k lm a la r
kanlm azd. N itekim ekonom ik gelimeler sm flararas izgiyi kes
kinletirince, baz snflar eski dengeyi bozacak ekilde glenince,
glenen rakip snflardan birine dayanm a yrek liliini gstereme-
yip, eski dengeci p o litik a la rn srdrm ek isteyen tira n lar, snf
atm alarnda iki tarafa da sert k m ak zorunda kalnca, b in d ik
leri dal keserek dayanaksz k alp ik tidard an dtler. T iran aile
leri ehirlerden srldler.

Milsson, ...Early Tyrants, dan. Kn^.n, Problems... vol. I ...Greece, s.

230.
S ik y o n 'd a tiran Kleistlenes (A lin a dem okrasisinin k uruc ula rnd a n olan
Kleisthcncs ile kartrlm asn) ehre akn nleyen tedbirler alm t. K oj
rintlos liran Periandos ile Atina tiran Peisistratos da benzer tedbirler
alrptnrd. Bak, Mansel, Ege ve Y u n a n Tarihi, s. 179, Vocgcln, ...Polis,
s. 119 vc Aristo [teles], (Suat Y, B nydur), A tin n lla n n Devleti, I, 6. A n
kara, M aarif Vekleti Y unan K lsikleri, 1943
Sikyon tiran Kleisthencs Dionysos k lt n korum utu (M ansel, Ege ve
Y unan Tarihi, s. 179) Atina tiran Peisistratos da, arisokrnttara kar
mcadelesinde, siyasal a m a la n iin (ail genos rah ip likle rinin ik tid a r
n krm ak iin) Dionysos k lt n resmi din olarak kabul e tm iti (Voe-
gelin, ...Polis, 242).

110
 T iranlarn Y unan siyasal tarihindeki ilevleri (fonk siy o nlar)
toprak aristokrasisinin kesin egemenliine son v e rip /2 orta ve aa
snflara polisin ynetim inde s 2 sahibi olm a y o lla rn am ol
m a lard r. T iranlklara kar en sert ve en srekli te p k in in askeri
b ir aristokrasi ynetim ine sahip olan S parta'dan g e li i n in nede
ni de budur.

G rd m z gibi, aslnda Y unan to p lu m u n d a sosyal eitsiz

liki dzenden sosyal eitliki dzene geite n e m li b ir adm olan
tiranhjc ynetim i, tiranlk h a k k n d a k i a ristok ratik ny argnn et
kisiyle, sonraki oligarik, dem o k ra tik dnrler ve eitli snflar
tarafn d a n , siyasa! adan deerlendirilerek, en eitsizliki yne
tim b i im i olarak g r ld . B u grn sav uy du : H i b ir yasaya
ba l olm ayan tiran, b t n h a lk : dilediince ynetip , ak ln a esen
her eyi yapabilir. Bylece vatandalarn st n d e k i snrsz yetki
si, b ir efendinin klesi zerindeki snrsz yetkisine benzer. B u n u n
sonunda, o, polisin tek efendisi haline gelirken, b t n vatandalar
on un klesi du ru m u n a derler. B ir toplum iin b u n d a n daha b
y k b ir eitsizlik d n le b ilir m i?

T iranln gerekten byle eitsizliki b ir dzen olarak g r l

d n , hemen her siyasal d n r n tiranlk d ze n in in b ir kle
lik dzeni olduunu sylem esinden anlarz. Bu dolayl belgeler ya
n sra, tiranlkla siyasal eitsizliin dorudan .ilik isin e deinen
baz szler de k a la b ilm i tir zam anm za. B u n la rd a n b iri Laerteli
Diogenes'in aktardna gre, S o lo n un, Atina tiran Peisistratos'a
yazd m ektupta,

AtinalIlara haklarda eitlik vermi, frsat elim e gemiken

liran olm ay reddetm itim .

deyiiyle. Gene Solon'un, Lydia kral Krezse,

...herkesin eit haklara sahip olduu bir yerde yaam ak

benim iin daha holanacam b ir eydir.*4

deyiidir. Son aktarm ann k o nu m u zla olan ilg isin in daha iyi kav
ranm as iin, Y u n a n lla rn b t n Dou m u tla k m o n a rile rin i ti

w Delorme, Larousse ... H lstory, s. 108.

43 VVhitc, Greek Tyrants, K aan, Problem s... vol. I ...Greece, s. 216.
** Diogenes Lnertius, (R. D. H icks), Ltves of E m in en t Plllosophers, Ilvols.
London, Loeb Classical Library, 1959 - 1965. [Laerteli Diogenes, 1. 66;
I. 67],

111
ra n lk dzenine e tu ttu k la rn belirtelim . Y u n a n lla r n tiranl en
eitsizliki siyasal dzen olarak grlerinin da h a dorudan ve da
ha ak k an t, A tina lira n H ipparklos'u ld re n 'a ris to k ra tla r iin
ve tiranlk y n e tim in in yklnn erefine sylenen halk t rk
sndeki u s z le r d ir :

Siz tiran ldrdnz,

A tina'y eitlik gden yasalara kavuturdunuz.4*

T iran lk h a k k n d a bu yndeki dnn halk tarafndan,

de m ok ratik p a rti tarafn dan da benim seniinin, aristok ratik nyar
gnn etkisi yan sra, daha nem li bir nedeni vard. Y un an 'da ti-
ra nlkla rd a n sonra eit siyasal haklar ilkesinin anayasalara girme
si, h alk n, d e m o k ra tik partilerin bizzat y n e tim in bana gemele
rin i salam t. A rtk iktidara yasal d yollarla gelip halk b ir p o
litik a izleyen tira n la ra gerek k alm am t, te yandan kendisine
sonradan siyasal h a k la r tannan halk, bu h a k la ra sk skya sarl
m , yasaya b a l, so rum lu ynetim ilkesini benim sem iti. A rtk
Uranlk halk iin, hem bu siyasal haklardan, hem yasaya bal so
ru m lu ynetim den o lm a a n lam n a geliyordu. D aha da nem li olan
neden, siyasal h a k la rd a eitlik, halka o k lu u n d a n dolay ik tid a
rn yollarn aarken, oligarklara kapyordu. B u d u ru m d a halk ken
dini ik tidara getiren yasal yollar benim serken, oligarklar darbe
lerle baa gem ekten baka kar yol b u la m a y p , tiranla eilim
gstermeye baladlar, rn e in A tina'da . . 404 oligarik devri
m i sonras k u m la n dzene, A tm a y otuz o lig ark ynettii iin,
otuzlar tira n l dendi.

Ksaca, tira n h k la r dem okratik y netim ler zam annda a rtk

demos yanls deil, oligari yanls hareketler ekline geldiler ki,
b u yzden o n la r eitsizliki hareketler o la ra k grm ek a rtk yan
l saylm azd.

Polisin k u ru lu u devri ile ilgili olarak, buraya kadar Y u n an

dnyasndak i genel gelimelerden szettikten sonra, im di A tina
ve Sparta to p lu m la rn d a polisin kurulu devri olaylarn daha ya
kndan inceleyelim.

Tercme, say. 29, 30. Y unan 7.c! Says, cilt. I, s. 378. A. E h a t vc Y u

nanca sem ineri rencileri L. zbay, N. Diner, S. K arakadulu tarafn
dan evrilm i b ir Atina trks.

112
 ATNA POLSNN KURULUU

A tina polisi drt A ttika kabilesinin birleme

si sonucunda ortaya km t. A tina'nn ilk zam anlarda krallkla
y netildiini biliyoruz. Efsane son kral K o drosun krallk kurumu-
n u k u rta rm a k iin urarken ehit d t n syler.**

E k o n o m ik gelimeler zam anla aristokratlarn ellerinde geni

top raklarn top lanm asna yolamtr,*7 E k on om ik g bakm ndan
st n b ir d u ru m a ykselen aristokratlar, nce k raln danm a k u
ru lu iken, yetkilerini geniletip, kraln yetkilerini snrlam aya ba
lam lardr. A ristokratlar, bu aristokratik meclislerin toplant ha
linde o lm a d zam anlarda, kraln ilem lerini gzetip mcclise b il
gi vermek iin kendi aralarndan baz m e m urlar (m agistralar) ata
m aya b a lam la rd r. D aha sonra kralln babadan oula geme
sini nlem iler, krallar, aristokratik M edontidler sllesi iinden
setikleri a ristok ratlar snfnn ajanlar haline getirmilerdir. 1.
. v n . yzyl sonlarna doru da, krallk allnde b ir m em urluk ha
line getirilm i, y nelim ilerine bakan kraln grevlerini nceleri
m r boyunca, sonralar er, daha sonra da birer y llk sre iin
asiller tarafn dan seilen, arkhon denilen asil m em r grr
olm u.4"
B u siyasal gelim elerin altnda nemli baz ekonom ik ve sos
yal gelim eler yatyordu. A tina'nn nfusu zam anla artm t. Atina
bu nfu s basnc sorununu arap vc zeytinya retim inde tarm
sal uzm anlam ayla zme yoluna gitti. A tlik a 'd a k i byk iftlik
ler zam anla zeytinya vc arap retim inde uzm anlatlar. Bu, ta
h l retim ine bakarak ok k rl b ir re tim d i. Ancak bu retim

44 Kari Popper, (Mete Tunay), Ak Toplum ve D m a n la n , cilt, I. Platon

Ankara, T rk Siyas lim ler Dernui Yaynlar, 1967. s. 164
n Aristoteles ise, (A tin a lIla r n Devieli'nde), (B uydur 1943 Trke evirisi
s. 118 de) (b u eserin kaybclm u ksm larndan kalan b3z paralarda)
A tin a lla n n balangta krallkla ynetilirken, K odrcsun p u lla r n d a n
sonra a r lk kral semediklerini syler.
47 Aristoteles, A tin a lIla r ^ D evictf, 1. Z; I. 4,
<s Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, s. 113.
Aristoteles, F u lltik a, IV. X I I I , 10 da Hellenler arasnda (sllcuslugut
k a ld rlm a snd a n sonra ilk hkm etleri askerler kurm ulardr. O rdu as
lnda svarilerden ibaretti der. Dununla teodal re tim dzeni ve aris
tokratik ynetim srasnda sava teknolojisinde svari devri inine iaret
etm i olur.
4> Toynbee, (abr. by Som ervell), A Study of H istory, s. 3-12.

113
m eyvalarn uz.un devrede verecek baz temel yatrm la r gerekti
riyordu, A ristokratlar gerekli y a trm la r y aptlar; kiik iftiler
y a p am ad la r. Aristokratlar bylece b ir se sonra, yksek v e rim li
likte b ir retim e geerlerken, kk iftiler daha dk v e rim li
likteki tall retim inde kaldlar. B u sralarda, t. , V II. yzylda
parann geni apta kullanlm aya balan, fa k ir kyller iin y
kc b ir darbe oldu. K yl r n n pazarda satp, b u n u n la p a zar
dan m al ald. Ama yln yarsnda yiyecei kalm aynca, topran
ipotek ederek, alt aylna % 20 faizle bor ald . Y l yl biriken fa
izlerin a rln dan dolay borcunu deyemez oldu. S on und a, top
ran ipotek edenler topraklarndan olup, eski top raklarnda aa
adna alp, r n n altda beini aaya verip, altda b iri kendile
rinde kalan altdabircU ler d u ru m u n a d t le r 50 ki buna sertlik
ya da toprak klelii denebilir. Eer a ld k la r borlara k arlk
bedenlerini rehin olarak gsterm i, sonra da borlarn deyeme
milerse, alacakllar tarafndan kle olarak satlyorlard k, |bu-
na da bor klelii denir.51

B t n bu gelimeler, a risto k ra tla rn zenginliklerini, glerini

artrrken, bir taraftan da o n larn y k m n a yolaacak olan o lg u la
rn to h u m la rn ekip gelitiriyordu, t. . 600 lerde A ttika to p ra k la
r kendilerine epatridea denen az, sayda zengin a ristok ratn
elinde toplanm , karlarnda thctlcr denen kalabalk b ir top
raksz fakir snf belirm iti.52 Aristotelesden rendiim ize gre,
b u devirde fakirler ocuklar ve karlar ile birlikte zenginler iin
kle gibi alyorlard. E k ip bitikleri top raktan a ld k lar r
nn a ltd a beini kira creti olarak toprak sahiplerine veremezler
se, ocuklar ile birlikte kle olarak satlabiliy orlard .53 Gene A ris
totelesden rendiimize gre, sn fla r arasndaki bu uurum y
znden, Atina polisinin erken tarihlerinde asillerle okluk arasn
da ok sert olan ve uzun sren atm alar olm u tu .54

Zm m ern, Tle Greek Conmovvealth.,., s. 115- 117,

s Parann bu ksa devredeki eitsizliki elkisine t olan uzun sredeki et
kisi ise, sertlik ve morunki alm ay azaltp (M uller, Freedom n the
Ancient World, s. 163), cretle altrm a ve dem eleri artrarak, sana
yi retim inin gerei olan serbest emein orlaya kn hzlandrm as
eitliki ynnde oldu.
Delorme, Larousse ... Hlstory, s. 97 .
s A ristoteles, Atinallann Devleti, I. 2.
J* A ristoteles, A tin a lla n n Devleti, I. 2; I. 35,

i 14
 S k n tla r iindeki fakir ktlelere nder o la n b iri, b ir darbe
ile tira n olarak baa geebilirdi. N itek im I. . 632 de K y loun ti
ran o lm a k zere yapt darbe asiller tarafn d a n glkle nlene
b ilm iti. A tina aristokratlar bu tehlikali gelim elerin nne n
ce kuvvet silh ile ktlar. 1. . 624 de D ra k o n a ok ar bir
ccza yasas hazrlattrdlar. B u yasa aristo k ra tla rn h aklarn ve
m lk le rin i iddetli cezalarla k oru m a am acnda idi. A m a aristok
ra tla r ok gemeden iddet y o lu n u n kar b ir yol o lm a d m anla
dlar. n k arabn ve zeytinyann ihra m a l haline gelip, de
nizar ticaretin balam as ile, ehirde ticaretle ve aristokratlarn
lks ih tiy a larm karlam ak iin zanaatlarla uraan b ir orta s
n f belirm iti. E kon om ik b a k m d a n glenen b u orta snf, skn
t iindek i kyllerle birlikte aristokratlara cephe alm aya bala-
d.ss Tehlike daha da artm t. A tina polisi tarih in in en k ritik anla
rn yayordu. Sosyal gerginlik, st ve alt sn fla r a ra s n d a 'k o p a
cak b ir i savan eiine kadar gelm iti. Y a aristo k ra tla r direni
lerinde devam edip orta snf devrim ine yolaacaklar, bylece Atina
b y k b ir olaslkla dier polislerin d t devrim ler ve kar
devrim ler emberine decek, ya da a ristok ratlar baz ayrcalkla
rn d a n vazgeip, halka baz h a k la r tanyacaklar, bylece A tina ba
r evrim raylarna o tu rtu lm u olacakt. B u d u ru m karsnda
aristokratlar, daha ok bu ikinci yol seip, a k ll b ir p o litik a iz
leyerek, topraksz, m lksz snfn burjuvazi iin de b ir tehlike ol
d u u n u g r p , burjuvazi ile anlatlar, t. . 594 de arabu lu cu ol
mas vc yasalar hazrlam as iin S o lo n u O la a n st yetkilerle
arklon (ba ynetici m e m u r) setiler.

S o lo n 'u n R e f o r m la r ^

Solon A tin a nn en eski ailelerinden birine,

aristokrat b ir aileye m ensuptu. B u yzden a ristok ratlar, hazrla
yaca yasalarn kendi yararlarna olacan u m d u la r. A m a Solon
ayn za m a nda orta snfn ii olan ticaretle urayordu. B yz
den orta snf onun yasalarnda kendilerini kollayacan sanyor

55 Dclorme, Larnusse ... Hlstory, s. 108.

54 B u blm de daha ok Solonun h u k u k sosyal ve siyasal reform larn
inceleyeceiz. Ama Solon b un lar yan rsra baz e kon o m ik reform lar ila
y ap m t. B unlardan en nem lileri ihracat destekleyip, her babann
o luna zanaatn retmesi yasas le, zanaatlar k krtm a s idi. D u re
fo rm la r burju vazin in gelimesine ortam hazrlayan reform lard.

115
du. E n aa s n f ise, Solon'un iirlerinde devrin adaletsizliklerini
yeriine b a k p , ik tid ara geince gizli niyetlerini ortaya dkp, h a lk
b ir tira n lk kuracan sanyordu. B u yzden, onun arabulucu
ve yasa-koyucu olarak seilm elini b t n sn fla r istemilerdi.

S olon Anayasas

S olon b ir arabu lu cu olarak seilm iti. O da grevinin gerei

ni y ap arak tam aray buldu. H azrlad yasalar ne aristokratla
rn, ne aa s n fn fakat daha ok orta sn fn yararnayd. H azr
lad yasalar, siyasal haklarn d a tm n d a asalet ls yerine
servet l s n alna baklrsa, orta snf ile asilleri ortak b ir
nitelikte u zlatry o r gzkr. Ama soruna daha yakndan b a k lr
sa, S o lo n 'un dzenlem elerinin a ristok ratlardan ok burjuvazi ya
rarna o ld u u g r l r. nk servet o rta k nitelik olarak g r n
mekle beraber, aslnda b u rjuv a zinin nitelii idi. Sonra servet sa
hibi orta snf, aristokratlardan k ala b a lk o ld u u iin, servet le
i, m eclislerde kefeyi orta snf tarafna adracakt. Nihayet eko
no m ik gelim eler, aristokratlarn (ticaret ve sanayi lerini aa
grp, b ir y a nda n bu ilerle uram ayp, te yandan lks yaay
larn dan vazgem edikleri iin) servetlerini kaybederlerken, b u r ju
vazinin ze n g in li in i artrc ynde idi. Y an i servet lei zam an
la b u rju v a z in in yararna ileyecek b ir lek idi.

Sasyut S n fla r

t. , 624 de A tina'da i kargaay n lem ek iin aristokratlar

ca yasa-koyucu olarak atanan Drakon, ceza yasas yan sra hazr
lad y netim b i im i ile ilgili yasalarnda, (anayasada) vatanda
lar yllk gelirlerine gre dert snfa ayrm t. Solon D rakon'un
bu d rtl snf b l m n olduu gibi b ra k t. B u snflardan b irin
cisi iftlik le rin d e n 500 kile buday, ya da ayn m ik tar arap ve zey
tinya reten, ya da baka k aynaklardan b u n la rn deerine eit
geliri olanlar giriyordu. kinci snfa 300 k ile lik geliri olanlar,
n c snfa ise, 150 kilelik geliri o la nlar giriyordu. H i serveti
olm ayan tlet denilen topraksz kyller ve iiler d rdnc snf
m eydana getiriyorlard. Solon, servet s n fla rn a eitsiz siyasal hak
lar d a tl n d a da D rakon'u izledi.

B u snf b l m n d e , li serveti olm asa da A tinal ana baba

dan doanlar vatanda sayldklar halde, zengin dc olsalar Atina-
l ana b a badan dom am olan yerlem i yabanclar (metoikos-

116
lar), tabi b ir de kleler, vatanda saylm yorlar, kendilerine hibir
siyasal hak tannm y ordu .

Ekklesla (H a lk Meclisi)

H alk Meclisi servet d u ru m la rna baklm akszn btn reit er

kek vatandalarn katlabildii bir k uru ld u .5' Yasam a yetkisi bu
meclise aitti. A m a ilk zam anlarda, bu yetkisinin olduka kstl ol
duu anlalyor. Meclisin gndem i D rtyzler Meclisi tarafndan
hazrlanr, m eclis kendisi tasar ve deiiklik neremez, Drtyz
ler M eclisinin tasarsn toptan kabul ya da red yetkisine sahiptir.
Ayrca her sn ftan vatandalara ak olan H alk Meclisinin byle
dem okratik b ir k u ru m olm asna karlk, yle anlalyor ki, ilk
zam anlarda A tin a n n ynetim inin ipleri asil m em urlarla, asiller
den k u ru lu o lu p , yasalarn bekilii greviyle b ir anayasa m ah
kemesi gibi alan Areopagus'un elindeydi. Bu yzden A tina'nn
ynetim inde aristo k ra tik nitelik ar basyordu.

Drtyzler Meclisi

Solon k a la b a lk H alk M eclisinin yannda baz ynetim ileri

ne bakm ak vc H a lk M eclisinin gndem ve tasarlarn hazrlam ak
iin b ir D rtyzler Mcclisi kurm utu. D rtyzler Meclisinin ye
leri drt A ttika kabilesinden bu. kabileleri temsil etmek iizere se
ilen yzer kiiden meydana geliyordu." Seim aristokratik rgt
l kabilelerden yap ld iin, yeler kurrayla deil, oyla seildik
leri iin, b ir de H alk Meclisi gibi b t n vatandalarn dorudan
k atlm ad , tem sili b ir meclis olduu in, dem okratik olm aktan
ok, oligarik nitelikleri ar basan bir m eclisli.

Areopagus (Y kse k Mahkem e)

H u k u k u n , S olon'dan nce, aristokratlarn tekelinde olduunu

sylem itik. A ristokratlardan k urulu Areopagus, devletin temel ya
salarn ve temel k u r u m la n m koruyan b ir yksek m ahkem e ve ce
za m ahkem esi olarak A tina'nn ynetim inde nem li b ir grev y k
lenm iti. S olon aristokratlarn kalesi olan bu k urum a vc bu k u ru
m un yetkilerine ilim edi. Bu k urum u o ld u u gibi brakt.

57 A rL lo to lc s , A tin a lIla r n Devlell, l. 7.

^ A ris iu lc lv s, A tin alIlarn Devleti, I. S.

117
 Hellaln (H alk Mahkemesi)

Solon A ristokratik Areopagsa ilim em iti a, ona kar b ir

halk g olarak H eliaia'y (H alk M ah kem esin i) kurdu. H alk
M ahkem esine snfna baklm akszn otuzu na u laan her Atina y u rt
ta seitebiliyodu. 301, 501 gibi k ala ba lk yarglar j rile ri h a lin
de toplanan H a lk M ahkemeleri h u ku k da va la rna bakyorlar; am a
kararlarnda asillere kar halkn tarafn tutarak , A tina siyasal
hayatnda ne m li b ir rol oynuyorlard. B u n e m i Aristoteles, M ah
kemede oyu elinde tutan halk, devleti de elinde tu tu y o rd u 5 diye
rek aklam olur.

Maglstralldnr (Memurluklar)

Solon b t n vatandalara H alk M eclisine k atlm a ve H a lk

M ahkem esine yarg olabilm e hakk tanrken, A tina dem okrasisin
de ok n e m li b ir ro l olan m agistra (m e m u r) seilme h a k k n
yalnz ilk ii servet snfna tand. H i serveti olm ayan tlet sn
fn bu h a k k n ve grevin dnda b rak t. G rev eliyoruz n k
A tina'da m e m u rlu k la r cretsiz fahri kam u grevleri eklinde idi.
Fakir Inlk iini b ra k p byle fahri b ir grev yap am az diye ona bu
bak tannm am t. Bu dzenleme ilk b a kta adale tli ve eitliki
gibi grnyorsa da, temelde adaletsizlie ve eitsizlie dayanr.
H alkn b ir k sm n kam u ileri ile uram asna frsat verecek ka
dar gelir ve bo zam an salamayan eitsizliki b ir dzen veri ola
rak alnm ak la, halkn gelirinin ykseltilm esi, bo zam an salam a
s yoluna deil, hak ve grevlerinin k slm as yolu na g id ilm itir.

Solon m e m urlarn ilk snftan, en n e m li m e m u rla rn en

st snftan seilmesi kuraln koym utu. M e m u rla rn seilmesi
ise, nce her kabileden ok sayda ie yarar kim senin oyla seil
mesinden sonra, b u n la r arasnda kurra ekilm esi ile oluyordu.*0

A ristoteles, A tln n lla n n Devleti, I. 9.

A is io ld e s , P o litik a , I I . IX . 2 de ise, S o lo n u n b t n v a ta n d a la rd a n y; r-
g seilen m ah k e m e le ri k u ra ra k d e m o k ra s iy i y a r a t t n syler.
F^kai Halk Mahkemesi bu gl d uru m un a S olon'un lm l dem okrasi
si z a m a n n d a d etil, Aristotelesin yaad ar dem okrasi devrinde ula
m o lm a l.
en Aristoteles, A tin a lIla r n Devleti, I. 8.
I. 68 de ise, Aristoteles, savala ilgili m e m u rlu k la r dnda b ir kim senin
bir yeri yalnz bir defa d oldurabildiim syler.

118
 Solonun Siyasal Reform larnn N itelii

Solon'un bu siyasal reform larnn genel nitelii, oligarik il

kelerle de m o k ra tik ilkelerin bir k arm o lm a sd r. Vatandalarn
eitsiz siyasal h aklara sahip drt servet sn fn a ayrlm as oligar
ik zelliktir. A m a zenginleen her vatandan b ir st servet sn
fna geebilm esi41 (aristokratik asalet ilkesine karlk dem ok
ratik liyakat ilkesi izlendii iin) d e m o k ra tik zelliktir. M em ur
luk larn servet snflarna gre datlm as (b u ara en alt snfa b
tn m e m u rlu k la rn kapal tutulup, yksek m e m urlu k la rn ancak
en yksek snf yelerine al) oligarik zelliktir. Ama H alk
M eclisinin b t n vatandalara ak oluu dem ok ratik zelliktir.
A ristokratik Areopagusn, eskisi gibi yasalarn bekisi greviy
l e " b ir yksek m ahkem e, bir anayasa m ahkem esi gibi b ra k l
oligarik zelfiktir. Ama buna kar en alt s n f yelerinin de yar
g olarak g irebildii H alk M ahkem eleri, S olon anayasasnn de
m o kratik zelliklerinden biridir. Seim lerin ( rn e in m em urlarn
seim in in) hem oligarik seim arac olan oy ile, hem dem okratik
seim arac olan krra ile, karm a sistem le y a p lm a s. Solon anaya
sasnn olig arik ve dem okratik zelliklerin b ir karm as olduunu
en gzel ekilde ortaya koyan b ir rnek tir. O lig a rik ve dem okra
tik zelliklerin b irlikte oluu ise, eitliki ve eitsizliki ilkelerin
birlikte izlenii dem ektir.
Solon, yasa-koyuculuun tarihsel grevini kavrayarak, A tina
daki sosyal, e k o no m ik glere, b u glerine oran l b ir h u k u k i sta
t tanm a, bu glerine oranl ik tid ar d a tm a yolu ile, h u k u k i d
zenle ek o n o m ik dzeni aktrm a yolu nu izlem iti. S olonun re
fo rm la rn n ve yasalarnn gerek anlam , bu adan baklrsa kav-
ra m la b ilir.

D ra k o n 'un d rtl servet snflar b l m n izleyen Solon, eko

no m ik yapy siyasal ve h u k u k i yap ile a k trm a k iin, siyasal
h a klarn d a tm n d a eski asalet lei yerine servet leini
koydu. Solon reform larn eilik adna y a p m t. Gerekten de
doutan ayrcalklar kaldrd. B t n halka (ta b i vatanda sayl

61 Aristoteles, { A lin a lla n n Devleti, I, 7 de) lu d e m okratik sosyal gei-

kenlige ioret o lm a k zere, A lina nkropolisindeki bir heykelin dayana
na yazlm olan u yazy a k ta r r: D ip hilo sun ogl A lem ion, hettcr
snfndan svariler [SCO kile gelirliler] snfna g eliinden b u heykeli
tanrlara arm aan etti.
63 A ristoteles, A t in a lla n n Devleli, I. 8,

119
m ayan kleler ve m etolkoslar dndakilere, b t n vatandalara)
h u k u k i eitlik t a n d Ancak siyasal h a k la r vatandalara servet
d u ru m la rn a gre eitsiz datlm t. Ama b u teoride h u k u k i eit
lii pek glgelem iyordu. E n alt snftak i b ir vatandan bile, zen
ginleerek en st sn fa gemesi teorik olarak o la n a k ii di.61 B u
reform , z m r e s to p lu m n d a n snf to p lu m u n a geii belirtiyordu.
B ir dier deyile, h u k u k i eitsizlikten h u k u k i eitlie geilerek,
ekonom ik b a k m d a n gl olanlara frsat ve s t n l k kaplarn
a m a kt. Y a n i h u k u k i eitsizliin yerine ek o n o m ik eitsizlii koy
m ak t.

Solon'un Sosyal Reformlar

Solon'un siyasal reform larnn temel n ite lik le rin i bylece or

taya k oydu ktan sonra, im di de sosyal a la n d a k i re fo rm larn g
relim . Solon, yalnzc? burjuvazi ile a risto k ra tla rn aralarn b u l
m a k la k alm a m , ayn zam anda yeni toplum sal dzeni k orum ak
iin, v atandalarn en alt tabakasna da sus pay verm iti. n k
to p ra k la rn k aybetm i, toprak klesi, ya da bor klesi d u ru m u
na d m o la n b u snf, proleterleerek devrim ci b ir nitelik ka
zanm aya, dzeni tehdit etmeye balam t. Baz polislerde bu s
nfa dayanarak k u r u la n U ranlklar yakn a la rm lard .

B u snfn , pazar ekonom isi, para, zeytinya ve arap retim i

n in etkileriyle, to p ra k la rn nasl kaybettiklerini ak la m tk . Tar
lasn ipotek gstererek, asillerden ya da tefecilerden bor para
alan kiiiik ift ile rin toprana, bu ipotei bild ire n yazl talar
aklrd . Y a p t re form lar iirlerinde a nlatan S olon yle d iy o r :

B un onun [halkn] bedenine saplanm saysz

B or talarn skp kardm .66
Yani Solon b o r lu n lavetmi, tarlalardan ipotek talarn sktr-
m l . T arlalar olm ay an fakir kyl, dara gelince, kendini rehin

u de C w ;m g cs, The Anclent City, s. 314.

h Bu geiin teorik o lara k olanakl oluun un en gzel k a n l, dipnotu 61 de
aktardm'/, o ljju, uygulam ada da tleller s nfn d a n svariler snfna
geenlerin b ulu n u u d u r.
M om peri/e gre s ta lii topkm undan snT to p lu m u z la yeiti, Paul Mon-
pert, Class, Encyclopacdin of Ihc Social Sciences, s. 553 (1957 printig
in U..S-A.)
Solun, (S u nt Y. B ay d ur). 5 Ir,cr- fr. 24. 56 stanbul, M a arif V ekleli Y u
na n Klsikleri, 1945 Eski Yunandan zam an m za kalan lirik iirleri ve

120
gstererek bor alm a yoluna gidiyordu. B u, borcunu deyeme
mesi, zg rl n d e n olmas, alacaklnn klesi haline gelmesi de
m ekti. Solon bor klelii denen bu klelii de kaldrd. Bor kar
l vcudu rehin gstermeyi yasaklad.67

[halk] nce kle idi im di hrdr.

Birok Atinaly tanrlarn kurduu ehirlerine
Geri getirdim. Bir taknl hakl, bir takm
Haksz olarak satlm lard. B irok lan bor basksndan
(kam lard,., yabanda dolam aktan dillerini bile unut
m ulard)
B urada yurtta,
nsana yakmayan klelik boyunduruu tayanlar,
B aylarn zorbalklar nnde titreyenleri
H rle kavuturdum.**
Ayrca S olon b a b a n n ocuunu satabilm esini de yasaklad. Solon-
dan nce dara den kimseler ocuklarn da satabiliyorlard. An
cak Solon b a b a n n evlenmeden ncc cinscl iliki kurm u kzn sat
m asn y asaklam ad.6

S o lo n dan sonra r n n altda beini aalarna veren alttda-

brcilerin s z n n edilm ediine bakan baz tarihilere gre So
lon, b u klelik t r n de kaldrm tr. Solon iftlik byklkleri
ni de s n rla m t.0 Ailede m irasn en byk olana gemesi yeri
ne, b t n o la n la r arasnda paylatrlm as k uraln koydu. Ama
eski d u ru m u koruyarak, kz evlada m iras hakk tanm ad.

Siyasal h a k la r servete gre oranl datan Solon, kamusal

yklem leri (vergi ve askerliimde servet snflarna Farkl datt.
B irinci servet snfnn savaa svari, ikinci snfn h o p lit (a r p i
yade), n c snfn hafif piyade olarak katlm as k uraln koy
du. D rd n c snf, m lksz snf ise, vergiden, ayn zam anda as

iir paralarn E. Diels, Anllologla Lyrlea, (Leibzig. 1922) eserinde der

leyip sraya koym utur. Baydur onun sra n um aralarn kullanarak e
virm i. B irinci rakam fragm enin sra num arasn, kincisi ise o fragm an
m m sra num arasn gsteriyur.
67 Ancak VVestermann, (The Stave Syslcms..., s. 5 tle) devlete borlulukta
bor kleliinin IfelEeni.slik D e ie k;d:;r sd iiiili yrar.
** Solon, iirler, fr. 24. 5 - 15.
w Robert SchaiFer, Greek Thcorios cf Slavery From Hoter tu Aristotle
lliirvitrd SUn'ie C(;ssk: l ldlology, (I93(>), s. H>5 - 204 de, l:mlcy fel,),
Slavery in Classicai A n li^u iy ..., s. l da.
n Mansel, Ege ve Y unan Tarili, s. 187.

121
kerlikten m u a ft. ( n k o devirde askerleri devlet silh lan d r
mayd, fakat herkes kendini silh lan d rrd ), A ncak o ada aske
re a ln m a m a n n b ir ayrcalk deil, b ir erefsizlik olarak g r ld
hesaba k atlm ald r. nk savata to p lu m u n kaderini etkile
yenler, sivil kam usal hayatta da s sahibi o lu y orlar, savamayan
snflar bu alanda bir etki sahibi olam yorlard.

Solon yapm olduu siyasal reform lar ile dem okrasinin ba

latcs saylr. Ancak Solon zam annda dem okrasi daha iin ba
langcndadr. Areopagus A tina ynetim inde b y k b ir arlk sa
hibidir. M e m urlu kla r List snflara, kabine grevi gren yksek me
m u rlu k la r en st snfa (d ah a ok a ristok ratlara) aktr. Yasam a
organ olan H alk M eclisinin tasar sunm a h a k k yoktur. Y alnzca
D rtyzler M eclisinin hazrlad tasarlar d e i ik lik yapm akszn
kabul ya da reddetme yetkisine sahiptir. K abileleri temsilen yzer
kiiden k u ru lu Drtyzler Meclisinde ise, a risto k ra tik u n su r ar
basm aktadr. iin k kabileler aristokratik yap d ad rla r. Merkebi
ynetim de S o lo n un reform lar ile dem okratik nitelik le r ar bas
m akla beraber, aristokratik b ir rgtlenie sahip o la n bu kabile
lerde, eskisi gibi aristokratik yerel' y netim ler h k m srm ekte
dir. S olon 'un reform lar bu genos rgtleniine ilim em itir. Bu
nemli ve cretli m daheleyi Kleisthenes yapacak, genos rgtle
niini k aldrp , deme rgtleniini getirerek, yerel rgtleri de de
m okratla tracaktr. 1

Solon reform lar ile ve yasalaryla A tina'ya h u k u k i ve (b ir de

receye kadar da) siyasal e itlik 71 getirm itir. B u h u k u k i ve siyasal
eitliktir ki, ekonom ik glerin sosyal ve siyasal alana oranl b ir
ekilde yansm asn salam tr. B u n u n sonucu olarak, ekono m ik
glerinden ve eski geleneklerinden dolay, siyaset alannda sz
sahibi olm ada devam eden aristokratlar yan sra, h a li vakti yerin
de b u rju v a la r da siyasetle uram aya balam lar, fa k ir halk ise,
g nn, hayatn kazanm ak iin alm ayla geirip, siyasetle u
ramaya zam an bulam am tr.

71 de Coulanges, The Acient City, s. 281.

,! Burada hukuki ve siyasal eitlik kavram larn d a r anlam da, hu kuki eit
lii baz aristokratik (doutan) (ayrcalklarn kald rlm as, siyasal
eitlii, asit ya da avam oluuna bakm akszn b t n vatandalara H alk
Meclisine girme. Halk Mahkemesine yarg o labilm e h a kk ta n n m a s n
belirtmek iin kullandk.

122
 S olonu n yasalar ve reform lar d e m o k ra tik ynetim e geen
birok Y u n an polisi tarafndan benim senm i ve kopya edilm itir.

P O LSN KU RU LU U D E V R l D N N D E
E T L K V E E tT S tZ L tK

Polisin kurulu devrinde, K a h ra m a n lk a

siyasal d n n d e n farkl, polis rgtleniine ilik in ve polis ii
olaylar ve polis to p lu m u n u n snflar ile ilgili b ir dn geliir.
B u dn, daha sonraki devirlerin d n n e gre, felsefi d
n apna u lam am b ir dn o lm a k la beraber, K ah ram an
lk a d n n e gre ak b ir ilerilik gsterir. im di Solon'dan
balayarak, polisin bu erken devir siyasal d n n eitlik ve
eitsizlik k av ram lar asndan incelemeye b a lay a lm .

Solon'un Siyasal Fikirleri

S nflararas H u k u k i E itlik

S olon'un siyasal d n , snfla r arasnda

h u k u k i eitlik ana fikri evresinde to p la n m tr. Ancak b u snf
lar aras h u k u k i eitlik fikrinin aslnda, re tim teknolojisindeki
deimelerle, ekono m ik st n l k bir snftan dier snfa geince,
h u k u k i st y a p n n eski ekonom ik d u ru m a gre deim eden kal
d d u ru m la rd a , alt yap ile st yapy, e k o n o m ik g ile h ukuki
h aklar a ktrm a am acnn ifadesi o ld u u n u daha nce akla
m tk; E k o n o m ik gc yeni eline geiren s n fn n n d e k i engel
ler k aldrln ca , ekonom ik gcne oran l o larak, to p lu m hayatnda
ba ro l oynayaca ortadadr. B u yzden, h u k u k i ayrcalklarn,
ekonom ik gc elinden karm snftan a ln p , ek o n o m ik gc
yeni eline geirm i snfa verilmesi gerekli d e ild ir. H u k u k i eitlik
istemek yeterlidir.
S olon da b u n u istem itir. Siyasal fik irle rin i ortaya koyan iir
lerinde hep snflararas eitlik, snflararas denge fikirlerini
savunm utur.

H alka hakk olduu kadar itibar verdim .

erefini ne pek azalttm , ne de p e k bol sundum .
Zengin ve kuvvetli olan aalara,
H akknzdan ounu alm ayacaksnz dedim .

75 Kari Mnrx, (M ehm et Selik), K apital, (I. cilt. I. K ita p ) A nkara, Sol Yayn
lar, 1S66. s. 153 de. Eit haklar skcnusu o ld u u n d a kuvvetlinin sz
geer der.

123
 H e r iki yan da kuvve1l' silhlarla k o ru d u m .
H i b irin i tekine hakszca ezdirm edim *.74

H u m s n fla rn v a rl m korum ak, hem v arlk la r eitsizlik demek

olan s n fla r arasnda eitlik salam ak olanakszdr.73 Birbirlertyle
elikili iki a m a tr. Gerek b ir sm flararas e itlik uygulam as s
n fla rn ortadan kalk m as sonucuna ular.

B u yzden S olon, aslnda sm flararas e itlik deil, snflara-

ras denge k u rm a k am acndadr. Tabi bu dengenin kararl, ayn
za m a nda d in a m ik b ir denge olabilm esi iin, snflara ekonom ik
(lerine o ran l h a k la r datm ak, asalet gibi statik b ir lek deil,
d in a m ik b ir lek k u lla n m a k gerekir. Solon da b u n u kavrayarak,
h a lk gelir, servet d u ru m la rn a gre drt snfa ayrm t (daha
dorusu D ra k o n u n bu yndeki a yrm n k o ru m u tu ). B u d u ru m
da S olon 'un, ek o n o m ik b a km dan en giillere en ok, en gsz
lere en az hak verdii iin, aslnda, eitlie deil eitsizlie inand
, eitlikten deil eitsizlikten yana olduu, hi deilse, zam annn
A tina'snn sosyal vc siyasal olgularn gzonne a larak byle eit-
sizliki b ir dzenlem eyi gerekli grd sylenebilir.

B u n a ram en S olon , neden e itlik 74 den sz etm ekledir hep?

Neden,

F akir, zengin iin b ir yolda yasalar yazp.

H erkesin h a k k n doru olarak gsterdim .71

74 Solon, iirler, fr. 5. 1-6.

15 P roudhon s m flararas eitlik savn gln b u lm u tu r. (Lakoff, Equa-
llty n F o lilic a l Plilosophy, s. 228).
Engels, Marx ile birlikte , proleteryanm sosyalist e itlik Fikrini, snfla
rn ortadan ka ld rlm a s olarak form le eder.- (Engels, Antl-Dhrlng, 1.
K itap, s. 170).
Lenin de ayn fikirde d ir. (V. I. Lenin, The D eccption of Ihe Pcople by
the Slogans o f E q u a li(y and Freedo.n, Lodon, Little Lenin Library, vol.
19, 1942. s. 27.
,s Solun iirlerinde sonom la (eitlik) deil, benzerlik anlam na gelen
b ir szck k u lla n m a k ta (fr. 24. 18-20), b un un la yasa n nd e eitlik
fik rin i b elirtm ektedir. Asl yasa nnde eitlik a n la m n a gelen sonomla
(eit-yasa) szcn n , Solon'dan sonra, tira n lk devrinden az sonra
k ulla n lm a y a b a la n d sanlyor. B u konuda bak.
J. A. O. Larsen, Cleistlenes and the Development o f tle Theory of De
mocracy at Athens, M. K onvifz-A . M urphy (eds.), Essays n Political
Theory Presented to G. H . Sabine, New York, Cornell Univ. Press, 1948,
s. 8.
Solon, iirler, fr. 24. 18 - 19.

124
dem ektedir. S o lo n da gerekten b ir eitlik fikri vardr. Ama bu n,
soy, servet d u ru m u n a baklm akszn herkese tannan hukuki eit
lik, nc de ekonom ik eitliktir. Yalnzca eski asalet leine gre
d a tlm olan h a k la n ve grevleri liyakat ilkesine bal grd
servet leine gre datan, herkese servetinde kendini belir
leyen liyakati derecesine gre datan eitliktir. B u, zmre dzeni
h u k u k u yerine sm f dzeni h u ku k u n u n getirilm esidir. Tabi kleler
ve m etoikoslar b u dzenlem enin, bu eitliin dndadrlar. B un
lar dnda h ib ir Atina vatanda artk doutan asil-avam diye
sonradan deitiremeyecei bir h u ku ki stat ile domayacaktr.
E it olarak doacaklar, fakat hukuki statlerini sonradan, sahip
o ld u k la r servete gre edineceklerdir. Bu noktada, m iras kururmn-
dan dolay, gene b a zla rnn doutan yksek b ir statye sahip ol
m a ans ile dom u olacaklar aktr. Ama fakir bir aileden do
an biri dc, sonradan zenginleerek, st servet snflarna geip,
bu snflarn h u k u k i statlerini elde edebilecektir. Tek tek baz b i
reyler iin o la na kl olan bu d u u m , b t n sosyal snflar bakm n
dan olanakszdr. n k a l snfn tm yle zenginleerek iist s
n fa eit d u ru m a gelmesi beklenemez.

Sonu olarak, S olonun szn ettii eitlik, doutan ayrca

lk la rn k ald rlm a s dem ek olup, sonradan servet leine gre
dzenlenm i b ir eitsizliktir. Servet leinin ise, en ok bu rjuv a
zin in yararna o ld u u n u sylemitik. B u yzden Solon, burjuvazi
nin s t n l inancnda b ir d n r olarak grlebilir. Ama So
lon d m a n snflar arasnda b ir arabulucu o ld u u iin, kendisini
tarafsz gsterm ek zorundadr. Poliste b ir sn fn egemenliini de
il,71 eunom iay (d zeni) ister, snflararas eitlik ister.

Solon'un snflararas eitlik anlay, b t n snflara m utlak

olarak eit h a k la r deil, hakk olduu lde (yani fark l) hak
la r tan m ak tr. Oysa ona gre toplum da b t n snflar sahip ol
m alar gerekenden fazla hak istemektedirler. Solon kendini bu da
ha fazla hak sahibi olm ak iin den iki d m a n snf arasna
d ik ilm i b ir sn r ta gibi grr. Y asalarnda kendilerine yeterin
ce hak ta n m a d grnde olan asillere, bana verilen yetki ba
kalarna verilseydi h a lk n dizginlerini tutam azd de r. H alka (d a
ha ok burjuv aziy e) im di ellerine geen eyi ryalarnda bile

IS Kaan, The G reat Dinloguc..., s. 29.

w Solon, iirler, Er. 25. 8 - 9.

125
grm em ilerdi diye serzenite bluntr. Tiran o lu p zenginlerin
topraklarn kendilerine datacam u m an milksLz on alt snf
iin ise unlar s y le r:

Yam aya kanlarn byk m itle ri vard.

H crbiri servete kavuacan, benim
Y um uak szler arkasnda sert dnceler gizlediim i
Sanyordu, O zaman budalaca d n yo rlard .
im d i bana dm an gibi hepsi yan yan bakyorlar
................................................... Tiran gibi
Zor kullanm ak, yurdun zengin to prandan bayla
Uaa b r [eit]' pay vermek beni sevindirm ez."1

Solon, isom oria (eit-pay) szcn k u lla n d b u iirinde,"1 eit

paylatrmaya, ekonom ik eitlie kar o ld u u n u aka belirtm i
olur. Ama (bireyin kazand servete gre belirlenen) h u k u k i eit
likten yana gzkr. D aha nce de g rd m z gibi, Laerteli D io
genes doru aktarm sa, K rezse verdii cevapta, H erkesin eit
haklara sahip olduu bir yerde yaamak benim dala holanacam
bireydir " dem itir.

Solon acaba gerekten insanlarn eit o ld u u n a in anm a kta

m dr? B u inancna uygun olarak, doutan ay rc alk la r k a ld rn
ca bireylerin liyakatlerine uygun lde servet sahibi olacaklarna
inanm akta m d r? Servetin bireysel liyakat ve erdem in iareti ol
duuna inand iin m i siyasal h a k la n ve grevleri servet d u ru m
larna gre eitsiz datm tr.? Asaletin siyasal erdem in nesnel b ir
ls olabileceine in an m a d iin mi doutan ayrcalklar k al
drm tr? H alkn da ortalam a b ir erdeme sahip o ld u u n a in a n d
iin mi H alk M eclisini ve H alk M ahkem esini b t n vatandala
ra amtr? Solon'un im diye kadar ak ta rd m z b t n eylem ve
fikirlerini tutarl olarak uyuturm ak, b t n b u sorulara evet ce
bi vermekte salanm olacaksa da, biz hem en b u sorularn hepsi
iin ayr ayr hayr byle b ir inanc yoktu ccvabnt vereceiz.
Byle cevaplar verince de b u nlarn nedenlerini a k la m a m z gere
kecek. Aklayalm :

B ir kez Solon b t n in sa n la n n eitlii gibi b ir fikre sahip de-

Bl Solon, iirler, fr. 25. 1-3.

11 Solon, iirler, fr. 23. 13 -21.
Larsen, Ck'isllcnes and... Democracy at Athens, K onvitz - M urphy
(eds,). Essays ... Prescnled to G. FI. Sabine, s, 8.
J Laerteli Diogenes, I. 67.

126
ildi, Polisde-ki kle ve m etoikoslara, k ad nla ra siyasal haklar ta
nm am , b u n la rn birok alanlardaki aa h u k u k i statlerine ili*
m em itir.M iirlerindi.; birka yerde A ln al v atandalarn klelik
boyunduruu a ltn a dm elerinin insana y akm ayan b ir du ru m
olduunu b e lir tt i i'5 halde, sonradan kle d u r u m u n a dm Ati-
nal vatandalar dn d a k i A tinadaki kleler h a k k n d a , klelik do
al ve hakl b ir k u ru m m u gibi hibir ey sylemez. H atta grd
m z gibi, baz A tina vatandalarnn haksz b a z la rn n hakl ye
re kle olarak darya satldklarn syler.

Doutan a y rcalklar kaldrlnca, bireylerin liyakatlerine oran

l lde servet edineceklerine de in a n m a m a k ta d r. B u fik rin i u
sznden b iliy o ru z :

Pekok ktler zenginlik, iyiler sefalet iindeler**

B una dayanarak S o lo n 'u n servetin liyakat ve e rdem in iareti o ld u
una in an m a d n syleyebiliriz. Solon geri, H esiodosu a n d rr
casna, zenginlii sever. Hesiodos'dan fazla o la ra k , ticaretle ura
p zengin de olm u tu .

T anr bana zenginlik ve b a h tllk versin.15

A m a Solon herhangi b ir yolla salanm her t r l servetten yana
deildir.
Servetim olm asn isterim, hakszlkla zengin olm ay as
la.*1
Bu yzden Solon, ar servet hrsna, haksz e d in ilm i servetlere
ate pskrm ektedir iirlerinin birok yerinde."9 Evet Solon insan
larn liyakatlerine o ran l servet sahibi o ld u k la rn a in an m a m a k
tayd.
Asalet h a k k n d a k i fikirlerine gelince, hi de y asalarndaki d-

w Plutarkhosa gre, (Plutarch, Lindem ann (ed.), Life Stories of Men wlo
Shsped Hlstory, (fro m Plutarch's Lives), New Y o rk , New American Lib
Menthor, 1955, s. 53). Solon zina ile ilgili yasasnda, k ad na l m cezasn
hak grrken, ayn su ileyen erkee yalnzca yz d rakhm e para ccza-
sm yeterli grm t.
15 Solon, iirler, fr. 24. 13.
K Solon, iirler, fr. 4. 8.
Solonun bu sz, aristokratlarn iyi, halkn ktii o ld u u yolundaki aris
tokratik nyargya katlm olabileceini gsterir,
R Solon, iirler, fr. 1. 3.
Solon, iirler, fr. 1. 7-8.
Bak. Solon, iirler, fr. 1. 12-13; fr. I. 70-71; fr. 3. 5-13; fr. 4. 3.

127
 zenlemelelere uygun gzkmez. Burjuvaziye kar kendisi dc b ir
yesi o ld u u aristokrasiye,

Pokok ktiilor zenginlik, iyiler sefaior iindeler.

Fakat erdem im izi onlarn zenginlii ile deimeyiz.
Erdem yilirilm ez
Mal vc servet bugn bunda, yarn ondadr.0
diye t verir. Erdem e yalnzca aristo k ra tla rn sahip olduu sa-
vn dak i a ris to k ra tik nyargya katlyor g ib id ir.91 Y ani asaletin er
dem in l s o ld u u n a deil, olm adna in a n m tr aslnda.

S o lo n un k endilerine siyasal h a k la r ta n d h a lk n siyasal er

deme sahip o ld u u n a inand da k u k u lu d u r.

...babo braklmaz [ama] gemi [de] ok ar ksl*

mazs.,
Halk nderlerinin ardndan gzelce gelir.1
dediine b a k lrs a , h a lk n (b ak a la rnn rehberliine gerek kalm a
dan karar verebilm eyi de ieren) tam b ir siyasal erdeme sahip ol
m a d d ncesind e o lm al.

B u a k la m a la rd a n sonra ise, b u kez, asillerin siyasal erde

me sahip o ld u k la rn a nand halde, neden o n la rn doutan ayr
calk la rm k a ld rd ? , servetin erdem in lei olduuna in a n m a
d halde, neden siyasal h a k la n ve grevleri servet derecelerine
gre snflara eitsiz datt? sorularn cevap landrm am z gere
kir; S olon d m n iyice zebilmek iin.
nce S o lo n , hem asil soydand hem tccard. B u yzden hem
aristokrasinin hem b u rjuv a zinin baz deerlerini benim sem i ola
bilir. S on ra S o lo n , hangi siyasal in anlara sahip olursa olsun, b ir
sn f savann eiinde olan Atina'da a ra b u lu c u seilm iti. A rabu
luc u lu un da b a a rl olm as iin, zel deer ve in anlarn iin ii
ne pek k a r trm a d a n , Atina to p lu m u n u n sosyal glerini nesnel
olarak s a p ta m a l, bu glere uygun b ir dzenlem e getirm eliydi. Ki
Solon byle d a v ra n m a k ta baarl olm u gzkyor. iirlerinde
bu a ra b u lu c u lu k iinin savunuunu, p ro p a g a nd asn yapan S o lo n -

u S o lo n iirler, fr. 4. 8-11.

" Thomas W. A frica, Phylarchus and S partan R evolutlon, Bcrkeley, los
Angeles, Univ. o f C a lifo m ia Publications in H istory, vol. 68, 1961, s. 23
dc, S olonun fakirlerden ok tutum suz a risto kra tla r ve fazla gelimi
iadam lar i in b o r la n aFfctliini syleyerek, S olo n'u n aristokratik yo
rum u nu yapar,
S o lo n , iirler, Er. 5. 7-8.

128
un, bazan asilleri bazan burjuvaziyi okayan, bazan da her ikisine
kan szler sylem i olm as doaldr. Atina toplum unda en ar
basan sosyal g burjuvazi olduuna gre, Solon'un fikirlerinin
ve eylem lerinin bu rjuv azi yanls gzkm esi de doaldr. Solon
aristokratik y nleri ar basan inanlara da sahip olsa, Atina top-
lu m u n u n gelimesi srecinde stlendii rol, onu gerekirse bu inan
larna zt ynde tedbirler alm aya zorlayacaktr.

G r m z o d u r ki Solon, aristokratike (eitsizliki) inan

lara sahip o ld u u halde, A tina sosyal hayatnn geliim izgisinde
b u rju v a zin in szcl ro l n oynam tr.

B u ilik i ile, eitlik ve eitsizlik konusunda b ir noktaya dei

n iv e rd im . u n u n ya da b u nu n zel fikirleri olm ayp, b ir devire ege
m en o la n eitlik ve eitsizlik inan ve uygulam alar, baz filozofla
rn, baz devlet ad a m larn n bu konudaki zel fikirleri, yksek tan
rsal ya da in san i ideallerden esinlenilm i fik irle r deildirler. O
to p lu m u n sosyal geliim ine parelel k ltrel rnlerid ir. Teknolo
jik gelime ve deime ile ortaya kp, e k ono m ik gc eski tekno
lojide srar eden snftan devralan her yeni snf, eski teknolojiye
gre b i im le n m i ve eski teknolojiyi elinde tu tan snfn karna
o lan h u k u k , p o litik a , k lt r gibi st yap k u r u m la n m , ekonom ik
gcne uygun b ir biim de kendi yararna olacak ekilde deitir
mek ister. D u n u n iin gerekli slogan ve idealleri ortaya atar, lk e
deki eitli fik ir ve ideallerden b u am aca uygun olanlar genel bir
kabul grr; o to p lu m d a yaygn, ortak deerler haline gelir ve so
n u n d a u ygu lam ay a konur. B u amaca uygun fik ir ya da tasanlar
sunan fik ir ve eylem adam lar angaje edilir.

Sanayi dev rim i ile ekonom ik gc eline geiren X V I I I . yzyl

Avrupa b u rju v a zisi, asillerin ay rcalklarna son vermek, ihtiyac
olan zgr em ei krdan ehire, fabrikalara ekm ek iin h u k u k i
eitlik slogann gklere karm t. E itli in h u k u k i ynnde bu
kadar srar eden burjuvazi, te y n oian ek o n o m ik eitsizliin
gklere k m a s n grm emezlikten geliyordu. Sanayi devrim inin
olgunlam as ile beliren proleteryann ise, eitlik anlay bam ba
ka oldu. O, e k ono m ik eitlie nem verip, e itlii snflarn orta
dan k ald rlm a s olarak grd.

B u sosyal yasaya gzel b ir rnek de S olon devri A tinasdr.

* Enyels, Antt - Dlring, kitap. I, s, 170

129
Ticaretle, zanaatlarla ekonom ik gc eline geiren burjuv azi, siya
sal d ze ni de kendi karm a olarak deitirm ek istem itir. B u n u n
iin asalet eitsizlii ne cephe a lm tr. E kon om ik g elinde ol
d u u iin, sm flararas eitlik ilkesinin ekonom ik gcnden do
lay, b u ekonom ik gcn ortaya koyarak kendine s t n l k sa
layacan b ild ii iin, (doutan ayrcalklar tanm ayan b ir) h u
kuk i eitlikten yana olm utur. Ama ayn eitlik idealinin! sa v u n u
cular, klelik kurunu nu n, siyasal h a k la rn ve grevlerin snflara
zenginlik derecesine gre eitsiz da tlm asn n , bu idealle eliki
li olabilecei konusunda en k k b ir kukuya dm em iler, kal
d rd k la r asalel eitsizlii yerine servet eitsizlii ilkesini koy
m ulardr. B u yokla da kiisel fikirleri farkl olduu lnlde S olon'u.
ara edebilm ilerdir.

Solon, belirttiim iz gibi, biraz da burjuvazi yanls o ldu u iin,

bu grevi kabul etmi gzkyor. Sonra zam annda asiller dala
servetlerini tketm ediklerinden, orta sn f da daha yeterince k a la
b a lk ve gl olm adndan, servet lei siyasal hayatta asillere
de bu rjuv a zi kadar rol veren b ir lekti. A m a zam an ark, re tim
teknolojisindeki gelime, ticaretin gelimesi, sanayinin balam as
iie, hzla asillerin zararna, b u rju v a zin in yararna olarak d n m
t. Siyasal ilerin banda, fakirleen asiller azlkta kalm , serve
ti ve says artan burjuvazi ounluu salam t. B una uygun ola
rak, ynetim i eline geiren bu rjuv azi, kendi yasalarn siyasal a la n
da da uygulam aya koymutu. S o lo n 'un yasalarn uygulam aya koy
du ktan sonra kt gezilerinden d n d zam an y azdn san
d m z baz iirlerinden, m em leketin d u ru m u n u n , onun hi de is
temedii b ir yne yneldii ve S o lo n un bu ndan yaknd a n la
lyor.
Hep para ardndan koan yurttalarn kendileri.
Bu sersemler ulu ehri yuketm ek istiyorlar.
H alkn b a n d a k ile rin in M d nd kleri lep hakszlk.

Servet yyorlar hakszlk ileyerek,

Ne tanr, ne devlet m al tanyorlar,
Her biri b ir baka yerde alp rpyor.*5

Solon yasalarn yz yl iin y r rl e koym utu. A ncak bu

B u r ju v a z in in n d erlerini, d e m o k r a tik p a r tin in b a n d a k ile rin ! k a s te d iy o r

o lm a l.
"5 Solon, iirler, fr. 3. 5- 13.

130
yasalarda y apt reform lar h i b ir snf tam m e m n u n etm em iti.
B t n snflardan yasalarn u ya da bu ynde deitirilm esi istek
leri gelmeye b a lajnc a, b ir deiiklik yapm aya zorlanm ak tan kor
karak, on yl k ad a r sren b ir geziye km t. B u sre iinde, anla
lan, ynetim i ele geiren b u rju v a zi, onu da b ir kazan salam a
arac y apm t,. Solon yukarda a k ta rd m z iirinde b u d u ru m d a n
yaknyor o lm al,

A tina to p lu m u n d a ticaretin, b u n u n la b irlik te zeytinya ve a

rap re tim in in gelimesi le, S o lo n 'u n dzelttii b o zu k lu k la r tek
rar belirm i, topraklar yeniden belli ellerde top lanm , zengin-fa-
k ir k utuplam as artm t. Sosyal koullar tira n lk iin olgun b ir
d u ru m a gelm iti. Solon bu nu g rd . D urm ak szn polisi bu tehli
keye kar uyarm ak iin urat. Zenginlere, h rslarn gem lem ez
lerse sonlarnn k t olacan syledi. Ama sz pek dinlenm edi.
S o n und a k o rk tu k la r kt. Peisistratos fakir s n fn bana geip,
b ir darbe ile ynetim i ele geirip, . . 560 da tira n oldu.

Solon, uyarlarn dinlem eyip, Peisistratos'un balarna efen

d i (tira n ) olm asna yolaan h a lk knad. S olona gre zgr olm ak,
yasaya b al b ir ynetim a ltn d a o lm ak t. Ulusu yasaya gre deil,
dileince yneten b ir tirann y n e tim i altnda o lm a k ise, o tirann
efendi, b t n h a lk n onun, keyfine bal kleleri olm as dem ekti.
B u fik ir daha sonra, hem a ristok ratlarn hem d e m o k ra tla rn yasa
ya ba l ve yasasz ynetim ler, yasaya bal Y u n a n y netim leri ile,
U ranlklar ve Dou m onarileri h a k k n d a k i standart deer yargs
ola ra k benim sendi.

S olon tira n l n gelmesine sebep olduu iin h a lk a krken

yle der :

H erbiriniz teker teker tilk in in izinden gidersiniz

Fakat hep b ir arada anlaysz ve beceriksizsiniz.*6

B u szlerinde olduka d e m ok ratik b ir inanla, ayn za m a nda m o

dern sosyal psikoloji b ilim in verilerine uygun b ir gzlem yatm ak
tadr. Solon, H erbiriniz teker teker tilk in in izinden gidersiniz
szleriyle, h a lk n anlay dzeyine dolaysiyle siyasal erdem ine g
ven beslediini belirtm i olur. B u yzden b t n vatandalara H alk
M eclisi yesi olm a hakk verm itir. Ama bu gvendii h a lk , Pei-

96 Solon, iirler, [r. 8. 5-6.

131
Sistratos'un hilesine k a n p onun tiran olm a sn a sebep olm utu?.
N asl b a d a trla b ilir halka olan inancyla bu olgu. S olon gl
b ir gzlem le b u o lg u n u n nedenini ortaya karp , b u badatrm a
y y a p a b ild i: M ecliste okluk halinde iken [k tle psikolojisinden
dolay] halk, h a lk a d a m , tek banaykenkinden daha isabetsiz ka
rarlar veriyordu.

S o lo n 'un y u k a r d a k i dem okratik gr ile, daha nce incele

d i im iz a risto k ra tik inanlar nasl u y u tu ru la b ilir? Uyuturula-
m az. H erhangi b ir d n r n zaman iinde Fikir deitirm esi son
derece doal b ir d u r u m olduu gibi, m r bo y unc a b t n szleri
n in tu ta rl o lm a sn a da dikkat etmeyebilir; edemez de.

Solon, a risto k ra tik deerler yan sra, belirgin ekilde, baz

b u rju v a deerlerine de sahipti. B u nlardan birisi, a ristok ratlar gi
b i ticareti aa grm em esi, bizzat ticaretle u rap ticareti destek
lemesi, k k rtm a s d r. B ir dieri, beden a lm ala rn aristokrat
la r gibi k n am ayp , ak:;inc gerekli ve erclli b u lm a sd r. B ir iirin
de eitli m eslekten kim selerin uralarn sayarken, k im in in ba
lk tu tu p , k im in in to p ra srd n, k im in in m z i in ( iirin ) b il
geliini kavrayp, k im in in Athena ve H ephaistosu n hnerleriyle
(za n a a tla rla) h a y a tn kazandn vg l szlerle anlatr.** Ama
ayn iirde, in s a n la n n snr tanm az zenginlik h rsn knayp, bun
dan ki satr sonra da, lmezleri servete k av utu ra n ta n r d r w
diye, lyadad a k i deyii andran b ir biim de, (nce aristokratlarn
tabi sonra da b u rju v a la r n benim sedii b ir fik r i) tekrarlar.

S olon 'un A tin a ll n a deinerek on un eitlik ve eitsizlikle il

g ili fik irle rin i incelem em ize son v;relim. H er ozan ya da d n
r n ehrini vm esi doaldr. Ancak S olon'da b u n u akn b ir Ati-
n a llk tu tk u s u v a rd r. E n eski Y un an ili o la ra k g rd Atina 1,10
zerinde titrer. Z eu s'u n ve dier tanrlarn dileiyle A tina'nn hi
b ir zam an y k lm a y a ca n syler.10 A tinal o lm a k la on urlanr. B ir

** PeisisLraios, h a lkn nde ri olduktan sonra, kendini yara bere iinde b

rakp, o liyarklarm kendisini ld rm e y e kararl o ld u k la rn syleyerek,
H a lk M eclisinden ke n d in i ko rum alar iin m u h a fzla r verilmesini iste
m itir, H a lk M eclisi b u n a kanp m uhafzlar verince, b u n la rla akropolisi
zaptederek lir a n o lm u tu r. (Plutarkhos, (L in d e m a n n ), Solon, s. 60.
Solon, iirler, fr. 1. 40-41.
w Solon, iirle r, fr. . 72,
Solon, iirle r, fr. 4. 2.
Solon, iirler, fr. 3. 1-2.

.132
de A tina u m d u u davran gstermedi ni, yaknr; A linal ola
ca m a ... [nem siz iki lke olan] Pholegendros'lu yahut Skinoslu
olaydm 102 der.

Solonu n b u tutkusu, dier uluslardan farkl b ir dzen ve k l

tre sahip o lm a n n bilincine eriilmesiyle balayan Atina stn
l k duygu su nun ilk belirlilerindendir. B u duygu, A tinan n Pers
donanm asn yenip, Y un an 'n k urtu lu u nda ba ro l oynamasyla
geliip, tam b ir s t n l k gururu b iim in i alacak, A tina eitsizliki
dnn e yeni b ir renk olarak katlacaktr.

N ihayet S o lo n u n dnnde, bu n d a n sonraki blm de ye

di bilge ve lm llk kavram n incelerken greceim iz gibi, l l
lk, lm llk k av ra m da vardr.

B tn iyi eyleri bkncaya kadar tatm ulanlar.

Takn yreklerinizi yattrn;
l s z dncelerinize gem vurun.101

Solon yalnz aristokratlara, zengin b u rju v a la ra deil, kendisi

nin tira n lk k u r u p to p ra k la n yeniden b l t r p , yam a olana
salayacan sanan ,w halka da l l olm ay tler. B undan l
l l k ilk esinin, snf atm alarnda, taraflar arlktan kan
m aya y neltip , srtm eyi azaltc, uzlatrc b ir ilke olarak Y u
nan dncesine girm i oldu unu anlarz.

Y E D l B L G E VE L L L K KAVRAM I

Eski Y unanda . . V. ve daha sonraki yz

yllarn lite ra t r n d e , yedi eski Y unan bilgesinin sz edilir durur.
B unlar, p o lisin k uru lu devri siyasal d n n tem sil eden, . .
V II. ve V I. y zy llarda yaam, ou devlet a d a m olan bilgelerdi.
eitli y e d ilik listelerdeki isim ler derlenince, saylar yirm iyi aan
bu yedi bilge nin syledikleri zdeyiler kuaktan kuaa geirile
rek tekrarlanr.

Solo, iirler, fr, 2. 2.

Bu yakn, A tina'nn burnu dibindeki S alanis Adasn alam ayp, bundan
vazgemesi zerine, A tin a lIla r kkrtan b ir iirinde yapt serzenitir.
S on un d a A tm a lla r onun kkrtm alar ile harekete geip, yeni b ir sefer
ap S akm isi atm lardr,
* Solon, iirler, fr. 4. 5-7.
w Solon, iirler, fr. 15. 13 -21.

133
 Bu yedi bilgeden biri de Solon'dur. Solon dnda dierlerinin
siyasal d n (her halde eser yazm adklar, ya da yazdklar
zam anm za gelem edii in) baz tler eklindeki ilkel b ir d
n olarak gzkr. Ayrca yedi bilgenin siyasal tu tu m la r ara
snda b ir b irlik yoktur. B azlar halktan, bazlar aristo k ra tla rd a n,
bazlar b u rjuv a la rdan yanadr. Ama ounda ortak o lan b ir fikir
v ard r: ll olm ak.

Solon'un, A tina'da arabulucu seildii zam an ne yapm as ge

rektii konusunda A pollon orakline (k h in in e ) dannca, Apol-
lon'un (orak! a znd an ) ona, orta yerde dur d ed ii sylenir.10*
K endisinin ise, H i b ir eyde ar olm a dedii b e lirtilir.106.

Yedi bilgeden b ir dieri olan Mitylene tiran P ittako s'un (. .

600 dolaylarnda) lm ll uygula "ll, dediini a k ta rr Laerteli
Diogenes. Rhodos adasndaki Lindos'lu K leobulosu n ba zdeyii,
lm llk 'e n iyi eydir id i,10* M iletoslu bilgin Thales de yedi b il
geden b iri saylr. O nu n da bu konudaki zdeyii, l l o l d u r.lw
Korinthos tiran Periandros ise, B a h tlh k ta l l ol, b a h tszlk
ta dnceli 110 dnd e b u lunm utur.

Yedi bilge dndaki dier birok Y un an d n r de ll,

lm l olm ay tlem ilerdir. B unlar arasnda ar aristokrat p a r
tizan idealist filozof, lm llk en b y k erdem dir d e y e n " 1 He
rakleitos ile, l l l k ho eyleri oaltr ve hazz daha b y k
k la r 1,1 deyen dem okratik eilim li m ateryalist filo zo f Demokri-
tos'un da b u lunu u a n lam ldr.

t. . V II. ve V I. yzyllarda yaayan bu eitli siyasal ve felse

fi grleri olan d nrleri ayn deerde birletiren nedir? B u, o
devirde birok Y un an polisinin iinde bu lun d u u benzer sosyal ko-

Plutarkhos, (Lindem ann), Solon, s. 46. t

> Walther Kranz, (S u at Y. Baydur), A n llk Felsefe M etinler ve A klam alar,
stanbul, t. 0. Ed. Fak. Yay., 1948, I, ksm, s. 27.
101 Laerteli Diogenes. I. 78.
i"* Laerleli Diogenes, 1. 93.
i"* Kranz, A ntik Felsefe..., 1. ksm, s. 27.
un Kranz, A ntik Felsefe,.., I. ksm, s. 28.
i" Diels, (Kathlecn Freeman), An Ancilla lo Pre -Socratlc Phllosoplers,
(Dielsin. Fragm enle der Vorsokratiker eserindeki fragm enllerin t m
nn Diels'in sra num aralarn izleyerek ngilizce evirisi) Oxford, Basil
Blackwell, 1962, Herakleitos. fr. 211.
Demokrios, fr. 211, Kranz (Baydur], II. ksm , s. 47 de.

134
ullardr. Polis h a y atnd a ki ekonom ik gelim elerle, ehirlerde bir
orta snf belirip , kalabalk lap ,, ekonom ik b a k m d a n glenmek-
tedir. B u snf polis siyasal hayatnda sz sah ibi o lm a k istemekte
dir. Siyasal ik tid a r tekellerinde tutan asillerse, b u tekeli kskan
lk la k orum a eilim indedirler. B u du ru m polislerde sn fla rn ara
sn aar. Asiller h a lk a h ib ir hak vermeme, b u rju v a z i b t n hak
lara kavum a ar a rz u la n peindedir. B ir u zla m a olana bula
mayan b u ar arzular, i savan kopm asna yolaar. Y un an d n
yasnn biro k polislerinde kopan b u i savalarda, galip gelen ta
raf, hasm tarafa kar, onu yoketm ek istercesine ar b ir sertlik
gsterir. A m a o u defa, ok gemeden galip ta ra f yenilgiye urar,
ayn ekilde a r sert misillemelere hedef olu r. B u d u ru m d a b il
gelerin ve devlet a d a m la rn n taraflara tle ri, isteklerinde ar
olm am alar, ll, lm l o lm alar o lacak tr elbet. Bylece l
llk, lm llk b ir a h l k kural olarak ortaya k o n m u olur.

A rlk lard an kanm a, ll olm a d . Y u n a n siyasal d

nnde (sert snf atm alar tarihi boy unca s r p gittii iin
bu sosyal olaylara parelel olarak) srp giden temel fikirlerden
biri olacaktr.

llii, lm l olm a yargs, ayn zam anda eitlik kavram nn

da to h um udu r. n k , arlklardan kanm a, lm l, l l olm a
d, eitsizliin azaltlm as d d r. B u, sosyal denge ve d
zenin salanm as iin, taraflara ne y a p m a m a la r gerektiini b ild i
ren olum suz b ir ttr. ok gemeden denge ve dzenin salan
mas ve srd r lm e si iin, yaplm as gereken o lu m lu eylemler
eitlik ilkesi ile dile getirilmeye balanacaktr.

Ilm l olm a, l l olm a, aym zam anda her ik i u ta k i arlk

tan da (ifra tta n ve tefritten) kanm ay, orta y o l u izlerteyi belir
tir. Bu nedenle greceim iz gibi orta yol, Y u n a n a h l k n n temel
ilkesi edilecektir. O rta da, iki. uca eit u z a k lk ta b ir du ru m u , or
tadan blm ede o ld u u gibi, iki tarafa da eit p a y la r datm ay be
lirttii iin, eitlik kavram ile (baz d n rle rd e birbiriyle ak
acak derecede) ili k ili b ir kavram dr.

Ancak b u ra d a unu da belirtelim ki, Y u n a n d n n d e l

l, lm l o lm a k la eitlik zde kavram lar deildirler. A ralarnda
baz farklar vardr. l ll k daha ok m evcut egemen snflarca,
kendilerinden eit h aklar isteyen snflara, isteklerinde arya git
memeleri iin benim setilm ek istenen b ir ah lk k u ra ld r. B u l-

135
lii o lm a d , bazan, egemen snfn, siyasal ik tid a r , ynetilen
lerin isyan edip, k en d ile rin i y km ala rna yolaacak k a d a t snfsal
karlarna ara k lm a la r du ru m u n d a , kendileri i in tehlikeli olan
b u ih tira sla rn gem lem eleri iin de k u lla n lr. Y n e tic i snfn, hal
k n ll, lm l o lm a sn isteyip, uzun devredeki k a rla r iin de
kendinin b iraz lm l, l l gitm esini kabullenm esi norm aldir.
A m a eitlii istem esi pek olas deildir. E itlik , da h a ok, siyasal
h a y atta sz h a k la r ya h i olm ayan ya da yeterince olm ayan s
n fla rn slogan o lm u tu r.

A m a Eski Y u n a n d a greceiz ki, alt s n fla rn k ullan d kla r

eitlik slogan da tek yn ld r. Alt snflar, e itlik slogann st s
n fla rla ta m b ir sosyal, siyasal, h u k u k i eitlie k a v u m a k iin or
taya a ttk la r halde, kendilerinden aa s n fla ra eitlik tanm ak
a k lla rn n k y sn d a n bile gemeyecektir. B u b a k m d a n siyasal
eitlii v atandalar snf iin doruuna u la tra n Y u n a n dem okra
tik u ygu lam asnn, vatanda olm ayanlara (k u a k la r boyunca ayn
poliste o tu rd u u h a ld e ) m etolkoslara siyasal h a k la r tanm ayp, k
lelii doal b ir olgu olarak kabul ediini grecei/..

A R ST O K R A T K T EP K

PoUs Devri
Eitsizliki Aristokratik Deerlerinin
Formle Edilii

Polis hayatndaki gelim elerle, . . V I. yz

ylda aristokrat s n fn karsna ekonom ik b a k m d a n gittike g
lenen b ir orta sn f ve topraklarn kaybetm i, m alsz m lksz kal
m kyllerden k u r u lu devrimci nitelikli b ir aa snf belirince,
a risto k ra tla rn egem enlii sarsld. eitli Y u n a n polislerinde, ba
zan zo rlam alarla, b a z a n h k m e t darbeleri ile, isavalar, devrim-
lerle, siyasal geliim , gittike genileyen b ir v a ta n d a la r evresinin
siyasal hayata k a tlp , to p lu m u n kaderinde sz sah ibi olduklar
b ir ynde ilerlemeye balad.

A risto k ra tla rn, egemenlii gittike tekellerinden karan bu

gelim elerden h o la n m a lar beklenemezdi. Tabi aristo k ra tik kar
la rn a ve a risto k ra tik deerlerine aykr olan b u gelimeleri tepki
ile k arla d la r. B u tepkide dem okratik deerleri aalarken, bu n
lara kar, s t n g rd k leri kendi aristokratik deerlerini savun
du lar. B u ise, K a h ra m a n lk a aristokratik deerlerinden baz

136
no ktalarda fa rk llk la r gsteren polis devri aristokratik eitsizlik-
i deerlerinin derli toplu b ir biim de fo rm le ediliine, hi deil
se litera-lre dklm esine yolat. A ristokratik egemenliin kesin
o d u u devirlerde, tabi byle b ir savunma gerei duyulm ad iin,
uygulam adaki aristok ratik deerlerin teorik bir savunmas abas
na giriilm iyor, b u konu da Homcros Destanlar ile yetiniliyordu.

Sosyal gelimeler, aristokratlarn ik tidarn sarsarak bu sa

v u n m a ih tiy a cn dourdu. O la m a n da a rtk Homeros Destanlan
yeterli o lm am aya balad. nk hom erik devirlerden ( . . IX.-
V I I I . y zy lla rda n) b u devire, t. . V I. yzyla, birok ey dei
m iti. rnein y am a ve srekli savalar devrinin ba erdemi olan
y i itlik (sa v ak a n lk ), polis dzeninin gelimeye, savalarn aza
lp, o rta l n du ru lm aya balad bu yzylda, aristokratlarn ba
erdem i deildi a rtk . Bu yzden t. . V I. yzyln ikinci yars ile,
. . V. yzyln b alarn da beliren aristokratik tepki, (feodal sa
va a ristok rasinin deil), polis aristokrasisinin deerlerini yan
str. B u aristo k ra tik tepkinin Y unan siyasal dnndeki
nem li temsileisi Thcognis, Herakleitos, P indarosdur.

T H E O G N lS (. . VI. yzyl!

Yenik Aristokrasinin Yakn

S o lo n u n reform larna yolaan sn f atm alar yalnz Atina'

ya zg o lgu lar deildi. Y un an istan'n benzer polislerinde de ben
zeri gelim eler oluyordu. Ancak Atina ticaret ve sanayi ynnde
b ir gelime gsterdii ve b ir io n top lu m u o ld u u iin, toplumsal
yaps, devrim potansiyelini azaltan b ir geikenlie olanak veren
snf top lu m u yaps gsteriyordu. B u yzden sosyal gelimeler
devrim lerden ok reform lar yoluyla oluyordu.

D or polislerinde ise du ru m biraz farkl idi. D o rla n n yerli halk

zerinde egemen ynetici snf haline geldiklerini, D or polislerinin
sosyal y a p la rn n daha ok zm re top lum u d u ru m u gsterdii
ni belirtm itik . B u yzden, sosyal geikenliin kolay olm ad bu
polislerde devrim ler, sosyal gelimelerin, snf a tm alarnn ka
nlm az sonucu oluyordu. Y un an Y arm ad asnd ak i bart Dor polis
leri tarm sal nitelikle rini srdrm ekte beraber, dier bazlar, ko
n u m la rn n da uygun, (deniz kyasnda) olm as yznden, Akha ve
ton polisleri gibi ticarete balam lard. K o rin lh o s. Megara, The-
bai ile byle ticari nitelikleri tarm sal n itelik le rini geride brak

137
m Dor polisleri idi. Bu ehirlerde snf farklar daha keskin iz
gilerle belirdi, T arm sal devirlerin zm re dzeni zengin b ir tarm
aristokrasisi yannda, fakir b ir topraksz iftiler sn f yaratm t.
Asil olm ayp ticaretle uraan kimseler ise, zenginleerek b ir b u r
ju v a zi olarak belirm ilerdi. Egem en retim d zeninin ta rm d a n ti
carete kaymas, aristokratlar fakirletirirken, b u rju v a la r n zen
g inliini artryordu. B u yzden burjuvazi, ek o n o m ik gelimesine
paralel olarak, siyasal hayatta da sz sahibi olm ak istiyordu. Aris
tokratlar eski ayrcalklarn bra k m a k istemeyince, b u rju v a z i, aris
tokratlara dm an topraksz fa k ir kylleri safna alp, on lar aris
tokratlarn m allarn yam aya kkrtarak devrim ler k a rd .

Aristokratik ozan Theognis'in ehri olan Megara ite byle b ir

D or polisi idi. Zengin aristokratlarla, ticaret b u rju v a zisi n d e rli
indeki fak ir kyller arasndaki sm f atm alarnda, I. . 640 da
fa k ir halk tabakalar Theagesin nderliinde a y a k la n p , zengin
aristokratlarn m allarna ve canlarna saldrm lard. Ancak silh
l snf atm alar b u n u n la sona ermemi, tiran Theagesden son
ra tekrar patlak vermi, kargaa, b ir h a lk n b ir a ris to k ra tla rn s
tn gelmesi ile, . . V I. yzyl sresince devam e tm i tir."3

Theognis ite bu i kargaa srasnda yaam o lan M egaral

bir asil ozandr. O nun zam annda ar basan halk, b iro k asil dos
tunu ld rp m aln gaspetmi, kendisini de M egaradan s rm
t. B u yzden, Zeusdan on larn kara kann im ek iin h a lk eline
drm esini yakaran m Theognis, halka b y k b ir k in d u y m akta
ve tam b ir aristokratik tepkiyi dile getirmektedir.

Theognis iirlerinde K yrnus isim li sevdii b ir delik a n ly a ses

lenir hep. yle anlalyor ki bu yolla Kyrnus'a ve dier D or asili
genlere, aristokratik erdem leri h atrlatm ak am a cn d ad r.

Theognis nce toplum un b ir tasvirini izer:

Polis gene o polis am a, im di egemen o lan halk, daha n
ceki zam anlarda h k m ve yasa dinlem eyen, partal kei
ilerilerine brnen, ehir dnda geyikler gibi yaayan halk
tan farkl [zenginleti] [eskiden k t o la n la r im di iyi sa
ylyor] im d i k t grlenler de, asiller. B u eylere kim
dayanabilir. [Kt, cahil, okluk halk] ne iyi ne k t h a k

in M ansel, Ege ve Yunan T a rih i, s. 58.

Murrav, The L lte rntre o f A cle n t Greece, s. 6.

138
 knla salam bir yargya sahip o lm a d k la rn d a n , birbirle
rini, yzlerine glerek aldatyorlar,'15
B urada Theognis'in, aslnda iyi olan asiller ve k t olan halk
olarak, insanlar iki eitsiz snfa ayrd, am a z a m a n n d a aslnda
k t otan halk n iyi saylm asndan yaknd g r ly o r. H a lk n k
t olm asnn nedeni de, iyiyi k t d e n ayrdedecek gnom e'den (tem
yiz kudretinden) yoksun o lm a sd r."6

Ayrca (Theognis'e gre) eskiden gerekte k t o la nlarn iyi

saylm asndan baka, eskiden Fakir olanlar (h a lk ) za m a n n d a zen
gin, eskiden zengin olanlar (asiller) im di fa k ird ir.

Talil kt adam a bile zenginlik v e rir K yrnus,

Fakat erdem nranaam pekaz kimseye nasip o lur.117
B urada Theognis, artk eskisi gibi zenginlikle a sa le tin ayn kimse
lerde top lanm ad na iaret etm ektedir. Theognis zenginlikten de
il erdemden yanadr. Ve b u erdem ona gre dou tan yalnzca
asillerde bu lun a n b ir erdem dir.

imdiye kadar hi kime aptal akll

Ya da kty iyi yapm ann yolunu b u la m a d .

K t insan hi b ir zaman retm ekle iyi yapam azsn.111

Ne adasoanndan gl, sm bl.
Ne de b ir kleden zgr b ir ocuk d o a r.11
Fakat zam anndaki baz asiller, zenginleen h a lk ta n kimselerle on
larn serveti iin evlenip, asil rk larnn sa fln bozm aktadrlar.
Theognis buna yanar.
Biz saf kanl kolar ^e atlar ararz K yrnus,
Ve b ir kim se iyi soydan ocuk ister.
Fakat evlilikte iyi [asil] b ir kimse k t [avam ] b ir
B abann k t kzyla evlenme d u ru m u n a dm e m e lid ir.
O [avam dan kimse] ona ok servet verse de

115 D onald Kaan (ed,), Sources n Political Thought fro m H o m e r to Poly-

blus, New York, Free Press, London, Macmillan, 1965, s. 40 da, Theognis.
183 -192. (K aan tarafndan evrilm itir) (Msra n u m a ra la rn d a J, M.
E d m un d s'un Elegy and la m p u s 'u r'u n sras izle n m itir).
,ls Kaan, The Great D ialogue..., s. 92.
117 Theognis, 149-150, Kaean, The Great Dlalogue..., s. 40 da.
111 Theognis, 429-438, Kaan, Sources..., s. 40 da.
IIS Theognis, 532 -533, Zafer T alklolu, Arkaik a Y u n a n iiri, 1. . Ed.
Fak. Yay., 1966, s. 55n de. (E. H ille r - Crusius yayn A nthologia Lyrcla,
s. 12 den alnm ).

139
 Servet soylar kartrr.
B u yzden... vatandalarn rk n n
yi eyler k t eylerle kartndan beri
B u la n k olduuna a$na.IJ0

Theognis'e gre erdem (arete) dou tandr ve y alnz asillerde

vardr. S onradan renm eyle edinilemez. A ncak evliliklerle, kan
yoluyla kuaktan kuaa geer. Ama, sonradan renm eyle edini-
lemeyen erdem , p e k la sonradan kaybedilebilir.

H i b ir zam an kt [avamdan] a d am la arkada olm a.

F a k a t d d m a iyi [asil] arkada edin

iy iy i iyi adam dan renirsin,

F akat eer k t ile olursan.
S a h ip o ld u u n erdemi dc y itirirsin .'
G r ld gibi, yalnzca asillerin sahip o ld u u erdem , a rtk K ah
ra m a n lk a n d a k i gibi yiitlik (cesaret, savakanlk) deildir.
Temyiz kudreti (g n o m e ) dir, adalet (arete) dir. Theognis'e gre,
adalet b t n erdem lerin top lam dr ve her a d il adam asil a d a m
dr. B u n u n la Theognis, her asil adam a d il a d a m d r dem ek is
ter.112 Tabi T heognis'in adalet anlay a risto k ra tik adalet anlay
dr.

D in d a r insanlarn yk old soyu.

Ne ta n rn n ne de insanlarn d zenini tanm yorlar artk.
O n la r ki lm sz ta m la r n h rm e t etmez hibirine.
D a im a g dikerler b akalarn n m a ln a .12*

Bu anlaya gre, egemen a isto k ra t sn fn koyduu yasalar,

aslnda ta n rla rd a n gelm i yasalardr. K a h ra m a n lk ann aris
tokratik, tanrsal k ay n ak l h u k u k gr srm e ktedir. Ancak K a h
ra m a nlk ann yam a dzeni yerine, a risto k ra tla rn egemen ol
duu polisde, k a ra rl b ir toplum hayat k u ru lu n ca , K ah ra m a n lk
ann ba erd e m i o lan cesaretin yerini adalet alm tr. Tabi
bu adalet, tanrsal k ay n ak l olduu ne srlen, asln da aristok
ratlarca konm u olu p , o n larn yorarna ileyen toplum sal yasala
ra u ym aktr. A sillerin karlarna o la n 'bu k u ra lla ra uyacaklar
aktr. Theognis buyzden adalet! erdem ine y alnz asillerin sa
hip o ld u u n u sylemekte, bu kurallara u y m ay p, asillerin m aln ,

w Theognis, 429-438, Kaan, Sources..., s, 40 da.

121 Theognis, 19-38, K ayan, Sources..., s. 39 da.
122 K aan, Tle G reat D ialoguc..., s. 37 -38.
Tleognis, (uv. A. E rha t). Tercme, (Y unan zel Says, cilt. i. s. 399 da.)

140
cam n kasteden h a lk n , adalet erdeminden nasibi olm adn belirt
mekte (kendi snfsal karlar asndan) hakldr.

Theognis, K a h ra m a n lk anda asillerin, y i itlik ve cesaret

erdem lerinde s t n o ldu klar savna karlk, devrinin ekonomik
ve sosyal k o u lla rn n farkllna uygun olarak, asillerin temyiz
kudreti ve adalet erdem lerinde stn o ld u k la rn ne srer. Asil
lerle h a lk arasndaki fark, fizik farklardan zihni farklara doru
k ayd rlm ak tadr.

D em ok ratlarn M egaradan srdkleri asiller o lcadar fazla ol

m u tu r ki, sonunda b u n la r darda toplanp saldrarak dem okrat
lar yenip aristokrasiyi yeniden k urm ula rdr.1" A m a Theognis bu
gnleri grem em i gzkyor.

j Theognisin iirle rin in t. , V. ve IV . yzyllarda Atina oligark-

lar tarafn dan ilgi g rp okunduu, b u iirlerin A tina oligarklar-
n n d n n etkiledii sanlyor.10

P N D A R O S (t. . 522-448)
Muzaffer Aristokrasinin Sesi

Pindaros, H erakleitos'dan otuziki sene kadar sonra lm tr.

Dolaysiyle .tarihsel sra b a k m n d a n H erakleitos'dan sonra incelen
mesi gerekir. A m a Pindaros da Theognis gibi Y u n a n Y arm adasn
daki ve D o r asaletinin tepkisini temsil ettii iin, d n n He-
rakleitosdan nce inceleyeceiz.

P indaros, b ir dier Dor polisi olan T hebaili b ir Dor asilidir.

Theognisin M egarasndan Earkl olarak, P indaros'un Tlebai'sin-
deki asiller, salam b ir aristokratik dzen indedirler. B u yzden
Pindaros, egemen aristokrasinin szcs saylr. Pindaros, Y un a
nistan'n d rt yerinde (O lym pia, Delphoi, Nem ea, ve K orinthos'un
Istm os'und a) dzenlenen b t n Y un an polisleri aras (panlelle-
n ik ) yarm alarda zafer kazananlara olym piad iirleri yazp, o n
lar ven b ir ozand. B u yzden de kendisi m u zaffer aristokrasinin
szcs saylr. n k panhellenik yarm alar, ii gc brak p ,
hoca tutup , o n u n denetim inde yetimeyi ve at, araba sahibi o lm a
y, seyis altrm a y gerektirdiinden, zengin aristok ratlarn teke
linde idi. A risto k ratlar b u yarm alarda kazandk lar zaferleri, halk-

131 Aristoteles, P o litik a , V. 4. ,

131 Kaan, Tle G reat Dialogue..., s. 27.

141
lan listn olduklar yolunda b ir vn ve propaganda arac y a p
y o rla rd .

Pindaros, Tlebai'duki cgenen aristokrasinin ve panhellenik

y a rm alarda m uzaffer olan asillerin szcs olduu kadar, de
m o k ra tik gelimelere kar beliren aristokratik tepkinin de szc
sdr. Link panhellenik yarm alarda muzaffer olan asillerin, po
lislerindeki siyasal atm a ve i savalarda, her zam an m u zaffer
o la m a d k la rn biliyordu. B u yzden aristokratlar ven iirle rin in
b r a m a c aristokrat beylerin dllerine kavum aksa, dier b ir
am ac, Y unan dnyasnda lalkla mcadeleye girim i olan aristo k
ratlara m oral vermek olm al.

Gerekten Pindaros, galipleri ven iirlerinde, bu frsatla, ga

lib in ailesini, asil soyunu, aristo k ra tik anayasal ehrini vm eye
girim i, iirlerini siyasal aristok ratik inan ve deerleri ortaya
koyup, yayp pekitirdii b ir propaganda arac yapm tr.

Theognis iirlerinde asilleri verken, Pindaros ak b ir b i im

de D or ehirlerini, Dor asillerini, D o r atletlerini vm ektedir. Esa
sen, vd ehirlerde D or asaleti, egemen o ldu u h a lk zerinde
ynetici b ir snf d u ru m u n d a d r.126 Bylece Pindaros, Y u n a n aris
tokratik dnnde D or rk l n n temsilcisi olarak g z k r.

Plton'dan reniyoruz ki Pindaros, daha k uvvetlinin zayfla

ra hkm edip, onlar ynetm esinin doaya en uygun olan ynetim
olduu inancnda idi.117 Bu n o ktad a P indaros'un hl h om e rik aris
to k ratik dn izlediini grrz. Ama onun devrinde, dolay-
siyle dnnde, elbet hom erik devirlere gre baz fa rk llk la r
olacaktr, rnein onun,

m om os btsilets pa u o n = yasa hereyin lsdr.'11

sz, aristokratlarn egemenliklerine h u k u k i b ir biim verilerinin

i1
-* Dor rk Eski Yunanda, O rtaa Avrupasm daki Cermen rkna benzer b ir
durum dadr. Daha az ehirlerm i, henz gebelik devri ilke lliin de n ve
savakanlndan iyice k urtu la m am , fizik yeteneklere entellektel yete
neklerden fazla nem veren d in a m ik b ir rk.
Platun, (Yasalar, 111. 689-690) d\ killilerin yiinelmeye hakk vardr k o n u
sundaki savlar gzden geirilirken kuvvetlinin ynelim isni P indaros'un
doava en uygn ynetim olarak g rd n belirtir.
Plato, (A. E. Taylor), The Lavvs, Lornlon, Dent and Sons, Nevv Y o rk, D u t
tun., 1960.
I!< P indaros, 169, Vnegdin, ...Polis, s. 46 da.

142
be lirtisidir. Aristokrat snfn st n olduu ve iradesinin sosyal
k u ra lla r haline getirilebildii b ir toplum da, a rtk aristo k ra tla rn
kuvvet st n l yerine, (d ah a nesnel imi gibi su n u la n ), (aristo k
ra tik ) yasalarn s t n l n ne srm enin zam an gelm itir. S on
ra kararlca bir toplum d a aristokratlarn ek o n o m ik kaynaklara
egemen olular ve kararl to p lu m hayatnn sonucu olarak, bu
e k o n o m ik olanaklarla baz yeteneklerini gelitirm e frsat b u lm u
lardr. Elbet b u n la r da rksal stnlkleriy m i gibi ne srecek
lerdir, Theognis temyiz kudreti ve adaleti ne s rm t. Pindaros,
ozanlk yeteneini de doutan, ancak aristokrat sn ftan olan ba
z la rn n sahip olduu b ir yetenek olarak g r r.w Sz u zatm a
dan syleyecek olursak, erdem . Pindaros'a gre D or soyundan olan
asillerin yeteneklerinin t m d r,,w iirlerinin m u za ffe r atletlere
yazlm iirler oluu, fizik yetenekleri dala sk vm esinin nede
nidir.

Pindaros, Theognis gibi, asillerin yeteneklerinin, s t n l k le ri

nin doutan, k altm sal o ld u u n a inanr :

Bilge [asil] kii kanndaki birok eyleri b ilir.11'

D outan iyi o lan lar en iyidir.

Fakat b iro k la n b u n a kar
Sanat [eitim] yoluyla sonradan e d in ilm i
Yeteneklerle zafere ulamaya urarlar.
Fakat tan rn n kutsal klm ad ey b ir h itir.

leninizde b ulun a n doann kayrd bu adam ,

Elleri gl, atik, yiit bakl
Oileusun olu A ia s ... 1^

Y u k a rd a k i parada g r ld gibi, Pindaros, d oann asilleri do

utan kayrd, sonradan edinilen yeteneklerle, doutan stn
yetenekli kiilerin karsna klam ayaca fik rin d e d ir.

O da Theognis gibi, k a ltm sa l yeteneklerin kan ile getii ka

nsndadr. B ir iirinde k an n dak i yiitlikler deyiini k u lla n m a k
tadr.

129 Voegelin, ...Polis, s. 48.

IM M urray, Tle Literatre of Anclent Crcece, s. 113
1JI Pindaros, O lym pia, 2., Odes of Pindaros {Rjchm ond L attim ore) dan Ka
an, ...Sources, s. 44 de.
112 Pindaros, O lym pia, 9., Kaan, Sources..., s. 42 de .

143
 K a n d a dolaan azam etin arl b y ktr.
B ir in s a n renebilir ve gene dc k aran lk grr*
[Eer kannda asalet yo k sa ],H

dier ik i iirind e,
E er baz insanlar cesur ya da bilge iseler,
B u o n la rn iindeki tanrsallktan d olaydr*. 5
O n la rn kan Zeus, senin kanndr.'*
der Zeusa hitabederek. Bylece asillerin k a ltm sa l yksek n ite lik
lerini, o n la rn tan r soylu o ldu kla rna day andrr. Ayrca panhelle-
n ik o yu nlarda zafer kazanan vd asillerin soyunu geriye doru
sayarak, tanrlara k a d a r dayandrr. A sillerin soyunu tanrlara da
yandrnca, H om eros D estanlarnda belirtilen, ta n rla rn insanlar
ynetii gibi, asille rin de asil olm ayanlar ynctecei fik ri doal
b ir sonu ola ra k ortaya kar.

Panlellcnizmln T ohum lan

A m fiktly on iler ve Panhellenlk Olytpladlar

Y u n a n 'd a ayn tanrya ba h rm e ti gsteren eitli polisler,

bu ta n rn n ta p m a m a b u lu n d u u polis evresinde b u tapna ko
ru m a k iin dinsel b ir lik le r olan am fik tiy o n ile r k uruyorlard. Pan-
hellenik oyunlar, Y u n a n is ta n da nceleri ite b u ayn tanrya ba
h rm e ti gsteren eitli polislerin, b u tanr erefine, belli dinsel
merkezlerde y a p tk la r dinsel a n lam l y a rm a lard. S o n ra b u tan
rla r b t n polisler tarafndan tap nlm aya balan n ca, bu na uy
gun olarak b t n p o lisler b u dinsel yarm alara k atld la r. Bu or
tak tap n n , polis siyasal dzeninin ve H om eros D estanlarnn
salad b u o rta k k lt r, ton, Akha, Aeolia, ve D or polislerinde,
ayn u lustan o ld u k la r b ilin c in i uyandrd.

Esasen K a h ra m a n lk andan beri eitli polisler aras iliki

ve rk la r aras k arm a, byle b ir bilince o rta m hazrlam t. By
lece, D or, o n , A kha, Aeolia gibi rksal, ulusal, yerel k av ram lar si
likleirken, b t n b u n la r kapsayan H ellen kavram yaylm aya
balad. H om erosda grm ediim iz bu kavram ilk kez Hesiodosda
g rm t k. H esiodos'dan Pindaros'a b u b ilin daha da yaygnla
m tr. B u k o n u d a ba ro l bu. panhellenik y a rm a lar oynam tr.
H ellen p olisle rin in k atlp , dier u lu slarn k a tlm a sn a izin verilme

i* Pindaros, Nem ea, 3., Kaan, Sources..., s. 57 de.

Pindaros, O lynpla, 9., Kaan, Sources..., s. 49 da.
l Pindaros, N cm a, 3., Kapan, Sources,,., s. 58 de.

144
yen b u yarm alara panhellenik (b t n Hellenleri kapsayan)
oyunlar denmeye balanm tr. Panhellenik oyunlar, amfikUyoni-
lerden sonra, Y u n a n 'n polisi akn ilk ortak eylemlerinden b iri ol
m utur.

iirlerinde b t n Hellas (H ellenlerin lkesi) deyiine Tasla

d m z P indaros, b t n Hellen asillerinin deil, fakat yalnzca Dor
asillerinin v c l n yapm tr. Yani onda ulusal bilince oranla
rksal b ilin daha egemendir.

H E R A K L E T O S (1. . 540.480)
Laik dealist Eitsizliki Felsefenin lk Temsilcisi

H erakleitos dem okratik e.tliki gelimelere kar, aristokra

tik te p k in in b ir dier szcsdr. Ancak on un la eitsizliki d
n, m ito sla rd a n k u rta rlp , lk kez laik b ir felsefe biim inde ne
srlm ekted ir. D n alannd ak i bu devrimsel deiikliin al
tnda, lo n ia 'd a k i ekonom ik ve sosyal alandaki bu rjuv a devrimleri
y atm aktadr.

Daha nceleri, doal ve sosyal olaylar, K ah ra m a n lk ann

k ltrel r n olan dinsel m itoslarla aklanm aya allyordu.
Z am anla m ito sla rn olaylarn nedenleri h a k k n d a insanlarn me
raklarna verdikleri cevaplar yeterli grlmem eye, yeni yorum lar
aranm aya b alan d. B u yeni arayn nedenleri, zenginleen torna
lla rn geim s o ru n la n n d a n k urtulup , speklasyona zaman bu la
bilmeleri,. p o litik a d a safd edilen aristokratlarn b ilim ve felsefe
ile uram aya balam alar, ve pragm atik b u rju v a k lt r n n da
ha m ateryalist b ir dnya grne eilim gstermesi idi.

B u nedenlerin sonucu olarak, m itoslarda b irta k m reform lara

giriilm eden, b t n geleneksel y orum lar a tlp , soruna alem in as
l, ilk , ana m adde nedir? sorusuna cevap aranarak yaklald, to-
nia doa felsefesinin kurucusu olan Thales (t. . V I. yzyln ba
la rn d a ) a le m in ash sudur diyerek, b u devrim ci soruya devrim
ci b ir cevap vererek laik, materyalist felsefeyi balatm t. nk
bu cevap dinsel deil, laik b ir cevapt ve alem in ash olarak sunu
lan ey, b ir m adde, bir nesne idi.

D aha nce incelediim iz nedenlerden, arap ve zeytinya re

tim i, deniz ticareti ile bu rjuv azinin ortaya k yznden, dier
tonia ehirlerinde olduu gibi, Ephesos'da da snflararas siyasal

145
atm alar sertlem ii!. H eraklcitos'un zam annda ehri, nce aris
tokratlar ynetirken, sonra ynetim b u rju v a d e m o k ratlarnn eli
ne gem iti. B u siyasal gelimelerden m em nun olm ayan H eraklei
tos, ailesin in kaltm sal grevi o la n baslleusluk h a k k n kardeine
b rak arak toplum sal hayattan ekilm i, kendisini felsefeye verm i
ti.137 ( Z a m a n n d a baslleusluk a rtk k ra llk deildi; basllestarm
yetkileri ksla ksla yalnzca ra h ip lik grevleri k a lm t). H erak
leitos'un b u tutum u, dem okratik gelimelere kar a ristok ratik
tepkisi id i. B u tepki onun felsefesinde de kendini gsterir.

H erakleitos, onia felsefesindeki ale m in asl nedir? sorusu

na, Logos'tur (atetir) cevabn verir. Ancak o Logos (ate) ile,
yalnz m a d d i b ir ilkeyi deil, manevi b ir ilkeyi, evreni yneten akl
da kasteder. O na gre evreni Logos, evrensel akl ynetm ektedir,
tnsanlarn b t n yasalar da [bu] b ir tek tanrsal yasadan besle
nirler,11* Logos nas! evreni ve dnyay dzenliyorsa, on dan bes
lenen n o m o s (yasalar ve sosyal k u ra lla r) da polisi dzenlerler.15
Ayrca evrensel akldan pay alm olan b t n insanlarda akl, d
nce o rta k tr.140 Fazla olarak,
Diitn insanlarn kendilerini bilm e ve lm l d avranm a ye
tenekleri v a rdr,"1
B y le c e H e r a k le it o s u n , a y n a k l ve y e te n e e s a h ip g rd ih
s a n la r n e v re n s e l e itli i f ik r in e g id e c e i s a n lr k e n , e it s iz lik i
a r is t o k r a t ik in a n la r n d a n d o la y , t a m z d d s o n u la r a y n e lir . He-
r a k le it o s a g re ,

u' Kranz, A ntik Felsefe..., I. ksm, s. 94, n. I.

151 Herakleitos, fr. 114., Kranz, A ntik Felsefe..., I. ksm , s. 80 de. Diels, (Free
m an ), A ncilla to the Pr&-Socratic Plilosophers, s, 32. de
(B un d an sonra Fragmentlerle ilgili kaynaklarda, Dielsin verdii fragm ent
n um aralarn izleyip, kaynaklan ksaca, K ranz (B ayd ur) ve Diels (Free
m an ) olarak vereceiz).
H crakleitosun bu sz sylemesindeki am ac, aristokratik devirlerin yer
lemi aristokratik yasalarna (nom osa) dem okratlarca da uy ulm asn
istemektir. nk zamannda yeni ik tid a ra geen dem okratlar, daha ken
di hu k u k la rn yaratmam lardr. Yasa denince akla eski a risto kratik ya
salar gelmektedir.
im Charles Crozat, (Orhan Arsal), A m m e H u k k u Dersleri, I. K itap , stan
b u l, l . H uk. Fak. Yay.. 1938, s. 201.
140 Herakleitos, fr. 113: D nm e yetenei [insanlarn] hepsinde o rtaktr.
O rta k olan b ir eye uyulm aldr. K ran z (B ayd ur), s. 80; Diels (Freem an),
s. 32 de.
'4I Herakleitos, fr. tl6 Diels (Freem an), s. 32 dc .

M6
 Logos [akl] orlak olduu halde okluk, kendilerine zg
[ayr, farkt] bir dnmeleri varm gibi yaamaktadr.'
Y an i evrensel a k ln ls olarak Herakleitos, avam okluun de
il, aristo k ra t azln d n n alm ak tadr. nsa n la rn akllar,
ayn evrensel ateten [Logosdan] pay alm o lm a k la beraber, B a
z in sa n la rn ru h u daha k u ru d u r. Y an i Logos'dan daha fazla pay
a lm la rd r.113
A vam anlam asn, anlarsa yanl yunlu an lar diye, kasten ak
yazm ayp, im alarla, st kapal deyilerle yazm o ld u u sylenen,
b u yzden kendisine K a ra n lk H erakleitos denen bu dnr,
g r ld gibi aristokrat d n l d r.m Ona gre,
...[okluk] ne dinlem esini ne de ko num asn b ilir.1'5
...anlayszdrlar, srlara benzerler, varlklar ile yok
luklar birdir.11*
Nedir ki o nlarn a k l yahut dnm esi, h a lk arkclarna
[ozanlara, Hesiodosa ve Homeros'a] kanyorlar ve yn
retm en ediniyorlar, oklarn kt, azlarn iyi olduunu
bilmeye^ek.,,,
Bylece H erakleitos, okluk aklsz, azlk a k ll, ok luk kt,
a zlk iyi diyerek, aristokratik in an la rn fo rm le etm i olur.
Ancak bunlar belirtm ekle yetinm ez; dem o k ra tik gelimelere
kar tepkisi iddetli b ir duygusal tepkidir; h alk hayvan yerine
kor :
Eekler saman a lt.a yeinlerler.14*
Kpekler tan m ad klarn a havlarlar.119
Dom uzlar ark sudan ok rkeften holanrlar.150

IU H erakleitos, r. 2., Diels (Freem an), s. 2t; Kranz (B a y d ur), I. ksm , s.

80 de.
*** H erakleitos. fr. 118 : K uru ruh, e n bilge ve en iyi olan Diels (Freem an),
s. 32; K ra n z (B aydur), I. ksm , s. 85 de.
Kranz, A n tik Felsefe,.., I. ksm, s. 73.
H e ra k le ito s , fr. 19., Diels (Freem an), s. 26; Kranz (B a y d ur), t. ksm , s.
80 de.
'
H erakleitos, fr. l,, Diels (Freem an), s. 27; K ran z (B a y d ur), I. ksm ,
s. 81 de.
w Herakleitos, fr. 104,, Diels (Freem an). s. 35; K ranz (B a y d ur), I. ksm ,
s. 87 de.
o k la n n kt, azlarn iyi olduu szn Herakleitos, ok beendii b il
ge B as'dan alm t.
141 H erakleitos, fr. 9., Diels (Freem an), s. 35; Kranz (B ay d ur), I. ksm , s. 87 de.
Herakleitos, fr. 97., Diels (Freem an), s. 31; Kranz (B a v d u r). I. ksm , s.
85 de.
150 H erakleitos, fr. 13., Diels (Freem an), s. 25; Kranz (B a y d u r), I. ksm , s.
87 de.

147
Oysa,
fin iyiler [artsio, yani aristo kratlar] b ir eyi b t n ey
lere y e g in lerle r: l n lii eylerin verdii [baarnn verdi
i] ebedi nii. okluk ise srlar g ib i to k tu r [m idesini dol
d u rm a y yeinler]1*1
B yle a zlk ta n b ir i iin Herakleitos,
B ir kini benim iin on b in kii, m ke m m e l ise.131
diyerek eitsizliki in ancn olanca a kly la ortaya koyar.

. H erakleitos, s rla r gibi m idelerini dold u ru y o rla r sznden

anlalaca g ib i ve,
E k s ik olm asn szlerden zenginlik, k t olduunuzun belli
o lm a m as iin,IH
sznde aka g r ld gibi, zenginleen h a lk a (b urjuvaziy e )
kar a ristok rasiy i savu nm ak la ve zenginlie kar, aristokratlarn
erdem i o la ra k g rd akl, n , bilge lii s t n tutm a k tad r.

B u szleri ile aristok ratik in an la rn ve de m o k ra tik gelime

lere kar d u ygu sal tepkisini ortaya koyan H erakleitosu n som ut
b ir olay zerine syledii szden, E phesos'daki h angi siyasal par
tiden yana o ld u u n u da kendi azndan reniriz.

Ephesoslulara yakan, yetikin o la n la rn n hepsinin ken

d ile rin i asmas, ve ehri yetikin o lm ayan lara b ra k m a la r
d r. O n la r ki en deerli a d a m la r o lan H erm odorosu, ii
m izd e n h ibiri deerli olm asn, olursa da baka yerde vc
b a k a la r yannda diyerek k ap d a n ettiler.114
A nlalyor k i E phesos'da ik i p arti vardr; aristo k ra tik ve dem ok
ra tik partiler. Y ay g n bir n olan a ristok rat H erm odoros'u ik ti
da r iin tehlikeli gren dem okratik p a rti ehirden srm tr, H e
rakleitos, H erm o do ro s gibi belki birok yeleri srgn edilen aris
to k ratik p a rtid e n yanadr. Herakleitos, h a lk n H erm odorosu sr
m elerinin n e d e n in i aklarken, d e m ok ratlarn temel ilkelerini de
aklam o lu r : aram zdan h ibiri deerli olm asn yani, eit-^

l5< Herakleitos, fr. 29., Diels (Freem an), s. 26; K ranz (B ayd ur), I. ksm , s.
87 dc.
im Herakleitos, fr. 49., Diels (Freem an), s. 38; K ranz (B aydur), I. ksm, s.
87 de.
m H erakleitos, fr. 125a., Diels (Freem an), s. 33; K ranz (B ayd ur), I. ksm ,
s. 83 de.
Herakleitos, fr, 121., Diels (Freem an), s. 33; K ranz (B aydur), I. ksm, s.
1 88 de.

148
lik. Oysa aristok ratlarn ilkesi, ehrin en deerlilerini tutma,
h alka s t n l k , y a ni e its iz lik tir. H erakleitos'un eitsizlii do
al b ir olgu, b ir doa yasas olarak grd n , zam anm za kalan
b ir baka fragm entinden biliyoruz,

Sava her eyin babas, her eyin kraldr. Bazlarnn he-

ros [yan ta n n kahraman] olduunu bildirir, bazlarnn ise
insan, bazlarn kle yapar, bazlarn ise zgr,155
Gene b u frag m e n tin d e n anlyoruz ki, Herakleitos eitsizliin sava
arac ile b e lirle n d i in i dnm ektedir ve b u eitsizlik y a n tanr
lk tan klelie k ad a r uzanan b ir fa rk llk la r dizisi halindedir. N i
hayet b u frag m ent, Herakleitos'un klelik k u ru m u n u , da doal
b u ld u u n u gsterir. Herakleitos sava ve eitsizlii yalnz doal
bu lm a k la k alm a z, adaletli de b u l u r :

nsan unu b ilm e lid ir ki sava genel [evrensel] bireydir

ve hak kavgadr ve herey kavga ile ihtiyatan kar.156

H erakleitosu n b u eitsizliki fikirleri yan sra, baz eitliki

fikirleri de ne s rd sylenir, rnein o n un akln b t n in
sanlarda o rta k o ldu u fikrinin ayn dUnme ilkelerinin geerli
o ldu una (rasy onalizm e) ilk iaret olduu 157 ve b t n insanlarda
benzer (e it) b ir yetenein b u lu n d u u n u belirttii sylenir. H atta,

U yanklar iin bir tek ortaklaa dnya, uyuyanlarn her

b iri kendininkine d n e r.'
sz ile, stoiklerde grlen bilgelerin evrensel devleti (kosm o
p olis) fik r in i ne att sylenir. N itek im Barker, Herakleitosun
bilge k iisin in, b t n dnyay iine alan ortak birlie sadk kal
mas ile bilge sayldn vc byle kim selerin ideal devletinin, uzun
devrede dny ay kapsayan bir devlet olacan syleyerek, Herak-
leitosd a k osm o po litist unsurlar b u lu n d u u sonucuna v a n r.IH

B u savlar salam gzkm yor, n c e H erakleitos'un akl or

taktr dem ekteki amac, b t n insanlar ayn akla sahip old u k la

ss Herakleitos, fr. 53., Diels (Freem an), s. 28; K ranz (B aydur), I, ksm, s,
82 de.
154 Herakleitos, fr. 80., Diels (Freem an), s. 30; K.ranz (B aydur), I. ksm, s.
82 dc.
I5; K.ranz, A nttk Felsefe..., 1. ksm, s. 77.
1M Herakleitos, fr, 89., Diels (Freeman), s. 30; K ranz (B aydur), I. ksm, s.
85 de.
S ir Ernest Barker, Greek Political Theory Plato and his Prctlcecssors,
Lodun, M cthuen., (c. 1952), 5. 52.

149
r iin eittirler sonucuna ulam ak deildir. Aksine azln s t n
l n savunan Herakleitos, evrensel a k ln b u azlk ta b u lu n d u u
nu, o k lu u n akla uygun davranm as iin o n la ra uym as gerekti
ini belirtm ek amacyla akl o rtaktr dem itir. H erakleitos'un
dnce zin cirin i basitletirirsek yle em atize edebiliriz : Evre
ni Logos (a k l) ynetir. - Yeryznde de evrensel a k ldan yeterince
pay alm baz kimseler vardr. - Evreni Logosu n ynettii gibi,
yeryz in san larn da b u insanlar ynetm elidir. - n k ak l (do
ru olan ey} herkes iin ortaktr, daha ak b ir deyile, b ir tek
doru, b ir tek gerek, bir tek akla uygun olan vardr. - B u b ir tek
doru, akla uygun olan eyi de aristokratlar bilirle r. - H alk aka,
doruya, b t n insanlar iin tek ortak geree u y m ak iin, bilge
aristokratlara uym aldr. - Y ani ksaca, akl k t o lan halk kendi
kendini ynetmeye k alk m am al, a k ll aristo k ra tla rn ynetim ine
uym aldr.

B arker ise, H erakleitos'da k o sm o po litizm u n su ru b u lu n d u u

nu sylerken, H erakleitosu art b ir y orum lam ay a tabi tutm akta,
daha dorusu H erakleitosun a k ll a risto k ra tla rn ynetim ine uyut
sun am acyla, b ir temel ilke deiJ, b ir ara, b ir ik n a u nsuru olarak
syledii akl ortaktr szn, H erakleitos'un felsefesinde temel
bir ilke im i gibi alp, b u n u n la da yetinm eyip, b u n d a n H eraklei
tos u n ya p m a d m antksal karsam alara girierek, byle b ir so
nuca u la m a k ta dr. Herakleitos, akl o rta k tr szn, aristokratik
inanlarn savunm ak in b ir ikna arac olarak deil, felsefesinin
bir temel fikri olarak sunm u olsa bile, b u n d a n m u tla k a evrensel
devlet fikrne varlaca sylenemez. A kl orta k tr sznden, Ak
la uygun tek doru ynetim biim i vardr, dolaysiyle b t n insan
lar b u ynetim altnda o lm ald rlar (evrensel y ne tim ) sonucu
na gidilebilecei gibi, akl herkeste ortaksa, herkes bakas a k l
na aym adan kendini ynetebilir (evrensel anari) sonucuna da
gidilebilir.
Sonra akl ortaktr sz hemen y an n d a evrensel devlet fik
rini barndrm az. Bu fikre varm ak iin za m a n erkendir. Baz olay
lar, bu nlara ilikin olarak beliren baz yeni fik irle ri beklem ek ge
rekir. N itek im Herakleitos'da t. . V. yzyln banda beliren akl
ortaktr fikri, neden sonra, t. . I I I . yzyln banda, stoiklerde
evrensel devlet sonucuna ulaabilm itir.
H erakleitosu b u yanl y o rum la m a la rn nedeni, Herakleitos -
u n genel felsefesinin siyasal inanlarna temel o lm a d a biraz sapa

150
dm esi, genel felsefesinin i tu ta d n n sa la m olm am asdr.
T op lum u a k ln (yani akll b u ld u u a ris to k ra tla rn ) ynetmesi iin
insan a k ln n evrensel akldan pay a ld n, a k ln ortak olduunu,
ortak akla uyulm as gerektiini syleyip, a k ll old u k la rn a in an
d a risto k ra tla rn ynetim ine u y ulm asn bekler. Oysa aristok
ratlarn a k ll o ld u klarna inanlm azsa, k u rd u u felsefe tersine i
leyip, ayn evrensel akldan pay a lm in san la rn evrensel eitlii
sonucuna ynelebilir. H erakleitos da akl o rta k tr dem iyor m u y
du? Byle b ir sonu b u szne aykr dm ez. H erakleitos da fel
sefesindeki b u i elikiyi sezmi o lm a l ki, a k l o rta k tr ama avam
kendi ayr a kl varm gibi davranyor diyerek d u ru m u dzelt
meye alr. A m a bu .d u ru m d a da, akl o rta k tr ilkesini ine
m i olur.
H erakleitos'un genel felsefesi aslnda da h a ok idealist nite
lii a r basan ve b u yzden eitsizliki ka rsam ala ra daha uygun
b ir felsefedir. Akl ortaktr ilkesi, herkesin ak l ayn evrensel
a k ldan pay alm tr a nlam n a a ln m a d n d a , ya da akl, a k ll
lar, bilgeler arasnda ortaktr eklinde y o ru m la n d n d a , veya bu
ilke felsefesinden tam am en k a rld n d a, idealist felseFesinin eit
sizliki in a n la rn tem ellendirnede o ld u ka tu ta rl olduu g r
l r : E vreni Logosun (a k ln ) ynetii gibi, to p lu m la n da akl y
netm elidir, - A kl aristokrat bilgelerde b u lu n d u u n a gre, (b u H e
rakleitos'un in a n c d r), toplum u o n la r y n e tm e lid ir.
T o p lu m u bilge aristokratlar ynetsin fik ri, H erakleitos'un
cm leleri arasnda sezilen dileid ir. Ama bilge olm a k la , hayatn te
mel y asalarn kavram o lm ak la nen H erakleitos'un b ir de di
leklerini b ir yana brakarak, evren olaylarna kat b ir gerekilik
le b a k p deerlendiren b ir y n vardr. Z a m a n aristokratlar, ev
rendeki d ze n lilik gibi, yerlemi a risto k ra tik dzenin ve b u n u n
yasalarnn da deimez old u un u sanyorlard. Oysa Herakleitos,
za m a n n n to n ia snda oluan k k l d e iiklik le rin farknda idi.
Ayn nelre iki defa giremessinz.
dem ekle m evcut toplum sal dzenin sonsuzadek srecei inancna
kar koym u tur.,ro Bu yzden o evrene de b u gzle, hereyin de
itii inanc ile bakt. Z am annn evrende deim eyen b ir b irlik ve
k a ra rllk o ld u u yaygn grne kar karak , p anta rei (her-

IM> Popper, Ak T oplum ve D m anlan..'., I, P laton, s. 14,

Herakleitos, fr. 94a., Diels (Freem an), s. 28 de : Ayn nehre hem giriyor
hem girem iyoruz, lem biziz hem biz deiliz.

151
ey a kar) felsefesi ile, evrende her eyin srek li b ir ak, b ir de
im e, b ir olu iin d e b u lu n d u u n u syledi. B u n u n la da dnce
tarihine, b u g n ciu k abu l edilen m uazzam b ir k atk d a bu lun d u.
E vrendeki b u olu siireci, zt kuvvetlerin birbirleriyle sava
n n yara tt d iy a le k tik b ir sreti. Bylece dnce tarihine diya
le k tik y o ru m u getirerek ikinci b y k k a tk sn y apm oldu. Ama
o n u n diyalek tiin de m ateryalist deil, idealist u n su r ar basm ak
tadr. Geri Ilerak le to s'da idealist -m ateryalist ay rm yoktur. k i
si stste, iiedir. H angisine ncelik v erdiin i anlayam ayz. Ev
reni yneten Logos hem akldr, hem atetir onca. Dier eyler de
yle. D iyalektii h e m fikirler hem nesneler i in k u lla n r. O nu n iin,
l m szle l m l , soukla scak, yala k u ru 161 kadar, iyi ile
k t ,' h akl ile h a k s z 165 da ayn eydir. Y a n i her nesne, olay
ve fik ir z d d n ierir. Ama H erakleitos'un Logos ile zdetirdii
tan r iin, in s a n la rn en bilgesi tanr k arsnd a m aym u n 164 s
zne baklrsa, evreni akl ynetm ektedir. B b yzden onda idealist
u n su ru n a r b a s t , dolaysiyle d nn e m ateryalist deil, ide
alist diy alek tiin egemen olduu sylenebilir. H er cm lesinde ak
la verdii n e m de b u n u onaylar.
H erakleitos n a s l zam an sosyal o lay larn a b a k p , bu n la rd a k i
k k l deim eleri grerek evrenin de b ir d u rg u n lu k deil b ir de
im e, b ir olu iin d e o ldu unu sylemise, diy ale k tik yntem inde
de, zam an sosyal olaylarndan esinlenm i g z k r. Z a m anndaki
aristokrat -d e m o k ra t kutuplam a ve m cadelesine bakarak, evren
de de her eyin, z tlk la rn diyalektik m cad elesinin eseri olan b ir
olu iinde o ld u u sonucuna varm tr.1"
Hereyin z tlk la rn b ir mcadelesi o ld u u n u kabul ettikten
sonra, zam an sosyal olaylarna da aristo k ra tik nyarglarla deil,
b u evrensel gerekilikle bakp deerlendirebilirdi artk. Z tlk la
rn m cadelesi savala ortaya kar. B u y zden sava hereyin b a
bas ve k ra ld r. K im in yar tanr k a h ra m an , k im in zgr, k im in

161 Herakleitos, fr. 88., Diels (Freem an), s. 30, 29; K ranz (B aydur), I. ksm ,
s 82 de.
w Hcrakletios, fr. 60., K r a z (B aydur), I. ksm s .'83 de.
H erakleitos, fr, 102,, Diels (Freem an), s. 31; K ran z (B ayd ur), I, ksm , s.
86 da.
im Herakleitos, fr. 82., Diels (Freem an), s. 30; K ranz (B ayd ur), I. ksm, s.
86 da.
145 Herakleitos b u d iy a le ktik felsefesinde, evrensel o luun iyilik ve ktlk
glerinin (ru h la rn n ) evrensel sava o larak gren zam an ran ndaki
Zoroasicryanizm in U erdln ) etkisinde kalm olabilir.

152
kle o ld u u n u sava belirler. Bu yzden b l n eyler gibi birok
larna haksz ve k t grlen sava da tanr iin iyidir, adaletlidir.
n k ztla rn mcadelesi evrensel yasadr ve bu mcadelede g
l olan y a n n egemen olmas doaldr, adaletlidir. Bylecc Herak
leitos'un dncesinde, Y un an dncesinde dala sonralar daia
ak olarak ve srarla ilenecek olan hak kuvvetlinindir doktri
n in in felsefeyle tem ellendirilm i olan ilk zlerini grrz. Bu da
H erakleitos'un eitsizliki inanlarna uygun bir fikirdir.

Ancak b u ra d a bir incelie iaret edelim . Herakleitos, aristok

ra tik in an ve nyarglarndan dolay eitsizliki inan ve d
nte idi. D ah a a k ll olan aristokratlarn top lu m u ynetmeleri ge
rektii n o k tasn d an hareket etti. Sonra b u aristokrat aklllyla
evrendeki doal ve evresindeki sosyal olaylara bakp, bunlarn ge
nel yasalarn kavrayp, tutarl bir felsefe sistemi halinde orlaya
koymaya alt : koydu da. Bu, evrenin zt kuvvetlerin diyalektik
m cadelesinin yaratt b ir oluum iinde olduu felsefesi idi. Bu
felsefe de eitsizliki b ir sonuca ulayordu. A m a b u artk H erak
leitosu n balan gta hareket noktas olan akl e its iz li in d e n ol
duka fa rk l ve b u n a zt b ir eitsizlik i d i : kuvvet eitsizlii. n
k zt glerin savanda kuvvetli olan st n gelecekti. H eraklei
tos, eitscizliki b ir noktadan hareket edip, eitsizliki b ir sonuca
u lam o lm a k la beraber, ulatr bu sonu hareket noktasndan
fark l idi. N ite k im bu genel felsefesi zam an sosyal olaylarna uy
gulanrsa, H erakleitos'un aristokrat ve dem okrat zt snflarnn
kuvvetli o la n n n egemenliini doal ve adaletli karlamas gere
k ird i. Egem en olan dem okratlard. A kll aristokratlar ise yenik
d m lerdi. Oysa grd m z gibi H erakleitos, bu rjuv a dem ok
ra tla rn n egemenliine kar idi. H erakleitos, zam an olaylarn tu
tarl b ir felsefe sistemi iinde deerlendirmeye kalknca, balan
gtaki a k ld a eitsizlik aristokratik in ancna uygun olm ayan
kuvvet eitsizlii inancna varm t. H erakleitos'un b u hareket
noktas ile u la t sonu arasndaki tutarszln farkna varp var
m a d m b ilm iyoru z. B ildiim iz H erakleitos'un banda da son un
da da (fa r k l konu lard a da olsa) eitsizliki nanta oluudur.

DEALST F E L S E F E N N KURULUU
PYTHACRAS VE PYTHAGORASC11-AR.

G r d m z g ib i o n i a d a m a te r y a lis t n it e
lik t e b ir fe ls e fe b e lir m i t i. B u n it e li i o n ia 'd v k i tic a re t ve snnayi-

153
nin salad materyal refaha ve b refah salayan b u rju v a zin in
in anlarna, deerlerine uygun gzkyor. M ateryalist felsefe (H e
rakleitos'da g rd m z idealist u nsu rlar k ark biim iy le de
il D em okritosda greceimiz saf ekli ile) de m o k ra tik deerlere,
dem okratik, eitliki karsam alar yapm aya uygun b ir felsefe di.
D em okratik ynetim ve kltre Pers egemenlii le son verilm esin
den dolay, m ateryalist genel felsefe temeline dayanarak yksele
cek dem okratik b ir siyaset felsefesinin gelim esine zam an ve ola
nak salanam ad. B u olanan, Pers saldrs zerine tonia m ater
yalist felsefesinin to nial dniirlerce daha sonra Y u n a n Y a rm a
das polislerinde gerekletirildiini ilerde greceiz. M ateryalist
felsefenin dem okratik, eitliki fikirlere, de m o k ra tik karsam alara
nasl uygun o ld u u n u da o zam an greceiz.

M ateryalist felsefenin dem okratik, eitliki karsam alara uy

gun olm asna karlk, idealist felsefe, a ristok ratik, eitsizliki
karsam alara uygun b ir felsefedir. B u n u n b ir n rneini m ater
yalist felsefeden idealist felsefeye gei d n r o la n H eraklei
tos'un siyasal fikirlerin i incelerken g rm t k. A m a idealist felse
fe belirgin ve olgun b ir biim de to n ia da deil, Y u n a n Y arm ad a
snn te yannda, Gney talyada geliti. B u da Gney talyad a
baz dem ok ralik gelimelere ramen ik tidard a, o n ia 'd a k i gibi de
m okratlarn deil, aristokratlarn tekelinin srm esine balanabilir.
Aristokrasi, dem okratik muhalefet karsnda, deerlerini felsefi
bir sistem ekline sokarak savunm a y olunu tu tm u olabilir.

o n ia daki felsefe laik nitelikte b ir felsefe idi. O ndan yz yl

kadar sonra Pytlagoras tarafndan temelleri a tla n talya felsefe
sine ise, dinsel b ir nitelik egemen oldu.

Pytlagoras 1. . 582 d e S a m o s ' d a (b u g n k S is a m d a ) do

mu. Genken birok mister ve tarikatlere girm i, G irit'e belki de
Msr'a gitm i; Pers aristokrasisinin dini zoroasteryanizm in (zer-
dtln) rahipleri o la n m agiler arasnda b u lu n m u , m is tik Do
u dinlerinin etkisi altnda k alm .161 M em leketi S a m o sa dnnce,
Polykratesin aristokratik dzeni ykp tiran olarak baa gemi

'* Pytlagoras'n ve olan nce grdm z, ondan sonra greceimiz b ir

ok dnrlerin doum ve lm tarihleri kesin deildir. Yaklak tarih
lerdir. Bu yzden kitaplarda bu tarihler zerinde uygunluk yoktur. Biz
en yaygn kabul gren tarihleri almaya d ikkat ettik.
161 Laerteli Diogenes, V U I. 3.

154
olduunu grm . Bu d u ru m da n m em nun o lm a y p memleketi ter
ke tni ve Gney baly ad ak i tuluc u a risto k ra tik b ir dzene sahip
olan K rotan'a yerlemi; burada, t. . 520 lerde tarik a tn kurmu-
Lur. K ro to n 'd a a ristok ratik b ir dzen o ld u u n u ve pythagorasc
tarikatin aristokrasiden yana oluunu, K r o to n u n . . 510 da, b
tn h a lk n n sefahat iinde lks yaayyla n l d e m ok ratik rakibi
Sybaris'c (T h u rii de denir) saldrp yeniinde, pythagorasctarn
b u hareketi destekleyilerinden biliyoruz.14*

Gene de pythagorasclar, zellikle Pythagoras h a k k n d a k i b il

gim iz kesin deil. B unun nedenleri P ythagoras'dan zam anm za
h ib ir frag m e n tin k alm am oluu (P y thago ras'm yazm olmas
da pek olas g r lm y o r) ve pyth ago raslarn kapal b ir tarikat
olulardr.

Pythagoras'm etkilendii kaynaklardan b ir i, G irit, M sr gibi

D ou d in le ri ise, dieri A nadolu, zellikle T rakya kaynakl olup,
daha ok h a lk arasnda yaylm olan D ionysos ve Orpheus dinle
ridir. B u ik i kayn ak ru h un lm ezlii ve beden yenileyii (reenkar-
nasyon) dncesinde btrleiyorlard.lw

H om eros D estanlarnda ve Heniodos'un T heogonasnda y an

stlan O lym pos d in in in , daha ok a ristok ratik evrelerin dini iken,
orph ik d in in h a lk arasnda, zellikle (v e rim lilik , hayatn yenilen
mesi dini, retim le baclkla ilg ili din o ld u u i in ) iftiler ara
snda yayldn belirtm itik. B u yzden, b u d in Y unanistan'a
Trakya y n n d e n saldran Dor kabileleri a ra sn d a da yaylm o l
m al. Sonra D orlar ok luk tarm sal to p lu m la r k urd u k lar iin
de Dor to p lu m la r arasnda yaylm o la b ilir. Ama Dorlartn
gebe kabile devri eitliki sosyal y ap la rn a uygun olan bu eit
liki Orpheus d in i, D o rla n n yerli halk topraa balayp zerlerin
de b ir ynetici rksal aristokratik snf o ld u k la n yerleik tabakal
dzenlerine pek uygun dm ezdi artk. Y a b u d in in terkedilip ye
ni b ir d in in k a b u l edilm esi, ya da bu d in in yeni toplum sal koulla
ra u y d u rulm a s gerei belirm iti. Bu gerei eitliki orphik d in i

t YVndelbant, ...Ancient Philosophy, s. 30

Russell'a gre, M sr dininin m istisizm i G irit'c o ra d a n Trakya'ya gemi
tir. T rakyadaki Dionysos k ll O pheus tarafnd an baz barbar adetlerin
den a rn d rlp reform a tabi tutularak o rphik k iilt haline gelmi, o rp hik
k lt n reform cusu da Pythagoras olm utur. (Russell, ...W estem P h ilo
sophy, s. 35)

155
aristok ratlatran, onun emosyonel m istis izm in i entellektel
m istisizm h a lin e g e tir e n m Pythagoras sezerek karlam g r l
yor. P y th agorasclk ta im di inceleycceimL eitliki ve eitsizlik
i deerlerin b u derece yanyaa oluu, en iyi olarak, eitliki b ir
h a lk d in i o la n o rp h ik d in in aristokratik b ir to p lu m a m alcdilii ile
a k la n a b ilir. Pythagorasc idealist felsefede grlen baz eitlik
i deerlerin k ay n a orphik d in d ir.172

to n ia l b ilg e le rin alem in asl, ana m addesi nedir? sorusuna,

su du r, h a v a d r, atetir gibi m ateryalist cevaplar vermeleri
ne k a rlk , pythagoraslar, asl var olan eyin, evrene temel olan
eyin, byle b ir m a d d e deil, m adde d b ir ilke, say olduunu
ne s rd le r. Bylece pythagoraslar, torna felsefesinin madde
ilkesinin karsna, say gibi m adde d b ir ilkeyi (ideay, fo rm u )
koyarak, idealist felsefeyi balatm oluy orlard. B u m adde d il
keye daha sonra P la to n idea, Aristoteles fo rm deyecektir.

P ythagorasclara gre, hereyin asl, ilk, ana madde, saydr.1"

Herey saysal b ir dzen iindedir. B t n eyler ve eyler aras ili
kiler saylarla b e lirtile b ilir Neden pythagoraslar say gibi son de
rece soyut b ir ilkeyi felsefelerine temel a larak byle g kavranr
bir felsefe k u rm u la rd r?

B u n u n b ir nedeni, Pythagoras'n ve pythago rasclarn m atem a

tikle u ra m a la rd r. M atem atiin kesinlii, o n la rda , deimez o l
m as gereken gerein de m atem atiksel b ir nite li i olm as gerekti
i k an sn y a ra tm olabilir. B u grte arya giderek, bizzat sa
y larn gerek v a rlk la r o ldu klar inancna varm olabilirler. Ama
daha b y k b ir olaslk, pythagorasclarn salt m a tem a tik akn
dan dolay byle b ir genel felsefe kurm aya alm o lm alarndan
ok, baz a risto k ra tik inan ve deerlerini desteklemek iin byle
b ir felsefe k u r m u olm alardr. im d i sayya dayanan b ir felsefe
a ristok ratik in an la ra nasl temel k ln a b ilir onu aratralm .

B ir kez say b ir belirlilii ifade eder. Sosyal k u ru m la rd a da

Voegelin, ...Polis, s. 158 dc, buna yakn b ir grle, pyllugorascln orp

hik d in le rin olig arik b ir dal o ld u u n u syler.
17' Russell, ...W e ste m Phllosophy, s. 51.
1,1 John Burnet, Greek Phllosophy Thales to Plato, New York, M acm illan,
1964, s. 35.
'H K am ran B ira n , lka l-'clscfesi Tarihi. Ankara, A. U. ilhiyet Fak. Yay.,
1958, s. 16.

.15.6
b e lirlilik , aristo k ra tik ynetim in y zyllardr sregelen kurmlann-
da v ardr. Pythagorasclar zam annda baz Gney talya polislerin
de (rnein Sybaris'de) grnen yeni dem okratik dzenin kum ru
larn n byle b ir belirlilii yoktur. Sonra saylar aras ilikilerin
bilgisi olan m a tem atik, b ir kesinlii, b ir deimezlii, b ir dzenli
lii ifade eder ki, aristokratik k u ru m la r kesin, deimez b ir d
ze n lilik iindedirler yeni yeni biim lenen dem okratik kuram lara
bakarak. A ristokratlar aristokratik k u r u m la n deimez kurum lar
olarak grm ektedirler. Oysa burjuvazi ve onlarn dzeni olan de
m okrasi, sosyal k urum larda deime, belirsizlik, (aristokratlara
gre, eski dUzenleri bozulaca:. iin ) dzensizlik getirme yolunda
dr. B u yzden pythagorasc felsefenin Gney Italyadaki b u de
m o k ra tik gelimelere kar, eski aristokratik k u ru m ve deerleri
savunan b ir tepki felsefesi olduu sylenebilir.174

P ythagorasclarn say ilkesine dayanarak evreni ve sosyal olay

lar y o ru m la y la n n grrsek, onlarn say ilkesini nasl keyifle
rince, a risto k ra tik, eitsizliki inanlar iin kullan dklarn daha
yakndan izlem i oluruz. O nlara gre evrende saysal b ir dzenli
lik vardr. H er say b ir eyi ifade etm ektedir. rnein bir says
ta n n d r.75 B u n u n gibi her fik ir de, ne kadar soyut olursa olsun,
saylarla ifade edilebilir.

Pythagorasclarn felsefelerinin temel talarndan biri olan ada

let de b ir saydr. Kendi ile arplm saydr. Y an i kare saydr.
(O za m a n n m atem atiinde aritm etik ve geometri ayrm lanm az,
b ir d n l rd . B u yzden kare say ayn zam anda kare geomet
r i k ekli d e m e k ti). Adalet kare saydr; n k kare saynn (kare
n in) k sm la r (k y la r) b irbirine eit olp, m kem m el b ir uyum
iindedirler. T op lu m da da devleti meydana getiren ksm lar b irb i
rine eitse, adalet var dem ektir. Eit deilse yok dem ektir.174

Bylece pythagorasclar saydan adalete, adaletten de toplum

ile ilgili fikirlerin e geerler ve burada hem m atem atiin, hem hu
k uk un b ir k avram olan eitlik kavram n, eitlik ilkesini ne
srerler. A m a b u eitlik hi de bizim a n la d m z anlam da b ir eit
lik deildir. T o p lu m u meydana getiren k sm la rn birbirlerine eit

171Windelbant, ...Andent Plllosophy, s, 31 .

173 Alfrel \Vebor, (H . Vehbi Eralp), Felsefe Tarihi, tstanbul. Remzi Kitabe-
vi, liW, s. !<>.
ut Barker, Greek Political Tteory..., s. '17.

157
olm alarnn adaleli salayacan sylerler am a, to p lu m u meydana
getiren ksm lar, bizim beklediim iz gibi bireyler, h a tta s n fla r de
lild ir , B u n la r akl, <>ruh (yrek, cesaret) ve istek olan
manevi unsurdur. E itlik de bu unsurlarn layk o ld u k la r doru
ve zel yerlerine yerletirildikleri bir dzenlemeyle salanr.117
Pythagorasclarca insan blm den k u ru lu d u r; a kl, ruh, is
tek.11 Ayn ekilde to p lu m u da bu unsur m eydana getirir. B u ra
da pythagorasclar top lu m u canl bir varla (o rg anizm ay a) ben
zeten organizm ac to p lu m gr n n balatcs o la ra k gz
krler. Bu grn, zellikle eitsizliki sonulara varm aya elve
rili bir gr olduu iin, daha sonraki n l Y u n a n filo zo fla rn
ca kuvvetle benim seniini ilerde greceiz. im d ilik b u grten
nast eitsizliki sonulara g idildi ini ksaca iaret edelim . nsan
da nasl akl bedenin dier k sm la rm ynetiyorsa, b ir canlya, in
sana benzeyen to p lu m d a da, akl u nsu ru nu tem sil eden (o rg a n n )
snfn dier snflar ynetmesi, dier snflarn ona kaytsz art
sz uym alar gerekir.
B u yoldaki dnn ilk rneklerinden b ir in i pythagorasc-
larda grrz. Pythagorasclar, top lu m u m eydana getiren unsurlar
olarak grdkleri akl, ru l ve istek soyut k av ra m la ry la , aslnda
toplum daki sosyal snflar kastetmektedirler. n k on lara gre
akl unsuru bilgelerde, ru h (cesaret) unsuru askerlerde, istek u n
suru biyolojik ihtiyalarm z karlam ak iin re tim ilerini g
ren halkta egemen d u ru m d a olan unsurlardr. B u yzden b ir top
lum da akl u nsu ru nu bilgeler, ruh u nsu ru nu askerler, istek u n su
runu halk temsil eder. Bu unsur, yani s n f b irbirlerine eit
olm aldr. B elirttiim iz gibi b u eitlik de b u ii u n su ru n (sn fn )
toplum da layk o ldu klar doru ve zel yerlerine yerletirilm eleri
le salanr. Akl u n su ru nun (bilgelerin) doru ve zel yeri top lu
m u ynetmektir. R uh unsu ru nun (askerler s n fn n ) doru ve zel
yeri sava ileri ile u ram aktr, istek u n s u ru n u n (h a lk sn fn n )
doru ve zel veri, to p lu m u n m addi ihtiy alarn salam ak zere
retimde b u lunm ak tr. te bu u nsurlar (s n fla r) layk olduklar
yerlerde bulunuyorlarsa, o toplum d a eitlik ve adalet salanm de
mektir. Layk olduklar doru yerlerinde, grevlerinde deillerse,
birbirlerinin yerlerine gemek isteyip, b irb irle rin in ilerine kar
yorlarsa, o toplum da eitsizlik vardr, adaletsizlik vardr.

'n Barker, Greek PoUlical Theory..., s. 47.

i Burnt, ...Tlales lo Plato, s. 33.

158
 Pytlagorasclar b u eitlik anlay ada eitlik anlaym
za sapa den, ters den b ir anlaytr. P ythagorasclarn eitlii
ni anlam ak iin, E ski Y un an k lt r n n e itlik anlayn bilm e
miz gerekir. Eski Y u n an dncesinde b ir b ir in d e n farkl iki eit
lik kavram vardr. Sonradan Platon ve Aristoteles tarafn dan isim-,
lendirilen b u eitlikler, sayl (ya da a ritm e tik ) eitlik ile, oranl
(ya da geom etrik) eitliktir. Sayl eitlik b iz im anlad m z. Es
ki Y un an da da dem ok ratlarn anlad eitlik tir. ( rn e in b ir ey
den herkese eit sayda vermek) O ranl eitlik ise, herkese liyaka
tine, hakettiine eit (gre) vermek. O ranl e itlik Y u n a n aristok
ra tlarnn asl eitlik olarak grdkleri e itlik tir. A daleti gerek
letiren eitlik de ite bu eitliktir onlara gre.
Pythagoraslar da, yukarda a k ta rd m z fik irlerin de eitli
i b u anlam da, oranl eitlik a nlam n da a lrlar. E itli i b u anlam da
alnca, bize tam b ir toplum sal eitsizlik o la ra k grnen, b ir sn
fn to p lu m u ynetip, dier snflarn y ne tim e h i karm adan,
zerlerine grev o lan sava ve retim ileriyle u ram ala rn n on
larca eitlik olarak grlm esi doaldr. A m a ada anlaym za
gre aka snflararas eitsizliktir b.
G r ld gibi pythagorasclk, say ilkesine dayanan idealist
genel felsefesinden y apt baz karsam alarla, eitlikten sz et
tii halde, eitsizlie dayanan b ir toplum felsefesine, siyaset felse
fesine ular. A slnda ise genel felsefelerinden y a p tk la r karsa
m alarn pek keyfi karsam alar olduuna b a k lrs a , ( rn e in ada
let neden karesay da k p say deil) genel felsefelerini eitsizlik
i aristok ratik in anlarna gre k urm ula rdr. N ite k im neden dev
leti m eydana getiren u nsu rlardan akl yalnz b ilg e le r snfnda, ruh
askerler snfnda, istek halkta egemendir? B t n insanlarda akl
ru h ve alm a g c n n bu lund uu , v ata n d a la rn devleti srayla
ynetip, srayla/ynetilm eleri savunulam az m ? sorusu na pythago-
rasclar ancak, a k l ruh ve alm a gc u n s u rla r b t n insan
larda eit derecelerde deildir; baz insanlar y a ln z ynetmeye, ba
zlar savamaya yeteneklidirler; bazlarnda b u iki yetenek de ye
terince yok tu r, o n la r ancak bedenleriyle re tim ilerinde alabi
lecek d u ru m d a d rla r cevabm vererek genel felsefeleriyle tutarl
olabilirler. Byle b ir cevap verince de, in s a n la rn eitsizlii konu
sundaki temel nanlarn ortaya koymu o lu rla r.
Pythagoraslar, dinsel, idealist felsefelerinde, in san la rn eit
sizlii in an la rn ruh retileri ile tem ellendirm eye alrlar. Pyt-

159
hagorasclara gre ru h , nce ebedi m u tlu lu k lkesinde genel ruha
k arm d u ru m d a id i. Fakat sonra orada lemi o ld u u (b ilm e d i
im iz ) b ir sutan dolay, ceza olarak oradan a tlp , beden kafesi
ne h a p so lun d u. te ru h b u maddeler d n y a sn d a bedende m ah
pus olarak hem cezasn ekmekte, hem de genel ru h a karm ak
zere geri d n e b ilm e k iin etin b ir snav verm ektedir. l m s z
o la n ruh, b u beden kafesinde, b u dnya haclarna d k n l k gs-
term eyip, akla, yksek m anevi deerlere nem vererek yaarsa, o
bedenin l m n d e n sonra, daha yksek b ir c a n ln n bedenine ko
narak, tekrar dnyaya yollanr. B u bedende de dnya hazlarna
da h a az d k n l k gsterir, erdeme, bilgiye, m anevi deerlere da
ha ok kendini verirse, hapsolaca b ir sonraki beden daha yksek
b ir can ln n bedeni olu r. R uh , yok eer h a p s o ld u u b u bedende
d n y a h azlarna d k n l k gsterir, m anevi deerlere nem ver
m eyip, doru davra n la rd a bulunm azsa, b ir d a h a k i sefere daha
aa b ir can ln n bedenine h apsolunarak g n d e rilir.175 Davranla
r b u n u hakkettirm ise, b u beden b ir b itk in in , ( rn e in fasulye
n in ) b ir h ayvann ( rn e in b ir baln, b ir k p e in ) bedeni o la b i
lir. A m a ruh h a p s o ld u u bedenlerde gittike da h a doru b ir hayat
yaar k endin i gittik e m addeden daha fazla a rn d rrsa , daha y k
sek can llarn b e d enin de yksele yksele, insana, ve eitli insanlar
olarak yeryzne defalarca geldikten sonra, a r n m a n n son nokta
larn d a , air, d o k to r, k ra l,1 bilge bedenine girer. B u bedeninde de
doru davranp k e n d in i m a d d i hazlardan, m addeden tam am en arn-
d^rsa, b ir da h a bed en kafesine h apsolm am ak zere uup, ebedi
m u tlu lu k lk esind ek i genel ruha karr ve ebedi b ir m u tlu lu k iin
de yaam aya b alar.

B u reti, p y thagorasclarn reenkarnasyon (ru h u n lm d en

sonra yeni yeni bedenlere girm esi) retisidir. B u retinin ne ka
d ar idealist b ir reti o ld u u ortada. Ayn z a m a n d a b u reti, pyt-
hagorasctarn eitsizliki aristokratik deerlerine temel olan bir
retidir. B u n u k saca aklayalm . B ir kez pythagorasc reenkar
nasyon retisine gre, insanlar, bu a rn m a srecinde a ld k lar
aam alara gre, hayvana yaknlktan tanrya y a knla kadar, b ir
eitsizlik sra snd a d rla r. B u eitsizlik srasnda istek unsurunu

w Biratit, lka Felsefesi Tarihi, s. 16.

1* ltluat Zcller. (R c v . by VVillctm Ncsllc, ir, In G oi 'u m ii ly L. K. P :lm c r)
Outlines af ih c Ilis lo r y uf Greek Philosuply, Ncw Y o rk , M lt iIu ii Uuuks,
13 th. cd 1955, s. 50.

160
temsil eden (m a d d i hazlara en ok bal grlen) cretici. unsu
run, yani h a lk sn fn n en aada g r ld belli. R uh unsuru
(askerler s n f) ortada, akl unsuru (bilgeler, yneticiler, daha
dorusu bilge-yneticiler) en stte yer alr. Bylece pythagorasc-
lar, insanlar ru h la rn n y kse ln e yolundaki dzeylerine gre,
kadem eli, eitsiz snfa ayrm olurlar : erdem sevenler, eref
sevenler, kazan sevenler181 Bu nokta, organizm ac to p lu m .g
rleri ile reenkarnasyon retilerinin birletii noktadr, nsanla
rn, sn fla rn b u eitsiz sralandrlrr.asm da, akln, insann dier-
blgelerini ynetii gibi, toplum un dier snflarn ynetmeleri ge
reken erdem seven bilge yneticilerin ruhlar tanrya yakndr, re
tici snfn yelerinin ruhlar ise hayvanlara en yakn ruhlardr.
B u retiden, b ir baka yoldan giderek, tanrnn evreni ynettii
gibi, tanrya en yakn insanlar olan bilgelerin top lu m u ynetmesi
gerektii sonucuna ulalabilir.,H

Pythagorasclarn bu fikirleri, iinde yaadklar toplum la il

gisiz, evrensel gerekler adna ne s r lm fikirler deildir. Ak
sine to p lu m la r ile sk skya lgili olup, evrelerindeki toplumsal
koullar karsnda duyduklar zlem lerin ifadesidir. Gney talya
polislerine b ir gz atacak olursak, b unu aka grrz. Pythago-
rascln yayld polisler, okluk Dor polisleridir. B uralarda ba
langta D o r aristokrasisi iktidardadr. Dor nfus tarm ya da ti
caretle uraan dier rklardan kimseler zerinde ynetici bir aris
tokrasi k urm u d u ru m d a d r. A m a Dor asaletinin iktidarna rakip
olarak ortaya k a n retici orta snF m addi bir refah yaratm tr.
Aristokratik ynetim den yana olan pythagorasclarn m addi haz-
lar, bu ara rctici snf aalam alar bu nd a nd r. Geleneksel as
kerlik m esleklerini srdren D or nfusu, kendini elbet bu snftan
stn grecektir. retici snf, retim , ticaret ileri ile urarken,
her zam an savam ayan askerler snfnn bilgi ile, b ilim le ura
m aya z a m a n la n vardr. Ama b t n askerler s n fn n tam am n n
birlikte to p lu m u ynetmeleri, beklenemez. B u n la r iinde b ir ktsm
kim seler (zellikle Dor unsuru iinde de daha asil olanlar) daha

1,1 Burnct, ...Thules to Plato, s. 33.

10 N itekim I. . V. yzylda baz pythagoraslar reenkarnasyon retileri

nin l> m niksul sunucuna lu$;r;k, -timi m in dny ay ynetii gibi, erde
m in dc devleti yiielne l.kk vardr.' dem ilerdir (IKrkcr, Greek 1'uJltl-
cai Theory..., s. 33.

161
ok bilgelik peinde kom akladrlar. te to p lu m u y nelm ek di'
dse dse bunlara der.

Z am ann Gney talyasna bira:: daha y akndan bakarsak, pyt-

hagoraslarn bu bilgeler snf ile bizzat kendilerini k astettik leri
ni anlarz. nk bu devirde Giiney talya polislerinde pythagoras-
tarikatlar kk, kapal to p lu lu k la r halinde bilgelikle, m zikle,
m atem atikle, felsefe ile u ram akta, yksek ah lak i ilkeler ortaya
a tm ak tadrlar. Ksaca za m a nlarn n to p lu m la rn n bilgeleri kendi
top lu luk lard r; pytlagoras tarikallerdir. T op lum un y ne tim inin
de kendilerine verilmesini istemektedirler. n k o n la ra gre bil
ge olm ak tan ok asker olan za m a n larn n yneticileri (askeri aris
tokrasiler), dem okratik gelim elerin tehlikesini kavrayama-makta-
drlar. B u tehlikeyi gren pythagoras bilgeler, her sn fn kendi
grevini yapp, tesine k arm ad b ir dzen k u rarak bu tehlike
yi nlem e isteinde idiler sanm zca.
Pythagoraslarn Y un an siyasal dnn e k a tk la rn d a n b i
ri, Y u n a n dnndeki eitlik kav ram n felsefi b ir temele da-
yandriardr. Ancak Y u n a n 'd a birbirind en fa rk l ik eitlik kav
ram bu lun d u u n u b e lirtm itik . B u nla rd a n aslnda eitsizlik deme
e varan oranl eitlik dncesini d e a lis ttir felsefe ile nasl temel
lendirdiklerini grdk. Saysal eitlik kavram n temellendirileri-
n ise, pytlagoras to p lu lu k la rn yaaylarn incelerken ele a la
caz.
Pythagoraslarn Y u n a n siyasal dnne b ir dier k atk
lar, lllk (sophrosyne = lm llk ) k a v ra m n felsefi b ir
ereve iine o turtm alardr. Pythgoraslar din y an sra m a te m a
tik ve mzikle urayorlard. E itlik kavram n y u k a rd a g rd
m z biimde form le edilerinde m atem atikle u ram ala r etki
li olm utu. Dier k atklar olan l l l k k a v ra m n gelitirile-
rine ise m zik alm alar etkili oldu. R u h la rn y celtm ek iin
yapm olduklar m zik a lm ala rnd a ses tonlar ile tel u z u n lu k
lar arasndaki ilikiyi b u lm u la rd . te l l l k k a v ra m n bu
m zik alm alarnn y a rdm y la gelitirmi gzkrler, l l l k
kavram ndan giderek, adaletin iki zt ey arasndaki orta yol o ld u
u kansna vardlar.1** l l l k , arlklardan k anm a, lm llk
a nlam na gelir. lm llk kavram nn daha nce yedi bilge tarafn
dan da zamann aristokratlar, b u rju v a la r aras gerginliin artmn-

li! B m e t, ... Tlales to P lato , s. 38.

1.62
s, iki tarafn da isteklerinde arya k am ala r karsnda, b ir s
n f savan nlem ek iin, yedi bilgeden b a zla r tarafn dan, iki ta
r a fa 'd a yaplan bir t olarak ne s r ld n g rm t k . Ben
zer gerginlik pythagorasc top lu luk larn b u lu n d u u polislerde de
vard. B u yzden pythagorasclar l l l k ( lm llk ) kavram m
ayn am ala ortaya a tm la rd . Ancak pythagorasc toplum yele
rin in mtevaz yaaylarna bakarak, bu l l l k k av ram lar iin
de sadelik k av ra m n n da bu lun d u u n u g r r z . B unda sadeli
in, Dor u lu su n u n gebe kabileler halinde e itliki b ir sosyal ya
p iinde dk b ir re tim dzeyi, servet b ir ik im in e olanak verme
yen b ir sosyal dzen iinde yaadklar devirlerden gelme gelenek
le ilgisi olm al. l l , sade yaam ann bir d i e r nedeni, bu rjuv a
la rn lksne kar aristok ratlarn tepkisidir. (Pythagorasclar
kom u rakip polis o la n dem okrasiyle ynetilen S ybarisin lks ve
sefahat iindeki yaayn b iliy o rla rd ), ite b u ik i neden, pytha-
gorasclarn l l l ne s r p sa v u n m ala rn a yolam gz
kyor. l l l k , lm llk yan sra, ayn z a m a n d a orta yol (iki
a rln arasndaki y ol) kav ram n da iinde b a rn d ry o rd u . O r
ta yol k av ra m n n sonraki Y u n a n siyasal d n n d e kazand
nem i, zellikle P laton ve Aristoteles'i etkiley iini ilerde grece
iz."1 l l l k ( lm llk ) k av ram nn eitlik k av ra m ile ilikisi
n i yedi bilgede lm llk kav ram n incelerken g ste rm itik ;10 ayn
szler burada da tekrarlanabilir.

Pythagorasclarn incetediim iz aristokratik y n e tim d e n yana olan

fik ir ve dileklerini pek szde b ra k m a d k la r anlalyor. S onraki
pythagorasc yazarlar, Pythagoras'n ve yz izleyicisinin Krotn'-
da gerek bir aristokrasi (en iyilerin y n e tim i, filo zo fla r yneti
m i) k u rd u k larn an laty o rla r.1" Bu sonraki py th ago rasclarn ver
dikleri bilgilere dayanan baz ada yazarlar ise, pythagorascla-
rn .. V. yzyl ortasna kadar yz yl G ney ta ly a d a k i b ir ok
polislerin ynetim lerini etkileyip, b irok tarm n y n e tim in i ele ge
ird ik le rini sylerler."7 Dier bazlar pythagorasc to p lu lu k larn
yalnz din ve bilim le urap politikayla u r a m a d k la r n syler-

IM Bak. V. Dlm de Aristoteles'in Allk Felsefesi : D oru O rla bal a l

tndaki aklam alar.
> Bak. s. 135-136.
la* Laerteli Diogunes, V U I. 3 de, bu sonraki py h a g o rascla n n Pytlagoras ve
izleyicileri hak k n d a yazd klarm aktarr.
1(7 Zeller, Outlines.. of Greek Plilosophy, s. 50; W eber, Felsefe Tarlht, s, 25.

63
ler.' A m a p y th ag o raslarn l' . V. yzyln b irin c i yarsnda b ir
ok Gney taly a polisinde kopan dem okratik devrim lerde biro
u n u n ld r l p , to p lu lu k la rn n tam am en orta d a n k a ld r lm a s 1,9
o n la rn siyasal ilg ile rin in olduuna iaret. B ir dier iaret, ..
V. yzylda p y th ago rascln canlanm as zerine, rnein pythago-
rasc A rkhylas'n yedi defa ardarda ba k u m a n d a n seilerek Ta-
re n tu m u y n e tm e sid ir,1901,1

Laerteli D iogenes'in yapt atfa gre, Aristoteles, pythagoras-

c la r zerine (z a m a n m z a gelemeyen) eserinde, k urra d a k u lla n l
d iin fasulye yem ediklerini yazm.' Fasulye ianeleri Eski Y u
nanda, k am u m e m u rla rn a geirilecek v atandalar belirtm ek ze
re dem okratik seim yolu olan kurrada k u lla n ly o rd u .

Pythagorasc to p lu lu k la rn Gey talya p o litik a sn d a rol alp
a lm a d k la r k o n u s u n d a k i fik ir ayrlklarna k arlk, pythagorasc
to p lu lu k la rn i dzenleri h akk n da Y u n an u z m a n la n arasnda fi
k ir ayrl yok. Pyllagorasctarn genel ve siyasal felsefelerinde
eitlii oran l e itlik a n lam n d a alp, snl lararas eitsizlikten yana
o ld u k la rn a n la tm tk . Pythagorasclarda b u oran l eitlik (yani
eitsizlik) a n lay la rn a zt olarak, onun yanrida b ir de saysal eit
lik k av ra m n n b u lu n d u u n u , hatta byle b ir ei ti ii toplmla-
rn d a u y g u la d k la rn duym ak olduka a rtcd r. Pythagoras
K ro to n da yz k a d a r taraftaryla b ir dinsel to p lu lu k (ta rik at)
k u rm u tu ,3 A yn zam anda Gney Italy a n n birok ehirlerinde
byle pythagorasc to p lu lu k la rn k u ru ld u u b ilin iy o r.194 B u top lu
lu k lard a yeler b t n zam anlarn tam b ir d o s tlu k iinde birlikte

w Barker, G reek P o litic a l Theory..., s. 48; B u m e t, ...Thaies to Plato, s. 30

da, daha da ileri giderek, Pythagoras'm be rak ib i otan K ylonun zengin
b ir asil o ld u u n u , pythagoraslarn aristokratik ta ra f tu tu k la n konusun
d a in a n d n c t b ir k a n t bulunm ad n, ayrca D or idealini temsil ettikleri
n in b ir k u ru n tu o ld u u , Pythagoras'm to n ia l o ld u u n u , pythagorasc la-
rn D or deil, A kha kolonilerinde to pluluklarn k urup , ton diyalei kul-
la m J 'd y .iit yazar.
> VVindetbarU, ...Aneleni P h i l o s o p i s . 30.
>#> Zeller, (O utlines... o f Greek Pbjk-sopfy.. s. 90 d a ) A rkhylas'n esirlere kar
insani, davran yla n l o lduunu yazar.
1,1 Platon, greceim iz gibi. Sicilya gezisinde Arkhylas ile tanp onula dost
olm utu. P laton'un pythagorasc fikirlerini bu yolla edindii ak.
Wl Laerteli Diogenes, V I I I . 34.
im Laerteli Diogenes, V I I I . 13; V III. O.
W Weber, Felsefe T arihi, s. 35 ,

164
geiriyorlard. Ama bu topluluklar, ancak, yetenekli genleri uzun
b ir denem eden sonra ilerine a ld k lar kapal topluluklard. Bu
yzden a ristok ratik nitelikte, eitsizliki topluluklard.

B u n u n la beraber pythagorasclarn topluluu iinde her ba

k m d a n tam b ir eitliin gerekletirildiini reniyoruz. B ir kez
top lu m a girite yetenek koulu aranyor ama, kadn erkek ayrm
yap lm yordu . T opluluk inde de kadn yelerle erkek yeler' ara
snda h ib ir ayrm n y aplm ad anlalyor. yeler kadn erkek
b ir arada m atem atikle, m zikle, dinle, bilim le urayorlard. Son
ra top lu lua girenler b t n m lklerini, zenginliklerini ortaya ko
yuyorlard.3 T im aios'un Tarih isim li eserine gre. Y unan atasz
leri olan D ostlar her eye ortak sahiptirler (D ostlar arasnda
her ey o r ta k tr ), D ostluk eitliktir ( P h ilia n isoteta) szleri
n i ilk syleyen pythagorasclarm .m

Pythagorasc topluluk hakknda, yz yl kadar sonra yazlan

bu bilgiler doru ise, (doru olm am as iin ortada b ir neden g
r lm y o r) pyiluij'orasclar lam bir ekonom ik eitlik iinde k o m
nist b ir dzende yaam lard. Ancak bu eitlik dar bir sekinler
evresi, bilgeler evresi ii eitlikti. D ostluk bilgeler arasndayd.
Yoksa pythagorasclarn kendilerini avam dan ok yksek g rd k
leri m u h a k k ak . Oysa baz yazarlar pythagorasc topluluktaki bu
dostluk ve eitlii, (b izim eitsizliki inanlarnn temeli olarak
g rd m z ) pythagorasclktaki reenkarnasyon retisi ile ak
lam ak isterler. K ant olarak da h ayvanlan, bitkileri bile iine al
m ak zere, b t n canllarn ayn tanrsal ruhtan geldiklerine in an
m a lar ne s r l r.1 B u aklam a pek isabetli gzkm yor. Pyt-
hagorasc genel felsefenin ve. zel olarak da reenkarnasyon re ti
lerin in ne kadar eitsizliki yapda o ld u k la rn daha nce gster
m itik . Pythagorasclarn reenkarnasyon retisinden giderek b
tn can lla r eit grdkleri yolundaki sava polem ik bir cevap ola
rak, canllar, insanlar ayn ru h un paralar olm ada birbirlerine
eit o la b ilirle r am a, iyiliklerinin ve k t l k le rin in derecesine gre
genel ruha yakm aklar, bakm nd an , bitkiden, hayvandan tanrya

1,s Laerteli Diogenes, V III. 10.

Vegelin, . .Polis, s. 158 de ise, pythagorasc toplulukta bir i hiyerari
b u lu n d u u n u syler.
"* Laerteli Diogenes, V III. 10.
m Zcllcr, O utlies... of Greek Plilosopty, s, 49 da bu g ne srer.

165
kadar b ir eitsizlik sras iindedirler. Bu yzden b itk i ile, hayvan
ile insan arasnda b ir dostluun dnlem cyecci gibi, pythago-
rasclarn salt ayn kaynaktan gelen ru h lara sahipler diye, b t n
insanlarn d o stlu u ve eitlii fikrinde o lm a la rn n zo runlu o lm a
d sylenebilir. Gercktert pythagorasclar, ancak tarikat yele
ri arasnda b ir dostluktan ve eitlikten yanaydlar. Pythagorascla-
rn bu k o m nistli e varan ldeki dostluk anlaylar, eitlik an
laylaryla ili k ilid ir. Pythagorasclktaki oran l eitlik, ancak
eit deerdekllere eit deer veren, farkl deerdekilere Farkl
lklarna o ran l (eitsiz) deer veren b ir eitliktir. Pythagorasc
topluluun yeleri de hep seme, bilge kiilerdir. Bu yzden her
bilge, bilge o ld u u iin dieri kadar deer grecek, dierleri ile
eit saylacaktr. Yoksa pythagorasclar kendilerinden a a . gr
dkleri avam la bilgelerin eitliini ve d o stluu nu h ib ir zam an sa
v un m am la rd r. D ostluk eitliktir yargsn ne sren pythago-
rasclar, zne ile yklem in yer deitirdikleri eitlik dostluktur
nerm esini de doru bulm u olm allar. n k ancak eitler (h atta
ancak bilgeler) arasnda b ir dostluk k u r u la b ilir grndeydiler.

Bilgeleraras dostluk, bilgeleraras eitlik Y u n a n dnnde,

daha sonra Platon'da, kyniklerde, Aristotelesde ve epikuroscularla
sloiklerde de greceimiz yaygn kabul grm b ir grtr. Bu
gr de ilk salam ifadesini pythagorasclarda b u lm u tu r. Ancak
bilgeleraras dostluk, bilgeleraras eitlik gr, aslnda eitliki
deil, ileri lde eitsizliki b ir grtr. E itlik ok dar bir ev
re yelerine tannd iin bir, bu yolla o dar grup kendi iinde
salam b ir b irlik salayaca iin iki, bylece kendilerini kesin iz
gilerle dier insanlardan ayracaklar iin . B u n u n byle o ld u
unu ilerde uygulam ada Sparta to p lu m u n d a , teoride P la to nu n ide
al devlet tasarsnn koruyucular snfnda, daha ayrntl ve ak
bir ekilde greceiz. Bu tr eitlie a risto k ra tik eitlik denebi
lir.

Baz dnrlere gre, pythagorasc d o k trin ve uygulam ada

kadnn erkee eit deerde saylm asnn da nedeni, pythagorasc-
ln b t n varlklarn yaradltan akraba o ld u k la r g r d r.1"1
Deildir; yukarda ne srdm z ayn nedenden dolay. Pythago-
rasclkta kadna verilen deerin nedenini baka yerde aram ak ge-

Voegelin, ...Polis, s. 83 -84.

Zeller, OutUnes... of Greek Phllosophy. s. 49.

166
rek. Pythagorasc d in Dionysos ve Orpheus k ltle rin e dayanyor
du. B iliy o ru z ki daha ok h a lk arasnda yaylm olan bu k ltler
de k a d n a b y k b ir deer veriliyor, erkee y a k n b ir itibar gste
riliy o rd u .1 Sonra gene b e lirtm i tik ki, aristo k ra t snfn kadn
b u rju v a k ad n n d an daha serbestti. N ihayet D o r to p lu m la rn d a ka
d n o n top lu lu k lar k ad n n d an serbestti. K a d n n bylesine yksek
b ir d u ru m a ykseltiliinin nedeni sanrz k a d n kollayan bu ei
lim in pythagorasclkta birlem eleridir. B azla rn n k ita p lar yazd
sylenen*0 pythagorasc k ad n la rn Y u n a n dnyasnda, bilim de,
bilgelikte p y th a g o ra sc.. erkekler kadar n l o ld u k la r b e lirtilir.301
Laerteli Diogenes, K ratinos'un n l pythagorasc k a d n la n anlatan
Pythagorasc K adnlar isim li b ir eseri o ld u u n u syler.31 Pytha-
goras'm b ir cins olarak kadn d in d a rl a da h a yalcndr dedii
sylenir.30 Gerekten byle demise, m istik b ir d in olan pythago-
rasch m is tik yaradlda g rd kadna daha uygun bu lm u
o lm a l. D ini yce b ir deer olarak gren Pythagoras, b u szyle
k a d n da yceltm i olm al.

Pythagorasclkta kadnn bu kadar tibarl olm asna ram en,

gene de erkee eit g r ld sylenemez. Sylenem ez n k pyt-
hagorasclar kadnlara kadnca erdem leri tle m ilerd ir. K i ili
in erkein, iffetin kadnn egemen erdemi o ld u u n u sylemiler
dir. S a d a k a ti, l l l k ad n n ba erdem leri arasnda saym lar
d r.*4 K a d n n erdemleri olarak baka, erkein erdem leri olarak ba
ka eyleri gstermek, kadnn erkee tam e itli ini k abu l etmem ek
dem ektir. B u n u n la beraber pythagorascln k ad n a Eski Y u n a n
da teoride P laton'dan sonra en fazla eitlik ta n d n , uygulam ada
(d a r b ir evrede de olsa) Sparta dah il en b y k serbestiy salad
n k a b u l etm ek zorundayz. A m a b u eitliin yanlz bilge k adnlar

,w Dionysos ve Orpheus kltlerindeki tapnm alarda ka d n la r ba rol oynu

yorlard, (Russell, ...W estem Phllosophy, s. 35) K a d n larn alkolik olarak
m istik ve lgnca tapnm alarna vOcalar ses karm azlard.
Friedrich Nietzsche, (sm et Z. E vb olu), M ziin znden Tragedlam n
Douu, stanbul, Gn Basmevi, 1965, s. 13 : Dionysos bayram larnda
kadn - erkek ayrm gzetilmezdi.
100 Caroll. ...Greek YVoman, s. 306 da rnein Pythagorasn ei Theanonun
felsefe eserleri yazm olduunu syler.
M Caroll, Greek W om an, s. 306.
201 Laerteli Diogenes, V III. 37.
3,1 Russill, ...VVeslem Philosoply, s. 16.
^ C a r o l l , ...Greek W om an, s. 309 -310,

167
o la n pythagorasc to p lu lu k k adnlar iin sz konu su old u un u
u n u tm a m a ly z . D ie r s n fla rn k adnla r iin de e itlik i fikirler
ne s rm o ld u k la rn h ib ir kaynakta grem iyoruz.
P ytiago rasclkta eitliin pythagorasc to p lu lu k yeleri, b ir
de (b ir dereceye k ad a r) k adn erkek eitlii erevesinde k ald
n , d a r b ir bilgele r to p lu lu u dnda, dier s n fla rn ve dier
in s a n la rn eit g r lm e d i in i anla'.tk. B u n u b ir de klelie kar
pythagorasc t u t u m u anlatarak perinleyebiliriz. Pythagorasclk-
ta do stluk , k ardelik anlay klelere insanca d a vra nm a y da kap
syordu.2 A m a b u , ayn zam anda pythagorascln k lelik k u ru m u
n u k a b u l e tti in i bize gsterir. B u konuda b ir dier ipucu, Pytha-
gorasn Z am oksis a d l b ir klesinin o ld u u n u n sylenmesi di r,3*
P y thagoraslarn k le k k u ru m u n u kabul e ttik le ri kesindir. (A k
si sz konu su olsayd, b u tu tu m kleliin genel k a b u l g rd Yu-
na n 'd a b y k y a n k la r yapard; bu y ank larn izleri zam anm za
kadar g e lird i).

P olisin k u r u lu u devri b u rjuv a zinin o rtay a k devridir.

K a h ra m a n lk a n n egemen snf olan a ristok rasinin yannda,
e k o n o m ik gelim elerle, ehir hayat le glenen b u rju v a zi, hatr
saylr b ir g o la ra k yava yava belirm ektedir. B u rju v a z i polis
sosyal ve siyasal hay atna arl n koyunca, asalette eitsizlik
yerine, servet e it s iz li in i lek alan anayasalar belirmeye bala
m tr. B u n a uygun olarak aristokrasinin asalet ilkesinin yerini
b u rju v a z in in liyakatn ilkesi alm ak tadr. B u gelim eler karsnda
egem enliklerini kuvvet ve cesarette, savakanlkta s t n l k le ri sa
v m a d ayandran a ristok ratlar, artk, akl, bilgi, k lt r ve bilgelik
te s t n l k savlarn ne srmeye balam lardr.
B u rju v a z i ise, aselette stnle, yeteneklerin k altm sal yolla
ba ba da n o u la getii fikrine aka cephe a lm tr. B urjuvazi asa
lete deil servete d a y andrlan bir eitsizliki dzenin peindedir.

Eski Y u n a n u y g a rl n n ilk p arltla r Y u n a n Y arm ad asnn

ik i y a n n d a k i to p ra k la rd a , lo n ia ve Gney Ita ly a d a belirm iti,
to n ia 'd a m ateryalist, Giiney Italyada idealist felsefeler ortaya k
t. I. . V II. y zy llarda bura lard a bu nem li devrim ler olurken.
Y a n m a d a Y u n a n is ta n durgu ndu . Y arm ad a, Y u n a n uygarlna,
Y u n a n d n n e bu ra lard a n yz yl kadar sonra katkda b u lu n

u Zcller, O ulline s... of Greek Pllosophy, s. 50.

104 Laerlel Diogenes, V III. 12.

168.
du, A m a bu katks her ikisinin kalkndan da byk oldu. Kat
k n n ge a m a b y k olm asnn baz nedenleri vard. B ir kez eko
n o m ik gelime Y arm ad ad a bu ik i yakadan ge balam t. Ama so
nu n d a bu gelim e A tina em peryalizm i snrlarna ulaan gte ol
m utu. B una paralel olarak da, kltrel gelimeler ve siyasal d
n to nia ve Gney Italyadan ge balam , am a onlar kat kat
am tr. B u konuda ki olay b u oluum u hzlandrm tr. . . 546
da Persler lo n ia 'y egemenlikleri altna alnca, buralardan kaan
to n ia d n rle ri Y u n an Yarm adas polislerine gmlerdi, t.
. V. yzyln ikinci yarsnda ise. Gney talyada ayaklanan de
m o kratlar, pythagorasclar kklerini kazrcasn ld rp srm
lerdi. B u n d a n kaan pyhagorasc dnrler de, Y u n an Y arm ada
s polislerine, zellikle A tina ve Thebaiye yerlemilerdi.*" Byle*
ce b u iyi ya k a n n da d n Yarm adaya tanm oluyordu.
M ateryalist ve idealist fikirler ve deerler Y arm ad a da karlap,
verim li b ir tartm aya yolatlar. B u rekabetin sonunda dealist G
ney ta ly a felsefesinin, onunla birlikte eitsizliki dn ve de
erlerin a r b astn greceiz. Y arm adada sivrilen bu idealist
n ite lik li eitsizliki dnn kayna pythagorasclkt.

m VVeber, Felsefe T arili, s. 35.

169
 V

PO LSN G E L M E S
( . , V I.-V . Y zyllar)

BURJUVA ZN N Y K S E L t t

Yunan toplum unda polisin gelimesi devri o larak nitelene

bilecek olan 1. . VI.-V. yzyllar, ou Y unan polislerinde tica
retin, onun yan sra sanayinin geliip, b u yzden k r top lu m u nu n
lkenin ekonomik, sosyal ve siyasal h ayatnd a sz sahibi olm ak
tan karken, ehir toplum unun, zellikle ticaret ve sanayi ile u
raan orta snfn n sala getii b ir lovirdir.

Bu oluum ilk nce erken gelien, am a gelimesi tamamlana-

madan Pers egemenlii altna derek Yunan sosyal ve siyasal ha
yatnda sz sahibi olmaktan kan lonia polislerinde grlm t.
Benzeri ekonomik ve sosyal gelimelerin tonia Pers egemenlii al
tna girdikten sonra Yunan Yarmadas polislerinde de grld
n sylemitik. Bu blmde ise, polis siyasal k u ru m u n d a k i b u ge
limeleri, Yunan Yarmadas polislerinde, zellikle Atinada izleye
ceiz. Yunan Yarmadasndaki ou polisler, b u ticaret vc zanaat
larda (sanayide) ekonomik gelime izgisini izlemiler, sosyal, si-

170
yasal h a y a tta o r t a snflar sz sahibi olm a y n n d e ilerlemiler
se de, b u nu n, devrin bu genel eiliminin b ir kurald (istisnas)
v a r d : S p a rta .

S p a r ta top lum u b u ada dier Y unan polislerinden ok fark

l b ir geliim gsterdi. Polisin gelimesi d evrin de polislerinin ge
nel gelimesini, zellikle de Atina'nn ekon om ik, sosyal, siyasal ve
kltrel gelimelerini grm eden nce, b ir a r a b l m d e S p a rta top-
lum unu k u r u lu u n d a n knedek inceliyelim.

SPARTA TOPLUM U

S parta to plum u (Girit d n d a ) dier Yunan

to plum larnd an olduka Farkl b ir sosyal ve siyasal rgtlenie sa
hipti. Farkl b ir geliim gsterdi. Bu yzden eitli alarda Yu
nan top lu m la rn d a k i gelimeleri incelerken b u gelimelerin genel
eilimine uymayan Sparta'y a r a l a r a so k m a k ta n s a , kronolojik iz
giden ayrlp, S p a r ta top lu m u nu n kendisine zg gelimesini b a
tan sona ayr b ir blmde anlatm ay y a ra rl b u ld u k .

D o rla n n G ebelik D evri D z en i

. . 1200- 1000 lerde T r a k y a ynnden gele

rek, Akhalarn Mykene uygarln ykan D o r kabilelerinin, b e ra
berinde eitliki gebelik devirleri dzenlerini dc getirmi okluk
larn sylemitik. Eitliki bir sosyal yapya sah ip olm alarnn ne
deninin, ilkel (uygarlamaya, toplum sal farkllam ay a, sosyal i
blm ne u r a m a ncesi) bir toplum o lm a la r yan sra, dem ir si
l hlar o ld u u n u da aklamtk. Dorlarn Akha u ygar toplulukla
rna a k n la n srasnda bir sre iin geim yolu edindikleri ya
ma ekonomisi de bu eitliki yaplarn a k n la r devrinde s rd
ren u n s u r olmal.

Dor kabilelerinin gebelik devirlerinin sosyal ve siyasal ku

r u m l a n h a k k n d a elimizde hibir belge yok. Ancak Dor toplumla-
rm n so n ra k i d u ru m la rn a b a k la ra k ve dier ilkel top lu m la ra b a
klarak y ap lan anolojilerden yle b ir to p lu m sa l rgtlenie sahip
olduklar sylenebilir. Kabilelerin b ala rn d a kabile efleri vardr.
efler yasayc olm aktan ok, yneticilik yetkisine sahiptirler. Y a
sama, kabile hayatnn nemli soru nlarnd a, sava, bar, g gibi
k a ra rla r a lm ada yetkili olan birbirlerine eit ve zgr kabile sava

17
lar meclisi elinde olmal. Onun k a rarla rn uygulayan kabile ef
leri, b u k o n u d a , kabilenin nl, akll, ce su r kiilerine danyor
o lm a lla r.1 Bu d u r u m d a Dor kabilelerinin gebelik devirlerinde il
kel b i r m o n a r ik eittik dzeni iinde oldu klar sylenebilir.

Dorlann Yerleik Devirleri Dzeni

Bylece eitliki b ir sosyal yapya sahip ola

r a k Y u n a n is ta n ' ineyen ve eitsizliki a risto k r a tik to plum lar y
kan* D o r kabileleri, yerlemeyle eitsizliki b r yar kast dzenine
getiler. B u n u n nedeni, daha nce de akladm z gibi, kabile
yelerine eit sosyal ve siyasal h a k la r tanyan Dor kabilelerinin,
fe th e ttik le ri to p r a k la r n halklarn topraa balayp, onlara kendi
lerine eit h a k la r tanm adklar gibi, on lar yar kle (serf) d u ru
m u n a indirgeyip, zerlerinde ynetici b ir askeri aristo krasi olarak
ka lm a la rd r.
D o r la n n egem en olduu h e r blge byle b ir toplumsal yap
ya sa hip olm ad. K orinthos, Mega ra, Thebai gibi deniz ticaretine
uyg un y e rle rd e D or unsur, zam anla tarmsal dzenden ticaret d
zenine g eilirken yerli halkla kart. Lakonia, Girit gibi tarm sal
nitelii egem en blgelerde sosyal olaylar ok zel b ir geliim iz
gisi izledi. B u n u n sonunda b u r a la rd a ta rih te benzeri olmayan to p
lu lu k la r belirdi.
G i r i t teki gelimeler hakknda bilgilerimiz yetersiz. Ama Girit
sosyal k u r u m la r m n Sparta sosyal k u r u m la n a son derece benze
diini biliyoruz. Bu yzden burada- yalnz S p a r ta toplum unu ince
leyeceiz.

T opraklanl Paylatrlmas Yerli Halkn Seriletirilmesi

D or a k nlar sonunda baz D or kabileleri verimli Lakonia top

ra k la r n a yerletiler. Yerleme ncesi Dor kabilelerinde onlarn s
r ve o r ta k la r n d a , ganimette (kabile yeleri a ra sn d a eit payla-
trld iin) kabile mlkiyeti, yani o r ta k mlkiyet egemen m lki

* H. M icheli, S p a r ta , C am bridge, T he U niv. P ress, 1964, s. 93.

M an sel, E ge ve Yunan T arih i, S, 89.
N. G. I - H a m m o n d , The L ykrgean R efo rm a t S p arta , J o u rn a l of Hel-
lc n ls ilc S m d le s , 70 (1950), s. 57 - 64 dun. K a an , P ro b le m s ... vol. t ...G rec-
ce, s. 189.
* M cN etll, A VYorll H isto ry , s. B6,

172
yet dzeni o larak gzkyor. Yerleik hayatn eski toplumsal ya
py, zellikle mlkiyet dzenini deitirmeye zorlayacak baz so
r u n la r yarataca aktr.
L akonia'ya yerleen Dor kabileleri, to p ra k la n eit paralara
a y ra ra k kabile yelerine datm a benziyorlar.3

H e lo tla r ve S p a rta n la r

Yerli iftilerin ellerinden top raklarn alp paylaan Dorlar,

yerli iftileri topraa balayp helot (serf) du rum un a indirge
mi, b u n lar, mlkiyet hakk toplum un, kullanma, yararlanm a h a k
k D or kabile yelerinin olan to prak paralarn ileyip, rnn
% 60 n * verm ek zorunda b ra km lardr. Topraklar gibi helotlar
da kiilere deil, toplulua ait (yani k a m u serfleri) klnmlar
dr. Bylece eitliki Dor kabileleri, kabile yeleri spartiate
( s p a r t a n l a r ) arasnda bir eitliin lkm srd (nitekim bun
lara d a h a s o n ra homoioi eitler denmeye baland) am a top
raa b alad k lar helotlar zerinde askeri bir aristokrasi k urd u k
lar b ir yar kast toplumu haline geldiler.

S p a r t a m n E rk e n D evirleri ve K ra lla r

Baz D or kabilelerinin yerletikleri Lakonia, Y unanistann en

verimli to p ra k la rn a sahip idi. Tarm d dier geim yollarn
a ra m a gerei duymakszn, b u rala ra yerleen Dorlar gl bir
tarm sal top lu m kurdular. B unun sonunda refah dzeyleri ykse
lip n fu sla r artt.

Ingiliz arkeologlarnn kazlar,. S p a rta toplum unun bu erken

devirlerine ait tabakalarda, Lakonia'da kabilenin ve iki kral
evinin b ulu n d u u n u ortaya koym utur. nceleri bu kabileler a ra
snda savalarn olduu, zam anla kabileler arasndaki dmanl-

* P a y la la n b u to p ra k p a r a c k la rn a klerol denir. K le ro s ad ek m e a n
la m n a gelir, (b a k . M ansel, Ege ve Y unan T arih i, s. 99- 100) Bu, z a p te d ile n
y e rle rin k a b ile y e le rin e k u rra y la datldn g ste rir. K u rra n n e ite
y a k n p a r a la ra r<yr!rm to p ra k la r iin ek ilm i o lm a s d a h a a k ta yakn
g e liy o rsa d a , sa lt ad ekm e s zc n e d a y a n a ra k k u rra ile d a tla n top
ra k la rn m u tla k a t i t p a r a la r o ld u u sylenem ez.
1 M :nsel.E ge vc Y uan T arih , s. 117.
U ". 60 m v e re li S p a ru l d o l l n n n m d u r u m u . A tin a nn, Solon iin '
cesi r n n 5/6 sn veren a li t lt b ir .'i le in d e i iyi g rn yo r.

173
n sona erip, t. . 800 lerdc bu kabilenin birle tik le ri an la
lyor. Birleme ile kabilelerin efleri (nedense biri safd olun
m u ) eit yetkili krallar haline gelmiler.* B u n d a n byle b t n
S p a r ta tarihi boyunca to p lu m un banda tek deil iki kral b u lu n
m u tu r.

M essenia'nn F ethi (B irin c i M essenia S ava)

Nfus art, so nunda L a k e d a im o n ia 6 devletini yaylma poli

tikasna zorlam, 1. . 743 de kom u Messenia to p ra k la rn ele
geirmek iin atklar sava, ondoku?. yl srp, t. , 724 de Mes-
se n ia nn tamam en zaptedilmesi ile sonulanm tr. Birinci Mes
senia Savanda (d a h a so n ra helot ayaklanm asyla Messenia'ya
ikinci b ir sefer ald iin, b un a Birinci Messenia Sava denir)
Messenia'nn elde edilmesiyle sahip olunan to p r a k la rn b ll
mesi nemli bir toplumsal so ru n yaratm gzkyor. Bu to p r a k
larn sp a rta n la r arasn da paylatrld kesin. Ama p a y la trm a
nn eit (eit byklk ya da eit verimlilikte) olup olm ad be
lirsiz. Sonra savaa eitli nedenlerle katlam ayan ailelere de top
rak datlp datlmad belirsiz. Datlmam olm as d a h a ola
sdr. Kesin olarak bildiimiz ey, topraklarn gene to p lu m u n o r
tak m lk klnp, savalara bunlarn yalnzca k u lla n m a hakla
rnn verilmi oluudur.

P e lo lk o sta r

Messenia'nn tam am Dor savalar arasn d a paylalmam ,

yalnzca Lakonia'ya yakn to p r a k la n s p a rta n la r a ra s n d a payla
trlmtr, Geri kalan L a k on ia ya uzak olan to p r a k la r , (Y u nan uz
manlarnca Dor olduklar sanlan) yerli halka parsellen erek da
tlmtr. Ancak kendilerine yetecek k a d a r kk to p ra k la rn b
rakld bu halklara, perioecl ya da periolkos denir, Periolkos,
helotlardan farkl olarak serf d uru m u n d a deildi. Kendi top ra
n ekip bier, rn kendine kaldrrd. Hukuki h a k la ra , h a tta bl
gesel siyasal haklara (kendini baz konularda y netm e h ak k n a )
sahipti. Ama Lakedaimonia devletinin bir yesi olarak, siyasal

s M icbell, Sparta, s. 8,
* L akedaim onia devletin a d d r. S p a r ta b u devletin m e r k e z i o la n po lisin ad.
Lakonia S pnrtal D o rla n n . M essenia p e rto ik o sla n n , P elo p o n n eso s dn
S p a r t a l l a r n ve n m e rik le rin in b u lu n d u u blgenin a d d r.

174
haklara sahip deildi. S p a r ta n la r tarafndan ynetilir, onlarn sa
fnda savaa katlrd, Bylece S parta to plum u , zg r spartanlar-
la, serf helotlar ara sn d a n c bir snfn girmesiyle, perioikos-
larn girmesiyle, aam al snflara sahip b ir to p lu m o larak belirdi.
Messeniann fethi, s p a r ta n ia ra bol to p r a k ve bol se rf salad.
Bu, Sp a rta 'n n zam anla Atina gibi tccar b ir to p lu m olmasn n
leyip, srekli b ir ta rm sal toplum olmasnn n e d e n le rin d en biri ol
du. S p a rta n la r tccar olm ayp, toprak aalar o la r a k kaldlar.7

B trinct Anayasa Krizi

Messeniann fethi iki anayasa krizinin to h u m u n u att. Bun

lardan biri M esseniann paylatrlm asndan ksa b i r sre sonra
baz s p a rta n la rm zenginlemesidir. Tabi bu d i e r bazlarnn on
lara gre fakir d u r u m d a kalm alar dem ektir, y le anlalyor ki,
Messenia topraklar yalnz savaa katlanlar a r a s n d a paylatrl
m t;1 ve gene yle anlalyor ki, (sanlann z d d n a ) b u n la r eit
p a r a la r halinde p a y latn tm a m t., Bu ta h m in le ri. Birinci Mes
senia Savan izleyen anayasa krizinde, G erou sia d e n e n senatonun
S p a r ta anayasasna yetkili b i r kurul olarak s o k u lu u n d a n kar
yoruz.

GerousLa (Y allar Meclisi - Senato)

S p a r ta nn d a h a nceki rgtleniinde, kab ile efleri, daha

s o n ra d a krallar, y netim ilerinde toplum un tecrbeli, bilgili, ce
sur, belki de yal baz yelerini toplayp o n la r a danyorlard.
Bu d u r u m u le bu kurul, krallarn dilediklerinde top ladklar bir
danm a kurulu olm al. Oysa Birinci M essenia S avan dan son
ra, Gerousia denen b u kurulun, baz ynetim y etkilerini stlene

7 Michelt, Sparta, s. 11.

* G. L. Hxley, E a rly S p a r ta L ondon, F a b e r a n d F a b e r. 1962, s. 37 - 44 ilen,
[tay a n , P ro b le m s... vol. I ...G reece, s. 192 do.
A. A ndrew es, G re ek T y ra n ts, L ondon, H a rp e r T o rc h B o o k s, 1963, s. 6 6 -6 7
d e n . K aan, P ro b le m s ... vol. I ...G reece, s. 200 d e , e it to p r a k m ito su n u n
Agis, K leom enes gibi d e v rim cilerc e o rta y a a tld n , L y k rg o s z am a n n
d a b ile to p r a k la rn e it o lm a d n syler.
A risto teles, P o litik a , V t. V II. -t de, M essenia S a v a s r a la r n d a L akedaim o-
n ia 'd a v a ta n d a la rn b ir k sm n n fak irlem i, b i r k s m n n d a o k z en g in
lem i o ld u u n u b e lirtip , b u gibi d u ru m la rd a a y a k la n m a la r n k a b ile ce
ini syler.

175
rek, b ir se n a to gibi dzenli olarak toplandn ve toplum un yne*
tim ine yetkili b ir o rgan o larak kartn gryoruz. Bu d u r u
m u n en a k la y a k n aklamas, Birinci Messenia Sava so nunda
zenginleen baz spnrtan larn , bir a risto k ra si tekil edip, yneti
me k a tlp k a rla rn korum ak iin, krallarn yetkilerini snrlan
dran b ir s e n a to y u topluma empoze etm i o lm alardr. Bu baka
gre. Birinci M essenia Sava ertesi yaplan bu anayasa devrimi,
a ris to k r a tik b ir d evrim dir. Bu devrimle Messenia fatihi kral Theo-
p om po s G erousia'y krallarn y r tm e yetkilerini paylaan b ir k u
rul o l a r a k ka'bul etm e k zorunda k a lm tr.10
Birinci M essenia Sava ertesi anayasal kriz sonunda hazrla
n an R hetra (a n a y a sa ) ile, krallar ve G erousia yasa tasarlar h a
zrlam a, H alk Meclisi (Apella) ise, b u tasarlar deitirme yetki
si olm akszn, k a b u l ya da reddetm e yetkisine sahip oluyorlard.
Bu, S p a r ta to p lu m u n u n birinci anayasa re f o r m u d u r ki, Romal
tarihi P lu ta r k h o s ve ona b a k a r a k b irok tarihilerce, Lykurgos-
u n d a h a so n ra k i re fo rm u ile k a rtrlm tr.11

lurlhenal vc Dier Aa Statller

Birinci M essenia Sava b ir dier an ayasa krizine yolamt.

S p a r ta h la r M essen iantn alnm as uzaynca,, zafere ulam adan k a
rla rn n ya n n a dnm em eye yemin etm ilerdi. Bu sre iinde, ge
lenee gre ( a n tik yazarlardan beri sylenip gelene gre), birok
sp a rta l k a d n helotlarla iliki k urup , o n la rd a n ocuklar edinm i
lerdi. S p a r t a h l a r nfus azalmas tehlikesine kar b u na izin ver
mi g zkrler: Am a zaferden son ra o vakte k a d a r bym olan
b u genlere partlena denilip, b u n la r aa grlmeye b alan
d. K endilerine klero s verilmedi; va tan da lk h a k l a n tannmad.
Bu aa g rle n kimseler, Pialantos nderliinde b ir darbe ha
zrladlar. T e rtip ortaya karld. Ancak s p a r ta n la r olduka kala
balk olan b u kimseleri cezalandrm aya cesaret edemediler. H ep
sini Gney tta ly a y a gnderdiler. C rada, , . 708 de T are n tu m k o
lonisini k u r m a la r n a izin verildi.
Bu olay, h e m ar nFusianan S p a rta 'n n dier polislerle b ir
likle birinci kolonizasyon hareketine katldn, hem de eitsiz
liki top lu m sal yapsnn nemlice b ir krizi atlattn gsterir,

'M ic h e ll, S p a rta , s. 9.

M ic id l, S p a r ta , s. 9.

176.
Ancak b u geici are, S pa rta 'n n b u t r sorunlarna kkl bir
zm getirm iyordu. nk, daha nce s p a rta n la r snfndan olup,
o r ta k safraya katksn (topra n n kklnden, fakirliinden)
deyemedii iin ve dier birok nedenlerden dolay, vatandalk
h a kla rn kaybedenler de b ir aa snf tekil ettiler. Bu aa
la r snf iinde, yaptklar baz nemli hizmetlerden dolay liya
katli g rlp azatlanan helotlar olan neodamodiler, serbest k
lnan lelotlarn ocuklar olan epeunaktai, spartan genlerin helot
ocuklar a ra s n d a n setikleri kiisel dostlar ve yardmclar olan
m othenesler de vard.
B u aa statller S p a rta toplum u iin tehlike tekil ediyor
lard. r n e in bu aa statllerden biri olan Kynadon, t. . 397
de b i r d a rb e hazrladysa da, S p a rta 'd a kimsenin aa statde
olm am as am acna ulaam ad.11
B t n bunlar, S p a rta to plum unun, Dor asll yeleri arasn
da bile, eitliki olmadn gsterir. Dor soylu olduklar sanlan
p erio ik o sla r spa rta n la rd a n aa statdeyseler de, gene de zgr
o ld u k la n iin, sp artanlarla a ra la rn d a atm a yoktu. Dor soylu
olm ayan helotlarsa, aka, sp a rta n larn sm rd tabi bir s e rt
ulus d u r u m u n d a idiler ve sp a rta n la ra kar byk leri vard i
lerinde. B u Sp arta tarihinde b irk a kez su yzne kt; byk
a y a k la n m a la ra yolat.

M e s s e n ia lla n n A yaklanm as ve k in ci M essenia Sava

Y aplan kazlardan salanan belgelere gre, S parta toplumu,

S p a r ta ehrinin yava yava enlenip belirdii ilk devirlerinde, t.
. VI. yzyln ortasn dan nce, belli bir refah dzeyine sahip, li
beralce b ir toplumdu. Zanaatlar, seramikilik ileriydi; air ve ozan
larn ehriydi; entellektel b ir merkezdi.11 Alkmeon'un iirlerin

11 K se n o p h o n , (S u a t S in a n lu ), Y u n a n T a rih i [H e lle k a ]r A n k ara, M ill E i

tim B a k an l Y u n a n K lsikleri, 1963, (ilk k ita p ), Eli. 1EI. 5 -1 1 de,
K y n a d o n 'u n so rg u y a ekildiinde, h e r m lk te yalnz b ir d m a n , yani
m lk sa h ib i spcrtan, birok n e .ik (le to fia r vc d i er aa s ta t l le r)
b u lu n d u u ek lin d e p ro p a g an d a y a p t n , heSotlar, n e o d a m c lilc r ve pes
r lo lk o s ln rta birlik olduklarn), a m a c n n S p a rta 'd a k im sed en s o n ra gelm e
m e k (aas s ta t l say lm am ak ) o ld u u n u s y le m i o ld u u n u yazar.
n M iclell, S jm rlu ,s. it.
W. S. Fertuso, G reek Iu p e ia lis , Ne\v Y ork, B ihlu a d T nen, 1963, s.
8 1 -8 2 .
D d u rm e , L aro u ssc ... H iso ry , s. III.

177
den, b devirde, zel gemilerinde kzlarn ark syledikleri b ir
zengin S p a rta aristokrasisinin varl bile k a rlm a k ta d r.'1 La-
ko nia'nn Dor kabilelerince fethinden ki kuak son ra, I. . 630
da M esseniahlarm ayaklanm as zerine giriilen ikinci Messenia
Sava sonunda, I. D. VI. yzyln banda, Sparta, klasik, disip
linli m ila rist toplum niteliine brnd,

k in ci A nayasa K rizi

S p a rta bu savatan gelip km akla beraber, bu ayaklanm ay a

yolaan koullar dzeltme arzusu ve bu savan sonular, yeni
b ir anayasa krizine ve sonu ta yeni bir anayasa r e fo rm u n a yola-
mt. Messenia helotlarnjn ayaklanm alar, azlk s p a rta n la r m ok
luk Ielot nfus zerindeki egemenliklerinin tehlikede o ld u u n u
gstermiti. Bu egemenliklerini srekli klmann yollarn a r a d
lar. Bu d dmana kar sp a rta n la rm b ir de kendi a ra la r n d a
zengin-fakir, asil-avam diye blnm eleri kt olurdu. K end ilerin
den kat kat kalabalk o!an helotlar egemenlikleri altnda tu ta b il
meleri iin, hem birlik iinde, he m sk b ir askeri disiplin iinde
olm ak gereini duydular. Bu am ala M esseniallardan geri alm
olduklar topraklan, eski dallarna bakmakszn, eit (eit b
yklk ya da eit verimlilikte) paylatrm olmallar.'* Bu, s p a r
tanlar snf iinde ekonom ik eitlii ku rarak, salam b i r snf d a
yanmas yaratmtr,

H om oioi (E itle r)

yle anlalyor ki, o ta rih te n balayarak s p a r ta n la r a eit

ler (homoioi) akranlar denmeye baland. Bu eko n o m ik eitli
i, kanlmaz olarak b ir de sosyal ve siyasal eitlik izledi. Daha
nce kaltmsal bir hak olan kabile yelii, kabilelerin says
ten bee karlarak, vatandalk, kan bandan yerel ilkeye d a y a n
drlm, bylece kabilelerdeki a risto k ra tik egemenlik k a ldrlarak,
sp artanlar emberi de geniletilmitir. Kabilelerde m lkiyet ze

14 Ferguson, G reek Im p e ria lism , s. 81.

s Miclell, S p a rta, s. 16 da T y rta e u s 'u n b ir iirin d e n k a rd so n u c a d a y a
n arak . kinci M essenia S a v a n n t. . 650 lerd e b a la m olacan, sava
n otyedi yl siirdnii sylen d i in i b e lirtip , a n a y a sa re fo rm u n u n sa
v a tan sonra, 1. . V II. yzyln so n u n d a , y a d a VI, y zyln b a n d a y a
plm olacam syler,
* Mansel, Eye ve Yan T arih i, s. 202,

178
rindeki sk aile ko n tro l ise, m lk m irasla b a b a d a n oula gee
bilir klnarak azaltlmtr. Ama mlkiyet dzenindeki b u serbest
likler eitsizlii a r trm a s n diye, toprak s a tm a k ahlken knanan
b ir hareket kabul edilm itir.17

nceleri pek olaslkla asillerden k u r u lu olan Gcrousia'nn,

zenginlik fark, doiaysiylc asalet fark o rta d a n kalkt iin, b
tn s p a rta n la r iinde atm yan d o ld u ra n kim seler arasndan
seildiini gryoruz. Daha ncc var olsa bile, silik yetkili ld u u
iin pek szii edilmeyen ep h o rlu k da, bu re f o r m la krallar ve Gc-
rousia'y halk adna ve halk yararna denetleyen b i r k u ru m ola
rak anayasa o rganlar a rasn a katlr.

H op lltler ve P h alan k s Sava Dzeni

Tam bu sralarda sava teknolojisine ph ala n k s dzeninde sa

vaan hoplit sistem inin girii de, bu eitlii pcrinlcm itir. Artk
kiisel atllar, kiisel cesaretten ok, p h a la n k s saflarnn yarl-
m a m a s iin, b t n askerlerin eit askeri y e ten e k te olm alar gere
kiyordu. Bu sava dzeni hoplitler arasnda da b ir a ristok ra sinin
belirm esini nlemitir."

G arnizon D evleti

H elot ayaklanm as zerine, ilerde olabilecek benzeri tehlike

leri nlemek iin alnan b ir dier tedbir, to p lu m u n militarizasyo-
n u oldu. Daha nce de s p a r ta n savalar r e tim ileri ile ura
m ayp, bu ileri zerlerine yktklar lelotlar zerin de b ir askeri
aristo krasi d u r u m u n d a idiler. Ama yle anlalyor ki, b u a risto k
rasi bo zam anlarn da askeri eitimler yan sra, sa n a t ve k lt r
le urayor, konforlu, gevek b ir hayat yayordu.

17 H a m m o n d , The L y k u rg ea n R e fo rm a t S p artam Jan , K a an , rr o b le m s ...

vol, I ...G reecc, s. 188.
M addi b ir y a p trm o lm a y a n bu a h lak i engelin, z a m a n la hie saylp, m lk
eitsiz li in in ile ri n o k ta la ra k a d a r gidebildiini ile rd e greceiz.
la M ansel, E ge vc Y unan T a rih i, s, 205.
A ristoteles, P o litik a , IV. X II I. 11 de, sava te k n o lo jis in d e k i h o p lit devri-
m in in vc b u n u n siy a sa l d z en zerin d ek i e itlik i e tk is in in fa rk n d a d r.
Z rh l p iy ad e (h o p lit) k u v v e tle rin in gelim esinin y n e tim e d a h a o k sa y
d a v a ta n d a n k a tlm a y a b a la m a s n a yol a t n s y le r. S a v a te k n o lo ji
sin d e h o p lit devrim i ve b u n u n to p lu m sal e tk ile ri k o n u s u n d a ta/.Ia bilgi
iin bak . s. 205-206.

179
 Bade Disiplinli Yaam

Messenia h e lo tk m m ayaklanm alarn bastrn ca, bu yaam

d a n vazgetiler. H e m e n b t n uralarn askeri eitime ad ad
l a r . D un un iin iyi b i r a sk e r olamayacaklarn sa n d k la r zayf, h a
ta l , deform e d o a n o cu klar atm aya, dierlerini yedi yafnda
a ile sin d e n alp, *siir d en e n gru plard a sert b i r disiplinle otiz ya
m a k a d a r askeri eitim lerle yetitirmeye, otu z d a n atm a k a d a r
d a devaml o la ra k k lala rd a b ira ra d a yaayp, o r t a k sofralarda
b i r l i k t e yemeye, sade, disiplinli b ir hayat y a a m a y a baladlar.
L k s toplum d klnd, t . . 550 lerden so n ra ith a la t kesildi;
l k s za na a tlar kaldrld. S a n a t ve entellektel u ra la r snd.
T ic a r e t geriledi. T o p lu m u n btn k u r u m la n iyi savalar yeti
tirm e y e gre dzenlendi. B u am ala altn ve g m p ara n n kal
d rlp , servet birikim ini olanaksz klacak k a d a r y k te ar paha
d a haEf dem ir u b u k la r n p a ra olarak dolam a konduu; bu
a m a la stn yetenekli savalar dourabilmeleri iin, kzlarn
erke k le rin k in e yakn b ir fizik eitimden geirildikleri sylenir.

L y k u rg o s S o ru n u ve L y k u rg y an A nayasa R e fo rm la r

ikinci anayasa k rizin d e n sonra yaplan b t n b u reform lar,

ta rih se l kiilii kesin o la ra k kantlanm am olan Lykurgos isimli
ta n rs a l bir yasa-koyucuya yklenir; bu re fo rm la r o nun gerek
letirdii sylenir.

Bu k o nu da elimizdeki ba kaynak, .. I. yzyln sonuyla,

t.S . I. yzyln b a n d a y aam olan P lu ta r k h o s d u r. Onun Eski
Y u n an n ve R o m a n n en n l kiilerinin y a p tk la rn a n latan H a
y a t l a r isimli eserind e izdii tiplerden biri d e L yk urg osdur. An
c a k Lykurgos, P lu ta rk h o s'u n izdii tipler a ra s n d a tarihi kiili
i en kukulu ulam d r. Baz ada tarihiler o n u n tarihi b ir ki
i olmayp b ir tanr! oldum u sylerler. S p a r ta to p lu m u n u n ge
irdii bir seri an a y a sa evrim inin gerekte y aam am , d a h a son
r a k i yzyllarda u y d u ru lm u olan bu efsanevi kiiye yklendiini
sylerler. Baz tarihilere gre ise, Lykurgos, Ikr.nci Messenia Sa
v a sonras a n ayasa krizine b ir are arayp, kkl b ir anayasa
re fo rm u n u b a a r a n kim sedir, B u n la n n tsh m in i doruysa, . .
V II . yzyln so n la rn a d o ru yaam olmar. Lykurgos diye biri
yaam am d a olsa, S p a r ta anayasasnda kinci M essenia Sava
so n u n d a bir tak m kkl anayasa deii dikleri yapdt kesin g

180
zkyor. zlerini da ha sonraki yzyllarda da aka srdren bu
reform lar en derli toplu ekilde P lu ta rk h o s'u n Lykurgos eserin
den inceleyebiliriz.
Ancak ada tarihiler, P lu ta rk h o sun, Birinci Messenia sava
sonras a r is to k r a tik nitelikte olduu anlalan, Gerousiann
krallarn y r tm e yetkilerini paylat bir k u r u m olarak belirdi
i devrim i de, Lykurgyan anayasa reform u iine sokarak, iki dev
rimi b irb irin e kartrdn ortaya koym ulardr.1 Gerekten,
Gerousia ile k ra lla rn yetkilerini asiller y a ra rn a snrlayan birinci
anayasa reform u , genel nitelii smf ii dem o kratik ve eitliki
olan b u an a y a sa reform unun btnlne ve genel havasna uy
gun dmez. Bu yzden b u r a d a lykurgyan a n ay asa reformunu, gene
balca kayn ak olan Plutarkhos'dan, am a yapt bu kartrmay
ayklayarak izleyip inceleyeceiz.

Eit Toprak Paylam

P lu ta r k h o s a gre Lykurgos, zam annda topraklarn birka ki

i elinde toplandm , bu yzden lkesinin topraksz fakirlerle do
lu oldu u nu g rm t . Bu mthi eitsizlii giderebilmek iin top
raklarn yeniden bltrlm esini gerekli buldu. Topraklar nce
s p a r ta n la r iin 900 paraya blnd. H e r p a r a eit rn verecek
byklkteydi. Geri kalan topraklar vatanda olmayan periotkosa
datlm ak zere otuz bin paraya blnd,2"

K ab ile K a n sa ! rg lenii Y erine Y ersel rg tlen i

Lykurgos, P lutarkh os'a gre, bu anayasa reform larna girime

den nce, re fo rm la rn a dinsel b ir dayanak salam ak iin, Delphoi-
deki Apollon oraklinden (kahine kadndan) salad halk k abi
le ve snflara blme21 dne uyarak, eski kan (akrabalk) ilke
sine dayanan, (dolaysiyle aristo kratik ayrcalklar srdrm e a r a
c o lan) kabile yeliini kaldrnp, kabileleri ten bee karp, kan
yerine blge yer .ilkesini kabul ederek, hem eitsizliki aristok ra
tik etkiyi silmi, hem de vatandalar (s p a r ta n la r ) emberini geni-

H'Miclell, S p arta, s. 22.

P lu ta r c h , ed. a n d inir. by E. C. Lindeman, tr. bv Jo h n a n d VVilItam Lang-
h o rn c ), L ite S to rie s of M en w h o S h ap cd H isto ry , (fro m P lu tarch 's Li-
ves) N ew Y ork, New AnericaA L ib rary , M e n th o r B ooks, 1935, s. 16 '
31 P lu ta rk h o s, (L in d ern a), L ykurgos, s, 16-17,

181
lelm'. g z k r Bu hukuki statde eitlik salayc reform u, b t n
v a tand alara eit verimlilikte to p ra k la r datarak, ekonom ik eit
likle tem ellendirip, salama balam tr. Bu iki eitletirici refo rm
sonunda, a rtk aristokratik Gerosia'nm a ristok ratik niteliinin
temelleri de kalmam, olmal. Gerousia yesi olm ada a rtk asalet,
zenginlik lei deil, bilgi ve tecrb enin iareti olduu iin ya
lei k on m u olmal. Nitekim so nrak i yzyllardan biliyoruz ki,
Gerousia yeleri, baka hi b ir sn rla m a olm adan, atm m dol
durm u olan s p a rta n la r arasndan, la m v a tandalk hak larna sa
hip olan b t n spa rtan la r tarafndan seiliyordu.

A pella (H a lk M eclisi)

B t n S p a rta vatandalar eit h u k u k i statye ve eit eko no

mik gce sahip olunca, vatanda saysnn, d orudan ynetim e k a
tlmay salayacak kadar az olduu b i r toplum da, tm v a tan d a la
rn to p lu m u ilgilendiren temel k a r a rla r birlikte alm aya k alk acak
lar aktr. N itekim lykurgyan anayasa re fo rm u ile eski eitliki g
ebelik devirleri kabile dzeninin savalar meclisi, Apella d e
nilen b t n S p a rta vatandalarnn katld b ir y asam a meclisi
eklinde canlan drlm m Bu d u r u m d a k ra lla r ve Gerousia, yasa
tasarlarn hazrlamakta, Apella y asa tasarlar snamayp, su n u
lan ta s a n la r zerinde deiiklik ya p a m a m a k la h erab er, tasarlar
kabul ya da reddetme konusunda son sz hakkna sahip o lm a k ta
dr. Apellada krallarn ve ep ho rlarn ko n u tu k larn 'biliyoruz; ala-
lade vatandalarn konuma hakk o lu p olmadn bilmiyoruz.

T anr Apollon kendisine dan an Lykurgosa, P lu ta rk h o s'u n

a ktardna gre, ...halk b ir m ecliste toplayacaksn ve b u n la r
son sze sahip olacaklar0 demiti. P lu ta rk h o s da bu bilgiyi bu re
form srasnda yaam olan ozan T y rta e u s'u n b ir iirinden yapt
aktarm ayla sunar.

Apella, yalnz spartanlar snf gz nne alnrsa d e m o kratik ,

bt n S p a rta toplumu gznne alnrsa, ancak to plum un ok k
k b ir azlna ak olduu iin oligarik meclislere benzer.24

3 M ichell, S p a r ta , s. 142.
a P lu ta rk h o s, (L indem an), L ykurgos, s. 15
A ndrcves, G reek T yrnnls, s. 6 6 -77 den. K aan, P ro b le m s ... vol. I ...G reece,
s. 202 e.

182
 S p a r ta vatandalar k u ru lu n u n , eitliki b ir yapda olduu h a l
de gene de tutucu olmasnn nedeni, Apella'nn yasa neremcyip,
yalnzca, krallarn ve G erousia'nn sunduu ta sarla r deitirme
yetkisi olmakszn, evet ya da hayr diye son sz syleyebil
m esinde a ra m a k gerek. T asarlarn, toplumda en ok deiiklik is
teyebilecek gen kuaklarn da b ulunduu Apella tarafn dan deil
de, a tm dold urm u yallarn meclisi Gerousia ta rafn d a n hazr
lanm as kanlmaz olarak bu sonucu douracaktr.
Bu d u ru m u n , yallar meclisi ile genlerin de b u lu n d u u mec
lis a ra s n d a atm alara yol aaca aktr. N itekim P lu tarkhos'
d a n rendiimize gre, Apella, b ir ara yetkilerini geniletip tasa
rlar deitirm e yolunu tu tm u sa da, ok gem eden K ral Polydo-
ros ve K ral Theopompos ta ra fn d a n karlan b ir k a ra rn a m e ile
b u yasaklanm tr,15 K rallarn d a yesi b u lu n d u k la r G erousia'nn
Apellaya k a r ar basm asnn, geleneksel, k lt re l nedenler yan
sra, eko n o m ik nedenleri de olm al. Bir kez, ilerde greceimiz gi
bi, lykurgyan .ekonomik eitlik zam anla b o z u lm u tu r. B u n u n so
n u n d a zenginleen, dolaysiyle kendilerini d a h a iyi yetitirebilen
kim selerin ekonom ik glerine paralel o la ra k prestijleri de a r t
m, b u yzden Gerousia'ya seilme anslar ykselm i olabilir.
T o p ra k byklklerinin eit kalp, ekonomik eitliin zam anla bo
zulmadn varsaysak bile, yan ilerlemesiyle kiilerin tanr
m alla rd a zenginliklerinin artaca ortadadr.

E p h o rln r (D enetiler)

Z a m a n la aristokratik br nitelie b r n e n azlk, Gerousia'nn

geleneksel ve ekonomik gcnn araclyla ar ba sa rke n , sayca
o kluk olan halkn, say gcne dayanarak, G e ro u sia ya zam an za
m a n kar koyduunu gzlemleriz. Bu kar ko y m a lard a n birinin
Apella'nn yasa tasarlar zerin de deiiklik yapab ilm e hakkn
elde etm eye kalk olduunu grm t k. B ir dieri, eplorluk ku-
r u m u d u r.
P lu ta r k h o s dan, Lykurgos'dan ytizotuz yl k a d a r so n ra eplor-
luk k u ru m u n u n , Gerousiann oligarik eilimlerini frenlem ek iin
k u r u ld u u n u reniyoruz.11 Eplorluun kayna ta rtm a ld r. Ba
z larna gre ephorlar be kabilenin efleri, bazlarna gre eski ra-

B PlutarkK jf, (L in d em an ), L y kurgos, s. 15

w P tu ta rk lu s, (L intlinun), L y kurgos, s. 16.

183
Kiplerdir.17 Anlalan d a h a oce de var olan, am a nemsiz olan b u
k u ru m h a lk n glendii bir devirde ilev deitirerek krallara ve
G erousia'ya kar, gdlen politikann halk y a ra rn a olmasn de
netlemek iin n safa kmtr. E p h o rla r, her yl va ta nd ala r a r a
sndan b ir e r yl iin seilip, ynelimi denetleyen kimselerdi. Ama
nceleri S p a rta l gen vatandalarn evlerini, sade b ir h ayat ya
yorlar m? diye d enetlem e17 en ba grevlerinden olan ephorlarn
da, zam anla a r is to k ra tla r la halk aras denge k u ru c u b ir gii, daha
sonra da tu tu c u a risto k r a tik b ir g haline gelilerini greceiz.

P a r a R e fo rm u

Lykurgos, eitsizlii kkten kaldrp, S p arta l v a ta n d a lar a ra

snda ta m b i r e itlik k u r m a k iin, tanr m allarn da blm-
ne girimi, a m a zenginlerin to p ra k la rn d a n sonra b ir de m allar
nn a lnm asna k a z a n a m a y a c a k la rn grerek, bu amacna, byk
bir kurnazlkla, dolayl yoldan ulam tr. Bu yol onun p ara refor
m udur. Lykurgos, servet birikimine yardm c dolam arac olan
ykte hafif p a h a d a a r gm ve altn p a ra la r yasaklayp, p a h a
d a hafif y k te a r d e m ir ubuklar p a ra o larak dolam a sokm u
tur. y le ki, P lu ta r k h o s a gre, on m inae b irik tirm e k iin b ir oda
ya, b u n u ta m a k iin de bir kz a r a b a s n a gerek duyuluyormu.
Bu p a ra n n l ks nleyeceini de d n m . Gene P lu ta rk h o sa
gre, b u p a ra re f o r m u ile Lakedaim onia'da, almak, rvet ver
m ek gibi eyler o lanaksz klnd iin, birok adaletsizlikler o r
tadan k a lk m tr.2* Bu reform un gerekten adaletsizlikleri o rta d a n
kaldrp k a ld rm a d n bilmiyoruz am a , b u n u n ekonom ik geliimi,
ticareti, gemicilii yavalataca, z a n aa tlar geriletecei ithalat
ve ihracaat asgariye indirecei30 aktr. B t n b u olaylar da, Spar-

M ichcll S p a r ta , s. JI8.
n* R ccai G a lip O k an d u i, Umumi Amme H u k u k u , I. k ita p , lk Z am anlar, s
ta n b u l, {. . H u k . F a k . Yay., 1946, s. 118.
a P lu ta rk h v s , (L in d c m a n ), L ykurgos, s. 27.
F a k t t M ichell'e gre, (S p a rta , s. 28 d e ) L y k u rg o sun re fo rm la r s p a rta n
la r a r a s i kavgay n lem e k te n ok, h e lo l teh lik esin i nlem eye ynelm i-
li.
B eer, S o sy a liz m in ... T a rih i, s, 43.
* P lu ta rk h o s , (L in d c m a n ), Lykurgos, s. 17 : ...ne d e h i b ir t c c a r lim anla-
la rn a u ra y a c a k tr .
M idelS, S ja ria , s. 27 : K azlar 1. . 600- 550 crdc Mjnr; ith a la tn k e sil
d iini g ste riy o r .

184':
ta lo p lu m u n u n tarmsal niteliini perinleyip, paral deiim yeri
ne mal deiimini srdrerek, ticaret ve sanayi gelimelerine set
ekmi, S p a r ta toplumunun klsik tarm sal niteliini dondurmu-
tur.

Sysstla (O rtak Sofralar)

L ykurgosun azlk sp artanlarn kendilerinden kat kat kluk

helot ve p e rlo lk o sla n n zerindeki ugumcnliklcrini srdrebilmele
ri iin, gerekli olan dayanmay salam ak ve spartanlar arasnda
b ir zengin-fakir, asil-avam blnmesini nlemek iin bavurduu
bir dier yol, eit hukuki ve ekonom ik stat de olan spartanlara
ayn h ayat salam ak amal olan ortak, birlikte yaama ve ortak
sofralardr.
Bu dzenlem elere gre S p a r ta vatandalarnn erkek ocukla
r, yedi yand a ailelerinden almp, b irlikte yaadklar topluluk:
larda, o tu z yana kadar son derece disiplinli bir askeri eitimden
geiriliyorlard. Otuz yana gelip kendilerine bir toprak paras
verilen, bylcce tam vatandalk h ak larn a sahip olarak orduya gi
ren s p a r ta n l a r da, evlenmi bile olsalar, gecelerini gndzlerini
birlik te geiriyorlar, aileleri yannda, evlerinde deil, askeri b a ra
k a la rd a b irlik te yatyorlar, nlerini aileleriyle deil, silh a rk a
dalaryla b irlik te sysstia denen bu o r ta k sofralarda, bt n spar-
tan laria ayn eyleri yiyerek geiriyorlard,31 Ortak sofralarn m as
raf, s p a r ta n la r a verilen, devlet helotlarnca iletilen topraklardan,
h c lo tla n n kendilerine verdikleri % 60 payn b ir ksmnn ortak
sofraya k a tk o larak verilmesiyle salanyordu. Bylece sp arta n la r
kendi a r a la r n d a ilkel, sade, m ilitaristik b ir komnist hayat ya
yorlard.

L ykurgos reform lar ilk bak ta eitliki, aslnda se, askeri

amal refo rm lard . Btn bu dzenlemeler, blnmez, yenilmez
b ir askeri a risto k ra tik kast ya ra tm a k iin ngrlm aralard.

'i ritla k h o s . 11.iuk-m an), I.ykurm fs, s. IS.

A risItJlcles. lo l l U k n , 11. II. i ile, l.,k:l;ini,ll;n (S |i:ria lln rtn t. b ir
b irle rin in k lelerini [te lo lia n n l kendi klcluj gibi, b irb irle rin in a lla rn
k e n d ilc n n m i gibi kullanp, h a tla e h ir d n d a b u lu n d u k la r z am an ,
ta r la la r d a n islettiklerini a lp y e d ik le rin i syleyerek, sp a rlan l.ii' a ra s n d a
m lk iy et k o u s d L i uuiUk v ; i k i i UMiiii iiLiy a k la r .

185
 S p artn 'd a K adm -Erkck Elilii

Gene Lykrgos'a yklenen kadnlarn yetitirilmesi ile ilgili re

fo rm la r da, eitliki grnml, ama askeri amal reform lard.
Lykurgos, dier Yunan polislerinde olduu gibi a n a la r evde kapa
np s a b a h ta n a kam a kadar dokum a ileriyle urarlarsa, bu ha-
raketsiz kalan kad n lard an mkemmel a s k e r olabilecek soylar do
mayaca fikri ile,31 kz ocuklarn da e rk e k ocuk lar gibi, eitli
sporlarla serbest ve gl, shhatli kim seler o la ra k yetitirilm esi
ni i s t e m i t i r . Bu isteinin de ba amac, yenilmez savalar ye
titirm ek olm akla beraber, bu uygulam ann S p a r ta kadnlarn
Yunan dnyasnn en gzel, en zgr, en deerli ve toplum sal ko
nularda en etkili k adnlar olmalar sonucunu, yani eitliki b ir so
nu dourduunu eitli antik eserlerden reniyoruz.11
D arlarn gebelik zam anlarnda kadn se rb e stti ve toplum da
nemli b ir yeri vard. Bu durum , gebelik devri eiti sosyal ya
psn ve geleneklerini s rdrdkleri yerleik z a m a n la rn d a da de
vam etm i olmal. Kadnn S p a r ta da Lykurgyan re fo rm lardan n
ce sosyal hayatn iinde olduunu, kadnl erkekli danslar, kzlar
korosunu, A lkm eonun iirlerinden biliyoruz. retim ileri helot-
lara yklnca, k adnlar sosyal hayata katlacak k a d a r bo zaman
bulm u olmallar.
Plutarkhos, Lykurgos'un daha ileri giderek, bo kskanl
nlemek iin, bir kocann gen karsn yakkl ve erefli genlere
sunup, on lardan ocuk edinebileceini, b e k a r b ir erkein de, sh
hatli, gzel b ir kadndan grbz bir ocuk edinm ek isterse, k ad
n raz edip, bu yolda kocasndan izin isteyebilme kuralnt koydu
unu yazar.la

Carol, ...G reek W onan, s. 144.

K senophon, (H a y d a r R ila t), L ased e m o n y a lla r ve A tin a lIla r C u m h u riy e t
leri, inde, [K senophon, L a k e d ain o n la ltla rm D evleti, I, 3 - 4 ] ts ta n b u l,
Dn ve Y arn T ercm e K lliyat, 1935.
i R ichard Levinsohn. (tr. From G erm an by A lex an d er M ayce) A H isto ry of
Scxual C uslom s, New York, H a rp e r and R ow , 1964, s. 43 de, S p a rta e iti
m inin k a d n - e r k e k aras fark azaltm a a m a l o ld u u n u yazar.
P lularkhos, {Lindeman), L ykurgos, s. 23.
Polybius S p a rta da p o lyandri o lduunu r.ylerse de, b u , y a z a rla rc a k u
kuyla k a rla n r (M ichell, S p a rla , s. 59)
F rie d ric h E ngels, (K enan Sontrr), A ilenin zel M lk iy elin ve D evleli
K k e n i, A nkara, Sol Yaynlar, 1967, s. 93 de, P lu ta rk h o s 'u n vc P oly b iu s'u n

186
 ZayF o c u k la rn A tlm as

E er P lu ta rk h o s n verdii y u k a rd a a ktardm z bilgiler do

ru ise, bu iznin de itm elinde cinsel eitlikten o k shhatli soylar
salam a am ac yatm aktadr. N itekim bu am aca uygun olarak, Spar-
ta da iyi b i r aske r olamayacak k a d a r zayf ve deform e doan o
cuklarn, k a m u grevlilerinin k a ra r zerine, T ygetus da y am a
cndaki A pothetae denen, derin b ir m a a ra o lan ocuk mezarln
da l m e terkedildiklerini biliyoruz.34

Son u o la ra k Plutarkhos, idealizc ettii aka anlalan bir

biimde, S p a r ta toplumunu,

..i a tm a la rd a n , m a h k e m e le rd e n u z a k ... zenginliin ve

fa k irli in bilinm edii ... in s a n la rn a r l a r gibi tek b ir g d
ile k am u sal y a r a r iin h a re k e t e ttik le r i ... ta m b ir eitli e
sa h ip ,., 33

bir toplum o la ra k gsterir.

L ykurgyan S p arta Dzeni C erekten E itliki miydi?

S p a rta gerekten P lu ta rk h o sun dedii gibi tam eitliki bir

to p lu m m u idi? Gvenle syleyebiliriz ki d u r u m b u n u n tam tersi
ne idi. S p a r ta toplufnu tam b i r eitsizliki to p lu m d u .34

v e rd i i b ilg ile re d a y a n a ra k , h l esk i e itlik i aile d z en in d e olan S par-

t a 'd a g ru p h a lin d e evliliin b u la n k a n la rn ta y a n iki - b al evlilik d
z en in in h k m s rd n syler.
M P lu ta rk h o s , (L in d e m a n ). L ykurgos, s, 24.
Z ayf o c u k la r a tm a a d eti yalnz S p a r ta y a zg b ir a d e t deildi; d i er
Y u n a n p o lis le rin d e de v a rd bu a d et.
M ichell'e g re (S p a rta , s, 165 d e ) sayca ok azlk o la n s p a rta n la r, m itsiz
d e re c e d e d e fo rm e o cu k lar o lm a d k a b u yola b a v u rm u y o rla rd .
T e rk e d ile n o c u k la r b a k a la r (h e lo t ya da p e rio ik o s la r) ta ra fn d a n a l
n p b a k lm a d k a , bu te rk lm d e m e k ti. K u r ta rlm a la r ise, zayf Spar-
tal o c u k la rn fiilen s p a r ta n la r sn f d n d a b ra k lm a la r, bylece s p a r
ta n la r sn fn n sliin fizik n ite lik le rin i k o ru m a y a a l m a la r a n la m n a
gelir.
35 P lu ta rk h o s , (L id em an ), L ykurgos, s. 31.
^ A n d re v e s , G re e k T y ra n ts, s. 66 -77 den, K aan, P ro b le m s ... vol. f ...G rec-
ce, s, 202 de, L y kurgyan r h c tra 'n m d e m o k ra tik o lm a k ta n ok o lig a rik
o k lu u n u syler.
d e C uulnngcs d a , (T he A nclent City, s. 344 te) a n tik y a z a rla rn S p a rta

187
 B ir kez Lyk urg os'a yklenen b t n b u eitliki dzenlemeler,
b t n S p a rta to p lu m u iin deil, yalnzca h om oioi (eitler), spar-
tlate ( s p a r ta n la r ) d enen ynetici egemen askeri b ir a risto k ra tik s
nf yeleri iin n g r lm t. Yar.i sz kon usu eitlik, bir snf
ii eitlik idi. B u eitlik o snfn blnmez, ayn zam an da dier
snflarla karm az b i r yar kast to plum u olm asn salyordu. Hi
b ir retici a lm a d a bu lunm adan ( sp a rta n la ra , askerlik dndaki
iler, ticaret, ta rm , zan a a tlar ve her t rl i yasaklanm t) b t n
bo za m a nlarn askeri eitimle geiren b snF, tm ekonom ik ih
tiyalarn h e lo t denen serf. snfn s m re re k salyordu. Ayak i
lerini baz kiisel hizmetlerini helot ocuklar a ra s n d a n setikleri
m o th c n c sle r gry orlard . Bir sp a rta n yalnzca gene b i r sparta-
nn kzyla evlenebiliyor, helotlardan edinilen ocu klar h u ku k d
saylp, kendilerine vatandalk hakk tannm y ordu . S p a rta toplu
m u sp a rta n la r, helotlar, periolkoslar ve g rdm z dier aa
stat l k im selerd en olm ak zere, eitsiz snfl, aamal b ir top
lum du .17
S o nra s p a r ta n la r snf iinde de, P lu ta r k h o s u n idealize ede
rek yansltt gibi tam b ir ekonomik eitlik yoktu,3* T opraklarn

eitli i e fsa n e sin in y a n ltc old u u n u s y le r S p a rta 'n n belki y ery z n d e

k u ru lm u to p lu m la r m e n b askc a ris to k ra s is i, e itli i e n az bilen i olduu
fik rin d e d ir.
de C o u lan c es, T h e A ncient City, s. 34.
H e ro d o to s, T a rih , IX . 85 de, S p a r ta iia n n P la ta e a S a v a n d a l lerin i h u
k uki ve so sy al s ta t le rin e g re ayr o rta k m e z a rla ra g m d k le rin i y azar.
Z im m ern , T le G re e k C om no u v ealll..., s. 117n de. M yersden y a p t a k
ta rm a y la , t. 0 . 464 y e rsa rs n tsn d a n n c e L ak o n ia'n n genel n fu su n u ve
rir :
12.000 s p a r ta n ( 3 - 4 bini e rg in )
80.000 p e rlo ik o s
19.000 h e lo t

L 1.000 to p la m

B u d u ru m bize S p a r ta to p lu m u n u n e$Lstz.iikvi sn f dzen in in genilii

h a k k n d a b i r f ik ir v e re b ilir.
'* T h o m a s W. A frica, Phylarcus a n d S p arf.aa R e v o lu lio n , B erkeley, Los
A ngeles, Univ. o f C a lifo rn ia P u b lica tio n s in K isto ry , vol. 68, 1961, s. 65 :
S p a r ta n la r a r a s n d a h i b ir z am an g e re k e itlik olm ad, der
dc C o u lan g e s, T h e A nclent City, s. 344 de, d a h a ileri g id ere k , L ykurgosun,
z a m a n n n h a lk - a r is to k r a t k u tu p la m a sn d a , h alk tu ta n k ra lla ra k a r
a r is io k r a la n n s a ln d a yer aldn syler.

188
eit verimli p a ra la r eklinde blld baz tarihelerce kabul
edilm eyen b ir grtr.1* Eil bllm olsa bile, balangta
ki b u eit b l m n zamanla bozulduunu, sp arta nlar snf iin
de de b ir zengin-fakir snflamasnn doduunu ve bunun devrim-
cre yol atn ilerde greceiz.

S p a rta 'm n stnlk G ururu

S p a r ta top lum u iinde sp a rta n la r kendilerini stn, egemen,

ayrcalkl b ir snf olarak gryorlard. Bununla kalmayp Sparta
kendini Yunan dnyasnda da en stn toplum olarak gryordu.

Lykurgyan dzenlemelerle, ticaret ilikilerinin azalmas yan

sra, yaban clarn dier nedenlerle S p a r ta ya girmeleri, Spartalla-
n n dier lkeleri grmeye gitmeleri snrlanm gzkyor. Plu-
ta rk h o s'a gre bunu n nedeni, Lykurgos'un yabanclarn Sparta'ya
yeni fikirler, yeni istekler getirmelerini, darya kan Spartalla-
rn ise, yabanc yaaylar grp, daha az disiplinli bir hayat, fark
l b i r dzen istemelerini nlemeyi dnmesiydi.40

Bu tedb irler S p a r ta y kapal bir toplum ekline sokup, mev

cut dzeni srekli, kararl klan tedbirlerdi. S p a rta ordusunun s
rekli zaferleri, bu d dnya zerine bilisizlikleriyle birleerek,
S p a r t a l la n n yce b ir ulus, D o rla nn stn bir rk, Sparta dzeni-

S a n rz d e C oulanges, P lu ta rk h o s u n B irinci M essenia Sava so n u a r is

t o k r a tik d e v rim i d e L ykurgos'a yklem esi h a ta sn grem eyerek, byle
b i r y a n l y o ru m la m ay a sa p m tr. Y oksa g rd m z gibi L ykurgos'un
d z e n le m e le rin in genel nitelii, o n u n s p a r ta n la r sn f iidu k u tu p la m a
d a a r is to k r a tla r d a n yana old u u savn o la slk d b rak r.
A risto te le s, P o litik a , II. VI. 10 d a , (z am an , . . IV, yzyl S p a rta 's iin)
S p a rta 'd a v a ta n d a la rn b a zla rn n m lk le rin in h ay li u fa k oklu u h ald e,
d i e rle rin in o k b y k se rv etleri o ld u u n u , b u yzden to p ra k la rn b irk a
k i in in e lin e getiini syler.
1, - IV. y z y ld a bit n o k ta la ra v a ra n e itsiz lik , o k d a h a nceki d e v irle r
d e gelim eye b a lam olm al.
* A n d re w e s'tn b u ko n u d ak i g r n bu b o l m n 9. d ip n o tu n d a a k ta rm
tk. Ayn g r G rote d a h a nce n e s rm t . (M ichell. S p a rta , s. 25).
M ichell ise, (S p a rta , s. 25 de) M essenia a y a k la n m a s gibi b yk b ir so
ru n la k a r k a ry a kalan S p a rta 'n m b u yola bav u rab ilece i, e il to p
ra k b l m iin rt efsane o lm ayabilecei g r n d e d ir.
w l'lta rk h o s , (L iult:nm n), L ykurgos, s, 23.

189
nln m kem m el b ir dzen olduu yolunda bir s t n l k g u ru ru ya
ratt/1

S p a rta n la r S nf K o m n ist b ir H a y at m Y ay o rd u ?

Lykurgyan devrimlerden sonra, spartan lar snfnn yaad

b u hayat, yalnzca bu snf iin olsun, g erek ten kom n ist b ir
hayat deil miydi? sorusuna yleydi cevabn veremeyeceiz.
nk o rtaklaaclk ekonom inin retim srecini deil; yalnzca
tketim srecini kapsyordu. Ortak mlkiyet, re tm e d e n tketen
bir snf yeleri aras o rtak mlkiyetti. Sonra am a, m o d ern ko
mnizmde olduu gibi, o rta k m u tluluk deildi. Ahlki deerleri,
konforda o r ta k lk deil, sadelikte ortak lkt ki, b u n a ilkel asetik
komnizm0 denebilir.

Eitliki eitim h m aniter (insancl) deil, m ilita rist (askeri)

am alan hedef almt. Btn eitliki dzenlem eler askeri am a
lar iin b ire r arat, Kollektivizm (o rtak lam a clk ) bal bana
bir ama deil, ahlki (asetik, disiplinli sade h a y a t), askeri (b
lnmez kuvvet) amalar iin yalnzca b ir arat. Ayrca kuvvetli
bir merkezi otoritenin varl komnist toplum sfatna uzak
ln bir dier iaretidir.

S p a rta T o p lu m D zeninin G erek N itelii

S parta top lu m dzeni en doru o lara k nasl adlandrlabilir?

Biz en uygun adlandrn askeri aristo k ra tik , ilkel asetik kom-
nitik br y a n k ast toplumu olacam sanyoruz. Dala ksa bir
ad gerekirse, Russell'n Sparta devleti nasyonel sosyalistler ka-
zansalard k urulacak olan devletin m in y a t r idi.44 yargsndan
esinlenerek, tarihin en ar faist dzeni old u u n u syleyebili-

41 D d o rm e, L a ro u sse ... H islo ry , s. i l i .

T hukydides, T a rih , IV. 10 da, S p a rta k u m a n d a n B ra sid n s'n S p a rta o rd u
su n a cesaret sizin d o u ta n hakknz ded i in i y a za r. T h u k y d id e s'in b a
ka y erlerdeki ia re tle ri de, S p a rta lla rn , D o rla n n k e n d ile rin in s t n b ir
rk o ld u k la rn a in an d k larn y a n str, ( rn e in b a k . I. 5).
41 Beer, S osyalizm in... T a rih i, s. 44 de, S p a rta k o m n iz m in in , re tim deil,
b ir t k etim kom nizm i o ld u u n u syler.
41 L ndem an da, (L ife S lo ries of M an w ho S h a p e d H is to r y ) , (fro m P lu ta rc h s
Lives'in) nsznde, s. 1! d e L ykurgos y a s a la rn d a ilkel b ir k o m n iz m
t r n n grld n syler,
H Russelt, ,..W estern lljilosoply, s. 115.

190
rz, S p a rta devlet dzeni, baz dnrlere g re sosyalist b ir d
zendi. O nlara cevabmz, nasyonal sosyalizm ne k a d a r sosyalistse,
S p a rta da okarfar sosyalistti olacaktr.
S p arta T oplum unun
Lykurgyan Reformdan Sonraki Tarihi
S parta toplum sal dzeninin gerek niteliini
bylece o rtaya koyduktan sonra, bu eitsizliki to p lu m un lykurg
yan a nay asa dzenlemelerinden sonra geirdii belli bal toplum
sal gelimeleri hzla, ana hatlar ile inceleyelim.

Messenia ayaklanmas S partallara b y k b ir k orku vermi,

S p a r ta h la r kendilerinden kat kat kalabalk o lan h e lo tla r zerinde
egemenliklerini srdrebilm ek iin, sade, disiplinli b ir askeri h a
yat biimini benimseyip, b ir garnizon devleti haline gelirlerken,
b ir ta rafta n da helotlar zerindeki denet ve bask larn a rtrm
lardr.

K y rp tia (G izil P olis)

P lu ta r k h o s dan ve Aristoteles'den rendiimize gre, bu

amala k u ru la n , kyrptia denen k uru m , h e lo tla r zerinde dehet
saan, (b elki) tarihin ilk rgtl gizli polisi idi. B u rgt, spartan
genleri z a m an zam an b ir hanerle yola k a rp , gndz saklanp
gece ilerleyerek, r a sla d k la n b t n h e lo tla n (ne d en siz ) ldrmele
rini e m redip, bylece helotlar arasn da bir t e r r yaratp, sp artan
k o rk usun u onlarn yreklerine sindirm e am ac g d y o r d u /5

S n rl T o p ra k P o litik a s

Sp a rta , askeri gcn ve d u ru m u n u iyice saptayp, a rtk yayl

m a politikasn brakp, elindeki to p r a k la n k o r u m a politikas iz
lemeye balad. Ara sra kan savalarda galip gelip ilerlemise
de, son un da emperyalist b ir yaylma hevesine dm eyerek, gene
eski to p ra k la rn a geri ekilmitir. B u n u n b i r nedeni, ta rm sal b ir
toplum o la r a k kalan S p a r ta nn Atina gibi tic a r e t ve sanayiye ge
ip, e m p eryalist b i r yaylmay zorlayan s e rm a y e birikim ine hibir
zam an sahip olam am olmasdr.

a P lu ta rk h o s , (L n d e m a n ), L ykurgos, s. 23.

191
 S p a ru 'm S iv rilii vs lclupocsos B irlii

. . 720 de ilk defa olympiadlara k a tla ra k Hellen dnyas

sahnesine km olan Sparta, a n n fu sla n m a sonucu olarak bi
rinci kolonizasyon hareketine katlm, Akdeniz kylarna, zellik
le Gney Italyaya o lm a k zere, birok kolonislicr yollam, birok
koloniler k u rm u tu . Daha sonra gvenliini salama almak iin,
evresindeki to p lu m la rla savalara girimi, a n cak bunlar egemen
lii altna alp to p ra k la rn zaptetmemi, halk larn helotlatrma-
m, yalnzca, a sk e ri gcne dayanarak .bunlar m ttefiki klm
t.44 S o n u n d a askeri ve siyasal arl sayesinde, zellikle siyasal
rakibi olan A tina'ya ve Argos'a kar, Peloponnesos Birliini
( K o n fe d e rasy o n u n u ) kurdu. Argos polisi ve Akhaea polisleri dn
da dier Pelo po nn eso s polislerini iine alan b u birliin, S parta n
derliinde gevek b i r askeri federasyon o lduu sanlyor.41

Pers S ald rsn a K ar S p arla'n n nderlii

t. . 546 d a P ersler oniadaki Yunan polislerini egemenlikle

ri a ltna alnca o n ia lla r a rtk Y u n a n ista n 'n en kuvvetli devleti
haline gelmi olan S p a r ta 'd a n ya rd m istediler. Kendini em perya
list yaylm lara ve sonucu belirsiz m a c e ra la ra kar daim a frenle:
yen S p a rta , b u istei reddetti. Ama Atina'nn oniallara yardm
etmeye kalk zerine, Atina'ya kzan Perslerin Y unanistan'a y
rylerinde, S p a r t a Y unanistana yaplan b u saldr karsnda

rn e in S k r ilis v e T e g e a b u n lard a n d . B ak, M ichcil, S p a rta , s. 35.

n M ichcil, S p a r ta , s. 29.
P e lo p o n n eso s B irli i a n c a k S p a rta nn a rm a sy la to p la n y o rd u , y e po
lis le rd e n b iri b irli i to p la m a k isters; S p a r ta 'y a b a v u ru y o rd u . B u n u n
z e rin e S p a r ta b irli i d ilerse to p la n ty a a rp d ile rse a rm a y a b iliy o r
du. B irlik m e c lis in d e S p a rta oy k u lla n m y o r, yaln zca so ru n u m cclisc su
nup, m e c lis in o y u n u so ru y o rd u . M eclis o u n lu k la sav a k a ra r a lrsa , a r
tk b t n y e le r S p a r l a nn k o m u ta n l n a ve sav a sra sn d a k i sav a la
ilgili k a r a r la r n a u y m a k z o ru n d a idiler. (B a k :
J. A. O. L a rs e n , R e p re s e n la tlv e G ctverm enl in C re e k a n d R om an H isto ry ,
B erkeley, U niv. o f C a tifo rn ia Press, 1955, s. 4 7 -5 3 ).
S p a r la n n b ir lik y e le rin d e n h a ra a lm a d n b iliyoruz. P eloponnesos
S a v a la r s ra s n d a 1. . 421 de, S p a rla b irlik y e le rin in o yunu a lm a d a n
A tina ile N ik ias B a r n im zalaynca, y e le r b ir b ir b irlik te n a y rlm a y a
b a la m la rd . (B a k . M ansel, E ge ve Y u n a n T a rih i, s. 310).
B u n la r, b irli in S p a rla 'n n em p ery alizm a la n o lm a d n n , birlik y eleri
ile S p a r ta a r a s n d a o ld u k a e itliki ilik ile rin b u lu n d u u n u n ia re tle ri.
dir.

192
tarafsz kalam ayarak, t. , 481 dc k u ru la n b tn Yunan polisleri
nin o r ta k savunm a birlii olan Hellen Birliinin bana geti.
Y unan o rd u la rn n zaferi ile Pers saldrs uzaklatrlp Pers teh
likesi nlenince, Sparta savatan ekildi. Atina'nn kar sald n
iin k urdu u Attik-Delos Deniz Birliine katlmad. Bylccc Hel
len d nyas liderliini Atinaya b rakm oldu.

B yk Y crsarsnls vc Helot Ayaklanm as

. . 490 da, Perslerin Y unanistan ineyileri srasnda hc-

lo tlarn d a katld b ir ay aklanm ann ya da ayaklanma giriimi
nin old u u n u Plato ndan reniyoruz,48 . . 480 de ephorlarla a r a
s alan I. Klcomcncs, h e lo tla n aya k la nd ra ra k ephorlar yenmeyi
k u r a r s a da, b u n u baaramayp ep horlarca saf d edilir. Ptalaea
Savann baarl kum andan Pausanias da, (.. V. yzyln son
la rn d a ) att eplorlara kar h e lo tla n zgrlk vadi le ayak
la n d r m a k istemiti.1 B un la r Jelollarn durum larndan honut ve
sakin b ir snf olm ad k lann n iaretleriydi. Helotlarn bu huzur
suzluunu gren baz politikaclar, b un u baz amalar iin kullan
m ak istem ilerdir. Helotlar S p a rta toplu m u n d a her an patlam aya
hazr b i r b a r u t fs du rum un dad rlar.

I. . 464 de S parta'da ko rku n b ir yersarsnts oldu. Tarihi

Sicilyal D iodoros'a gre, yirm i bin kii ld.50 Hemen yersarsnt-
sn d a n son ra sp a rta n la rn kaybn frsa t bilen helotlar ayakland
lar, S p a rta n la r, helotlarla korkun b ir varlk yokluk savana giri
irler. S o n u n d a helotlar gerilerler. Ith o m e danda bir kaleye s
n an h e lo tla n kale kuatm a tecrbeleri olmad iin yenemeyen
s p a rta n la r, A tina'dan (hl Hellen Birliinin b ir yesi olm alar s
fatyla) y a rd m isterler ve h e lo tla n yenerler.31

P la to n , Y a sa la r, III. 692; I II. 698.

w M ichcll, S p a r ta , s. 31 .
T h u k y d id e s, T a rih , I. 5.
50 M ichcll, (S p a r ta , s. 32 de} b u sayy a b a rtlm b u lu r.
51 T h u k y d id e s, T a rih , I. 4.
Y u n a n 'd a o ld u k a yaygn b ir klelik o ld u u h a ld e . Y unan to p lu m u n u n
so n z a m a n la rn a , I. t). II, yzyla k a d a r kle a y a k la n m a la rn n o lm a m a
sn a k a r lk , k lelerden d ah a iyi k o u lla r a ltn d a olan lc lo tln n n sk sk
a y a k la n m a giriim lerin i, Finley, (W as G reek C ivilization B asod o n S lave
L a b o u r d a n , F inley (ed .), S lavery In C lassical A nllq u lty , s. 66 - 67 d e ) k le
le rin fa ik l u lu sla rd a n o lm a la rn a k a rlk , ayn u lu sta n olan ld o ll.rm
a r a la r n d a d a y an m a k u ra b ilm e le rin e v e rir. I s tra b n , aln ve fazla bas-

193
 Bu ikinci vc korkun a y a k lan m a d an sonra, S p a rta h e lo tla r
zerindeki terr ve basksn d a h a d a a rtrr. Thukydides, t. . 424
de, Peloponnesos Savalarnda yiitlik gsterip sivrilen helotlar-
dan k o rk a n spartanlarm , zgrlk vereceiz diye, en yiitlerin
den ki bin lcloh toplayp ld rd klerin i yazar."

P elo p o n n eso s S ava ve S p a rta Zaferi

Atina'nn Attik-Delos Deniz Birlii liderliinde kazand zafer

ler, onu Hellen dnyasnn en gl polisi d urum u na y kseltm itir.
Pers tehlikesi getii halde, birlii, emperyalist a m alarla yeleri
zorlayarak srdrm eye kalkar. Atina'nn gcnn a r t n d a n k u
kulanan Sparta, Atina'nn karsna kp, Hellas'n k urtarcs ro
ln benim ser. Atinaya sava aar. S p a rta 'n m liderliindeki Pe
loponnesos Birlii ile, A tinann liderliindeki Attik-Delos Deniz
Dirlii arasndaki Peloponnesos Savalar .. 431 de balayp, k
sa aralarla yirmibe yl s r p, . . 404 de S p a rta n m kesin zaferi
ile sonulanr. Sparta bu zafer zerine bir kere d a h a Hellen d n
yasnn en byk gc haline gelir. Ama Pers Savalar srasnda
olduu gibi, bu kez de em peryalist yaylma politikasna k a p trm a z
kendini.

Peloponnesos Sava S o n ra s Anayasa Krizleri

Poloponnesos Savalar zaferi, S p a rta toplum unda, kkl de

iikliklere yolaacak toh um larn ekm itir. S p a r ta h la r b u sava
sresince daha serbest ve d a h a liberal yaayl lkeleri g rm
lerdir. Zafer Spartnya altn aktmtr.*1 Bu, zenginlii artrp,
S parta disiplin ve sadeliini bozm u, geveklie yolam tr. Son
ra topraklarn nemli bir ksm, savata len b a b a la rn d a n ya da
kocalarndan Sparta kadn larn n eline gemitir.54 Bylece eski

k n n ayaklanm a irad esin i k rab ilec e in i b e lirte re k , lelo t a y a k la n m a la rn

var kl y aam laryla ak lar.
T hukydides, T aril, IV, 6,
P lutarkhos, (Lin dem an), L yk urgos, s. 33.
Plutarkhos, (Nilfer B a y ar - Aye nsay ) H a y atlar, L y sa n d ro s - S u lta, An
kara, Mill Eilim Bakanl Y u n a n K lsikleri, 1945, I. 9 : I. 16 da, Lysand-
ros'un Aina zaferinden sonra S p a r t a y a bol altn s o k u u n u n S p a r t a l l a r a
zenginlik Jurs aladm yazar.
A ristoteles, Politika, II. IV. 11 de. (P elo p o n n eso s S a v a lar s o n ra s 1. .
IV. yiizyl S p a rta s ile ilgili o la ra k ) S p a rta 'd a k a d n v a ris le rin sa y sn n
okluu ve fazla eyiz verilm esi a d eti y z n d en b t n to p r a k la rn h e m e n
b ele ikisinin kadnlarn e lin e getiini syler.

194
sp a rta n sadelik ve eitlik bozulurken, lks ve zenginliin artyla
birlikte, zengin-fakir snflam as keskinlemitir. Bu S p arta top-
lunu nu kanjlmaz b ir devrim e doru sr klem itir.

Devrini ncesi Sosyal D nm ve Sosyal Gler

Plutarkhos, Agtsi H ayat adl eserinde, S p a rta 'n n Atina'y

yenince altn ve gmle d ola ra k lszle d p rm eye
baladn, bununla beraber, Lykurgosca k u ru la n ailelerde, m lk
lerin el deitirmesinin nlenmesi, babann m ira sn oula b r a k
masyla, lykurgoscu dzen ve eitliin s rd n , a m a bu d u ru
m un , olu e aras alan Epitadeus adl k u d re tli b i r ephorun, b ir
kim sen in saken m lk n ve topran dilediine verebilmesi izni
ni veren bir yasa sununca, ku dretti ve nufuzlu baz kim selerin b u
y asa d a n y ara rla n ara k , kolayca mlkler e dinm eleri son un da, top
ran hzla azln elinde toplanp, sefaletin yaygnlatn, bunu n
asil u rala r iin gerekli bo zam ana sahip o lm a olanan kald
rp, zgr insan iin deersiz ileri ve birliinde m lk sahibi kim
selere kar nefreti getirdiini yazar. Bylece eski s p a r ta n ailelerin
yediyz am ayan b ir sayya d t n ve b u n l a r n da belki yz
k a d a rn n m lk ve a r a la ra sahip olduklarn syler. Ayrca uzun
s re n Peloponnesos Savalar da Sparta'y a sk e r b a k m d a n zayf
d rm t .
S p arta kendini zayf d ren bu nedenlerden dolay, Pelopon
nesos zaferinden otuz yl k a d a r sonra, I. . 371 de b i r dier Dor
polisi olan Thebai'ye yenilmi ve bir daha d a b elini dorultam a-
m tr. L ektura (I. . 371) yenilgisi sonucu M esseniadaki to p ra k
k a y p la n yeni sosyal h u zu rsuzlu klara yolam, a sln da daha nce
lerden balam olan toprakh-topraksz, zengin-fakir k u tu p la m a
sn daha da k e s i n l e tir m i ti r . Bunun yan sra, S p a r ta 'd a sade
yaaytan uzaklamayla birlikte, yava yava beliren b ir tccar s
nfna raslyoruz. Bu t c c a rla rd a n faiz ve ipo tek le b o r p a r a alan
to p r a k sahiplerinin gittike bu n la ra b o r la n d k la rn gryoruz.
Bu gelimeler s p a rta n la r ara sn d a i atm a la ra yolam lr.
S o n u n d a toplum da, zellikle fakirler a ra s n d a , S p a rta 'n n es
ki azametli gnlerine b i r zlem douyor. Eski dzene d n m e am a
l eitliki devrimciler ba gsteriyor. im di b u .devrim leri gre
lim.

5S P lu ta rk h o s , A g 's ln H a y a t'n d a n , M ichell, S p a rta , s. 2 1 5-216.

195
 Keros ata a ra a it top rak olarak h e r s p a r ta m n sahip olduu
asgari m lk idi. Bu m lk terkedilenez, satlam azd. nk yalnz
ca k ullanm a h a k k v a tand alara aitti; m lkiyet hakk devletindi.
Bu, v a ta n d a la r a r a s n d a asgari top rak sahibi olm ada bir eitlii
salyordu. Ama k le ro s dnda toprak sahibi o lm a olana da var
d, K leroslar P l a to n 'u n dedii gibi, b a b a lnce en byk oula ge
iyorsa,56 b u , to p r a k la r d a eitsizlie yol aan nedenlerden biri ol
mal. nk en b y k oul babasndan geen bu p ara ile, kendi
klerosu ya n n d a b ir m lk e daha sahip olabiliyorken, dier oullar
b un a sahip ola m a ya c ak la rdr. E n byk oul da lrken en b
yk Oula d a h a b y k br toprak b ra k a c a k tr. Bylece olduka
geni to p r a k l a r baz kimselerin ellerinde toplanabilecektir. Ayrca,
S p a r ta 'd a klero s zerin e m lk edinmeyi yasaklayan b i r yasann ol
mad anlalyor. S partallar, elerinin d r a h o m a olarak getirdik
leri to p ra k la rla ," fetih sonunda elde edilen topraklarla, ya da sa
tn alm a yolu ile kle ro sla r dnda to p ra k edinebilirlerdi.M Bu du
r u m la r birok s p a r t a m n asgari top rak olan klero slarn dan kat kat
geni to p r a k la r a sa h ip olmalarna yolat. P lu tark hos'a inanrsak,
e p ho r E p i ta d e u s un tasarsndan so nra m lklerin (bu her halde
k le r o s la n n o la c a k ) satlp, devredilemfeyip, en b y k oula geme
si ku ral k aldrlm , bylece bu nlarn satlp devredilebilmesine
izin verilm itir. B u yeni y a s a d a n 'so n ra b ir o k sp a rta n vatandalk
h a k l a n ile ilgili asgar toprak olan kle rosla rm elden karm ol
mallar. Bylece he m topraklarm hem v a ta n d a lk haklarn yiti
ren topraksz, Fakir, aa stat de bir snf haline gelmi olmal
lar. P lu ta r k h o s 'u n E p ita d e u s un byle b ir tasary sunup yasala-
trdn sylemesi d o ru olmasa bile, S p a r ta toplum unda eitli
nedenlerle to p ra k la rn elden karm, ya da hi toprak sahibi ola
m am kim selerin b u lu n d u u b ir gerek, r n e in eitli nedenler
le vatandalk h a k la r n kaybedenlerin to p ra k la r ellerinden aln
yordu. S on ra yasal ( b i r spartanla b ir s p a r ta n kznn) birlemele
rinden d o m a y a n la ra vatandalk haklar tannm ayp, kendilerine
kleros verilmiyordu. S p a rla lophundii I d o t ya da perioikos ol
mayp, topraksz o la n kimselerin hayatlarn kazanm alar iin ba

54 M ichcll, S p a r ta , s. 208; Platon, Y a sa la r, 923,

s M iras d m d u lla ev len m e S p a rta d a y aygn b r sk a n d a l h alin e g elm iti.
(M ic h d !, S p a r ta , s. 211). S p a rta lla n n b u s r a la rd a g irim i o ld u k la r s
re k li s a v a la r b u k a p y o ld u k a a ra la m o tm a t.
S) M ichelt, S p a rta , s. 222.

196
ka ilerle u ra m a la r kanlmazd. te yand an bunlar spartan
stat lerini de kaybettikleri iin, yalnzca askerlikle uramalar
kural, tic a re t ve zanaatlarla u ram a yasa dnda kalyorlard.
Bunlarn tic a re t ve zanaatlarla u ram aya balayacaklar aktr.
Bu k im selerin yapacaklar ya d a satacaklar mallarn alclar ise
hazrd. B y k top raklara sahip olup, b u n la rd a n eski kleroslar ge
lirini kat k a t a an gelirler salayan zengin spartanlar,
Bylece S p a r ta toplumu, yava yava klasik tarmsal asetik
y a a m n da n ayrlm aya balad. T opraksz kalanlarn bazlar tc
car, bazlar zan aatk ar, bazlar nersaner, (yabanc ordularda c
retli a sk e r) oldular. Byle bir i g edinemeyen toprakszlar da
isiz gsz devrimci bir proleter potansiyel haline geldiler.
S p a r ta toplum u nda iki ana eliki o rtay a kt. Bunlardan bi
ri to p r a k sahibi olanlarla olm ayanlar arasnd ak i eliki idi ki, ok
luk to p ra k sahibi olmayanlar siyasal hak la rd a n da yoksun brakl
m kimselerdi. Dier eliki zenginlerle fakirler arasndaki eli
ki idi.
T a rm yava yava egemen retim dzeni olmaktan, toprak
tek ve temel servet birimi o lm aktan kt iin, bu iki eliki tam
o larak b irb irle rin e akmyorlard. akan ve akmayan ksm
lar vard. S o m u t olarak aklarsak, baz kimseler siyasal haklara
sahip kim selerdi ama, ellerinde ok kk bir toprak paras (yal
nzca kle ro sla r) olduu iin, zengin deildiler. Baz kimseler siya
sal h a k la ra sahip olmadklar halde, ticaretle uratklar iin zen
gindiler. (P erioikos tccarlar ve vatandalk hakkn kaybedip, ti
caretle u ra m a n la grevinden k u rtu la n baz eski vatandalar ti
caretle u ra a ra k zenginlemilerdi). Bunlardan birinci grup zen
gin olmay, ikinci grup siyasal h a k la ra sahip olmay isliyordu.
S p a r ta to p lu m u n d a bir dier grup, hem vatandalk haklarna sa
hip otan, hem geni topraklara sahip olduklar in /engin olan
gruptu. B ir d rd n c grup, hem topraa sahip olmayan, va
tandalk haklar ofmayan, hr:m de ticaret ya da zanaatlarla /.en
gin o la m a m kimselerin grubu idi, Ay'icn, devaml savalarda ko
c a la r ve o u lla r ld iin, m ira s kendilerine den, Aristoteles'e
gre to p ra k la rn bete ikisini ellerine geiren kadnlar, S p a rta top
lumsal h a y a tn d a arlklarnn duy uran b ir dier (beinci) g ru p
tular.
Bu be g ru p ta n yalnzca biri, (h e m zengin hem siyasa! h ak la
ra sahip olan kimseler) dzenden h on uttu lar. Yani tutucu idiler.

197
K le ro sla r ve vatandalk haklar olduu halde, geni to p r a k la n ol
mad iin fakir olan grup, to pra klarn eite yakn b l t r lm
oldu u eski zamanlara zlem, b yk to p ra k sahibi olarak, ya da
ticaretle zeginlet-Mi kimselere ve bu n larn yaad konforlu h a
y a ta dm anlk duyuyorlar, eski devirlerin eitliki sadeliine ve
disiplinine dnlmesini istiyorlard. Eski devirlerin S p a rta az a m e t
ve yenilmezliini, bu disiplinli, sade, eitliki yaam a verip, Spar-
ta 'm n son zamanlardaki yenilgilerini ve i atm alarn d o u rd u u
huzursuzluu, zenginliin ve lks yaam n artnda buluyorlard.
Bu g rup, mevcut d urum dan ikayeti, d urum u eski hale d n d r
mek isteyen devrimci bir gruptu. T icaret ve zanaatlarla zenginleen
a m a vatandalk haklar olmayan grup, ekonomik hayattak i b u li
berallem enin srmesini, am a hu kuk i stat n n deitirilerek va
tandalk emberinin kendilerini de kapsayacak ekilde geniletil
mesini istiyorlard. Yar devrimci b ir gruptular. Baz k o n u la rd a
devrimden, baz konularda sta t d e n yanaydlar. Malsz mlksz,
fakir, ayn zam anda vatandalk h a k la n olmayan kim seler ise, tam
devrimci bir grup tekil ediyorlard. Perioikoslar ve h e lo tla r da,
ilk bakta bu siyasal ta rtm a la r dnda gzkyorlarsa da, m ev
cut dzendeki duru m larnd an m e m n u n olmayan huzursuz p o ta n si
yel gler olarak bekliyorlard. Devrimci g ruplar onlar saflarna
kazanmay tasarlyorlard. K a d n la r ise tam anlamyla t u t u c u 'b i r
g idiler.
Ortam devrime uygundu a m a yaplacak devrimin ynii ve ni-
lelii o kadar belirgin deildi. Devrimci gler giriilecek b ir h a
reketin slogan ve ilemlerine gre tutum taknacaklard. Agis IV,
Kleomenes III ve N abisin devrimleri, S parta toplm undaki bu
u n su rla r yice bilinmedii iin baz yazarlarca ilerici, bazlarnca
gerici, bazlarnca aristokrasi, bazlarnca burjuvazi, yanls, baz
larnca proleter nitelikli d evrim ler o larak yorum lanm tr.
imdi Agis IV den balayarak, S p a rta toplumunn ykl
devrine raslayan bu devrimleri b ir e r b ir e r inceleyip, gerek nitelik
lerini ortaya koymaya alacaz,

Agis IV n Devrim G iriim i

Agis IV Sparta kral olduu zam nn S parta toplumu y u k a rd a

izdiimiz durumda idi. Peloponnesos Savalar srasnda P ersle r
Sparta'ya altn yardm yapm lard. Ayrca baarl S p a r ta ku

59 M ansel, Ege ve Yunan T a rih i, s. 357.

198
m andan L ysandrosun Peloponnesos S avalarnda kazand za
ferlerle, zellikle Atinay ele geirdii z a m a n S p a r t a y altn
ve gmle doldu ru u," klasik tarmsal S p a r ta to p lu m u n u n
z ln, parann salad kolaylkla ticaretin geliimini, dolay-
siyle lkedeki devrimci eilimleri daha da hzlandrm t. nk
to p r a k eklindeki servetin aristo kratik bir nitelie iaret olm asna
karlk, pa ra eklindeki servet, tarihte daim a burjuv azinin belir
tisi ve silh olm utur.

S p a rta 'd a b ir dn m iin olgunlam ek ono m ik ve sosyal

o rta m d a para hzlandrc etkisini u ekilde yapt. P ara sayesinde
to p ra k alm satmnn hzlanmasyla, lkede to p ra k la r az sayda
kimsenin elinde toplanrken, pekok kimseler to p ra k la rn kaybe
diyorlard. te taraftan paral deiimle h zlanan ticaret, birok
tccarn zenginlemesine yolamt. B unlardan va tan da lk h a k
larn daha nce herhangi bir nedenle yitirmi olanlar, vatandalk
hak la rn a yeniden kavum ak iin ephorlara ve d ier yetkililere ver
dikleri rvetlerle devlete ait topraklar satn alp, kleros sahibi
o la ra k vatandalk hak larna kavuurlarken, b ir ta ra fta n da a r
tk saylar olduka azalm olan, dolaysiyle a risto k ra t diyebile
ceimiz geni toprakl s p a r ta n la ra ipotek ka rlnda yksek faiz
le p a ra veriyorlard. S p a r ta aristo kratlarnn top ra k larn ipotek
ed erek yeni zenginleen tccarlardan (b u rju v a zid en ) bor a lm a
larnn iki nedeni vard. Biri ticaretin gelimesiyle lkeye giren
lksten (lks m allardan) yararlan m alar iin p a ra la r olmalyd.
Dieri zenginleen tccarlara eit bir servet edinebilm ek iin tek
yollar (kendilerine ticaret yasakland iin), m m k n olduu
k a d a r to praklarn geniletmekti. Bunun iin, ok to p ra k alabilmek
iin de, tccarlardan kredi a lm a k zorunda kaldlar. Bu gidi to p
ra k la rn gittike az sayda kim se elinde to plan m as so nu c un u do
urdu. B unun da sonucu, pek ok kimsenin toprak sz kalm as ol
du. Ama geni toprak sahibi olanlarn d^ d u r u m la r pek p arlak

60 P lu ta rk h o s , (L in d e m an ), L y k u rg o s, s. 35 de, L y sa n d ro su n s a v a ta y enilen
u lu s ta n a ltn ve g m a lm a m a y asasn ineyip, S p a r t a ya bot m ik ta rd a
a lln ve giim so k tu u n u s y ler, Burum zerine y a p la n s o r u tu rm a so
n u n d a a lln ve g m e b ire y le rin deil devletin sa lip o lac a k a ra rn n
aln d n , bylecc b u p a ra la rn S p a rta 'y a kabul e d ild i in i b e lirtir .
B yle bile olsa, S p a rta e k o n o m isin e giren bu p a r a la r n so n u n d a b ire y le rin
eline geecei a k tr.

199
deildi. T o p ra k la r ipotekli, kendileri ar faiz yk altnda idi
ler.61

1. . 371 de, S p a rta 'n n L ekturada T h e b a iye yenilmesiyle

nem li lde to p ra k kaybetmesi, birok s p a r ta m n daha to prak
sz kalm asna yolam ,61 toplumsal y a p d aki zlme, bozulma iyi
ce su yzne km , eitli evrelerdeki huzu rsuzlu k iyice a r t
mt. B ir z a m a n la r o n bin k a d a r olan v atand a saysnn binin al
tna d (v a ta n d a olan-olmayan elikisinin art) S parta
aristokrasisini, te y a n d a n zengin-fakir, .aristokrat-burjuva, helot-
perioikos-hom olol elikisi S parta top lu m un u ciddi bir ekilde
tchdid ediyordu.

Bu d u r u m a are arayan, S pa rta 'n n eski gl, erefli ve ka

rarl gnlerini geri getirm ek isteyen baz idealistler ortaya kt,
t. . 244 de y irm i yand a tah ta kan Agis IV b u nlardan d. Eski
sade, eitliki s p a r ta n yaay ideal edinmiti. Ailesi S p a rta 'n n en
zengin aileiydi. A m a o sade yaayyla, duygululuu vc merha-
metlilii ile ta n n m t. Agis IV n yaay ve uras zerine bil
diklerim izin b alca kayna, P lu ta rk h o s'u n Aglsin Hayat eseri
dir. B u ra d a n rendiimize gre, S p a r t a nn sosyal glerinin d u
r u m u n d a n p ek h a b e r i olmayan toy t ir idealist olan Agis, S p a r ta -
y eski eitliki, sade yaayna d n d rm e k iin kafasnda baz
reform p la n la n hazrlad. T op raklar yeniden eit p a r a la r halinde
boltrlm eli, b u n la r n 4500 spai'tanlara, 15 bini perioikoslara
verilmeli, eer b u k a d a r saf (asl) s p a r ta n bulunm azsa, gl ya
pl ve d r st h e lo tla r ve yabanclar sp a rta n y aplarak top raklar
b u n la ra verilmeliydi. Vatanda says bu yolla artrlp, Sparta top-
lum m daki ikilik giderilmeli, zenginler tanr m a lla r ve p ara ek
lindeki servetlerini o rta k bir fona yatrm allar, bu fonla sade bir
hayatn yaand eski o rta k sofralar yeniden kurulmalyd. Ayis'e
gre b u re fo rm la r yaplrsa S p a rta eski gcne ve m utluluuna ka
vuacakt.

Reform 'a s a n la r n evresine at. Fikirleri ^cnlercc beenil

di, desteklendi am a, yallar, byk toprak sahibi S parta asilleri
ve S p arta to p ra k la rn n nemli b i r ksm na sahip olan kadnlar,
bu tasa rla rd a n pek holanmadlar. Agis evresine ta ra fta rla r top

M ichcll, S p a r ta , s. 211. M ichcll b u bilg ileri A risto lelc s, Politika, 1270 den
y a ra rla n a ra k v e rir.
w M ichcll, S p arta, s. 315, 2.9.

200
layarak re fo rm tasarlarn gerekletirmek zere harekete geti.
R e fo rm u b ala tm a k zere ilk o larak b t n topraklarn ve altyz
talent (26 kg.) gm n bu fona brakt. Sonra Sparta'nn en
zengin insanlar olan nenesini ve annesini de b tn topraklarn
ve servetlerini brakm aya raz etti. Dier sp a rta n la rm da bu yolda
kendilerini izlemelerini istedi. Halk Meclisi (Apclla) bu eylemle
rini ve tasarlarn benimsedi. lkedeki dier baz sosyal gler,
farkl am alarla, bu reform lar karlar ynnde saptrm ak iin,
o n u n yannd a gzktler.
T o p ra k la rn bllmesi tasars, ilk anda zlmesi gerekli
nemli b i r sorunla karlat. Birok top rak lar ipotek altnda idi.
B lm den nce b u sorun zlmeliydi. Agis'in, aristokrasinin bir
kuklas olduu anlalan, kendisi de to p r a k la n ipotek altnda bir
to p ra k aas olan oport nist amcas Agesilaus, nce bor senet
lerinin ip tal edilmesi, b u n u topraklarn eit bllmesini izleme
si gereklii yolunda Agis'i kandrp, on un yannda gzkt, Agis,
kendilerine bol rvet verilerek tccarlar tarafndan satn alndk
lar anlalan ephorlar uzaklatrarak, amcasn e phor atad. T op
ra k la r zerindeki ipoteklerin kalkacan anlayan spartan aristo k
r a tla r, devrim in bu safhasnda Agisin yannda yer aldlar.63 Leoni-
das tasarya' kar kt. Oylamay Agis kazand. T a sa n yasalat.
B orlar, ipotek senetleri iptal edildi. potek altnda topraklar ol
mad halde, bunu topraklarn blmlinn izleyecei midiyle,
halk da desteklemiti. Bu reform tabi tccarlarn (burjuvazinin)
hi hou na gitmemiti. Ama bunlar, siyasal haklara sahip vatan
da la r o lm adklar iin tasarya siyasal yolla, asker olmadklar
iin de, profesyonel askerler olan spartan asillerine ve spartan h a l
ka kuvvet yoluyla kar koyam am olmallar.
R eform un ikinci ve asl aamas, top rak larn yeniden bll
mesi savsakland. Bu konuda a risto k ra tla ra dayanarak kendini s
resiz ep ho r klan Agesilausun Agis'i oyalayarak nemli bir rol oyna
d anlalyor. Bylece to p rrk larn datlmasnn geciktiini g
ren halkn Agisden soumas saland. A ristokratlar artk aktan
aa Agis'e cephe almaya baladlar. Kendisinden soumu halk
da onu a risto k ra tla ra kar desteklem ekte istekli davranm ad.
Agis'in reform larna kar olduu iin srd teki kral Leonidas
geri arld. ILphorlar da Agise cephe aldlar. A ristokratlar b ir

m Miclell, S p a rta ,s. Zil.

201
kar-devrimle Agis'i annesini ve nenesini yakaladlar. E p h o r la r
Agis'in a nn esin in ve nenesinin sulu olduklarna, n n de idam
edilmesine k a r a r verdiler. de iple boularak idam edildiler.

K leom enes I I I i Devrimi

K leomenes III, Agis'i ykan Leonidasn olu idi. . . 228-221

a rasnda krallk yapt. Agis'in dul karsn zorla kendisiyle evlen-
dirmilerdi. Agis'in, idealini b enim sem i olan ve reform ta sa rla r
n ok iyi bilen dulu, Kleomenese b u n la r anlatp, b u ideali ko c a
sna da benimsetti. Kleomenes de ayn idealleri gerekletirmeyi
kafasna koydu, Kleomenes Agis'in yenilgisinden ders almt.
Onun h a ta la r n a dmemek iin son d erece k urnaz davrand, n c e
bir savata zafer kazanp gcn a rtrd . Giriccei re form la rn
karsna kacak olan gleri saf d etmeyi p ro g ra m n a ald. l
kin, balangta dem okratik bir k u ru m o larak grlen, sonra a ris
tokratlar ve rvet aldklar burjuvaziyi tu ta r a k halk o lm a k ta n
kp gerici, tutucu bir g haline gelen eplorluu kaldrd. B ir
bahane ile ephorlar yakalatt; biri kat, d rd n ld rtt . Ep-
lorluun yerine Patronomoi ku ru m tn u kurdu. S o nra re fo rm la r
na kar gelebilecek seksen a risto k ra t srd. K arsnda b ir engel
kalmadn grnce, reform ta sa rla rn gerekletirmeye giriti.
T o praklar d rt bin Ideros'a ayrd, Srg n ettiklerine de verm ek
zere, b u n la r b tn spa rta n la ra datt. Gl ve d r s t helotlar,
yabanclar da vatandala (sp a rta n l a ) kabul ederek, onbe bin
kiilik b ir o rd u kurdu. Ancak o rd u su n a ald helotlardan, zgr
lklerini balamasnn karl olarak, beer m inea alarak b t
eyi dzelttiini Plutarkhos'dan reniyoruz,w
B uraya ka d a r gereki dav ran an Kleomenes de, b aarlar ze
rine hayallere kapld. Yunan polislerindeki genel proleterlem e
srecinden ve devrimci o rta m d a n y a ra rla n m a y a kalkt. R eform la
rn b t n Yunanistan'a yaymak istedi, nceleri baarlar kazand.
Burjuva ynetimlerinin birlii olan Akha Birlii paraland. Ama
Kleomenes I I I n baarl a k m la rn d a n k orkan Akha polisleri, Ma
kedonyadan yardm istediler. M akedonya kral Antigonos Doson
ordusuyla gelerek 1. . 221 de K leom enesi yendi. Msra s r le n
Kleomenes burada intihar etti. Antigonos Doson reform lar ykp,
S p a rta da eski dzeni geri getirdi.

H Mch ell, S p a rta , s, 78.

AlVica, ...Spnrta Revolulion, s. V III.

202
 Tiran Nabls'in Devrimi

Artk S p a rta toplum unda b u atm alar so nu nda k u tu p la r iyi

ce belirginlemiti, Proleterlemi halk cephesi ar basyordu. Bu
d u ru m u gren Nabis, bir darbe ile . . 206 da ynetimi ele gei
rip tira n oldu. Hemen eitliki proleter devrimlerini uygulamaya
balad. Zenginleri ve asilleri S p a r ta 'd a n srd; m allarn gaspetti.
B unlarla o r ta k sofralar k urd u. Snf devletini kaldrp eitlii iln
etti. Borlar iptal edip, to prak lar eitlik ilkesine gre yeniden b
ltrd . H elotlara zgrlklerini verdi. lkedeki ka tiller ve hr
szlar dahil, b tn halka lo p ra k datp, b u n la r o rd u su n a ald.
H a tta d ier memleketlerden gelen proleterleri de, kendilerine c
ret balayarak: ordusuna alyordu. aresizler S p a r ta ya akm e tm e
ye baladlar. Bu yolla byk p ro le te r o r d u la r kurdu. Bu ordu la rla
fetihlere giriti. Zaferin so nu nda kendilerine to p ra k datlaca
midi ile canla bala savaan proleter askerler, ilkin nemli za
ferler kazandlar. Btn Ynan burjuv a polisleri korkuya kapld.
Ama so n u n d a Nabis'in de karsna Makedonya kt, t. . 192 de
P hilopoem en Sparta'y yendi; N abis'i ld rtt . H alk Nabis'i evli-
yalatrd. Philopoemen Sparta'y Akha Birliine balad. S rg n
leri geri artt. Spartan eilim ve k u r u m la n kaldrtt. Bunu, Spar-
ta h la r Lykurgos yasalar a ltn d a olduka hibir zam an gsz, a a
d u r u m a dmeyeceklerini d n d iin yapt- sylenir.
t. . 192 den sonra kesin o la ra k M akedonya egemenlii altna
giren S p a rta , 1. . 146da da ta m am e n R om a egemenlii altna d
nce, siyasal hayat sona erdi.

S p a r t a D evrimler! zerine

S p a r ta toplum unun, Lykurgyan devrimle bir snf ii eitliki

dzene getiini, ancak b unun, sp a rta n askeri aristo k ra sisin in ke
sin egemenliini salama, yani Lnkedaimonia devletinde yar k ast
dzenine v a ran bir sm flararas eitsizlik y a r a tm a am acna hizmet
ettiini sylemitik. Bu yzden Sparta toplum u, tek b i r snf iin
de (hi deilse ilk zam a n la rd a) ileri derecede b ir eitlii gerek
letirm iti. Ama dier snflara bu eitlik tan n m adndan, tam
bir s m fla ra ra s eitsizlik dzeni iinde yaad. st snf iindeki
b u e itlik tir ki, bu snfn dier snflardan kesin izgilerle ayrlp,
kesin o la ra k stn olmasn salad; ve bu eitlik, i b l n m e le r
den uzak olan bu snfn bu stnl n u zu n sre s rd r e b ilm e
sine yarad.

203
 Tabi b u snf ii eitliin, snflar aras eitsizliin temel baz
nedenleri vard. B u n la r d a n biri retim , dieri askerlik teknoloji
sidir. retim tekn olojisi yar kleci a r is to k ra tik tarm sal dzen
idi.6* T o p ra k la rn ve y a r klelerin (h elotlarn ) k am uy a ait olup
yalnzca k u lla n m a , y a ra r la n m a haklarnn v a ta n d a la ra eit olarak
verilmi oluu d a s p a r ta n la r arasnda eitlii salayan bir u n s u r
du. nk to p r a k la r n ve klelerin zel m lkiyet kon usu edildii
lkelerdeki ( rn e in A tina'daki) gibi, baz kim selerin dierlerin-
den [azla kle ve to p r a k satn alp, dierlerinden zengin olma yol
lar (b a la n g ta ) ak deildi. S p a rta v a ta n d a la r snf iinde eit
lik dzeninin ve S p a r t a toplumu snflar a rasn d a k i eitsizliin
s r n n d a h a nem li olan retim teknolojisi ile ilgili nedeni
ise, yar kleci feodal tarm sal dzen idi.

Iie lo t a y a k la n m a la r gl a risto k ra tik a sk eri snf tarafndan

nlendike, b u ynetici snf besleyen art-deerin tarm dan gel
mesi salandka ve m tevaz hayat koullarn a raz olunup, bu
art-deerlc yetinilip, (va ta n da la ra ticaret yasaklanp, perioikos-
lar iin de snrl tu tu ld u u iin) ticaretten b ir art-deer salama
yoluna gidilmedii srece, bu yar kleci, ta rm sa l, yar kast dze
ni s r p gitti. T ic a re t geliip b eitsizliki yar k a st dzenini y
kacak b ir burjuv azi o rta y a kmad,

S p a rta toplum un, iist snf ii eitlik, snflar aras eitsizlik

dzeninde tu ta n dier teknolojik neden, askeri teknolojinin hoplit
garnizonlar dzeni idi. S p a rta v atand alarnn yedi yandan be
ri askeri eitim g r p, altm yana k a d a r h i b ir retici i gr
meksizin b a r a k a la rd a devaml b ir garnizon hayat yaayan profes
yonel a sk erler olular, onlar tabakal eitsiz toplumlarnn m u t
lak ve srekli egem en snf klmt. Gene ayn askeri dzen tica
ret retim in e gemi toplum larn S p arta'y b u polisleraras tica
re t dzenine z o rla m a la rn d a n ve Atina em peryalizm inden k o ru
m u tu . Bylece S p a r t a toplum u, Y unan top lu m larn n getikleri
yeni re tim dzenleri (ticaret ve sanayi) dnda kalabilmi, izole
b ir ekilde tarm sa l a risto k ratik dzenini srd rebilm iti.

66 Y. Z u b ru ts k i, V, K e ro v , M itro p o b id , (S ev im B e lli), tik e l T o p lu m K leci

T o p lu m F eo d al T o p fm , A nkara, So! Y a y n la n , t96B, s. l i , A tinay kle
ci d e m o k ra si S p a r ta 'y - koleji a ris to k ra si o ta rn k n ite le n d irir,
liz. |clo(Iirt kitleden c;ok serf it re b e n ze d ik le rin i yij/.ijuino o lara k , yar
kleci s;fa tm d a h a u y g u n bulduk.

204
 Askeri teknolojideki hoplit dzeni ise, spartanlar egemen st
snf ii eitlii y aratp s rd ren nedenlerden biri idi. (Dieri top
ra k la rn ve h e lo tla n n kam u m lk olup, vatandalara bunlardan
eit y a ra r la n m a hakk verilii idi.) H oplit dzeni, sava teknoloji
sine . . VII. yzyln banda girmiti.4 Bu tarih Sparta toplu-
m u n u n klsik biimini almaya balad zam ana rastlar. Belirtti
imiz gibi p h a la n k s dzeni ile sekiz sra derinliinde saflar halin
de savaan hoplitlerin zafere ulaabilm eleri saflarnn y a ra m a m a
sna balyd. Bu ise, her hoplitin ph alank sn baarsnda dierleri
k a d a r rol oynad iin, sava yeteneince dierlerine eit olmas
n g erektiriyordu. Bunu salamak iin de, btn vatandalarn
mrleri talim lerle geiyordu. B t n S p a rta vatandalar hoplit
idiler; vc loplitler Sparta ordu su n d a en etkili olan, en nemli ro
l oynayan ksmd. Okular ve dier ileri grecek hafif piyade
ler periolko s ve helotlardan oluyordu. S p a rta n la r arasnda, hoplit
(ar piyade) hafif piyade farkll yoktu. Savan toplumsal ha
y atta nemli b ir rol oynad S p arta toplum unda, hepsi de hoplit
olduklar iin, sava sonularnda eit etkileri olan vatandalarn,
dier toplum sal sorunlarda da eit arlk ve deerde olacaklar
aktr.6* Ayrca spartanlarn loplit olup, perloikos ve gerektiinde
h e lo tla n n hafif piyade olular, eitsizliki dzeni gvenlie alan
b ir d u ru m d u . nk hoplit eitimi grmeyen periolkos ve helotla
n n etkin h oplit glerine kar kabilmeleri olanakszd.

Grld gibi bu retim ve sava teknolojileri, Sparta toplu-

m u n u egemen s t snf iinde olduka eitliki, sinflar arasnda
yar kast derecesinde eitsizliki bir dzen iinde tutan dayanak
la r d

M A n d rcw es, G re ek T y ra n ts, s. 66 - 77 den, K a an , P ro b le n s... Vol. I ...G rec-

ce, s. 201 de.
F e rg u so n , (C re e k Im p erialism , s. 43 de) S p a rta m ez ar tala rn d a , baz
A tinalIlarn m e z a r tala rn d ak i u z u n v g lerin zd d n a, n o rm al olarak a h
sn y aln z ca ism in in , haydi h aydi v a ta n iin lm U sc b ir dc savata ld
ifa d e sin in yazldn, h e rk esle n fazla ta n n a n b irin in a y rca h a y a t h ik a y e
sin in y a zlm a d n syler.
69 Y u n a n to p lu m u n incelem elerim izde, M c N e iifin A YVorld H isto ry e se rin
d e n e sin fen ip y a ra rla n a ra k , re tim te k n o lo jis i y a n n d a sava teknoloji-
liKni de b a belirf.genler o la ra k aldk.
Y u n a n t o p lu lu k la rn n gebelik d e v irle rin d e vc yerle ik dzenin ilk za
m a n l a r n d a savu (ckmtjisi, gijrdyiimii/. gn, iivlim tekno lojisinde n de
n e m li b i r lclii'l|;:<5i. IVlis ddenindi: t e l i m Icknuiujisi ba bclirlcyici

205
 S p a r ta toplum u, ynetici egemen snf iinde eitliki, snf
lar arasnda eitsizliki, m ilitarist b ir toplum olduu halde Yuna,n
dnyasnda, uluslararas ilikilerde eitliki b i r toplum idi. Bu
zel tu tu m u n u n nedeni de,, retim ve sava teknolojilerinin zci
du ru m la r idi.

S p a rta ekonom ik b akm dan em peryalist b i r devlet olmad

gibi, m ilitarist bir devlet olduu halde askeri 'bakm dan da em pe r
yalist olmad. . . VII. yzyl sonunda, ikinci Messenia Savalar
kazanlar, S p a rta 'n n son toprak ilhak oldu. O nd an so nra snrl
toprak politikas izledi. Sonraki savalar ya kendine m ttefik
e d in m e 70 ya da savunm a sav a la n oldu. Snrl to p ra k politikas
nn nedeni, S p a rta toplum unda sm flararas eitsizliin derinlii
idi, S p a rta n sava egemen snf, ite kend ilerin den kat kat kala
balk helotlar frsattan ya rarlanp ayaklanr diye, militarist em
peryalist m aceralara girimedi, rn e in Perslere kar o rta k savun
ma baarya ulanca, birlikten ekilip, Atina ve dier polislerin
kar saldrsna katlmadlar, Atina'y perian edip igal ettikleri
halde, bamszln tanyp gene lkelerine ekildiler.
Bu snrl toprak politikasnn b ir dier nedeni, loplit dzeni
idi. nce yalnz vatandalar loplit olduklar iin, hoplitlerin says
ok azd. Az sayda olduklar halde uzun sre m uzaffer olan Spar-
la profesyonel hopiitleri, vurucu b ir g idiler ana, kalabalk ol
madklar iin, kalc, tutucu b ir g deildiler. S onra e m p e r
yalist alm deniz gcn gerektiriyordu ki, deniz gc edinme
ticaretten salanan ykl art-deerlerin gemilere yatrld b u r
juva dzeninin harc idi, S p a rta tarm sal dzende kald iin, Ati
na deniz gcne kar denge k urm a k am acn dak i Perslerin yard

oldu. Sava tek n o lo jisi o n u n bal deikeni. Bu A tin a vc d i er p o lisle r

iin dala d o ru d u r. S p a rta 'd a ise, m ilita ris t b ir t o p l u m oldu u iin, sav a
tek n o lo jisi re tim tek n o lo jisi yan sra b a b e lirtg e n o lm a d u ru m u n u s r
d rm t r.
w S p a rta ekonom ik bak m d an e m p e ry a list o lam a d gibi, a sk e ri b a k m d a n
d a sn rla rn geniletm ek isteyen e m p e ry a list b ir to p lu m o lm ad . T hukydi-
d es'in T arh 'in d c Peloponnesos S a v a lar s ra sn d a s z n etti i S p a rta n
sa ld rg a n lk lar sava z o ru n lu lu k la rn d a n , a r s e rtlik le ri, Y nan p o lis
lerin d e a ris lo k ra lik y n etim leri s rd rm e a m a c n d a n dolayyd. D ier
u lu slara m dahalesinin am ac (bak. T h u k y d id es, T a ril, I. 3 dc A lina e l
isinin S p a rta h lo ra siz dc P elo p o n n eso s'd ak i d e v le tle ri kendinize fay d al
b ir dzen iine sokarak ynettiniz* sim in d e n dc a n la la c a y ib i) e m p e r
y alist deil, a ris to k ra tik siyasal b ir a m a t.

206
myla, son zam a n la rda yaptrd don a n m a sn a k a d a r nemli bir
deniz gcne sahip olmad.
Nihayet emperyalizm, bir u lu slararas tica re t dzenine, br
toplum da art-dcerin bu yolla birikip, yeni y atrm alanlarna y
nelerek, u lu s la ra ra s snrlar zorlam asna baldr. S p arta byle
b ir kapitalist ekonom ik birikime sahip olm ad iin de emperya-
Iistik b i r eilim gstermedi.
Bu nedenlerden dolay Sparta, u lu sla ra ras ilikilerde eitlik
i b ir tu tu m u benimsedi. Lideri olduu Peloponnesos Birliinde
yeler bamszlklarn koruyorlard. K k b y k h e r ye b ir oy
ha k k n a sa h ip ti.1 S parta onlar yalnz askeri b ir m ttefik olarak
tutuyor, A tin a nn Attik-Delos Deniz Birlii yelerine yapt gibi
ar vergilerle onlar s m rm yordu.71 Atina em peryalizm ine kar
sadan soldan ikyetler ykselince de, S p a r ta , Hellas'm k u rta r
cs r o l n benimseyerek Atina'nn karsn a kp Peloponnesos
savalarn balatm t.
S p a rta 'n n b u tu tu m u ve ulu slararas ilikilerde eitliki dav
ran, o nu n Y unan topluluklarnda eitliin k o ru n m as ve yayl
mas yn n de urat yanl sansn verm esin. Aksine Atina m t
tefiki olan polislerde ve b tn Yunan d n ya sn da d em okratik d
zenin yaylmas, korunm as iin, b u ra la rd a k i p a rti kavgalarnda
d e m o k ra tla r tutup, o nlar yararna silhl m d a h a le le rd e b u lu n u r
ken, S p a rta , balangta, aristok ratik dzenden d em o k ra tik dze
ne geite ara ynetim ler olan (h alk y a ra rn a h ayrhah dik tatr
lkler olan) tirantklarn ba dm an o lm u tu .73 Peloponnesos Sa

71 Fergson, G re ek Im p erialism , s. 89.

M ansel, E g e ve Y unan T arlll, s. 206.
73 P lu ta rk h o s , (L in d c m a n ), Lykurgo!;, s. 36 da, L y k u rg o s y a s a la n (sade h a
y a t) y r rl k te y k e n , L ak ed aim o n ia'n m Y un an ' g n ll ita a t a ltn d a t u t
tu u n u , u lu s la rn S p a rta tebast o lm ay a c a rla ttk la rn syler.
K sen o p h o n d a , (L a k e d a im o n ia h la n n A nayasas, X IV . 1 - 2 d e [K senofon,
(H a y d a r RiCat), L ased e n o n y a lla r ve A tin a lla r C u m h u riy e tle ri iinde]
e sk id e n S p a rta h la rm , Y u n an llarn k e n d ile rin e k t l k ed en lerle sa v a
m a la r iin b a la rn a gem elerini y a lv a rd k la r b i r d e v le tk en , 1. . IV.
yzylda sa d e y aam b rak p , a ltn ym ay e re f tu ta n S p a rtn lla rn
h e g em o n y asn a k ar b irle e rek m cad ele e tm e k d u ru m u n d a k a ld k larn
syler.
B u n a in a n rsa k , t. . IV. yzylda S p a r ta nn to p lu m s a l y a p sn d a k i dei
m ele rle baz e m p e ry a listik eilim ler g ste rd i in i k a b u l e tm e m iz g e rek ir.
71 E p h o rla rn g rev lerin d en biri, S p a rta lla r a r a s n d a tira n lk y n e lim le ri
ne k a r d m a n l devam l o larak k r k le m e k ti.

207
valar srasn da ise, dem okratlarn ar bast i kavgalarda, a ris
to k ra tik p a rtile r pro-spartan bir politika izleyip, sktka Sparta-
llarn ehirlerine silhl mdahalesini istediler; Sp arta onlara y a r
dm elini u z a tm a k ta n geri kalmad. Ksaca Sparta, Y u nan 'd a aris
to kratik eitsizliki dzenlerin koru yu cu su oldu. . Demokratik d
zen y an sra, d e m o k ra tik fikirlerin de yaylp, lkesindeki helot ve
perioikoslar ayaklandrp, y a n kast dzeninin yklmasna yola-
m a sn d a n , Y unan politikasnda d e m o k ra tik polislerin okluk olup
ar ba sp a r is to k r a tik ynetimleri, b u a r a kendi ynetimini yk
m a sn d a n k o rk u y o rd u .

S p a rta , , . IV. yzyln yarsna k a d a r aristokrasinin kalesi

olduu halde, t. . IV. yzyln ikinci yarsnda, Yunan dnyasn
da p ro lc tc ry a n n kurtarcs roln benimsedi,74 Bu olduka nem
li. b i r deiikliktir. S parta'nn u lu s la ra ra s politikadaki bu tu tu m
deiikliinin nedeni, daha nce o rtay a kan ulusal deiiklik,
S p a r ta to p lu m u n d a k i kendini Agis, K leomenes ve Nabis devrimle-
ri ile o rtay a koyan yap deiikliidir.

B u yap deiikliini incelerken, S p a r ta devrimlerinin eitlik

ve eitsizlik n o k tasn d a k i anlam larn da o rtay a koymaya alaca
z. S p a r ta to p lu m u n u n ynetici snf ii ilikilerde eitliki, smf-
lararas ilikilerde eitsizliki, u lu s la ra ra s ilikilerde eitliki yap
ve tu tu m d a olm a sn n nedeni, belirttiim iz gibi S p a rta to p lu m u
nun zel b i r r e tim ve sava teknolojisi iinde olmas idi. Y ukar
da incelediimiz b u zel retim dzeni ve askeri dzen srdke,
S p a r ta to p lu m u n u n klsik sosyal dzeni de srd. retim vc sa
va teknolo jisin deki deiikliklerle bu sosyal dzen de sarsld;
deiiklie urad.

G erekten I. . V. yzyln banda S p a rta Peloponnesos Sa

valarndan galip kmt ama, askeri ba k m d a n gsz dt
iin, . . 371 de L ckturada Thobai'ye yenildi. Yenilginin nedeni
byk lde S p a r ta toplum unda re tim dzenindeki deiiklikle
re bal idi. D aha nce de akladmz gibi, egemen snf yeleri
a rasn d a eitlii srdren yar kleci tarm sal dzen, to p ra k
larn belli ellerde toplanmaya balamasyla ilk darbeyi yemi,
s p a r ta n la r a ra s n d a da b ir fakir-zengin snflamasna yolam,
tam v atandalk ha k k n a sahip loplit olabilen kirftselerin saysn

A frica, ...S p a rta n R uvolutlon, s. 14.

208
iyice azaltm t. Sparta Tlebaiye, hoplitlerinin says, Peloponne
sos Savalar kayplar yan sra, b ir de b u yzden azald iin ye
nilmi olmal. Bu d urum da Sp a rta , o rd usu na perioikos ve helotla-
rt da hoplit o larak alm ak zoru nd a kalmt. Yar kleci klsik
S p a rta to p lu m u n a ikinci darbe, Peloponnesos Savalar srasnda
vc zafer s on un da lkeye giren altn larn ticarcti gelitirmesi iie ol
du. Bylccc ortaya yeni b ir snf, burjuvazi kmaya balarken,
b ir y a nd an da daha nce ve zellikle Lektura yenilgisinden sonra
topraklarn, topraklaryla b irlikte siyasal haklarn kaybetmi, ya
banc lkelerin ordularnda cretli asker (m ersaner) olabilm ek
ten b a k a meslei olmayan b i r proleterya belirmiti.75

Bu d u ru m Sparta toplum unda, egemen snf ii eitlik fikir

leri yan sra, snflararas eitlik fikirlerini de besledi, S parta'nn
yenilgilerinden kurtarlm as iin eski askeri gcne kavumas,
b u n u n iin de son derece daralm o lan vatandalar emberinin
geniletilmesinin gerektii o r ta d a idi. Bu a m a j i n I. . IV. yz.
yl devrim cileri eitliki fikir ve neriler sundular. Lkse son ve
rilmeli, eski sade, disiplinli hay ata dnlmeli, top raklar yeniden
b l trlp , vatandalarn (dolaysiyle askerlerin) says artnli-
mal idi. nk S partann askerlerinin says azalrken, Yunan
dnyasnda, Makedonya etkisi ile, b u n a tam zt ynde bir askeri
yenilik yaylyordu. Polisler, a r tk v a tandalarn katld snrl
a m a t r o rd u la r yerine, ticaret ve sanayinin de getirdii zenginlik
ten y a ra rla n a ra k , cretli ask erlerd en k u ru lu geii o rd ular edini
yorlard. Yani vatandalarn hoplit o larak katldklar kk o r
du la r devri kapanyordu. S p a rta bu yeni sava teknolojisinin gerir
sinde kald iin ykntya uram l. Tccar Thcbai, zellikle de
M akedonya S p a r ta nn karsna kalabalk o rdu lar karmt.

Bu d u ru m d a artk vatandalar arasndaki eski eitlik dzeni

slogan da yeterli grlmemeye balad. nk bu salansa da ge
ne de o rd u la r yeterince b y k olmayacakt. O zam an snflarara-
s eitlik fikri ile Kleomenes I II, hetotlara zgrlk verip, onlar
o rd u s u n a ald. Makedonya gene ar bast. Bu kez Nabis, eitleti
rerek o rd u y a alma politikasn geniletti; Makedonya ile uraar

w A frica, ...S p a rta n R evolution, s. 25 dc, H e lle n istik D evir S p a rla 's n d a top*
ra k sz k a la n la rd a n k u ru lu b ir p ro le ta ry a n n t red i in i syler.
M crsncrlik, t. 0 . IV . y zyldan b a la y a ra k , lak.ii drm i s p a rta n la m
te k m eslei haline geldi.

209
bilm ek iin, ordusunu dier Y unan topluluklarnn proleterlerine
at. . . IV. yzyl, Yunan to p lu m larn da sanayinin gelimesi,
savalarn artm as nedenleriyle prole te rya n n geniledii b ir devir
idi. Bylece Nabis, proleterlerin okluu tekil ettii o rd u s u n a ,
b t n Y unan toplumiarndaki proleterlere, to prak datma eit
liki sloganyla mit verip, savalara girimiti. Btn Y unan d n
yasnda genel b ir devrim havas esm eye balad. S p a rta Y un an
proieteryasna sahip kmt. B u r ju v a to plam lar bu by k tehli
keye kar birlikler kurdular, so n u n d a da Makedonya'y ararak
tehlikeyi g bela nleyebildiler. Bylece S p a rta ulusal ve uluslar
aras eitliki devrimleri, Yunan top lu m la rn d a eitliki devrim
k o u lla n yeterince olgunlam adndan ve d b ir eitsizliki g
cn (M akedonya'nn) mdahelesiyle do ar domaz bo ulm u olu
yordu.
Baz yazarlara gre S p a rta devrim i eitliki deildi; askeri
am alar nde geliyordu.74 Askeri am a la rn nde geldii doru
olabilir, am a bu, devrimin ayn z am an da eitliki olabilmesini ola
nak d brakmaz. Sparta'nn devrim in banda, b u r ju v a devrimi
bile geirmemi, dolaysiyle b u rju v a eitlii anlayndan bile uzak,
a risto k ra tik b ir toplum olduu m u h a k k ak . Ama b ird en deien
am ansz koullar, Sparta toplum un, snf ii eitliki gelenekler
inin de esini ile, bir atlama ya pa ra k, proleterya eitlikiliine z o r
lam olabilir. Bu eitliki sloganlara ve dzenlemelere baka
am alarla ve geici olarak ba v u ru lm u da olsa, gerek olan, b u
eitlik sloganlarnn uygulan, m lklerin istirdadnn, to p ra k la
rn yeniden blmnn, helotlara zgrlk veriliinin ve b a k a
ulustan bile olsa rnlksz p roleter ve klelerin orduya alnlar
nn gereklemesidir.
SparLa bu uygulamalarn b ir seferberlik o rta m n d a gerek
letirip srdrm tr. Makedonya m dahele etmeseydi seferdeki
bu eitliki dzeni barta da s rd re b ilir miydi? Sanm yoruz. B ir
kez Sparta eski snrl to prak larna dnse idi, geri d np ie, b ir

w Africo, (...S p a rla n R evolution, s, 35 d e ) Ayis ve K leo m e n es'in a m a la rn n

h u m n n ite ry an deil, m ilita rist o ld u u n u , sosynlistik sfa tn n 1. . II I.
v y l S p a r t a refo rm cu larn a u y m ad n , Agisin re fo rm la rn n S p a rta -
llar te k ra r devlete tabi klm ay a y n e lik o ld u u n u syler. B elo ch 'n ise,
Agis'in b o r la n lavetm esinin, b o r lu o la n la r fa k irle r o lm a d iin, fa
k irle r y a rarn a olm adn, Agis ve A geslaus'un k r e ra fn n ( a ris to k r a
sin in ) p iy o n lar old u u eklindeki g r n a k ta rr.

210
 b u r ju v a devrimini gerekletirmeyle, ticaret ve zanaatlar k k rt
maya, gelitirmeye balam ak d u r u m u n d a kalrd. T o p ra k la rn a e
kilmese, o zaman kendi v atan dalar arasnda eitliki, am a dier
topluluk la rla kendi arasnda eitsizliki bir dzen k u ru p b un u s r
d rebilirdi belki, klsik m odelini byterek. B t n Yunan d n
yasnn eitliki b ir dzene gemesi ise beklenemezdi. S p a rta pro-
leteryann kurtarcs roln benimsediinde. Y unan top lum larnda
devrim ci b ir proleteryann b irik m i bulunuu, Y unan emperyaliz
m inin eseri idi. Btn Akdeniz Ege K aradeniz kylar ve adalar
to p lu m la rm n rnleri kk polislere akyordu. Y u n a n da , .
V III. yzylda feodal tarm sal dzenden, . . IV. yzyla kadar,
tic a ret dzenine, m a n ifa k t r sanayiye ve e m p eryalist alma ge
iin nedeni, bu yz yerden b ir yere akm hzl eko no m ik gelime
ve deimelere yolamas idi. I. . IV. yzylda beliren proleterya
da, m a k in a ile retime geilmesi sonucunda, b a k a lar iinde a
lan ok sayda iinin m eydana getirdii geni tabanl b ir p ro le
terya deildi. Yunan'da m a kina icat edilmediinden b u a^am a sz-
k o n u su deildi.

. . IV. yzyl Y u n a n is ta n nda beliren b u p roleterya, Pelo

ponnesos Savalar ile Atina deniz im p a ra to rlu u n u n ykl ze
rine, emperyalist m usluklarn tkam ve Peloponnesos Savalar,
polisleraras dier (k apitalist gelimelerin zorlad kapitalist ni
telikte) savalar ve polisler iinde a risto k ra trd e m o k rat i sava
larnn r n olarak o rtay a km, yapsal b ir proleterya ol
m a k ta n ok, konjonktrel b i 1" proleterya idi.

S p a rta btn Y unanda eitliki b ir dzen k u r s a idi, hem bu

eitliki dzeni, hem bu p ro le te r tabam , salayan emperyalizmi
srdrem eyeceinden, Yunan emperyalizmi d u ru r, o zam an Yu
n a n 'd a m akina olmad halde b hzl ekonom ik gelimeyi ve yay
gn m a n ifa k t r sanayiini a y a k ta tutan em peryalist m u s lu k la r ka
pannca, ekonom ik dzen, b u n a parelel o lara k da sosyal dzen ge
rilerdi samsndayz. Gerek b ir eitliki dzen, m a kinal sanayi
re tim in e geilmeden srekli olamaz.

S p a rta 'd a E lilik ve E itsiz li e li k in D n

S p a rta top lum unun a r is to k r a tik snf olan

s p a rta n la r, eit yelerden k u ru lu b i r snf tekil ediyorlard. Bu
eitlik, hepsinin ayn m eslekten (asker) oluu a p n a k a d a r var

211
yordu. B u yzden, zellikle S p arta to plum sal dzeni klsik bii
m ini a ld k ta n so n ra , felsefeyi edebiyat, bilimi i edinenler k
mad. K imseye a sk e rlik dnda baka b ir ile, baka b ir eyle u
ra m a izin ve o lana verilmedi. Bu yzden S p a rta toplum unda,
kinci Messenia Savandan sonra filozof, ozan, edebiyat yeti
medi. O rta k d eerlerin b tn s p a rta n la rc a benimsendii bu to p
lumda, hepsi b ir e r filozof, orta k y aan an k lalardaki ortak elen
celerde, hepsi te k e r teker birer ozan idi. Bu ko nu larda birinin di
erinden s t n l yoktu. Byle de olunca, fikirler, iirler yaan
d, sylendi, a m a yazlmad,

S p a r ta 'd a ede b iy a tta isim v a rd r. de S p a rta dzeni

klsik eitliki biim ini alm adan yaam lardr. kisi S p a r ta nn
iinden yetim em i, Sp arta d lkelerden gelip, S p a r ta y benim
semi k im selerdir. B un la rd a n birincisi Alkmeo'dtr. Lydia'nn ba-
ehri alan S a rd e s'd e doup, onia'da yetimi, sonra S p a r ta ya g
erek o ray a yerlem itir.77 Birinci Messenia Sava ile kinci Mes-
senia Sava a ra s n d a (. . VII. yzylda) g rn r. Birinci Mes
senia Sava son elde ettikleri geni to p ra k la rd a n dolay zengin
leip, m re ffe h b ir hayata balayan S p a r ta a ristokrasisinin yaa
m n y a n str iirleri. S p a rta a ris to k ra tla rn n kzlar iin koro
iirleri yazm tr.

kincisi T y rta e u s dur; S p a rta h d r. kinci Messenia Sava s

rasn da ve s o n ra sn d a yaadn biliyoruz. M esseniallann ayak
lanm as zerine kan savata, S partailara iirleri ile cesaret v e r
meye alm tr, Stob aeu s'un Anthologiasma ald baz iirleri
zam anm za k alabilm itir.1 B u n la r h e m devir hakk n da elimizde
tek k ay na k trla r, h e m devrin S p artallarm n dncesi hakknda.
E u n o m la (iyi d z e n ) adl iirinde, sava yznden mahfolan ve
to p ra k la rn y eniden datlmasn isteyen vatand alardan sz
eder.** Gene bu iirinde, Messenia ayaklanm as sonunda yaplan
anayasa deiikliinden bahseder. H alk Meclisinin tasarlar dei
tirme hakk olm ayp, kabul ya da red h a k k olduunu ondan
reniriz."

71 A. E rh a t, K oro L irii, T e rc m e , Y unan cizel says, cilt. I. s. <114,

7> M ichell, S p a rta , s. 11.
w K ayan, P ro b le m s ... vol, I ...G reece, s. 179,
A risto te le s, P o litik a , V. V II. 4,
11 P lu ta rk h o s , (L in d c m a n ), L ykurgos, s. S.

212
 lkelerini seven tann-alayl k rallar
Ulus konseyinin toplantsnda en nde gelecekler
Yallar ondan sonra ve halk en son.9!
T yrtaeus bu eitsizliki anayasal d u ru m u yalnz yanstmakla kal
m ayp o n a y la r da. Ama kendisi b ir gerici olarak deil, halkn is
tem lerinin anayasay tam am en deitirmesinden korkan, halkn
so n k a r a r organ olmasn kabul etm ekle birlikte, krallarn ve. Ge-
ro u s ia 'n m d a kalmasn isteyen bir tutucu olarak gzkr.'*
T y r ta e u s un bir msras Spartallarn kendileri hakkndaki de
er yarglarn belgelendirir.
Szler yenilmez Herakles soyundansnz.**
S p a r ta krallar h a tta b t n sp a rta n la r H erakles soyundan geldik
lerine inanyorlard. Bu inan sp a rta n la rn fizik g vc cesarette
kendilerini b t n uluslardan stiin grlerinin ifadesidir.

T y rta e u s'u n iirlerinde yiitliin ve cesaretin en byk erdem

olduu sk sk tekrarlanm tr. S p a rta n la r b u erdemlere ulamak
iin u ra tla r. Ama birbirlerini gemek iin olm aktan ok, b irb ir
lerinden geri kalm am ak iindi b u uralar. rnein anonim ni
telikte olup, Sparta Mar o larak bilinen, zamanmza kadar ka
labilen b ir ark,
tleri k ahram an bol S p artan n delikanllar
B a b alan z v a ta n d a ; o lan genler,
Hayat esirgem ek adet deildir S p a rtada,
der.
Bu a rk d a k i ikinci m sra Spartallarn vatandalk konusundaki
titizliklerini, nc msra sp a rta n la rm kendilerini kamuya ada-
y l a n n m derecesini gsterir.
nc ozan Terpanter Lesbos'Uulur; Sparta'yA gm tr :
. . 676 larda grlr. Baz yazarlara gre, r h e lr a m n (S p a rta
anayasasn n ) sunuluunda Lykurgos ile birlikte alm olabilir.

82 P lu ta rk h o s , (L idcrnan), L ykurgos. s. 16,

1,1 M ichell, S p n rta , s. 1B.
H S to b a e u s u n Anlloloj 5 asndan, T y rta e u s, (J. M. E d m n ls). E legy nnl
Ia m b u s , vol. 1. C am bridge H a rv a rd Univ. Press, 1931 den, K aan lrob-
le m s ... v o l. L ...G reece s. 180 de.
111 B ak. V oegelin, ...Polis, s. 188 -190.
116 S p a rta M ar, T ercm e Y unun zel says, cilt. I. s. 383 (A. E rh a t vc
Y u n a n ca se m in e ri ren cileri ta ra fn d a n e v rilm itir).

2 13
Halk p a rtis in e sem pati besledii, arklaryla S p a r ta lla n yeni a n a
yasay k a b u l etmeye ikna etlii sylenir.*7

Dor cesaretinin eitimle edinilmez kaltmsal iistiin b i r yete

nek o ld u u n u dnen sparta eitleri (h om o lo l)," snflar ve u lus
lar aras ilikilerde, eitsizliki a risto k ra tik , eitler (s p a rta n la r)
aras ilikilerde, eitliki nyarglara sahip olm u olmallar.

G r ld gibi, Sparta'da zengin b i r dn ve edebiyat yok

tu. zellikle , , VI. yzyldan son ras iin h ibir S partal yazar
ve d n r n adm duymuyoruz.**

S p a r t a D e v r im ln ln Fikir K aynaklan

, . III. yzylda grlen S p a r ta devrimi, k uku suz daha n

ce devrimi hazrlayan baz yeni fikirlerden son ra p a tla k verm i
ti. Agis IV in halktan yana eitliki fikirler tadn P lu la rk h o s-
dnn reniyoruz. Baz yazarlara gre S p a rta devrimi eitliki
stoik dn n etkisinde idi. Kleomenes I I I n hocas, stoik
Sp haeru s idi.50 Baz yazarlarsa, b ir kez stoikliin gerekte eitlik
i olm adm, Sphaeru sun devrime etkili olduu yolundaki ka
ntlarn kesin yeterli ka ntlar olmadn, S p a rta devrim nin kay
nann, stoann hayali h m aniteryanizm i deil, kyniklerin b ir
dzeye getirici (eitletirici) sadelii old uu dncesindedirler.91

Y abanc fikir ve felsefelere kapal, kendi szl geleneklerine

ak olan S p a r ta nn, bu devrimlerde, ne stoik, ne de kynik felse
felerin deerlerinden deil, Iykurgyan eitliki gelenekten beslen
dii daha dorudur. Eski devirlerin (gerek olsun o lm asn)
Iykurgyan sadelii, eitlii, S p a rta to p lu m u sadelikten uzaklap,
eitsizlik arttka, eitlikten yana olanlarn ku a k ta n kuaa idear
lize ederek geirdikleri bir gelenekti.

Hutey, E arly S parta, s. 4 9 -5 0 den, K a an , P ro b le m s ... vol. I ...G reece,

s. 197.
M T lkydidcs, T arih, I. 5; IV. 10.
M Firgson, (G reek Im p erialism , s. 83 dc) a r is to k r a tik k lt r n A tin a da
halka mnL'dilirken, S p a rta 'd a ta h rip e d ild i in i syler,
11,1 M ich cll, S p a rta, s. 322.
MA frica , . .. S p a r l a j Revolllon, s. 1 6- 17.

214
 S p a r t a T o p lu m s a l D z e n in in
Z am an ve Sonras Yzyl D nrlerine E tkisi

S p a r ta toplum u ve dn, sanrz evresinden etkilenme-

m iti nem senecek lde. Ama S p a rta top lu m u zam annda ev
resini ve yzyllar sonrasnn dn rlerini d e rin bir ekilde e t
kiledi. Zam annd a bt n Yunan polislerinin a risto k ra tik (oligar-
ik) partilerini etkilemiti. Ayrca hem eitliki, hem eitsizliki
nitelik ve grnm . Eski Yunann hem eitliki hem eitsizliki
felsefe okullarn etkilemitir. S p a rta n sade h a y a tta n yana olan
ky nikler S p a r ta y vc szler sylemilerdir. S o k ra tik okul phi-
lo-Lakonian (S p a rta sem patizan) idi. zellikle P laton'un ideal
devletinin baz rtularla S p a r ta dzeninin b ir kopyas olduunu
ilerde greceiz. Kritias S p a r ta y ideal devlet olarak ven b ir ki
tap k yazmt.

t.. I. yzylda Pln tarkho s'dan balayarak, amza k a d a r bir

ok d n r de S parta to plum u ve lykurgyan reform larn etkisi
altn d a kalm tr. Solc d n rle r S p a r ta 'm n snf ii eitlik ve
sadeliini, sac d n rler S p a r ta disiplin ve militarizm ini, S p a r
ta to p lu m u n u n ana nitelii gstererek, S p a r ta to p lu m u n u kendi
siyasal beenileri ynnde idealize ederek ne s rm le rd ir. K u
ku suz iki tarafn tu tu m u da hataldr, G rd m z gibi S p a rta
to p lu m u n d a , hem ileri b ir eitlik, hem ileri b ir eitsizlik dzeni,
farkl alanlarda, birarada s rm t r.

S p a r ta n A risto k ra tik E itlik K a v ra m e rln e

S p a r ta ile ilgili incelemelerimize, eitlik kavram konu sun da

G. D. Ritchenin antik top lu m la ra ilikin ilgin b i r y o r u m u n u a k
tarp, b u n d a n S p a r ta da eitlik kavram i!e ilgili baz so n u la r
k a r a r a k sonulandracaz.

Ritchie, eitlik idealinin, antik toplunlarm eitsizliklerinin

b ir m iras olduunu syler. E itlik idealinin ayrcalk fikrinden
dodu un u, asillerin kendilerini halktan st n g rm e d e birleerek.

w Mchell, S parta, s, 200.

9-' Plulnrfcbosun yanl y a n st y z n d en , S p a r la 'n n s o n ra k i yzyM larn
so s y a listle rin e esin kayna o lu u k o n u su n d a b a k .
Alexancler G ray, T he S o c iallst T r a d itlo n M oses to L enin, N e\v Y ork - L o n
d o n - T o ro n to , L ongm ans, G reen Co., 1946, s. 11 v, d.

215
b irb irle rinin eitleri saydklarn, bylece eitliin a risto k ra tik kay
nakl b ir Fikir o ld u u n u ne s re r .*1
Bu y o ru m S p a r t a toplumuna, zellikle s p a r ta n la r snf ii
eitlik olgusuna, s p a r ta n aristokratik eitlik kavram na uygun
gzkm ektedir. G erekten dikkatle incelenirse g r l r ki, Ritchie'-
nin sz k o nu su ettii eitlik, aristokratik eitliktir. Oysa genel
a n la m d a eitlik, yani dem okratik eitlik, to p lu m u n bt n snf
lar gzniine alndnda, eitsizlik demeye varan aristokratik
eitlik fikrinin b ir uzants olarak b elirm e m itir Ritchie'nin dedi
i gibi, fakat b u aristok ratik eitlik, yani eitsizlik uygulam a
sna b ir tepki, eitsizlik fikrine b ir antitez o la ra k beliren sosyal
b ir istek ve iradedir. B u istekde b u lu n a n b u ideali benimseyenler
de, ta rih te d a h a ok aa snflar o lm u tu r. Greceimiz gibi bu
t r bi 1 eitlii benim sey en snf Atina'da a r is to k ra tla ra kar b u r
juvazi olm utu r.
ok zel b ir to p lu m sa l yaps olan S p a r ta 'd a ise, eitlik idea-
alinin, alt snflarn, sadelik ideali ile b irlik te olan aristokratik
eitlik k a v ram n alp, bun un apn g enileterek benimsemeleriy
le, oligarik eitlik ka v ra m yoluyla geildii d o r u d u r ama, b u d u
ru m genelleme y ap m a y a elverili olm ayan zel b i r d urum dur.

P O L l s t N G E L M E S D E V R N D E
ATNA TOPLUMU

Alina polisinin k u ru lu u n u ve Atina toplu

m u n u n S olona k a d a r geirdii gelimeleri, Polisin Kuruluu b
l m n d e ncelemitik. Bu blmde Atina to p lu m u n u n Solon s o n ra
s gelimelerini, polisin k devrinin balangc olan Pelopon
nesos Savalarna k a d a r getireceiz.

Alina Polisinin K u ru lu Devrini K sa B ir H a trla t

Atina to p lu m u n u n Solon sonras gelimelerini incelemeye ba

lam adan nce, S olon 'a kadarki devrini k saca hatrlatalm . Atina
toplum u, Dor saldrlar sonunda, kk, ta rm sa l bir toplum ola
rak belirmiti. K rallkla ynetiliyordu. Z am anla toprak lar b ir az
ln elinde toplan m aya, bylece toplum feodal b ir karektere b-

* G. D. R itch ie, N a tu r a l R ig h ts, 1885, s. 284, 261 d e n , Davitl T lom son, E qu-
ality, C a m b rid g c , T h e Univ. Press, 1949, s. 14.

216
r nm ey e balad. Bu srada krallarn y annd a aristokratlardan ku
r u lu d anm a meclisleri belirdi. Atina to plum und a yaygn tarm
dan (ta h l retim inden) youn tarm a geilmesi (zeytinya ve a
r a p re tim in e geilmesi),3 Atina to plum una ilerideki yzyllarda
geliecek olan devrimci deiikliklerin toh um un u cknili.

tik elde youn tarm baz teme?1yatrm lar gerektirdiinden,

kk kyller bu yatrmlar yapamayp, verimli youn l a n j n
geemediler; da h a az verimli tahl ta rm n d a kaldlar. Zengin b
yk to p r a k sahipleri ise, bu y atrm la r yapp verimli youn tar
m a getiler. a ra p ve zeytinya retim i, i ve d ticareti gelitir
meye balad. B u srada kp kullanl hzla yaygnlaan para,
eko no m ik ve sosyal geliimi hzlandrd. T a rm alannda, zengin
asillerle rek a b e t edemeyen kk kyller, topraklarn ipotee
vererek yksek faizlerle b o r la r aldlar. Bu borlarn deyemeyip
top ra k larn ellerinden kaptrdlar. T a rm (to p ra k ) ve bor kle
leri haline geldiler. Bunlara karlk, saylar gittike azalp zen
ginleen b ir to p r a k a a lan snf, belirgin bir ekilde ortaya kt.
Atina to p lu m u n u n kesin ekilde eupat-idea denen aristokratlarla,
ihe t denen ha lk snflarna ayrlmas b u zam ana raslar. Kraln ya
nndaki asillerden kurulu danm a meclisi, yasam a meclisi haline
geldi. Y netim krallktan aristokrasiye dnt. Vatandalk asa
let lsne gre tannd. Siyasal h a k la r asillere hasredildi.

A risto k ra tla rla halkn aras gittike almaya balarken, b u iki

snf arasna, youn tarm retim inin ve ticaretin ortaya kard
b ir nc snf, orta snf da geliip giriyordu yava yava. Bu b u r
juvazi ile k r proleteryas diyebileceimiz thetler birleme eilimi
gsterdiler. Ayrca bir tiranlk giriimi de nlenince, aristok ra tla r
burjuvazi ile anlam a yolunu gvenli buldu lar. Siyasal h aklar,
asalet yerine her iki snfn d a o r ta k zellii olan servet le
ine gre datld. Halka da baz siyasal h ak lar tannd sus pay
olarak, Bylece zenginlerin ynetim i olan oligariye geilmi ol
du. Ancak b t n bu gelimeler Atinann yerli n fusu g ru p la n a r a
sndaki gelimelerdi. Yerlemi ya b a nc la r (m etoikoslar) ve kle
ler b u gelimelerin dnda tutuluyordu.

E k o n o m ik gelimelerin o r ta snf glendirdii srada, sava

teknolojisinde h o p ltd e n n phaEanks dzeni, svari olamayp ken-

5 M cNcilI, A YVorltl H istory, s, 89.

217
dini h opll o larak donatabilen orta snf, Atina politikasna nem
li bir arl olan snf olarak girmesinde etkisi ola b ir dier un
sur o larak be!irdi.w

Siyasal h ak larn datmnda servet leini kabl ederek,

snflar a ra sn d a b ir denge k urm a am acn giiden Solon'un dzen
lemeleri, serveti l ald iin gittike b u rjuv a z i yararna geli
melere yolaan (s ta tik deil) dinam ik bir denge k urm utu. Byle
ce servet, a ris to k ra tla rd a n gelien ticaret ve sanayi ile b u rju v a la
ra kaydka, ynetim de aristokrasiden, oligariden dem okrasiye
doru kaymaya balad. Bu geliimde P e isistra to s'u n liranl hz
landrc b ir u n s u r oldu.

Pelslslratos vc T iranlk Ynelim i

Solon'un reform lar o rta yolu izledii iin,

ne st ne de alt tabakalar mem nun etm iti. tki taraf da Solor'-
dan daha fazlasn ummular, daha azn bulm ulard. Honutsuz-
lk salt b ir um ulan bulamayn eseri olsa idi, zam anla b u 'd u y g u
silinir, uzlama gerei kabullenilir, siyasal denge snflararas sos
yal vc e k onom ik dengeye uygunsa, bir s re so nra top lu m a sosyal
kararllk egemen olurdu. Byle olm ad, n k Solon'un re fo rm
lar belki Solon'un bile ummad baz y a n so n u la r d ourm utu.
Solon b o r la n affetmi, Atinal to p ra k ve b or klelerini k u r
tarmt am a topraklarn yeniden p aylatrlm asn y anam am t.
Bu d u ru m d a zgrlklerine kavuan topraksz, mlksz snfn,
devrimci bir proleterya meydana getirmesi kanlmazd. Geri So
lon, uzun sre iinde tarm alanndan gelen bu igcn sorabi
lecek olan ticaret ve zanaatlar kkrtm t am a bu, b ir a n d a z-
gr kalan fakat ekip biecek toprak bula m a y a n fakir Attika kyl
snn ani ihtiyalarn karlayabilecek b ir ey deildi.

Sonunda Atina sosyal hayatnda devrimci b i r potansiyel ola

rak ortaya kan topraksz kyller, Peisistrato s'un kendilerine

% McNcill, A W orld H istory, s, 90.

91 P l u t a r k h o s , (L indem an), Solon, s. 48 de, b u d u r u m u , K a b u l etti i y n tem
r e zenginleri ne fakirleri m em nun e tli. Z en g in le r b o r la rn a ffe d ilm e sin
den. fa k irle rse to p rak larn d a g tlm a y n d a n h o la n m a d la r... O n u Lykur-
jros gibi b t n vaan d alar m lkle eit k lm a m a k la kn ad lar , diye a n
latr.

218
nderlik etmesi ile Atina siyasal hay a tn a ka tldlar.91 Bu hareket
Atina d e m o k ra tik partisinin balangc saylabilir. Plutarkhos, b u
gru b u n a rtk eitlik deil, d u ru m u n lehlerine deitirilmesini m it
eder old uk larn syler.'" Bundan h uk uki eitliin karnlarn do
yurm ad b u snfn, ekonomik re fo rm la r ve dzenlemeler pein
de k o tu k la rn anlyoruz.
Bu g ru b u n bana geen Peisistratos h a lk ta n deildi; a risto k
ratt. Onunla b irlikte dem o kratik p a rtin in b ana aristok rat soylu
nderlerin gemesi b ir gelenek halini ald. Bu gelenek, P e lo p o n n o
sos Savalar srasnda Periklesden s o n ra b aa geen deri fabrika
t r K leon'a k a d a r srd. Halk asndan b u n u n nedeni, h alk a r a
sndan geim s orun la rn da n frsat bulup, a r is to k ra t politikaclarla
uraabilecek k a d a r bo zam ana sahip olup, k endini yetitirebilen
kimselerin knmayt idi. D em okratik parti safnda politikaya
atlan a r is to k ra tla r bakm ndan iki genel neden vard. Biri o p o r t
nizm idi. D em okratik partiyi gl gren p a rla k gen aristokrata
lar, Atina sosyal hayatnda sz sahibi ve an h ret sahibi o labil
mek iin, ksa yoldan sivrilmek iin girdiler d e m o k r a t partiye. Di
er neden hm an izm idi. Aristokrat soylu da olsa, baz Atina ay
dnlar, ezilen halk ku rta rm a k ideali ile halkn davasn benim si
yorlard. Peisistratos ite bun lardan biriydi; ICleisthenes b ir die
ri.
Solon Atina demokrasisinin h u k u k i temellerini atm t, Pei
sistratos onu ekonom ik temellere d a y a n d ra ra k salam latrd.
Kleistlenes d uvarlarn ykseltecek, opo rt n iz m in in ar bast
anlalan Perikles ise, atsn giydirecekti.

9> P lu ta rk h o s , (L in d e m a n ), Solon, s. 57 de, S o lo n dar s o n ra A in alla rn , d z

l k y e rle rd e k ile rn [ov ad ak i geni to p ra k l a r is to k r a tla r n ] L yk u rg o s, d e
niz k ys s a k in le rin in [B u rju v a la rn o la c a k ] M eg ak les. dalk y e rle rd e
k ile rin [ to p ra k s z la rn , ya da uzak v e rim siz y a m a la rd a k i fa k ir k y l
le rin ] P e is is tra to s b a k an l n d a b irle e re k e b l n d k le rin i y a za r. S o
n u n c u g ru b u n , d m a n la r zcngirler olan a lk a n h a lk k a lab al o ld u
u n u .b e lir tir .
A risto tele s ise, (A tm alla rn D evleti, I. 13 de) S u lo n a y rld k la n on yl
s o n ra A tin a 'd a p a rti k a v g alarn n b a lad n , p a r tin in b e lird i in i,
deniz k y sn d a o tu ra n la rn g r n le d e v le tte o r t a sn fn egem en li i
iin u ra tk la rn , ovada iftlik leri o la n la rn [ a r i s to k r a tl a r n ] o lig a ri
k u rm a a m a c n d a o ld u k larn , d a lk y e rle rd e y a a y a n la rn , h a lk e g e m e n
liinin e n a te li yanls saylan, b o r lu , ( a k ir ve s u lu la rn P e sistra to s'-
u n a rd n d a to p la n d k la rn syler.
P l u t a r k h o s , (L in d e m a n ), Solon, s. 59.

219
 Pe isistra to s, k u rn a z c a hazrlad b ir d a rb e ile, t. . 560 da
akropolisi z a p te d ip , Atina ynetimine el koydu. Tiran oldu. Solon
kendisine k ar c e p he ald; ama o Solon anayasasn olduu gibi
b ra k p ,101 nem li y erlere adam larn geirmekle yetindi.1"1 abala
rn e k o n o m ik a la n a yneltti. nce a m a ta c asilleri A tina'dan s
rp, b u n la r n m l k l e r i n e 1"1 ve byk i f tl ik le r e 101 el koyup, bu to p
ra k la r b lp top raksz ve fakir kyllere datt. Kyllere
kk iftlik ekono m ileri ku rm alar iin bo r p ara ve s rd
a r is to k r a tla r d a n ald k larnd an tohm ve ift hayvan verdi." By
lece kendisini i k t i d a r a getiren ve ik tid a rn destekleyen kk ky
llerin ve iilerin ekonom ik d u r u m u n u dzeltmeye alt.1*

Aa ta b a k a la r n ihtiyalarna ilk a n da cevap verebilmek iin

ald b u ksa devre tedbirlerini, akllca planlanm b ir uzun dev.-
re p ro gram izledi. Yalnz tarm desteklem ekle kalmayp, ticaret
ve sanayinin de gelitirilmesi gereini grd. Kendisinin T r a k y a da
altn m a d e n le ri ve b u ra d a n gelen p a ra y la salad bir cretli has-
3 o r d u s u vard. B u yolla Atina ek onom isine giren para, ekonom i
yi h a re k e te g e tirirk e n , Atina'nn L a u riu m 'd a k i gm madenlerini
daha youn b ir ekilde iletip p ara b a strd . B u paray ekonomiye
by k k a m u y a p la r y aptrarak aktard. Bylece Attika to p ra k
larnn besleyem edii iin ehre inen kylleri i g, gelir sahibi
yapt. B ir y a n d a n d a ticareti ve end striy i destekledi; b ir filo kur
du.10*

w P lu ta rk h o s 't gre, (L in d e m an ), Solon, s. 60 d a ) P e isistra to s kendini y a

ra la y a r a k h a lk a , a ris to k ra tla r beni ld rm e k isliy o rla r der. H a lk d a o n u
korum asL iin s il h l elli m u h afz v e rilm esi k a ra r a lr. P e isistra to s b u n
la rla d a rb e y i b a a rr .
*> M ansel, E ge ve Y u n a n T arih i, s. 192.
P lu ta rk h o s , (L in d e m a n ), Solon, s. 62.
L a c rte li D iogenes, I. 53 de, P iiis is tra to s'u n b u k o n u d a S o lo n 'a yle b ir
m e k tu p yazd n s y l e r : A tinallar ile rin i se n in y a sa la rn a gre y
n e tm e le rin d e s e r b e s t b ra k tm ... k im s e n in h a k la rn g e n ile tm e sin e izin
v e rm e d im . H e r v a ta n d a m lk n d e n , b a n a d eil k a m u g id erleri iin, %
10 d y o r.
,U1 D elo rm e, L a ro u s s e ... H isto ry , s. 110
IIH M ansel, E ge ve Y u n a n T arih i, s. IJ2.
105 A risto tele s, A tin a lIla rn Dcvlull, I. to : V oejjeli, ...Polis, s. 118.
101 M ansel, E ge vc Y u n a n T arih i, s. 192.
,OT N ilsso n , ...E a rly G re ek T yrants, s. 2 - 2 4 den, K aan, P ro b le m s... vol. I
...G recce, s. 235.
'* D lorte, L a ro u s s e ... Illslm y , s, 110,

220
 . . 555 de zenginler tarafndan iktidardan drlp srgn
edildiyse de, m adenleri ve cretli o rd u su sayesinde tekrar dnp,
halkn d a destei ile iktidar ele geirdi.1 Ondan sonra lnceye
k a d a r b a ta kald.
Denizar ticaretin gelimesi Peisstratosu ticaret yollarn
gvene a lm a zorunda brakt." Bunun iin Heiiespondu (boaz
lar) ele geirerek, Atina emperyalizmini balatm oldu.111 Atina
da halk ynetim ile emperyalizmin ayn zamanda balay ilgin
tir. ile rid e de greceiz ki, Atina emperyalizmi Atina demokrasisi
ne parelel o larak geliecektir.
P e is istra to sun aristokratlarn nufuzunu krp alt tabakalar
ykselten b u ekonomik tedbirleri yan sra, bu yolda, aristokratik
nufuza yol aan kabile rgtleniine d okunm am akla beraber, aris
to k ra tik genoslarn (kabile rgtlenilerinin) kaltmsal rahiplik
lerinin iktidarn krmak iin, o rp h ik dini, bir devlet dini olarak
su n d u u n u gryoruz."2 Ayn ekilde Panatheneaia (b l n Atina
blgelerini kapsayan) festivalini k u ru u n u n da, Atinada aristok
ra tik genoslarn yerel nufuzunu krp, blgeler, (dolaysiyle snf
lar) a r a s n d a bir eitlik salama am acna hizmet e t t i i 111 sanl
yor.
Peisistratos, btn bunlar, aa tabakalar ekonomik bakm-
dan y kse ltm e k ve Atina toplumsal h a yatnda sz sahibi olm alar
n salam ak iin yapm gzkyor. Bu Peisistratos'un politikas
nn klsik y o ru m u du r. Ancak baz yazarlara gre b t n tiranlar
gibi P eisistratos da burjuvazinin temsilcisi idi.H Peisistratosun

109 M ansel, Ege ve Ynan Tarihi, s. 190-191.

||UN ilsson. ...E arly Greek Tyrants, s. 2-24 den. Kaan, Problcm s... vol.
I ...G reece, s. 235
'" D e lo rm e , L arousse ... H istory, s. 110.
111 B u rn c t, ...T h a le s lo Plato, s. 25; V oegelin, ...P olis, s, 212.
O rp h ik d in in d a h a ok halk a ra s n d a yaygn o ld u u n u ve e itlik i d e er
leri b u lu n d u u n u daha nce g 'm t . B ak. s. 31-33 vc s, 155.
111 K aan, T he G reat Dialogue..., s. 52.
i rnein, P. N. Ure, The Origin of T yran n y 'd t,
(K a an , P ro b le m s..: vo!. I ... G reece, s. 221 - 226 d a ) P e isistra to su n g
m m a d e n le rin e sahip b ir k a p ita list o ld u u n u , n d e ri old u u d a lk y e r
ler h a lk n n , lu iu cu kyller o tam a y ac a n , b u n la rn m ad en ci vc i ile r
o ld u k la rn syler. Vcyelin ise, ( ...lolis, 30 d a ), P e isistra to s'u n y alnzca
in sa n c l a m a la rla h a rek e t e tm i o lm a y p , g tt p o litik ad a , fa k ir it i
c ile ri k iik iftlik ekonom isi k u ra c a k to p ra k salayp k re d i v e re re k , o n
la r A tin a 'd a n ve p o litik ad an u z a k la trm a a m a c g tt n syler.

221
ekonom ik abalarnn burjuvaziye yarad m u h a k k a k . Ancak o de
virde halkn refahn ticaret ve sanayiyi k k rta ra k ykseltm ekten
baka yol da yoktur, yle anlalyor ki, Solon servet lei ile
aristokrasiyle burjuvazinin koalisyonunun temsilcisi olmutu. Pei
sistratos ise, Atina ticaret ve sanayisini c a n la n d r a ra k en alt taba^
ka (k k kyller ve iiler) ile, burjuvazinin (t ccarlarn ve sa
nayicilerin) a risto k ra tla ra kar koalisyonunun b i r temsilcisi idi.
Esasen ticaret ve sanayinin yeni yeni gelimeye balad bir za
manda, topraksz kalp, ehre gp i b u la n kim selerle burjuvazim
nin ilk z a m an la rd a arasnin almas beklenemez. kar atm as
bu ilk andak i kar birliinden neden so n ra o rta y a kar.

Bu adan Peisistratosun yaptklarn deerlendirirsek, dedi

imiz gibi, Peisistratos burjuvazi ile en alt ( v a ta n d a la r) snfnn
koalisyonunun temsilcisi idi. Solon'un sn fla ra ras denge a m a
cyla halka tand baz snrl haklar geniletm ek iin u ra m a
yp, bu haklarn ekonomik dayanan salam ak iin, abalarn
ekonom ik alana yneltmitir. Bylece Atina to p lu m u n u n burjuva-
lama (ta b i b u na parelel olarak d e m o k ra tla m a ) srecini tekelden
ynetiminin etkinliinin avantajlaryla hzlandrm t.

Atina toplumsal rgtleniini d e m o k ra tla tra n Kleisthen-s

baa geince, bu nemli dn m yapabilm ek iin gerekli olan
ekonomik o rta m n Peisistratos tarafnd an o nu n abalarnn eseri
olarak olgunlatrlm olduunu grecektir.
Pesitratos 1. . 527 de lnce, yerine b y k olu H ip park hos
geer. O da babasnn izledii halk politikay izlemeye balar. An
cak szde zel b ir davadan dolay Aristogeiton ve H arm odious aci
li iki asil tarafndan ldrlr. Y e r n e geen k ardei Hippias, bu
yzden korkup, sert bir politika izlemeye balar. Kelimenin olum-
suz anlamyla, tan b ir tiranlk ynetimi k u rar. H alk kendisinden
sour; asillerse zaten kendisine kardrlar. K leisthenes b akanl
nda Thebai'de birleen Atina'dan srg n edilm i olan asiller,
Sparta'nn da yardmyla A tinaya saldrrlar. H alk Hppias' des
teklemez. Hippias teslim olur. Tiran ailesi A tinad a n srlr. By
lece Atina'da tiranlk ynetimi I. . 510 da sona erm i olur.115

Atina tiranlk ynetimi devirleri, daha son ra la r, Tiranlar a-

n incelcrken grdmz nedenlerden dolay, hem a risto k ra t

m M anscl, Ege ve Y unan T arili, s. 196 - 197

222
larca, hem de m ok ra tla rca kt b ir ynetim devri o larak sunulursa
da, Aristoteles, Peisistratos ynetim inin halk hi skmadn,
onun a iin sonradan Kronos a [ a ltn a] dendiini sy
ler.114

K llslhenes'in D e m o k ra tik R e fo rm la r

Kleisthenes, tiran ailesi asiller tarafndan

A tina'dan uzaklatrldktan sonra, Arklon B asileus (ba ynetici
m e m u r) o larak baa gemiti. Birden po litika deitirip Atinadaki
halka (d e m o k ra tik partiye) dayanp, hazrlad dem okratik re
form tasarlarn Halk Meclisine kabul e ttir e r e k , Atina dem ok rasi
sinin en nemli sosyal reformlarn gerekletirdi.

Cenos Yerine Deme rgtlenii

I. . 508 de Peisistratos'un gerekletirdii re form larnn en

nemlisi, genos rgtlenii yerine deme (ya d a dem eoi) rgtleni
ini getirii idi, Kleisthenes, Solon'un halk dzenlemelerine ra
men, Atina siyasal hayatnda a risto k ra tla rn sz sahibi olmaya de
vam edilerinin nedenini buldu. Bu, genos, k a n birliine dayanan,
kaltmsal izgiyi izleyen kabile rgtlenii idi. B u n a gre Atina
to p lu m u eitli genoslara ayrlmt. Baz g e h o sla r dierlerinden
daha asil dolaysiyle daha nemli idi. Gene gerroslarn iinde baz
aileler, (o genosn an a izgisinden o ldu klar iin) daha asil, daha
nfuzluydular. Sosyal hayattaki bu. asalet olgusu, (Solon'un asale
ti b ra kp siyasal haklarn datm nda serveti l alm olm as
na ra m e n ), siyasal hayatta da yanksn b u lu y o rd u . Hele, merkezi
deil de yerel siyasal rgtlenie, b u genos rgtlenii yznden
ta m am e n asiller egemen oluyorlard.
K leisthenes Atina'daki kan bana d a y a n a n d r t genosu kal
drd. Atina'y deme adm verdii on blgeye ayrd. Genosn ka
ltmsal (k a n bana dayanan) rgtleni o lm a sn a karlk, dem e
ler, blgesel, yerel rgtleniti. Ancak bu, ta m b ir corafi bln
de deildi. Demeler byle corafi esasa gre blnselerdi, sonunda
gene belli baz demeler belli baz genoslar y a n s tr d u ru m a d er
lerdi. nk belli genoslar, belli snflar belli yerlerde o tu ru y o r
lard. Bu yzden Kleisthenes, dem eler a r a s n d a eitlik salamak,

l16 A risto te le s, A tin a b la n n D ev itti, I. 16.

223
bylece a r is to k r a t n fuzun u krm ak iin, genoslar blecek ekilde
daha da k a rm a k b i r rgtlenie gitti, n c e Atina'y, ehir, ky
vc i blge o larak e ayrd. te h e r demeye, demelerin kompo-
pozisyor ve n fu sla rn n eit olmasna d ik k a t ederek, b u ksm
dan da yeler yazd .117 B li reform dan nce, Atina vatandal ge-
no s yesi olm a n kouluna bal idi. K leisthenes bu nu kaldrp
yeni rgtlenie gre deme yesi olm ay vatandaln n koulu
o larak ald.11* Bylece Atina'da, b ir genos yesi olmad (yeterin
ce asil olm ad) iin vatandalk dnda kalm p e k ok kimseyi
va ta n d a la r a ra sn a katarak , v a ta n d a la r evresini geniletip," va
ta n d a la r snF iinde asillere kar h alkn oran n artrd. B u a ra
birok iyi halli m eto ik o su 120 h a tta baz a zatlanm k le le ri111 v atan
da yapt. Bylece A tina'da kle ve m e to ik o sla r dnda herkes, va
ta n d a la r org annn iine alnm, siyasal h a k la ra kavumu oldu.

Atina'da, b u rgtleniten nce, b i r kim se adndan sonra so,-

yad olarak, g e n o su n u n adn da sylerdi. B u yzden b ir kimsenin
ad ndan asil o lu p olm ad, asaletinin derecesi anlalabilirdi. lOe-
isthenes b u n u k a ld rp herkesin dem esi adyla anlm as kuraln
koydu.112
K leisthen esin b u dem e rgtlenii re fo r m u n u n ba a m a la n
u n l a r d : A risto k ra tik rgtleniin n ufu z u n u kaldrm ak.u Btn
v a ta n d a larn y n etim e katlm asn sa lam ak .'" Aristotelesin de
iaret ettii gibi,10 ktleleri [snflar] b irb irin e kartrm ak, Ati
na p o litikasn da b lgeer (dolaysiyle sn flar) arasn d a denge k u r

1,7 M ansel, E ge vc Y o a n T arili, s . - 198.

ie V ocgelin, ...P o lis, s. 115.'
* V oegelin. ...P o lis, s. 116.
Iu O k a n d a n , Um uU A m m e H u k u k u lk Z a m a n la r, s. 141.
111 Z im m c rn , T h e G re e k C u m m o u v calth ..., s, 392,
A risto te le s, P o litik a , H . I. 10.
112 A risto te le s, A lin a lia rm D evleti, I, 21.
Bu, T rk iy e C u m h u riy e tin in lk a p y e rin e so y a d d e v rim in i a n d ry o r. Am a
so y a d d e v rim in d e n d a h a kk l b ir re fo rm o la ra k gzkyor. nk biz
de, rn e in E refz'adcler lak a b y e rin e , E re fo u llar soyad a ln a b ilir
ken, K le s th e n e s 'in re fo rm u iin, b u s z k o n u su o lam a zd . Szgelim i Hc-
ra k le so u lla r y e rin e o so y d an o lsu n o lm a sn b i r g ru p kim se, o so y d a n
o la n la rla b irlik te , Y enim ahallcli so y a d n k u lla n a c a k t,
m V ocg elin , ...P o lis, s. 116.
131 M an sel, E ge vc Y u n a n T arih i, s. 198.
,a A risto te le s, A lm a lla r n D evleti, I. 21.

224
m a k t.126 Grld gibi b tn bu amalar, sosyal eitlii salamak
ve sn flar a ra sn d a siyasal dengeyi k u r m a abasnda olan am a
lard. K iinin soyad (genos) yerine dem esi ile anlmas, eitlik
se m b o l idi.n

Ancak Kleisthenes'in b u reform u, vatandalk hakk tanmada

soy yerine yer (ikam et) lsn koyan ta m bir demokratik
refo rm deildi. nk bir kerelik olm ak zere (onda da kle ve
tetoikoslar dta braklarak) yer lsne gre vatandalk em
beri geniletilmi, ondan sonra vatandalk, Kleisthenes'in b u . .
508 deki devrim inde vatanda olanlarn soylarna hasrettirilmi,
yani-gene soy lsne dnlm t. Ya da diyebiliriz ki soy l
s b ir kerelik olm ak zere geniletilmiti. Bu r e f o r m d a n ' sonra
kiinin yeri deise de, 1. . 508 demesi ile anlmaya baland.'
Bu yzden, Kleisthenesin re fo rm u n d a n sonra Atinaya yerlemi
b ir zg r aile, Atina'da devaml o la ra k be on kuak sresince kal
m olsa bile, b ir metoikos (yerlemi yabanc) statsnde kalyor,
v ata n d a lk haklarna kavuamyordu. Bu, Atina demokrasisinin,
kleleri d arda b raktktan baka, Atina vatandalm Atina va
tan d a la rn n soylarna inhisar ettirerek , b ir ksm zgr kimse
leri de d a rd a brakan snrl b ir dem okrasi olmasn niteledi.
Atina d e m o k ra tik partisi vatandaln snrlandrlm asnda oligar-
ik p a rti ile birleti. nk asil soylu olm adklarn bilen ve bu
yzden asil soylularn arl altnda ezilen Atina halk, o nu runu
Atina vatan da olmayanlara gre Atina vatanda olma g u ru r ve
st n l k duygusu ile onarabiliybrdu. Bu yzden ve daha da nem
lisi, v a ta n d a la r polisin kendilerine (zellikle emperyalist kaynakr
la r d a n ) salad yararlar bakalaryla paylam am ak iin, dem o k
ra tik p a r ti vatandalk hakknn snrl tu tulm asnda ok titiz dav
rand.

Kleisthenes yapms olduu b u vatandalk reform u ile, a ris

to k r a tla rn s ta tsn her Atina yurttan kapsayacak ekilde hal-
k a d a tanm t. Aristokratik jeneoloji yerine, .. 508 deki atann
ika m e tga h n a dayanan demoik jeneolojiyi koym utu.n

126 M ansel, E g e ve Y unan T arih i, s. 199.

127 C ro z at, A m m e H u k u k u D ersleri, s. 55.
i V oegelin, ...P o lis, s. 116.
12S V oegelin, ...P o lis, s. 106.

225
 Kleisthenes, bu en nemli reform u yan sra baz siyasal re
fo rm la r da gerekletirdi. im di bun lar grelim.

E oule (Beyizler MeclJst)

Solon kalabalk Halk Meclisinin ileyiini h zlandrm ak iin,

o n u n gndemini, tasarlarn hazrlayan ve Halk Meclisi istediin
de g r n bildiren Drty 2 er Meclisini k u rm u tu . Drtyzler
Meclisi yeleri, drt Atina kabilesinden nce oyla seilenler a r a s n
dan kurrayla seildikleri iin, (oyla seim ie kart iin) aris-
to k r a t ik nitelii ar basan b ir k u ru m d u . K alabalk H a lk Meclisi
s o ru n la r hzl bir zme b a la y a m d iin, zellikle acele h a l
lerde, Drtyzler Meclisinin g r n benimsiyor, ya d a baz so
r u n la r, ynetici organ olan a r k h o n la r a braklyordu. B u n e d e n le r
den dolay Atina politikasnda d e m o k ra tik rgtlenie r a m e n az*-
lk a risto k ratlarn nemli lde etkileri duyuluyordu. nk ark-
lonlar da Solon anayasasna gre yalnzca en st (en zengin) snf
a ra sn d a n seilebiliyorlard,
K l e i s t h e n e s bu d u ru m u nlemek, yrtm eyi de h alk n eline
v erm ek iin, Drtyzler Meclisini kaldrp, Boule'yi (Beyzler
Meclsini) kurdu. Drtyzler Meclisinden farkl olarak, o n a baz
y r tm e yetkileri de verdi.
Boule, h e r demenin gsterdii beyzer aday iinden k u r r a
ile seilen ellier kiiden m eydana gelen beyz kiilik b ir ynet- ,
me ku ru lu idi. Ancak top lantlarn beyz kiilik b i r k u ru l h a lin
de deil, h e r demenin ellier kiilik g rubunun srayla, senede otuz-
altar gn bu grevi nbetlee grm eleri eklinde y a pa rla rd. Bu
dzenlemeler sonunda Drtyzler Meclisinden farkl o la rak Boule
a ktif b ir ynetici organ olarak belirdi.

S tra re g le r (K u m a n d an lar)

Kleisthenesin nemli r e fo rm la rn d an biri de, askeri rgtle

nite strateglerin seimi kon u su n d a idi. Kleisthenes rg t n n her
demesi savata kendi alavm y n etm ek iin b ir k u m a n d a n sem e
ye baladlar. Bylece oy ile seilen Atinann on k um a n d a n , sa
vata Atina ordusunu ynetiyorlard, tik zam anlarda h er dem enin
kum andan srayla bir yl b a k u m a n d a n lk ( p o le m a rk h o s) yapa-

'*> M ansel, Ege ve Yunan T arihi, s. 200,

226
rak, savata alaylararas eg d m salyordu.111 Daha so nra (Pers
Savalar srasnda) b a k u m a n d a n la r blitn Atina vatandalar ta-
raTndan oyla seilir oldular.

Bu askeri bir grev o la ra k gzken s tra tek lik ve polenarkhos-

luk, zam anla b yk nem kazanarak, Atina politik asnd a ba rol
oynayan k u p jm la r haline geldiler. Dier b irok m e m u r la r n kurra
ile seilmesine karlk, b i r h ata n n Atina polisinin b ana byk
bellar aabilecei ku m a n d a n lk ta , amatr politika ilkesinin uy
g ulanm as zrl grld. Bu yzden k u m a n d a n la r ku rray la deil,
kum and an la yetenekli grlenler a ra sn d a n oyla seilmeye ba
land.
K um and anlarn oyla seilmesi iki nem li s o n u c u birliinde
getirdi. Biri dem o kratik seim arac olan k u rr a y a gre oy, en iyi
leri seme eiliminde olduu iin, oligarik b i r arat.U2 in ii
ne oy ile seim girince, kum andanla ha lk ta n k im seler deil, ken
dilerini iyi yetitirm e o la n a k la r bulabilmi a r isto k ra tla r, oligark-
lar seilmeye baland. B u n la r k u rra ile seilen dier yksek m e
m u rla ra , (rnein a r k h o n la r a ) gre, oyla ( h a lk ta ra fn d a n , bee
nilerek) seildikleri iin, b y k nfuz k a z a n d la r zam anla. Niha
yet Atina tarihindeki n rd n rd a savalar, zellikle Pers vu Pelopon
nesos Savalar}, k u m a n d a n la rn nemini d a h a da artrd. Sonunda
k u m a n d a n la r Atina'nn b i r y r tm e organ gibi, b a k u m a n d a n la r
da zam anm zn b a k a n la n gibi oldular.133 B u n la r d gvenlik ne
denleriyle i gvenlikle, d politika nedenleriyle i p o litika ile il
gilenmeye baladlar.1 Yazl anayasa o nlara byle b i r grev ver
medii halde, siyasal h a y a t (uygulam a) onlar bu mevkiye ykselt
ti.

B u nu n zerine, Pers Savalar srasnda b a k u m a n d a n seilen

Them istokles'ten b alayarak, p a rti nderleri, Atina politikasn y -

151 M ansel, E ge ve Y unan T a rih i, s. 201.

IU A ristoteles, A tinallann Devleti, I. 61 de. sava ilerine bakan biitn m e
m u rlarn el kaldrm ayla seildiklerini syler.
D evlet m a k a m la rn n k u rra y la deil de seim le [o y la ] d o ld u ru lm a s oli
ga riy e m ah su s v a sfla rd a n b irid ir . (P olitika, IV . IX . 9.) d ey en A risto te
les, oyun olig arik . k u r ra n n d e m o k ra tik b ir a ra o ld u u n u b e lirtm i
o lu r.
1,1 B a rk e r, G re ek P o litic al T h e o ry ..., s. 36.
IM G eorge H. S abine. A H is to ry o f P olitical T heory, N ew Y o rk , H e n ry Hold
a n d Co., 1949, s. 139- 140.

227
n e tm e k iin, ke ndilerini a rk h o n deil, b a k u m a n d a n setirmeye a
ltla r .135 Oyla seilen okluk b a k u m a n d a n la r, T hem istokles'den
(l.. 487 d en ) Kleo'a (.. 429 a) k a d a r a risto k ra t o ld u k ta n in
Atina d e m o k ra sisi a ris to k ra t oderlcrce ynetilen, halk ta ra fn d a n
d enetlenen b i r dem o k ra si oldu.
B a k u m a n d a n la r geni yetkiler elde ettiler. Savata tm d
ve i p o litika ellerinde olduu gibi, b a r z a m a n larn d a da, i. g
venlik nedeniyle vc parti nderleri o ld u k la r iin, politikaya k a r
yor, H alk Meclisini dilediklerinde toplan tya aryor, o n a tasa
rlar su n u y o r, snrlanm ay an kon um alary la bu tasarlarn savu
nuyorlar, nderi olduk lar dem o k ra tik p a rtin in (halkn) ounlur
u tekil ettii meclisi, ko num alaryla diledikleri yne yneltip,
o n d a n diledikleri k a r a n alabiliyorlard, z e tle b a k u m an d a n la r,
z am anm zn sk ynetim kumandanlarna! benzer yetkilere sahip
o lm u la rd .136 Ama bu yetkilerini K leisthenes z a m annd a deil, d a
ha s o n ra geniletmilerdi.

O s tra k ls m o s ( a n a k m lek M ah k crcsi-S rg n )

K le isthenes'in kurduu, s o n r a la n k u m a n d a n lk la r gibi a n aya

sa u y g u la m a sn d a anlam ve ilev deitiren b ir k u ru m da, ostra-
Idsm osudur. K leisthenes tiran ailesini A tina'dan s rg n ederek b a
a gemiti. T iranln tekrar Atina'nn b a n a m usallat olmasn,
ar lde sivrilen kimselerin tira n o lm ay a k a lk m a la n m nle
mek iin, .. 509 da n b ir yasa kartt. B u yasaya gre, h e r sene,
belirli b i r ta rih te , halktan, tiran olm a eilim inde o ld u k la n n ta h
min ettik leri kim selerin adn yaz:rak oy mleine a t m a l a n iste
nir. (M ah ke m e n in ad b u ra d a n gelir) Ayn kim senin ad en az alt
bin v a ta n d a ta r a f n d a n yazlp atlm sa, o kim se eref ve m lk
n k a y b e tm e d e n o n yl iin Atina'dan s r l r.
K leisthenes b u yasadan y a ra rla n a ra k kimseyi srgn e ttir m e
di. Yasa ilk kez '. 487 de uyguland.13* S on ra anlam deitirerek

1)5 M ansel, Ege vc Y u n an T arihi, s. 257.

lw B a k u m a n d a n lk e n p a rla k d u ru m u n a P e rik lc s'd c u la t. T h u k y d id e s o n u n
d e v le t iin d e k i [' c n ii $yle a n la tr: P c rik lc s lalk ta ra fn d a n y n e til
m iy o r, b izz at h a lk y n e tiy o rd u ) ...B y iecc [A tin a d a ] szd d e m o k ra
tla v a r o lm u tu r- A ncak b u ... b irin c i a d a m ta r a f n d a n y n e tilm e k te n b a
k a b ir e y d e ild ir. (B ak. T a rih , L 2).
IJ1 ile n s e - L c o n a rd , (S u a t Y. B o y d u r), H e l le n - L a t in E sk i a B ilgisi, s ta n
b u l, t. U. E d. F a k . Yay., (948, s. 176.
1M M ansel, E g e ve Y u n a n T a rih i, s. 201.

228
s k sk uygu lanr oldu. okluk, d e m ok ra tik parti nderleri a n
zengin ve nufuzlu olan oligarik rakiplerini srm ek iin bu yolu
kullandlar.
G erek tiranlk eilimlileri uzaklatrm ak iin olsun, gerek oli
garik p a rti nderlerini u zaklatrm ak iin olsun, ostraklsm os eit
liki, halk b ir arat.1 nk Kleisthenes'in halk anayasasn
d a n sonra, tiran olmak isteyenler a r tk halk deil, halk, bir
anayasaya kar aristokratlarn eski egemenliini yeniden ku rm a k
isteyen rcaksiyonerler, oligarik eilimli kimseler olacaklardr.
S on ra d an farkl bir ama iin kullanlan oslraklsnos yasas
nn k o n u am ac da, Yunanl gznde en by k eitsizlik olarak
grnen, tira n n efendilii karsnda, b t n ulusun kle d u ru m u
na dm esini nlemekti.
de Coulanges'a gre, ostraklsm os Atinadan baka Megara, Ar
gos, S y ra k u sa ve belki de b t n Yunan ehirlerinde uygulanyor-
du.,w E e r byle ise, oligarik ynetim lerde ostraklsmos halk,
eitliki h a rek etlere kar kullanlm olmal. O straklmos Atinada
t. . 403 ten sonra kullanlmaz o lm u tu r.141 nk bu tarihte dd-
m o k ra tla r la oligarklar eski leri eelememek in, her iki taraf
ta n s rg n le ri anp, genel >bir af iln edip, daha nceki olaylar
h a k k n d a s o ru m lu aramayp dava a m am a d a uzlamilard.
O stra k ism o su n Atina politikasndaki b ir etkisi de, i a tm a
lar y u m u a ltm a s olm utur. B u srg n arac olmasa, m uhalifler
d a h a d a glenip iktidar da rb e ile ykacaklar, ya da iktidar onla
r a b u frsat verm emek iin, onlar yok etm ek zorunda kalacakt.
B u gibi h areketlerse p a rti kavgalarn, kan gtmeleri, calmalar-
sertletirecekti.

K leisthenes'in Altna D em okrasisindeki Yeri

Kleisthenes, kukusuz Atina dem okrasisinin gerek ku rucusu

saylabilir. Reformlar, aristok ratik rgtlenii ortadan kaldrp,
a r is to k r a tik nufuzu adamakll krmt. Ama gene de baz aris-
to k r a tik k u r u m la r a doku nm am t.141 rnein Halk M ahkemesi ge

139 A risto te le s de. A tin alla n n D evleti, I. 22 dc, o stra k is m o s u n K le isth e n e sin
o k lu u k a z a n m a k iin k a rtt y a sa la rd a n b iri o ld u u n u syler.
d e C ou lan g cs, T le A nclent City, s. 223.
Hl H e n sc - L eo n ard , U ellen ... B ilgisi, s. 176.
m V oeg elin ..., Polis, s. 116.

229
liip nem ini artrm olmakla beraber, aristo k ra tla rn kalesi olan
Areopagus mahkemesi duruyordu. Gene Solon anay asasn daki gi
bi en yksek m em urluklara en yk sek snftan kim seler seileb-
liyordu. D aha da nemlisi, reform lar h ukuki ve sosyal re f o r m la r
olup, e konom ik reform lar deildi. E k o n o m ik eitsizlik, genos r
gt kaldrld halde, kendini siyasal hayata y a n s tm a k ta n geri
kalm yordu. Geri vatandalarn en a lt snfnn d a H alk Meclisi
top lan tlarn a katlp oy verme h a k la n vard ama, fakir h alk gn
lk ilerini brakp, uzun Halk Meclisi grm elerini izleyemiyor-
du. zlese bile, bunlar anlayacak, bizzat k a ra r alabilecek siyasal
k lt rd e n yoksundu. Bu yzden, hep kendilerini yetitirm e frsa
t b u lm u aristo k ra tla r nder olup, Atina politikasn izip halka
sunuyor, halk parlak konum alaryla kendi istekleri ynnde s
rklyorlard.

B u birinci engel (ilerinden o lm a m a k iin H a lk Meclisi to p

lantlarna katlm am a), ilerde greceimiz gibi, Perkles'in halkn
top lantlara katlmasn salam ak iin verdii deneklerle b i r l
de alacak, am a dieri (halkn, genel ve siyasal k lt r n gn
lk alm alar yznden b t n gnleri bo olan a r is to k ra tla r ka
d a r gelitirememesi), ekonomik tab a n a dayanm ayan Atina de
m okrasisinin mzmin hastal o larak son un a dek kalacakt.

so n o m ia

Demokratla szc Klesthenes'ir deme

(ya d a demeoi) rgtnden gelir.1" Ancak daha Kleisthenes zam a
nnda Atina ynetimine dem okrasi denmiyordu. O s ra la rd a de
m okrasi kavramnn, dem okrasi ynetim inin atas olan eit-ya-
sa ya da, yasa nnde eitlik a n la m n a gelen isonomia sz
c kullanlyordu.14* sonom ia szc tiran ailesinin s r l n
den sonraki ilk kullanld zam anlarda, dem okrasiden ok, tiran-

l,J H a lik a rn as Balks. T arih H ellenizm ve A nadutunun Sesi C u m h u riy e t,

18 A ustos, 1967.
144 L arsen, Cleisthcnes and ... D em ocracy a t Atlens, K unvitz - M u rp h y
(ed s.), E ssays ... to C eorge H. S a b in e, s. 13 dc. L arsen, (ay n m a k a le s. 8
de) T iran ktleyen, onu ld re n a sille ri A tina'ya e itlik g d e n y a s a la r
getirdiniz diye ven halk a rk sn a b a k a ra k , isonom ia s z c n n m ul-
lem elen tira n ailesinin t. . 510 d a s r l n d e n so n ra k u lla n ld n
syler ki, bu tahm in isabetli gzkyor.

230
la kar, sorumlu ynetim ,"5 daha d o ru su herkese eit yasa
uygulama, ynetimin keyfi hareket etmeyip yasaya bal kalmas
dem ek olduu iin, yasaya bal ynetim anlam ndayd. Atina
da d e m o k ra tik gelimeler ilerledike, szck a n la m deitirdi. y
le anlalyor ki, Kleisthenes z am an n da b u Szck, a rtk yneten
lerle ilgili (yasaya bal ynetim ) an lam nd a bir szck o lm a k
tan ok, ynetilenlerle lgili olan, b tn v a ta n d a la ra asalet, ser
vet fark gzetmeksizin eit hu ku ki h aklar (ayn y asalara tabi ol
m a ) ve eit siyasal h a k la r (ynetim e eit k a tlm a h akk) tanyan
b ir ynetim anlam na geliyordu.
B u eit katlma hakknn, asillerin henz saf d edilmeyip,
h a lk a ynetime katlm ann k a p la n almsa da, h alk n daha g
l b i r ekilde ynetim de arlklarn d u y u ru p , ynetim i k o n tro l
lerine alam adklar o sralarda, aristo k ra tla rla h alk arasnda, aris
to k ra tla rn ynetimde ar ba stk la r eski d u r u m u deitirip, b ir
denge k u rm a sonucuna varaca aktr. N itek im b u sralard a, (1.
. V. yzyln band a), K roton tp okulunun temsilcisi Alkmeon'-
d a n zamanmza kalan bir fragm ent, d u r u m u n byle olduunu
o n ay lar gibidir. Alkmeon politikayla likisiz, tp la ilgili olan bu
yazsnda yle d e r :
Salk, n e m -k u ru , souk-scak, a c -la tl vc d i erleri [ a r a
s n d a ] g re v le rin , h a k la rn e itli id ir, [\soto)sdr] Fa
k a t b u n la r a ra s n d a b irin in egem en o lm a s h a sta l a yola-
a r. (H a sta lk a rlk la r yz n d en o lr) .IJ4
Anlalan, Alkmeon, zam annd a politika a la n n d a yaygnlam olan
ve aristok ratlarla halkn siyasal dengesi a n la m n a gelen bu sz
c, b u ynde bir benzetm e ile tp ala n n d a k u lla n m a k istemi
tir.
Bylece jsonomia szc, d em ok ratik gelimelerle so ru m
lu ynetim anlam ndan, snflar aras dengenden, genel a n la m
da eitlikden, dem okrasi anlam na, siyasal eitlikw anlam na
doru an la m deitirmitir. N itekim Atkm eon'dan sonra, . . V,
yzyln ortalarnd a, H e ro d o to sun Pers S avalarn a n la ta n Ta-
r i h inde rasladmz isonomia, a rtk aka siyasal eitlik a nlam
n a ulam gzkyor. Herodotos, T arih'inde, szde, b ir d arbe

uj L a rse n , C leisthenes a n d ... D eriocracy a t A thens, K o n v itz - M urphy

(e d s.), E ssa y s ... to G eorge H . S a b in e, s. !0.
tw K ro to n lu A lkm eon, fr. 4., Diels (fre e m a n ), s. 40 - L tle.
w V oegelin, ...P olis, s .303.

231
ile Pers k r a ln de virip, yeni ynetim in ne olaca zerinde ta rt
an Pers a silin in k o num asn da, asln da ise, zam an Atina's
nn s t a n d a r t t a r t m a ve tezlerini y a n s t a n 1H n l blm nde,
O tanes'e is o n o m ia y yle s a v u n d u r u r ;
...F a k a t o kluun y n e tim i st.-, h e re y d e n nce e n gzel
a d ta y o r; b u >onom m dr, v e b i r m o n a rk n y a p aca
b t n k t l k le rd e n u z a k tr. B u y n e tim b iim in d e m ev
k ile r k u r r a ile v e rilir. Y n e tm e n h e r ey lem in d en s o ru m lu
d u r ve a lm a n te d b irle r k a m u y a d a y a n r. O nun iin m o n a r
iy i k a ld rm a k ve h a lk ik tid a r k a tn a y k se ltm e k i in oy
v e riy o ru m .1*

B u ra d a Isonomia h a ta siyasal eitlik a nlam n da akn b ir

anlam da, y an i h a lk n ynetimi, yani ta m dem okratla szc
ne a n la m d a o la r a k kullanlm tr. H e rodo to s, iki yerde Isono-
m la 1 szcn k ulland halde, b i r y e rd e ayn a nlam da d e m o k
r a tla szcn k u lla n m tr. Bu, >artk sonom la szcnn ye
rine d c m o k r a tia n n kullanlm aya balan dnn iaretidir.

H e ro d o to s'd a n y u k a rd a a ktardm z p a rada isonom la sz

c, m o n a rk n yapaca k t l k lerd e n uzak deyiiyle, yasaya
bal ynetim , m evk iler k u r r a ile verilir deyiiyle siyasal eit
lik, zellikle de, m e m u rla r o iin u z m an saydklar kimseleri se
en a ris to k ra sin in profesyonel politika anlayna kar, halkn si
yasal grevleri b aarabilecei d e m o k r a tik inancna dayanan, ama
t r politika a nla ynn belirtisi olan, alm an tedbirler k a m u ya
dayanr deyiiyle k a m u yarar, halk yarar, genel yarar an
lam larn i e rm e kte dir. B u nlar ison om la szcnn Pers Sava
lar so n ra sn a k a d a r 'kazand ilemlerdir. H erodotos buna, hal
k ik tid a r k a tm a ykseltm ek deyii ile, dem ok ratlann ayrc
zellii o lan h a lk n denetim indeki iktidar anlamn da ykle
mektedir. Bize yle geliyor ki, ynetim , yasaya bal so rum lu y
netim, s m flara ra s denge, siyasal eitlik, kamu yaran a a
m a la rn d a n g eerken isonomla szc kullanlrken, Jalkn,

Kaan, T h e G reat Dlalogue..., s. 69 ,

H e ro d o t [o s], ( m e r R za D o rul), l l e r o d o t T a rih i [T a rih ], I I. 80. s ta n
b u l, A n k a ra K t p h a n e s i Yayn, 1941 -1943.
(B u a k ta rm a y , b u n d a n nccki a k ta rm a la r, b u n d a n so n ra k i a k ta rm a la r
sa d e le tire re k y a p tk ; a k ta rrk e n b aze n ( ) a y ra ia re tle ri iin d e m e t
n e sa d k z e tle m e le re g ittik ).
,sn Larsen, Cleisthenes and ... Dcsnocrncy at Athens, Konvilz - M urphy
(eds.), Essays to ... Ccorge U. Sabine, s. 8.

232
yani v a ta n d a la rn en geni tabakas olan en fakir en alt, tabaka
snn, ik tidar kontrollerine alyla, de m o k ra tta szc kullanl
maya b a la n m tr. Bu d u ru m a ise ancak Perikles devrindeki y
netimle ulalabilmitir. Atinada b u yzden demokratla adn kul
lanm aya Perikles ynetimi hak ka z a n m tr.1*1 Bundan sonra lsono-
m ia braklp d em ok ratla kullanlmaya balanm tr.

so n o m ia Eski Yunancada iso (eit) kknden gelen" bir

szcktr. sotes eitlik anlam n a gelmektedir. Bu kkten so-
n o m ia d n d a b a k a szckler de tretilmitir. Yefi gelmiken
b u n la r d a n konum uzla ilgili olanlar grverelim.

Solon, grdm z gibi, b ir iirinde isomoiria szcn

kullanm t ki bu, Solon'un kar olduu eit datm ya da
eit to p r a k datm anlam na geliyordu. s o tlm la 151 (eit-eref)
ise, a r is to k r a tla ra st n h rm e t gsterildii devirden, h e r vatan
da a eit deer verilip, eit h r m e t gsterilmesinin istendii b ir
devire geiin iareti olan bir kavram dr. sagoria, (eit-konu-
m a), herkese eit konuma hakk, yani konum a zgrl anla
m n d a kullanlrd.1** Nihayet isopollty, polislerin birbirleri v atan
d a la rn a 151 zellikle Atinann m ttefikleriyle birbirlerine kar
lkl v a ta n d a lk tanma politikalarnn addr, tik bakta eitlik
i gibi grnen bu politika, aslnda m tte fik halklar Atina Halk
Meclisinin kararlaryla iyice balayabilm ek iin eitsizliki, em
peryalist b ir amala ortaya atlp uygulan m ak istenen b ir politi
kayd. lB
Genel olarak, eitlik, Atina dem okrasisinin temel kav ram ol
m u tu r . G rdm z gibi de m okratla, isonomia dzeninin b ir de
vam dr, D em ok ratla devrinde de, greceimiz gibi, eitlik, de m ok
ra tik te orinin ba kavram ve de m o k ra tla rn ba slogan, b a is-

151 L a rse n , C leisthenes a n d ... D e m o cracy a t Athens, K onvitz - M urphy,

(e d s ,),E s s a y s to ... Geofge H. S a b in e , s. 15.
152 B arkcr, G reek Fofica Tleory,. , s, 13.
,u C n in e B rin to n , E quaty, E n cy e lo p a e d ta o f the S ocial S cicnces, N e w
Y ork, M acm illan. U 9 5 7 p rin tin a ), vol, V - V I , s . 575 d e , Ilo ro d o to sn e se
rin d e b u szc (iso n o m ia , isag o rin , iso m ia ) dc k u lla n m o ld u u n u
b d irlir.
IH F e rg u so n , G re ek Im p erialism , s. 32.
15S P o p p e r, A k T o p lu m ve D m a n la n I. P la to n , s. 194. A tina S a m o sa tso-
p o lily o r.e n u i rnein.

233
tei olacaktr. H ukuki eitlikle balayan bu istek, d e m o k ra tla r
glendike, sosyal, siyasal, ekonom ik eitlie doru genileyip,
derinleecektir. Ancak eitlik isteinin kapsam , yalnz Atina va
tandalar ile snrlandrlacak, butu m eto ik os ve klelere yaym a
ynnde, ya da polisler aras eitlik ynnde, hibir ciddi harek et
grlmeyecek, Aksine Atina dem okrasisinde va ta nd a la rara s eit
lik artt lde, vatandalarla v atanda o lm ayanlar, Atina ile di
er polisler ara sn d a k i eitsizlik a rtac a k tr.
K leisthenes'in dzeni, bu yndeki gelimelerin b ir balangc
idi. imdi o n d a n sonraki gelimeleri grelim.

Pers Savatan

Persler 1. 0. 546 d a lonia'y ele geirmi, ti

ran Hippias zam annda, Atina'nn Peisistratos z a m annd a Akdeniz
kysnda elde etm i ojduu baz yerleri ve Atina m ttefiklerini
inemilerdi.156 o n ia nn Ege ve Akdeniz ticaretind e b u yzden
gerilemesi A tinann iine gelmi, Atina deniz ticareti geliip, to rn
allarn Ege ve Akdenizdeki yerini alm aya balam t. Ama Pers-
lerin Atina'nn mttefiklerini de ineyip Atina iin (tahl ikmali
yznden) hayati bir nemi olan boazlara d o ru genileme ve
Akdeniz ticarctine egemen olma eilimi, Atina'y tellandrm t.

1. . 500 de Miletos tiran Aristogoras, lonia'y Perslere k a r

ayaklandrd. Persler ar basnca, Y u n a n is ta n n en gl poli
si olan S p a r ta d a n yardm istedi. B u r a la r d a he rhangi b ir ekono
mik k a n olm ayan Sparta, b u istei reddetti. Aristogoras b u kez
Yunanistan'n ikinci byk devleti haline ykselm i olan A tina'
dan yardm istedi. Blgede ekonomik k a rla r o lan Atina, b u is
tei cevapsz brakmad. Yirmi gemi gnderdi. Bylece Yunan Ya
rmadas toplumlar da olaylara katlm o ldu.1 Persler a yaklan
may iddetle bastrdlar ve bu gle, Atina'ya ders bahanesiyle
fetihlerini Y unanistan'a yayma hazrlklarna baladlar. Y unan
polisleri, zellikle Atina, bu ciddi tehlikeye kar hu m m al b ir a s
keri hazrla giritiler. I. . 492 de d e m o k ra tik p a rtid e n olm ad
halde, Themistokles partiler st b ir A rkhon seilerek baa ge
irildi.

5* Delorm e, L aro u ssc ... H islo ry , s. 110.

MansM, Ege ve Y unan T arih i, s. 247 -248.

234
 Them istokles, Perslere kar sa vunm ann a n a h ta rn deniz g
cnde grd. Atina'nn btn ekonom ik olanak larn donanm a ya
pm na y neltti. Ancak onun karsna kan Miltiades, hoplitler-
den k u ru lu Y unan ordularnn Persleri kolayca yenebileceini sy
leyerek, d o n a n m a yapmn d u r d u rd u . K endisini bu ynde des
tekleyenler d o n a n m a yapm nda kendilerinden by k fedakrlk
lar b e k le n e n aristo kratlard . D em o k ra tla r, yani halk ise, do n a n
ma yapmyla i g sahibi olduun dan d o n a n m a yapm na cephe
alm am lard. Atina demokrasisi henz glenmemiti. A ristokrat
lar ar bast; Miltiades baa geti. O rta snftan, zellikle kk
toprak sah ip lerin den kurulu bir h o p lit o rd u s u hazrlad.

. . 490 d a Pers ordusu donan m ayla Y u nan istan kylarna

kt. ok k alab alk olduundan hzla ilerlemeye balad. Miltia-
desin ku m a n d asn d a k i Atina ordusu, o nu M a r a to n da karlad.
Yunan loplitleri (ar piyadeleri) Pers hafif piyadelerini yendi-
ler.IM Bu zafer Atina'ya btn Y u n a n istan 'd a b y k bir n kazan
drd. P e rs le r ekilip ikinci sefer iin h a z rla n m ay a baladlar.

M a ra to n zaferi, bir bakm a, yeni vatandala alnan Kleist-

henes r g t n n alt tabakalarnn kalabalk o rd u su n u n zaferi
idi.159 Bu, Atina i politikasnda d e m o k r a tla n glendirdi. Sk sk
O strakism osa b avurarak, oligarinin nderlerin i sa f d etmeye
balayan d e m o k ra tla r, L . 487 de arklon larn seim usuln de
itirdiler. A risto k ra t arklonlarn nu fuzu nu a r tr a n seim y n te
mi olan oyla seilmeleri yerine, dem elerce gsterilen ellierden
beyz a d a y a rasn d a n k urra ile seilmeleri u su l kabul edildi.
Bu, ark lo n la rn ynetimdeki glerini azaltp, Beyzler Meclisi
nin y netim d e rolnn a rtm a sn a yolat.140 Ancak seferberlik du
rum u, y n etim d e k um a n da nla rn roln artrd . O rdunun b ir el
den y netim i iin b ir bakum andanlk kuruldu . B a k u m a n d a n
b t n Alina vatandalar tarafn dan b i r yl iin oyla seilir oldu.
A rdarda seilebilmesi de kabul edilince, bu, ba k u m a n d a n b a
bakana b e n z e r b i r d uru m a ykseltti. B un lara, siyasal ilerle de
uratk lar iin, demagogos ( n d e r) denm eye baland. Atina
d e m o k ra tla r tehlikede ynetimi tek'in eline verm e yolunu tuttu-

jYInnscl, E g e ve Y u n an T arih i, s. 25i - 253.

155 M ansol. E g e vc Y u n a n T arihi, s. 255.
M ansel, E ge ve Y unan T arih i, s. 253 -256.

235
lar.1*1 B unun z e r in e p a rti b a k a n la r kendilerini arklon deil,
ba k u m a n d a n se tirm e k iin u ra r o ld u la r.162

. . 482 de Them istokles b a k u m a n d a n o larak b a a geiril

di. Filo p ro g ra m te k r a r uygulamaya kondu. B irb uuk yl iinde
yzseksen gem ilik b i r filo kuruldu. Bu k a d a r ksa b ir sre iinde
b u k a d a r b y k b i r filo m eydana getirebilm elerinin nedenlerin
den biri dc, L a u r io n 'd a yeni gm d a m a rla rn n keFi idi.1** By-
Iccc Atina Y u n a n is ta n n en kuvvetli deniz giiu haline geldi.Iw B
tarih ayn z a m a n d a Atina em peryalizm inin temcilerinin atl ta
rihi o la rak aln a b ilir.
Persler in tik a m seferine lazrlanrlarken, Y unanistan polis
leri o r t a k sa v u n m a y a k a ra r verdiler. S p a r ta da a rtk savaa katl
m ak z o ru n d a o ld u u n u anladi. . . 481 de Istm o s'd a Hellen B ir
liim k u ru ld u . S p a rta 'n n k u m a n d a n oldu u b u birlik, Y u n a n po
lisleri a ras n d a genel b ir bar iln ederek, Pers saldrna kar
orta k savunm ay stleniyo rdu .10

Y u n a n 'n p o lisle ra ra s k u ru lu la rn n ilk rneklerinin, o rta k

tanrlarn ta p n a k la r n k o ru m ak iin belli kutsal y e rle r evresin
de k u ru la n a m flk tiy o n lle r olduunu sylemitik. Y unan milliyet
iliinin ve Y u n an birliinin ilk to h u m la n olan am flktiyonller
dinsel a m a la rla k u ru la n birliklerdi. Istm o s da dinsel anlam l ya
rm alarn d zenlendii byle dinsel b ir yer idi. Ama Hellen Bir
lii a r tk hem dinsel amac akn b i r am ala, askeri amala ku
rulm u olan, h e m o zam ana k a d a r k u ru lm u birliklerin en genii
olan b ir birlikti. B u birlik ve b u birliin Perslere kar b a a n l
savalan, H ellen o lm a orta k bilincini glendirip yayarken, Hellen
stn l o n u r u n u n da temeli olm utur,

Persler . . 480 de harekete getiler. Ei benzeri grlm emi

ka lab alk tak i P ers ordusu, T erm o pilai geidini geip, Atinaya
doru y r d . A tm allar Atina'y b o a ltp geri ekildiler. Persler
Atina'y y a k p y k tla r; am a . . 480 ylnn Eyllnde, S alam is-
de birlik d o n a n m a s Pers d on anm asn mahfedince, savan gidii

141 M ansel, E g e ve Y u n a n T arih i, s. 257.

,u M ansel, E ge vc Y u n a n T arih i, s. 256.
itJ D elorm c, L a ro u s se ... K lstory, s. US.
'** M ansel, E g e ve Y u n a n T arih i, s. 267.
u M ansel. E g e ve Y u n a n T arili, s. 258.

236
Y unan llarn lehine dnd.166 Atina donanm asnn ba rol oynad
b u zafer, Atina'nn, gl b ir sava donanmas desteinde, b
yk b i r tic a ret donanm asna sahip tccar ve emperyalist bir ulus
o lm a y n ne ynelmesinin balangc oldu.
P la ta ia k a r a savanda d a Pers k ara ordusu yenilince, Pers
tehlikesi a tla tlm oldu. Ju kez Y unanllar Perslere kar bir k a r
saldrya getiler. S p arta birliin kumandanlndan ekildi.
nderlie Atina ^eti. Atina 1. . 478 de kisal Dulos'da Attik-
Delos Deniz 3irliini kurd.1* Birliin anuc Yunanistan' Pere
lerden k o r u m a k ve o n ia y P erslerden k urtarm akt. Ancak bu
birlik d a h a s o n ra Atina emperyalizminin b i r arac klnd.

Pers Savalarn E tkileri

Pers Savalarnn ve Pers Savalar sonunda

kazan lan zaferin gerek b t n Yunan dnyas, gerek Atina zerin
de nem li etkileri oldu. im di b u n la r grelim.

U lu sa l s t n l k A k m lan

B ir kez hellenik o rta k savunm a, Hellenlik bilincini Yunanl

larn k a fa sn a b ir daha silinmeyecek biimde yerletirmi,16* za
m a n n en b y k im p aratorlu u nu n kalabalk ordularn yenileri
ise,. Hellen rknn stnl savna yolamttr. Aiskhylos'un
o y u n la n n d a , zellikle de H e ro d o to sun T a r ih inde bu etkilerin can
l izlerini grrz. Gene 'bu k ay nak tan, Pers Savalarnda b a ro
l oynayan Atina'llarn A tinann S p a rta 'd a n aa olduu yolun
daki duy gu larm yenerek, Hellen dnyasnn en gl, en k u d r e t
li to p lu m u olduklarn dnm eye baladklarn anlarz.
A tinann stnl fikri, b eraberinde, teden beri savakan
D o rla rd a n aa olduunu kabul eden ton rknn da stn l fi-
kirini d e getirmitir. Bu st n l k duygusu, giderek, salt askeri
s t n l k deil, Atina'nn, to n uluslarnn kltrel s t n l bi
im inde ilenecektir. te ta ra fta n , zam anndaki bu duygu ve d-

104 M an sel, E g e ve Yuman T arfM , s. 261 - 267.

147 Mansel, Ege ve Tftutan T a rih i, s. 270 - 277.
* H e ro d o to s, T a rih , V II. 144 de, .S p a rta lla n n P erslerio b irle m e le rin d e n k o r
k a n A tin a nn, S p a rta 'y a yollad elisine. S p a r ta lla n n P e rslc rle a n la
m am za, H cllenlerlc a ram z d a k i o r ta k k a rd etik , o rta k dil ve o r ta k ta p
n a k la r b u n a engeldir d e d ik le rin i syleyerek, H ellenlik b ilin c in in rk , dil
ve d in b irli in e dayandn b e lirtm i olur.

237
 gnceleri y anstan Herodotos u Tarih'i, Pers Sav a la rn d a n son
ra, Hellenlerin dier uluslara (zellikle Perslery) k ltrel b a km
dan da stn olduklar dncesini y a n stm a k ta d r. H a tta Hero-
dotos bile bu duygunun etkisi altnda kalarak, T a r ih ini yazm,
eserine batan sona bu duygu, Hellenlerin b a r b a r la r a , askeri ol-
.duu kadar, kltrel ve siyasal b ak m dan da s t n olduu duy
gusu egemen olm utur. Oysa Pers Savalarna k a d a r Hellenlerin
ulusal birlik duygularnn, ulusal stn l k d uygusu haline geldi
inin bir izi yoktur. Bu duyguya Pers S a valarnd an sonra rasla-
nr. rnein devrin tragedia yazar Aiskhylos, P e rsa e eserinde bu
duyguyu ilemiti b a ta n sona.lw H erod otosu n T a rih 'i, Pers Sa
valarn, Yunanla Dou uluslarnn, iki ayr uygarln, iki ayr
siyasal dzenin, iki ayr yaam biiminin sava o la r a k yanstr.
Yunan, zgrlk ve demokrasiyi, Persler zgrszl (klelik
dzenini. Uranl) temsil e tm ektedir.17" Y un a nlla ra ve Herodo-
tos'a gre, Y unanllarla Persler ara sn d a ilk gze a rp a n farkllk
olan siyasal dzenlerinin farkll, kltrel s t n l n iareti sa
ylmtr. Herodotos, T a rih min h e r sayfasnda. Y u n a n siyasal d
zenini, tiranlarn keyfi ynetimi olmayp, v a ta n d a la rn b ir efen
diye uyar gibi m o n a rk la ra deil yasalara uyd uk lar ve ynetimde
sz sahibi olduklar, dolaysiyle vatandalarn zgr olduu b ir d
zen olarak su nar. Pers m onarisini ise, kraln lk en in tek efendi
si, dier bliin ulusun o n u n klesi olduu bir tiranlk, b ir klelik
diizei olarak grr. Bu yzden Pers devleti bam sz olduu hal
de, Pers ulusu nu zgr saymaz; kle ulus o la r a k g r r. B u yz
den Pers Savalar sonunda. Yunanllarla b irlik te b u genel eili
mi yanstp, ona uyan H erodotos da, uygarl temsil eden Hel
len szcne kar, barbar szc ile (hi de b a r b a r olm a
yan, uygarlam, sosyal farkllam aya uram ve olduka yk
sek bir kltr olan) Persleri de ifade eder. P e rs Savalar so n u n
da Hellen ulusu, zam ann en uygarlam u lu sla rn d a n biri olan
Persleri b a rb a r sayacak kadar Hellenlik on<runa kaptrm tr
kendini.
Yunanllar teden beri zeklarnn y kse kli i ile sivrilmi-
lerdir.*71

w Schlaife-, Greek T leories of Slavery..., F inley (e d .), S la v e ry in C lassicaJ

Antlqutly-, s. 169 da.
ra H erodotos, T arih , I. 4. ve H e ro d o t T arih i, ( m e r R za D orul evirisi), s.
70 deki dipnotu. K aan, Tle G reat D ialo g u e..., s. 67.
1,1 H e ro d o to s, T arih , I. 60.

238
deyen H erodotos, Hellen ulusunun kendine gvenini ve stnlk
duygusunu y a n sttk ta n sonra, Hellen u lu s u n u n iinde de e
itli rk ve polislerin stnlk savlarn d a yanstr, Dor ve
o n rklarnn eski zam anlardan beri Y u n a n is ta n d a en st n du
r u m d a b u lu n d u k la rn syler.11 on rknn k lt r d e , Dor rknn
askerlikte st n olduklarn belirtip, on rk iinde de Atina'nn
zek b ak m n d a n b t n Yunanllara stn o ld u u n u 173 ne srer.
Bu szler yalnz H ero d o to sun deil, Pers S a v a la n sonras Yu
nanllarn o rta k duygu ve dncelerini y a n sta n szlerdir.

Pers Savalar sonunda, a ra la rn d a, dzen fa rk la rn a ve sava

la ra ramen, Y unanllarn ayn dil ve dinde o lm a duygusuna da
yanan b ir milliyetilik duygusuna k ap ldklarn g r r z.!'1 Yu
n an d a rksal, dinsel ve kltrel ynl b ir s t n l k duygusu beli
rip, gittike gelimeye balamtr.

P e rs S a v a la rn n A skeri E tk is i:

D crizgc D e v rin i ve E m p e ry alizm in B a lay

Pers S a v a la rn d a n sonra, zaferin, Perslerin tiranlk yneti

mine kar Y unanllarn yasaya bal y n e tim in in , A tinann halk
ynetim inin zaferi olduu tezinin ilenmesi, Pers Savalarndan
sonra d e m o k ra sin in ilerleyiinin iaretidir. P ers S a v a la n gerek
ten Yunan polislerinde dem okrasinin gelimesine yolaan eko no
m ik ve sosyal k oullarn hazrlaycs olm utu.
Bu k o n u d a tipik b ir rnek olarak A tina'd aki gelimeler alna
bilir. Perslere k a r m m k n olduu k a d a r k a la b a lk o rd u la r k u r
m a gerei, alt ta b a k a la rn da savaa k a tlm a la r n a ve zaferden
onlarn da pay k a rm a la rn a yolamt. zellikle Perslere deniz
gc ile kar koyma, sava teknolojisinde denizgc devrim ini
gerekletirdi. Bu devrimle, kendini hafif piyade o larak bile si-
lJlandram ayacak olan en fakir ta b a k a la r da gem ilerde tayfa,
kreki o la r a k alp, savalara katldlar, dalaysiyle Atina top-

172 H e ro d o to s, T a rih , I. 56.

113 H e ro d o to s, T a rih , I, 60
174 C aroll, ...G re e k W om an, s. 269 da, H e ro d o to s'u n b u d u r u m u , H ellen u lu
su b a la n g ta n b e ri dilini d e itirm em itir (I. 58), ve P e rsle re k a r
a y a k la n a n A risto g o ra s':n S p a rta kral K ie o m e n e se, b t n Y u n a n lla rn
o r ta k ta n r la r a d n a ... (bize y a rd m edin) (L 49) s z le ri ile y a n stt n
b e lirtir.

239
lum un da o n la r da s:s sahibi oldular.11 Sava ganim etlerinden al
dklar pay ile, k rekilik ten aldklar c re t durum larn dzelt
ti.176 Bu, o n la rn proleterlem esini nleyip, Atina anayasas iine
yasal b i r g o la ra k girip, dzene b a la n m a la rn a yolat. Ama
ayn z a m a n d a b u , Atina dem okrasisin in ta b a n n geniletip, ku-
ru m la rn daha d a d e m o kratlam asna yolat. O zam ana k a d a r
Atina dem ok rasisi, d e m o k ratik p a rti sa fn d a politikaya atlp, h a l
k saflarna e km e k iin, h a lk a yeni h a k la r ta n m a d a birbirleriy-
le y a n a n a risto k r a tla r n stten su nulan ihsanlaryla gelien, bu
yzden sa la m b ir ekonom ik, sosyal dayana, sosyal garantisi ol
m ayan b i r d e m o k r a s i iken, denizgc devrim in in Atina politikas
na soktuu a lt snflarla, d em o krasi sa lam b ir garantiye kavu
tu.177 B u n d a n s o n ra Atina d em okrasisi ta b a n d a n gelen istekler y
nnde gelimeye balad.

Denizgc de vrim inin Atina d em o kra sisinin tabann genile-

tii gibi, Atina d e m o krasisine yn verm eye balayan alt snflarn
isteklerinin de, kendilerini Atina politikasn a so kan denizgc dev-
rimini hzlandrc, gidererek onu e m p eryalist aplara ulatrc yn
de e tk ileri oldu. A tina dem o krasisi le Atina emperyalizm inin b u n
dan so n ra hep a tb a ilerleyiinin nedeni b u d u r.

P ers S avnlaruu Sosyal E tkileri

E m p eryalist alm, b un dan y a ra rla n a n alt snflarn olduu

kadar, burjvazinin de karna idi, Bu yzden emperyalizm, a a
snflarla o r t a snflarn sk b i r koalisyon salam alarna yola-
t. Bu yzden Atina a ris to k ra tla r daim a a ntiem peryalist b ir poli
tika izlediler. Burjuvazi ile halk koalisyonu, zellikte Periklesin
lm n den s o n ra beliren radikal d e m o k ra tik devirde aka o r
taya kar. P e r ik le s den sonra Atina'da d e m o k ra tik partinin radi
kal kan ad egem en olmu ve bu ra d ik a l k anadn, dolaysiyle Atina'

l7S A risto tele s, P o litik a , IV, IV. 21 dc, A tin a h a lk sn f iinde eitli sn f
la rd a n 'sn b y k k sm n d o n a n m a e r le rin in tek il e tti in i syler.
Y al OEigark, A U a llan n A nayasas, I, 2 - 3 de, A tinann zenginlik ve
k u d re tin i d o n a n m a n n saladn, d o n a n m a ise, a sille rin pek az ro l olup,
h a lk n a lt b ir y e r o ld u u iin, h a lk n y a rg , y n etim gibi y k se k m a
k a m la ra g e m e s in in doal ve h a k l o ld u u n u b e lirtip , gl b ir gzlem le
A tina d e m o k ra sisin in d o n a n m a y a d a y an d n o rta y a koyar.
w McNtiU, A Y Jorld H sto ry , s. 130.
|TT M cN eill, A WorWl H istory, s. 130.

240
nn b an a (lml demokrasi devirlerindeki gibi demokratik par
tinin geleneksel nderleri olan a r is to k r a t politikaclar deil) Kle
on gibi zengin tccar ve sanayici b u rju v a la r gemeye balamtr,

P e rs S avalarnn Ekonomik E lld ltri

P ers Savalarnn Yunan ve Atina toplum u zerinde bu kl

trel, sosyal ve askeri etkileri yannda, dorudan ekonomik etki
leri de o lm u tu r. Hellen dnyasna psikolojik ve ekonomik hare
ketlilik getirmi, polisleraras ve denizar ticareti hzlandrm
tr. E n d s tr i ve ticaret gelimeye balam tr.'1 Pers ykmn o-
n a rm a a b a la n , ekonomiyi tam kapasiteye ulatrmtr. Bu eko
n om ik b y m e, daha sonra d a srp, hzlanan b ir tempo iine
girmi, i ve d ticaret yan sra, eitli re tim dallarnda uzm an
la m a ilerlemi, zan aatlar ve sanayi gelimitir. Bu kapitalist y n
deki gelim eler emperyalist b i r yaylm zorlayacak kadar ileri
gitm itir. B u n u n zerine Atina, elinin altndaki askeri amal At-
tik- Delos Birliini, greceimiz gibi, emperyalist am alan iin
kullanm aya balamtr.

A lk Delos Deniz Birlii

Atinann k urdu u A ttik-D elos Deniz Birlii

ne girenler, Atina ile ayr ayr (iki tarafl) andlam alar yapyor
lard. T a ra fla r karlkl olarak, b irbirlerinin dostuyla dost d
m a n y la d m a n olacaklan m belirtiyorlard. Oye polisler bam
szlklarn koruyorlar, ancak Perslerle savata, Atinann, toprakla
rn d a gerekli grd yerlere garnizon yerletirmesini kabul edi
yo rlard. H e r ye devlet Atina k um and asnd ak i birlik d o n a n m a
sna belli b i r gemi ve asker katksnd a bulunm ay ykmleniyordu.
Gemi ve ask^er vermeyenler b un u n yerine karlk olarak para ve
rebilirlerd i.1 Zamanla, Samos ve Lesbos dnda, b tn yeler
gemi ve a sk e r yerine para katks ( h a ra ) demeye baladlar. Bu
d u r u m Atina'nn houna gitmi olacak ki, gemi ve asker katk sn
da s r a r etmedi. Atina bu paralarla donanm asn geniletti. Ancak
bu do n a n m a , a rtk birliin deil Atina'nnd ve Atina'nn a m a
larn a hizmet etmeye balad. Ayrca birlik hzinesinin nemli b ir

,w Puul M o m b o rl. Class, E n cy c lo p a e d la of th e Social S ciences, (1957 prin-

tin g ) vol. III - IV, s. 533.
17,1 M asc!. Ige ve Y unan T arih i, s. 277 278.

241
ksm Pers ykmn onaryoruz diye, A tinada muazzam kam u
yaplar iin kullanlm aya baland.
ye devletlerin gemi ve asker yerine p a ra k atksnd a b u lu
nup, Y unan savunm asn Atina d o nanm asn a b raklar, kendileri
nin askeri b a k m d a n zayflarken, Atina'nn kar koyamayacaklar
b ir g o lm asna yolayordu.1*1 Atinann birlik iinde egemenlik
kurm asnn b ir dier nedeni, birlik meclisinde ye devletlerin as
keri glerine o ra n l temsil edilmeleri,1" am a s o n u n d a her yenin
bir oya sahip olmas idi. Bu, Atinaya iki ynl b ir st nlk sa
lyordu. Birlik meclisinde ok sayda Atina temsilcisinin b u lu n
mas, mecliste onlarn konum alarm egemen klyor, byk k
k h e r yenin eit (b ir) oya sahip oluu ise, u m u la n n zddna,
gene Atina lehine sonular douruyordu. nk ok saydaki k
k devletler, Atina korkusuyla Atina yn nd e oy kullanyorlar
d. 1,1 Bu, stelik her yenin eit oy h a k k var diye birliin de
mokratik, zgr, eitliki b ir birlik olduu p ro pa g a nda s olana
salyordu. Tabi filo kumandanlnn ve birlik hzinesinin A tina'
da oluu da, Atina'nn bu egemenliini perinliyordu.
Atina'nn bu stn pozisyonundan dolay, b irlik zam anla ye
lerinin gnll birlii olm aktan kt. Atina .. 476 da katky -
demeyen N akso sa saldrp, b unu ihanet kabul ederek cezaland r
d.1*3 Ayn ekilde Thasos'un birlikten ayrlm a giriimine se rt bir
cevap verdi.1(1 Atina birlii emperyalist b i r eilimle yava yava
bir sm rge im paratorluu ekline sokuyordu. B u n u n da altnda,
-Atinann askeri stnlkten ok, d ticarete d ayanan , em perya
list b i r aamaya geen kapitalist yndeki e k onom ik gelimele
ri yatyordu. Atina, pazarlarn gvene alm ak iin bu ynde h a re
ket etmek d u ru m u nda kalmt. Bu konun un d erin in e Atina E m
pe ry a liz m in i incelerken gireceiz.

P e rs Savalarndan P erikles D evrine

Atina'daki Gelimeler
Pers Savalarnn k a h ra m a n ve Atina sava
filosunun kurucusu Tlemistokles,"* Atina'nn, rakibi kara kuvve-

T hukydides, T arih , I. 99.

M ansel, E ge ve Y unan T arllu , s, 278.
sz L arsen, R ep resen taliv e C o v ern m en t in G re ek ... ,s. 54.
lu T hukydides, T arih , I. 98; M cNeill, A W ortl H isto ry , s. 130.
im Delorm e, L aroussc ... H istory, s. 121.
lS Aristoteles, AtinalIlarn Devleti, I, 22 dc, M;roni:t'd; hultnan m ad e n v;-

242
ti olan S p a r t a dan k o rk m a k s m n , denizar seferleri yapabilmesi
iin, bu kez Atinay ve liman Pire'yi s u rla rla evirttirdi. Ancak,
. . 470 de siyasal e ntrikalar so nunda o stra k lsm o sa arptrlp
uzaklatrld. Ondan sonra b a k u m a n d a n seilen Kimon da, g
l b ir kiilii o lan aristokratt. Z am anla k u d retin i salamlatrd.
D e m o k ra tla r bnu atfedemediler. Ancak t. . 464 yersarsnts so
n u n d a h e lo tla r ayaklanp, th o m e kalesine ekildiklerinde, S p a rta
A tinad an y a rd m isteyince, Kimon Halk Meclisini g bela ikna
ederek, helo tlar b as trm a d a S p a r ta ya y a rd m iin drt bin hop-
litle .. 462 de Atina'dan ayrlnca, b u n u frsa t bilen d e m o k ra tla r
hare k e te getiler. nderleri Ephialtes, Pers Savalar srasnda
baarl a ris to k ra t kum and alarn zaferleri y znden, prestijini, do-
laysiyle yetkilerini genileten, Atina dem ok rasisi iinde a ris to k ra
tik b ir kale olan Areopagus'un so n ra d a n elde ettii yetkilerinin
(anayasay k o ru y u p yasalar denetlem e y e tk ile rin in ) geri alnm a
s k o n u s u n d a halk ikna etli.l<* Bylece siyasal yetkilerini yitiren
Areopagus, yalnzca ar ceza davalarna b a k a n b i r m ahkem e hali
ne geldi. A reopagus'dan alnan yetkiler Beyzler Meclisine ve
Halk Meclisine, yani d em okratik k u ru lla ra verildi.117 A rkhon sei
minde ise, nce yalnz en st gelir snfnn, a tlla r snfnn
adaylar k u r r a y a girerken,' ifti snfndan d a aday seilmesi k u
ral ka b u l edildi. Daha sonra, 1. , 461 de K im on da ostraldsmos-
a a rp trld .189
Bu olaylar, Pers Savalar srasnda genileyen a ris to k ra tik
nufuzun daraltlm asn n aam alar idi. n k Pers Savalarnda
by k em ekleri geen, ve Pers Savalarnn hzlandrd ekono
m i ile d u r u m la r dzelen alt tabakalar, A tina dem okrasisini da h a
da gelitirm ek istiyorlard. stiyorlard am a , b u isteklerinin n n
de b u istekleri, bu yndeki yasalar anayasaya uygun grmeyip
kald ran A reopagusu buluyorlard.1*1 Bu yzden Areopagus'un saf-
d edilmesiyle, Atina demokrasisinin gelimesi nndeki engel
kaldrlm oluyordu.

ta k la rn n d e v le te yiiz talen t b ra k m a s zerin e. T h e m isto k lc sin h e r zen

gine b i r ta le n t v e rere k , o n lara b ir e r gem i y a p trd n syler.
184 A risto te le s, A tin a lIla rn Devleti, 1. 25. Delome, L a ro u s se ... H isto ry , s. 122.
1,7 M an sel, E g e ve Y u n a n T arih i, s. 283,
A risto tele s, A tln a ld a rm D evleti, I. 26. (A risto te le s b u n u n E p h ia lte sin l
m n d e n b e yl so n ra kabul e d ildiini sijyler).
M ansel, E ge ve Y an T arlli, s. 284.
i'*1 M ansel, Ege ve Y unan T arih , s. 284.

243
 Perikles Devri : ,
A tina D em okrasisinin en P a rla k Devri

D em o kratik p a rtin in ar kanadnn temsil

cisi E phialtes ld r l n c e , yerine .'. 461 de, de m okratik p a rti
nin lml k a n a d n n tem silcisi11 Perikles geti. Perikles de o zam a
na k a d a rk i gelenee uy gun olarak a r is to k r a t soylu olup, d em o k ra
tik parti safnda politik ay a katlm biriydi, t. . 461 den balaya
rak, (t . 451 -449 a ra s K im on'un nderlii srasnd a ve daha son
ra yeniden b a k u m a n d a n seilmedii b i r yl dnda) halk ta r a
fndan, . . 430 d a lnceye k a d a r a r d a r d a b a k u m a n d a n seil
di. Bu devir (.. 460 - 430 aras) Perikles Devri olarak bilinip,
Atina'nn altn a, A tina (ve de Y u n a n ) d em okrasisinin doruu,
Y unan uygarlnn k l sik olgunluuna u lat devir olarak kabul
edilir. T h uk yd id es'e inanrsak, b i r sylevinde,
D evlet i in o lsun, b ire y le r i in o l s u n , en b y k e re fle r
e n b y k teh lik elerd e n d o a r 191

deyen Perikles, A tina dem okrasisinin kap italist, em peryalist espri

sinin temsilcisi idi. im di Perikles devri gelimelerini gzden gei
relim.

Perikles'in Eitliki Politikas

denekler ve D em o k ratik Geliim

Daha nceleri, A tina dem okrasisinde, i g sahibi olan halk

tabakas, te k g e lir kayna olan iini g cn b ra k a r a k H alk Mec
lisinin u zun k o n u m a la r n a katlm ad iin, hu ku ken politikaya
ka tlm a h a k k o ld u u halde, gerekte katlm adn, b u n u n Atina
dem okrasisinin b i r Liirl tam halk, eitliki olm asna olanak
vermediini an latp, halkn meclise, m a h k e m e le re ve m e m urlu k
lara, dolaysiyle y n etim e geni apta k atlm a olanan Perikles'in
saladn sylem itik. Perikles, halkn H alk Meclisi toplantlar
na en geni o r a n d a katlmasn salayarak, H alk Meclisindeki oli
garik u n s u r la rn etkisini azaltan n d e rd ir. B unu, . . 457 de koy

m R ssdJ, ...W c slc rn P lilosophy, s. 36 d a , P e rik le sin lnl b ir e m p e ry alist

o ld u u n u y a za r.'
M alcoln M c G regor ise , The P olitics o f H is to r ia n T huckydides, Phoebc,
10 (1956), s. 97 - 98 d e n , K aan. P ro b le m s. . vol. I ...G rccce, s. 292 de, P e rik
les'in d e m o k r a tik p a rtin in tu tu c u k a n a l n n tem silcisi o lduunu syler.
K aan da, T h e G re a t D lulogue..., s. 107 de, ra d ik a l s a fta politik ay a a lla n
P e rik le s'in d a h a s o n r a tu tu c u lu a kayd k a n s n d a d r.
112 T h u k y d id e s, T a rih , f. 5,

244
du u denek verme yoluyla b a a rm tr.193 Halkn meclise ve
m ah kem elere katlmasn salamak iin, meclisin ve mahkemele
rin o tu r u m la r n a katlanlara denek (h a k k huzur) denmeye b a
lanm tr.1*4 B u n u n yan sra Perikles, arkhonluu daha geni bir
sem en evresine am, Areopagus'un nufuzunu da azaltm tr.1,3
Bu dzenlemeleri sonunda H alk Meclisi ve Halk. Mahkemeleri en
halk son biimlerini alm lardr.1"6
Perikles, izledii akll politikayla halk kazandktan sonra,
ha lk psikolojisini iyi kavram biri o larak, yapt gl ve etki
li k onum alaryla, halk peinden srklemeyi, hemen b t n n e
rilerinde h alk n olumlu oyunu almay baarm tr. te vatand alar
ara sn d a eitliki bir politika izleyen Perikles, d politikada b u
nun ta m zdd eitsizliki, em peryalist b ir politika uygulamtr.

PeH klesln E llsillkl D Politikas

Em peryalist Alm
nceleri d em okratik p artinin radikal kanadnn eilimine uya
rak, e m p e ry a list b ir politikayla A tina'nn kudretini ve ululuunu
ykseltm eye almtr. A ttk -D e lo s Deniz Birliinin hzinesini
Delosd a n A tinaya getirerek, hzineyi Atina iin dilediince h a r c a
m ay a balam tr. Bu paralarla, Pers ykmn onaryorum diye,
by k k a m u y a p la n yap trm ay a balayp, Atna ekonomisini hz
lan drm tr. Atina'nn denizar ticaretini gvenlie almak iin,
birliin yesi olan devletlerde, s tr a te jik yerlere klenlia 1ar ku
rup, b u r a la r a (kolonilerden Farkl o larak, Atina vatandaln ko
ruyan, A tinaya bal olan) gm enler yerletirm itir.1 ye devlet
leri se rt b i r disiplin iine alm, k a tkla rn deyemeyenleri cezalan
drm , ayaklananlar iddetle ezmitir. Bylece birlik b i r konfede

Delorme, Larousse ... History, s. 124.

IWA risto te le s, A tm allarn Devlet, [. 27 dc, K im o n un zenginliine k a r d e
n e k v e rm e u su l n ilk koyann P erik les o ld u u n u syler.
P lu ta rk h o s 'a gre de, (P lu ta rk h o s . (O liv er Davius), E layaiiar P e rik le s -
F ablus M axim usr A nkara, Mill E itim B akan l Y unan K l sik le ri, 1945,
1. 17 d e ), ra k ib i engin a ris to k ra t K im on, h a lk a y em ek ler y e d irip , e lb i
s e le r d a tp , dileyenin b a h e le rin d en m eyva k o p a rm a la rn a izin ve-ince.
b u n a k a r P erikles, haik sa fn a ek m ek iin, d e v le tin p a ra la rn d e n ek
e k lin d e d a tm a y a b a lam tr.
115 A risto tele s, A tinalIlarn D evleti, I. 27.
M P lu ta rk h o s . P erikles, I. 17.
M ansel, E g e ve Yuu T arih i, s, 295.
w M ansel, E g e ve Y unan T arih i, s. 239 .

245
r asy on a benzemi, Perikles yeleri tam egemenliine a lm a k iin
. . 443 de birlik yelerini Atina uyruklar y apm tr.1*
Emperyalist politikas yan sra, panhellenist bir politika iz
leyen Perikles, Atina'y yalnz A ttik -D elos Deniz Birliinin deil,
b t n Yunanistan'n nderi klma amacyla, denizlerin (korsan-
lardan temizlenerek) gvenlii ve Perslerin yktklar tap n aklarn
onarm bahanesiyle, b tn polislere eliler gnderip, pan helle
nist b ir kongre toplam aya kalkm sa da, bu giriim i s p a r ta ve
dier Peloponnesos polislerinin kar koymalar yzn den olumlu
bir sonuca ulaam am tr,w

Perlklesln Politikasnn Gerek Nitelii:

Snrl Eitlikilik

Dta byle eitsizliki b ir politika izleyen P e rik le sin i poli

tikas snrl bir eitliki politika idi. Nitekim I. . 451 de Mec
listen yeni bir vatandalk yasas kartt. Buna gre b ir kim senin
Atina vatanda saylmas Atina vatandalarnn h a k la rn a sahip ola
bilmesi iin, yalnz Atina vatanda b ir babann olu olm as a rtk
yeterli deildi. Annesi de b ir Atina vatandann kz olmalyd.
deneklerle vatandalarn ynetim e katlmalar o ra n ykseltilm ek
istenirken, bu yasayla v ata n d a la r evresi snrlanyordu. Bu yasa
yznden, Atina.li bir v atanda kzndan domayan pekok kimse
vatandalk haklarndan edildi.0 Almallarla evli b ir o k yabanc
kadn cariye duru m un a d tler.301
B u yasann amac hak knd a eitli y oru m lar yaplr. B unlar
arasnda, Atina v atandalarna salanan maddi k a rla rd an ( den ek
lerden) mmkn olduu k a d a r az sayda kim senin ya ra rla n m as n
salama, Pers Savalarnda azalan erkek n fu sta n dolay, b u n

Yal O ligark, A tin a h la n n A nayasas, t. 18r Tt. II. Y al O lig ark , ad lar
m tte fik olan b k im sele r A tin a halk n n uyru u d u ru m u n a d m le r
dir, diye birliin Atina e m p e ry alizm in in penesi a ltn a d t n b e
lirtir.
|,H M ansel, Ege ve Y unan T a rih i, 293 - 294.
310 P lutarkhos, Perikles, I. 37 de, 451 yasas zerine aslsz s u la m a la rla be
bine yakn insann m ah k u m edilip k le o la ra k sa tld n , v a ta n d a sa y
snn 1140 a d t n yazar. H e r iki bilgi de do ru g z k m y o r. Ama
bu yasa ile b irok kim senin v a ta n d a lk h a k la rn y itird i i m u h a k k a k .
A ristoteles, A linallaru D evleti, I. 26 da, bu yasann, v a ta n d a la rn says
ok kabard iin karldn syler.
-N Z im m ern, The G reek C om m onw calth. .., s. 241.

246
larn b ir de yab an clarla evlenmeleriyle Atina kzlarnn kocasz
kalmalarn nleyip, onlarn vatanda k zlan ile evlenm elerini sa
lamak, Atina a r isto k ra tla rn n dier polislerin a risto k ra tla ry la ev
lenip akrabalk ilikileri k u ra ra k polisleraras b i r a ris to k r a tik da
y anm a salam alarm nlem ek gibi y o ru m la r vardr/ Bir baka
yorum , b u ya sa nn Atinann nfusunun arty la zengin fa kir ara
s evlenmeleri (zellikle fakir vatandalarla zengin m eto ik os o
cuklarnn evlenmeleri) artnca, bu d u ru m u n le m e k zere ka
rlddr.2"5

Bu y o ru m la rd a n bazlar ya da hepsi b irlik te Periklesin gt

t ama olabilir. Ama genel olarak eitliki eilimde olan Ati
n a dem okratik pa rtisinin, b u eitsizliki yasay n asl olup d a ka
bul ettii daha nemli b ir sorundur. Bunun n e d e n i, sanrz daha
nce de belirttiimiz gibi, kendilerini a r is to k r a tla rd a n aa g
ren halkn, b u ezilmiliini, kendini vatanda o lm a y a n la rd a n . Al
nal olm ayanlardan st n grerek onarm a arzu su y la , emperyalist
yolla salanan k a rla rn daha az sayda k im se a ra sn d a paylal
masn istemesi olmal. Esasen Atina d e m o k r a tik partisi, kendi
yeleri iin en son snrlarna k a d a r eitlik istedii haide, kendin
den aa snflar (m e to lk o sla r ve kleler) ve d i e r u lu sla r iin,
eitlii aklnn kysna getirmeme, aksine bu k o n u la r d a oligarik
partiden daha eitsizliki politika izleme geleneini s rd rm t r.

Gerekten, rnein vatandal snrlayan yasa, t. . 411 de

oligarik devrimde, (a ra la rn d a yabanclarla ev lenm e adeti yaygn
olan) oligarklarca kaldrlm, am a t.. 403 de d e m o k r a tla r , dem o k
rasiyi yeniden k u r u la rn d a bu yasay yeniden y r rl e koym u
lardr.5 Kukusuz olig a rk lar da bu yasayr d e m o k r a t la r d a n daha
eitliki ideallere sa h ip olduklar iin k a ld rm deillerdir. Onla
rn da amac, ya kiiseldi ya da parti politikasyla ilgiliydi. Baz
oligarklar yabanclarla evli olduklar iin bu y a say a kar idiler.
Genel olarak oligarik p a rti ise, muhalefette olan, zayf olan Atina
oligarklarnn, o ligarklarn iktidarda olduu polislerin oligarlarm n
ocuklaryla evlenerek, onlarn yardm ve desteini salama, oli-
garklarn polisleraras dayanmasn salama politikasn izlemi
e benziyor. Genel eilimleri eitsizliki olan o lig a r k la r b u eitlik-

201 B ak. P lu ta rk h o s , H a y a tla r P erik les F abis - M a x lm u su n T rk e ye evi

ricisi O liver D avies'in s. 140n d e yapt yorum .
301 ZimmL-rn, Tle G reek C o m m o n v /ealth ... s. 241.

247
i dzenlem eyi idealist, nsancl nedenlerle istemi deillerdir.
Eitliki id ealleri 'benimsemi gzken d e m o kratlarsa, snf kar
lar szkontsu olunca, bu idealin ta m zdd b i r politikay b e n im
seyebilm ek tedirler.

P lu ta rk h o s, Perikles'in yasal ocuu lnce, k arsndan ayr

lp, b i r A tina vatan dan n kz olm a y a n Aspasia'dan edindii o
c u k larn n v a ta n d a lk haklarna sahip olup varisi olabilmeleri
iin, ke ndisinin koydurduu yasay k a ld rm a la r iin halka yal
vardn s y le r ,104 Bu tutum lar Perikles'in eitlik ideali! h a k k n
da bize baz ip u la r verirler. te y a n d a n klelii doal b ir k u ru m
o larak gren A tina dem okratlar gibi, Perikles'in de kle sahibi
oldu u nu biliyoruz.20*

Perikles va ta n d a la r ara s siyasal eitlii salamsa da,

e k o n o m ik eitsizlie dokunm am tr. Ancak eitsizliki ekonom ik
dzenin ken disin i ykacak arla gitm em esi iin, baz tedbirler
alm tr. A tina 'd a ticaret ve san ayinin gelimesiyle kapitalist yn
de ilerleyen ekon om i, sosyal snflarn arasn aan b i r d u ru m a
yolaarken, Perikles, akll b ir po litika ile, emperyalizmin seme
relerinin b i r ksm n, halkn sefaletini, dolaysiyle i sava nle
me (sn fla ra ra s m c a d e le y i-y u m u altm a) amacyla kullanmtr.

A y n c a P lu ta rk h o s, onun, ehri tem bellik yznden devrime

eilimli o lan h a lk ta n temizlemek, halkn, sefaletini giderm ek iin
d o n a n m a y a p m n a , Atinay o n a n m a giriip, halka, b iro k iler
y a p tra ra k , p a r a verme yoluna gittiini syler .6 Binlerce v a ta n d a
a m eclislerde ve m ahkemelerde verdii denekler yan sra, ken
dini ve ailesini geindiremeyecek d u r u m d a olanlara buday yard
m yap a ra k , sanayi dzeninin ilk zam an larn n doal r n olan
sefaleti ve b u n u n da sonucu olan devrimci eilimi nlemeye a
lmtr. Y ok sa b u sefaleti nleyici aralar ekonom ik eitlik a
mac iin ku llan m deildir.

w Plutarkhos, Perikles, I. 37,

** P lta rih o s, P e rik le s, I. 16 da, P e rik le s'in se rv e tin i A nangelos isim li b ir
k lesin in y n e tti in i syler.
204 Plutarkhos, Perikles, I. 11; I, 12.
F e rg u so n , G re e k Im p erialism , s, 64 d e , P e rik le sin m eclislere, m e m u rlu k
lara g iri te n b a k a , tiy a tro ve s la d lo n a sey re gelen h a lk a da d e n e k v e r
d iini yazar.
w F e rg u so n . G re ek Im p erialism , s. 64.

248
 I po litikada yapt ilerle olaanst bir g kazanan Perik-
lesin, rakip partinin nderi Thukydides'i (tarihi Thukydides ile
ka rtrlm a sn ) srgn ettirip, ra k ip partiyi, oligarik partiyi or
ta d a n kaldrdn, Atina'da parti kavgalarna son verip, btn
halk eitlik iinde birletirdiini Plutarkhos'dan reniyoruz.
P lu ta rkh os, Periklcs'in kudreti artnca, artk halka kar o kadar
uysal davranm ayp, halkn kararsz rzgarlara benzeyen istekle
rine boyun ememee baladn da ekler.**

P e lo p o n n e so s S avalarm G idi ve P e rik le s D evrinin S onu

D politikada da tu tu m u n u sertletiren Perikles, .. 440 da

Sam os ayaklanmasn iddetle bastrd. Samos, Miletos ile a ralarn
daki u yum azlkta Atina'nn hakemliini reddedince, Perikles ada
y igal edip, dem okratik h km eti devirdi. A ristokratlar Pers
yardm y la iktidar ele geirince, te k ra r saldrp, aday teslim alp,
' ar k o u lla r ykledi Samoslulara.2

A tina'nn teden beri m ttefiklerine kar bu ynde gtt

b u s e r t emperyalist politika, ye polislerin ikayetlerine yolaar-
ken, k u d re tin i artn , S p a rta ve Peloponnesos Birlii yelerini ku
kula ndryordu. Gerginlik yava yava byk b ir savaa doru gi
diyordu. . . 446 da Megara b irlikten ekilince, Atina o n u n impa
r a to r lu k limanlaryla ticaretini yasaklamt. Bunun zerine Me
ga ra S p a r t a dan yardm isteyince, Sparta, Hellasm kurtarcs
ro l n benimseyip, Yunan polislerini Atina egemenliinden k u r ta
racam diye, Atina'nn karsna kt. S parta ve Peloponnesos
birlii ile, Atina ve Altik - Dclos Deniz Birlii arasndaki gerginlik
gittike artt; t. . 431 de b t n Y unanistan'da bir i sava ekli
ni alan Peloponnesos Savalar patlak verdi.
Peloponnesos Savalarnn nedeni, bu savan tarihini yazan
T h u k y d id e sin doru o larak saptad gibi, en doru sebep, Ati-
n a llarm kuvvet ve kudrete bymesinin L ak edam on iah larda ku
ku uyandrp, oniar harbe zorlamas21" dr. Yani Atina cmpe-yaliz-

201 P lu ta rk h o s , Perikles, T. 14; I. 15.

T h u k y d id e s, T arih, U, I dc, P c rik le sin P eloponnesus S a v a la rn d a b ir
a r a , s t r a te j ik nedenlerle s u r la r iinde kalp , s e te re k m a y n c a, h a lk n
fk e le n d i in i, b unun z e rin e P e rik lc sin uzunca b ir s re m eclisi to p la m a
d m yazar.
x" D elo rm e, L arousse . , H isto ry , s. 127.
m T h u k y d id e s, T arih, I, 1.

249
midir. S p a rta lla n sava k arm ak iin nedenleri, A tin a 'n n . k u d
retinin. a rtm a sn d a n kukular, Atina emperyalizmini nlemeye
alm alar se, Atmallarn sava kabul etmelerinin nedeni, e m
peryalizm lerini snrlamaya y a nam am alar, em peryalist yaylm
larn s r d r m e k istemeleri,' h a tta S p a r ta y safd edip. Yunan
d nyasnn rakipsiz tek egemeni olm a arzulardr.
Periklesin de savan km asndan zel baz y a r a r la r bekle
dii anlalyor. K.J. Beloch, b u n u u ekilde ortaya koyuyor. Pe
rikles halk baa getirmi, siyasal dzeni hak ynde deitirmi,
am a eski mlkiyet dzenine ilimemitir. (Yani siyasal eitlii sa
lam, ekonom ik eitsizlii olduu gibi b rakm tr.) nceleri, fa
kirleri b ted en deneklerle besleyip, z e n g in -f a k ir dm anln
u n u ttu r m u tu r . Ancak zamanla, deneklerle yetinmez olan h a lk
ta, Perikles'in demos yararna sistemi: b ir politika gtm edii sa
ns uyanm tr. . . 433 de yeniden b a ku m an dan seilmeyii,
sonra yaknlar (Filozof Anaksagoras ve kars Aspasia) h a k k n d a
alan davalar, Perikles iin, o laanst birey yapm azsa, dece
i k on usun da alarm zilleri o lm u tu r. B unu n zerine Perikles, k a
nlmaz olarak kan sava frsat bilip, bu sava k rk le m itir,
Bylece Atina i savan y u m u a lta n Perikles, bu kez de bu sav a
la, Y unan i savam da y u m u a ltm tr.1"
Deloch'a gre, Peloponnesos Savalar iki byk Vellenik k u d
retin, klelikle zgrln, m lkl ile m lkszn kanlm az sava
idi.l3 Peloponnesos Savalarn ve b u n u n Yunan to p lu m u zerin
deki etkilerini, Polisin Ykl b l m nde inceleyeceiz.
Peloponnesos Savalarn kab ul etm e konusunda Atmallar
ikna eden Perikles idi. Savan ilk yllarnda o nderdi. Savata
bir an, taktik nedenlerle Atinallar s u r la r iine sokup, Spartal-
larla savaa girimeyip bekleyii, halk sinirlendirmiti. B u n u n
z e r i n e halk kendisini b a k u m a n d a n lk ta n uzaklatrp, p a ra ce
zasna m ahkm etti. Ama ok gemeden Atinallar gene o nu b a
kum andan setiler.31 Peloponnesos Savalar srasnda syledii,
ileride .inceleyeceimiz Cenaze Treni Sylevin Atina demokrasisi-

-11 K. } Beloch, Dle AUische P o litik selt P e rik le s, (Leibzig, 1884), s. 1 9 -2 2

den, Kaan, Problem s... vol. I. ...G reeec, s. 231-232. (K a g an 'm ev iri ve
a k ta rm a s).
;J B docl, Dle AlUscl: lolltlk Keli Ierll)e$luM KagilM, IV oblcm a... voi. 1.
.. G rcece, s. 232.
:JThukyU des. T arih, (I. 2.
nin p arlak b ir teorisi olabilecek olgunlukta idi. A tinadaki veba
salgnndan k urtulam ayan Perikles, I. . 429 da ld. Onunla
birlik te Atina dem okrasisinin en parlak devri k a p a n m oluyordu.
Perikles devrinin ek on om ik ve sosyal gelimelerini em atik
o larak grdkten sonra, Polisin Gelimesi devrinin, (. . V. yz
yln) koullarn yanstan devrin zelliklerini, Atina to p lu m u
n u n bu devirdeki zelliklerini daha yaknd an inceleyerek o rtaya
koym aya alacaz. B u nu da, ekonomik, sosyal, siyasal ve k lt
rel d u r u m olm ak zere, d rt balk altnda yapacaz.

P e rik le s A tln asm la E k o n o m ik D u ru m

A tinann Pers S avalarndan sonra hzlanan

e konom ik gelimesi, Perikles devrinde en y k se k n ok ta sn a ula
mt. Bu gelimenin nesnel b ir lei olarak, t. . V. yzylda Ati
na n fu su n u n iki binden yz bine k gsterilebilir. Ticaret ve
sanayi kurulular genilemi, b u ra la rd a hem zgr iiler hem
kle iiler daha geni lde altrlmaya balan m tr. Atina
ekonom isinin zana a tkarla ra o lan ihtiyac, y ab a n c la rn (m etoikos-
la rn ) baz yasalarla k o r u n u p desteklenerek Atina'ya ekilm esin
den anlalyor.-" A tin ann d ve i sm rs (em peryalizm ve
klecilik) Atina'da m uazzam b i r servet b irik im in e yolam tr.
V atan da zgr ii ye z a n a a tk rla rn yetmeyip, lkeye netolkos
arlmasnn ve kle girm esin in (satn a ln m a sn n ) nedeni, bu
sermayeyi deerlendirmekti.
Atina polisinin Perikles devrindeki resmi geliri bin talent ka
d a r tahm in edilir.,s B u n u n 600 talenti birlik yelerinden alm an
h a ralard r; 50 talenti klelerin altrld m a d e n le rd e n ;214 ge
risi vergi ve dier gelirlerdir. Atir.a halknn servetinin balca
kayna ise, d t ic a r e tti/17
D ticarette Atina, arap, zeytinya yan sra, se ra m ik ve di
er yaplm maddeler satyor, dier ulu slard an kalabalk nfu
su n u beslemek iin b uday ve sanayisi iin eitli ham m a dd e le r
alyordu. Atina, uluslararas ekonom ik fa rk lla m a d a , ta rm ulus
larn a gre b i r sanayi ulusu duru m undayd. Atina'ya b t n Akde

M M u rra y , T le L te ratre o f A ncient G recce, s. 159- 160.

2,5 Mii.scl, E ge ve Ytn T arili, s. 215.
1,4 B a rk e r, G rcok Pollllcal T ic o ry ..., s. 33 .
R ussell, ...\V estcm P hilosoply, s. 97.

251
niz, Ege ve K a ra d en iz evresinden, t ic a r tt yoluyla dolayl olarak,
emperyalizmle d o ru d a n (h a ra la rla ) art - deer akyordu. Tica
ret serm ayesi sanayi sermayesi ekline dnyor, im alath aneler
oalp ap la r geniliyordu. Pers Sav a la rn d a n sonra egemen
retim dzeni ta rm d a n ticarete gemi olan Atina, yava yava
br sanayi to p lu m u haline geliyordu. Bu sanayide sava sa
nayisi, gemi yap m , kalkan, kl, zrh yapm nemli b ir yer tu
tuyordu. B u n u n yan sra yaplan a ntsal tapnaklar, k a m u b in a
lar ve heykellerle, yap sanayii de nem li idi. Dokuma, b ir aile
ekonom isi o la r a k kalm, p a za r eko nom isi haline gelememiti.

Sanayinin gereksidii serbest igc, zgr va ta nda la r y e t

meyince, yabanc z a n aatkrlarla (tn e to ik o slarla ), o da yetm eyince
klelik k u n m u n d a k i b ir deiiklikle salanm aya allyordu. Bu,
kle k ira la m a k u r u m u idi. Kle, eskisi gibi m utlaka efendisinin
iinde a la n b i r kim se o lm a k ta n karlm t. Efendisine h e r gn
belli b i r m i k t a r kazan salam ak kouluyla, kendi kendine i bul
m ak zere s e rb e st braklyor, ya d a b ir sanayi iletmesine k irala
nabiliyordu. Baz kimseler serm ayelerini byle kiraya verdikleri
klelere y atry o rlard . Pire'de canl b i r kle ticareti, Atinad a ha
reketli b i r k ira lk kle piyasas vard. Sanayi klesi, Atina sana
yisinde, m a k in a n n grd greve benzer b i r grev g ryor
du.1" A tina'daki b u ekonomik gelimelerin dayand l saar
ya, em peryalizm , klelik ve m c to lk o sla r idi.
Bu i ve d sm r ile A tinada biriken servetin b lm ,
Atina'y b ir i savaa gtrm eyecek ekilde akllca dzenlenmi
eitsizliki b ir blnd. zel teebb s ve kiilerin zenginleme
si esast. Ancak zenginlerin servetine zel mlkiyet, o r ta k y a r a r
lanma ilkesi asndan baklyordu. Zenginlere, tiyatro koro ve
kost m lerin in m asraflarn k arlam a, gvdesi ve yelken bezi ve
rilmi b i r sava gemisi donatm a,119 b ir kam u yaps yapm a gibi

lh a n A kn, D evlet D o k trin le ri, s ta n b u l, S. G n iz -S . zaygen B asm evi,

1962, s. 2.
i H ense - L eo n a rd , H e lle n ... B ilgisi, s. 164.
A risto teles, A lin a lia rtn D evleti, t. 61 d e , sa v a gem isi d o n a tm a g revi
v e rilm i '.engin v a ta n d a la rn liste sin i h a z rla y a n zengin A lm allard an k u
m lu S y m m o ria k u ru lu n d a n szeder. [. 46 d a d a , gem i y ap acak a rk h ltc k t-
leri H a lk M e c lisin in setiini syler.
Yal O lig ark ise, A ln a lla n n A nayasas, I I I . 4 de, heryl d ty iii gem i
d m u tcsn n seildiini ya/.ar. Bu ra k a m ayn /.am anda A tinann en /.en
g in le rin in says o la ra k a ln a b ilir.

252
grevler ykleniyordu. Zenginler bun lar yaknmakszn h atta he
vesle yapyorlard, t e yandan emperyalizmin salad kazanla
rn b i r ksm, fakir halk desteklemeye ayrlmt. Halka Halk
Meclisi ve H alk Mahkemelerinde denek datlyor, gereinde
bu day y ard m yaplyordu. H a tta b ir t r fakirlik ve sosyal sigor
ta politikas gdlyor, ekmeini kazanamayan fakirlere para da-
tlyordu.2*1 B ir ara bu yolla beslenen aile says drt bini b ulm u
tu.221 Bylece, sanayi toplum u o luun birliinde getirdii devrim
ci proleteryaya yol aan dcrccede b ir gelir eitsizliine frsat ve
rilm em i, d a h a dorusu, proleteryann devrimci eilimi (karnla
r d o y u ru la ra k ve zenginlerin servetinin aslnda o rtak ya ra rla n m a
k o n u s u o ld u u kans verilerek) nlenm i oluyordu. Bu yzden
ka p ita list b ir ekonomik gelimeye ramen, (emperyalist s m r
n n b i r ksm halka tattrld in), Atinada t..V. yzylda bur
juvazi - p ro ietery a snf atmas kmad. Aksine bu iki snf, em
peryalist s m r d e kar ve ibirlii iinde birlemilerdi. Bu de
virde snf atmas, serveti to p r a k eklinde olan aristokrasi ile,
k arlar d ticarette olan, Atina'y emperyalist b ir ynde gelitirme
a m a c n d a o lan demokrasi [bu rju vazi ile aa snfn koalisyn
dzeni] ara sn d a idi.22 Bu a tm ala rd a orta ve alt snflar ar
basyor, aristokratlar, servetlerinden ok, geleneksel kltrel s
tnlk lerind en dolay toplum da biraz sz sahibi otabiliyoriardj.

Em peryalizm , okluk ulusal alandaki snf atm alarn h a

fifletip, atm ay uluslararas b ir alana, sm ren sm rlen
ulu sla rn atm asna kaydrr.

Atina Emperyalizmi

Atina emperyalizminin tohum larn, Peisistratosun Hellespond'-

u (boazlar) ele geirmesiyle ve Themistokles'in Perslere kar
koyabilm ek iin, Atina d onanm asn geniletip glendirmesiyle
atld sylenir.121 A ttik-D elos Deriz Birliini incelerken, A tin ann
bu birlii Yunanistan' Perslere kar ko rum ak amacyla ktrdu-

* A r is to te le s . A tinalIlarn Devleti, I. 28 ve I. 49 da, k a z a n la r m in e a d a n

az o la n la rla , sa k a tlk la r y z n d en h i b ir y a p a m a y a n la ra y n d e iki
o b o l v e rilm esin i b u y u ra n b ir y a sa n n b u lu n d u u n u syler.
21 L evinsohn, A H lslo ry of Sexual C u sto m s, s. 47.
m S a b in e, .. ,1o lltlcnl T heory, s. 2J.
I-> Delu m e, L uuussu ... llislry , s. 110.

253
unu, bitiin ilk zam anlarda bamsz yelerin gnll birlii ol
duunu sylemitik. B u polisleraras eitliki ku ruluu n, zamanla
Atina kapilali/.minir1' emperyalist'15 yaylma eilimleri gster-

^ N eutark, k tis a d i D iice T arih i, s. 25 d e E sk i Y u n a n iin, k a p ita lizm

ve sosyalizm gibi m o d e m e konom i te rim le rin in k u lla n la m a y a c a n sy
ledii h ald e, (s. 31 de) E ski Y u n a n d a e k o n o m in in k a p ita liz m ynnde
o lduunu k a b u l e tm e k zo ru n d a kalr.
N ilsson, ...E a rly G reek T y ra n ts, s. 4 - 2 4 ten, K a an , P ro b le m s ... vol. I.
...G reece, s. 2 3 2 -Z 3 3 d e , baz bilim a d a m la rn n , h a tta A tin a'n n en byk
g n lerin d e bile im a la th a n e le rin k k l n d e n , i le rin d e a la n iilerin
azlndan, b u ra la r d a m a k in a la r b u lu n m a d n d a n , sa n a y i s z c n n kul-
lam lam aytp, im a la tta n sz edilebileceini s y le d ik le rin i b e lirtip , .. IV.
yzylda elli iisi olan b ir a tlyenin b yk sa y ld n kabul e tlik te n
so n ra asl lein re tim in m em leket iin m i, y o k sa d p a z a r iin m i
yapld o ld u u n u syleyip, tira n la r a n d a b y k e h irle rd e re tim in
d p a z a r iin yapld n a b a k a ra k , sanayi s z c n n k u lla n la b ile ce
ini syler.
Ayn e k ild e baz y a z a rla ra gre, sanayi gibi, b u rju v az i proleterya
em peryalizm terim le ri de, I. S. X V II, yzyl so n ra s A v ru p a sn n ekono-
m ik ve sosyal k o u llarn b elirten te rim le r olup, d a h a n cek i to p lu m la r
iin k u lla n la m a z la r. B azlarn a gre ise, tic a re t ve sa n a y i se rm ay e sin e
sahip snf *bu rju v azi d ir. B ir iverenin i y e rin d e a l a n la rn c re t k a r
lnda e m e k lerin i sa ta ra k , p a z a r iin re tim y a p tk la r re tim d zeni sana
y i d i r . B ak as iy erin d e em eini c ret karl s a ta r a k g eim in i sa lay a n ya
d a isiz gsz k im sele rd en k u ru lu olan sn f p ro lelery a d r. Ve se rm a
yenin u lu s la ra ra s b ir s m r dzeni k u rm a s em peryalizm d ir. Bli
k o u llar ne z a m a n ve n e red e varsa, o ra s iin b u te rim le r k u lla n la b ilir.
Bu eko n o m ik ve sosyal k o u lla r Eski Y u n an d a v a rd . B u yzd en b iz d e bu
terim leri b ir o k y a za rla r gibi geni a n la m d a alp, E ski Y u n a n iin k u lla n
dk, Bu tu tu m u m u z, E ski Y unann m inik polis siy a sa l b irim in in .. V III.
yzyldan .. III. yzyla k a d ar. X V II. yzyl so n ra s A v ru p a sn n ekono
m ik ve sosyal a a m a la rn (zellikle A tin a'n n ) b i r b ir g eird i i g r
m ze uygun olan b ir tu lu m d u r, tk i d e v ir a ra s n d a k i b a lc a fa rk . E ski Y u
nanda m a k in a la n n y erine canl ara say lan k le le rin k u lla n lm a sd r.
u5 L eninin sosy alist teoriye k a tk d a b u lu n d u u E m p e ry a liz m y a p tn a d a y a
nlarak, sosv alist lite ra t rd e em peryalizm , re tim d z e n le ri zin cirin d e
kapitalizm in en son aanus o la ra k kabtl ed ilip , bu te rim in k a p ita liz m
den nceki d e v irle r iin kullan lm asn a genellikte k a r koy u lu r. O ysa sz-
konusu y a p tn b ir y erin d e (V. 1. Lenin, (E . B a a r), K a p ita liz m in E n Y k
sek A am as E m peryalizm , A nkara, Sol Y a y n la r, 1965, s. 107 de) Lenin
aynen yle d e m e k te d ir : Sm rge siy a se ti ve e m p e ry alizm , k a p ita liz
m in enson a a m a sn d an ve h a lta k a p ita liz m d e n n ce d e v a rd . Klelik
zerine k u ru lm u olan Rom a, b ir s m rg e siy a se ti g d y o r ve e m p e r
yalizm i izliyordu. Bu d n le L enin, k a p ita list d zen i izleyen e m p e r
yalist aam ay daha zel b ir terim le b e lirlem ek gere in i d u y m u olm al
ki. vaptm n ba7i y erlerin d e (rnein s. 11! ve s. 116 d a ) k a p ita list em-

254
mesi zerine, Atina emperyalizminin alan ve arac klndn b e
lirtmitik. Bu eitliki kurululu birliin A tina egemenlii altna
dm esini salayan olgularn, Atinann birliin filosunun ku m and a
n oluu, ye devletlerin Atinaya gemi ve tay fa yerine para (vergi,
h ara) dem eye balaylarnn onlar as k e ri b a k m d a n zayf,
Atina'y gl kl, Atina'nn ye devletlerdeki s tra te jik noktala
r a g a rn iz o nlar yerletirm e hakk oluu, s o n ra h e r yenin, bykl
ne baklm akszn, birlik meclisinde eit ( t e k ) oya sahip oluunun,
Atina'dan k o r k a n ok saydaki kk polislerin Atina parelelinde
oy k u llan m a k zorunda kalm alar olduunu aklam tk,

Atina, d a h a t. . 476 da gemi ve a s k e r katksn demeyen

N aksosa saldrp, b u davran ihanet sa y a ra k , N aksos'u cezalan
drmt. I. . 465 de Thasosun ayrlma isteine ayn sertlikte bir
cevap verm iti. . . 460 da yelerin gemi ve ask e r yerine, birlie
hara dem eleri kabul edilmi, bu haracn tu ta r 460 talent ola
rak sa p ta n m t.114 (Atinallar ilk z a m a n la rd a bu katkya, bu ver
giye h ara d iy o rla rd )227 ye polisler, Pers tehlik esi atlatlnca bu

p eryalizm te rim in i k u lla n r. S anm zca sanayi em p ery alizm i dem esi
d a h a u y g u n o lu rd u . Bylece, rn e in tic a re t se rm a y e s in in u lu s la ra ra s bir
s m r d z e n i k u rd u u d u ru m a tic a re t e m p e ry a liz m i , a r tk .d e eri
sa lt sila h z o ru ile a la n e m p ery alizm e m ilita ris t e m p e ry alizm d e n erek ,
e m p e ry a liz m in d a h a iyi sn fla n d rlm a s n d a n c o la b ilird i. A tina e m p e r
y a liz m in in y a ln z a sk e ri deil, ayn z a m a n d a e k o n o m ik b ir em p ery alizm
o ld u u k o n u s u n d a , Y asl 0 1 ig ark \n A tia lla n n A n a y asas, I, 18; I I. :
II. 11 de y a p t a k la m a la r ilg in tir. B u ra d a Y al O ligark, A tina'nn,
egem enlii a ltn d a b u lu n an A ttik -D e lo s Deniz B irli i y e le rin i b y k
lerini k o rk u y la, k k lerin i (d e n ire egem en o ld u u iin den izar
'tic a re tle r in i n le y e re k 1 ih tiy a la y n e tti in i, k e r e s te b a k r, d e m ir, k e te n
gibi m a lla r d a zengin o lan lk ele rin , denize e g e m e n A tina le u z la m a d a n
bu m a lla rn b ir y e re sa ta m a d k la rn , bu yzd en Y u n a n lla rn ve b a r b a r
la rn s e rv e tle rin in yalnz A tinalIlarn e lle rin d e to p la n d n yazar.
Bu d u ru m u b ir de T hukydides T arlh 'in d e. ( I I . 34 -4 5 d e ) Cenaze T ren i
Sylevinde, P e rik le s'in azndan o rta y a k o y a r :
ehrim i?, b y k b ir m erkez o ld u u n d an h e ry a n tln n h e rey i b u ra y a ek i
yoruz. Biz y u rd u m u z u n m a lla rn d a n olduu k a d a r, y a b an c lk ele rin y e ti
tird ik le rin d e n d e k e n d im izin k ile r gibi fa y d alan y o ru z .
1MT h u k y d id es,'T arih , I. 4.
M ansel, E ge ve Y unan T arih i, s. 278 de. b u n u n ( 1945 de) 1.5 m ilyon TL
tu ta c a n y a za r.
K sen o p h o n , (H a y n lla h r s ) A nabasls, V II. I. 27, s ta n b u l, M a a rif V e k
leti Y u n an K l sik le ri, 1944. de, A tin a'n n g e lirle riy le d s m rg e le rin
d e n gelen g e lirle rin in senelik to p la m n n 1000 ta le n ti b u ld u u n u syler.
1TI T h u k y d id e s. TarU , I. 4.

255
vergiyi vermeye de v a m etmek islemediler. Atina ise b u na karlk,
katklar a rtrp , b u n u demeyen polislere filoyu gnderip, zorla
almaya balad. O zam an ye devletlerden birlik donanm asn s r
d rm e k iin alnan b u katk, gerekten b ir hara biimini ald.
Perikles h a ra c 600 talente kard;118 b irlik hzinesini t. . 454 de
Delos'dan A tin aya getirtti. Pers saldrs ykmlarn onardn,
birliin b t n a s k e ri ykn Atina'nn ektiini, Atina'nn Y una
n ista n s a v u n d u u n a gre, ye devletlerin gerisine k arm am ala
rn syleyip, birliin hzinesini A tin a n n o narm ve gzelleti
rilmesi iin h a r c a m a y a balad. Kendini ye devletlere hesap ver
mekle so ru m lu g rm edi.130 Hazine Atina'ya getirildikten sonra b ir
lik meclisi yava yava dald111 Bylece birlik A tina'nn egemenli
i altna girm i oldu.

. Atina- m ttefiklerin den, h a ra la rn d a n y a p t baz indirmele

rin karlnda to p r a k isteyip, b u r a l a r a fakir Atina vatand alarn
yerle lirdi .Ui A tin a 'd a n eitli yerlere gnderilen kolonistlerin, eski
uy gulam ann zd dna, Atina v a ta n d a lk ta n sakl tutularak,, b u n la r
A tinaya ta b i k ln m a k istendi.211 Perikles, m ttefikleri iyice Atina
egemenlii a ltn a a lm a k in, onlar A tina uyruu y a p m a k zere
son adm n attp, t. . 443 de m tte fik ehirleri be vergi blgesi
ne ayrd.w ok gemeden birliin gn ll yesi o lm ak tan kp
zorunlu ye d u r u m u n a den polisler,' A tinann b u em peryalist
basksna k a r b irlikten ayrlmaya kalktlar. Periklesden sonra
Atinann b a n a geen Kleon birlikten ay rlm a isyandr; bastn l-
mah k u ra ln koydu.21* Bu kural K leo n 'd a n nce uygulamaya bala
m olan Atina, birlik ten ayrlm ak isteyen polislere kar, ok sert
b ir p olitika izlemeye balad. rnein, . . 439 da birlikten ayr
lan S a m o s a sa ld ra n Perikles, aday zaptedip, surlarn yktrd,

S. C. E a s to n , F rc e d o n a n d T y ra n n y in tb e A ncient W orld, K. M. Set-

to n * H . R. W iilk le r (e d s.), G re a t P ro b le m s in E u ro p e a n ClviU zallon,
N ew Y o rk , P re n tic e - H ail, 1954, s. 2. 1
n F e rg u so n , G re ek Im p trla U s m , s. 71 -72.
130 M ansel, E g e ve Y unan. T a rih i, s. 292.
231 T h u k y d id e s, T a rih , I. 4.
u F e rg u so n , G re ek Im p e ria llsm , s. 72.
u F e rg u so n , G re ek Im p e rla llsm , s. 30.
M anse!, E g e ve Y u an T a rih i, s. 292.
D elarm e, L a ro u sse ... H isto ry , s. 127.

256-
ar p a r a cezasna arptrd.116 Perikles zamannda birliin, saldr
gan b ir em peryalizm haline geldii aka grlyordu.1
Bylece Atina deniz im parato rlu u, belirgin b ir ekilde ortaya
km oldu. Bu im paratorluk, be lkeyi ene alan, iki milyon
k a d a r n f u s u olan, yirm i milyonluk b ir blgeyi egemenlii altnda
tu tm ay a alan, baz to p r a k la n Atinadan 250 mil (480 km k a
d e r) olan, eylem alan 600 mil (112 k m k ad a r) uzaklara uzanan
b ir im p a ra to rlu k tu ..114 Drtyz a k m ehir kendisine balyd.13
politikasn da eitliki olan Perikles demokrasisi, d ta by-
lesine eitsizliki, saldrgan b i r em peryalist politika izledi. Bunun
nedeninin, Atina demokrasisinin koalisyon yeleri olan alt ve o rta
snflarn (p roletery a ve bu rjuvazinin) emperyalist politikada o r
ta k k a rla r olan snflar olduunu belirtmitik.
P ers Savalar sonrasnda poisleraras ve denizar ticaret,
eitli blgeleri ekonomik b a k m d an birbirlerine ihtiyac olan, b ir
birlerini ek ono m ik bakm dan tam am lay an blgeler haline getirm i
ti. T ic a re tin geliebilmesi iin, denizlerin gvenlii ba sorun idi.1"
A ttik -D e lo s Deniz Birlii filosu, Perslere kar denizlerde Yunan,
zellikle de Atina ticaretini gvene almak, ticari egemenlii s r
d r m e k iin, (Pers Savalar bittii halde) b u yzden koru n u y o r
du. B u n d a Atina burjuvazisinin b yk kar vard. Ama bu yet
mezdi. Atina ticaret yapt p a z a rla rn da gvenliini salamaly
d. B u p a z a r la r kendilerini Atina tccarlarna kapatam amalyd-
lar.'41 H a tta A tina'da serm aye birikimi bura lard a y a trm la r y a p
m ak isteyecek k a d a r ileri n o k ta la ra ulamt. Filonun m lkleri
nin gvenliini salayacandan em in o lan Atinallar, kendi top
ra k la rm z saldrya k a ra d a n ak, bu yzden yatrm gvenlii
yok diye m tte fik lkelerden to p ra k edindiler. Atina b u n la r
m lk a n la m a la r ile gvene ald.I,J Atina gerekli grd ycrle-

1)4 M ansel, E g e ve Y unan T arih i, s. 293.

1)7 L arsen . C leislhenes and ... D cm o cracy a t A thens, K unvilz - M u rp h y (c d s.).
E ssa y s to ... Ge<?rge H . Sab.ne, s. 2.
!* F e rg u so n , G re ek toiT riarisrj, s. 42 -4 3 .
a F e rg u so n , G re ek Erspertalsro, s. 74.
H a lta P c rik le s'in d enizlerin gvenlii (k o rsa n la rd a n te m iz le n m e s i) iin
b i r panheSlcik kongre to p la m a y a g iriti in i biliyoruz. (B a k , M ansel,
E g e v e Y u n a n Tarihi., s. 294).
j1 Y al O lig ark , A tlm ailann A nayasas, I. 10 d a , A tina'nn d e n iz le rd e , h a m
m adde: a lv e riin i k o n tro l n d e tu ttu u n u siiy ler,
:u F e rg u so n , G reuk hti|>ernH3 :>, s. 72.

257
re g arnizo nlar yerletirdi.3 B u n la r hep Atina burjuv azisinin eko
n om ik karlarn korum ak iin alnm tedbirlerdi.
Atina emperyalizmi Atina v a ta n d a la r snfnn alt ta b a k a la
rn a da birok yararlar alyordu. Atina, baz yelerin h a ra
m ik ta rla rn azaltp, onlarn lkelerinden bedelsiz to p r a k la r e d in
di. B u ra la ra fakir Almallar yerletirdiini sylemitik.344 Birlik
filosu Atina alt snflar iin byk olanaklar salyordu. P lu ta r
kho s'a gre, her yln sekiz aynda a tm gemide on b ind en fazla
kreki, altyz tayfa, drtyz seksen m e m u r alyordu. B u n la r
vatan dalarn 1/4 demekti.245 Bu b a r zam anndaki d u r u m d u .
Atina doklarn da seferde h arekete geebilecek drty z gem i b e k
liyordu.244
Aa snflar filo sayesinde i g sahibi olm ulard. Birlik
yelerinden alnan haralarn b ir ksm da o nlarn y a r a r n a h a r
canyordu; fakirlere yardm yaplyor, halk a eitli nedenlerle de
nekler datlyordu. Atina, birlik yeleri arasndaki d avalarn Ati
na H alk M ahkemelerinde grlmesi kuraln ko ym u tu. Bu, ye
u luslar karsnda Atina halknn deerini ykseltiyor, daval ve
davaclarn durum alar iin Atina'ya gelileri, Atina h a lk n a b ir
ok ticari olanaklar saklyordu, Atina H alk M ahkem esi d avalar
eitlii gzeterek zmyordu; Atina'nn karlarn gznne ala
rak, bu ynde k a ra rla r veriyordu,47 Bu yolla Atina bir de polisleri
siyasal kontrol altnda tu tm a olanan bu lm u oluyordu,5
Atina emperyalizmi, grld gibi, aa snflara salad
karlarla, Atina toplum undaki snf kavgasn hafifletm iti. Ancak
bu kez smren ve sm rlen atm as kendini u lu sla ra ra s a la n
da gstermi, Peloponnesos S avalarna, dolaysiyle Yunan i sava
ma yolamt.

Bu ynde eitsizliki bir d politika gden Atina, Atina'nn

ve b a r b a r la n ynetme h a k k olduunda ku k u y a d
Y u n a n lla r
myordu. Periklesin Cenaze Treni Sylevinde,

<jFerguson, G reek Im p erialism , s. 73.

Ferguson, G reek Im p erialism , s. 72.
w P lu tark h o s, P erikles, XI. 4. den, F erg u so n , G reek Im p e ria lism , s. 69 .
m F erguson, G reek Im p erialism , s. 69.
2* D elorm e, L arousse ... H isto ry , s. 126.
Ferguson, Greek Im p erialism , s. 50.
2w Furjson, G reek Im perialism , s. 39.

258
 " (A tin a'n n ) y n e tim i a ltn a g irm i o la n la r, de ersiz kim
selerin eline d t k diye yanp y a k lm y o rlar. 3

sz, kendini uy ruk larn dan ok stn gren A tinann bu ba yu

k a rd a tu tu m u n u ortaya kovar. Thukydides, Atina emperyalizminin
teorisini ve Atinann m ttefiklerine kar tu tu m u n u , Atinann bu
k on ud ak i grlerini, Melosa gnderilen Atina elisinin azndan
yle o rtaya koyar.
A daletin l s zo rla m a k iin k u d r e t e itli in e day an r.
Bu, k u d re tlin in y a p a c a k k u d re te n e k a d a r sa h ip se o n u yap
m as. ve z ay fn sa k a b u l e tm e k z o ru n d a k alm as d e m e k tir.
n a n d m z ta n r la r ve b ildiim iz in sa n la r, d o a la rn n
z o ru n lu y a sa s ile, nereyi elde e d e rle rs e o ra y y n e lirle r. 151

B u radan Atina'nn ye devletlerdeki y netim lere kar tu tu m u

na geelim. Yal Oligarkn d a belirttii gibi, Atina ye devletler
de ou kez oligarklara k ar de m o kra tla r tu tu p ,UI d e m o k ra tik
dzenlerin kurulm asn ve srm esini destekliyordu.351 B lutunu,
dem okrasiyi, eitlii yaym a ideali ile ilikisizdi. karlar ile ili
kiliydi. Birlik yesi devletlerde baa eer o lig a rk la r geerlerse, Ati
n a b u n la rn kendinden ayrlp, oligarik y netim lerin birliklerine.
zellikle Peloponnesos Birliine k a tlm a la rn d an kork uyo rdu. Son
ra eko n o m ik koullan henz yeterince olgunlam ad iin fazla
glU olm ayan ye devletlerin dem os hrn destekleyerek, b ata
tutm a s, b u ynetim lerin Atina sm rsne gz y u m m a la rn sa
lyordu. Atina desteini ekince yklacaklarm bilen dem o k ra tik
partiler, ynetimde kalabilm ek iin Atinann dileklerine katla n m a k
z o ru n d a idiler.254

P e rik le s D ev rin d e Sosyal D ru m

t. . V. yzyln rnek kesim i olarak ald

mz Atina dem okrasisinin en p a rla k devri o lan Perikles devrinde

T h u k y d id e s, T a rih , II. 1.
T h u k y d id e s, T a rih , V. 7 den. S a b in e, ...P olitical T h eo ry , s. 31 de.
2,2 Y al O ligrk, A tia lla n n A n a y asas, I. 14.
3n F e rg u so n , G re ek Im p e ria tism , s. 22.
2}G. E. M. d e sle, Croix, The C h a ra c te r o f A th e n ia n E m p ire , H lsto ria ,
3 (1954- 1955) den. K aan, P ro b le m s ... vol. I. ...G ree c e, s. 365 de, A tina
im p a ra to rlu u n u n ye d e v le tle rd e d em ost o lig a rk la ra k a r d e stek led i i
iin sevisiz olm ad tn syledii halde, A tina'nn b u n la r b ir d e rec ey e k a
d a r s m rd n k a b u l e d er.

259
e konom ik d u r u m u inceledikten sonra, imdi de eitlik ve eitsiz
lik asndan d e v rin sosyal d u ru m u n u inceleyelim.

Atina Nfusunun Kompozisyonu

.. V, yzylda, Perikles Devrinde, Atina'nn sosyal d u ru m u ,

v ata n d a la r a r a s n d a eitliki, v a ta n d a o la n la rla olm ayanlar a ra
snda ise, eitsizliki b ir yap d a idi. V a ta n d a la r arasn daki eit
lik ise, h u k u k i ve siyasal eitlii kapsyor, ek o n o m ik eitlii k a p
samyordu. A ncak d a h a nce incelediimiz gibi, b u devirde eko
nom ik eitsizlik k ap italist re tim b i im in de k i gelimeyle artt
halde, em p ery alizm den gelen deerlerin b ir ksm fakir h alka ve
rilerek, b u n la r sefalet izgisinin zerin de tutuluyo r, bylece snf
atm as yum ualtly ord u.
V ata nd ala r a r a s n d a k i eitlii ilerde siyasal durum bal
altnda ele alacaz. B u r a d a v a ta n d a o lm a y a n snflarn ve Ati
na kadnnn d u r u m u n u inceleyeceiz.
Perikles d e v rin d e Atina nUfusu ve n f u s u n kom pozisyonu h a k
knda eitli r a k a m l a r verilir. Atina'nn e n k alabalk zaman olarak
Peloponnesos S a v a la r ncesi, .. 431 yl alnr.
T ah m in ler 3 0 0-40 0 bin dolaylarnda deim ektedir.153 Biz Ati
n a n fusunu, en salam tah m in o la r a k b u ld u u m u z ve nfusun
kom pozisyonunu y u v a rlak ra k a m la r ve y u varlak o ran la rla belirt
meye elverili olduu iin, 400 bin varsayacaz. Bu nfus iinde
ki vatanda, netoikos, kle oranlar tahm in leri daha da tutarsz
dr.356 eitli ta h m in le rd e n u k a b a o r ta la m a y a varlabilir. 400 bin

J5S Z im m ern , T h e G re e k C o n m o n v e alth ..., s. 415 de, 40 b in re it e rk e k v a ta n

d a, 34 b in r e it e rk e k m eto ik o s, 55 b in r e it kle o lm a k zere, 119 b in
r e it e rk e k o la r a k ta h m in eder.
F e rg u so n , G re ek Im p e ria lis m , s. 42 de, A tin a 'n n P e rik le s d e v rin d e 150
b in i A tin a'd a , 150 b in i A ttik a 'd a [/ 50 e h irle m e ] o lm a k zere 300 b in
n fu slu o ld u u n u , b u n u n 1/3 n n [100 b in in in ] kle, 1/6 snn [50 b in i
n in ] m eto ik o s, 1/2 s in in [150 b in in in ] v a ta n d a ve v a ta n d a la rn aile ev
resi [k a r ve o c u k la r] olup, b u n u n da 50 b in in in a sk e rlik y an d a e rk e k
n f u s [yani ta n v a ta n d a ] o ld u u n u yazar.
B a rk e r, G reek P o litic a l T h eo ry .., s. 1 do, v a ta n d a niL'lerinin 160 bin,
m e lo ik o s la n n 45 b in re it, 45 bin o c u k o lm a k z e re 90 b in , k lelerin se
80 b in o ld u u n u y a z a r.
154 C aroll, ...G ree k W om an, s. 100 dc, kle n fu su . 200 bin , F e rg u so n , G re ek
Im p e ria lism , s. 42 de, 100 bin, B .rker, G re ek P o litic a l T leory..., s. 31 de,
80 b.in, Z im m ern , T le G reek C o n m o w e altl..., s. 415 de, 55 b in o la ra k

20
n fu s u n 200 bini reit olmayan nfustur. Reit nfusun 100 binini
v a ta n d a aileleri meydana getirirler. B un un 50 bini siyasal haklar
olm a y a n kadnlar, 50 bini siyasal ha k la r olan reit erkek nfus,
yani ta m Atina vatandalar. Kalan 10O bin reit nfusun 25 bini
m e to ik o s, 75 bini de kledir, (m etoikoslarn 15 bininin reit erkek,
0 b in in in reit kadn, klelerin 60 bininin reit erkek, 15 bininin
reit kadn kle olmas akla yakn b ir tahmindir.)
im di yuk ard ak i tahm inleri o ra n la r eklinde belirtirsek, Atina
reit n fu s u n u n y a n sn kle, m etoikos o larak aa statl snf
la r m ey d a n a getirirler. H er iki reit erk ek Atina vatandana kar
lk b ir m e to ik o s bu lu nm ak tad r.237 H er iki reit erkek Atina v a ta n
d a n a karlk kle vardr.0* (B ir vatandaa 1.5 kle) V atanda
la r A tina re it nfusunun d rtte biri, reit erkek nfusun ise yar
s k a d a rd rla r.
B u n fu s kompozisyonu, Atina toplum unun eitsizliki, taba
kal b i r toplum , Atina dem okrasisinin azlk vatandalar snf ii
b ir dem ok rasi olduunu o rtay a koyar. imdi Atina to plum un da
ki aa snflar b ire r bire r ele a la ra k nceleyelim.

M e to ik o s la r
Y u n an polisleri kk siyasal b irim ler olup, snrl v atan da
lk anlayna sahiptiler. V atandalk anlaylar zamanmzn
hem ehrilik anlayna benzer. Hellen d e olsa o polisin yerlisi
olm ayp so n ra d a n gelmi olanlara, o poliste kuaklar boyunca k a l
m olsalar bile, vatandalk h a k k vermezler. Vatandalk on la r
iin a ta sa l kaltm sal bir ayrcalktr.2* Bu, Atina'nn en d e m o k ra
tik, e n eitliki zam anlarnda da egemen olmu b ir anlaytr.

ta h m in e tm e k te d ir.
M eto ik o s ta h m in le ri dala az tu ta rs z d r; re it e rk ek m eto ik o sla r, C aroll,
(s. 100 d e ) 15 b in , Z im m em , (s. 415 de) 24 b in , h e r iki c in s te n re it e to
k o s la n , B a rk e r, (s. 31 de) 45 bin o la ra k ta h m in e tm e k te d ir.
07 B u o r a n Z im m ert ve F e rg u so n 'u n d a izledii C lercin tah m in in d e n , (La-
R e V on H o o k 'u n , Was A thens in the Age o f P cricles A r is to c r a lio , T le
C lasslca l J o u rn a l, 14 (1913- 1919) d a n (K a an , P ro b le m s... vol- I. ...G reecc,
s. 304 d e ) k a rd o ra n la ak r,
151 B u o r a n d a C lcrc, Z im m em , F e rg u so n 'u n ta h m in le rin d e n k a rla c a k o ra n
la a k r. A ncak bu y a z a rla r ta h m in le rin i to p la m A ttik a vc A tina n fu
s u n u 300 b in o la ra k h e sa p la m la rd r.
V a n H ook, W as Athens ... A ristocratic, K aan, P ro b le m s... vol. I. ...G ree
ce s. 305. S ellaifer, Greek T leuries o l S lavery... Finley (e d .), S la v ery In
C lassical All*uily.., i. 159.

261
 G rm t k ki Atina'da vatcula^lk, Klcistlenes zam anna ka
d a r drt Allika genosundan (k abilesinden) birinin kanda olan
lara tannan bir bakt. Bu kabilelerden gelm em i olup, dardan
gelip, Atina'ya yerleenler, vatandalk snf dnda, va ta n d a la r
la kleler ara sn da , zgr olan, fakat siyasal h aklar olmayan, hu
kuki h aklar snrl b ir snf meydana getiriyorlard. Kleisthenes'in
t., 508 deki re form lar ile, genosun yerine deme rgtleri kondu.
Bununla iyi halli birok metoikosa v a tan d a sta t s tannd. An
cak bu tam anlam yla vatandal kansal, kaltmsal lye
balam aktan karp, yersel lye balayan b ir reform deildi.
Bir kez yersel l esas alnp vatandalk e m b e ri geniletildikten
sonra, gene kaltmsal lye dnld. V atand alk K leisthenes'in
on demesinin blgelerinden birinde o tu r a n la ra deil, Kleistihenes'-
in bu reform u so nu nda vatandalk s ta t s n d e olanlarn soylarna
tannan b ir h a k oldu.
Pers Savalar sonras hzla gelien p olisleraras ticaret, zel
likle deniz ticareti, Atinaya birok y abancnn gelmesine, b u n la r
dan bazlarnn Atina'ya yerlemelerine yolat.

Atinann em peryalist bir toplum olm as zerine, Atina'da bi

riken sermaye, ulusal almann eseri olm ayp em peryalist s m
rnn eseri olduu iin, yerli b ir z a n a a tk a rla r snf gelimemiti.
Bu yzden iddetle sermayeyi deerlendirecek z a n a a tk a r emekile
re ihtiya dodu. Kle ithali kaba em ek ihtiyacn karlyordu am a,
kalifiye emek ihtiyacn karlayamyordu. B u n u n zerine Atina, e
kici olanaklar salayarak, kaplarn y a banc tccar ve z a n a a tk a r
lara at.3 zgr olmakla beraber, kendilerine siyasal h a k la r ta
nnmayan metoikoslar, Atina to plum u nd a ayr b ir snf olabilecek
lde a r t t .
..V. yzyln ortasnda bu hzl a rt, vata nd a la rla metoikos-
larn karmas tehlikesini dourdu. nk tanlmaz m al edin
me dnda, kendilerine btn ekonomik h a k la r tannan bu snf,"1

w Z im nlem , T he G reek C om m onvealth..., s. 263.

Yal O ligark, A ttn alla n n A nayasas, [. L de. A tin a 'd a p a ra g e tire n ilere
el atm m eto ik o slara se rb esti verildiini syler.
mi K senophon, Ilellenika, II. IV. 36 dan, o tu z tir a n l a n 1. . 403 de y k an de
m o k ra tla rn te k ra r yabanclara isolelia (v e rg i e itli i) h a k k tanejcakla-
n n iln elmelurindL-n, v a ta n d a la rla n u to lco slan n n o rm al z a m a n la rd a
ekonom ik alaula avn y asalara labi u k lu k la n m alaz.

262
( vatandalar arasnda ticareti aa gren b i r eilimin olmasna
karlk, ticaret ve sanayi ile u ra a ra k ) hzla zenginlemiti. Bu
d u ru m fakir vatandalarla zengin m etoiko s aileleri arasnda evlen
melere yolayordu, M etoikoslann Atina'nn e konom ik refahndaki
byk rollerini gren Atinallar, o nlar A tina'dan u zaklatrm ak
istem iyorlard. Ama onlarn AtinalIlarla evlenip, b u kark evlen
meler s o n u n d a soylarna Atina vatandal k a z a n d rm a larn da
istemiyorlard, t, . 451 de Periklsin k a rtt yasa, va ta n d al
b ir Atina vatanda ve b ir Atina v a ta n d a n n kzndan do an
lara h a sre d e re k bu tehlikeyi nlyor, v a ta n d a la rla metoilcoslar
arasnda k esin b ir izgi iziyordu. Bylece v a ta n d a la rla metoi-
koslar a ra s n d a sosyal ve e konom ik eitlik tannm , hukuki ve
siyasal eitlik tannm am oluyordu.

A tina'd a m etolkoslar, Perikles zam annda, h e r iki reit erkek

Atinal v a ta n d a a karlk, b ir reit erk e k m e to ik o s b u lu n a c ak k a
d a r k alab alk tlar.262 K a n la r ve ocuklar ile b e r a b e r top lam Ati
na n fu su n u n bete ya da altda birini tu tu y o rla rd .

H ib ir siyasal haklar olm ayan m e to ik o sla r Areopagus'un izni

ile A tina'da kalabiliyorlard. H uku ki ilemler y a p ab ilm ek iin bir
Atina v a tan d a n ham i olarak gsterm ek z o ru nd ayd lar. D avalar
da b u ham i ta ra fn d a n temsil edilerek ta ra f olabilirlerdi. Atina va
tan dalarnn ocuklar ile evlenemezlerdi. E vlenirlerse bu evlilik
h u k u k d saylrd. Kle sahibi olabilir; A tinada tanlmaz m lk
edinem ezlerdi. V atandalara eit vergi dem ekle b e ra b e r,265 ayrca
bir de m e to lk o n denen ba vergisi derlerdi. Eski Y u nand a ilke
olarak k a m u s a l grevler, zellikle askerlik yalnz v atand a olan
lara yklendii halde, m etolko slara d o n a n m a d a grev yiklenir-
di.26* M ezar talarndan, ounun Hellen olduu anlalan metoikos-

M eto ik o s n fu s zerine la h m in le r iin bak. s. 20, d ip n o tu . 256.

M V a ta n d a la r la m eto lk o slar a ras vergi eitlii, Iso te lia iin bak. s. 262,
d ip n o tu . 261.
w O k a n d an , U m u m i A m m e H u k u k u lk Z a m a n la r, s. 141.
de C ou lan g es, T le A ncient City, s. i% .
M eto ik o n u n O sm anl m p a ra to rlu u n d a slm o lm a y a n a z n lk la rd a n a l
na n cizye ye b enzeyiine d ik k a ti ekeriz. O s m a n lIla rd a d a isln o lm a y a n
a z n lk la rn tic a re ti ve z a n a a tla r e lie rin d e tu tu la r b i r d i e r lgin b e n z e r
lik.

263
lar,2*5 a n c a k A tin a'ya byk y a ra rlk la r dokundu u nda, alt bin
oy ile Atina v a ta n d a klnabilirlerdi266 ki b u ok g bireydi.

A tina'daki m e to ik o s snf lak k m d a k i b y k sorun, kendile

rine e k o n o m ik e itlik tannan, ou ticaret, sanayi ve zan a a tlarla
u raan ve b u yzden aralarn da A tina'nn en zengin kim seleri b u
lunan m e to ik o s la r n ,267 siyasal h a k la r elde e tm e k iin, Atina politi
kasnda o y a d a b u yan tutup, arlklarn duyurannm olula
rdr. eitli u lu s la rd a n eitli polislerden olup, a ralarnd a b ir da
yanm a k u r u la m a m olmas, eko n o m ik b a k m d a n d u ru m la r iyi
olduu iin, siyasal b ir h areketi gerekli grmeyileri, b u dav ra n
larnn n e d e n le rin d e n olmal. Ayrca K senophon m etoikoslarn do
n a n m a d a a ltrldklarn s y le r,^ B u n a b a k ara k , zengin metoikos-
larn gemi d o n a tp , fakirlerinin gem ide tayfa, kreki o larak a
ltrldklar s o n u c u n a varlabilir. B u r a d a n d a ekon om ik gleri
olduu halde, asl askeri g v a ta n d a la r snfnda olduu iin
m etoikoslarn v a ta n d a la ra k a r b i r h a re k e te girimeye cesaret
edememi o ld u k la r sylenebilir. Ama gene de b u nedenler byle
sine k alabalk ve ekonom ik b a k m d a n gl b ir snfn Atina p o
litikas d n d a k alm asn kandrc ek ilde aklayan nedenler ola
rak gzkm yor.

D u r u m u n d a n ikyeti gzkm eyen m etoiko s snf, k a r b ir

lii y apt v a ta n d a la r snfna k a r gelmeyip, b u yolla, v a ta n d a
lar k a d a r y a ra rla n d kle emei yznden, kedinden aa snf
olan klelerle birle e rek daha fazla h a k la r iin v ata n d a la r snf
na k a r k m a k y oluna gitm em itir. G erekten ticaret ve sanayi
ile u ra a n m e toiko sla rn zengin Atina v atan dalar k a d a r klele
ri v ard ve hi klesi olmayan ya da b ir tek klesi olan v a ta n d a
lar snfnn y arsn d a n fazlasna gre, kle sahibi olm a k o n u su n
da ve genel o la r a k ekonomik gte s t n durum d ayd lar. Ancak
Atina v a ta n d a la r onlarn servetlerinin, no rm al zam a nla rd a belli

as Z im m e m , T h e G re ek C om m onvveatth..., s. 383.
164 d e C ou lan g cs, T h e A neleni City, s. 196.
D c lo n n c , L a ro u s se ... H isto ry , s. 128 dc, A tin a'd a geni b ir y a b an c t c c a r
sn fn n b u lu n d u u n u syler.
H .D.F. K itlo , T h e G re e k j, E dirburg Penguin-P elican, 11 h. p in t.; 1962, s.
135 dc . . IV. yzylda m e to ik o sla rn A tin a tic a re t ve e n d stris in d e va
ta n d a la r d a n b y k ro lle ri o ld u u n u b e lir tir .
1MWc s fe rm a n n, T h e Slave S y ste m s..., s. 16.

264.
bir lde, olaanst zam a nla rda tam am en genel yarar iin kul
lanlacan biliyordu. rnein zengin Metoikoslara gemi don at
ma, tiy a tro oyunlarnn m asrafn yklenme grevleri verilirdi.
Sanrz b u karlkl ekonom ik karlar, vatandalarla metolkosla-
rn a ra sn n almamasnn ve m e to lk o sla n n siyasal am alar pein
de k o m a m a la rn n balca nedenleridir.2

Kleler

K leler Atina toplum unun en aa snfn m eydana getiri

yorlard. l..V. yzyldan nceki zam anlarda da Atina toplumun-
d a k k l e r in bulunduu, bu devirlerin klelerinin daha ok tarm
kleleri ve evileri kleleri olduunu grmtk. I..V. yzylda
da b u klelik trleri devam etm ekle beraber, tarm klelerinin
toplam n fu s iindeki o r a n la n dm , evileri klelii orann
k o ru m u , fak at ortaya yeni b i r klelik tr kp, cn kalabalk
klelik t r olarak gelimitir. Bu, sanayi kleliidir. Sanayi k
lelii t. .V I. yzylda d a vard; am a yaygn deildi. t..V. yzyl
da A tina sanayisinin gelimesine paralel olarak, hem sanayi kle
lii. hem klelerin genel nfus iindeki oranlar hzla (artt.210

Peloponnesos Savalarndan nce, Atina'da 75 bin dolaylarn'

da kle vard. H e r Atina v ata nd a na ( h e r aileye) o rta la m a l.5 k
le d yo rd u.17' Ama, sanayi retim i dzenine uygun olarak, kle
lerin dalm da oranl deildi. Atina vatandalarnn yarsndan
fazlasnn hi klesi yoktu. O rta halli Atina vatandalar, gelenek
sel olara k , evlerinde ev hizmetleri gren b ir kle b u lu n d u ru y o r
lard, Z am ann retim aralar (m a kina la r) yerini tu la n sanayi

w A tin a ta rih in d e m e to lk o sla n n b irlik le siy asal am al b ir eylem e g ird ik le ri,

siy a sa l p a rtile rd e n o n u n ya d a b u n u n y a n n d a a k a y e r a ld k la rn gs
te re n b i r o la y a ra slam y o ru r. A ncak zengin m c to ik o sia n n d a h a o k o li
g a r ik e v re le rle, daha ok d o s tlu k ve k lt re l a la n la rd a b irlik te o ld u k
la n n b iliy o ru .
ra \V e sterm an n , T h e Slave S y s te m s ..., s. 5 de, P e rs S a v a la rn d a n B y k s
k e n d e r d e v rin e kle n fu su n z g r n fu sta n hzl a rtt n syler. 1. . V.
y z y ld a k le n fu su n u n a rt n n b ir d i e r nedeni, sk la a n sa v a la rla
z g r i ile r gittike geni l d e o rd u lara, k a tlrla rk e n , g ittik e a r ta n si
l h ih tiy a cn k a rla m a k iin k le em eine b a v u ru lm a sy d (s. 7).
-Ti B u y a ln r b ir o ra n la m a d r. M e to ik o s la r ila n em li sa y d a k le s a h ib i ol
d u k la r iin, toplam A tina v a ta n d a la r kendi sa y la rn n b irb u u k k a n k
leye b ile salip deillerdi.

265
kleleri, kk bir azln, kapitalist snfn elinde di.m rnein,
K se nophon'dan rendiimize gre, Peloponnesos Savalar sra
snda, ( . . 430 larda) zengin am iral Nikias'n 1000, Hipponikos'-
un 600 klesi vard. 1 Ama bu iki kle sahibi de, klelerini kendi
ilerinde ahtrm ayp, kiralyorlard. cret getirici denen bu
klelik tr, sanayinin serbest emek ihtiyacna cevap verm ek iin
icad edilmiti. H a tta baz kleler efendilerinden ayr yayorlar,
kendilerine i bulup, ya d a kendi d k k a n la rn d a b ir z a n a a tla u
rap efendilerine gndelik kazanlarnn b ir ksmn ge tirip teslim
ediyorlard.

Kleler kapitalistler iin krl b ir yatrm alan idi. K orsanlk

yaygn, kle ticareti ok hzl, fiyatlar ok dkt. J o n e s'n yap
t hesap lara gre, cret getirici b ir kle kendini iki, ikibuuk
ylda am orte ediyordu. Bu yatrm n yllk kr, a m o r tis m a n
karsa, i 35 idi. Devrin b o r faizinin % 12 olduu dnlrse,
kleye yatrm, olckka krl b ir yatrmd.

Kle altran sanayi kurulular byk k u r u lu la r deildi.

B uralarda zgr iiler olan Atina vatandalaryla kleler birara-
da alyorlard. m a latha n e ler nadiren b ir dzineden fazla kle
altran apta idiler. rnein, I..IV. yzylda h a tip Lysias ile
kardei Polem arkhos'un kalk an fabrikasnda 120, ayn yzyl ha
tip Demosthenes'in babasnn imalathanesinde 50 kle alyor
du. Bunlar p arm akla gsterilen olaan d b yk l kte iletmeler-
d . OT

i B ark er, G reek P olitical T h e o ry ..., s. 32.

K.senophon. P orol, 4.14 den,
V /esterm ann, Slavery, E n cy c lo p a e d la of th e Social S cien ces, (1957) prin-
ting), vol. XIV, s. 76.
it W. L. W esterm ann, Slavery a n d the E le m e n ts of F re e d o m in A ncient
Grcecc, Q arlcriy B u lie ten o f Polisl In s titu te of A rls a n d S c ic n c e s in
Am erica, Jam ary, 1941, s. 1 -1 6 ilmi,
Finley (ed.), Slavery n C tassica AUqulty ... s. 20.
n* A.H.M. Jones, Slavery in tle A ncient VVorld, The E c o n o m ic H lsto ry Re-
vicw, 1 n. ser., 9 (1959), s. 185-189 dan,
Finley (cd.), Slavery l C lassical A ntlcuily.,., s. 7.
m Jones, Slavery n the A ncient W orId dan, \
Finley (ed). Slavery in C lassical A n liq u ily ..., s. 6.
w Jones, Slavery in tle A ncient VVorld,
Finlev fd.), Slavery in C lassical A n tq u ity ..., s, 4.

266
 B ir dier sanayi dal alan yapclk ve ta y o n tu cu lu kta -
nemli sayda kle alyordu. Madenlerde ve deirm encilikte ise,
tam am en kle emei kullanlyordu. Laurion g m m adenlerin
de 10 b i n -20 bin klenin altrld biliniyor. Finley, Atina'da
gm m adeninde ve deirmencilikle 30 bin kle altm sy-
ler.21 Elli bin v ata n d a ailesinden kle sahibi olabilenlerin, tarla
larnda ve evlerinde alan 20 bin klesinin b u lu n m a s realist bir
tahm in olur.
Bu du rum da, 75 bin kleden 25 binin ta r m ve hizm etlerde
( b u n u n iine evii kleleri ve ta p n aklarda h iz m e t gren ve Atina'
da polis, zabta grevi gren hizmet kleleri d e dah ildir) 50 bini
nin ise sanayide (m ad enlerd e, deirmenlerde, yapclkta, im a la t
hanelerde, zellikle sava sanayiinde, gemi y a p m a yklem e ve b o
altm ada) alt sylenebilir.2*0
Sanayide alan klelerin yarsn tutan m a d e n le r d e ve deir
menlerde, zellikle L aurion m adenlerinde alanlar, dier kleler-

n * B a rk e r, G reek P o litic a l T h e o ry ..., s. 32,

. Z im m em , T h e G re e k C o m m o n w e a lth .,., s. 399.
119 Finley, ...S lave Lnbour,
Finley (ed .), S la v ery in lassical A i'litu ily ,.., s. 57.
ri(> G m m e, H isto ry o t G reece, vol. L den,
K itto , T h e G reeks, s, 132 d e , P elo p o n n eso s S a v a la rn d a n n c e 65 bin evi
lerin d e, 50 bin e n d strid e , 10 bin m ad e n lerd e o lm a k z e re G o m m e'u n to p
lam 125 bin kle ta h m in in d e b u lu n d u u n u a k ta rr.
E n diik kle ta h m in i, Jo n es, Slavery in the A n c ien t \V orkl, Finley
(ed .), S lavery in C lassicat A n lltju lly .,., s. 3 de, A ttik a 'd a y e tie n ve Ati
n a 'n n ith a l etti i tah l h e s a p la rn a d a y an a rak , 10 b in e v h iz m e tle rin d e
ve ta rm d a , 10 b in sa n a y id e o la ra k , (h e r ii v a ta n d a a b ir kle) d m e k
zere A tin a'd a 20 bin kle b u lu n d u u n u syleyerek y a p a r. ste lik b u ta h
m ini, kle n fu su n en k a la b a lk d u ru m u n a u lat .. IV , yzyl iindir.
A tina'ya b ir y ld a g iren ta h ln k a m ideyi d o y u ra b ile c e i h e sa b n a d a y a
n a n b u tah m in , sk sk y a z g r n fu su n d a d o ru ta h m in e d ilm i o lm a
sn a ba ld r, z g r n fu su n ta h m in in d e b ir h a ta y a p lm s a b u kle n
fusun ta h m in in e a k se d e c e k lir.
E n yiiksck kle tah m in in i, 1. . IV. yzylda D e m e lr iu s u n A ttik a 'd a y a p
trd a ra trm a y la ilgili olartfk ta rih i A th e n a e u s'u n v e rd i i ra k a m la ra
d a y a n a n la r ( rn e in . E ngels, A ilenin... K keni, 169 da, h e r v a ta n d a a on-
sekiz kle d m e k z ere 365 b in kle b u lu n d u u n u b e n im s e r) y a p a rla r.
A tle n a eu sa gre, D e m e triu s u n bu saym nda, 21 b in A tinal, 10 b in m e
toikos, 400 bin k le say lm . (W . L. W esterm nnn, A tlen aeu s a n d Slaves
of Athens, H a rv a rd S tu d ie s in C lassicat P hilology, S u p p . vol. (1941), s.
451-470 den, F inley (e d )., S lavery in lassical A n tiq u lty , s. 76). H e r iki
tah m in de isabetli g r lm y o r.

267
lc kyaslan am ayacak k ad ar k t h a y at k o u lla n iinJe idiler. Zim-
m ern, L a u rio n g m m adenlerinde 8 0 -1 0 0 millik (150 km lk) t
nellerde, klelerin zincirli ve ta m a m e n blak olarak, gece gndz
va rdiyalar sistemiyle, (ya lam balarnn kapasitelerind en kar
lan ta h m in le ) gn de o n saat altrldklarn syler."1

R o m a plantasyo n kleliinden fa rk l olarak, A ttika t a rm k

lelii oldu ka y u m u a k b ir klelik tipi idi. nk d a r Attika to p
raklar, stelik S olonun azami iftlik geniliklerini snrlam as,
P e isistra to s'u n ar a risto k ra tla r s r p to p ra k la rn k k ky
llere dat, d a h a da nemlisi n fu sla n m a y la to p ra k la rn m ir a s
lar a r a s n d a bolne bolne k lm esi yznden, b yk iftlik
ler o r ta d a n ka lkm , orta ve k k iletm eler yaygn tarm sal r e
tim b irim le ri h a lin e gelmiti. Byle olunca, A ttika kylleri, ya
to p ra k la rn aile yeleriyle ekip biiyorlar, y a da ekim biim za
man ta rla da , d i e r zam anlar ev h izm etlerinde a ltrm a k zere
bir veya iki kle ediniyorlard. B u yzden ta rm klelerinin say
lar az oldu u gibi, tarm klelii e v k le li i ile kark oldu un
dan, efendi kle aras yum uak ilikilere yolayor, klelerin h a
yat ko ullarn yum ualtyordu. Ev hizm etleri kleliine gelince,
daha evvel de incelediimiz gibi, ta r m kleliinden de yu m u ak t.

M aden o c a k la r ve deirm enler dnda sanayi klelii, hi de

ilse b u klelik t r n n b ir ksm ola n cret getirici kleler, b a
z Y un an u z m a n la rn Yunan klelii klelikle zgrlk ara s b i r
statdeydi1 dedirtecek k a d a r Y u n a n a zg serbest b ir klelik
idi.

a l Z im m c rn , T h e G re ek C o n u n o n v ea ltl..., s. 400.
m W c sie rm a n n , Slavery, E n c y c lo p a e d ia o f tle S ocial S clcnces, (1957 p rin -
ting) vol. X IV , s. 76 da,
Ayn y a z a rn k lelik le zg rl k a r a s n d a A tin a'd a a la c a k b ir ift yn-
lii g e ik e n lik o ld u u g r iin b a k . W este rm a n n , S lavery a n d ... Free-
dom , F inley (e d .), Slavery in C lassica l A n q u lty ...r s. 31,
B a rk e r ise, G ricik Polftieal T le u ry ..., s. 33 dc, sosyal lay .tla k lele re e it
gibi d a v ra m ld m , g iy im lerinin genellik le z g rle rd e n a y rd e d ilc m e z o l
duunu. b e lirtir.
B u k a n n n k a y n a a n tik y a za r Y al O lig a rk n A tin a lla n n A n ay asas
e s e rid ir. Y a z a r ( I . li-12 d c), A tin a lla n n k e n d ile rin e g e lir sa lay a n k le
lere g e lir sa la d k la r iin y u m u a k d a v ra n d k la rn , k u le le rin z g r k a
d a r s e rb e s t o lu p , kleyle z g r n g iy im lerin d en ayrd ed ilem cd iV lcrin i y a
zar.
Z im o m 'i dc, (S o lu n anl C ro esu s, s, 119, Kl d e l Y unan kleliinin, kle-

268
 Byle, bir efendinin sermayesini iletmek zere yatrp satn
ald, so n ra onu eitli ilere kiralad kleler, efendilerinden ay
r yayorlard/5*1 zgr iilerle ayn ilerde yanyana alp, ayn
c re tle ri alyorlard. ..V, yzylda zgr ii de kle de alt obol
alyo rdu . Ama kle i b u n u n iki, obolunu efendisine vermek
z o r u n d a idi.w Bu gndelii dedikten sonra, efendisinin sk k on t
r o l a ltn d a o lm adan serbest yayordu. Baz kleler efendilerine
dedikleri dnda kendilerine k a la n kazanlarm biriktirip, evlenip,
ev b a r k m al m lk sahibi olabiliyorlar, h a tta biriktirdikleri paray
la k e ndilerini (zgrlklerini) satn alabiliyorlard-^5 Klelerii
zg rlklerini satn alabilmeleri iin, I..IV. yzylda, eranoi
denen, klelere kredi veren d n e r sermayeli klplerin bile k u ru l
d u u n u biliyoruz.116

A tina Kleliinin Nitelii

Y u n a n ve Atina kleliinin nitelii zerine ortaya eitli fi

k irle r atlm tr. Baz Bat y azarlarna gre Atina'da kleci top
lum saylm ayacak k a d a r az kle ve lml bir klelik vard. ou
sosyalist yazarlar ise, Y unan klasik sosyalist em ada antik r e
tim biimi iinde yorumlayp, Y u n a n ve Atina'y kleci .toplum

lkle z g rl k a rasn d a k i b ir se rb e s tid e o lduunu yazdn, Jo n e s, Sla

v e ry in th e A ncient W orld, F inley (e d .), S lavery in lassical A nU quity, s.
19 d a n ren iy o ru z.
B t n b u y a z a rla r bu y a rg la ra u la rk e n , cret getirici klelik t r n
g z n n e a tp , d e irm en le rd e ve m a d e n le rd e alan kleleri h e sa b a k a t
m y o r o lm a lla r.
J o n e s , uSlavcry in llc A ncicnt VVorld.
F in ley (e d .), S lavery n lassical A n llq u lty ..., s, 6 da, a rk e o lo jik k a ln tla r
d a e fe n d ile rin evleri y a n n d a kle b a ra k a la rn a ra slan m a y n d a n , e n d s tri
k le le rin in e fen d ile rin d en a y n y a a d k la r so n u cu n u k a rr,
an J o n e s , ayn m ak a le, ayn k ay n ak , s. 19.
M V V esterm ann, Slavery, E cycIopaedJa o t Ite Social S c ie n c e s, (1957 prin-
tin g ), vol. X IV , s. 76.
W e s te rm a n n , Slavery a n d ... F reedom ,
F inley (e d .), Slavery i d u s s te a l A liqulty, s. 23.
VV esterm ann, T h e Save S y s te m s..., s. 16 d a ay rca, K sen o p h o n , H ellenlka,
I. 24 e d a y a n a ra k , . . 406 A rgunisae sav an d a A tillann yzon tekneye
kle d o ld u ru p , bunlar sav aa y o lladn, b u n lar z g r klp g a n im e tte n
p a y v e rd i in i syler.
A m a k le le rin savaa so k u lu p z g r k ln m a la r a n c a k son d e re c e g za
m a n la rd a b a v u ru lan , ta rih se l b ir o lay o la ra k sz e d ile b ilec e k k a d a r e n
d e rd i.

269
o la ra k grrler.'* Oysa Marx kleci retim dzeni em asn Eski
Y u n an dan ok. Roma dzenini rnek alarak kurmutu. Kleci
a n tik re tim dzeni, tarmsal re tim in egemen olduu, geni to p
r a k la rn 37. sayda kimsenin elinde topland, b u ra la rd a ok say
da klelerin birlikte altrld plantasyon kleliini belirtir.
Atina'da ise tarm kleleri azlktr. T oplum da ticaret ve sanayi
retim i egemendir. Sanayi kleleri ok luktur. stelik ta rm kle
lii kk aile iletmelerinin b ire r ikier kleye sahip olduk lar,
evii klelii ile kark haldedir. Bu yzden plan ta sy o n klelii
gibi sert deildir. Ayrca ev hizm etleri klelii de Y u n a n d a o ld u k
a nemli bir orandadr. Sanayi klelii iinde ise, zel b i r t r
olan ilerde greceimiz cret getirici klelik (serbest klelik),
plan tasyo n klelii ile kyaslanam ayacak b ir serbesti sa la m tr
klelere.
Sanayi kleliinin b ir dal olan m aden klelii, hay at k ou l
lar en sert olan ve en ok sayda kim se birarada altrld iin
plantasyon kleliini enok a n d ra n ve sosyalist tarih g r n n
retim em asnda antik kleci re tim dzenine en yakn olan d a
ldr. Nitekim Atinada kle ayak lan m alar tek b u d a ld a km
tr. Ama bu klelik tr, Y unan kleliinin yaygn ve egem en k
lelik t r deildir. Ynan'da eitli klelik trleri b ira r a d a v a ro l
m u tu r. Maden klelii plantasy on kleliini andrr. B u n d a n b a
ka evileri ve evileri kleliini a n d ra n kk iletmelerin tartm
klelii vardr. Nihayet Yunan sanayisinin serbest e m ek ihtiya
cn karlam ak zere, Y unan'a zg b ir klelik t r olan, serbest
klelik diye isimlendirebileceimiz cret getirici klelik. Spar-
t a da ve Girit'te ise, serflii a n d r a n helotluk. Bu yzden Y unan
klelik sorununa yaklamz, o ya d a bu belli adan deil, k
lelik trlerine gre farkl a lard an olacaktr,

M' E ngels, Alcln... K keni, s. [68.

Z u b ru tsk i M itropolski, lkel T o p lu m K leci T oplum Feodal T o p lu m , s. 111
v.d. A tina iit klcci d e m o k ra si deyim ini kullan r.
S osyalist y azarlarn kl says ile ilgili yiik sek tah m in le ri b e n im se m e le ri
n in nedeni, Yunan toplum unu so sy alist e m ad a antik kleci tire lim d
zeni o la ra k yorum lam a a b a la rn n e s e n d ir.
E ric J. Hosbovv,
K ari M arx, (M ihri Belli), K a p ita liz m ncest E k o n o m i e k ille ri, A n k a ra.
Sol Y aynlar, 1967, s. 40 d a k i n s z n d e , M a n t'n a n tik re tim b iim i ile
ilgili grlerine Ym an'dhn ok R o m a'n n lem el o ld u u n u s y le r. M arx ,
da (s. 86 da) a n tik tirelim dzenini en s a f vc tam b iim de R o m a da s
r ld n belirtm itir.

270
 Baz yazarlarn Y unan kleliinin klelikle zgrlk a ra sn
da b ir s ta t olduu yolunda bir sonuca v a rm a la rn a yolaan bir
dier kaynak da, G iritin G ortyn polisinin klelii dzenleyen, za
m anm zda k a d a r kalabilm i yasalardr. K k ta rm iletmele
rindeki lml tarm kleliini y aostan bu yasalar, gerekten, k
leleri zgr ile kle aras b ir stat ye ykselten b ir ekilde k o ru
m a k ta d r. Ama u n u tu lm a m a ld r ki, Giritte h a tta , G irit'in ta rm
sal blgelerinde grlen b u klelik, Y unan'da yaygn klelik t r
deildir. zellikle Y a n m a d a 'n n ticaret ve sanayi polislerinde f a r k
l klelik trleri vardr. N itekim y a n m a d a polislerinin hibirinin
yasalarnda kleleri Gortyn yasalar k ad ar k o ru y u c u h k m le r
gremeyiz.
G ortyn yasalar klelii etrafl b ir ekilde dz e n le m e kte, kle
leri b irok ko nu la rd a ko ru m a k ta y d . rnein zel kiilere ait ta
rm klelerinin, m irasta, kendilerini destekleyecek b ir y a r d m ek
linde, to p ra k zerinde, kendilerine p ara eklinde d e n en h a k l a n
vard.2*
A tinada klelere ta n n a n serbestlik, em ek ihtiy acn da olan
sanayi dzeninin ortaya kard cret getirici klelik (se rb e s t
klelik)2* t r n n rnleriydi. Ve bu yan r n le r, Y un an uygar
lnn klelie dayanm adn savunan filhellenist yaza rla rc a , Yu
nan kleliinin genel ve egemen karekteriym i gibi s u n u lm a k ta
dr.' Oysa serbest kleler. Y unan klelerinin o ld u k a kk bir
ksm n m eydana getirirler. B un lardan, ayr ev b a rk , mal m lk
sahibi olm a frsatn bu lanlar, d a h a kk b ir ksm d r. Hele z
grlklerini satn alabilenler, sem bolik o ra n d a d r. K ald ki bu
serbesti Yunanl efendinin insanseverlii yznd en deil, baz an
tik ve baz ada yazarlarn da belirttii gibi, e k o n o m ik k a rla
rn a uygun olduu iin verilm itir.
ok k k b ir ora nd a k a la n serbest klelik d n d a genel
likle klenin Yunan to p lu m u n d a k i yeri,-teorice, h u k u k ta ve uygu

w G o rty n Y asalar, 5, 25, 28.

W este rm a n n , Tle Slave S y s te m s..., s. 12 de.
25.1 cret getirici klelik yerin e, se rb e st em ek te rim in d e n e sin le n e re k ,
sa n a y i re tim in in gerek sid i i s e rb e s t em ei sa la m a k iin, k lelik d ze
n in d e y a p la n b ir d eiiklik so n u n d a o rta y a kan b u k lelik t r n e ser
b e s t klelik dem eyi d ata u y g u n b ulduk.
7.1 Y al O ligark, A tin a lla n n A nayasas, I. 11-12.
W este rm a n n , T he Slave S y s te m s..., s. 22.
Z im m em , T he G reek C o m m o m v e n lth ..., s. 355.

271
la m a d a aka aa idi. Teoride Yunan k a m u o yu ve Y unan filo
zoflar, kleyi d o u ta n kle ve canl ara191 o la r a k gryorlard.
K e n d in i bildii bileli klelik k u ru m u n n v a r o ld u u n u gzlemle
yen Yunanl, klelii doal b ir k u ru m o la ra k gryordu,1 Y unan
h a lk a ra s n d a klelik insann insanlnn y arsn alr eklinde
b ir atasz vard.m Kol ilerini okluk kleler g rdkleri iin, a
lm ay aa g re n b ir nyarg vard h a lk ta {bu nyarg oligarik
ynetim li baz polislere b a k a ra k Atinad a d a h a zayft.) Baz aris
to k r a tik polislerde, rnein T hebai'de m e k a n ik ileri vatandala
ra yasaklayan y a s a la r vard.MS

H u k u k ta kle, h u k u k sjesi deil, h u k u k ob jesi idi. B ir m lk

idi; satlabilir, k ira la n a b ilir, rehnedilebilirdi.1* H u k u k i kiilii yok
tu. Davac olam azd . B ir zgr kastl o la r a k b i r kleyi ldrse b i
le, devlet kleyi h u k u k e n garan ti altn a a lm a d n da n, b u cinayet
saylmaz, ld re n yalnzca s rgn edilirdi. Bu, b i r vatandan di
erini kastsz o la r a k ldrm esi d u ru m u n d a verilen cezaya denk
bir ceza idi. E fendi, klesini hakl nedenlerle ldrebilirdi.*" K a
an kle b i r d a h a ka a rsa tannsn diye dam galanabilird. Polis
ler a ra s n d a k a a k kleleri iade a n lam alar yaplmt.2 Yunan'-

m D u k o n u d a e itli filo z o flarn ne s rd k le ri f ik irle ri ile rd e greceiz. Bu-

" r a d a b i r ik i rn e k v e rm e k g e rek irse , 1. . IV, yzyln, e se rin e A risto teles
im zas a tm o lm a k la b e ra b e r, A risto tele s o lm a d s a p ta n a n , b u n u n 'i in
y a z a r S a h te A risto tele s o la ra k b ilin e n b ir p e r ip a te tik (a ris to tc lc sc i) d
n r n O e k o n o m lk a a d h e se rin d e , (1.5.1. d e ) k le n in en g e re k li m lk
o ld u u s y le n ir. (F in ley , Slavc L abour, Fitey (c d ,), S lav ery n C lasslcal
A nllquU y..., s. 54.)
K sen o p h u n ise, ( l . . IV. y y ld a ), L a u rio n 'd a a l a n k lelerin say larn
a rtr a r a k , h e r v a ta n d a n b u k a m u k le le rin in a l m a la rn n y a ra ta c a
deerle, a l m a k s z . geinebilecei y o lu n d a (P o ro l, 4.33 de) b ir t a s a n h a
z rla m t. (F in ley , ayn m ak a le, a y n k a y n ak , s, 63),
s* Z im m crn , T h e G rc c k C o ru n o m e a ltl,.., s. 387.
rM T oynbce, ( a b r. b y S o m erv ell), A b lu d y o( H lsto ry , vol. I, s. 155.
m A ristoteles, P o litik a , III.III.4 de, T h e b a i'd e b ir y a sa y a gre, b ir kim senin
a n c a k tic a re ti b r a k tk ta n on yl so n ra k a m u g re v le rin e girebilecei k u
ra ln n o ld u u n u syler.
W e ste rm a n n , S lavery, E n c y c lo p a e d ia of th e S o c ia l S ciences, (1957 prin-
tin g ) vol. X IV , s, 76.
w Finley, ... S la v e L abour, Finley (ed .), S lav ery in C lasslcal A n tlq u ily ...,
s. 107-108 de, ( h a tip ) D em osthenes, 53.20 vc ( h a tip ) A ntiphon, 6,4 e d a y a
n la ra k v e rile n b ilg ile r.
3,8 K. i . [n g ra n , Slavery, E n cy c lo p a e d ia D rtttn n n lc a , (1955 copy), vol, 20,
s. 774.

272
da, tek, halk, eitliki nitelikte olduunu grdmz, orphik
m isterler, zgr kle ayrm yapmakszn kleleri de kabul edi
y orlard topluluklarna.1
Y u n a n klelii, Atina klelii, b t p kleleri damgalama' a-
deti o lan se m it klelii,*0 plantasyon klelii biiminde olan Ro
m a klelii k a d a r ar olmayabilir,901 am a baz yazarlarn sunmak
istedikleri gibi, klelikle zgrlk ara sn d a 'b ir statde deildi.
Y u n a n klelerinin hayat koullarn ok sert olmay, belirttii
miz gibi, Y u nanllarn Atmallarn insancllklarnn eseri deil
dir. do ru d a n doruya retim dzeninin b i r eseridir. Bunu Yunan
l kle sa la m a k iin bavurduklar yo llar bize aka gsterebi
lir. In g ra m kle salamada u kayn ak lar s a p t a m t r ; I. Kle
a n a b a b a d a n do anlar (nemsiz k a y n a k ), 2. zgrlerin ocukla
rn, b a zan kendilerini satlar, 3. Sava tutsakl (Hellen olsun
b a r b a r o lsu n ), 4, Korsanlk ve a d a m karma. B unlardan son
ikisi en nem li kle salama kaynaklaryd, Klasik Yunan u y g u
lamas, zapdedilen b ir ehrin askerlik yandaki erkeklerin kl
ta n geirilip, ka lannn kle klnmas idi.*1' rn e in Atina, t.. 416
da M elos'u zaptedince, halk Y unan olduu halde, eli silh tu ta n
lar ld rm , geri kalan n fusu kle yapmt.*4
E v ileri klelii, efendi - kle kiisel ilikilerini sklatrp,
b u ilikiler klelik k u ru m u n u n k oularm ister istemez y u m u a k
latrr. S an ayi klleliinin serbest klelik tr, sanayi re ti
m inin gereksidii belli b ir topraa ve belli b i r efendiye bal ol
m ayan serbest emek ihtiyacn karlam ak iin yaratlmtr. K
leler serb e st yaasnlar diye deil. Gerekten, b u alanda karlar
n a olduu iin klelerini serbeste b ra k a n ayn Atinallar, retim
dzeni yle gerektirdii iin, m adenlerdeki kleleri insanlk d
bir sertlik te altrm ak tan kanm am lardr.

m W e s tc ttn a n n , Slavery, E ncy clo p aed ia of Ihe S o cial S ciences, (1957 prin-
tin g ), vol. X IV , s. 76.
-w VV estermann, T le Slave S y ste m s..., s. 19.
** W este rm a n n , Slavery a n d ... F reedom ...G reece,
F inley (e d .), Slavery u lassical A n llq u lty ..., s. 19.
WJ In g ra m , Slavery, E ncyciopacdia B rllta n n lc a , {1955 Copy), vol. 20, s. 773.
** K a h ra m a n lk anda yaygn o lan b u a d e t, T h u k y d id e s'in T arlh 'n d e pek
o k rn e k le rin i g rd m z gibi, .. V, yzy ld a d a h k m s r y o rd u .
M B a r k tr , G re e k P o litical T lcory..., s, 97.

273
 A tinahlarn m adenler dndaki sanayi klelerini de serbeste
b r a k l a n , onlar fazla sm rm eye kyam adklar iin deildir.
Aksine b u yolla daha ok kazan salayabildikleri iindir. Tpk
se rb e st em ek olan XVIII. yzyl sanayi proleteryasnn, O rtaa
n yar kleleri olan serflerden fazla sm r lm e si o la n a k la rn
sa la m a k iin, serflie cephe alan, insan haklar ve zgrlkten
sz eden Avrupa burjuvazisinin, serfiik ka ldrldktan s o n r a z
g r kld proleteryay amanszca sm r gibi. A tina'da sa n a
yi dzeninin serbest klelii ( c re t getirici klesi) de, ta rm vc
ev kleliinden, hatta R o m a n n plantasyon kleliinden d a h a faz
la a rt deer yaratyordu.

A tin a U ygarl Kle E m e in e m D ay an y o rd u

B u ra d a Atina uygarlnn kle emeine dayan p dayanm ad

ta rtm a la rn a geebiliriz. ou y a z a rla r klelie d a y an m a d g
r n savundular.305 K ant o la rak da zgrlerin de altn, k
le n fu s u n fazla kalabalk olmadn, klelerin fazla sm rlm e-
diini, kle emeinin ekonom ide egemen u n s u r olm adn. Halk
M e c l i s i n d e toplanan v atandalarn ounun i g sahibi o ld u k la
rm , Atina demokrasisinin b ir almayan snf dem ok rasisi olma-'
dn, A tinada kle kyam larnn kmadn ve benzeri fikirleri
ne srerler. rnein B arker, Atina'nn ye devletlerden 600 talent
h a ra almasna karlk, m ad en lerd en devletin ald p a y n 50 ta
lent olduunu syleyip, b u n unla Atina uygarlnn kle em eine
dayanm adn kantlandrm aya alr."6 Bu k a n t pek kand rc
b ir kant olarak gzkmyor. Elli talent m adenlerde klelerin ya
ratt a r t- d e e r d e il, yalnzca devletin kiraya verdii o c a k la r
dan ald hissedir. E n az b i r o k a d a r art deerin, kira la y a n ka
pitalistlerin cebine indii de h esaba katlmal. S o n ra Atina toplu-

ws Finley, ...Slave Labour, F inley (c d .), Slavery in C lassical A n tlq u ity ...,
s. 54-66.
W esterm an n , Slavery, E ncy clo p aed ia o f the Social S ciences, (1957 Prin-
tig) vol. XIV , s. 76.
S abine, ...Political T heory, s. 4.
V an H ook, Was A thens... A risto c ratic ,
K aan, P roblem s... vol. I ...G reece, s. 306.
B a rk e r, G reek Poiilicai T leory, s. 33.

274
m u n a a r t - d e e r aktan yalnz madenlerdeki 1 0 -20 bin kle deil
dir. Geri kalan 60 bini akn klenin katklar da h esaba k a tlm a
ldr. B a rk e r'n kant d o ru b i r kant deildir am a, s o ru n u n do
r u b ir biimde ortaya k o n m a sn d a bize yard m c olabilir. Sorun.
Atira uygarl kle em eine mi dayanyordu? biiminde o r ta
ya konunca, buna hayr cevab verilip b ir s r kan t sunulabi
lir. nk Atina uygarl yalnzca kle em eine dayanm yordu.
I s m r diyebileceimiz kle emei yan sra, d sm r diye
bileceimiz emperyalizm de Atina uygarlnn b i r dier dayana
idi. Ayrca s p a rta n la r gibi salt tketici b i r snf olmayp, r e
tici almaya katlan Atina v a tan dalarn n da ku k usuz b u uy
garla em ek katklar oluyordu. O halde so ru n , d o ru biimde,
Atina uygarlnn d a y a n a k la rn d an biri kle emei midir? olarak
k on ursa , b u na rahatlkla evet cevabn verebiliriz. Aksini ne s
recek kim se de kmaz. Ama o zaman, Atina uygarlnda kle e-
m einin katksnn nem li olmad sylenip, ulusal servetin re
tilmesinde Atina v a tan d a la rn n paynn d a h a b y k olduu sy
lenecektir, Zam anlarnn nem lice bir ksmn siyasal ilerde, mec
lislerde mahkemelerde, m e m u r lu k ta geiren 50 b i n Atina v a ta n d a
nn, b t n zam anlarn a la ra k geiren 75 bin kleden fazla
k atk d a bulunm alar olan akl gzkm yorsa da, b u n u kabul etsek
bile, bu, Atina uygarln kle emeinin y k seltm ed i i anlam na
gelmez. B ir insan dier in s a n d a n uzun klan eyin b ir balk uzun
luk Fark oluu gibi, b ir u lu su dier u lu sla rd a n u y g a r klan ey de,
o ulusun v atandalarnn katks zerine eklenen b ir d katk ola
bilir. Atina'y da dier ulu sla rd a n , dier p olislerden st n ve uy
g ar klan bu fark, i ve d sm rnn, y an i em pery alizm in ve
kle emeinin yarattn, dolaysiyle Atina uygarlnn kle em e
ine ve emperyalizme dayandn syleyebiliriz. Ayn eyi Yunan
to p lu m u n u n kolonici ve kleci dier polisleri, y ani b t n Y unan
to plum u iin syleyebiliriz.

E m peryalist sm r y an sra, kle e m einin yaratt art -

deer, Atina vatandalarn n b r ksmnn h i b ir r e tic i ile ura-
makszn, kendilerini, sa n a ta felseFeye, bilime, ta rt m a la ra , spe
k lasyona verebilmelerini salamtr. rnein Atina, entellektel
hayatn harekete getiren sofistleri, dersleri k a rl n d a p a ra ve
re r e k b a k a iler yapm akszn geim o la n ak la r salam tr. Bu
a rt - deer, bir ksm v a ta n d a la rn ise, z a m a n la rn n br ksmn

275
p o litik a y a ayrmalarn?, olan a k vermitir. Atina dem okrasisi, Atina
uygarl bylece gelimitir,107

Kle em einin Atina uygarlnn y a ra tlm a sn d a k i b i r dier

ro l de, klelerin re tim a lan n d a kol giicn y k le n d ik te n b a
ka, b ir o k a la n la rd a kafa gcde yklenm eleri o lm u tu r, By
lece Atinallar, k afa glerini, g nlk re tim ta sa la r dnda, siya
sal, entellektel, este tik a la n la rd a h a rc a m a frsa t bula bilm ile r
dir. G erekten A tina'da, siyasal iler dnda, hem en b t n ilerde
klelerin altrldklarn grrz,3" K am u ilerinde, v atand alar,
uzm anl gerek tirm ey en a m a t r siyasal grevleri stle niyorlard:
uzmanl gerek tiren k a m u ileri genellikle klelerce g r l yo rd u.10*
rnein ta p n a k la rd a k a m u kleleri hizmet ediyor, Atina'nn asa-
yimi 1200 kle polis salyordu.31 Pedegoglar (iyi halli v a ta n d a
larn o cu klarn n m r e b b ile r i) klelerdi. B a n k a m e n ecerlerinin
ou kle (ya d a azatl kle) idi. Katiplik, avuluk ilerinde k
leler ku llanlyordu,)M

A tin a 'd a N e d en B y k K le A y a k lan m ala r O lm ad

Atina to p lu m u n d a b u k a d a r nemli rolleri o lan ve b u k a d a r

kalabalk olan klelerin a rlklarn d u y u rm a y lan n , Atina p o
litikasn da etkili olm aylarn, da h a ak sylersek, st snflara
k a r aa snflarla birleip o r ta k eyleme girimeyilerini, ya da
S p a r ta helotlar, R o m a kleleri gibi a yaklanm aylarnn ned en
leri zerinde ksaca d u ra lm . Birok yazarlara gre b u n u n ba ne

w R ussell, ...W c stcrd P h llo so p h y , s. 91 de, h ellenik k lt r bol b o z a m a n la

r o la n z e n g in le rin y a r a tt n syler,
G o rd o n C hild, W lat H a p p e n o d In H isto ry , (1942), s. 207-208 de. Y u n an e n
d s tris in in k lelie d a y an d n , A tinal v a ta n d a la rn , e le rin in , m etol-
k o s la n n , k lele rin a lm a s sa y e sin d e siy aset ve k lt rle u ra a c a k bo
z a m a n a k a v u tu k la rn y a za r.
A tina u y g a rl n n k lelie d a y a n d n sy ley en ler a ra s n d a ,
T aw ney, (E q u a lity , L ondon, Ailen a n d U nw in, 1952, s. 87 d e ) ve,
E n g els (A ilen in ... K k e n i, s. 168 d c ) dc v a rd r.
w* K itto , T h e G rccks, s. 138.
s Finley, ...S lav e L ab o u r , F inley (e d .), Slavery n lassica l A n tlq u lly ..., s.
55.
JlIn g ra m , Slavery*, E n c y d o p a c d la U rltia n n lc a , (1955 co p y ), vol. 20, s. 774.
Finley, ...S lave L abour, F inley (e d .), Slavery in lassical A n tiq u lty ..., s
55.

276
deni, Atina kleliinin lml oluudur.112 Duna b ir kar soru ile
cevap v e r e b iliriz : Atina klelerinden ok daha se rb e st o lan S p ar
ta helotlar n eden sk sk ayaklanmaya kalktlar? B u soruya
d a e n giizel cevab, ar sefaletin b ir irade sorunu olan ayaklan
m a k a ra rn krabilecei fikri iJe Finley vermitir.11* Yani Atina
klelerinin ay a k lan m a y la n n n nedeni olarak, salt, durum larnn
fazla k t olm ad gsterilemez. Bize aadaki nedenler daha
uygun geliyor.
Kleler (h e lo tla n n aksine) eitli uluslardand; b u yzden
a rala rn d a day anm a yoktu.311 Sonra kalabalk birlikler halinde
deildiler. (Byle d u r u m d a olduklar Laurion m adenlerinde se,
..102 de b ir a y a k la n m a ktn birazdan greceiz). T arm ve
evileri kleliklerinde ayr ayr efendilerinin y a n n d a e r beer
kle vard. Sanayi iletmelerinde de, grdm z gibi, b ir i ye
rinde alan kle says genellikle b ir dzineyi amyordu. Bu
yzden kleler toplu h alde bulunup, glerinin bilincine varp,
b ir ktle h a re k e tin e giriememi olmallar. Bu nedenler yan sra
serbest klelikin geveklii ve Atina em peryalizminin salad
y a ra rla rd a n dolay, efendilerin kendilerini fazla sktrm ak gere
ini d uy m a y la n da, onlarn ayaklanm a isteklerini nlemi ola
bilir.
Yunan lite ra t r n d e (S p a rta dnda) kle ayaklanm as kor
k u su grm em ekle b e ra b e r,1,5 b irka kle kyam o ld uunu biliyo
ruz. Herodotos, A rgos'ta km olan kle kyam ndan sz eder;31*

rnein, VV cstermann, Slavery, a n d ... F rcedotn...,

Fitley (e d .), S la v e ry n C lassical A n tlq u lty ..., s. 31 de, A tin a d a klelikle
z g rl k a ra s n d a ift y n l b ir geikenlik o ld u u n u , b o r a lp zgr
k a lm a o la n a o la n k len in a y ak lan m a yo lu n a gitm ey ece in i syler. \Vestcr-
m a n n n sz k o n u su e tti i geikenlik, d c v rim ci b ir kle n fu su b u n d a n
alakoyamayacak kadar sembolikti,
10 Finley, ...S lav e L abour, F inley (ed.), S lavery n C lassica l A n q u ily ..., s.
66*7.
+ B u d u ru m u k a v ra y a n S a h te A ristoteles, O ck o n o m ik a, 1.5 te, ay r u lu sla r
d a n k a n k k le le r ed in m e y i tle m i tir. (F inley, ... S lavc L abour, Fin
ley (e d .), S la v ery in C lassical A n llq ly ..., 66.).
!ls Finley, ... S lave L abour, F inley (e d ,), S lavery l C lassica l A ntlq u ity ...,
s, 66.
W cslerm n n n , S lavery a n d ... F rccdom ...,
Finley (e d ), S lavery U& C lassical A n llq u lly ..., s. 32.
]l> W esterm o.nn, T h e Slave S y ste m s..,, s. 18; H e ro d o to s, T a rih , VI.83. -

277
plantasyon klelii olan Sicilya'da birka kle kyam olduunu
yazar antik kaynaklar. Polyaneus, Atina'nn l. . 414 S y ra k u sa ku
atm asnda, S yra k u sa 'd a klelerle alt snflarn a y a k lan dklarn
bildirir.51 SicilyalI tarihi Diodoros, Sicilyada k an iki m itsiz
kyam anlatr. Birincisi t,.' 135 lerde olan bu a y a k la n m a n n ne
deninin, klelerin d a m g alan m alarn a ve tay n larnn verilmeyii-
ne kzmalar olduunu syler/118 Athnaeus, . . 130 d a Delosda
l.. 102 de (Posidonius'a day an arak ) Atinada m a d e n le r d e kle
kyamlar ktn yazar. Posidonius, t.. 102 deki A tina kyam n
da, isyanclarn m adenlerdeki muhafzlar ld r p, y ak n dak i b ir
orm an ele geirdikleri, Atina'da b ir sr ta h rib a ta seb ep olduklar
bilgisini aktarr. Bu iki kyam da geni k a tlm a g rm em i, blge
sel kalm kyam lar o larak gzkrler.5'"

Klelerin m e toiko sla r ya da va ta n da la r snfnn aa taba

kalar ile birleip, st snflara kar b r h a re k e te gememelerine
gclince. M elolkoslarla kleler kar snflard. ou mletokoslar
kle sahibi idi, ya da kle sahibi olabileceklerini b iliyorlard. Va
tandalar snfnn en alt tabakalar da, b ir dereceye k a d a r sos
yal, ekonomik geikenliin bulu nd uu A tina'da b i r gn zengin
olup kle sahibi olma m id i iindeydiler. S o nra kendilerini, At-
nal olmayan, ou yabanc olan, a n cak b ir ksm H ellen olan k
lelerden stn gryorlard. Esasen em peryalist s m r d e n b ir
para yararlan drlan bu snf, devrimci b ir snf olm ad iin, k
lelerle ibirlii yapmas dnlemez. V a tan dalarn b u en alt s
nf politikaya katlyordu; iktidara gelme y olundayd ya da ikti
dardayd.

Bu nedenlerden dolay, kle iilerle zgr iilerin birleip

ayaklanma yolunda b ir ibirliklerini grmediimiz gibi, bu b irb i
rine rakip iki emeki sm fm atmasn da g rm y o ru z 330 Kle
emei zgr emek iin ykc b ir rakip deildi. n k kiralanan-
kle, kendisi (varsa) ailesi yan sra bir de efendisine pay ayrm ak

w Polyficts, Strnligiinh, 1.45 ilen, V /eslerm ann, T he Slvc S y s te m s..., s.

18.
)i< W esterm an, T le Slave S y ste m s..., s. 22.
319 W esterm ann. A thenacus a n d Slavcs of Atlens,
Finley (u d .)r Slavery in C lassical A n(iqm ly..., s. 77-78, 85.
W cstcrm ann, Slavery a n d ... F reedom ...,
Finley (ed.), Slavery iti C lassical A liqU y..., s. 31.

278
zorunda idi.*11 Bu, klelerin cretleri zgr e m ein altn a krm a
larn nledi. Yalnzca m adenlerde kle t a m a m e n zgr emein
yerini almt. H ayat ve alma kou lla n o k e tin olan maden
iilii zgr iinin kskanlk duyaca b i r i alan deildi.

Klelik Y u n a n da yalnz Atinaya zg b i r k u r u m deildi; ge

neldi. Pire canl bir kle pazar idi. Atina'da o k sayda kle var
d. Ama Y unan dnyasnda Pire'den hareketli p azarlar, Atinadan
fazla kleye sahip ehirler de vard. Aristoteles, kayp olan Aegi-
neallarn Anayasas eserinde, bu poliste 470 bin kle b u lu ndu u
nu yazyordu.10 Khios, Mitylene, Kbrs, S a m o s, E phesos en ok
kle b u lu n a n en harek etli kle pazarlar o la n yerlerd i.513
l. .IV yzylda i savalar sonucunda b t n Y u n a n ista n da,
bu ara A tinada da kleler d ah a da o a lm tr / Atinada kle
says 100 b in in zerine kmtr. Eskiden b a k a u lu sla rda n edi
nilen kleler okluk iken, Yunanl kleler azlk iken, i savalar
la Yunanl klelerin oran hzla artm tr. D u n u n zerine baz po
litikac ve dn rlerd e, Yunanly kle e d in m e y i knayan fikir
ler belirmitir.
O zam ana k a d a r H ellenler st n grlmekle b e r a b e r, Hellen k
le olmaz diye b ir fikir ve ku ra l yoktu. G enellikle b a r b a r la r (k en
dilerini ynetm eyip b ir m onarkn efendiliine b o y u n edikleri
iin) kle yaradll grlm ekle beraber, b u k a b a rk teorisinden
baka, ayrca b a r b a r la r ara sn d a o ya da b u r k n klelie daha
uygun olduu eklinde daha ince ilenmi b i r r k teorisi yoktu,
rnein Y unan lite ra t r n d e siyah derili r k l a r d a n km sem ey
le bahsedie raslanm az. Knossos fresklerinde, beyaz asil k adnlar
la ayn lks giyimli siyah asil kadnlar, beyaz y a rd m c kadnlar
(kleler) yan sra siyah koe kadnlarn b u lu n d u u n u grrz.
D estanlar evresinden kayp Menon Destan b i r E itho piah (ya
nk yzl) yani H abeistanl olan Menon'un yiitliklerinin destan
dr. H e ro d o to s H abeistanllar dnyann e n u z un boylu, shhat

w Jo n es S lavery in tle A ncicnt W orl,

Finley (e d ,), S lav ery In C lasslcal A nllqully, s. 6,
,Z1 W e sle rm a n n . A thenaeus a n d S laves of A thens,
Finley (ed.), Slavery in Classical Antiquity,, s. 77.
,u In g ra m , Slavery, E n cy c lo p a e d ia B rilta n n ic a , (1955 c o p y ), vol. 20. s. 174.
174.
)!) V an H ook, W as A thens... A ristocratic, K a an (e d ,), P ro b le m s ... vol. I.
...G reece, s. 138.

279
li ve y ak k l e rk e k le ri olarak ver.m H a b e is ta n d a Y unann k
le salad p a z a r la r d a n biri olm akla b e r a b e r, Y u n a n d a siyah k
lenin d a h a fazla kullanld ve d a h a aa grld yolunda b ir
ia re t yok. Siy ah kleler olduka aznlkta gzkr.326

Y u n a n d a klelikle ilgili b ir dier ilgin uygulam a, Gney b a l

y a d a k i S a tu r n a li a b a y ra m la rn a n d ra n b a y ra m la rd r, rn e in Gi
rit'te K e rm e s b a y r a m n d a , b a y ra m sresince k le ile efendi iliki
lerinin tersin e d n d rld n , klenin efendi, efendinin kle gibi
davrandn, klenin o gn efendisine e m red ip , istediini y a p t
rp, h a tta (b a y r a m d a n sonra b ir a r a b a sopay gze alrsa) efendi
sini dvebildiim A thenaeus'dan reniyoruz.111 Y arm ad a polisle
rindeki K o rn a lia h a s a t bay ra m n d a ise, b a y r a m sresince kleler
le efendiler a r a s n d a eit ilikiler k u ru ld u u n u , klelerin efendi
leriyle b irlik te y e m e k yediklerini biliyoruz.12* B u n la r b ir zam anla
rn snfsz k o m n a l dzeninin, altn an an larn s rd re n bay
r a m la r olmal.

A tin a K a d n
I
H alkn i k tid a r a getii, d em o k ra sin in k u ru ld u u her y e rd e
kadn itibarsz b ir d u r u m a dm tr.3 D em okrasi kadn cadde
den eve s r m t r . 1 Bu szler, Yunan, zellikle Atina kadn
h a k k n d a Y u n a n u zm anlarn n yarglardr. B ir dereceye k a d a r
doru y a r g la rd r da. B u yzden, ..V. yzylda, Atina d e m o k ra
sisinin e n p a r la k d e vrinde sosyal d u r u m u incelerken, metoikos,
kle gibi aa sn fla r yan sra, Atina k a dnn d a ele almalyz,
aa sta t l g r u p la r d a n biri olarak.

S p a r ta ve D or polisleri dnda, Y u n a n 'd a kadn, lon, zellik

le de Atina kadn, d a h a nce incelediimiz gibi, gittike itibarn

315 H c ro d o to s, T a rih , I I I . 20.

W e ste rm a n n , S la v ery a n d ... F reedom ...,
F inley (e d ), S la v e ry in C lassicai A n tiq u ity ..., s. 31 de. Y unan kleliinde
renk, ig isi b u lu n m a d n syier.
ra A th en aeu s, X IV . 693b; V I. 263'den, L ichl, S c x u a l l i f e in A nclent G reece,
s. 131.
^ Finley, ...S lav e L abour, Finley (e d .), S la v e ry in C lasslcal A n(iq u lly ..., s.
57.
-^ C a ro ll, ...G re e k W o m an , s. 11.
J* R ostovtzeff, H ls to ry o f th e A ncient W orld, vol. I. (1937), s. 287 den,
L cvinsohn, A h ls to r y of S exual C u sU m s, s. 30 da.

280
yitirerek aa statye d m tr. Uygarlk ncesi cJzcnclc, ku-
m nal, ilkel dzende, byk b ir olaslkla kadn erkee eitti. Bu
eitliki devrin kalntlarn, G iritte ana tanra kltnde ve Girit
a r is to k r a t kadnlarn, Fresklerde seyrettiimiz, erkeklerle birlik
te sosyal h a y a ta katldklar serbest ve m utlu yaantlarnda g
ryoruz. inde Akhalarm gebelik devirlerinin mitolojik izleri
b u lu n a n H o m e ro s Destanlarnda, ta n rla r dnyasnda, kadnl er
kekli O lympos ta n n l a r kurultayndan, gebe devirlerin eitliki
dzeninin izlerini, destanlardaki kahram anlar, asiller dnyasnda,
K a h r a m a n lk anda, kadnn, a rlk ikinci saFa dm olmakla
b e ra b er, gene de sonraki devirlere b a k a ra k yksek b ir itibara sa
hip o ld u u n u n illerini grm tk. Mykene uygarln ykan, eit
liki ilkel gebe Dor kabileleri, birliklerinde, eitliki devirlerin
deki k a d n n yksek itibarn da getirmilerdi. Bu yzden ve a
r b ir uygarlam aya, toplumsal Farkllamaya uram adklarndan
D or polislerinde kadnn d u ru m u lon polisleri kadnna gre belirgin
ekilde y k se k idi. Dor saldrlaryla tonia'ya gen Mykene uygar
lnn k u ru c u la r olan Akha toplum lar, b u n d a n sonra ton ad
n a lm la r ve a risto k ra tik niteliklerini kaybedip, ticaret ve sa
nayinin gelimesiyle burjuvalatka, dem okratlatka kadn ark-
vari b ir inzivaya itmilerdir. Kadnn bu dUnn retim dzen
leri ile ilgisini daha nce etraflca incelemitik.
o n i a daki benzeri ekonom ik ve kltrel gelimeler, biraz ge
riden, gene b i r to n deniz ticareti ehri haline gelen A tina'da da
g r lm t . Efsane, b ir zam an lar Atina'da da kadnlarn sosyal
ve siyasal b a y a ta katldklarn, oy kullanm a haklarnn olduunu
syler. Ama Atina polisine b ir koruyucu tanr seme gn gelince,
deniz tanrs Poseidon ile akl vc kadn ileri tanras Athena'nn
rek ab eti zerine, Atinal kadnlarn hep birlikte hemcinsleri Athe-
na'ya oy verm eleri zerine, Atinann koruyucu tanrs o larak At-
h e n a nn seildiini, am a b un a fkelenen Poseidon'un, A tinay
sele b o up , tu fa n la tehdit ettiini anlatr. B unun zerine Posei-
d o n un ehri m aM em esinden korkan Atmallar, Poseidon'u y at
tr m a k iin, k adnlarn oy hakkn o a n d a n balayarak ta m a m e n
geri a lm lar. Atinah kadnlar b u nedenden dolay, o gnden sonra
siyasal ve sosyal hayatn d n d a kalm lar,151
Tabi b u b ir eFsanedir. Yunan ulu slarn n gebe k a b ild ik de
virlerinde bile, (erkekler savat, kabile ilerini kabilenin sava-

*-'! C aroll, ...G re e k W om an, s. 27S.

28i
an erk ek leri kararlatrd iin) k adnlarn siyasal ha y a ta katl
dn oy kullandn grmyoruz. Ancak yukardaki efsane, Atina
dininin b ir zam anlar olduka itibarl iken, sonraki baz ekonom ik
gelimelerle dnn izlerini tar. Athena akl tanrasdr;
a r is to k r a tla rn erdemini temsil eder, A thena'nm ALina tanras
o larak seilii, aristokrasinin egemen olduu, (hi deilse a ris to k
r a tla r a r a s n d a ) kadnn itibarl olduu K a h ram a n lk am y a n
str. S o n r a Athena'ya kar rakip o la ra k deniz tanrs Poseidon
kar. Bu, deniz ticaretinin balayn, aristokrasiye k a r b u r
juvazinin km sembolize eder. Atina polisi iin b ir k o ru y u c u
tanr seimi ise, b u atmann feodal dzenden polisin ticaret
dzenine gei srasnda, ehirleme sra sn da olduunu gsterir.
O halde u sonuca ulaabiliriz : Atina kadnnn d, polisin ku
ruluu,511 burjuvazinin berii ile balar. Polisin ku ruluu, b u r j u
vazinin belirii, yan zam anda d em ok rasinin balad devir de
m ektir. Bu yzden baz yazarlar Y u n a n da dem o krasin in beliri-
iyle kadnn itibarnn d tn sylemekte ksm en hakldrlar.
K smen h a k ld rla r nk, bu d e m ok rasin in b ir o rta snf d e m o k
rasisi o ld u unu belirtm em ektedirler. Belirtselerdi tam hakl o lu r
lard. Belirtmemekle, her d em okrasid e kadnn itibarnn dt
gibi yanl b i r sanya yol a m a k ta d rlar. Oysa o rta snfn deil,
en a lt snfn demokrasisinde -bu dem ok rasi t r sosyalist r e
tim dzeniyle birlikte belirir- kadn, ekonom ik ve sosyal h a y a tta
erkein yannda yer alr ve b u n a uygun olarak erkee eit deere
ykselir.
Y unan demokrasisi son z am a n la rn a k a d ar bir o r ta snf de
mokrasisi olm utur. Perikles devrinde Atina polisinin 3 00 -400
bine ulaan nfusunun yars ehirde, yars krda, A ttik ad a o tu
ruyordu. 135 Bu % 50 ehirleme d e m e k tir ki, ayn z a m and a bur-
juvalam a anlamna gelir. Bu yzden Yunan kadn, o rta snfla
rn re tim dzenine ilikin geleneksel tu tu cu lu kla rnd a n dolay,
sosyal hayatn dna ililip, evin du varlar arasn a k a p a tlm tr.
Bu yzden kadn caddeden eve sren dzenin, d em o krasi deil,
burjuva demokrasisi olduu sylenebilir.
ncelememizin bandan beri, kadnn itibar ve sosyal snf
lar, kadnn itibar ve retim dzeni konusunda, Levinson'un te-

^ C a r o l l , ...G reek W oma, s. 14 de, k a d n n k a p a tlm a sn n ba lc a nedenle-

rinder b irin in , polis sosyal b irim i o k lu u n a ia ret eder.
^ Fergspr, G reek Im perialism , s. 42.

282
orisini kabul edip, yoru m lam alarm z b u adan yapyorduk, Le-
v in so h n un ilgili teorisi yleydi : Kadn a r is to k r a tla r snFnda
erkee eittir. O da aristo k ra t e rk e k le r gibi ta n r soyu nd an geldi
ini ya da n l byiik a ta la rd a n geldiini syler,JM Levinsohn a ris
to krasid e kadnn itibarl oldu u olgusunu d o ru o larak a k ta rr
am a , b u n u n retim dzenine ilikin temeldeki aklam asn y a p
maz; b u d u ru m u st yap k u ru m la ry la aklam aya k alkar. Biz
yapalm . A ristokratlarn eline b ol m ik ta rd a a r t - d e e r geer. Kol
ilerini evde ve darda dier snflar y klenm itir. E rk e k bol bo
vakte sahip olup, kendini k ltre l, entellektiel b a k m d a n yetiti
rirken, servetinden yararland rd kznn ve karsnn mreffeh,
se rb e st b ir hayat yaamasn engellemek istemez. Ev ilerini kle
ya da hizmetilerine ykan a r is to k r a tik kadn da, k ocasnn eko no
m ik ola naklarndan y a ra rla n a ra k kiiliini o rtaya koym a frsat b u
lur. Hele kocas, babas lp m ira sa konmusa, t e y a n d a n a ris
to k r a tla r n elerine aa snflarca, aa snflarn erkekleri ta
r a fn d a n da haliyle itibar gsterilir. A ristokrat kzlarn ykl d r a
h o m a la rn n da, k ocalan ya n n da , zellikle kocalar fazla zengin
deilse, o nlar ykseltecei a ktr.
Levinsohn, orta snf kadnnn aa statd e olduunu gzlem
leyip, b u n u ekonomik u n s u ru n dikte ettiini, kadnn retm eyip
tkettiini, erkein retiy orum diye ste kp, k adn klesi, m l
k gibi grdn syler.5 B u ra d a da gzlemlerine katlp ak
lam a la rn ta m a m la m a k gerek. Gerekten b u rjuv azid e, erkein
retip, kadnj retmeyip tkettii, ekonom ik gcn e r k e k elinde
olduu iin, ekonomik gten yok sun kadnn aa d u r u m a d
t d u r u m la r vardr. Ama, b u n u n yan sra, klenin rettii hal
de efendisinden aa oluu gibi, kadnn rettii halde, erkekten
aa sta t d e olduu d u r u m la r da vardr. A tina'da, Y un a n'd a d u
ru m da h a ok byle idi. ok kle sahibi b y k burju vazin in yan
sra, b ir iki kle sahibi olan k k b u rjuv azinin ve (kle snf
gz n n e alnrsa Yunan to p lu m u n d a b ir o r t a snF dem ek olan)
v a ta n d a la r snfnn en alt tabakas, hi kle sahibi olm ayan i
ilerin k arlar, aile ekonom isi ile retime k a tlm a k tad rla r. Ama
re tim d e p aylar pek yksek deildir. Ayrca aile ekonom isinde
altklar iin, rettikleri eylerin kendilerine b i r ek on om ik g
salayacak olan deiim deerleri yoktur. rettikleri aynen k-

L evinsohn, A H isto ry o f S exual C sto m s. s. 22,

L uvinsoln, A H isto ry of Scxua! C u sto n s, s. 22.

283
 lerin r e ttik le r i gibi kendilerine k a lm a m a k ta d r. Bu yzden di
yebiliriz ki, k o c a la n kendilerini s m rm e k te d irle r. Bu yzden de
onlarn b a n a e fendi kesilcbilm ektedirler. B a ta tekstil o lm a k
zere, aile e k o n o m isin in imalthane, sanayi retim i haline gelme
dii A tina'da d u r u m byledir. Kocann, k a rsnn zam ann sa b a h
ta n a k a m a k a d a r do k u m a tezgahnn banda, d rt d u v a r a ra sn
da geirm esind e k a r vardr. E lbet sosyal hayata k atlm asn is
tem eyecektir. Oysa a r isto k ra t kad n lar, aile ekonom isini klelere
ykleyip bo v a k te sahip olabilm ektedirler,

D em ekki s o ru n yalnz kadnn re tg e n olup olm ayna gre de

il, fa k a t ayn z a m a n d a rettiinin s m r l p sm rlm em esine
b a k a r a k deerlendirilm elidir. retm eyip, k ocasnn gelirini tke
ten a r is to k r a t k a d n , rettii kocas ta r a f n d a n sm rlen alt s
nf k a d n la r n d a n d a h a iyi d u r u m d a d r .

Levinsohn alt snfta, sefaletin cinsleri eitletirdiini, kadnn

da re tim e k a tlm a zorunda kaldn, k a d n n retici olm asnn ve
alm a k o u lla rn n cinsier ayn i yerlerinde b irara y a getirm e
sinin c in sle ra ra s eitlik yaratt n syler.5* Bu g r n , eer
kadn deiim deeri olan m a lla r retiyo rsa koulu ile olduu
gibi kabul edebiliriz. Eski Y unand a a rla r ka d n la ra kapal idi.
Dar polis sosyal evresinde b u rju v a ah l k n n sosyal kurallar uy
gulanp, k a d n n davranlar sk b ir ekilde denetlenebiliyordu.

Atina kadnn aa s ta t s n n sosyal ve ekono m ik dzene

ilikin genel nedenlerini grd k ten sonra, yaam n incelemeye
balayalm. Atinad a eski bir adet vard. Doum olan b ir evin k a
psna, ocuk e r k e k s e Eski Y un and a z a fe r sem bol olan zeytin d a
l, kz ise yn aslrd.1 Bu adet iki cins a rasndaki eitsizliin
doutan b a la d n n ve kadnn k a d e rin in toplum ta rafndan do
utan k a r a yazldnn iareti idi. E rk e k sosyal, siyasal hayata
katlp, zaferden zafere koarken, kad n m r n d rt d uvar a ra
snda yn d o k u y a r a k tketecek dem ek ti. Tabi eer b a b a kz o
cuunun y a a m a sn a izin verirse. Y aam asn a izin verirse diyoruz
nk, Y u n a n d a ..IV. yzyln s o n u n a d e k nfus basks yzn
den, ba b a n n o cu k doduktan so n ra on gn iinde ocuu tan
yp tanm am a, y aam asn a ya d a lm esine k a r a r verme hakk var-

L evinsohn, A H is to ry of Sexual C u slo u s, s. 22.

C aroll, ...G ree k W o m a n . s. 162.

284-

I
d.JJt B ab a ocuu tanmazsa, ocuun beslenmeyeceine karar ve
rirse, o c u k atlr, annenin, biri belki alr da besler midiyle, top
ra k b ir k a b a konup, kam u m eydanna braklrd.33 Kz ocukla
r oktuk itibarsz olduklar iin, baba b ir de fakirse, kzna dra
ho m a salam a gln dnd iin, okluk, atlan ocuklar
kz o cu k la r o lu rd u.1*
Kz ocuunun beslenmesine k a r a r verilmise, erkek kardei
o c u klu un u darda, k rla rd a oyunla, okullarda okumayla gei
rirken, o evde annesinin yannda, ona y a rd m ederek gynaekonKis-
de geirirdi. Y unan evlerinde erkeklerin oturduu odalardan bir
k ap ile ayrlan , kadnlarn o tu rd u u o d a la r olan, kadnlar odas
a n la m n a gelen141 gynaekonltls, akas harem demekti. Kz o
c u u na o k u m a yazma retilmez, fazla soru sormasndan,, ok zo
ru n lu o la n la r d nda fazla birey bilmesinden holanlmazd.*1 Kz
ocuklar o k kk b ir yata, 13 -15 yalarnda evlendirilirlerdi.
K ad n n fu s erkek nfustan azd. Saylarnn az olmas bile onlarn
deerini a rttrm a m t. Aksine b a b a la r kzlarn evlendirebilmek iin
ykl d r a h o m a vermek zorundaydlar.
Evlilie b a b a la r arasnda k a r a r verilirdi; oula, hele kza bu
k o nud a h i b ir seim, hibir sz hakk tannmazd. Evlilikte soylu
luk ve servette eitlik ba dnce idi,MJ Evlenince kz, b a b a evi
n in gynaekonltisinden kocasnn evinin gynaekonotlsine, ba b a ve
sayetinden, b a b a egemenliinden, koca vesayetine, kocann ege
menlii a ltn a girerdi. Bu kez kocasnn gynaekonittsinde s r d
r r d ayn yaam n.1
K adn evlenince babasnn vesayetinden, kocasnn v e s a y e ti
a ltn a gire r dedik. Gerekten Atina kadn hukuken asla kocas

3)1 L ev in so h n , A h isto ry of S ex u al C u sto m s, s. 49.

JW D ick in so n , T h e G reek V iew o t Life, s. 330,
Z in m e m , T h e G reek C om m oraw ealth..., s. 330.
D ic k n so n , T h e G re ek View olf U f e , s. 330 d a ayrca z am an m z a k a d a r k a
la n b i r m e k tu b u a k ta rr. M e k tu p yle d e m e k te d ir : ...k e ih tim a m
g ste r. c re tim i a lr alm az gndereceim . E er ansl o lu r d a o cu u e r
k e k d o u ru rs a n b ra k y a a sn ; k ise a t...
1,1 L icht, . S o c u a l Life n A ncient G reece, s. 31.
w K s e n o p h o n , O ekonom ikos, I I I . 6-14. den,
F e rn a n d o H c n riq u es, P ro s tltu llo n a n d S ociety.
N cw Y o rk , C rovc F rfs s, 1966, s. 44.
M1 C a ro ll,... G re ek W oman, s. 164\
*** C a ro ll.... G reek \Vorun, u. 164.

285
na eit statd e deildi. Tam ehliyetli hu k u k sjes deildi; m odern
h u k u k terimleriyle m ah du t ehliyetii!ere benzer b ir statdeydi,
rn e in boanan kadn tek bana yaayamazd. B a ba sn n vesa
yetine dnm ek ya da erkek kardeinin vesayeti a ltn a girmek zo
rund a idi.W! E er ergin yaa ulam b ir olu v a rsa o n u n vesayeti
altna girerdi. Erkek, karsn kk b ir k a b a h a tin d e d rah o m a s
n vererek kolayca boayabilirken, kadn b o a n a b ilm e k iin m a h
kemeye ya da arklona b av urm ak zorundayd.6 M iras erkek ev
latlara derdi. E rk e k evlat yoksa kz evlat gene de tek b ana
m irastan yararlanam azd. Miras en yakn erk e k a k r a b a s n a d er
di. Kz evladn m irastan faydalanabilmesi iin evli bile olsa, kocasn
dan boanp erk e k akrabasyla evlenmesi gerekirdi. En y a k m er
kek ak rab a da m ira sta n dorudan y ararlan am azd eer m iras b
rakann bir kz varsa, m ira sta n yararlan ab ilm ek iin o n u n da kar
sndan boanarak , babas len kzla evlenmesi gerekiyordu. Bu iki
taraf da evli ise, iki tarafn da elerinden b o a n a r a k birbirlcriyle
evlenmeleri.54

Ailede karnn ve kocann h a k la n dier b ir o k b a k m lardan
da eitsizdi. Koca karsnd an ocuu d rm esin i isteyebildii
halde, kar b un u kocasndan izinsiz yapmsa, kocas dve dve
ldrebilirdi.34 Erkein sadakatsizlii affolunur b ir su iken, kad
nn sadakatsizlii onun iin korkun sonular d o u ru rd u . Tek
ra r evlenecei adam n va tandalktan atlaca k u ra l vardk Bu,
uygulamada, bu d u ru m a dm b ir kadnn b i r d ah a evleneme-
mesi, okluk da sonunda iffetsiz kadn d u r u m u n a dmesi
demekti. Kocasna sad a k a t gstermemi b ir k a d n ta p m a k ta g
rlrse, herhangi b ir vatanda onu dvp zerindeki giysileri yr-
tabilirdi.119 Pers Savalarna k a d a r evli a d a m n hetaira denen
genel kadnlarla birlemesi knanrken, Pers S a v a la rn d a n sonra
(orta snflarn ynetiminin, dem okrasinin yerlemesiyle) artk k

hs Caroll,... G reek IVom an, s. 175.

H ense L eonard, H ellen... B ilgisi, s. 174.
B u.uyglana b a k m n d an ve d i er b iro k b a k m la rd a n Y u n a n k ad n n hu
kuki durum u. slm k a d n n eri h u k u k ta k i d u ru m u n u a n d rr.
,JT D em ostlencs, A dvcrsus B o ttu m , 1004 den, H e n riq u c s, P ro s tittio n and
Sociely, s. 45 ve, de Colanges, The A ncient City, s. 75.
,ls Levinsohn, A H istory of Sexun! C ustom s, s. 48.
* Licht, Scxual Life in A ncient G reece, s. 62.
Ijcll, Aeseim es'e d a y a n a ra k a k ta r r b bilgileri.

286
nanm az oldu.150 Erkein gnn evde geirm esi utan verici bir
ey olarak grlrken,351 kadn, kadnlarn d a katlabildii dinsel
b a y ra m la r dnda,151 ileri y a lara kadar, hele y a n n d a bir akraba
s ya da hizmeti kle kadnlar olmakszn, d a r kamazd. D
a rd a grlen kadn iyi kadn grlmezdi. B u k o n ud aki nyarg
y b ir Y unan yle y a n s tr :
yi k a d n evinin iinde k a lm a ld r. D a rd a k a rla t
m z k a d n la r deerli d eildir.^3

Stobaeus eskiden bu kim in k a n s dei; bu k im in anas? diye so

rulan b ir an v a r olduunu yazar.m B una b a k lrs a , yetikin kz
larn so k a k ta grlmesi olaan b ir ey olm a m a l. Evli kadn da an
cak yetikin b i r oul sahibi olduu yalara u la n c a sok akta g
rlebiliyor olmal. Yazarn yanstt devirde (Peloponnesos Sa
valar son ras serbestlikte olack) bu k a d a r y a la n m a d a n sokak
ta grlen kad n lar, gemi devirlerin a d e tle ri h a trla n a rak , yadr
ganm olmal. K adnlarn erkeklerle iljjilenmclurini nlemek iin,
k a m u ileri h a k k n d a bilgi edinmeleri y a s a k la n m t.1 Sosyal ha
yata alan te k pencereleri, baz b a y ra m la r dnda, gene dinsel
bir anlam olan trag edialara gidebilmeleri idi. K om edialar gr
meleri yasaklanm t.556
Etlikiliin en ar noktalarna ulat Perikles dem okra
sisi devrinde k a d n - e r k e k ilikileri en eitsizliki biimini alm
t. Devrin inan ve uygulamas, Perikles'in (.. 430 daki) nl
Cenaze Treni Sylevi nin b ir cmlesinde zetle y a n s tlm tr :
... D ul k a la n k a d n la r... iin en b y k n , yarad lm zn
izdii s n rla r iindi; geride k a lm a n z , e rk e k le r a ra sn d a
leh in izd e o lsu n aleyhinizde o lsu n a d n z n m m k n olduu
k a d a r az an lm asd r. 157

0 C aroll,... G re e k VVoman, s. 212.

w K senophon, O e k o n o m lk o s, 7, 9. 43 den.
T erc m e , Y u n an zel Says, cilt. I, s. 484. (O liv e r Dnvies-VIuzaffer Yejino-
ba l e v irisi).
si N ietzsche,,., T ra g e d io n n D ouu, s. 13: oD ionysos b a y ra m la rn d a dii e r
ke k a y rm y a p lm a k sz n b ira ra d a elen il rd t.
15J C aroll.... G re ek VVoman, s. 170
-H S to b aeu s, F lo rlleg iu m , LXXIV. 33. den,
L evinsohn, A flis to ry of Sexual C ustom s, s. 44.
5 C aroll,... G re ek VVoman, s. 44,
s* L evinsohn, A H isto ry of Sexual C slom s, s. 49.
K itto , T h e G reek s, s. 223.
)5T T hu k y d id es, T aril, II, 45,

287
Atina kadn, ite bylesine erkekten aa grlen, sosyal
hayatn dna itilm i gynaekonitisin d u v a rla r a ra s n d a hapsedil
mi b ir a r k k a d n y a a m n d a di. Tek egem enlik l m evinde o
c u k larn a ve klelerine h k m e tm e si15* idi k ocas y okken. B u nlara
b a k a n baz y a z a rla r, Y u n a n kadnn s t a t s n n d k se de, ark
k a d n n d a n d a h a k t olmadn sylerler.359 Baz yazarlarsa, onu
Asyal ve Babilli hem c in sle rin d e n kt d u r u m d a grrler.340

Eski Y u n a n d a k a d n n bylesine sosyal h a y a tn dna itilmesi,

bylesine aa g r l p , bylesine cahil b rak lm as, Y unan toplu
m u n d a iki p a to lo jik sonucu do urdu : h e ta lra e le r ve paederasty.
H etairae, hay at ei, d o s t anlam na geliyordu.361 Cariye demekti. Yu
n a n erkekleri, v a ta n d a k ad n lar k ltrs z kalnca, sevgilerini ka
rla rn d a n ekip, sosyal h a y a ta katlp k lt r e dinm e olana bu
lu n a n b u genel k a d n la r a yulim ilerd i.w B y k b ir bask altnda
kalan gl kiilii olan kadnlarsa, a n cak b u yolla baskdan k u r
tulu frsat b u la b ild ile r.5" Bylece Atinada v a ta n d a karlar ve
cariye yabanc k a d n la r o larak, iki snf k a d n belirdi. Kadnn
grevi b u iki snf a r a s n d a b l t r ld .344 B ir ksm k ad n lar e
reflerini y itirm e p a h a s n a serbestilerine ka v um ulard . Aile haya
t ise, b ir zel m lk iy e ti k o r u m a ve kadnn emeini s m rm e a-
rac haline gelm iti.345 N itekim hatip D em o sthen cse gre, (..IV.
yzylda) devrinin k adn ocuk yetitirm e a ra c n d a n baka bir-
ey deildi.3"

H etairaelerin d a h a kibarlarna, daha y k sek olanlarna kor-

tezan denirdi. K o rt e zanlar sosyal hayat ve politikayla ilgilenirler,
sanat, edebiyat, felsefeden anlarlard. Bu yzden, kltrsz kar
laryla b ir ift laf e tm e olana bula m a y a n A tinann politika, sa
nat, edebiyat, felsefe atannda sivrilmi h e m e n b t n nl kii
lerinin, karlar y a n ;.ra, kendilerine byk sevgi ve h rm e t bes

K senophon, O e k o n o m ik o s, 7, 9, 43., T erc m c , Y nan zel Says, cilt. I,

s. 484.
>w H cnsc-Lcona'd, H e l le n ... B ilgisi, s. 188.
w>ChilU, VVtat H a p p c n e d in H isto ry , s. 207.
'C a ro ll,... G reek W om an, s. 329.
s*2 C aroll.... Greek W onan, s. 209
1111 CoH,... G rcck W om an, s, 14.
w C aroll,... Greek IVonaj, s. 161.
M L uvinsohn, A H is to ry of SextaE C ustom s, s. 46.
M D ickinson, T he G re e k Vitvv of L ift, s. 171.

288
ledikleri k o rte z a n lar vard.341 Kadnlara yaradllarnn snrn
am a m a la rn , erkek ler arasnda szlerini ettirmemelerini tle
yen Perikles'in Aspasia's da b ir kotezand. Ancak ok bilgili ve si
yasal k o n u la rd a Perikles zerinde ok etkili olan b ir kortezand,
Perikles s o n r a karsn boayp onunla evlenmiti. Ayrca Aspasia,
Atina k a d n n n k u rtu lu u iin nemli a b a la r gstermi biri idi.
Kendi serbeste erkeklerle konuup siyasal tartm a la ra katld
gibi, evinde A tin ad a asla adet olmayan karl kocal birlikte ge
linip b irlik te k on uu lan toplantlar dzenlemeye kalkt.36* Tabi b u n
la r a r is to k r a tla r ara sn d a yaplan toplantlard. H alk ho kar
lamad bu nu . Aspasia b ir bahane ile m ahkem eye verildi, Perikles
kiisel p re s tijin i o rtaya koyarak zor k u rtara b ild i Aspasiay.

P aed erasty , homoseksellik, olan sevicilik demekti. Btn

Y unan'da yaygnd.3" Yasal grlen b ir sevgi tr di,*10 Bunun bir
nedeni, k a d n n kapatlml idi. B ir dier nedeni Yunan kl
t r n n b a t a n s o n a erkek k ltr olmas di.371 Bu durum da sev
gi konusu d a elbet erkek olacakt. Gerekten Yunan edebiyatn
da ilenen ak, Platon'un len adl 'diyalogunda, Pausanias'n be

M C aro ll,... G re e k W ona, s. 220-221 de, rn e k o lm a k zere, P lato n 'u n Arkhea-

n o ss a 's n , S o p h o k le s'in T h eo ris'in i ve A rk h ip p ia sn, A risto tele sin H erpyl-
lis'in i, I s o k r a te s in M etan eira'sn , S p eisippos'tn L este n ia sn, E p ik u ro s'n
L e o n u m 'u n u sa y a r.
w P lu ta rk h o s , P e rik le s , s. 27 de, ileri gelen H e lle n lerin h a tta S o k ra te s'in bile,
a k ll v e siy a si b i r k a d n olan A spasia'y sk sk z iy a re t e ttik le rin i y a za r.
C a ro ll,... G re ek W om an, s. 21 de, S o k ra te s'in k a d n n se rb e stisi k o n u su n
d a k i fik irle rin i A sp asia 'd a n ed in m i o lab ileceini syler.
K sen o p h o n , M e m o rab ilia (J. S. W atson), II, V, 36 dan,
(A. D. U n d s a y (e d .), Plato-X cnophon, S o c ra llc D lsco u rses,
N ew Y o rk , D e nt-D utton, 1947 iinde) S o k ra te s 'in A sp asia ile fik ir ta rt m a
la r y a p t n ren iy o ru z.
P la to n 'u n o lu p o lm ad b elirsiz otan k u k u lu d iy a lo g la rd a n M eneksenos'da
S o k ra te s , A s p a sia 'n n o lduunu syledii siy a sa l k o n u la r st n e b ir n u t
k u n u a k ta r r . B ak.
E fla tu n [ P la to n ], ( ir f a n a h in b o ), M enek scn o s,
s ta n b u l, M a a rif V ekleti Y unan K lsikleri, 1944,
L evinsohn, A H lsto ry o f Sc?<ual C uslom s, s. 58.
ra B irk a rn e k v e rm e k g erek irse, A k h ille u s'u n P a tro k lo s 'u , T h eo g n isin
K y rn o s'u , S o k ra te s in A ikibiades'i.
K senophon, A n ab asts, IV. I. 14 de. Baz Y uftan a sk e rle rin in bu se fe rd e b e
ra b e rle rin d e b ir e r olan tad k larn , d n te b e slen m e so ru n u y z n d en
b u n la r sa lv e rm e le ri e m re d ild i in i yazar.
571 l.ich t, S ex u al Life n A nclent G reece, s. 418.

289
lirttii gibi, doutan daha grbz, daha akll olan erkek cinse
k a r d u y u la n aktr; zayf cinse kar duyulan ak aalk k im
selerin ak olarak grlr.2 Y unan edebiyat, ( s a tir dn da) ko
c a la n , k a rlarn a klelerinden a7. ilgi gsteren kimseler o lara k
yanstr.371
K ad n n bu indirgenmi sta t s n d e n dolay, Yunanl h e r k o
n u d a erkei stn, kadn aa grmeye balad. H a tta retici
gcn bile (d aha nceki yzyllarda ve baka to p lu m la rd a ana
ta n r a la r sembolize ederken) e rk e k te olduuna nanlr oldu.
B u n u n kant phallas375 k lt r d r . retici gcn ve ku dretin
se b o l olarak, abartlm b o y u tla r d a yaplm e rk e k uzuvlar, il
gili b a y ra m la rd a sokaklarda yaplan geitlerde ellerde tanrd;
u u r getirmesi iin evlerin, k a m u yaplarnn b a helerin e diki
lirdi.
F ers Savalarndan son ra dem okrasinin gelimesi, yani o rta
snfn ik tidar ele geirmesi ile, Atina kadnnn zerindeki sos
yal bask gittike artm aya balam t, t. . 451 de Perikles'in
kartt kark evlilikleri yasal o lm a k ta n karan, k ark evlilik
ten doan ocuklara vatandalk hakk verilemeyecei kuraln
koyan yasa, nemli sayda yabanc kadn cariye ( h e ta ira e ) d u r u
m u n a d rm t.377 Aspasia'nn k adnn serbestisi ko nu su n d a k i
kiisel abalar hibir olum lu sonu vermedi. Ancak Peloponnesos
Savalar, uzun sava sresince ko c a la r yllarca A tina'dan uzak
kald k lar iin, kadnlarn ksm i ve geici bir serbestye k a v u m a
larn a yolat. Bu sralarda kadnn serbestisini savunan baz d
n rle r de kmt,371 (B unlar ve kadnn eitlik ve eitsizlii
zerine ne srlen fikirleri filozof ve d nrleri incelerken ele
al acaz). Peloponnesos Savalar srasnda, zellikle Sicilya h e
zimeti sonunda, vatanda erkek says ok azalnca, kzlar koca b u
lamaz oldular. Bu yzden ift k ad n la evlilie izin veren b ir .y a -
sa karlmt.3 Peloponnesos Savalarndan so nra k a d n la rn bu

E fla tu n [P la to n ], (S. E ybolu A. E r h a t) , len, 180 d.

sta n b u l, Remzi K itabevi, 1958.
m Levinsohn, A H lstory of Sexual C u sto m s, s, 30.
3W d e Coulanges, T he A nclent C ity, s. 38.
piallas e rkeklik uzvu d e m e k tir.
176 L icht, Sexai Life in A nclent G reece, s. 370,
yn Z im m em , T he Greek C m m o m v e alth ..., s. 334.
m L e v in s o h n , A H islory of S exual C slo m s, s. 50.
>h Z im m o rn , The Greek C om m onvvealll.,,, s. 341,

290
geici serbestisi sona erdi. Eski bask geri geldi. Kadnn serbes-
tisi fikir hareketi snd.3
K adnn kurtu lu u h areketi, Hellenistik Devirde, hem b u r j u
va dem okrasisinin hem b u r ju v a ahlak k u ra lla rn n sk ekilde
uygulanp, sk bir sosyal k o n tro le olanak veren d a r polis sosyal
k u ru m u n u n , polis siyasal b irim in in yklmas ile grld. Bu de
virde k ad n sosyal h a y ata k a tlm a y a balad.381 E rkei k ayran k u
r a lla r yklp, yksek ren im in h e r da ln d a (zellikle sk end eri
ye bilim adam larnn kzlar) urap sivrilen k a d n la r belirdi.'!J

Ama o zamana k a d a r Y u n a n da, bir Aeolia polisi olan (Lesbos-

da k i) Mitylene'de, kadn ozan S appho ve S p a r t a kadnlar dn
da, hele Atinada hibir sivrilm i kadna rastlam aym zn nede
ni, kadnn zerindeki b u a r bask idi.M3 Atina to p lu m u n d a tek
n y a p a n kadn Aspasia di ki, o da aslnda Ephesoslu idi.

Eitsizliki Yunan uygarl, bu niteliini, k a d n - e r k e k ili

kilerinde de olanca iddeti ile ortaya k oym utu . V a ta n d a la r s
nf iinde cinsel bir eitsizliki snflanma vard. Ama olan er
k ek ler ve erkek va ta n da la rn arac olan k a d n la r.314 Y unanda va
ta n d a lk sk skya siyasal h a k la ra sahip olm aya bal idi. Va
ta n d ala rn kzlar ve k a d n la r bu h aklara sah ip olm adklar iin,
v ata n d a bile saylamazlard. Ayrca yaadklar h apis hayat bir
b a k m a , sok akta yaayan klelerin h a ya tn da n d a k t bir hayatt.

Y unan'm baz ehirlerinde, Babil gibi baz Asya ehirlerinde

de g rlen tapnak fahielii vard. Strab o K o r in th o s d aki Arte-
m is tapnanda bin ta p n a k fahiesi oldu u nu syler.3*5 ( ra k a m
a b a rtm a l grlyor) E n g e ls e gre bu, Y u n a n to p lu m u n u n tek-
bal - aile, devlet ve zel m lkiyet dzenine gem eden nceki or-

3*o L evinsoh, A H isto ry of S e x u a l C u sto m s, s. 54.

!l11 C aroll, ...G reek VVoman, s. 14.
!l C aroll, ...G reek W om an, s. 300.
,l!1 C a ro ll, ...G reek IVoman, s. 51.
' MD ick in so n , T he G reek VIew o f L ife, s. 174 efe, Y u n a n 'd a k a d n n b r a m a
deil, b i r a ra o la ra k g r l p , k e n d isin e a ra d a v ra n g ste rild i i g r
n d e d ir.
Z im m e m 'e gre, (T he G re ek C om m onvvealth..., s. 61 d e ) Y u n a n lla r er
k e k le r k lbun b ir (loa y a sa s o la ra k g rm le rd i.
,s L iclt, S exual Life n A neleni G reece, s. 293.

291
tak la a evliliin h k m srd ilkel kom n al to p lu m dzeninin
g ru p ha lin d e evliliinin kalntsdr.3

A tina'd a k a d n n dn, k a d n la rd a n oy verme hakknn

alnm asyla so n u la n a n b ir efsaneyi a n la ta r a k incelemeye ba la
m tk. Y u n a n 'd a k a d n n a a l ko nu su n d ak i nyargy, b u kez
b ir bilimsel! tem ele d a y a n a ra k savun an g r a k t a r a r a k b u ko-
n u y u so n u la n d ra lm .

P e lopo nn eso s S avalar srasnda erkeksiz ve se rb e st kalan

Atina kadn, baz tehlikeli ilikilere girimiti. Bu ilikiler sava
bitip e r k e k le r d n n c e toplum da baz h u z u rsu z lu k ve tartm a la
ra yolam, k a d n n ahlkszl k o n u su n d a k i ny a rg la r kuvvet
lenmiti. K a d n la rn a h l k d saylan ilikilerinin nedenlerini a-
klayan eitli g r le r yan s r a / K o s d a n Atina'ya gelip yerleen
H y p p o k ra te s adl b i r doktor, tbbi, bilimseli b i r aklam a sundu.
H y p p o k r a te s e gre kadnn en nemli cinsel o rg a n hysteria idi.
H y ste ria eer e r k e k semenince dzenli o la ra k ta h rik edilmezse,
kan be y n in e kayp, o ra d a toplanp kadnn akln bulandrrd.
Bu, k a d n la rn h u z u rs u z lu k ve sinirliliklerinin nedeni olan hysteria
hastal idi.3*7 Bylece eitsizliki Y un an uygarl, kadnn doa
snn sinirlilii, h u zu rsuzlu u, ahlkszl k o n u su n d a k i nyargla
ra amza k a d a r kalabilen b ir sahte - bilimsel temel de kazandr
m oluyordu.

Perikles Devrinde Siyasal D unun

. A tinadaki siyasal olaylarn ve dem okratik

ilerlem elerin l..V. yzyldaki d u ru m u n u , Peloponnesos Savala
r ncesine k a d a r incelemitik. B u ra d a ise, Atina dem okrasisinin
Perikles z a m a n n d a k i (en gelikin z a m a n n d a k i) d u r u m u n u yan
stp, A tina ve Y u n a n demokrasisi zerine ne srlen grleri
inceleyip, Atina ve Y unan dem okrasisini eittik asndan deer
lendirm eye alacaz.

V a ta n d a la rn G e n e l N fu sa O ran

G rdm z gibi, Atina dem okrasisinin en olgun zamanna,

en geni k a p sa m n a ulat Perikles devrinde, 400 bin nfusun er
gin yalarda olan y a n s n n , 200 bininin yarsna yakn bir ksm, 50

J Engel*, A ilenin... K k e n i, s. 97.

.'J L evinsohn, A I lis lu r y of Scxul C u slo n s, s. 51.

292
bin k a d a r v a ta n d a kars, 15 bin k ad ar mctolkos kars., 10 bin
k a d a r kle k a d n olm ak zere, 75 bin k a d a r olan ergin yata ka
dnlar siyasal h a k la ra sahip deillerdi. Siyasal h a k la ra sahip ol
m a d a cinsiyet eitsizlii vard. Ergin e rk e k nfusunun da (130
b in k a d a r) te ikisine yakn b ir ksm, 65 bin erkek kle, 15 bin
erk e k m e to lk o s olarak 80 bini, siyasal hak la rd a n yoksundurlar.
Siyasal h a k la ra sahip o lm ad a zmre eitsizlii vard. Tam vatan
dalk h a k la rn a sahip olan Atinal erkeklerin says 4 0 -6 0 bin ara
snda ta h m in edilir. Biz 50 bin olarak kabul etmitik. Bu durum da
ergin Atina n fu su n u n (200 bin) yzde yirmibei (d rtte biri), er
gin e rk e k n f u s u n ise (130 bin idi) yzde krk (bete ikisi) siya
sal h a k la ra .sahip tam vatan dalar sta t s nd e idiler. Siyasal hak
lard a eitlik ve dem okrasi yalnz bu snf iin szkonusu idi.

A tina D em okrasisinin E lilik ;! P arlak Yilz

Atina n fu s u n u n nemli b ir ksm vatandalk dnda brakl

d k tan so n ra, Atina vatandalar arasn da a rtk snflarna, zengin
lik derecelerine gre, h u k u k ta siyasal eitsizlik yoktu. Hukuk ala-
1nnd a tam b i r vata nd a la rara s siyasal eitlik vard. Vatandalar
snf iinde b i r dem okrasi dzeni vard. stelik b u demokrasi, tem
sili deil, d o ru d a n dem okrasi idi. Teoride H alk Meclisi toplant
larna b t n v a ta n d a la r katlp oy kullanabilir, k a ra rla rn alnm a
snda, y a sa la rn karlm asnda etkili olabilirdi. Temsil sistemi
yalnzca H a lk Meclisinin gndemini hazrlayan Beyzler Mccli-
si iin sz k o n u su idi. Beyzler Meclisi de b ir y asam a organ de
il y r tm e organ durum undayd.
Atina d em okrasisinin belki H alk Meclisinden de nemli di
er iki org an , H alk Mahkemesi ile m em u rluk lard . Yarglk ve
m e m u rlu k , iike olarak, vatand an y netim e dorudan katld
a m a t r ilerdi. B u ralard ak i a m a t r d e m o k ra tik espri, (oy'un en
iyilerin dolaysiyle oligarklarn seilmesi de m e k olacan bilen
Atinallarca) k u r ra arac ile s rd rlyordu.5"* Atinahlar, yneti
me b t n h alkn dorudan katlm asnn olanaksz olduu yerler
de, eitlik ilkesini salam ak iin, hem en k u r r a y a b avuruyorlard.

J**Oy e seim in a ris to k ra tik , olig arik , k u rra y la se im in d e m o k ra tik b i r yol

o ld u u n u devlet m a k a m la rn n k u rm y la deil dc seim le d o ld u ru lm a s
o lig a riy e m a h s u s v a sfla rd an b iridir st>/.yle b e lir le n A ristoteles, (P o li
tik a , IV. IX . 9) zam annn bu k onudaki u y g u la m a ve g r n a k ta rm
o lu r.

293
Bylece k u t r a sayesinde her v atanda ynetime k a tlm a d a eit
an s a sahip oluyordu. Oysa b u d u r u m la rd a oy kullan larak te m
sil y olun a gidilse, kendini iyi yetitirm e frsat b u lan o lig a rk la r
seilecei iin, eitlik ilkesinin bozulacan, bir dier deyile, oli-
g a r k la r a gre d e m o k ra tla rn -a n s n n azalacan, eit ans il
kesinin aksayacan bilivorlard.
A tina'da vatandalar ara sn d a siyasal alanda eit ans il
kesinin b ir dier arac siyasal grevlerin birer yllk sre iin da-
ttl idi.18 B akum andan ve g eneraller dnda, b ir kim senin
ayn grevi iki defa stlenmesi yasakt, Bylece baz kim selerin
baz grevlerde yllanp nfuz k a z a n m a la r . nlendii gibi, h e r
yl farkl kimselerin seilmesiyle, b t n vatand alarn y n e tim e
ka tlm a anslar ykseltilmi oluyordu. Ynetime eit k a tlm a il
kesinin teoride kalmayp, uyg ulam ada da gereklemesi iin, ge
rekli son adm Perikles atm t. Perikles, huk uk en h e rk e sin y
netim e eit katlm a hakk olduu halde, uygulam ada i gleri ile
megul fakir halkn kazancn b rak p kam u k urullarna k a tla b il
mesi iin, denek k u ru n tu n u koydu. eitli k a m u grevleri s t
lenen kimselere denekler verilmeye balad.
Bylece tarihin hibir anda, hibiryerde grlm em i lde
v alandalararas siyasal eitlik, ynetim e eit katlm a, yalnz
teoride deil, uygulamada da gerekletirilmi, siyasal e itlik il
kesi snrlarna ulatrlm oluyordu.550
Ila lk Meclisinin her ay yapt en az d rt toplantsn a31 onse-
kizini doldurm u b tn v a ta n d a la r katlabilirlerdi. H e rh a n
gi b ir vatandaa k urra son un da b ir yllk bir k a m u m em u rlu u
kabilirdi. Her yl otuzunu am v atand alar a ra sn d a n seilen

w D enosthenes, T im o k ra tc s'e K ar, 149-150 den. K aan, T h e G re at D lalo g u e,...

s. 89 da. ler jiiri yesinin y e m in in d e ayn kim selerin ayn m e m u rlu k la ra
iki d e fa gem esine, ya d a y ld a iki m e m u rlu k tu tm a sn a izin v e rm e y ec e
im dediklerini a k ta rr.
=90 Ferguson, C reek Im p erialism , s. 39 d a , E itlik ilkesine, u y g u la m a d a , h i
b ir devlet hibir zam an A tina k a d a r yaklaam ad. der.
K itto , Tle C reeks, s. 124 de, A tin a'd a siyasal d e m o k ra sin in m a n tk s a l
e k strem in e ulaldn syler.
w Ferguson. G reek Im p erialism , s. 49.
mi Solon a n ay asasn a gre, (m e m u rlu k la r m nasz okluu iin) a n c a k s t
gelir snfndan m em ur seileb ilir, en a lt sn f o lan ille tle rd e n seilm ezd i.
K aan, T he G reat D alogue..., s. 78 de, P erikles d e v rin d e b u n u n te o rid e
kaldn, uygulam ada m u h te m elen (b tn u salayacak k a d a r d e n e k v e ril
diinden) b tn snflardm m e m u r seilebildiini s y le r/

294
6 bin yargtanbiri (j ris t) o larak seilebilirdi.13 B un lar, davala
rn nem ine gre, 1501 -201 kii arasn da deien j r ile r m ey d a
na getirirlerdi.3 O tuzunu am h e r vatanda. H alk Meclisine ta
sa rla r hazrlayan Beyzler Meclisine, kendi d em esinin elli tem
silcisinden biri olarak k u r r a s on und a b ir yl iin seilebilir ve sra
dem esinin pritaneia sna (k u r u lu n a ) gelince, k u r r a sonunda
b i r g n iin k u ru lu n b a k a m olabilir, o gn H alk Meclisinin to p
land gne raslam sa, H alk Meclisine de b a k a n lk ederdi. Ya
ni her vatanda, servet, meslek, asalet d u r u m u n a baklm akszn
H alk Meclisine b akanlk e tm e d e eit ansa sahipti. F ergusonun
hesaplarna gre, h e r v a ta n d a hayatnn iki yln Atina, b i r y--
ln im p a ra to rlu k grevlerinde geiriyordu.195

A tina D em okrasisinin E itsizliki Mat Yz

Atina demokrasisi m adolyom nun y u k a rd a g rd m z eit

liki p arlak yznn a rd n d a b i r de m at y'iz vard. Daha ncc
de belirttiimiz gibi, siyasal haklar olan v a ta n d a la r snf, Atina
ergin n fusunun d rtte biri k adard . Ama o n c a destee, de ne k
lere ramen, va ta n da la rn a n c a k onda biri k a d a r meclise de
vam edebiliyorlard.194 denek ler sembolikti aslnda. A risto krat
la r b t n zamanlarn p olitika iin harcayabilirlerken, fakirler ve
megul zan aatkrlar, kazanlarn, ilerini b ra k p meclise gelemi-
yorlard. Sonra Attika k r h a lknn Atinaya uzak o lan blgelerin
de otu ra n la r, birka g n l k yolu yryerek meclise gelemiyorlar-
d. B u yzden Atina d e m o krasisine ehirli u n s u r egemen oluyor-
d u .m

m F e rg u so n , G reek Im p e ria lism , s. 49.

w H ense-L eonard, H e llen ... B ilgisi, s. 174.
3,5 F e rg u so n , G reek Im p e ria lism , s, 63.
* B a rk e r, G reek P o litic a l T h e o ry ..., s. 43 de. b ir k e re sin d e 40 b in k a d a r
v a ta n d a ta n 3616 sn n H a lk M eclisine gelm i o ld u u b ilg isin i a k ta rr.
T h u k y d id es, T arih , V III. 5 de, A tin a lIla r,.ta rtla n m esele ne k a d a r n e m
li o tu rsa olsun, be bin kii o la r a k b ir m ecliste b u lu n m a d la r. d e r.
5,7 F erguson, G reek Im p e ria lism , s. 49. s-
e h irli u n su ru n egem en o lm a s, d e m o k ra tik e it te m sil ilk esin i zedele
m ise de, y n e tim in d a la d e m o k ra tik o lm asn a y o lnlt. n k k r n fu su ,
zellikle o rta h alli ift ile r, a r is to k ra tla rla b irlik te tu tu c u b ir siy a sa l tu
lu m a sa h ip tile r. Oysa e h ird e h e m b u rju v az i, hem de b i r ksm g e m ilerd e
tay fa o la ra k alan th e tle r, o k d a h a ra d ik a l d e m o k ra tik b ir e ilim gs
teriy o rlard .

295
 V a ta n d a la r n o n d a biri bile; gelse, ok kalabalk b ir y asam a
meclisi m e y d a n a geliyor, gr m eler gleiyor, etkin b ir y asa
m a ve y n e tim olanakszlayordu. Bu yzden s r a t ve etkinlii
gerek tiren siyasal iktid ar, ister istemez H a lk Meclisinden kayyor.
H alk Meclisi baz yetkilerini, ik tidarnn nemli b ir ksmn b a
ka k u ru l ve k im selere devretmek z o r u n d a kalyordu. Bu k u ru lla
rn biri B eyzler Meclisi, bu meclisin d e m e k u ru lla r idi. Ancak
Atina dem o k ra sisin d e, Atina emperyalizm inde, a rd arkas kesil
meyen sa v alar, ik tid a r strateglere ( k u m a n d a n la r a ) , en ok d a
p olem a rk h o s'a ( b a k u m a n d a n a ) kaydrm t. B ak u m a n d an mec
lisi istedii z a m a n toplantya arabiliyor, mecliste istedii za
m an k rs y e kp istedii k a d a r kon uabiliyo r, b u k on um alary
la halk sr kleyip, istedii yasay k a rtp istedii ynde k a r a r
aldrabiliyordu. K u d re tli b a k u m a n d a n tip in in tipik rnei Perik-
lesdi. Perikles, ..446-431 ara sn d a ( b i r iki yl dnda) ardar-
da b a k u m a n d a n seilmiti. Oyla seilmeleri y an sra a r d a r d a se
ilebilmeleri, b a k u m a n d a n la r rakipsiz b i r siyasal statye yksel
tiyordu. Bazan, d e m o k ra tik p a r ti o un lu kta olduu halde, (Mil-
tiades, T h em istokles, K im on gibi) oligarik p a r ti yeleri y a da
sem patizanlar (a sk e ri m a ha re tle rin de n dolay) b ak u m a n d a n se-
ilebiliyorlard. B u ister istemez Atina p olitik asna oligarik b ir
renk veriyordu.
ou ke re b a k u m a n d a n o larak d e m o k r a tik partinin nder
leri seiliyorlard. Ama bu da Atina po litikasndaki oligarik u n
suru safd edem iyordu. Edem iyo rdu iinkii Atina dem o k ra tik
p a rtisin in bana, Periklesin lm ile asil olm ayan Kleonun
b a k u m a n d a n o lu u n a kadar, geleneksel o la ra k a risto k ra tla r ge-
Li. Atina d em ok rasisin de, geleneksel siyasal k lt r vc st n l k
savlaryla, a r is t o k r a tl a r ba oldu.3, Aa snflara siyasal eitlik
salayp, e m peryalizm in nim etlerinden t a t t r a n b u a ris to k ra t asl
l d e m o k ra tik p a r t i nderleri, 'halka e k o n o m ik eitlipi u n u ttu r u p ,
eitsizliki e k o n o m ik dzenin m r n u zatm kimseler olarak
belirirler.
Atina d em o k ra sisi, bir y a n d a n b t n vatand alarn politikaya
eit k a tlm a la r ilkesini, kurralarla. ksa sreli m e m urluk la rla sa
lamaya alrken, te yandan siyasal iktidarn, kurrayla seilen
kurullardan oyla seilen kimselere, getii b ir ynde gelimitir.

* McNtiilIp A W orld H lsto ry , s. 130.

'296'
Atina d em ok rasisin in bu p a ra d o k s u d u r ki, Thukyides'in Perikles
d em ok rasisi iin, Szde dem okratla, asnda birinci adam n y-
netimiJWyargsn vermesine yolamtr.
Atinad a h alk da, birok ko nularda dem okratik parti de ( r
nein v a ta n d a lk sorununda olduu ibi) eitliki davranm am
tr. Atina emperyalizmi yznden ek on om ik durum u dzelen ve
kendini v a ta n d a olm ayanlara k ar ve dier uluslara kar y k
sek g ren halk, a ristokratik kltr,*" aristok ratik eitsizliki de
erleri b en im se m e yoluna girmitir. M akedonya fethine kadar, on-
ca d e m o k ra tla m a la ra ramen, a risto k ra tik stil siyasal gcn ege
m e n stili o la r a k kalm, aristok rasinin siyasal gc knldysa da,
k lt r h alk a szm, d em ok ratlam a aristo kratik k ltrn halka
yaylm as a n la m n a gelmitir.401

Atina Demokrasisinin Gerek Nitelii

Atina dem okrasisi gerekten Thukydidesin dedii gibi birin
ci a d a m n y n tim i mi idi? 0 k a d a r da deil. Halkn Periklesi bir
keresin de ( t. . 444 de) b a k u m a n d an semediklerini, b ir b a k a ke
r e ( t . . 430 d a ) grevden uzaklatrp/ pa ra cezasna a rp trd k
larn biiyoruz.* Perikles'e kadar, Perikles dahil, dem ok ratik p a r
tin in nd e rle rin in a risto k ra t asll kim seler olmakla beraber, bir-
birleriyle re ka b e tle rin de halk saflarna ekmek in, halka h a k ta
n m a d a yar ettiklerini de biliyoruz. Geri olaanst yetenekli b ir
n d e r olan Perikles, Halk Meclisini (o da ikna ederek) peinde
s r klem ise dc, Halk Mcclisinin birok bakum an dan lar ( rn e
in Alkibiades'i) drp, birok b a k u m a n d a n ve generali ( r
nein tarihi Thukydidesi) s rp , birok generalleri (rnein t.
. 404 dc Argunisae Savann m uzaffer all generalini, lleri de
nizden to p la m a d la r diye) idam a m a h k u m ettiini1" biliyoruz.

Perikles'den sonra ise, dem agoglar (h a lk nderleri) savan y

ne tim ine v a ra n a kad ar hereyi, y a ra n m a k iin halkm k a ra rn a brak-

5 T h u k y d id e s, Tariih, II. 65.

JooVoegclin, ...P o lis, s. 28.
Bl R u ssell, ...W e s (e a Fhilusoptuy, s. 91 de, h a tta , zen g in ler k lt re l b ir ileri
lik g s te rirle rk e n , eski k lt r yeni yeni b e n im se y en h a lk ta n dolay , d e
m o k ra s in in kitrei. gericilikle b irle ti in i yazar.
K a an , T h e G re at D ia(ogue..,, s. 80.
P lu ta rk h o s , P erikles, T. 35.
*> M ansel, E ge ve Y unan T arih i, s. 39-320.

297
m tardr.405 t e yanda Atina dem okrasisinin meclis k ad ar nem
li dier iki temel organnn. Halk M ahkem esinin ve m em urluk larn
dem o kratik niteliklerinin aka ar bastk larn gryoruz. Halk
Mahkemesi y asalar da yarglad. H er v a ta n d a anayasaya aykr
diye herhangi b ir yasann iptalini isteyebilirdi.4 B u n la r ada
dem okrasilerde bile grlmeyen derecede d e m o k r a tik niteliklerdi.
Atina siyasal dzeni nasl bir dzendi? s o ru s u n a son yargy
vermek gerekirse Kitto'ya katlarak, dem o k ra si b t n ergin n fu
sun ynetime katlmas ise, (ki amz iin b yled ir), Atina'da
kleler ve m etoikoslar, kadnlar ynetim e k a tlm a d k la rn d a n , Ati
nada dem ok rasi yoktu diyebiliriz. D emokrasi yok eer b t n va
tandalarn y netim e katlmas ise (ki Eski Y u n a n d a d em ok ratia
ile bu ka stedilir) Atina tarihte hibir to p lu m d a g rlm edik l
de dem o kratikti.4"1

A tina E itlik i B ir T o p lu m m u y d u

Bu soruya tam b i r cevap verebilm ek iin,

eitliin siyasal, sosyal, ekonomik alan lard ak i d u r u m u n a son b ir
gz atp genel yargy b u nd an sonra vereceiz.

S iyasal E itlik A lanndaki D u ru m

En saf kanl b ir aristokratla, m lk s z b ir vatanda iinin

siyasal hak lar birbirine eitti.4 Atinada siyasal h a k la ra sahip ol
ma ve ynetime katlm a konusunda, v a ta n d a la r a r a s eitlik, hi
bir toplum da grlmemi lde gerekletirilm iti. Ama Atina
nn, vatanda olan olmayan, b tn snflar gznne alnrsa,
Atina'da ta m b ir siyasal eitsizlik vard Childn belirttii gibi.
Atina dem okrasisi asla btn halk ta rafn d a n ve b t n h alk iin
bir ynetim deildi. V atandalk kaltm sal b ir ayrcalkt. V atan
dalar son derece farkllam b ir ynetici snf du ru m u n d a y d la r,
Ynetim, bu geni ynetici snf y a ra rn a idi.409 Yani Atina'da tam
br vatanda olan ve olm ayanlar aras siyasal eitsizlik vard.

** Thukyicies, T arih , I. 65.

Sabine, ...P o llllc a l T h e o ry , s. 9-11.
n K iuo, The C reeks, s. 125.
* Dickinson, Tle G reek V iew o f U fe, s. 115.
11,1CliUI, \Vlat Iln p c n c d in H i s t o r y , s. 207 - 208.

298
 Sosyal Eitlik Alanndaki Durum

Sosyal eitlik sorun un a gelince, baz a n tik vc ada yazar
lar, Atina'da, deil v atandalar snf a rasn d a , v atanda olan ve
olmayan snflar arasnda bile sosyal eitliin bu lu n d u u n u sy
leyecek k a d a r ' sem patik gzlerle b a k a r la r Atina toplum una.,1< On
lara verilecek en kesin cevap, sosyal eitsizliin en ayrc ls
olan k a r m a evliliklerin d u ru m u n u g sterm e k tir. Bilindii gibi,
Atina'da v a ta n d a olanlarla olm a y a n la r a ra sn d a k i evlilikler h u
kuk d idi. Bu k u ra l uygulam ada da b y k k a b u l grm t. Va
tan d a la r a ra s n d a evlilik ise, gene snflar iinden evlilik eklin
de idi. Bir asilin, vulgar g rd b ir b u r ju v a genci ile, hele bir
the t (ii) ocuu ile evlendiini d u y m u y o ru z literat rde. B u r ju
valar da okluk beraberlerinde y k l d r a h o m a l a r getirebilecek
b u rju v a kzlar ile evleniyorlard. Servette ve soy lu lu kta eitlik,
evlenmelerde gze alnan ba u n s u rd u .111 alm aya (kol ilerine)
kar o lu m su z nyarg da, sosyal eitsizliin b i r dier ayrac ola
rak alnabilir. Birok yazarlar aksini iddia ettik le ri halde, Atina
k a m u o y u n u n kol ilerini, zellikle siyasal u ra la r engelleyecek,
b t n gn d o ld u ra n ileri ho k arlam ay an b i r tu tu m u vard. Bu
nyarg tab i kol i yapanlar d a aa g rm eyi birliinde getiri
yordu. Ancak bu konudaki nyargnn Atinada, a r is to k ra tik y
netimli Y unan polislerine (rnein kol ilerini v a ta n d a la ra yasak
layan T hebaiy e ) ,l! gre olduka sn rb ve lml olduunu, yalnz
ca b t n g n alan ve vcudu deforme edecek kalar a r lerde

110 rn e in B rin to n , Ecuality, E n c y c lo p a e d la of tle S ocial S ciences, (1957

p rin tin g ) vol. X IV , s. 575 de, P e rik le s d e v rin d e z a m a n m z d a k i a n la m d a
b r e itlik o ld u u n u syler.
B a rk e r, C re e lt P o litic al Tleory, s. 19 d a , se rv e t, d o u m , k iilt r, p re s tij fa r
k n a ra m e n , sn fla ra ra s kolay iliki g e le n e in in , d e m o k ra tik ilik ilere
tem el o ld u u g r n d e d ir. B a rk e r, v a ta n d a la r sn f iindeki sn flara-
ra s e itli i n e s rm e k te d ir yanltzca. B u ra d a b ile , v a tn d a la ra ra s ko
lay iliki b i r to p lu m d a d e m o k ra tik eitli in o lm a s n d a n ok, k a s t d z e n i
n in b u lu n m a y n a ia re ttir.
A ntik y a z a r Y al O ligark ise, A tin a 'd a sosyal h a y a tta e k o n o m ik k a rla r
y z n d en d e m o k ra tla rn n e to ik o sla rd a n b a k a k lele re bile e itlik v e rd i
in d e n y a k n r. (A tin alIlarn A nayasas, I. 10-11).
411 C aroll, ...G re e k W om an, s. 164.
L evinsohn d a , A H isto ry o f S exual C u sto m s, s. 46 dn, Y n an 'd a cinsel h a
y a tn a m a la rn d a n birin in zel m l k i y e t i koxm a o k lu u g r n d e
d ir,
l,; B a rk e r, G reek P o litical T h eo ry ..., s. 29.

29 9
 a l a n la ra yneltildiini k a b u l etmeliyiz.1'1 Bu gr m ze kan t
o la r a k d a hem en h e r alanda Atina'da zgrlerle klelerin b ir lik
te altk la r halde, alma koullarn n ok ar olduu m a d e n
lerde, kle emeinin ta m a m e n zgr emein yerini alm o lu u
nu*14 gsterebiliriz.

Sn flara ra s geikenlik de sosyal eitliin nem li b ir a y ra

cdr. B u k o n u d a baz yazarlar, zgrlkle klelik a r a s n d a ift
y n l b i r geikenliin o ld u u n u ne srecek k a d a r ro m a n tik le r.415
V a ta n d a olan ve olm ayan sn flar a ra s n d a b ir sosyal geikenlik
yok saylabilecek k a d a r sem b olik tir.416 V atand alar m ey d a n a ge
tiren sn fla r ara sn d a k i geikenlie gelince, b u n u nleyen h u k u
ki engeller, S o lo n u n , to p lu m u gelir dilim lerine gre snflandran
ve geliri ykselen b irin in b i r s t snjfa geebilmesini salayan ya
salaryla, K leisthenesin genos rg t yerine d em e rg t n getiren
re fo rm la ry la k aldrlm t. A m a ekonom ik eitsizlie dokunulm a-
d iin, aile ve m ira s k u r u m u araclyla, soyluluk ve servette
eitsizlik k u a k ta n kuaa geirilerek srdiirlebilmiti. B ununla
b e ra b e r , egemen r e tim dzeninin ta rm d a n ticarete ve sanayiye
kayd b ir top lu m da , kanlm az o larak gelir dilimleri a ra sn d a

*IJ A tin a to p lu m u n d a m e k a n ik ileri a a g rm e tu tu m u n u n o lm a d n sy

leyen B a rk c r da, A tm a lla rn m o n o to n olduu, zihni ve .vcudu bozduu
k a n s y la b a z ile ri a a g rd k le rin i (G re ek P o lllic a l T h e o ry .,., s. 30 d a )
k a b u l e d e r.
111 Jo n e s, S lavery in tle A ncient W orld,
F inley (e d .), S la v e ry in Classlcal A n tlq u ity ..., s. 6.
5 \V e ste rm a n n , Slavery, E n c y c lo p a e d ia o t Ihe S ocial S ciences, (1957 prin-
tin g ), vol. X IV , s. 76 d a , k le le rin z g rl k le rin i s a tn a la ra k , y a d a s a d k
h iz m e tle ri so n u n d a e fe n d ile rin c e z g r k ln a b ild ik le rin i, zgr v a ta n d a
la r n s a , sk s a v a la r y z n d en k lelie d m e le ri o lasl n n yk sek li in i
n e s re r e k , A tina to p lu m u n d a a la c a k b ir sosyal g e ik e n li in b u lu n
d u u n u s y le r. B u s a v a b ir s o n ra k i d ip n o tu n d a cevap v e rilm i tir.
411 K le le rin e fen d ile ri ta ra fn d a n a z a d e d ilm eleri, k e n d ile rin i ( z g rl k le ri
ni) s a tn a lm a vc A tina iin b iiy k y a ra rlk g ste re n le rin , a ll b in v a ta n
d a o y u ile z g r kt.n m alcn , genel kle n fu su n a g re g e r e k te n se m b o
lik o r a n d a d r . S o n ra bu y o lla k le lik te n k u rtu la n la r, ta m z g r o lam a y p ,
k lelik le z g rl k a ra s b ir s ta t o lan <:yanam alkda k a lrla rd . B irk a
o la a n s t b u n g u n z u rn an d a z g r k ln a ra k sa v a a k a tla n k le le r dc,
sa k a lrla rs a byle b ir s ta t y e g e e rle rd i. V a ta n d a la rn kle k ln m as
S o lo n u n y a sa la r ile k a ld rlm t. S a v a so n u n d a e sir o lu p k ir b a k a u lu
sun klesi o lm ak ise, l m gibi, o la a n s t b ir ka/.adr. B u n la r b ir to p lu m
da so sy al g eikenliin l le ri o la ra k gsterilem ez.

300
nem li lde b ir sosyal geikenlie olanak verildiini kabul te
meliyiz.
Sosyal eitlik ko nusunda, sonu olarak, Atina toplum unda
va ta n d a olanlarla o lm ay a n la r arasnd a kesin olarak bir sosyal
eitsizliin bulund u un u, v a ta n d a lar snfn meydana getiren s
n fla r ara sn d a ise, b ir dereceye k a d a r eitliin bulunduunu sy
leyebiliriz. Sosyal eitlik k on usun da tabi b ir de k a d n - e r k e k eit
sizliinin ar n o k ta la rd a oldu u nu eklemeliyiz.

E k o n o m ik E itlik A lannda D u ru m

E k o n o m ik eitlie gelince, ite bu eitlik t r Atina toplu- ,

m u n d a yoktu. E sasen re tim teknolojisinin her m aldan b t n
n fusa yetecek k a d a r ktle retim i yapabilecek gelime dzeyine
ulam ad b ir toplum dan ekonom ik eitlik beklenemez.
E k on om ik eitlik, b ir toplum da, dier eitlik trlerinin do ne
lde bulunacan belirten ve gsteren temel eitlik trdr.
Dier eitlikler de eko nom ik eitlik olduu lde v ardrlar ya
d a olmad lde y ok tu rla r.

B u lye ba ka rsa k , Atina tam b ir eitsizliki top lu m du r. Bir

kez A tina emperyalizmi drtyzden fazla m ttefik polisi h a ra la r
la ve b t n Akdeniz, Ege, M arm ara, Karadeniz kylarn deniz ti
careti yoluyla s m rm ekteydi. Bu yzden Eski Y unann en zengin
polisi idi. B u n a uygun o la r a k , Hellen olmayan fakir uluslar b a r
b a r o la ra k grmesi, Attk - Delos Deniz Birlii yelerine u lu sla ra ra
s eitlik k uraln a gre davranm ayp, zerlerinde b ir tiran kesil
mesi, Atina'y b tn b a rb a r dnyann ve Hellen uluslarnn yne
ticisi o la ra k grm esi doald. Atina, uluslararas ilikilerde ek on o
m ik ve askeri gcnden dolay eitsizliki idi.

Bu d eitsizlik inanlarn besleyen d s m r (em pery a

lizm) yannda, i s m r n n (kleliin) benzeri ny a rg la ra ve
sosyal ve siyasal atand a eitsizliki ku ru m lara yolaaca akt.
E lbe t y arattklar b t n a rt - deeri smrp, canl aralar ola
ra k grdkleri klelere zgrlk tanm ak ak llarna gelmeyecek,
o nlara siyasal h a k la r vermeyecekler, onlar aa greceklerdi.

M etoikoslarn du ru m la r bu ekonomik eitsizlik, sosyal, siya

sal eitsizlik parelelliine uygun deildir. M etoikoslara ekonom ik
eitlik tannd halde, kendilerine siyasal haklar ta n n m a m t. B

301
ekonom ik gcn neden siyasal alan da yanksn gstermediini,
metocoslar incelerken grm lk. E k o n o m ik gce sahip olan
m etoikoslara, askeri gce sahip o lm alarna frsa t verilmcyiinin
bu k o n u d a ba rol oynadn sylemitik. Ama ekonom ik g,
m e toikoslara sosyal eitlik salam tr, Hellen olm ayan zengin
netoikoslar bile, aa grlmemi, va ta n d a la r snfnn alt ta
ba k a la rn d a n ok, a ristokratlarla dostluklar, k ltrel ilikiler k u
rabilm ilerdir,
Atina v a ta n d a la r snf iinde de eko no m ik eitsizlik vard.
Devlet y ardm olmakszn ailesini gein diremeyecek va ta n da la r
( d rt bin k a d a r ) '1' yam sra Perikles za m a n n d a ( b ir ksm meloi-
kos olan) kendilerine gemi d o n a tm a grevi yklenebilecek k a d a r
(dortyz kii) zengin o lanlar vard,*" Sn fla ra rasn d a ekonom ik
eitsizlik b u k a d a r geni olduu halde, nasl olup da v a ta n d a la r
arasn da b ir dereceye kadar sosyal eitlik ve ta m diyebileceimiz
bir siyasal eitlik bulunabiliyordu? B unun d v e i sm rye
ilikin iki nedeni ile, Atina mlkiyet anlayyla ilgili b ir nc
nedeni vardr.
Em peryalizm ve klelik, v a ta n d a la r snfna art - deer ak
tyordu. Bu, vatandalarn en alt snfnn bile sefalet snr a lt
na dm elerini nleyip, ekonomik b ir gce sa h ip olm alarn sa
lyordu. B konuda deniz gc devrim i ile, en a lt tabakalarn d o
n an m ada almaya balayp, hem cretlerle ek on om ik d u r u m la
rn dzelttiklerini, hem de Atina em peryalizm ini k u ru p s rd re n
g d o n a n m a olduu iin, b u snfn sosyal ve siyasal a lanlarda
da sz sahibi olmaya baladn g rm t k. Bu ekonom ik g,
en aa snflarn say gc ile birleince, onlar zenginlerin k a r
sna ciddi bir g olarak karyordu. Siyasal ve ( b ir dereceye
ka d a r da) sosyal eitlie kavu m alarn salyordu.
Bu k o n u d a nc b ir neden, Atinadaki mlkiyet anlay
idi. Bu anlay asitnda halkn arln sosyal alanda d uyu rm as
nn bir sonucu idi. Atinada zet mlkiyet, o r ta k y ara rla n m a 115

"i L evinsohn, A H lstory of S cmuI C u sto m s, s. 42.

M onse-Leonard, H ellen... Bilgisi, s, 164.
B arker, G reek Political T heo ry ..., s. 23 d i , zen g in lerin zel m lk iy e t genel
yarar ilkesini izleyip, fa k irlerin z en g in lerin se rv e tle rin d e n y a ra rla n a c a k
larn b ilm elerin in , Y unan 1. S. M. y zyldaki k o m n ist a y a k la n m a la r
n k u rtard grndedir.

302
ilkesine yakn bir uygulama vard. H alk a r basnca, zenginlerin
mlklerini istirdat etme yoluna gitm edi a m a zenginliklerinin
nemli b ir ksmn kamusal iler iin h a rc a m a y a zorlama yolu
na gitti. Bu zamanla gelenek halini ald. Z enginler de akll bir
politika ile, cimrilik yapm ayp, Atina iin (do na nm a y a , tiyatro
ko rolarm a , kamu yaplarna, benzeri k am u sal ilere) nemli ih
sa n la rd a bulun urlark en, halkta, zenginlerin m lk Atina y a r a r
nadr fikri uyandrp, bu m lkleri, (dier b ir o k Y unan polisin
de old u u gibi) ellerinden alalm d ncesini savd.JJ stelik
bu cm ertlikleri onlar iin siyasal alanda harcayabildikleri byk
n ve k re d ile r salad.

A tin a E itsiz lik i B ir T o p lu m d u

Atinad a ekonom ik eitsizlik ok geni olduu halde, em perya

list o la n a k la rla alt snr ykseltilip,^1 kam u yarar dncesiy
le st sn r alaltlarak, u u ru m kapatld. te genel nitelii eit
sizliki olan Atina toplum unda, yalnzca v a t a n d a la r a r a s m d a g
rlen siyasal eitliin ve (b ir dereceye k a d a r ) sosyal eitliin ne
deni buydu.

Baz yazarlar maliyeti b a k a snflar zerine yklan bu va

ta n d a la r aras eitlii, Atina to p lu m u n u n genel nitelii olarak

00 Y al O lig ark , A tinalIlarn A nayasas, II. 13; II. 10 d a , H alkn isted i i p a

r a d r. a rk sylerken, k o a rk en , d a n se d e rk c n , d e v le t g e m ilerin d e d o la r
ken hep p a r a u m m a k ... kendi se rv e tle rin i a r tr m a k , zengin terin kjni kr
m a k ister . Z enginlerin b a z la rn n gyrcnastan, h a m a m la r v a r... (h a lk da
ayn e y le ri h zin ed en ken d isi i in y a p trd ) diye, h a lk n u lu sa l zengin
lik le rd e n o r ta k y a ra rla n m a e ilim in e i a re t e tm i o lu r.
B a rk e r, G re e k P o litic al T le o ry ..., s. 21-22 de, Y u n a n z e n g in le rin d e k am u
y a r a n , s e rv e tle rin i to p lu m a a d a m a d u y g u larn n , o n l a n ifl s e ttire c e k ka
d a r s e rv e tle rin i v a ta n d a la ra y e m e k , elence, h a s ta h a n c , h a m a m v.b. y a
p a r a k h a r c a ta n g te o ld u u n u syler.
F e rg u so n , G reek Im p erialism , s. 68 de, t. . 4'0-402 sk n tl d e v rin d e b ir
z en g in d en , m illi e itim ya d a elence a m a l b i r i iin, y irm i b in d o la r
d e e rin d e b i r h a rc a m a d a b u lu n m a n n isten d i in i yazar.
M o m b e rt ise, Class, E n cy c lo p a e d ia oF tle S ocial S c ie n c e s, (1957 p rin tin g ),
vol. I I I - TV, s. 531 de, siyasal ve e k o n o m ik e itlik a d n a , zen g in lerin m lk
le rin in a r verg ilerle istird a d yolu n a g idildiini y a za r.
;!1 C hild, W la t H a p p en ed in H lsto ry , s. 208 de, fa k ir s n fla r n d u ru m u n a , se r
v etin e it dntt He deil, d s m r y le a re b u lu n d u u g e re in e d e
inir,

303
su n m a e ilim indedirler.422 Bazlar Atina'nn eitsizliki niteliini
k a b u l e tm ek le b e r a b e r , onu eski Y unand aki dier polislerle, ya
da O rta a to p lu m la r ile kyaslayarak, b u n l a r d a n d a h a eitliki
olduu grleriyle, fillellenizmlerini o rtaya koym aktad rlar.411
Atina uygarln byle filhellenist gzlklerle deil, nesnel b ir b a
kla d eerlen diren ler, onu n tam bir eitsizliki dzen olduunu
sylem ektedirler. B u son g ru p ta k i y a z a rla rd a n b iri olan Dickin-
son ise, Y u n a n 'd a p ra tik te k i vatanda ve retici snf ayrm izgi
sinin, teoride d a h a y k se k bir onay g rd n , Y u n a n n, insan
anlaynn a r is to k r a tik olduunu, okluun azla feda e dildiini^
in sa n la r aras fa rk llk la rn abarttldn, k le- zgr, H e l l e n - b a r
b a r, centilm en z a n a a tk r gibi farkllklarn, k o u lla rn eseri fark
llklar o larak deil, doal ve temel fark llklar o la r a k grld
n syledikten s o n ra , yargsn verir, Yunand a devlet fikri d
zenlenm i b i r eitsizlikti.*14 Bu yargya katlyoruz.

P O L S N G E L M E S D E V R DN NDE
E T L K E T S Z L K

Polisin gelimesi devri ek on om ik , sosyal si

yasal olaylarn incelerken, yeri geldike, eitlik ve eitsizlik ko
n u su n d a genel fikir ve eilimleri anlatm tk. Bu bl m d e ise, bel
li siyasal d n r ve filozoflar, belli siyasal o kullar ele alarak,
bu n la rn ilgili fik irle rin i inceleyeceiz.
G rm t k ki P ers zaferi, H ellenlerin o r t a k dil, din, rk, kl
t r birlii bilincini gelitirip, b u ulusal birlik duygusunu ulusal
s t n l k duygusu haline sokm utu. te y a n d a n ulusal stn l k
duygusu yan sra, Pers Savalarnda zaferde e n b yk rol oyna
yan Atinada, yava yava Atinann dier Y u n a n polisleri iinde
dc en st n to p lu m olduu g u ru ru uyanp gelimeye balad.
P ers S a v ala rn d a n so n ra Atina'da b eliren hzl ekonomik ge
limeyi, bad b ir k lt re l gelime izledi. Pers Savalarna k a d a r

! rn e in B rin io n , Equa1iiy, E n c y d o p u c d ia of Ihe S o c ial Sciences, (1957

p rin n g } , vol. V-VI, s. 575 dc, A tin a'd a m o d e rn d n y a d a k i a n la m d a , dev-
rim iz d cld c lh ik a n la m d a b ir eitli in v a r o ld u u n u s ylyordu.
J1) C h a rle s H.ward M c lllw a in . T he Grovvlh o l P o llic a l T lo u g lt in the W est,
N cw Y ork, M a c m illa n , 1953, s. 11 n de, Y u n a n d a v a ta n d a ; o ra n n n d k
o lm a k la b e ra b e r, A risto te le s'in tan m la d a n la m d a v a ta n d a o ra n n n Ou.
ta a d a da d tij k o ld u u n u c s re r.
D iekinson, T he G re e k Vlew o f Life, s. 92.

304
felsefi d n n o d a k la n Yunan Y arm adasnn iki yayndaki
blgeler ( lo n ia ve Gney talya) iken, Pers Savalarndan sonra
y a n m a d a , Atina'nn ekonom ik gelimesi yznden, Hellen dnya
snn felseti, siyasal dnnn, kltrel hayatn oda olma
ya balad.
Ulusal stnlk Fikirlerinin Douu

Pers Savalarndan sonra, Yunan dnyasn

da kendini o r ta y a koymaya balayan Atinann kltrel dirilii,
ilkin kendini edebiyatta, tragediada belli etti. Pers Savalar son
ras ulusal s t n l k fikirlerini ilk ileyen d n r Aiskhylos oldu.

T ragedia' Y azan ASKLHYLOS ( t . 525-456)

Aiskhylos, eu p a d rid (a risto k ra t) doulu idi; Atinahyd. ..

490 d a M a r a to n da Perslere kar d m t /B Hellasn Pers ege
menlii a ltn a girmesi ciddi tehlikesi, o n da gl b ir vatanseverlik
duygusu u ya n drm t. Pers egemenlii Y unan polisleri iin tiran
lk ynetim i d e m e k ti/16
t e ta r a f ta n Atina'da tiran ailesi ..510 da srlmt. Aris
to k ra tla r, iktid arlarnn temelini ilk o la ra k sarsan bu ynetim
biimine d m a n kesilmilerdi. Bu d m anlk, edebiyat ve fikir
hay a tn a a r is to k r a tla r egemen olduklar in, aristo kratlarca k u
a k ta n ku a a geirilerek, gl b ir geleneksel fikir akm haline
getirilmiti. B ir a risto k ra t olan Aiskhylos da b u telkinler altnda
kalmt. ve d tiranlk tehlikesi ift ynl b ir etki olarak zih
ninde de rin izler izdi.
Zihninde n e fre t ettii ve sevdii eyleri iki ayr kategoride
toplad; vc kategorileri kendi lerinde b irletirdi. Kafasndaki k
t kategoride tiranlk vard; Persler vard, b a r b a r la r vard, kle
lik vard. yi kategoride, Hellenler, yasaya bal ynetim, zgrlk.
T iranlk y netim i onca (ve genel o la ra k b t n Yunan siyasal d
n n d e ) tira n n efendi, geri kalan b t n halkn onun klesi
olduu b ir klelik ynetimi idi. Bu yzden en eitsizliki ynetim
di. T ira n lk ynetim i Hellenlere yakmazd. Ynetimde olduka
nemli b ir sz sahibi olan aristok ratlar, ynetim e katlm adan, bir

!5 M u rra y . T le L ite ra t re of A ncient G recce, s. 215.

p i s l e r toiaM ki Y unan polislerini, k e n d ile rin e b al m u tla k ynutici
tira n la r a ra c l y la yeiiyorlard.

305
m onarkn keyfi k a r a r l a r n a u y a rm la r d . B, o n l a r iin klelik o-
lurdu., Klelik, kle kullanana, halk yneten a risto k ratla ra yak
mazd. Tiranlk, kafasndaki k t kategoride olan Perslere yak
rd. N itekim onlarn ban da m u tla k b ir m o n a rk yok m u idi. K
lelik de o n lara yakrl yleyse. B alarndaki m u tlak m o n a rk (A-
tinallar gibi) devirip atam ayan b ir ulus, kle ruh lu demekti. Ak
si halde bala rn d a m u tlak b ir efendiye katlanm azlard.
Perslere karlk Hellenlerde (k afasn dak i iyi kategoride) ti
ranlk yoktu; yasaya bal ynetim vard. O nlar kim senin keyfine
uymaz y asalara uyarlard. Bu yzden kle deil zgrdler. By-
Icce Aiskhylos uluslar, yasaya bal ynetim lere sahip olan zgr
H ellenler ve b ir m onarkn keyfi ynetim i altn da yaayan kle r u h
lu b a r b a r la r o larak iki eitsiz kategoriye ayrmt.
Bu ayrm n rksal bir ayrm deil, kltrel b i r ayrm o lu
una d ik k a ti ekeriz. Gerekten P ersle r (P e rse a) oy u n u n d a Aiskhy
los, D orlarla Perslerin ayn k a n d a n olduklarn syler,w Onca fa rk
rksal deil kltreldir. Bu kltrel ayrm da, kendini iki lkenin
ynetim biimlerinde ortaya k o y m a k ta d r : Bir tek m u tlak m onar-
kn tirarl ile, yasaya bal ynetim in zgrl.
. . 472 de oynanan111 Persler tragediasnda Pers Kraliesi
Attosun oluna, Onlara kim obanlk eder, hangi efendiye ita a t
ederler? sorusun a (olu deil) Koro, Efendi mi? O nlar kimseyi
kle grmezler. der.I,2,
Agamemnon eserinde K oro y a , Tiranla boyun em ektense
ecel erbetini imek hayrl.4 d e d irten Aiskhylosun, tiranla
kesinlikle kar ve bu keyfi ynetim in karsn da grd yasa-

P ers nnakraliesi Attos u r y asn a n la tr: iki k a d n b a n a g riin d ii.

kisi de m u h teem elbiseleri ile. B irisi P ers elb isesi, te k i D or elb isesi
giyiniti. kisi de ayn k a n d an . B yle o lm a k la b e ra b e r, b irsi H ellas to p
ra n d a o tu ru y o rd u , tek i A syadan geliyordu.
H.F. Ozansoy, Y unan T iy a tro su (T ra g e d ia )
sta n b u l, A hm et S ait K itabevi, 1946, s, 42 den a k ta rm a .
L nrsen, C leisthenes a n d ... D em ocracy a t A thens,
K onvitz-M urphy (eds.), E ssa y s... to G eorge II. S abine, s. 7.
Aiskhylos, Perslc-, 241-242 den. K aan, T le C re a t D lalogue..., s. 55 de.
T abi kimsen dedii, v a ta n d a la r a ra s n d a kim sedir. Y oksa K o ro H cllen-
lerin h i b ir insan kle g rm ed ik lerin i s y l y o r olam az.
Aesclylus [A iskhylos], (A hm et C. E m re ), A gam em non, 1645.
stan b u l, Milli E i t i m B akanl Y unan K l sik le ri, 1964.

306
ya bal ynetimderi yana olduu ak. Ama hangi yasaya bal
y n e tim d e n yana olduu ak deil. nk aris to k ra si de b ir ya
sal ynetim dir, dem okrasi de. B un la rd an biri eitsizlikidir, di
eri eitliki.

Bazlarna gre dem o kratik ynetim den y a n a d r AiskSylos; ba

zlarna gre aristokrasiden yana. A ristokrasiden yana grenler, eu-
p a d r id soyu yan sra, Yunan dem o krasisi iinde a ristok ratik kale
ola n A reopagus'u yccltiini k a n t g sterirler."1 Demokrasiden yana
g re n le r ise, on un baz o yu nlarnda baz d e m o k ra tik sahneleri
yanstn gsterirler. Agamemnon'da, k ral Agamemnon'a Halkn
sesinden ko rk a rm , ko rkarm ki gl, kuvvetli ve byktr. de
d irtir. Y a lv a ra n la rda ise, kocalarn ldren elli kz karde Argos'a
kanca, Argos kral demosa (h a lk a ) sorar, lalk da kzlarn Ar-
gosa kabul edilmesine k a ra r verir.i5J

Aiskhylos'un Areopagus'u tu tm a s n d a n dolay aristok rasi y a n

ls, ya da oyunlarnda d e m o k ra tik sahneleri yanstt iin de
m o k r a s i yanls olduu kesin ekilde sylenemez.01 Bu so ru n di
er tiyatro yazarlarn incelerken de g bir soru n olarak karm
za kacaktr. Yazar kendi k anlarn m yanstyor, bakalarnn,
h alkn ka n larn m yanstyo r? b u n u k estirm ek ou kere g
t r. Yazarn kendi tu tu m u n u aka ortaya koymad hallerde,
oyun k a h ra m a n la rn a syletilen fikri, devrin d n olarak ka
bul etm en in en d oru yol o ld u un u sanyoruz. nk sz konusu
fikir, (devrin dncesinden ok farkl b i r fikir olm adka) yaza
rn fikri bile olsa devrin fikri dem ektir.

wl A iskhylos, A reopagusu, E u m e n e s tra g e d ia sn d a (484, 487 de) V a tan d a

la rn cn iy ile rin d e n m ey d a n a g e lm i, h e r z a m a n n m ah k e m esi o la ra k g r r.
(K a an , T h e C re a t D lalogue..., s, 49 d a ).
O s ra la rd a P e rs S a v a la n s ra s n d a p re s tij k a z a m p y e tk i atann y a sa la r
d e n etlem ey e k a d a r g enileten A re o p ag u s'u n y e tk ile rin in eski ceza d v a la
r s n n iinde k a la n ad e k d e m o k ra tla rc a k slm a s sz kon u su idi.
113 A iskhylos, A gam cm non, 925-930.
M u rra y , T h e L ite ra t re of A n cien t G reece, s. 217.
N ite k im A iskhylos, P ersler, 213-214 de, P ers K raliesi A tto sa o lu n a fel
k etle de k a rla s a , e h re h e sa p ve rm e y e k a lk m a y p , lk en in e fen d isi ol
m a d a d ev am e tm esin i syletir. P ro m e th c u s , 233-234 dc, se rt b ir m o n n rk n
y n e tim in d e n dolayt sorguya e k ilir o lam a y ac a n s y le tir b ir k a h ra m a .
n n a. (L arscn . Cleistlenes a n d ... D em o cracy a l A llens,
K onvitz-M urphy (e d s.), E ssa y s... to G corge II. ah in e, s. 7).

307
 Aiskhylos iin d e bu ytemi benimseyeceiz. Geri onun ge
nel tu tu m u n a , tra g e d ia la rn a hep k o n u o la ra k a r is to k r a tik yne
timin egem en old u u K a h ra m an lk ann yklerini aldna,
her o y un da t a n r la r ve insanlar hiyerarisini titizlikle lediine b a
karak, genel o la r a k eitsizliki, a risto k ra tik old u u kansna va
rp, o y u n la rn d a k i fikirleri b u adan deerlendirebiliriz. Ama b
tn b u n la r , h e m o k gerekli ve yararl olm ad halde sz uza
tr, hem de b ir e r olasklk o larak kalr.*14
Aisklylosun y ne tim biimleri k o n u su n d a deilse de, dier
k o n u la rd a kesin o la r a k ak baz eitsizliki inanlar vard. Gr
dk ki H ellenlerle b a r b a r la r kesin o larak iki eitsiz toplum ola
ra k gryordu. Biri onca zgr, dieri kle ru h lu idi. B u ra d a n gi
derek, kleliin, sa v a la birlikte gelen evrensel, doal, tanrsal b ir
k u ru m o ldu un a inanyordu.415 Orestes triologiasmn' K ocforoslar
oyununda, nce z g rk en so n ra kle o lan O restesi yle ko n u tu
r u r : ta n rla r... ta lih im i kle olm aya m a h k m ettiler. H akl veya
haksz. H a y a tm n sa hiple rinin iradeleri b e n im yasalarm dr.4" K
leliin ta n rsa l b i r k u r u m olduu. Eski Y unann klelik s t n e a
la r bo yunca deim eyen s ta n d a rt teorisi idi. Aiskhylos b u n a da kat
lyordu. C inayetlerin bile k altm sal o ldu un a in a n a n 417 Aiskhylos,
insanlarn k a ltm s a l niteliklerde eit o ld u k la rn a inanyor ola
mazd. Kadn, oy u n la rn d a , toplum daki gibi k y la rd a kalmt.43*
Aiskhylos, P ers Savalarnn o rtay a kard Hellen - hellen d
dnyann k lt r e l farkllnn (zellikle y n e tim le rinin farkll
nn) fa rkna v a rp , Pers zaferinin yaratt gvenle, Hellenlik or
ta k bilincinin, hellen ik st n l k duygusu ekline dnm esinin ilk
temsilcisi idi; H e ro d o to s ikinci temsilcisi.

w D insel a n la m la n o la n tra g e d ia la n n k o n u larm is te r istem e z m ito lo jid en ,

dolay siy le a r is to k r a tik n ite lik li h ik ay e lerd e n a lm a k z o ru n d a o ld u u a k l
d a n k a rlm a m a l. Y ani tra g e d ia y a la rn n k o n u se m e d e sn rll gz
n n d e tu tu lm a l. B u y zd en tra g e d ia y a z a rla r o y u n la rn d a k e n d i dnya
g r le rin i k e n d i fik irle rin i y a n stm a d a , zellikle ilk z a m a n la rd a , daha
sn rly d la r. -
s A iskhylos b u fik ri. P e rsle r, 435 dc ilem iti.
*3* O zansoy, Y u n a n T iy a tro s u ..., s. 58.
M urray, T h e L ite r a t r e of A neleni G reece, s. 226.
K a d n tra g e d ia y a , 1. . 512 dc P y h m ik h o s ta ra fn d a n e rk e k a k t rle rc e oy
n a n a r a k so k u la b ilm i ti a n c a k (H ense-L eonard, H e lle n ... B ilgisi, s. 39.) Y u
n a n to p lu m u n u n so n u n a k a d a r d a Vadin sah n ey e k a m a d ; k a d n ro lleri
ni hep e rk e k le r o y n a d .

308
 T a rih i H ERO D O TO S (I. . 485-42S)

H ero d o to s da-Aiskhylos gibi asil b ir aileden domutu. Ancak

Aiskhylos gibi Atinal deil, Halikarnassoslu (b ug n k Bodrumlu)
idi. O da Perslere kar savamt Aiskhylos gibi.w Hellenler, Pers-
ler ve b a r b a r l a r h a kk n da Aiakhylos'unkilerine benzer fikirlere sa
hipti.
H ero d o to s Pers Savalarnn tarihini yazd Hstoriada (Ta-
rih'dc), H ero d o to s Yunat'n Evliya elebisidir. T arlhi inanlmaya
cak m asallar, ab a rtm a la rla doludur. Ama b un larn arasnda ok de
erli bilgiler, gerekler, fikirler de vardr, zellikle devrin Yunan
llarnn diinUn yanstm as b akm ndan deerli b ir kaynak
tr. E serine kiisel inanlarn, tu tu m larn ve fikirlerini de koy
m utu r.
H erod otos, Pers Savalarnn iki ayr uygarln, iki farkl ya
am biim inin iki farkl k lt rn sava olduunu bilir.*" Bu a
dan y a k la r olaylara. Bu adan y o rum lar olaylar. Bu konudaki
fikirleri sk skya Aiskhylos'un fikirlerine benzer. H erodotosa g
re Pers zaferi tiranl ynetim biimleri dnda brakan yaam
biiminin zaferidir.*11 H erodotos d a Aiskhylos gibi zgrlkten ya
n a d r ve zgrle aykr olan hem i, hem d tiranha kardr.
n sa n la r a ra s n d a ondan d a h a eri, ond an d a h a kana susam
yoktur442 dedii tirann. Uranln can d m an olduu halde, onun
da, aristo krasi ya da dem okrasiden hangisini yeinlediini kesin
olarak anlayamayz.
Pers Savalarnn Etkileri balkl blm deHJ H erodotosun,
devrin Hellenlerinin Hellen rknn hem zek hem cesaret b ak
m n d an Perslere, b a rb a rla ra stn, Hellenler iinde de, on ve Dor
rklarnn s t n olduunu, on rk iinde de A tinam n zek bak
m n d a n b t n Hellenlere stnl inan vc duygularn yanstp,

111 M u rra y , T h e L ite ra t re o f A neleni G reece, s. 133.

w H e ro d o t [o s ], ( m e r Rza D orul), H e ro d o t T a rih i, [T a rtt], 1.4. dc, ( s
tan b u l, A n k a ra K t p h a n esi Y ayn, (2 c ilt), 1941-1943) Y u n a n lla rn , Asya
u lu sla r ile A v ru p a u lu slarn , Y unan rk n a y r vc b irb irle rin e y abanc
s a y d k la rn y a za r.
141 K aan, T h e G re a t D ialogue,.,, s, 56-67,
m H e ro d o to s, T a rih , V. 92 den,
K aan, T h e G re a t D ialogue..., s. 68 tle.
Bak. s. 237 v.d.

309
bu inan ve duygulara katldn sylemitik."1** Devrin milliyet
ilik duygusunun rksal, dinsel ve kltrel ynl b ir u lu sa l st n
lk duygusu eklini aldn da eklemitik.445 B u ra d a d a h a ok He-
rodolos'un yanstt ve katld devrin ynetim biim leri zerin
deki grlerini inceleyeceiz. -
Ilerodotos eserinde, Pers Kral K serkesin benim sedii Hellen-
lcrc kar sava planna, asil Pers k u m a n d a n la rn n itiraz etm e kte n
korktuklarn, yalnz Kserkes'in amcasnn, a k ra b a l n a gvenerek,
O rtaya b i r tek d n c e a tlrs a e n iyi d n c e y i sem ek
o lan a k a tm a z... fa k a t b irb irle rin e zt d n c e le r o rta y a
a tlr s a , o z am an b u d n c e le rd e n b iri z erin d e k a ra r
klm a o lan a olur. *

diyerek ortaya eitli fikirlerin atlmas iin zellikle de kendi iti

r a z iin bir o rta m hazrladn ak tarr. Bu fikir P e rsle rin tek ba
tek Fikir ilkesine aykr h d le n ik bir fikirdir. Daha nce lyjtla
da grdmz417 b u fikir, siyasal eitliin, d e m o k ra tik d n
n temel fikr, temel dayanadr. Altnda b ir insan n h e r k o n u
da dier insanlarn topund an birden iyi fikirlere sa hip olabilece
ine inaszlk yatar. Ve b u fikir, ynetm en dn da kim senin si
yasal k ararlara k atlm am as m utlak m onarik, m u tla k eitsizlik
i ilkeye kapsn kap atp , aristo kratik eitliki ve d e m o k ra tik e-
itliki eylem ve dnlere kapy aar.
Herodotos'un, kendini tiranlk ynetim inde b e lirte n tiran n tek
efendi, geri kalan b t n ulusun onun klesi d u r u m u n d a olduu
m u t l a k eitsizlie kar olduu ak. Ama azln siyasal eitlii
yani aristokrasi ile, okluun siyasal eitliinden yani d e m o k
rasiden hangisini tu ttu u belirsiz. Bu belirsiz o lm ak la beraber,
Ilerodotos, T arihinde, Pers Kral Smernis'in b ir h k m e t d a rb e
si ile devrildikten sonra, yeni ynetim biim inin ne olm as zerin
de tartan Pers asillerinin konum asn aktard I II. k itabnda,
hem aristokratik, hem d e m okra tik siyasal eitlik tezlerini yans
tr. Ilerodotos, gerekten gemi b ir olay diye s r a r ettii halde,

JiJ (lorodoiosun bu konuda y a zd k lar iin bak . T arih , 1.4; 1.60; 1.56.
Ilcrudoios'n tara fsz lk ta n u z ak o ld u u n u . M a rato n S a v a n d a A tinalIla
rn 192, b a rb a rla rn 6400 (b ir A tinalya k a rlk 33 P e rs) l v e rd ik lerin i
sylem esinden k arab iliriz.
Bak. s. 237-238. ve Ile ro d o to s, T aril, I. 58; V. 49.
<" H o 'o d o to s , T arih, V III. 10.
w H o m ero s, Ity ad n , X. 224-226.

310
birok tarihiler bu tartm ann ..V. yzyl Perikles devri Ati
nalIlar a ra sn d a k i ta rtm ala r olduu g r n d e b irlem ektedir
ler.
Sz kon usu blm de Herodostos, Pers asiline ynetim
biimini sa v und urur. lk sz alan Otanes, b t n devlet ilerinin
b t n ulusa e m a n e t edilmesini tler.
B ana k a lrsa b a m z a a rtk tek b ir a d a m geirm em ek ge
re k ir, te k a d a m n egem enlii yi d e ho da deitdir.<JB

dediklen so nra tek a dam n ynetimine kar a r b ir saldrya geer.

S av lan :
T ek a d am n ynetim i z o rb a b ir d z en e yolar.
M u tlak egem enlik en de erli in s a n b ile bozar.
M o n o rk lar, u y ru k la rn n en e rd e m lile rin e (a ris to k ra t
la ra ) h a se l besleyip, o n la rn l m le rin i islerler.
K a ra rla r ve y netim leri keyfi v e tu ta rs z d r.
Ulusun yasalarna sayg uslorme/.ler.

Ksaca Olanes, b ir m on arkn ynetimi enind e so nu nd a tiranlk

haline gelir dem ektedir, Tek'in ynetimini k t le d ik te n sonra, ok
luun ynetim ini vmeye geen Otanes,
oklarn y n e tim i ise, h e rey d e n n ce en gzel ad ta
r : isonomia ve b ir m o n a rk n y a p a c a b l n k t l k
le rd e n u z ak tr. Bu y netim b i im in d e m ev k iler k u rra ile
d a tlr. Y n e ten ler e y le m le rin d e n s o ru m lu d u rla r ve al
n a n te d b irle r k am u v a d a y a n r. O n u n iin m o n ariy i k a l
d rm a k ve h a lk ik tid a r k a tn a y k s e ltm e k in oy veriyo
ru m . iink h a lk hereydir. d e r
Bu szlerde, zellikle isonomia szcnde, halk ynetim i
nin, sonomia szcnn anlam olan yasa n nd e eitlik ol
duunu o rta y a kor. Bu d u ru m d a dier yn etim biim lerinin, hele
m onarin in yasa nnde eitliin bu lu n m a d ynetim ler olarak
dnld o r ta y a kar. sonomia szcnn Y unanda dem o k
ratla szc belirm eden nce, d e m o k ra sin in erk e n devirlerini
anlatan b i r szck olduunu, sonomia balkl blm de ince
lemitik.*
O tanesin szlerinden isonomiann d a yan ak larnn, keyfi olm a
yan, soru m lu (yasaya bal), kam u y ara rn a b ir ynetim, mevkile

*w Bu ve b u n d a n so n ra k i P ers asitleri a ra sn d a k i ta r t m a d a geen szler,

H e ro d o to s, ( m e r R za D orul evirisi) T a rih 'd e n , I I I . 80-111. 82 a ra sn d a n
bazan z etlen ip b a za n sa d e le tirile re k a k ta r lm tr .
w Bak. s. 230. v.d.

311
rin k u r r a ile datld b ir ynetim, halkn, h a lk y a ra rn a yneti
mi o la ra k d n ld grlyor. B u ra d a k u r r a ( d a r a nlam da) si
yasal eitlii, s o r u m l u ynetim ise, h ukuki eitlii belirtm ekte.
O tanes'in k o n u m a sn d a duygu y kl iki, c m le vardr. ok
la rn y n e tim i... e n gzel ad ta r : isonomia ve halk hereydir.
Birinci cm lc, iso n o m ia ynetiminin yaygn b i r kab ul grp, bu
y netim i b e lirte n szcn olum lu b ir a n la m kazandn gste
rir. Halk hereydir sz ise, b t n in sa n la rn ve b t n snfla
r n (ta b i b u n la r v a ta n d a s a ) eit g rldkleri b ir dzenden, o k
luun a r b a s m a y a balayarak, dier sn flara k a r halk snf
nn ste karld b i r dzene doru gidie ia re ttir. Ancak b u r a
daki halkn, kle m etoiko slar dnda v a ta n d a la r snfnn alt
ve d a h a ok d a o r t a snf anlam n a vard u n u tu lm a m ald r.
.Otanesden s o n r a ko nuan Megabysus, b i r oligari ynetiminin
k u ru lm a sn tler. K o nu m asn da O tanesin m on ariy e ynelt
tii eletirileri b e n im s e r am a, halkn ynetim i fikrine kar kor.
Demokrasi y n e tim in i eletiren szlerinde belli bal u savlan
ne s r e r :
A yak ta k m k a v ray d a n (id r a k te n ) y o k su n d u r.
K a b a vc dizginsiz ayak ta k m n n tira n l b ir m onar-
k n U ran l n d an d a h a ek ilm e z b ire y d ir.
A y ak ta k m e itim siz d ir; d e v le t ile rin i a lt s t eder.

B un la r da aris to k ra s in in , oligarinin d e m o k ra si ynetimine kar

sta n d a r t itiraz la r olup, okluk devlet ilerini ynetmek iin
gerekli olan akl v e bilgiden yoksundur yargsna dayanr. Bu
yargnn a ltn d a d a, asil azln stnl, a vam okluun aa
l, yani soy eitsizlii inanc yatar, Megabysus,
B ra k a lm , P e rsle ri d m a n la n dem okratla y n e tim le
riy le y n e tilsin le r, fa k a t b iz v a ta n d a la rn en d e erlile rin
d e n b irk a n seelim ve y n e lim i o n la rn e lle rin e v erelim .
Y n e tim e n iyilere v e rilm i olaca iin, d e v le tin de e n iyi
d n c e le rle ynetilecei k u k u su zd u r.
diye szlerini ta m a m la r.

H erodotos, d a h a nce isonom ia szcn kulland halde,

b u ra d a onun y erin i alan demokratla szcn kullanm tr ki,
bu, H ero d o to s'u n T a rih 'in i yazd Perikles dev rin de dem okratla
szcnn a r tk ku llanlm aya balandn gsterir. Herodotos, yu
k a rd a oligariyi sa v un a n szlerinde Megabysus'a, tekin m utlak
ynetimi, m u tla k siyasal eitsizliki m onariye kar, azln siya

312
sal eitliine dayanan, am a azlk ile okluk aras siyasal eitsizlii
sav un an oligari ynetiminin, aristokratik siyasal eitliki, ya da
m adalyonun te yz olan aristokratik siyasal eitsizlik ilkesini
sa v u n d u rm u tu r.
T a r t m a d a nc olarak konuup, nc ynetim biimini,
tekin ynetim ini, monariyi savunan Darieus, u tezleri ne s r e r :
B tiin u lu s iinde en iyi a d a m n ynetim i d c un iyi y
n e tim d ir.
. M onark h a lk k tle le rin i h o n u t edecek biim de d a v ra
nr.
M onari, a sille r a ra sn d a k i ik tid a r atm alarn dolay-
siyle i sa v a lar nleyen b ir y netim dir.

Bu ta rtm a la rd a m onarinin en zayf b ir ekilde savunuldu

u , m o nark lkenin en iyi adam olmad zaman, ynetimin en
iyi ynetim olmayacat dnlnce anlalr. Bu nedenle savunma
zayf b ir tem ele dayandrlmtr. Eski Y un an da siyasal tartm a
la rda da m onari, zellikle Pers m u tla k m onarisine benzeyen ti
ranlk, saf d edilmi olup, tartm alar da h a ok, oligari, dem ok
rasi zerinde dnerdi.
G rld gibi, t..V. yzyl Perikles devri siyasal tartm ala
rn ya n sta n b u konum alarm , ..VI. yzylda, hele Persler a r a
snda yaplm olm as olas gzkmyor.150 Gumploscwiz, daha ileri
giderek, b u tartm alar, devletin ilk teoricisi o larak grd Hero-
do to sun, kiisel siyasal fikirlerini a klam ak iin dzenlediini sy
le r /51 D ah a nce belirttiimiz ned enlerd en dolay, b urad a Herodos-
un kiisel fikirlerini, tercihlerini o rta y a koyup koymad, dem ok
rasiden mi, oligariden mi y a n a olduu ta rtm alarn a girmeyece
iz. Bu k on u m a la rn zam annn Y unanllar arasndaki yaygn siya
sal ta r t m a la r olduunu varsaym ak d a h a salam bir tu tum dur.

Ama H ero do to s'un b ir bak a konu olan Hellen - b a rb a r e it

sizliine inand ve Hellen stnl duy gusun un temsilcilerinden
biri olduu ise, aktr. Ancak b u ra d a d a H erodotos ar b ir milli
yeti o la ra k gzkmez. Daha sonraki devirlerde olduu gibi, Hellen-
leri tanr dzeyine ykseltip, b a r b a r l a n hayv an dzeyine indirge

,,!0 K aan, T h e G re a t D ialogue.... s. 69.

L a rse n , C leisthenes a n d ... D em ocracy a t A thens,
K u n v it-M u rp h y (eds ), E ssa y s... lo C eorge H . S a b in e , s. 3.
C rozat, A m m e H u k u k u D ersleri, s. 63.

313
mez. H e r alanda tim llellenlerin st n olduunu iddia etm ez; baz
a la n la r d a b a k a baz uluslarn d a h a akll d avran dklarm , d a h a s
t n old uk larn kabul eder. Y unan emperyalizminin o lg u n la m a d
devrinde, Yunanllarn genel tu tu m u da, lml milliyetilik bi
im ind e olmal,
H erodotos, klelik k o n u su n d a da (hibir yerde klelie k a r .
km adna baklrsa) o rta la m a Yunanlnn deer y arg la rn be
nim sem i olmal. E serinde K yrus'a yenilen Lydia, kral K re z sii
yle k o n u t u r u r : T anrlar beni sana kle yaptna g re ey Ky-
ru s, sana fayda verecek b ir ey grrsem o fayday gsterm eyi g
rev bilirim.1

H erod otosun Yunan siyasal dnndeki b i r ro l Hellen

stnl duygusunu y anstm as ise, bir dier rol, sofistik ay
dn lanm adan etkilendii anlalan eserinin ayn z a m a n d a, sofistik
aydnlanmay hzlandran bilgilerle, eitli uluslarn yaay ve ku
r u m l a n zerine, (birou m asal olmakla b e ra b e r a r a la r n d a ta
rihsel gerekler de b u lu n a n ) antro p o lo jik bilgilerle dolu o lu udu r.

Bu bilgilerin Yunan siyasal dnne u etkisi olm utu r.

Y unan dn ve uy gulam asnda sosyal kurallar ( n o m o s* u ) a-
r isto k ra tla rn yzyllar s re n egemenlii, ve b u k u ra lla r szl b ir
gelenek eklinde kuaktan kuaa aktarlar, b u sosyal k u ra lla
rn doa yasalar (plysis) gibi tanrsal, evrensel, deim ez y asa
la r olduu inancn d o u rm u tu r. Aristokratik ynetim i d e stekledi
i iin, aristok ratlar b u inanc h e r zaman diri tu tm a y a altlar.
Oysa zamanla aristokrasinin dayand ekonom ik dzen, onunla
birlikte sosyal ve siyasal dzen deiiyordu. A ris to k r a tla r ise, bu
geleneksel aristokratik k u r a lla r n tanrsall, evrensellii, dei
mezlii inancna sk skya sarlyorlard. Bu yolla baz a ris to k ra
tik k u ru m la n ve a risto k ra tik inanlar s rd rm eye alyorlard.
rnein Areopagus, geleneksel aristok ratik hu kuk ve inanlar y
lesine sk sk korumaya alan b ir kurum du, t e y a n d a n aris
tokratlar, alt yap, e konom ik dzen, sosyal dzen h a t t a siyasal
dzen deitii halde, a ris to k r a tik inan ve deerler sistem ini sr-
drebiliyorlard. Pers Savalaryla, iki ayr ulusun, iki ayr k lt
rn karlamas bu tanrsal, evrensel, deimez kura lla r inanc
na ilk darbeyi indirmiti. Ama bu, savalardan Hellenlerin galip

w H erodotos, Tarih, I. 88.

314
km as zerine, eitli dzenler olmakla b e r a b e r , Hellenlerin d
zeninin ve inanlarnn d a h a d oru olduu g r ile onarlmt.
Herodostos, eitli lkelerdeki eitli inan ve k u r u m l a r h ak
knda birok bilgi toplam, da h a dorusu b u bilgileri Yunan ka
mu oyuna yaymt. Bu an tro p o lo jik bilgilere k a b a c a b a k a n biri,
Hellenlerin baz a ris to k ra tik inan, kurum ve deerlerinin, hi de
evrensel, deimez, en iyi olmad son u cu n a v arrd, ister iste
mez. H erodotos da bizzat, yabanc uluslarn b a z k u r u m , deer ve
inalarm n, Hellenlerinkine st n olduunu sylyordu. Bylece
a risto k ra tik ekonom ik, sosyal, siyasal dzen y a n sra, a risto k ra tik
nan ve deerler, b u n la rn evrensellii, deimezlii fikri de sar
slm oluyordu, r n e in Y u n an n tek bal a ilesine karlk Hero
dotos, Massegetlerde, ls sed o n la rd a, A gathirsiler gibi baz sk it ka
bilelerinde ve b ir Libya kabilesinde, ortak laa evlilik dzeninin b u
lunduunu, b u n la r gibi baz kabilelerde, k a d n la r n erkeklere eit
h a k la ra sahip olduklarn yazyor, a m a z o n la rd an Sz ediyordu.451
Y unanllar kendi u yg ulam alarn b unlara s t n d e grseler, bu ko
n u la rd a tartm alarn almas ve baz d n r le r in kar savla
r tu tm a la r kanlmazd. Gerekten de Y u n a n d n n d e , ka
dnlarn eitlii to p ik fikirlerinin, S p a rta u y g u la m a s yan sra,
H ero d o to sun b u a n tro p o lo jik hikyelerinden de etkilendii sy
lenebilir.
H erodotos ile ada olan sofistik a y d n la n m a , b u a ris to k ra
tik inan ve deerlerin yklnda kesin ro l oynad.

S O F S T K AYDINLANMA

E itsiz lik i A risto k ra tik K lt r n Y k lp

E itlik i D e m o k ratik K lt r n T e m e lle rin in Atl

Pers S a v a lan sonras A tina'daki ticaret ve

sanayideki gelimeler, bu gelimelerin giderek e m p e ry a list b ir a
pa ulamas, Atina lo p lu m u n d a nemli sosyal ve siyasal deiik
liklere yolamt. D e m o kra tik gelimeler b u deiikliklerden biri
idi. B un un yan sra, im p arato rlu un d rt b i r kesinden gelen
servet, Atina'da bol bo z a m a n la n olan ze ng in le re k ltrel ihti
yalarn karlam ak iin gerekli ekonomik o la n a k la r salyordu.
Yunan dnyasnn askeri ve siyasal nderi o la n Atia, kltre! n-

s H e ro d o to s, T arih , I. 207; I. 206; III. 104; IV. 112; IV. 180.

315
deri ete o liu yulmdayd, Hzl e konom ik gelimenin gereksidii
kaliliyc em ek, nasl eilli lkelerdeki zana a tk arla rn Atina yu ne-
toiko s s ta t s n d e davet edilm eleri ile salanmsa, Atinann entel-
lektel susuzluuna, hzl k ltrel gelime ihtiyacna are, eitli
lk ele rin bilgelerine Atinada p a r la k kazan olanak lar sa lanarak
b u lu n d u . E m p e ry a list Atina, eko n o m ik alanda olduu k ad ar, k l
trel a la n d a da Y unan d nyasnn deerlerini kendine toplam aya
balad. B u n u n zerine Yunan d nyasnn dnce ve fikir m e rke
zi, lo n ia 'd a n ve Gney Ita ly a d a n Y unan Y a rm a d asna kayd.

Y a r m a d a d a beliren, Atina'nn o d ak olduu b u kltr, o n ia do

a felsefesi gibi metafizikle, talya din felsefesi gibi m istik inanlar
la uram ay p , insan d n n ba konusu o la ra k ald iin, Al
m an y a z a rla r tarafndan, m etafizik dnce ve batl inanlara tep
ki o la r a k kp, insana, sosyal s o ru n la ra eilen X V III. yzyl aydn
lan m a sn a benzetilir.454 Bu yzden sofistlerin yaratt b u d n
e sofistik aydnlanm a denir,
A tin ada d e m o k ra tik yndeki sosyal ve siyasal gelimeler, eit
sizlikti inanlara dayanan a r is to k r a tik kiiltiir yetersiz d u r u m a
d rm t . Bu eitsizliki a r is to k r a tik klt rn temel inanlar
u nla rd :
in s a n la r d o u ta n b irb irle rin e e its iz d irle r.
A siller so y lu la r s t n d r, a v am a a d r.
Erdem asillerin kaltmsal niteliidir.
B ilgi, d o u ta n b u e rd e m e sa h ip o la n asil so y lu larn ,
b u e rd e m le rin i a r is to k r a tik k lt r e d in e re k g e litir
m eleri ile sa la n r.
T o p lu m u n iyi b ir to p lu m o lab ilm e si iin, to p lu m u bu
e rd e m i' ve b ilg ili a s ille r y n e tm e lid ir.
A sillerin to p lu m u y n e tirk e n u y g u la c a k la r a r is to k ra tik
k u ra lla r, k e n d ile rin i a ris to k ra tik k u ru m , yasa, inan
ve d e e rle rd e b e lirle rle r; ki b u n la r ta n rsa l, ev ren sel
ve deim ez g e r e k le rd ir.

G rld gibi, bu inanlar, b u savlar, Atinadaki d em ok ratik

uy gu la m a la rla ilgilerini b t n b t n yitirmilerdi. Ama b u in an
larn b ir de dnce alannda yadsnm as, a risto k ra tik k lt r n ye
rine yeni bir k lt r n gelitirilmesi gerekiyordu. Bu gereksin
meyi sofistler karladlar.

,M B ir:n t, lk a F elsefesi T a rih i, s. 33.

316
 Sofist bilge anlam na geliyordu. Eski Yunanda polis tun po
lise gczc, aristo kratik kiiltn; kar ayaklamn, yeni bir klt
r n mealesini tayp, bu yont kltr gittikleri yerlerde tu tu tu
r a n gezici retmenlerdi. Kendilerine en byk erefler, en ykl
cretler, bu yeni kltre tam anlamyla olgunlam b ir o rta m iin
de olan Atinada verildii iin, daha ok Atinada toplandlar; Ati
n a d a d ersler verip, Atinada fikirlerini yaydlar.

Atina'daki dem o kratik gelimeler, a ristokratik geleneksel kl

t r yararsz ve yetersiz klnca, yeni k lt r edinmek iin A tin alI
la r sofistlere b avurdular. Bu k lt r Atina dem okrasisinin ihtiya
cn karlayan b ir kltr olmalyd. Bir kez dem okratik dzende
H a lk Meclisinde halk ikna etme, Halk Mahkemesinde kalabalk j
riye k ar kendini savunm ak iin rh e to rik (hitabet) by k b i r nem
kazanm t. Bnun iin sofistler rencilerine hitabet san atn
rettiler. Mecliste halk ikna etm ek, mahkemede kendini savunm ak
iin k on uan lar, dinleyicileri taraflarna ekebilmek in, aristok
r a t ik deerlere saldrp, dem ok ratik deerleri savunm a gereini
duy yorlard. Sofistler kendilerine bu d em okratik k lt r de
retm eliydiler, Dunun ii nce a risto k ra tik k ltr n temel inan
la rn eletirip ykm alar gerekli idi. Aristokratik k u r u m la n n , aris
to k r a tik yasalarn, tanrsal, evrensel, deimez eyler o lm adklar
n gsterm elilerdi.Bylece a risto k ra tik ynetimin en iyi, en doru,
ta n rsa l b i r ynetim olmad ortaya konunca, yneticilerin m u t
la k a asiller o lm a s n n gerekmedii anlalacakt. B u n u n zerine
asaleU e yklenmelilerdi. Asillerin kaltmsal ay rcaklk lan ola
r a k su n d u k lar erdemin, bilginin kaltm sal olmayp, retilebilir,
renilebilir, so nra da n edinilebilir eyler olduklarn kantlamal-
lard. Yasalarn ve sosyal k u r u m la n n tanrsal olmad o rtaya ko
n u n c a b u n l a n n insanlarn zerlerinde uyutuklar konvansyonel,
(uy lam sal) k u r u m la r olduu ne srlecekti. Bu k u r u m la r insan
eseri ise (ve asalet in k r edildii iin) b t n insanlarn eseri ise,
gene, b t n h alk birleerek eski yasalar kaldrabilir, yerlerine ye
ni y a sa la r koyabilir, yani politikaya katlabilirlerdi.

B u n d a n so n ra da h alk a ynetim e katlabilmesi iin gerekli si

yasal erd em ve bilgileri retmelilerdi. H alkn ynetim e katlm as
nn dayana olan temel inanc, a risto kra tla rn in s a n la n n dou
ta n eitsizlii inancna kar, in sa n la n n doutan eitlii inancn
yayp, kantlam alar gerekirdi; ki, sofistler de b u n la r yaptlar.

317
 Eitliki inan vc deerler arlk n o k ta la n olm akla b e ra b e r,
so fistler salt eitliki fikirler sav un an kimseler deillerdi. Bazlar
da eitsizliki fikirler savundular. Bnun nedenleri u n l a r d : Baz
sofistler baz konularda kendilerini aristok ratik k lt r n e tk isin
den ku rtarab ildikleri Ialde, baz k on ula rd a k u r ta ra m a m la rd .
S o n ra sofistlerin rencileri ok lu k cretlerini deyebilen a risto k
ra t genleriydi. Bunlarn bazlar Atina siyasal h a y a tn a etkili ola
bilmek iin dem okratik p a rti safnda politikaya atlm a k la b era b e r,
bazlar oligarik partiye katlyorlard. Bu yzden baz sofistler,
rencilerinin aristokratik eilim lerine uyarak, o nlara eitsizliki
fikirler su nm a d u ru m u nd a kalyorlard. Sonra Atina dem o krasisi
de tm eitliki b ir dem okrasi deildi. V atandalararas eitlik
snr alnca, ite vatanda - m etolkos, z g r-k le , dta Atinal-
Atinal olmayan, Hellen - b a r b a r ayrm ve eitsizlii in a la n bal
yordu. Baz sofistler de Atina d em okratlarn, b u eitsizliki inan-
fann destekleyen kantlarla do natm ay grev edindiler kendilerine.

Ancak btn v a tandalarn ynetim e katlm as fikrini d e ste k

lemek iin, asalet inkr edilip, insanlarn doutan eitlii sav
ortaya atlnca, bunun, v ata n d ala rara s eitlikte, a s i l - a v a m eit
liinde kalmayp, vatanda ve m cloikoslar, Ilellenler ve b a r b a r la r ,
zgr ve kleler eitliine, siyasal eitlikten sosyal eitlie, h a tta
ekonom ik eitlie k a d a r u z a n m asn d a n kanlamazd.
t e tarafta, asillerin ynetimi lkesi yklnca, b u n u n yerine
okluun ynetimi yan sra, baz sofistler, bilgelerin ynetimi,
baz sofistler glleri ynetimi: ilkelerini su nm ula rd .

zetle sofistik fikirler, okluk klsik a risto k ra tik k lt r ve

deerleri ykmakta birleen, a m a yerine koyulacak deerlerde b
yk b ir eitlilik gsteren, b ir rn e k olm aktan uzak fikirlerdi. So
fistik, b ir hareket olmakla b e rab e r, o rta k deerleri olan b ir okul
d u ru m u gstermiyordu.

Sofistik aydnlanma, o nia doa felsefesinin metafizik, Gney

talya din felsefesinin m istik ve tiim olarak a r is to k r a tik k lt r n
mitik (mitoslarla efsanelerle a k lam alar yapan) d n n e k a r
; insan konu alan, laik, rasyonel b ir dn temsil eder. Bu,
genel nitelii eitsizliki olan, idealist, aristo kratik d n te n , ge
nel nitelii eitliki olan dem o kratik, realist, rasyonalist d n e
geite, materyalist filozof D em okritos b ir kpr tekil eder. Ken
disi bir sofist olmakla beraber, fikirleri, zellikle P ro ta g o ra s zerin

318
deki etkisi kanalyla, b t n sofistleri etkilem itir. Bu bakm dan
sofistlere gemeden nce b u sofizme gei d n r n inceleme
miz gerekir,

DEMOKRtTOS (.. 460-370)

E itlik i Dllnyn G ri n n T o h u m la n

D em okritos aslnda doa felsefesiyle u r a m tr am a, doa

filozoflar arasnda insan st n e ve sosyal k o n u la rd a en fazla fi
k irler ne srenidir. Bu b a k m d a n doa felsefesinden insan felse
fesine gei dnr, fikirleri sofizmi ok etkiledii iin de, sofiz
m e gei dnr saylabilir.
Demokritos evrenin ana m a ddesinin atom dedii ok kk
p a r a c k la r olduunu syler. B t n varlklar b u p ar a c k larn e
itli birleimlerinin, b t n olaylar b u pa r ac k larn eitli, k a rm a
k h a reketlerinin eseridir. Bylece Demokritos, olaylar ve baz
sosyal k u r u m la n tanrsal gren aristok ratik idealist d ne ka
p la rm kapatm olur.
Ayrca Demokritos, m ito lo jik idealist ta r ih g r yerine, m a
te ryalist b ir tarih yoru m u d a yapmtr. B u n a gre, balangta
hay v a n la r gibi blak ve ilkel olan insanlar, z a m a n la , zan a atlard a
ilerleyerek bugnk d u r u m la rn a ulam lardr. B u m ateryalist ta
rih y o ru m u ve evrim retisi, b irok sofistlerin zerin de speklas
y o n la r yrttkleri b ir tem el olm utur.
Dem okritosa gre toplum ve devlet de b u evrim in b ir n o k ta
snd a so nra da n belirmi k u ru m la rd . Devletin kayna onca, insan
larn ihtiyalarn k a rla m a k iin yaptklar ib lm ve o rta k
alm alard r.'55 A ristokratik in antaki gibi t a r ih i ve sosyal ku
r u m l a n tanrlarn yarattn, aristokratik dzenin b a n d a k i asil
lerin tanr soylu oldu klarn sylemeyip, b i r z a m a n la r hepsi b ir
den ilkel olan insanlarn, karlkl ihtiyalarn d a h iyi salam ak
iin, ibirlii ve iblm ne giderek devleti k u r m u o lm a la r fikri,
d e m o k ra tik eitliki k a rs a m a la ra uygun b ir tem eldi, r n e in bu
fikre dayanlarak, top lu m u birlikte k uran in s a n la rn , to p lu m ni
m etlerind en, snf fark olm akszn, eit lde y a r a r la n m a la r ge
rektii d em okratik dncesi ne srlebilir. K e n d isin d e n zam an
mza ancak baz frag m entler kalm olan D e m o k r ito s u n byle b ir

,u E m s t von A ster, (O rh an M n ir al), H u k u k F e lse fe s i D e rsle ri, s ta n

bu l, K enan B asm evi, 1943, s. 121-122.

319
fikir ne s r p srm ediini bilmiyoruz.45* Ama o n u n ta r ih gr
ne d a y a n a n P ro ta g o ra s 'n byle b i r fikir ne s rd n biliyoruz.

D e m o k rito sun ta r ih gr gibi, ahlk retisi de d e m o k ra tik

e itl ik i/ k a r s a m a la r a elverili idi. Ahlk retisinde insan p si
kolo jisind en h a re k e t eden Demokritos, genel m a te ry a list felsefe
sine u y gu n olarak, duygularn ve isteklerin, b e d end ek i ate a to m
la rn n h a re k e tle ri eseri olduunu syler. Bu a to m la rn h a re k e t
leri, d u r g u n ve ll iseler insan m utlu, kzk ve lszseler
insan m u ts u z klr.4S B ura da n , b i r ahlk ilkesi o lara k ll-
lkn karr.
H e re y iin e itlik ( l l l k ) d o ru d u r.
A rlk ve azlk k a n m c a byle deildir.45*
B u ra d a D em o kritos, lllkle eitlik ara sn d a k i ilikiyi doru
b ir ekilde k a v ram o larak gzkr, llle e nok olanak
hazrlayan ey eitlik ise, elbet zenginlerle fakirler a ra s n d a b
yk b i r u u ru m o la n oligarilerde, aristo k ra sile rd e deil, dem ok
rasilerd e b u lu n a c a k tr. N itekim b u n u n da fa rk n d a ola n D em ok
ritos,
B ir d e m o k ra sid e k i fa k irlik , a ris to k ra s id e k i szde bah tl-
la, z g rl n klelie s t n tu tu ld u u k a d a r s t n
tu tu lm a ld r.45

der. Bylece D e m o k rito sun, m ateryalist doa felsefesi, ta rih g

r, m a te ry a list psikolojisi ve b u n a dayatan ahlk ile, siyasal
fikirlerinin ta m b i r b irlik ve tu ta rllk iinde o lduu grlr.
A ncak b u r a d a D em okrito sun, asalete, servete nem v erm em ek
le b e ra b e r, asalete, servete nem verm eyen b ir yaay, akln, bil
geliin salayabilecei dncesiyle, bilgelii ycelttiini, toplu
m un asil ve zenginlerce deilse de, gene azlk olan bilgelerce y
netilm esin den yana olduu iin, ta m d e m o k ra tik olam ayp, yne-

454 B a rk e r, G re ek P o litic a l T h e o ry ..,, s. 70 de, P la to n un, D evlet (358e-359a) dc

G laukoc'a sa v u n d u rd u u lm l so fistik ak m n , az sa y d a k u v v e tliy e k a r
o k sa y d a z ay fn gn ll , k e u llu b ir a n la m a ile doal d u ru m d a n ,
d e v le tin b ire y le rin h a y a tla rn k o ru m a> stlen d i i to p lu m d u ru m u n a ge
i re tis in in , D e m o k rito s a a it olabilece in i syler.
451 M acit G k b e rk , F e lse fe T arifli, ..
s ta n b u l, 1. U, E d . F a k . Yay., 196i, s. 39.
D e m o k rito s, fr. 102., D iels (F re e m a n ), s. 103 de.
^ D e m o k r i to s , fr. 251., Diels (F re e m a n ), s. 114; K ranz (B a y d u r). T ksm ,
s. 52 de.

320
timin en iyi v a ta n d a la rn elinde olduu lml b ir demokrasiden
yana o lu d uu nu 4*0 da belirtmeliyiz.

lllk Yunan siyasal dnnde yedi bilgeden beri

bilinen b ir fikirdi. D em okritosun sofistlerin yararland asl -
nemli katks, nom osun (sosyal ku ru m ve yasalarn) deimez,
tanrsal olduunu ne sren a risto k ra tik dne kar, bunlarn
tan rsal olmayp, insanlar ta rafn d a n konduu ve evrimle zaminla
deitiini syleyen tarih grdr.

tik S o fis tle r

Protagoras, Gorgias, ve Prodikos iofizmn ilk

temsilcisidir. P rotagoras, a risto k ra tik kltre kar demokra
tik eitliki d n n tem ellerini atm tr. Gorgias, aristokratik
eitsizliki deerlere yakn olm akla beraber, kuvvetlinin hakk
retisi ile, asaletin hakk yerine, sonraki sofistlerde yanklar bu
lan, a r isto k ra tik kltre zt b ir ilkeyi, demokratik eitsizlik ilke
sini sofizme kazandrm tr. Prodikos'da ise, emei ycelti ile,
da h a so nrak i sofistlerce gelitirilecek olan aa snflarn hakkn
savunuun ilk tohum larn grrz,

PROTAGORAS ( I . . 485415)

E itlik i D e m o k ra tik F elsefenin T e m ellerin in Atl

D em okritos gibi Abderal olan, ve Demokritos'un rencisi ol

du u sylenen, sofistlerin en nl s Protagoras'n, sofistik fikirleri
ni, D em okritosun tarih g r zerine ilediini gryoruz. Lite
ra t rd e , Protagoras m itosu o larak bilinen, P ro ta g o rasn sofistik
d n n e tem el olan b u ta rih grn, Platon P ro ta g o ra s diya
logunda a k ta rr. Diyalogda Sok rates ile Protago ras erdem in re
tilebilir olup olmad k o n u su n d a tartm aktad rlar. Protagoras
erd em in retilebilir oldu u nu savunm aktadr. G rlerini b ir mi
tos ile daha kolayca anlatabileceini syleyerek, u m itosu anla
tr

4(0 G a cta n o M osca, (S a m ih T iry a k io lu ), S iy asi D o k trin le r T a rih i,

stanbul, Varlk yaynlar, 1963, s. 38.
441 M itos, E fla tu n [P la to n ], (N . . K sem ih al), P ro ta g o ra s ,
sta n b u l, M a a rif V ekleti Y unan K lsikleri, 1943 elen, (320l-322d .ras)
z etlen e rek a ln m tr.

321
 Balangta canllar yoktu. T a nrla r canllar y a ra tn c a , b u n la
r, doa glerine ve birbirlerine kar k o ru n m ala r iin, k rk, pen
e gibi eitli aralarla, don atm iini P rom etheus ile E p im e th e u sa
verdiler. Kendini iine k a p tra n Epim etheus, elindeki b t n a ra
lar cmertce hayvanlara datnca, insana verecek h i b ir eyin
kalmadn grr. san blak ve silhsz kalm tr. K ardei Pro
metheus, onun bu h atasn o n a rm a k in, dem irci ta n r Hephais-
tos'un ve rc tanra ve akl tanras Athenam n h n erle rin i ve
atei alp, insana arm aan eder. Zeusda olan devlet bilgisini,
korktuundan alam am tr. nsanlar, P ro m e th e u sun b u arm a an
lar ile, mallar yapp, k orun up , yaamaya b a la r la r am a, ilk za
manlarda, devlet sanatna sahip olm adklarndan, e hirle r k u ra m
yor, dank yayorlard. Birleme a b a la n , devlet sanatn bilme
diklerinden az so nra savalarla dalmalar ile, sonu su z kalyordu.

Bunun zerine insan t r n n yok olup g itm esind en k orkan

Zeus, ehirlerde dzen, insanlar arasnda d o stlu k k u r m a k iin,
Hermes ile insanlara sayg ve adalet gnderir. B u n la r devlet sa
natnn unsurlardr. Hermes'in datm nasl y apacan so rm a
s zerine Zeus, Herkes ondan payn alsn diyor. nk bu
teki eylerde olduu gibi, insanlarn b azlarnda bulunm asayd,
ehirler tutunamazd.
Tanrlarn var m yok mu olduunu bilm em 4''3 diyen Protago-
ras'n bu mitosu, salt fikirlerini daha iyi a n la tm a k amacyla d
zenledii ak. Mitosun ta n rla ra ilikin ksm lar, ta n rla ra ina
nan dinleyicilerine, fikirlerini dala iyi a n la tm a k iin inanlmak-
szn sylenmi olmal. Geri kalan ksm ise, P r o ta g o r a s n Demok-
ritosdan byk lde etkilendiini sandmz ta r ih ve toplum
grdr.
Buna gre insanlk tarihi iki devreye a y rlm a k ta d r. Birinci
devre devletten nceki devredir. nsanlar, devlet s a n a tn a sahip o-
lunca, devleti ku ra ra k ' ikinci devreye gemilerdir, M itos bulank
brakmakla beraber, P rotag oras devletin k u r u lu u n u n b ir szle
meye dayandn dnm olmal. nk devlet sa n a tn d a n her
kes pay alnca, devleti bu sanata sahip belli k em selerin kurup,
bu kimselerin bu sanata sahip olm ayanlar ynetm eye kalkmalar
sz konusu olamaz. Buna dayanarak baz yazarlar, toplum szle-

3 P rolngorns, fr. 4., Diels (F re em n n ), s. 126; K ranz ( B a y d u r ), II. ksm , s.

73 tlc.

322
mesi fikrinin ilkin Protagoras tarafndan o r ta y a atlm olaca
grndedirler,463

Geri m ito sd a devlet sanatnn herkese e it datld sylen

mez am a, <derkcs on dan payn alsn denii, ve paylarn eitsiz
datldnn sylenmemi oluu, bu devlet s a n a tn n eit paylar
la herkese datld anlam na gelir. Paylar m u tla k eit olmasa bi
le, herkese siyasal ilere k a tlm ak iin gerekli a sg a ri pay verilmi
olduunu h a k l o larak karabiliriz hikyenin gidiinden. Demok
ra tik d n te, hele a risto kra tla rn yksek g re vlere seilip, hal
kn ynetim e katlp, bunlar denetledikleri P e rik le s devri dem ok
rasisinde, herk esin eit devlet sanatna sahip o ld u u dnlyor
olamaz. Ama h erk e sin siyasal ileri anlayp denetleyebilecek ka d a r
siyasal e rd em e sahip olduu varsaylr. Bu b a k m d a n Protagoras
m itosunun d e m o k ra tik ve eitliki olm ayan b i r y o r u m u yapla
maz.444

N itekim P ro ta g o ra s diyalogunda d a h a s o n r a k i k on u m a la rn
d a P ro tago ras, A tm allarn baz so ru n la rd a m e s le k te n olanlara da
nm a k ta hakl old uklar halde, adalet, l, d a h a dorusu dev
let san at k o n u u ld u mu, herkesi dinlem ekte de ha kldrlar.4*5 di
yerek, m itos ile Atina dem ok ratik u ygulam as a ra s n d a dorudan
b a lar k u r a r. Siyaset sanatnd an herkesin pay ald fikri, ama
t r politika anlay, politikann yalnzca a r is to k r a tla r n gelenek
sel meslekleri olmayp, herkesin katlabilecei a m a t r b ir ura
alan o la ra k grlmesi, dorudan Atina d em o k ra sisin in siyasal

441 rnein, v o n A stcr, H u k u k F elsefesi D ersleri, s. 118.

B a rk e r ise, G re e k P o litic al T leo ry ..., s. 63 dc, P ro ta g o ra s 'm . devim in tan r
eseri o ld u u n a inan d iin, to p lu m s z lem e si fik rin d e o lam ayacan
syler. B u k a tla m a y a c a m z k a n , P ro ta g o ra s 'n fik irle rin i d a h a koky an
la tm a k iin b a v u rd u u m ito sd a s y le d ik le rin in ta m a m n in an lar o la
r a k k a b u l e d i in e se rid ir. Oysa P ro ta g o ra s, g rd m z gibi, b ir fragm en-
tin d e a k a ta n rla rn v a r otd u u n syleyem em d e m e k te d ir.
444 M arin o U n te rs te in e r ( t r from Ita lia n by K a th le e n F re e m a n ), Tle Sup-
h tste s, O xford, B lackw ell, 1954, s. 3 de, ak si g r le d ir . M ito su n m u tla k a
d e m o k ra tik y o ru m la n m a s n n z o ru n lu o lm a d n , b u e rd e m in a b a la rla
g elitirild i i b az k im s e le rd e c anl vc e tk in e k ild e b u lu n d u u n u [ki Pro-
ta g o ra s 'd a byle fik irle r v a rd r] k tle d e c ahil ve e tk in e k ild e olm ad n n
d n lm e s in in a n tid e m o k ra tik b ir d n o la c a n s y ler.
B u t r b ir y o ru m bile, stnm zca. e itim li a s ille rin y n e tti i, h a lk n de
n etledii A tina d e m o k ra tik an la y n a gre, a n tid e m o k r a tik saylam az.
185 l'lato , l'rotB trus, 322e-323;.

323
eitlik ilkesinin dayand tem eldir ki, b u n u n , teo rid e ilk kez Pro
ta g o ra s ta ra f n d a n formlletiriidiini gryoruz.
Pro ta g o ra s, b u r a y a k a d a r yansttmz fikirleri ile, devletin,
a r is to k r a tik k l t r n ne s rd gibi, tanrsal olmayp, insan
yaps ve evrim eseri olduunu, devlet s a n a tn a b i r asil azln de
il, h e rk e sin sah ip o ld u u n u savunm aktadr. Devlet san atn n bir
b a k a deyile e r d e m in , yalnzca a risto k ra tla rn ka ltm sa l b i r ye
tenei olduu i n k r edilince, erdemin kaltm sal olup olmad,
retilebilir olup o lm ad sorunlarnn zlm esine sra gelir.
P r o ta g o ra s b u r a d a d a a risto k ra tik d n te n ayrlp, d e m o k ra
tik eitliki d n e y anaarak,
yi/ fla v ta c n n olu n u n k t , k t fla v ta c n n o lu n u n iyi
fla v la c o lm a s p e k olasdr.416

diyerek, erde m in k a ltm sal olmadn syler. Ancak bu sav, e r

dem in salt k a ltm sa l oldu u nu ne sren a ri s to k r a ti k dne
kar ne s r lm b ir savdr. Protagoras, e r d e m in ta m a m e n ei
timle elde edilebilen, doutan yeteneklerle ilikisiz birey oldu
unu iddia etmez, iy i flavtacnn olunun m u tla k a iyi flavtac ol
madn (bu , e rd e m li b i r asilin olu da m u tla k a erdem li olmaz
d e m e k tir) sy lem ek le b eraber, erdem li o lm a d a d o u ta n yetenek
leri, baz k im se le rin d o u ta n erdem e d a ha eilim li olduklarn k a
bul eder. Ancak o n a g re b u eilim, asillerin tekelin de deildir bir;
so n ra asillerin ne s r d gibi, erd e m yalnzca d o u ta n kazanl-
maz, fak at e itim le gelitirilir, iki. P ro ta g o ra s e rd e m in h e m kal
tm la h e m eitim le ilgili olduunu zam anm za k a l a n b i r fragmen-
tinde aka syler.
re n m e (e rd e m sa h ib i o lm a ) d o a l y e te n e k le ri ve ei
tim i g e re k tirir. 447

Bylece P ro ta g o ra s , e rd em in salt kaltm la ilgili, a ris to k ra tla

rn tekelinde b i r n ite lik o ld uunu reddederek, a s i l - a v a m ayrm ve
eitsizliini r e d d e tm i olur. S on ra da d o u ta n ilerinde asiller k a
d a r erdem e eilim bu lunabilecek olan h alk n erdem ini, dersleri ile
gelitirmeye k a lk a r. Ama b u r a d a karsna a lm as g b ir engel
kar. Ucrctini deyebilip, derslerini dinleycbilcnler ancak zengin
asil ocuklardr. O zam an Protagoras, b t n m r boyunca s rm e

464 P la to n , P r o ta g o r a s , 327b-c.
447 P ro ta g o ra s , fr. ., D ies (F re e m a n ), s. 126; K ra n z (B a y d u r), II. ksm , s.
73 de.

324
si gereken e rd e m eitiminin zenginlie bal olduunu, nk uzun
sre ders a labilm e olanana ancak zengin ocuklarnn sahip ol
duklarn46* itira f e tm ek zorunda kalr. Ama b u yalnz Protagoras-
n deil, b t n sofistlerin iine dt kmaz, Atina demokrasi
sinin p a ra d o k su d u r. D em okratik siyasal erdem leri aristokrat gen
lere retm ek ve Atina dem o kratik partisinin, okluk aristokrat
soylular n d e r seme d u ru m u n d a kal. Bu p arad ok sun altnda,
Atina dem okrasisin in siyasal eitlii gerekletirdii halde, ekono
m ik eitsizlie d o ku nm am olmas olgusu yatar.

P ro ta g o ra s'n sofistik dne birinci katks, erdemin {bu

a ra siyasal e rd e m in de) asalete bal olmayp, eitimle edinilebilir
bir nitelik olduu ise, ikinci byk katks, da h a temeldeki, daha
felsefi nitelikteki katks, insann hereyin ls olduunu iln
etmesidir. A risto kratik kltr, a risto k ra tik eitsizliki kurum , ya
sa ve deerleri, tanrsal olarak grp, bu n la rn evrensel, dei
mez eyler old u unu sylyordu. Bu a r isto k ra tik deerler ise, ifa
delerini nomos denen a risto k ra tik k u ra lla rd a buluyorlard. No-
m os insa n la rn m u tla k a uymalar, gereken ta n rsa l emirlerdi. Bir
baka deyile, P laton'un daha son ra duru lu a kavuturduu b ir de
yile, tanr [ ta n r la r ] hereyin ls4* idi. te aristokratik kl
t r n b u dog m asna kar, insann hereyin ls olduunu sy
lemek, eitsizliki aristo kratik kltr k k nd en sarsan m thi
devrimci b i r fikirdi. Protagoras yle d iy ordu ;

V ar o lan la rn varl, v a r o lm a y a n la rn yokluu konusun
da, insan h e r e y in l s d r. 4

Protagoras'n bu cmlesinden nce, a risto k r a tik kltrde, tan

rsal e m irler o la ra k su nulan no m o s (a r is to k r a tik h u k u k ), tanrsal
b ir l o larak, a risto k ra tla ra ncelik ve ayrcalk tanyan eitsiz
liki b i r dzen ngryordu. Pro tag o ra sn, b u sznde, nomos
yerine insan koyarak, aristok ratik eitsizliki inan, deer ve ku
ru m la n safd kld, a;k; ancak bu fikrin eitlikilie ne dere
ce kap at tartmal. Sz konusu ta rtm a , cmledeki insan
szc zerinde dnm ektedir. B ununla Protag oras, bireyi m
kastetm itir, y o ksa insan cinsini mi? Baz yazarlarn dedii gibi

w Plnton, P ro ta g o ra s , 326c.
4M Platon, Y a sa la r, X. K itap.
1,0 P ro la g o ra s , fr. 1., Diels (F c e m a n ), s. 125; K ranz (B a y d u r), II. ksm , s. 73.

325
cm lesindeki insandan kast birey ise, birey h ereyin ls
olunca, gerek bireyden bireye deiecek, herkese " re farkl bir
gerek olacak ve kim senin bilgisi (baka b ir o r t a k gerek lei
olmad iin) dierinden dah# doru, daha st n o lm ayacak, do-
laysiyle, b tn insanlar bilgice, giderek erdem ce b irb irle rin e eit
olacaklardr.

Protagoras'n b u szn alp eletiren Platon, T h e a lte to s diya

logunda bununla P ro tag o ra sn bireyi kastettiini s y le r/71 Sofist
lere kar basm ca b ir tavr ta k m a n Platon'un, onlar, o r t a k de
erlere cephe alan, deer ve ahlk anaristi to p lu m d m a n la n
o larak gsterme abasn dan dolay, tanklna, y o r u m u n a gve
nenleyiz.

Baz yazarlara gre ise, Protagoras insan ile, bireyi deil, in

san cinsini kastetm itir. B unlar, insan cinsinin eyleri lm ede o r
tak arac akl olduu iin, P ro ta g o ra sn akl h e re y d e n st n d r
dem ek istediini sylerler.473 Bu yo rum kabul edilince, d a h a akl
llarn ,daha bilgelerin dierlerine gre b ir stn liik k a zan acak
lar ve ynetimin de ls olacak olan b u kimselerin, to p lu m u
ynetip, dierlerinin b u n la rn ynetimine uy m alar gerektii ek
linde b ir eitsizliki sonuca gidilebilir. Ama bu eitsizlik, a risto k
ratik kaltmsal eitsizlik deil, bilge olan ve o lm a y a n ara s k l
trel bir eitsizliktir.

Sofistler zerinde derin b ir inceleme yapan U n te rste in e r ise,

Protagoras'n, n l cmlesine insan szcn, h e m bireyi hem
insan cinsini belirtm ek kastyla zellikle seerek k o y du un u sy
ler. Ona gre P rotagoras, b i r k o nu da insanlarn eitli kanlara!
sahip olduklarn, ancak bu kanlardan birinin d a h a d o ru oklu
unu, bilgenin, sofistin de b u daha doru kany egemen klma-
ya grevli olduunu dn d iin, iki a n la m a d a gelmek zere
bu s z c kullanmtr.03

EFalun [P la to n ], (M, G o k b e rk ), T hcnltetos,

A nkara, Milli E ilim B akanl Y unan K lsik leri, 1945, 152a ila, S o k ra te s e
P ro ia g o rn sn bununla, L * y lu r buna nn.sl B rnyorsa yle, s a n a n a sl y
rnyorsa yle... yi k a ste tti in i s y letir.
n Yavuz Abadan, Devlet F e lse fesi Seilm i O kum a P a r n ln n ,
Ankara, A..S.B.F. yayn, 1959, s. 8.
U ntersleiner, Tlc S opllstes, s. 52-65.

326
 Platonun, T heaitetos diyalogunda, S o k r a te s e b u konuya ili
t i n olarak sylettii szler, U ntersteinern g r n destekler
yndedir. Sokrates, Protagoras burada olsayd, bizimle tartsay-
d yle derdi diye, daha nce Protagorasn d e fa la rc a okuduu
nu ima ettii eserindeki fikirlere dayanarak, n l cm lesinin ne
demeye vardn a k l a r :
G erek te de yazdm gibi, h e rb irim z in v a r olann da
v a r o lm a y a n n d a l s o ld u u n u id d ia ed iy o ru m . B u
n u n la b e ra b e r... bilgeleri ve b ilg e li i in k r e tti im ta-
m am iy le y a n ltr. A ksine bilgeyi y le ta n m la r m : ey
leri ve o lay lar k t grene iyi o la r a k g ste rcc ck kim se
bilgedir.*7*

Sonu olarak Protagoras'n, a s il- a v a m a y rm ve eitsizliini

reddetm ekle b e ra b e r, bilgeleri stn gren h a fif b i r entellekte-
lizminin bu lu n d u u n u kabul etm emiz gerekir. 5 A m a bu bilge s
tnln, salt sosyal prestij konusu o la ra k g rm olmal ki,
siyasal alana a k ta rm az . Aksine Atmallarn- d e v le t ilerine ait er
demlerde, dem ircinin, k un duracnn sylediklerini dinlem ede h a k
l olduklarm syler."1 Bu incelediimiz fikirleriyle Protagoras,
aristokratik, eitsizliki dnn deerlerini ykp, dem okratik,
eitliki d n n temellerini atm olur.1177

GORGAS ( t . . 490-380)
E itsiz lik i D e m o k ra tik G elenein B alangc

Yunan d e m o k ra tik dn, Yunan d e m o k ra sis in in hem taba

kal bir toplum da v a ta n d a la r snfnn d em o k ra sis i olmas, hem
i eitsizlie, (klelie) hem d eitsizlie (e m p e ry a lizm e ) dayan
m as yznden, hem eitliki, hem eitsizliki fikirleri barnda
toplamt. D em ok ratik dn n eitsizliki fikirleri zam an za
m an a ristok ratik k lt r n deerleriyle a k m a k la beraber, de
m ok ratik eitsizlikiliin aristok ratik eitsizlikilikten ayrld
temel nokta, soy, bilgi, erdem eitsizliine deil de, v atandalar
snf iinde say, uluslararas likilerde kuvvet eitsizliine da
yanmasdr. te sofist saylmakla bera b e r d a h a ok bir sofizme

171 P lalon, T h e a ite to s , !66d.

N itekim P lato n d a , P ro ta g o ra s diyalogunda (328a d a ) . P ro la g o ra s 'n , erdeni
re te n le rin h e rk e s te n b ir a s t n o ld u k larn s y le d i in i a k ta rr .
476 P lato n , P ro ta g o ra s , 324c.
m K aan, The G re a t D ialogue..., s. 163.

327
gei d n r o la r a k gzken Gorgias, birok a r is to k r a tik nite
likli eitsizliki dnceleri yan sra, kuvvetlinin hakk reti
si ile, eitsizliki d e m o k ra tik d n gelenei nin k u r u c u s u ol
m u tu r.
P r o ta g o r a s 'n e rd e m in renilebilir, retilebilir old u u n u d
n e n eitlik i d n l b ir sofist olm asna karlk Gorgias, er
de m in retilem eyece inancnda idi.*79 Bu a r is to k r a tik nitelikli
inanc z e rin e , d ier eitsizliki fikirlerini d ayandrm t. G orgiasa
gre b u r e t ilemeyen, yani d o u ta n olan erdem te k deildir. Bir
d e n ok e r d e m v a rd r. Erkein, kadnn, zgrn, klenin ayr
ayr, fark l e rd e m le ri olduunu sylem itir Gorgias.479
E rkein, kadnn, zgrn, klenin ayr, farkl erde m leri oldu
u fikrine, b ir de, e rd e m in so n ra d a n edinilemez, dolaysiyle, dou
t a n o ld u u eklenince, kadn erkek, z g r - k le eitsizliinin ve k
leliin d o u ta n old u u sylenmi olur. Bylece Gorgias'n fikir
leri, devrin eitsizliki nanlaryla akm olur. Ancak, Gorgias'-
n e rd e m retile m e z inanc, siyasal erdem ler de d o utan dr, -
retilem ezler ek lin d e k i a r is to k r a tik d ne uyup, d e m o k r a tik ,d
ne u y m a z s a da, k adnla erkein, zgrle klenin do utan eit
sizlii fikri, d e v rin d e m o k ra tik inan larna sapa dmez; onlarla
akr.
4

G o rg ia sn iledii hem a risto k ra tik , hem d e m o k ra tik deer

lere uygu n d en b i r fikri de, H e l l e n - b a r b a r eitsizliidir. Sofist
le r eitli po lislerde gezip d e rsle r veren, eitli polisleri tanyan,
b u n la r a r a s n d a o r t a k yanlar gren, ayrca hellenik o yu nla rd a
Y u n a n ista n 'n d r t b i r y a n n d a n gelmi Helleniere sylevler ver
m ek f r s a t b u la n k im selerdi. B u d u r u m onlarn panhellenik fi
kirleri s a v u n m a la r n a yolat. Panhelienizm, gittikleri polislerde,
Hellen o ld u k la r h a ld e v a ta n d a saylmayp, b u r a la r a yerleseler
de siyasal h a k la ra kavuam ayan, belki de polisleraras srekli sa
valar y z n d e n , diledikleri ekilde polisler ara sn d a dolaam ayan
sofistlerin kiisel k a rla rn a c a uygundu. Bu ned en lerden dolay

w U n te rs tc in e r. T le S o p llste s, s. 182.
E fla tu n [ P la to n ], (A d n a n C e m g il),.M e n o n , 95c."
A n k ara, M a a rif V e k le ti Y u n a n K lsikleri, 1942.
Bu, P la to n 'u n , M enon d iy alo g u n d a (7 1 e -7 2 a d a ) G orgias'n e rd e m anlay
etk isi a ltn d a k a lm o la n M enonu n S o k ra tc s 'le ta rt m a la rn d a sylem i
old u u s z le rd e n k a rlr.

328
sofistler, ulusal birlik ve panhellenizm retisini yaymak iin u
ratlar.4*0

Panhellcnik propaganda, eitli Hellen rklar, Hellen polisleri

ara sn d a k i farklar kmseyip, ortak yanlar, yani Hellen klt
r n ilemeyi4*1 ve Hellen dnyas ile, H e lle n -d dnya arasn
daki farklar abartm ay gerektiriyordu, Pers Savalar o rta k sa
vunm as ile balayan panhellenist dn, btn Hellen polisle
rini dolaan, b u rala rd a o rta k b ir k ltr yaratp yaymaya alan
sofistlerde geliti. Sofistlerin abalar, Isokratesin, panhelleniz-
mi klsik olgunluuna ulatrm asnda yardmc oldu.441 Gorgias-
da sofistlerdeki panhellenik fikirlerin ilk izlerini grrz. Cenaze
T reni Sylevi 'unde,
B a rb a rla ra karr kazanlan z afe rle r vg a rk la rn ge
re k tirir; H c llc n lcre kar kazanlm z a fe rle r a llan . 4**

der. Olympia Sylevinde ise, Hellenlerin birbirleriyle uyuma

larn, 4M isteyip nihayet Ilclcna'ya vgde, Hclcna'y karan Tro-
ya prensi Paris iin, barbarln bir gereini yapt, lanete, eref
sizlie ve cezaya urayacaktr.4** szleriyle, Hellen b a r b a r ayrm
ve eitsizlii fikirlerini, b a rb a r la r a kar nefretini o rtaya koymu
olur. P hilo stra to s'dan rendiimize gre Gorgias, Hellenlerin bir
leecek, b a r b a r la r a kar sefer am alarn tiemitir..Sebep, Yu-
nan' karg aa iinde grmesi, Hellenlerin birb irlerine-saldracakla
rna b a r b a r la r a saldrm asn istemesidir.417 Ayn fikrin ayn amala
tso k ra tes tarafndan te k r a r edildiini greceiz.
Gorgias, k a d n - e r k e k , z g r-k le , Hellen - b a r b a r eitsizlikle
ri, erdemli-erdemsiz eitsizlii yan sra, b ir de, sofistik dne
kuvvetli-zayf eitsizliini ve kuvvetlinin hakkn, hak kudretli
nindir retisini sunm u b ir d n r olarak belirir. zellikle bu
katks, baz rencilerini etkilemi ve sofistik d ne egemen
b ir renk o larak gemitir.

180 Z eller, Ou.CUnes... of G reek P hllosophy, s. 96-97,

4.1 U n te rste in e r, T h e S o p h iste s, s. 289.
U n le rsle in e r, T h e Sophistes, s. 289.
4.1 P e rik le s'in Cenaze T re n i Sylevi ile k a r trlm a s n .
414 G orgias, fr. 5., D iels (F re e m a n ), s. 129-130 da.
465Gorgias, fr. 8a Diels (Freeman), s. 131 de.
4,4G orgias, fr. 11. 7 Diels (F re e m a n ), s. 111-132 de.
487 P h ilo stra to s, SoCistlerin H a y a t, I. 9. 4-5 den.
K aan, T he G re at D ialogue..., s. 137 de.

329
Kuvvetlinin hakk zerine Gorgias u nlar sylemitir :
Zayf kuvvetliye engel o lm a y a ca k , fa k at zayf k u v v e tli
ta ra fn d a n y n e tilec ek tir, ki kuv v etli n d e n gidccek, za
y f onu izle y ec ek tir.^ 1*

Asitlerin ynetimi, uygulam ada dem ok rasi tarafndan, teoride

sofistler tarafn dan yklnca, ktidar olgusunu aklayacak yeni
retilere gerek duyulmutu. Bazlar d e m o k ra tik inanlarn d e s
teklemek zere ounluun ynetimi, bazlar da bilgelerin y
netimi retilerini ne srm lerdi. retilerini gereki gzlem
lere d a y an d rm a k isteyen baz sofistler, zellikle de Atina e m p e r
yalizminin kuvvet p o litik a s n d a n etkilenerek, doada hayv anlar
dnyasndaki mcadelelere, uluslararas ilikilerde savalara b a k a
rak, kuvvetli-zayf eitsizliini doal bulup, kuvvetlinin hakkn sa
vunup, hak kudretlinindir retisini o rta y a attlar. Bu retinin
ilk temsilcisi olarak Gorgiasn, asaletin hakkna karlk, kuv
vetlinin hakkn savunduunu gryoruz. Bu, a risto k ra tik de er
ler iin ykc bir ilke idi. Nitekim, Gorgias deilse de, sonraki ba
z sofistler b u n u okluun hakk ile birletirerek, okluun h a k
kn kayran, yasa tanmaz bir d e m o k ra tik ilke olarak ilem iler
dir. Baz sofistler bu ilkenin byle d e m o k ra tik b ir y o ru m u n u ya
parken, dier bazlar, kuvvetlinin hakk m, insanlarn do u
tan eitlii ilkesine dayanan doal (ta b ii) h u k u k retisinin k a r
sna koyarak, antidem okratik y o ru m la r yapm lardr.

PRO D tK O S ( . . 465-?)
E m ei E m eki S n fta n Y cetll

Prodikos, standart sofistik deerleri fikirlerinde toplayan ti

pik b ir sofist idi. Horai (saatler) eserinde, doal yaama d u r u
m u n d a in sa n la n n kuvvetsiz olduklarn,'" syleyerek, Demokritos'-
un tarih grne katlr. E rdem in retilebilir o l d u u n u kabul
ederek, bu konudaki egemen sofistik g r b e n im s e r /1*1 T a n rla
rn gerekte deil, sanatta**1 var olduklarn syleyip/ sofistik
tanr tanmazl kabul eder. T anrlarn varln kabul etmeyince,

fstZ ellcr, O utlines... o f G reek Phllosoply, s. 105.

,sl U n terslein er, T he Sphistos, s. 209.
> U n te rstein er, The S ophistes, s. 218.
Platon, Devlet, 600c.
Yani d e stan lard a , edebiyatla.
w! K aan, T he Great D ialoge..., s. 115.

330
zoru nlu o larak yasalarn tanrsallm da k a b u l etmeyerek, eit
li yerlerde birbirlerinden farkl olan yasa la rn insanlarn uzla
m a la rn n eseri olduu grnde, W) dolaysyle toplum szleme
si fikrindedir. Bu sofistik temellere uygun olarak, kaltmsal s e r
vet a v a n ta jla rn a hcum eden, lmllk gereini reten bir eser
y azm tr servet stne.*

Ayrca P ro diko sun hereyin em ek karlnda elde edilebile

ceini sylediini, Y unan'daki emee kar o lum suz nyargnn
ka rsna karak, emei dolaysiyle emeki snflar yceltmi ol
d u u n u biliyoruz. Ksenophon, M em orabiliastnda, Sokrates'in Pro-
d ik o sa a it b ir hikyeyi anlatn aktarr. B u n a gre, ocukluktan
erginlie geme yana gelince, H eraklesin ka rsn a iki kadn
kar. Biri Ktlk dieri E rdem dir. K t l k H erakles'e h ay at
nim etlerini zahmetsizce ta ttrm a y vaad eder. Ama Erdem, deer
li ve iyi ne varsa hereyin em ek karlnda salanabileceini be
lirtip, Eer topran sana bol meyva vereceinden kukuluysan,
to p ra srmelisin der. 5

B u emei ycelti ve om b i r erdem dzeyine kar, Y u n a n da

d e m o k ra tik d nte bile Taslanmayan b ir deerdi. Bu, Prodikos'-
un hayatlarn emekleriyle kazanan, aa grlen snflara duy
du u sem patisinin belirtisi di. w B u nunla b e ra b e r, K seno pho nn
M em orabU ia'sndan rendiimize gre, P rod ik os'u n, erdemi ver
ken, onun iilerin sevgili ibirlikisi, efendilerin evlerinin k o r u
yucusu, klelerin iyilik sever yardmcs4 deyiine bakarak, Pro-
d ik o su n eitliki deerlerini, e f e n d i- k le ayrm na kar geleck
k a d a r geniletmemi olduu son u c u n a varabiliriz.

P la to n , Y a sa la r, 889e den,
K ngan, T h e G re a t D ialogue...., s. 115 de.
4,4 Sfthle P la lo n , E ncias, 397d den.
U n te rs te in e r, T he S o p h stes, s. 218 de,
F ro d ik o s, fr. 8., Diels (F re e m a n ) s. 140 da.
ws K sen o p h o n , (J. S. W ntson), M e m o rab lia , I I .[, 21-34,
(A. D. U n d s a y (eti.), S o c ra tic D isc o u rsts iinde.
4M S c h ln ife r, G reek T h eo ries of S lav ery ...,
F in ley (e d .), Slavery in C la ss'c a l A n tiq u ity ,.., s. 104 de, so fistle rd e n lk
P ro d ik o su n aa sn fla ra se m p a ti g ste rd i in i y a r a r .
BT K sen o p h o n , M cnorabilia, I I .1.32 den, U n le rste in e r, T le S o p h ste s, s, 218
de.

331
 Kuvvet Teorisyenl Sofist

A ristokratik eitsizliki d n ve deerlerin

u yg u la m a d a d e m o k r a lik gelimelerle, teoride sofistik 'fikirlerle
sarslm as z erine,, a risto kratik asaletin ta n rsa l hakk ilkesi y
klnca, b u n u n y e rin e yeni bir ilke k o ym ak gerekti. Baz sofistler
b u k o n u d a kuvvetlinin hakkn nerd iler, t ik kez Gorgias'n or
taya att b u fik r izleyip gelitiren sofist, Th rasy m akh os, Kri-
tias, K alliklesd ir. de ayn ilkeyi sa v u n m a k la b erab er, b u il-,
keyi farkl a m a la rla savunup, farkl a la rd a n yorum ladlar.
T h ra sy m a k h o s, n e sn e l b ir gzlemle, zam an to p lu m un da ki kuvvetli-
zayf eitsizliini, kuvvetlinin hakk uygulam asn, gereki b ir
tu tu m la o r ta y a koydu. Szde b u d u r u m u n savunm asn yaparak,
aslnda ise, b u n u n yaratt ar adaletsizliklere dikkati ekti.
Krtias, kuvv etlinin hakkn, egemen ounlua kar a risto k ra
tik azl, k u v v e te kar kuvvet kullanm ay k k rtm a k iin, aris
tok ratik dev rim ci b i r amala kulland. Kallikles bu ilkeyi enine b o
y una b t n m a n t k s l sonularm gz n ne a la rak inceledi. Bu
ilkenin Atina d e m o k ra sisin d e nasl azlk kuvvetli a ris to k ra tla ra k a r
, okluk zayf d em o k ra tla rn , am a dalla kalabalk olduklar iin,
to p la m gte s t n olm alarna gvenilerek kullanl ve Atina
d em o k ra sisin in em pery alist politikasn sa v u n m a k iin kullanl
k o n u s u n d a z a m a n m z a baz faydal ipular b rak m oldu.

T H R A SY M A K H O S ( . . 459-413?)
A d a let G iilin in t ln e G elen d ir

T h r a s y m a k h o s Khalkedonlu (b u g n k K adkyl) idi. Baz

yazarlara gre, p a ro la s oligarik p a r tid e n yan ay d;4** baz yazar
lara gre se, ileri derecede d e m o k ra tik b ir d n rd .9 Onun
byle birbirine z t iki farkl yorum u, baz yazarlarn Platon'un
Devlet d iyalo g u n d a sunduu irouik, k a r a m s a r konumasn gerek
fikirleri imi gibi kabul edilerindendir.

Platon, Devlet diyalogunda T h ra sy m a k h o sun fikirlerini,

T h ra s y m a k h o s u n S o k ra te s ile adalet zerine tartm asnda, yle
yanstr r500

rnein, U n te rs te in c r, T h e S o p h iste s, s. 25.

m r n e in M u rra y , T le L ite ra t re o f A neleni G reece, s. 162.
5 T h ra s y m a k h o s 'u n b u k o n u m a s.
E fla tu n [ P la to n ] , (S. E yboglu - M. A. C im ta z ), D evlet,
tsla n b u l, Rem?.! KiUibevi, 1958 dun, (338a - 348d a ra s ) zetlen erek a k ta rl-

332
 Adalet, glntin iine g e le n d ir... (dem okrasi, tiranlk,
o lig a ri gibi de iik y n e tim dzenlerinde hep) y r t
m e kim de ise, g l o d u r. H e r ynetim y a sa la r iine
geldii gibi k o y ar. (D e m o k ra si dem okrasiye, tira n lk ti-
ra n l a u ygun y a sa la r koyar. Bu y a sa la rd a k a rla rn a ci
lan a d aletli, d i erlerin i a d aletsiz o la ra k g ste rirler.) Ada
le t h e r y e rd e b ird ir. Y netenin iine gelendir. G de
y netende o ld u u n a g re ... A dalet g lnn iine gelen
d ir... Adil a d a m h e r ite a d il o lm ay an n k a rsn d a za
ra rl k a r... (a d il o lm a y a n bu yzden b y k kazanlar
sa la r.)
(A daletsizliin salad y a ra r la n an lam ak iin, a d aletsiz
lii so n u n a k ada' g t re n b irin i d nelim .) yle ki onu
y ap an m u tlu lu k la ra u la try o r. C rdu hakszla ra
m en onu yap m ay an sefil p e ria n ediyor. te bylece so
n u n a v a ran b ir a d a le tsiz lik , tira n lk dzeninin ta kendi
si olur. (T iran devletin, tap m a k la rn , v a ta n d a la rn m al
larn to p ta n g a sb e d e r)... ad aletsizlii so n u n a v ard ra n
b u a d am bilen h e rk e s, ona, m u ra d n a e rm i m u tlu a d am
d e r... so n u n a v a ra n b ir a d aletsiz lik bylece zgr ad am a
a d a le tte n ok y a k r. B u yzd en d a h a gl, d aha efendi
o lr... A daletsizlii so n u n a k a d n r g t re b ild ile r, e h irle ri,
u lu sla r ellerine a la b ile n le r un ak ll adam lardr.

T h ra sy m a k h o s bu rada, kuvvetlinin hakk n, hak kudretli

nindir retisini, kuvvetli - zayf eitsizliini sonuna ka d a r savu
nan b ir d n r olarak g rnrse de, adil adam her ite adil
olm ayan ad a m n karsnda zararl kar, grd hakszla
ram en adaletsizlik etmeyen sefil ve p erian oluyor szleri, ada
lete inanan ve adaleti isteyen birinin, devrindeki adaletsizliklerden,
ac, k a r a m s a r yaknnn izleri gibidir. T hrasym akh osun zam an
mza kalan b ir fragmentinde,
T a n n la r in sa n la r a ra sn d a o la n la r g rm y o rla r, g rse lerd i
in s a n la r a ra c n d a k u tsa l e y lerin en k u tsa l o lan a d a le t
k o n u su n d a a ld rm azlk e d em ezlerd i; n k g r y o ru z
k i in sa n lk b u e rd e m i kullanm yor.*

dediini grnce, Platon'un Devlet'inde k onuan Thrasym akhos'-

un kuvvetlinin hakkm. adaletsizlii savunmaytp, zam anndaki bu
yndeki uygulam alardan ac ac yakndna emin oluruz. Aksi

m tr. A m a T rk e m etindeki doruljk, erilik szckleri y e rin e , Ba

t d ille rin d e k i ev irile rin d e ulduu gibi, adalet, adaletsizlik s zc k leri
k u lla n lm tr. Ayra iindeki d e y ile rd e ise, m etn in an lam z e tle n e re k a k
ta rlm tr.
wl T h ra sy m a k h o s, fr. 8., Diels (F re e m a n ), s. 142 de.

333
halde, adaleti erdemlerin en kutsal o larak gren birinin, bylesi-
ne b ir adaletsizlii de savunduunu kabul etm ek gibi b ir km aza
gireriz. Yukardaki szlerinde, Thrasym akhos, adaletsizliin egeo-
m e n olduu bir toplumda, adaletli davranan, enayi yerine konup,
kle gibi hakszla uruyor dem ek istemektedir.
Byle yorumlannca, T hrasym akh os, adalete olan sayg ve z
lemi yznden, zaman to p lu m u n a gereki gzlerle b a k a n ve top
lum da adalet yerine kuvvetin egemen olduunu gzlemleyen, am a,
kuvvetlinin hakkn savunm ayan, aksine b u n d a n k a r a m s a r bir
serzenile yaknan bir d n r o larak belirir karm zda. Adalet
yerine kuvvctin egemen olduunu . gzlemler, am a b u n u sav un
maz.
T hrasm akh os'u n zam anmza k alan b ir dier uzunca fragmen-
ti, onun siyasal tutu m u n u d a h a belirgin ekilde sa p ta m a m z a yar
dm eder. Kamu S y le v le rin d e zam an n dak i p a rti kavg alarndan
y a knarak, atasal anayasann uyguland devirlere zlemini belir
tir.5"2 Szlerinden, sylevin Peloponnesos Savalar srasnda, sava
yenilgilerinin hasm partileri b irb irin e d rd b ir devirde yazl
d (ya da sylendii) anlahyor. E m peryalist ar d e m o k ra tla
rn Atina ynetimini ellerine geirdikleri b u devirde, atasal a n a
yasa hem oligarklarca, h e m baz dem o kratlarca A tinann p a rlak
gnlerinin iyi ynetiminin anayasas olarak grlen, P ers Savalar
ertesinin tmh dem okratik anayasasdr. Bylece T h ra sy m a k h o s-
un lml demokrasiden yana olduu anlalr. Z am anndaki ar
demokrasiye kar, lml d e m o k ra tik devirlerin zlemini duyar
olm u oligarklar da, lml dem okrasiye raz olduklar iin, baz
yazarlar Thrasymakhos'u oligarik p a rti yanls o larak grrler.
Platon ise onu, alk toplam ak iin konum aya d nd en raz5"3
diye, demokratik bir politikac o larak sunar.
zetle Thrasymakhos, asaletin ynetiminin ykld, ancak
polislerde i savalar ve polisler aras savalar yznden, adaletin
ynetiminin grlmedii, gcne gvenenin hakl kt b ir de
virde, kuvvetli - zayf eitsizliini, kuvvetlinin ynetimin olgu
sunu gzlemleyip gsteren, a m a gene adaletin ynetimini isteyen,
kuvvetli - zayf eitsizliine k ar olan b ir sofistti. B ununla b e r a
ber, onun karamsar bir serzenile yapt kuvvetlinin lakk sa-

yj? Thrasym akhos, fr. 1., Diels (F re e m a n ), s. 14M42 ele.

iMatort, Devlet, 333u.

334
 vunmas, zamannn birok emperyalist ar d e m o k ra tla rn n i
tenlikle savunduklar bir reti idi.

K R T A S (. . 455403)
K uvvet T eo risi A ris to k ra tik D n n H iz m e tin d e

K ritias Atinalyd; oligarik partidendi, G orgias'n kuvvetli

nin hakk retisini d ncesinde ve siyasal eylemlerinde sndn-
ka tla izledi.504

B ir zamanlar, K a h ra m a n lk anda, a r is to k r a tla r n egemen

lii, aristo kratik ynetim, tanr soyluluk ile b irlikte, fizik
erde m e, kuvvet ve cesarette stn l k savna da dayanyordu. Po
lisin k u ru lu u devrinde, ask e ri ve ekonomik g o r t a snfa kayn
ca, aristok ratlar, asaletin ynetimi savlarn, a r is to k r a tik gele
neklere, a ristok ratik k ltre, a risto k ra tik k u r a lla r a (n o m o s a ) , do-
laysiyle kltrel, entellektel stnle, yani e ntellektel erdeme
d a y an drm ay a baladlar. Ancak ekonomik gler d e m o k ra tla rn
eline geince, d e m o k ra tla r ynetimi gittike ellerine geirmeye
balaynca, entellektel stnlk lerinin szde kaldn, b u s
tnlk leri yznden hi de ynetim in bana d av et edilm edikleri
ni grdler asiller. te ta r a fta n halk, asillerin en tellektel s t n
lk savlarna kar, say stnln, i k av g a la rd a da okluk
larna gvenerek, kuvvet stnln ne srm eye, b ir zam an
la r aristok ratlarn k ullanm olduklar slogan olan kuvfctlinin
ha kk slogann k u llanm ay a baladlar. B u n a kar, erdemin
ynetimi, bilginin ynetimi gibi fikirlerin p r a tik son u la r sa
lamayacan gren baz a risto k ra tik d n rler, kuvvete kuvvet
le kar koymak zere, kuvvetlinin hakkm k a b u l edip, asilleri
de b u yola, kuvvet ku lla n m a y a cesaretlendirm eye altlar. Bunun
iin onlar da kuvvetlinin hakk n savunmaya balad lar. te K ri
tias bu nlardand.
Kritias, b ir d n r o lm ak tan ok eylem ad am idi. Dem ok
rasiye kar kkl b ir nefreti vard; Sparta yanls idi. .0.411 oli
garik devrimi so nunda oligarik drtyzler ynetim i nd c grev
alm, .. 404 de, S p a rta 'n n Atina'y zaptetm esi zerine k u rd u r
duu otuz tiranlar yonetim inde, ar oligarik k a n a d n n der
liini yapm, 1500 k a d a r dem o kratn ld r lm e sin d e 505 ba rol

501 Z eller, O utlines... of C re ck P htloophy, s. 105.

0? A risto tele s, A tln a h ln n n D evleti, I. 35.

335
oynam t. K en disin e S p a rta modeli oligarik b ir anayasa hazr
lam a grevi verilm i ama, b u anayasay hazrlayam adan, dem ok
ra tik k a r dev rim de, i savata, . . 403 dc d e m o k ra tla r ta r a
fndan l d r lm t r .5*
Siyasal e ylem in de izledii kuvvet politikasnn fikirlerini e-
serlerinde g r r z. A nayasalar eserinde S p a r ta anayasasn vm
t.50' Sisyphos isim li s a tir oyununda, sofistik b i r tu tum la, tan rla
r ve tanrsal k u r a lla r reddeder. lkel devirlerde insanlarn haya
tnn dzensiz ve hayvanms, insann kuvvetin ua olduunu,
iyilerin [a sille rin dem ek ister] dle kavuam ayp, ktlerin ceza-
landrlam adn, insanlarn yasalar h a k hereye hkm etsin diye
koyduklarn, b u d u r u m d a da, grlen sularn cezalandrld
halde, g rlm eyenlerin cezalanm adan kaldklarn, b u n u n zerine
gizli, su ilenmesini nlem ek iin, akll baz kim selerin dierleri
ne, gizli su d a ileseniz sizi grr diye, tanrlarn varlna in
sanlar k a n d rd k la rn anlatr.**

B u ra d a h e r n e k a d a r kuvvetlinin hakk yerine iyilerin, yani

asillerin h a kla rn k o ru y a n y asa ve din k u ra lla r savunuluyorsa da,
yasalarn tanrsal, k u r a lla r olmayp, insan eseri olduu, din k u ra l
larnn u y d u r m a olduu sylenince, o r ta d a gene kuvvet ilkesi
katr. Ama b u kuvvet, salt ka b a kuvvet deildir; akl gcn de
kapsar. S av alarda ve i atm a la rd a ise son sz, hak, adalet,
eitlik ilkeleri deil, fizik g sylemekte, kuvvetli olan hasm n
ezmektedir. K ritia s byle d n m olmal, otuz tira n la r yneti
m inde estirmi olduu terr havas byle b ir dne dayanm
olmal.
K ritias, a ris to k ra tla r n i savata kaltmsal niteliklerine g
venmeyip, k en dilerini disiplinli b ir eitimle yetitirmeleri iin,
fizik, zellikle s p a r ta n b ir eitim zerinde d u ru p ,5" ou kim sele
rin yaradltan ok eitimle iyi o ld u k la rm sylemitir.*10 Bylece
Kritias, a risto k rasin in eski, etkinliini kaybetmi, modas gemi

m U n te rstesn er, T le S o p h iste s, s. 313-316.

501 B ak. K ritias,. fr. 6., D iets (F re e m a n ), -i. 154-155, 159 da.
** K rilia s, fr. 25., D iels (F re e m a n ), s. 157-158; K ra n z (B a y d u r), II. k sm , s.
88-89 da.
509 K ritia s, fr. 6; 32., D iels (F re e m a n ), s. 154; 159, K ra n z (D a y d u r), II. ksm ,
s. 90 da.
sw Kriias, fr. 9., Diels (Freeman), s. 155 dc.

336
tan rsal kurallar ilkesi yerine, b unlarn temelsizliini gstererek,
kuvvetlinin hakk lkesini sunup, asillerin demokratlara demok
ra tla rn kulland bu ayn g ile kar koyup altetmelerini tr
lemitir.

KALLK.LES (l. .? )
K u v v e t T e o risin in M an tk sal S o n u la n

Antik lite ra t rd e Kallikles'den yalnz Platon sz eder Gorglas 1

diyalogunda. S o k ra tc slc adalet zerine tartan ar sofistik ak
m n b i r temsilcisi olarak s u n a r onu. Hakknda baka kaynaklar
da bilgi gremeyiimiz yznden baz yazarlar, Kallikles diye bi
rinin yaam ad, onu, Platon'un sofistik deer ve Fikirlerin m a n
tksal uzan tlarn gstermek iin uydurd uu kansndadrlar. Ba
z y a z a rla r se, o n u n tarihi bir kii olduunu, Platonun gen de
m o k r a t politikac, olarak su nduu b u sofistin devrimde lm ola
bileceini sylerler." Kallikles diye biri yaamam olsa bile,
Gorgias diyalogunda P laton'un on a ykledii fikirlerin, sofistler
ve Atina dem o kratlar arasn da olduka yaygn fikirler olduklar
n gznne alarak, Kalliklesi, baz sofistlerin ve Atina dem o k ra t
larnn baz fikirlerini temsil eden tarihi b ir- kiilik olarak kabul
edip, fikirlerini incelemenin da h a yararl olacan sanyoruz.
Kallikles, Gorgias diyalogunda S o k ra te sin adaletsizlik y a p
m ak, adaletsizlie u ram aktan irkindir fikrine cevapla, u g
rleri ne s re r :3,z
,..ok k e re doa [p /y jii] ile y a sa la r [n o n o i]ilJ b irb ir le ri
ne a y k rd r.., h a k szl a u ra m a k , y a a m a k ta n sa lm e k
kendisi iin d a h a fa y d al o la n b ir kleye y a ra r. ...Y al
nz san m ca y a sa la r y a p a n la r zayf a d a m la r ve o k lu k tu r...
b u n u n iin de o n la r...k e n d i k a rla rn a u y d u ru rla r. K en
d ile rin d en fazla k u d re te sa h ip o lm a sn la r diye, d a h a ok

S!l B u m e t, ...T la les lo P lato, s. 97 dr; bu fik ri sa vu nur.

K a llik lcs'lt P la to n un G orgias d iy a lo g u n d a (4B2d-492c a ra sn d a k i) b u ko
n u m a sn T rk e 'd ek i,
E fla tu n [P la to n ], (R eyat E rb e n ), G orglas,
A n k a ra, MtlSt E itim B akanl Y u n a n K lsikleri, 1956 d a n vc,
K ra n z (B a y d u r), ArJ.lk F elsefe M e tin le r ve A klam alar, II. k sm , s. 48
d e k i ik i eviriden, de y a ra rla n a ra k , a y ra ilerin d e m etn e sa d k z etle
m e le r y a p a ra k ve T rk e ev irile ri sa d e le tire re k a k ta rd k .
5,3 T rk e 'd e doar ite k a rla n a n physis d o a y a sa la r, om os ise, so s
yal y a s a la r naSam ta gelip, b u n la rn b irb irle rin e ztl ve u y g u n lu u so fis
timin b a lc a ta rtm a k o n u la rn d a n b irid ir.

337
k u d ret elde edolitccek olan dala kuvvetli in sa n la r k o r
k u tm a k , k a z a n m a la rn n lem e k iin, b a k a la rn d a n ok
ey peinde k o n u m a n n h ak szlk tm ek d em ek o ld u u n u
sylyorlar. D aha k t vc zayf o ld u k la rn d a n [k e n d ile rin
den ^llerle] ayn eye sa h ip o lm a y a alm ay a h a k
szlk e tm ek adn v e riy o rla r. H albuki fik rim c e d o a n n
kendisi iyinin k o liid e n , y e te n ek lin in y e te n ek siz d e n d a h a
ok eye sah ip o lm a sn n h a k ti o ld u u n u a k a g s te ri
yor, Bin rn ek le ve y aln z h a y v a n la r a ra s n d a deil, in s a n
la r a ra sn d a ve b t n e h irle rd e ve rk la , d o ru o la ra k
en kuvvetlinin zayfa sz g eirm esin in ve o n d a n d a h a v a r
lkl o lm asnn k a b u l edild i in i g ste riy o r. B yle deilse,
K serkes H e lla sa k a r, ya d a b a b as Isk id le re k a r h a n
gi hakla sefere k a rd . B in im a n lad m a gre o n la r b u
n u haklln d o a sn a, k u k u su z bizim koym u o ld u u m u z
y a salara, [o m o sa ] d eil de, g e re k te n doa y a sa sn a
[pjrysisc] giire y a p y o rla r, iim iz d en e n iyi ve en glle-
ri a sla n la r gibi d a h a k k te n ele alp, ayn eye s a h ip
olm ann, eitlii g z etm en in g e rek ti in i, gzelle d o ru o-
lan eyin b u o ld u u n u syleyerek a ld a ty o r, o n la r k e n d i
mize kle yap y o ru z.
yle d n y o r u m : ya la m y a rad ll b ir a d a m o rta y a
karsa, b izim ... d oaya u y m ay an y a sa la rm z n h e p sin i
ineyip de... e sk id e n klem izk en e fen d im iz o lu r, bylece
doal h a k k n p a rla m a y a b a la rs a ...
(S o k ra tes'e) k e n d in e zengin, n l ve d a h a bin t rl s t n
l olanlar rn e k a l... (S o k ra te s 'in so ru s u n a c ev a p la )
y i adam la k u vvetli a d a m b ird ir. En c lzlarn en k u v v e tli
lere uym as g e rek ir. B y k devletler, d o a n n v e rd i i h a k
la daha kuvvetli o ld u k la r iin s a ld rrla r...
(S o k ra te s'in doada o k lu k d e m in sylediin gibi y a s a
lar yapt iin te k a d a m d a n d a h a kuvvetli d e il,m id ir?
okluun b u y ru k la r e n k u v v e tlile rin b u y ru k la r deil m i
dir? so ru la rn o n a y la r.)
(T artm ad a S o k ra te s , a d aletsiz lik e tm e n in o n a u ra m a k
tan daha irk in o ld u u n u ve a d aletin e itlik te b u lu n m a s
nn yalnz y asay a deil, d oaya da uygun o ld u u n u n e
srer.)
(S okrates, o k lu u n iine kle ve m c /o /ta s la r m d a g irip
girm ediini so ru n c a ) v c u t k u v v e tle rin d e n b a k a b ireyle-
ri olm ayan b ir s r a a kle ve u ra d a n b u ra d a n gelm e
b ir eit in sa n n [c /o t/co sla rn ], to p la n p s y le d ik le ri sz
leri (yasa diye k a b u l ed em em .)
(S okrates b iraz d ala s k trn c a en d e erlile rin en b ilg e
ler olduunu s y ler) B ence d o ru n u n e n iyi ve en b ilg e n in
daha na o lan la rn b a n a gem esi ve o n la rd a n d aha var-
 tkl o lm as d o a y a u y g u n d u r... Y n etim ile rin d e n art-
lay a n lar, k o rk u su z o la n la r, devleti g tm e k o n la ra d e r.
G denlerin d e g d le n le rd e n ... d n m a d a h a v a rlk l o lm a
s d o ru d u r, l l d e d ik le rin b u d a la la rd r.
D oaya gre gze! ve d o ru o lm a n n n e o ld u u n u sa n a
aka syleyeyim . D oru y a a y ac ak olann h rs la rn a-
hbildiine b y tm e k zere sa lv e rm esi, o n la r g e m le m e
m esi, ...h rs la rn n a rd n d a n g itti i eyleri y e rin e g e tir
m esi g e rek ir. F a k a t d n c e m e g re o k lu k bn y a p a
m az. (b u y zd en de nefse e gem en o la tn a m a n n irk in o l
duu n u s y ley erek ) lll, adllii verek, doaca
da h a iyi olan in sa n la r k e n d i k le le ri y a p m a k is te rle r...
b ir tira n , b i r e g em en o lab ilecek y e te n e k te o la n la r iin
l l l k te n d a h a k t ne o la b ilir? K im se o n la r n le
m eden iste d ik le ri gibi y a a m a n n iy ilik le rin d en y a r a r la
nrk en , k e n d ile ri efendi iken, in sa n y n n n [ o k lu u n ,
a v am n ] y a sa la rn , e le tirile rin i b a la rn a m g e tire c e k
ler? (B u gibi k im s e le r l l l ve adilli i izle rle rse
m u tsu z o lu rla r.)
...b o llu k iin d e y a a m a , diled i in i y a p m a , z g rl k ... i
te e rd e m de m u tlu lu k da b u d u r. G eri k a la n b t n d i e r
d n c e le r, in sa n n doaya a y k r a n la m a la r, bo ve d e
ersiz eylerdir.

Y ukardaki szler, kuvvetlinin hakkn savunan tam b i r e-

itsizliki dnn, to p lu m ve birey a p n d a ilenmi tu ta rl
bir dny a grdr. Bu k on um a , P laton'un kuvvetlinin hakk-
n sav un an baz sofistik fikirlerin m antk sal sonularn g ste rm e k
am ac ile dzenledii b i r fiksiyon (yapnt) k o n u m a deilse, Kal-
liklesin kendini, kuvvetlinin hakk ilkesinin parlaklna k a p t
rp , balangtaki d e m o kra tik inan ve deerlerini ykacak k a d a r
inatla, ilkenin m a ntksal sonularna k a d a r gittiini, salt entellek-
tel b ir speklasyon h a trn a b u fikirleri sav u n m u olduunu g r
yoruz.

Plysls-N om os (D oal Y asa-S osyat Y asa) a tm a s

D oal (T ab ii) H u k u k F ik ri

Kallikles, yukarda incelediimiz p a r ad a , szlerinin b and a,

doal ve sosyal yasalarn (physls ile n o m o su n ) b irb irin e zt oldu
un u syler. Bu, n o m o su n ( b i r zam an lar a r is to k r a tik nitelik te olan
sosyal yasalarn) tpk doa yasalar (ph ysis) gibi evrensel, kesin
ve deimez olduunu iddia eden, sosyal y a sa la r - doal y a sa la r
ay rm n yapm ayan a risto k ra tik inanca k ar, sofistik d n n
s t a n d a r t itirazdr. Bu fikir ve ayrm, o kluk eitsizliki a r is to k r a

339
tik k u r u m ve k u r a lla r a kar, b t n ;nsanlarn doada, birbirlerine
benzer ve eit o ld u k la r, doa yasalarnn herkes iin ayn olduu,
b u y z de n sosyal y a sa la rn d a byle olmas gerektii fikirleri ile,
eitsizliki pozitif 'h u k u k a kar, doa yasalar niteliinde herkese
ayn ve evrensel olan y asalar, (yani doal h u k u k ) fik ri ile, (Antip
h o n ve H ip p ia sd a greceimiz gibi), eitliki a m a la rla ne srl
m t . A ncak doal y a sa la rla sosyal yasalarn b irb irle rin e ztl
fikri n e s r l nce, b u fikrin, eitsizliki y asalara b a k p , bun larn
d o an n b t n c a n lla r iin, ayn (eit) yasalarna uy m ad syle
nerek, eitliki a m a la r la kullanlabilecei gibi, Yunan toplumun-
daki (h i deilse v a ta n d a la r snf iin) eitliki y a s a la r a b ak arak ,
d o a d a canllarn birbirleriy le eitsiz ilikilerine, kuvvetlilerin za
y fla r zerindeki egemenlii doal y asalarna ay kr o ld u k la r sav
lar ile, eitsizliki a m a la r iin kullanlmas da m m k n d .
V u n a n ve Atina to p lu m u n u n , yalnz v a ta n d a la r a ra s n d a aris
to k r a tla r vc avam o la r a k deil, fak at b ir de v atan da o la n la r ve ol
m a y a n la r ara sn da , v a ta n d a la r, m etoikoslar, kleler eklinde ift
katl ta b a k a l b i r to p lu m oluu, hele b ir de Atina em peryalizm i ol
gusu, sosyal y a s a - d o a l y asa uyumazl fikrinin eitli g ru p lar
ca ve eitli a m a la rla kullanlm asna yolat.
B irb irin e zt eitli gru plar, hepsi de ( n o m o s - piysis) uyu
mazln ne s r y o rla r, a m a hepsi de bu uyumazl farkl bi
im lerde, stelik k h yle, kh byle y orum luyorlard. D em okrat
la r oligarik, eitsizliki k u r u m ve y asalara kar d e m o k ra tik eit
liki k u r u m ve y a s a la r savunurken, doal y a sala rn b t n canliT
la r iin ayn (eitliki) o ld uunu ne sryorlard, Oligarklarsa,
d e m o k r a tik eitliki y a s a la r a kar, doada c a n lla r ara sn d a kuv
vetlilerin egemen o ld u u doal b ir eitsizliin bu lun d u u n u , sos
yal k u r u m ve y a sa la rn da eitsizliki olm asnn doal olduunu.
D e m o k ra tla r kendilerini okluk grnce, a risto k ra tla rd an , oligark-
la r d a n d a h a kuvvetli old uk larn anlaynca, daha nceki savlarn
d an yzseksen derece ters geri edip, doada kuvvetlinin egemen
old u u doal b ir eitsizliin ek', fu n u (zam an z am an a ris to k ra t
larn m allarn g a sp ettik le ri keyf, dem okratik ilemlerini ve i a
tm a la rd a a ris to k r a tla r a , oligarkiara kar sert tu tu m la rn savun
m a k iin) kabul ed iy orlard . O zaman, a ris to k ra tla r onlar bu top
lu m c u y oru m da n bireyci y o r u m a ekerek, a v a m d a n biri ile b ir
a ris to k r a tta n ha ngisinin da h a gl, hangisinin d ah a akll oldu
unu, hangisinin y netm eye, hangisinin ynetilmeye layk olduu
nu soruyorlard.

340
 te ta ra fta n dem o k ra tla r, vatandalar ara sn d a (okluk' olduk
lar iin kendilerine siyasal stnlk salamaya yeterli olan) hak
larda eitlii savu nm ak iin, doal yasalarda, doal hukukta da
eitlik o ld uunu sylerlerken, vatanda olm ayanlara, metoikos ve
klelere, hele b a r b a r la r a ve (Atina dem okrasisi askeri stnl<
d a yanan s m r c bir emperyalizm olduu iin) smrdkleri
u y ru k la rn a k ar kuvvet politikas gdp, doada d a glpn,
kuvvetlinin efendi, gszn kle olduunu sylyorlard. O za
m an, Atina dem okrasisinin emperyalist dayan aklarla ayakta dur
du u n u bilen a n tid e m o k ra tik aristo kra tla r, kuvvet politikasn k
nyor, h akk n ve adaletin savunuculuunu stleniyor, kuvvetli
nin hakk ilkesinin yolaaca ktlklere iaret ediyorlard.
B u d u r u m d a , kuvvetlinin hakk ilkesini b a ta n sona kadar
savunmay stle h e n Kalliklesin fikirlerinin, z a m a n zaman Atina
dem okrasisinin k a rta n ve deerleri ile akp, z am an zaman a
tm as kanlm az olacakt. te eitlik ilkesinin eitli gruplarca,
eitli o r ta m la r d a deiik anlam lard a kullanlm asndan dolay,
Devletdeki Kallikles k ad ar, Kalliklese kar tezi savunan Sokra
tes'in d u ru m u da, (P laton b u y n geitirmekle b e ra b e r) pek p ar
lak deildir. nk temel felsefesi bilgelerin ynetimi, siyasal eit
sizlik olan S ok rates, Kalliklesin kuvvetlinin h a k k retisine, onun
do ada kuvvetli - zayf eitsizlii kantlarn a cephe alrken, adale
tin eitlik oldu un u s a v u n u r d u ru m a dyordu.*14
N o m o s - P h y s is zerine temeldeki tartm a la r yansttktan
sonra, Kalliklesin fikirlerini incelemeye devam edelim.
Kallikles yasalar koyanlarn okluk zayf a d a m la r olduunu
syler. Daha s o n ra S o k ra te sin Doada okluk dem in sylediin
gibi yasalar yapt iin tek ad a m d a n daha kuvvetli deil midir?
so rusu nu onaylaynca, Kallikles'in okluun tek tek, aristo kratlar
d an gl olm a m ak la beraber, aristok ratlardan kalabalk olduklar
iin, birlikte a risto k ra tla rd a n daha gl o ld u k la rn dnd
n anlarz. Bu dncesi ile, kuvvetlinin hakk ilkesiyle, oklu
un ynetimi ilkesini (dem okrasiyi) uzlatrm olur. Ama daha
so nra, kuvvetlinin hakk ilkesini savunm a ak n a , ilkenin toplum
sal alandaki uygulam asndan bireysel ala n d a k i uygulamas zeri
ne fikirlerine geer. (Y a da Platon b u sofistik fikri kmaza sok
m a k iin o nu bu ynde ko nuturur.)

sn Platon, Gorgias, 489a.

341
 Bu n o k ta d a n balayarak, P lato n un d e m o k r a tik politikac ol
duunu im a ettii Kallikles'in'15 savunm as d e m o k ra tik ilke ve ku-
r um lara sapa dmeye balar. Sanki d e m o k ra tik b r politikac de
il de, dem ok rasinin eitliki y asa la rn n can dm an b ir aristo k
rat gibi k on um aya balar. Bu d e m o k ra tik yasalarn ve dem ok
ratik eitliki deerlerin, gl in san la rn zayf okluktan fazla
eyler ekle etm elerini nlemek iin st n in sa n la ra b ask ya ptk
larn sylyor. S on ra bu eitliki yasa ve deerlerin, doal y asa
lara aykr olduunu, doada eitliin deil, kuvvetlinin zayftan
[azla eye sahip olup, zayfa egemen oldu u b ir eitsizliin o ld u
unu ne s r yo r. Bu savn doann iki k esim inden ald r n e k
lerle k a n tlam ay a alyor. Biri h ay v a n lar dnyasndan getirdii
rnektir ki, gl hayvanlarn zayflar, yediklerini im a eder.!l* Di
eri u lu sla ra ra s ilikilerden getirdii r n e k t i r : Gl uluslarn
gszleri savata yenip onlara egemen olm alar.517 Bu k onuda
Perilerin Iskidlere ve Hellasa saldrsn gsterip, bin rnek
szleri ile benzeri uygulamalara iaret ederken, H elenlerln b a r b a r
lkelerdeki kolonilerini, zellikle de Atina em peryalizmini im a eder
gibidir. B u ra d a da kuvvetlinin hakk ile Atina d em okrasisinin
d politikas ve bu konudaki grleri akr.
Kallikles, daha sonra, d e m ok ra tik dzende d outan glle-
rin, toplum da eitliki deerler ve telkinlerle sindirilip trp len
diklerini, yetenekli azln yeteneksiz oklukla b ir dzeye getiril
diklerini syler. Yani Atina to plum un da, kuvvetlinin hakk il
kesinin, kuvvetli zayf eitsizliinin bireyler ara sn d a ve snflar
arasnda ilemediini syler.
Nihayet Kallikles, kuvvetlinin h akk ilkesini m an tksal so
nularna u la tr r : tam yaradll b ir a d am n ...doaya uyma-

s" Flatun, G orgias, 503c de, K alliklesi T h e m isto k le s, K im o n , P erik les gibi
d e m o k ra tik p a rti nd erlerin in iyi k im s e le r o ld u u n u sy letip , 555e d e de,
Atina o lig a rk la n n n okluk beenip, d e m o k r a tla rn n e fre t etti i L akedai-
no n in lta r (S p n rta lla r) aleyhine k o n u tu ru r. A yrca o n u soy ism i ile d e
il, d em esi ile a n ara k , a ris to k ra t o lm a d n a i a re t e tm i olur, (P la to n ,
G orgias, ISI den, U n terstcin er, Tle S o p h lste s, s. 328).
'>f Bu benzetm e, bu kant geersizdir. n k b e n ze tilen d e , g l n n g s z
vem esi iki fark l hayvan cinsi a ra sn d a k i, rn e in p a n te rle ceylan a ra s n
daki b i r olg u d u r. Oysa benzeyende iliki ik i ayn c in s (in sa n la in sa n ) a r a
sn d ad r.
-'i Bu benzetm edi; de lata, ben zetm en in k a rlk l k a rla rla b irb irle rin e b a
lan m am u luslarla, a ralarn d a byle b ir b a n k u ru ld u u b ir u lu s u n v a
ta n d a la r a a s farkl ilikileri, ayn t r ilik ile rm i gibi ele a lm a sd r.

342
yan [eitliki] yasalar ineyip, ...efendimiz olmas ve bylece
doal h a k k n nn parlam aya balamas B u ra d a Kallikles,
kuvvetli szcnn tam yaradll adam sz ile kapsam n
izer. Bu kuvvet, salt kaba kuvvet deil, bir kim senin dierlerin
den fazla o la ra k sahip olabilecei akla gelen h e r konu daki hertr-
l s t n l k t r. erefte, zenginlikte, kuvvette, bilgelikte s t n l k
tr.

T a r t m a n n bundan so nrak i ksm n da S o k ra te s'in Kalliklesi

km azlara drp, geriletip, en kuvvetlilerin vatandalk h a k la
r n a sahip olm ayan okluk, fizik b a k m n d a n gller olmayp,
bilgeler olduunu syletmesi, P la to n un kastl tertipleri olmal.
Ancak b u r a d a , nceleri yasalarn, zayf okluun kuvvetli azl
h k m le ri altn a alan k u ra lla r olduunu syleyen Kallikles, gene
zayf ok lu k olan, beden kuvvetinden baka bireyleri olm ayan
b ir s r aa kle ve u radan b u ra d a n gelme b i r eit insann [me-
to ik o su n ] toplanp syledikleri szleri yasa k a b u l edemem diye
rek, kalabalk zayf okluun yasalar ilkesine, ilkeyi sarsa c ak
k a d a r n e m li b ir kurald getirir. Ama b u ku rald (istisna)
Atina dem okrasisinin uygulam asna uy g u n d u r. okluk denince
b u n u n iine/ konu siyasal k on u ise, yalnzca v a ta n d a la rn aa
snf girer; vatanda olm ay an lar girmez.

Szlerinin sonuna doru Kallikles, kuvvetlinin hakk ilke

sine uygun b ir hayat anlay izer. Bu anlay lszlk dee
rine d a y a n r : Hrslarn gem lenm eyip alabildiine salverilmesi,
h rsla rn a rd n d a n gittii eylerin yerine getirilmesi, h ibir k u r a
la bal olm akszn gliinn dilediini yapm as.

Platon, b u ar eitsizliki ilkenin, kuvvetlinin doal h a k k

ilkesinin Yunanllarn nefret ettikleri en eitsizliki ynetim bi
imi olan Uranla varacana iaret eder. Ama Atina d e m o k r a tla
r, eitsizlik ilkesini, ne zam an, kime kar, ne lde uygulayp,
eitlik ilkesini ne zaman o nun yerine koyacaklarn gayet iyi bili
yorlard.

E itlik i S o fis tle r

Protagoras, eitliki a r is to k r a tik k u ra lla rn

tanrsal, kesin kurallar oldu u nu reddedii, o n u n yerine insan l
al, evrimci tarih g r ve dev.'.etin in s a n la r ta ra fn d a n so n
r a d a n kurulduu, herkesin farkl mesleklerle u ra m asn a karn,

343
devlet sa n a tn n a m a t r b ir sanat olarak h e rk e ste bulun du u ve er
dem in retilebilirlii fikirleriyle ilk eitliki fikirler ne sren
sofist olup, d a h a s o n r a k i sofistlerce gelitirilecek ota n eitliki fikir
ler iin gerekli te m e lle ri atmt.
P rotag oras'n, eitsizliki nom os aniaym ykmasyla meyda
na gelen b o lu k ta b a z sofistler baka eitsizliki ilkeler sunup,
b u n la r zerinde eitsizliki deerler gelitirm ilerdi. Ama sofistle
rin okluu, P r o ta g o r a s 'n att eitliki tem eller zerinde, eitli
ynlerde eitliki f ik ir le r gelitirdiler. imdi bu eitliki sofistleri
inceleyelim. |

LY K O PH R O N ( t . . IV . yzyln lk y a n s n d a g z k r)
S o fistle rd e T o p lu m S zlem esi T eorisi

Protagoras'n, z a m a n m z a kalau fragm entlerind e ve bildiriler

de aka be lirtilm em ise de, byk b ir olaslkla devleti szleme
ye dayandrm olacan, toplum szlemesi fik rini ilk ne a ta n so
fist olabileceini belirtm itik ; Prod ik os'un da to p lu m szlemesi
sonucuna gidebilecek fikirleri vard.511
Bir y a n d a n so sy al ku rum larn, sosyal yasalarn, devletin, tan
r eseri olm ayp, in s a n eseri olduunu ne s ren , te yand an do
al hukuk fikrini in sa n la rn eitlii inanlarn desteklem ek ze
re ortaya a ta n so fistik dnn, toplum szlemesi fikrine ula
m olmas gerekir.11 Ama sofistlerin eserlerinin pek azmin baz
fragm entleri z a m a n m z a kalabildii iin, b u fikrin dorudan ifa
desine bu f ra g m e n tle rd e rastlayamyor, a n c a k baz ipularna Tas
layabiliyoruz! Bu d u r u m Protagoras iin o ld u u k ad ar, baz yazar->
la ra gre,!a to p lu m szlemesi fikrini ne att atk otan Lykoph-
ron iin de byledir.

Bak, s. 322-323. ve 331.

*"> rnein Zcller, O u llin es... of Greek Plosophy, s. 107.
B arker, G re ek P llllcal Tleory..., s. 63.
U n te rste in e r, T h e S o p l s le s , s. 340 d a b u fik ird e d irle r,
s B a rk er, G rc zk P o li c a l T h e o ry ..., s. 70 de, b a n lm l so fistle rd e to p lu m
szlem esi fik rin in b u lu n d u u k o n u su n d a u g r n e s r e r : O na gre
Plalon, so fistle rin d e v le tin k iile r a ra s g n ll szlem eye d a y an d fik
rini, DevSet 358e-359a d a . so fist o lm a y a n k a rd e i G la u k o n 'a a n la ttrm tr.
G e re k ten b u r a d a G la u k o n , D erler ki, diye b a la y p , in sa n la rn b irb irle
rine h a k szlk e tm e m e k iin a ra la rn d a a n la p y a s a la r k o y d u k larn , y a sa
lar say esin d e (359c do} e itlik saygsn y e rle tirm i o ld u k la rn syler.

344
 L y k o p h ro n dan zamanlnza b u konu ile ilgili iki kk frag-
m e n t kalm tr. B unlarn birinde yle d e n m e k te d ir :
Y asa in sa n la ra k arlk l o la ra k h akk g a ran ti eder.*311
L y k op hron un toplum szlemesi teorisini ne srdn, bu
cmlesine d a y a n a ra k iddia eden yazarlar, yle bir akl yrtle
bu son uca v a rm a k tad rlar. Lykophron yasalarn insanlara karlk
l o larak h a k k garanti ettiklerini sylediine gre, yasalar szle
m e eseri g ryordu. Devleti m eydana getiren b t n yasalarn da
szleme eseri olduunu dnmse, devleti, toplumu da szle
m e eseri o la ra k grm demektir. Gene benzeri bir akl yr t
le, L y k o phro n'un insanlarn eitliini savunduu s y le n ir: Szle
m e yapan taraFlar hukuken birbirlerine eittirler; devleti de sz
lemeye d a yandrm sa, bu szlemeye ta ra f olan toplumun b
t n yeleri b irb irle rin e eit dem ektir. Byle de olunca, toplumda
a s il - a v a m o la r a k birbirlerine eitsiz snflarn bulunmas kabul
edilemez.522 L ykophron'un dnce sistemini ortaya karmak
iin, yasa in sa n la ra karlkl olarak hakk garanti eder cmle
sinden akl y r t le re k b u sonuca ulalnca, bu konuda tah m in
lere gl b i r kant da salanr. Lykophron'un zamanmza kala
bilen b ir dier f r a g m e n t i :
Asil doululuun gzellii b e lirsiz d ir; o n uru yalnzca sz
cklerdir.
Y u kardaki szlerde Lykophron, artk, aristokratik eitsizlik
i yasalar, tanrsal, dolaysiyle kesin deimez kurallar deil
dir gibi dolayl deyileri b ir yana brakp, aktan aa asil-
avam a yrm ve eitsizliine atm akta; asaleti inkr etmektedir.
L ykophron, okluk eitliki k a rsa m alara elverili olan top
lum szlemesi teorisini savunmu olabilir; olmayabilir de. Yasa
larn karlkl hakk garanti etmesi, onlarn m utlaka szleme ese
ri olduunu gstermez. Bir m on ark asillere daha fazla, halka daha
az h a k la r g a ra n ti eden yasalar karm olabilir, t e taraftan ya
salar h a k k n d a dnen Lykophron'un m u tla k a devletin k u ru lu
u zerine de dnm olaca sylenemez. Nihayet yasalar ve

311 A risto tele s. FolU rka, III . L M.

L y k o p h ro n , fr. 3-, Diels (F re e m a n ), s. i 39; K ranz (B a y d u r), II. ksm , s.
83 de.
521 U n tc rste in e r, T h e S ophisles, s. 340 da, asil-vam a y rm n n re d d in in to p
lu m s z lem e sin in doal so n u c u olab ilece in e i a re t eder.
5U L y k o p h ro n , fr. 4., Diels (F re e m a n ), s. 139; K ra n z (B a y d u r), II. k sm ,
s. 83 de.

345
devlet b ir szleme eseri olup karlkl hak k g a ra n ti etseler de,
bu haklarn m u tlak a eit h ak lar olmas gerekmez. Hele eitli s
nflara yasalarla eitsiz h ak lar tanyan Y u nan'n, yasaya bal y
netim anlay iinde, byle d nlm olmas d a doaldr.
Ksaca, L y kophron'un asil - avam eitsizliine cephe ald ke
sin. Devleti szlemeye dayandrp, b t n yelerinin, hi deilse
vatandalarn eitliini savunm u olmas ok olasdr; a m a kesin
deildir. L yk op h ro n 'u n asil - avam ayrm na k a r olan szlerinin
dayand fikirleri ve ahlk deerlerini ilgili yazlar kayp oldu
u iin bilmiyoruz.521

IlP P lA S ( t . . V.-IV.)
V a ta n d a ; M e to ik o s A yrm na K a r
B llg llera m s E itlik F ik ri

Iippias, EIisli idi; dem okratt. l..IV. yzyln banda nl

bir sofist o la ra k belirir. Memleketine k ar k o m p lo la r hazrlarken
ldrlm tr. Elilik grevleri ile eitli polisleri gezip, b u r a
larda farkl yasalarn bu lunduunu ve (zellikle S p a r ta 'd a ) baz
yasalarn baskc yasalar olduunu griip, deimez evrensel ya
salar arayarak, doal hu kuk fikrine varmtr.*
Yazlarndan zamanmza hibir frag m e nt k a lm a m tr. Fi
kirlerini gene P latondan reniriz. P ro tag o ra s diyalogunda, Pro-
tagoras le Sokrates tartrken, ksa, 'u z u n k on u m a yntem leri
zerinde uyum a salanamamas zerine, Sokrates tartm ay b
rakp ayrlm ak isteyince, sze H ippias karp, u konum ay ya
par :
B urada h a z r b u lu n a n hep in izi, y a sa [to m o s] b a k m n d a n
o lm asa bile, doa [pJysf's] b a k m n d a n v a ta n d a , a k ra b a ,
h sm sayarm . D oada b e n z e r b e n z e rin a k ra b a s d r, am a
in sa n la rn tiran olan yasa [ h o . - i i o s ] , doay bile zoru al
tn d a tu tm a k ister.sn

Yukardaki szlerinde Antiphon, n o m o s - p h y s i s (sosyal yasa-

doal yasa) ayrm yapp, nom osun (sosyal y asa n n ) benzerin ben
zerle akraba sayld doal yasaya (physise) aykr olduunu, in
sanlarn vatanda olan olmayan (vatanda-m etoikos) diye ay rm

S!J U n tcrstein er, Tle Sopllstes, s. 340.

s?* U n le rstcin er, T le Sopllstes, s. 572-573.
i-14 U nterstcier, T he Sopllstes, s. 280-281.
P laton, Protagorss, 338de.

3'16
nn doal yasann eitlik ilkesine uygun dm ediini sylemekte
dir. Bylece eitsizliki pozitif h ukuka kar, eitliki amalarla
doal h u k u k retisini btn duruluuyla o r ta y a koymu olur.
B urad a, doal hu k u k retisinin, okluk ta rih te eitliki am a
la r iin ne s rlm olup, okluk eitliki a m a la ra uygun b ir
reti ise de, yalnzca zorunlu o larak eitliki sistem lerin ta m a m
layc p a r a s olmadn sylemeliyiz. B unun rneklerini, Thras-
ym akh os, K ritias ve Kallikles'in, eitsizliki retilerini destekle
m ek iin doaya, doal yasalara bavurup, d o a d a kuvvetlinin ege-
menliU nin k u r a l olduunu ne srerek, doal h u k u k u n eitsizlik
i y o ru m la rn yaptklarn grm tk.
H ipp ias'n yukarda aktardm z fikirlerine b a k a n la r, onun do
al h u k u k retisini tm eitliki a m a la r iin kullandn, benze
rin benzerle eit olduunu belirterek, b t n eitsizliki ayrm lara
kar olup, insanlarn evrensel eitlii k o sm o p o litist fikrini savun
du u n u sylerler.5**
Ancak H ippias'n F rotag oras diyalogundaki konum as burada
b itm e m e k te d ir. Eer bu ikinci ksm, H ip p ia sa ait olmayan fikir
ler, P la to n 'u n ka tm a la r deilse, Hippias d e v a m la unlar syle
mektedir.
H ereyin zinu b ilen H e llo s lla rn e n b ilg in i saylan biz-
lerin, bilgeliin m erkezi say lan b u e h rin [A tin a'n n ] en
n l ve en zengin evinde, bayat in s a n la r gibi b irb irle ri-
m izle a n laam am z, bize y a k m a y a c a k h a re k e tle rd e b-
Iunm am z hi de u y g u n dm ez.

Baz yazarlar, H ippias'n fikirlerinin t m n , bu son syledik

leri ile b irlik te deerlendirmek gerektiini ne srerler.1 Bu g
r kab ul edilirse, Hippias'n insanlarn evrensel kosm opolitist eit
liini asla savu nm u olmayp, yalnzca bilgelikte birbirlerine b e n
zer ola n la r a rasnd a v a ta n d a - m e to ik o s ayrm n n yaplm asna iti
raz ettiini, dier eitlik k on ularnda su stu u n u , stelik bilgeler
ve baya insa n la r (bilisizler) olarak, yeni b ir ayrm, yeni bir
eitsizlik t r sunduunu kabul etm em iz gerekir. Hereyin z
n bilen Hellasllar sz, zam annn H e l l e n - b a r b a r nyarglar
J

!!! U n te rs te in e r, T le S o p h istc s, s. 283 de.,

Z eller, O u tlin e s... of G reek P hilosophy, s. 103 d e b u g r te d irle r.
519V oegolin, ...P o lis, s. 281 de, b u n o k tay a d ik k a ti e k e r. H ip p ias'n s z lerin
deki, d o a b a k m n d an b irb irle riy le a k ra b a , v a ta n d a sa y la n benzerlerdin
o ra d a b u lu n a n sekin bilgeler g ru b u o ld u u n u s y le r, (s. 282).

347
na k atldn g ste rir ki, b u n u n y a n n d a insanlarn evrensel eit
liini sa v u n d u u sylenemez. Bilgeliin merkezi Atina ve en
nl, e n zengin evde szlerindeki eitsizliki duygular hesaba ka
tlnca, H ip p ia s 'n terazisinde eitsizliki kefe ar basm aya balar.
K o n u m a n n b u ikinci ksm nn H ip p ia sn fikirleri mi, y o ksa Pla
tonun k a tm a la r m olduunu k o ntro l edecek elimizde hibir ara
olmad iin, b u s o ru n u zemeden b ra k m a k zorundayz.

Bilge o lan olm ay an ayrm ve eitsizlii, Yunan d n n e ya

banc deildi. B u n u n bilgelere yazl y a sa la r hazrlatan, yedi bilge
nin zdeylerini k u a k ta n kuaa a k t a r a n Y unan to p lu m u n d a bir
gemii vard. Pythagorasclarda, D em okritos ve P ro ta g o ra s'd a b u
ayrm ve eitsizliin izlerini g rm t k . Y unan d n yasn da felse
fe ve k lt r gelitike, b u nyargnn d a gelimesi kanlm az br-
eydi. le rd e b u a y rm ve eitsizliin, S o krates'in entellektelizmi
ile, b i r p a r la k geleceinin b u lu n d u u n u greceiz. Greceiz ki S o k
rates, a r is to k r a tla r n asalet st n l tezlerini, bilgi, e rd e m s
tnl ekline getirerek, eitsizliki d ne yerii b ir m r
izgisi salayacak, ve giderek, bilge o la n - o lm a y a n eitsizlii, Yu
nan d n n n en nemli eitsizlik t r haline gelecektir.

Kendileri y a b anc old uklar iin, aa sta t l m etoiko slar ola

rak grlen gezici bilgeler olan sofistlerin, v a ta n d a la r ka rsn d a
ki aa s ta t d e o lu u n ezikliini o n a rm a k iin, bilge o l a n - o l m a
yan ayrm ile kendilerini y kseltm e eilimi gstermeleri doaldr.
Ancak o n la rd a b ir sosyal prestij k o n u su o larak grlen bu ayrm,
Atinal filozoflarda, bilgelerin ynetip, dierlerinin bilgelerin yne
timine u y m ala r gerektii y o lu nd a b ir siyasal ayrm ve eitsizlik
ekline so kulacaktr.

A N T lP H O N ( . . V.-IV.)
S o fiz m d e n s a n la rn E v ren sel E itli i K o sm o p o lftfst Fikri

A ntiphon Atinaidr. Sofistik d n n incelenmesinde Aitip-

hon'un zel b i r nem i vardr. B u n u n nedeni, son z a m a n la rd a b u
lunan, Gerek isimli eserinin u zunca b ir fragm entinin, hem sofis
tik d n n temellerini derli toplu gsteren ilk elden tek u zu n
ca fragment. olmas, hem P la to n un, hasm olan sofistlerin fikirle
rini genel o la ra k d oru bir biimde akta rd m gsterm esidir. Ay
rca Antiphon bu eserinde, eitliki sofistik d n sn rlarna ta
m aktadr.

348'
 y le d e r Antiphon O e r e k 't c z e t l e u n l a r s y l e r 5*1
...y asa larn [rcwi 0 iu n ] b u y ru k la r dilee g re d irle r, [uy
m ak z o ru n lu d e ild ir] d o an n k iler [pVys/i] ise, z o runlu
d u rla r ; y a sa la rn [n o m o fu n ] b u y ru k lar szlem e ile ka
ra rla trlm a d r... doannkiler ise (d o a ld r), szlem e ile
k a ra rla trlm deil. (-Sosyal y asalarn k u ra lla rn ine
yen grlm ezse, b ilinm ezse) cezadan k u rtu lu r. D oal ya
sa la ra u y m a k istem ey en , k im se grm ese de, ayn z a ra ra ,
ayn cezaya u ra r.
(B u a k la m a la r y a p m a k ta k i am acm z u d u r) y asaya
[rto m o sa] g re h ak l o lan eylerin ou doaya d m a n lk
[z tlk ] h a lin d e d ir, ( rn e in gz doada, diled i in i grr,
d il dilediini syler a m a , y a sa la r baz ey lerin griilp,
baz eylerin sylenm esini y a sa k la m la rd r) Y asalarn
[n o m o iu n ] bize y a p trm a k isted ik leri de, ayn ekilde, do
aya [p /y jise ] d o st ve uygun d e ild irler... y a sa la rn be
lirttik le ri fa y d a lla r d oann ksteidir...
Asil b a b a la n n o cu k lar o la n la n sayyor, o n la rd a n ekini
yoruz. yi evden o lm a y a n la r [asil o lm a y a n la r] d a saym -
yor, o n la rd a n ekin m iy o ru z. B u hald e b irb irim iz e b a rb ar
lk ediyoruz. n k do ad a hepim iz h ereyd e ayn o lara k
y a ra tlm z d r, H ellen olsun, b a rb a r o lsu n ...
H epim iz h av ay az ve boaz y o llarm zd an ieri ekeriz
ve hepim iz elle rim iz le y em ek yeriz.5*1

Antiphon, yukardaki parada, H ippias'a benzer biim de, n

ce doal yasa - sosyal yasa ayrmn yapp, b un larn uyumazl
n o rta y a koy m aktad r. Doal yasalarn zorunlu, evrensel, kesin
olduklarn, sosyal yasalarn byle olmayp, szleme eseri olduk
la rm syleyip, szleme teorisini ne srerek, m evcut yasalarn
ebedi olmayp, deitirilebileceklerini im a etm ektedir. Bu kesin,
evrensel o lm ayan sosyal yasalara (uygulanan pozitif h u k u k a ) kar
, sosyal alanda, physis gibi evrensel, herkes iin ayn kuralla
rn konm as gerektiini, bylece nom os - physis uyum azlna son

B u p a r a , K ranz, (B a y d u r), A ntik F elsefe M etin ler v e 'A k la m a la r, II. k

sm , s. 79-81 deki A ntiphon, fr. 44 d e n sa d e le tirile re k , a y ra iin d e k i sz
lerle m e tn e sa d k b ir biim d e z etlen e rek ve doruluk, erilik sz
c k le ri y e rin e adalet ve adaletsizlik szckleri k u lla n la ra k , a k ta rl
m tr. [K eli a y ra ] i a re tle ri iinde ise, baz k k a k la m a la r yapp
baz s z c k le rin Y unanca a tla rn su n d u k .
K a rla tr, A ntiphon, fr. 44., Diels (F re e n a n ), s. 147-149 ile.
5,1 K ran z, A llk Felsefe M e tin le r ve A kliualur, IJaydur T rk e ev irisin d e
b u lu n m a y a n bu son cm leyi, Diels (F re e n a n ), s. 14S d e n (A n tip h o n , fr. 44
ilen) a k la rd k .

349
verileceini sylemektedir. B u ra d a da Hippias gibi eitsizliki po
zitif h u k u k a kar, doal (tab ii) huku k anlayn eitliki a m a la r
la ne srm ektedir. Doa yasalar nasl herkes iin ayn ise, sosyal
ya sala r da herkese ayn (eitliki) olmaldr. Bu tezinin ka n ttm da
do adan , insanlarn biyolojik ya p larnn ayn olduunu, ayn ey
lere ihtiyalar olacan syleyerek getirir. Oysa de vrinde asillere
h r m e t gsterilip, asil olm ay an lara gsterilmeyerek, in sa n la ra eit
siz m u am ele yaplmaktadr. Bu, Antiphon a gre, insanlarn Hel
len olsun b arb a r olsun doadan hereyde eit ya ra tld k la r ilke
sine (doal hukuk kuralna) aykrdr.

Kallikles'in doada eitsizliin h k m srdn, doal h u k u

kun eitsizliki bir h ukuk olduunu sylemesine karlk, A ntip
hon da, Hippias gibi, doada eitliin olduunu syleyip,512 doal
h u k u k retisini eitliki a m a la r iin ku llanm aktadr. Onca eit
lik, Ilipp ias'd an farkl ve H ip pias'dan ileri olarak, aka Helten
b a r b a r ayrmn reddecek k a d a r b t n insanlar k a p sa y a n genel
b i r eitliktir.515 Bu d urum da H e l l e n - b a r b a r eitsizliini reddeden
A ntiphon'un a s i l -avam, v atan da metolkos, zgr - kle5)< eitsiz
liklerini de reddetmi olacan kabul etm emiz gerekir.

Bylece Antiphon, eitlik fikrini doal h uku ka d a y a n d ra rak ,

evrensel snrlarna k a d a r izler. Bu, Y unanda polis siyasal rg
t n n ykl ve sk en der im pa ra to rlu u n u n gereklemesi ze-

K a llik lesin eitsizliki in an larn d e stek lem e k iin y a p t b e n z e tm e le rle

salad k a n tla r gibi, H ip p ia sn ve A n tiphon'un e itlik i in a n la r iin
d o a d an getird ik leri k a n tla r d a b e n z e tm e le r o lm a k ta n te g id em iy o r. n
k d oada canllar a ra sn d a b e n z e rlik ayn ekilde nefes a lp ,aym e k ild e
y em ek yem ek, btn in sa n la ra e it h a k la r ta n n m a sn n tem e li k ln a m a z.
K p e k le r de az ve b u ru n y o lla n ile nefes a lrla r, m a y m u n la r d a elleri
ile y e rle r. Ancak A ntiphon, fra g m e n tin in kayp olan k sm n d a , e itlik i
in an larn , insanlarn fizik b e n z e rlik le rin d e n te, d i e r o rta k n ite lik le ri
ile de desteklem i olabilir.
531 B a rk cr, G reek Political T h e o ry ..., s. 69.
U n te rslein er, The Soplistes, s. 2S2 de, A ntip h o n 'u n Y tm a n d a zgr-kle
ayrm , H ellen-barbar a y rm le sk skya ilgili olduu iin, zgr-kle ay
rm n da knam olabileceini, a m a b u k o nuda k e sin k o n u a m a y a c a
m z syler.
E itlik ilkesini herkesin ayn e k ild e nefes alp, ayn e k ild e y e m e k yem e
si doal olgusuna d ay an d rd n a gre, b u k o nuda b ir z g rle b ir kle ay
n davranlar gsterecekleri iin, A n tip h o n 'u n zgr-kle e itsiz li in i re d
detti in i syleyebiliriz sansndayz.

350
rine grlecek olan kosmopoHtizm fikrinin teoride erken bir
ifadesidir.
Antiphon, insanlarn d outan .eitlii fik rini n e srp, kal
tmsal eitsizlikleri kabul etmeyince, olanca s ra r ile eitimin ze
rin d e d u r m u t u r :
n sa n la r a ra s n d a k i eylerin en b a ta geleni, san d m a
gre e itim d ir... G en b ir bed en e g e r e k e ilim to h u m u
e k ilirse , b u to lu m b t n h ay at b o y u n c a y a a r ve se rp i
lir.
te taraftan, Konkordia (uyum ) isimli b ir dier eserinde,
dorudan doruya eitlik kavram zerinde d u r a n Antiphon, dev
letleri ve bireyleri, kendilerine, eit dierleriyle b i r birlie sokan
eyin uyum olduunu be lirtm e k te d ir.6 B u ra d a on u n , u lu sla ra ra
s eitlikten yana oldu u nu ve eitlii ise, b ire y le r aras birlii
salayp, toplumsal hayat m m k n klan b ir ilke o la ra k grd
n anlarz.

ALKDAMAS (. . IV . y zyln o r ta la n )
K leliin R eddi

Sofistler teori alannd a insanlarn evrensel eitlii snrlarna

k a d a r eitli eitliki fikirleri savunm ularsa d a, g n l k pratik po
litik sorunlara girmeye pek cesaret edem em ilerdir, rn e in , me-
tolkoslara da siyasal h a k la r tannsn, k a d n lara eitlik salan
sn537 gibi pratik politik sloganlar ortaya a ta m a m la r d r .
Alkidamas, bu tu tu m u n b ir kural d saylabilir. SJ* Dorudan
doruya klelik k u r u m u n a saldrarak, b u k u r u m u n kaldrlm asn

s]) Antiphon, fr. 60., Diels (Freeman), s. 152; Kranz (Baydr), II, ksm,
s. 82 de,
s Untersteiner, The Sopllstes, s. 254.
UT S cb lafer. Greek T h e o rie s o f S lavery,.,,
Finley (ed.), Slavery In Classicnl Antlquity..,, s. 1!5 de sofistlerin gnlk
hayatn ou sorunlarnda, rnein erkek rencilerini krmamak iin ka
dn erkek atmalarnda susularna dikkati eker.
K lelerin ve b a r b a rla rn e itli in i b ile sav u n an s o fis tle rin h i b irin in kad n
e rk e k eitliine d e in m e m i o lu la r gerek ten ilg in tir. K a d n -erk e k e it
lii k o n u su n a an ca k so fistik fik irle rin etkisiyle, tra g e d ia o y u n la rn d a , d ah a
so n ra k i d ev irlerd e d e in ild i in i greceiz.
54 M trray, T le L ite ra t re o f A nclent G reece, s. 161 de, A lk id n m a sn kle
liin k a ld rlm as p ra tik siy a sa l am acn sp e k la sy o n d a s a v u n a n te k d
n r o ld u u n u syler.

351
istemi grnyor. Z amanmza kalan ilgili frag m entn de yle der
A lkidamas,
T anr h e rk e se z g rl k v e rm i tir, d o a k im sey i kle y a p
m a m lir.-

Alkdamas'n b u szleri, bir sylevinde, M essenia h elo tlarm n

t, . 307 de T hebainin Sparta'y yenii zerine, a r tk h e lo tiuk ta n
k u rta rlm a la r iin, ya da M antinca klelerinin k u rta rlm a sn a k a r
, mlkiyet haklarn sa v un arak kar d u r a n I s o k r a te s e cevap
o larak syledii sanlyor.**0 Teorik b ir sav ya d a politik bir slo
gan o larak ortaya atlmayp, b ir aktel siyasal olay vesilesiyle
sylenmi bile olsa, byle klelik k u ru m u n cepheden ve kkten
bir saldr olduu iin, benzerini dier eitliki sofistlerde gre
mediimiz bu fikrin, Y unan siyasal d n n d e nem li b ir yeri
vardr.
Alkidamas, klelik k u ru m u n a , hem din, hem doa alanndan
salad k a n tla rla sa ld rm a k tad r. Bu saldr, kleliin tanrsal
b ir k u ru m olduu, baz in san la rn d o uta n (d o a d a n ) kle r u h
lu, kle yaradll o ldu klar y olundaki egem en inanca kar du
ru tu r,
A lkidam as da dier eitliki so fistler gibi, pozitif h u k u k u n
2g r - k l e eitsizliine, doal h u k u k gr, pozitif h u k u k u n do
al h u k u k a uymad fikri ile itiraz e tm i tir.* 1
Aristoteles, R letorikde, k a n tla m a y n te m le rin e rn e k le r ve
rirk e n, A lkidam asm b ir k a n tla m a sn a k ta rr.142 B u nd a Alkida
mas, herkesin bilgeleri erefli g rdn, bilgelerin y asalarn yaz
dklar polislerin refaha k a v u tu k la rm syler. Bylece bilgelerin
stn l fikrini (gene sosyal p restij a la n n d a o lm a k zere) Hip-
piasdan so nra b ir de A lkidam asda grrz. Yani A lkidamas da
tam eitliki deildir.

A risto tele s, lh e to rlk , H06 d a n , K ran z, (B a y d u r), A n tik F elsefe M etln ier
ve A k la m alar, II. k sm , s. 33 de.
S c h la ife r, G reek T ieo ries o f S lavery...,
F inley (e d .), S lavery n C lasstca l A n tf^ u ty .,., s. 128.
W ese rm a n n , T he SOave S y s te m s..., s. 24.
G u rw itch , *No tu ra ! Law,
E n cy c lo p a e d ta of tie S o cial S ciences, (1957 p rin tin g ), vol, X I - X II, s. 286.
541 A risto tle , (R. W. R h y s), R h e to rlc , 11. 10 (1399a),
G re a t B ooks o f V /c s te m W or!tl, A r is to tle II.
C hicago, Ene. B rit, Inc. 1952 iinde.

352
 E U T H Y D EM O S ( t . . V-IV.)
E k o n o m ik E H iik F ik ri mi?

Sofjstik dnte, grdm z gibi, kadn - erk ek eitlii d

nda, a s i l - a v a m eitliinden Hellen b a r b a r eitliine, hukuki,
sosyal eitlikten siyasal eitlie, bireyler aras eitlikten, uluslar
aras eitlie, b t n eitliki fikirler ilenmitir. Yalnz ekonomik
eitlie hi deinilmemiti. P laton'un K ratylos adl diyalogunda
E u lh y d e m o s zerine sylenenler, sofistler a ra s n d a ekonom ik e-
itlii savunan birinin de km olabilecei olanan gsterir.
Szkom su diyalogda S o krates aynen yle dem ek te d ir :
E m h y d e m o s'u n h erey in , h e rk e se , ayn z a m a n d a ve ay
n e k ild e ve h e r z a m a n iin a it o ld u u eklindeki d
n c e sin e do k a tld m sa n m y o ru m .

Cmle b u biimi ile, yalnz eko n o m ik eitlii deil, sosyal, kl

trel, siyasal, v.b. akla gelebilecek h e r t rl eitlii kapsyor. s
telik bu eitliklerin ayn z a m an d a ve h e r zam an iin olmas, cm
leyi, zel m lkiyetin tm inkr ve tam b i r k o m n ist toplum il
kesinin sa vunusu ekline sokuyor.
K im d ir bu szlerin sahihi Ethydem os? P la ton 'un onun ad
n verdii Eutbydem os diyalogundan, o n u n ve kendi gibi bir
soFist olan k ardei D ionysodorosun S o k ra te s saken yaam, Kli-
o sda doup, panh ellen ist b ir koloni olan Thurii'ye gp, b uradan
koulunca, b ir o k senelerdir A tinada k a lm a k ta olduklarn, Euthy-
d e m o sun yeni (gen) b i r sofist olduunu ve iki kard ein erdemi
he rke ste n iyi ve a b u k alayabilecekleri savnd a olduklarn
reniyoruz.54,1 B akaca b ir k a yn ak ta h a k la rn d a n sz edilm iyor ve
sa m a n m z a hibir yazlar kalm -deil.*5

E fla tu n [ P la to n ), (S .Y . B a y d u r), K ra ty lo s , 38d.

s ta n b u l, M a a rif V ekleti Y u n an k l s ik le ri, 1944.
s+* E fla tu n [P la to n } , {H. V ehb E r a lp ,\ E u th y d e n o s, 271b-273c.
A n k a ra, Milli E itim B akan l Y u n an K l sik le ri, 1945.
S4S K sen o p h o n , M c m o ra b ita , IV, II. 22-1V. III . 36 da, S o k ref.es'm gen E ulhy-
d e m o s ile b ir k o n u m a sn a k ta r r . B u ra d a E u h y d e m o s, S o k n u e s in so ru
la rn a c ev a p la , d e m o su n (d e m o k r a tik p a rtin in ) b a m a g e m ek istediini,
v a ta n d a la rn c n fa k ir sn fn a d e m o s d e n d i in i, h a y a t ih tiy a la rn sa la
m a k iin y e te rli o la n a k la r o lm a y a n la r fa k ir, y e te rin d e n fazla a ra la r
o la n la r zengin saydn syler. E s k i Y u n a n d a S iy a sa l D n (A nkara,
S.B.F. yayn, 1968, s. 129) d e k i tah m in im iz i d z e lte re k , bu E uthydem os'-
l a n n ayn k im sele r o lm a d k la rn san y o ru z. K senoplon E uly d em o s
gen o la r a k su n a r. S ofisi o ld u u n u sylem ez. S o n ra d e m o k ra tik p a rtin in

353
 Byle olunca, E u th y d e m o s un bu fikirlerini ne derece ciddiyc
aldn bilemeyiz. Du biimi ile y u k a rd a a k ta rd m z cmlcsi,
sofistik in k r m odasn son sn rla rn a tayan b i r polem ik gibi
gzkyor.
S o fizm in Y u n a n D n n e E tk ile ri

Sofistik d n , Y unan d n zerine

enine boyuna, ksa ve uzun sreli de rin etkiler izdi. Sofist, ol
m ayan b ir o k d n rler, b iro k yazarlar, birok politika a d a m
lar, sofistik fikirlerin etkisinde kalp, sofistik retilerden esin
lendiler.

H e ro d o to sun b ir y a n dan sofistleri etkilerken, b i r y a nd a n so

fistik fikirlerin etkisinde kaldn sylemitik. Sofistlere kar o-
lan tragedia yazar Sophokles bile, baz sofistik fikirlerin etkisi
altnd a kald."4 Zam ann fikir a k m l a r n a , a m a t rc e b i r ilgi gste
ren E uripides ise, sofizmi sahnede temsii e d e r gibiydi. Atina de
m o k r a tla r birok sofistik fikirleri benim sem ilerdi. Thukydides
T a r ih inde b u nla r yanstt.

Sofizm, eitsizliki a r isto k ra tik k ltre kar d e m o k ra tik bir

tepki idi. A ristokratik deerleri ykp, okluk d e m o k ra tik , e it
liki deerleri sundu. Bu b a k m d an sofizmin Atina d e m ok ra tik
dzeninin k lt r olduu sylenebilir. Atina dem okrasisi, baz a la n
la rd a eitliki, baz a lan lard a oligariden de eitsizliki (rnein
e m p e ry alist) olduu iin, sofizm hem eitliki hem eitsizliki -
retileri ba rnda besledi. A ristokratik k lt r yk h areketi olan
sofizm, bu yzden h e r iki alanda, h e m eitliki, hem eitsizliki
fikirlerde arlklara kaymt. Bu arlklarn d uru lu p , d e m ok
ra tik eitliki ve eitsizliki deerlerin yerlem i biimini, Perik-
les'in Cenaze Treni Sylevinde gzlemleriz. im d i sofistik et
kilere n e k olmak zere, E uripides'in tra g e d ia la n n ve Thukydi-
desin T a rih nde a k ta rla n sylevleri inceleyelim.

b a n a gem ek isted i in i a k ta r r . S o fist E u lh y d e m o s ise, K ra ty lo s 'd a k i

bilgiye gre, K h io slu d u r; A tin a'd a siy a sa l h a k la ra s a h ip o lam az. S o n ra
P la to n so fisi E u th y d e m o s'u hereyi b ild i in i iddia e d e n b i r u k a la o la ra k
sunar M e m o ra b llla 'd a se S o k ra te s gen b ir a m a t rle k o n u u r g ib id ir.
*<* S o p h o k les, (S. A ii), A jtlgone, 450.
A n k a ra M aarif V ekleli Y unan K la sik le ri, 1941, s. 32-33 deki n l d oal
h u k u k fik rin d e S o p h o k le sin sofizm den e tk ilen d i i k u k u s u z d u r.

354
 fiU R tP D E S ( . t i . 480-406> d e Soflstilc z le r
E uripides, zam an sofistik d n n n derin etkisi altnda
kalarak, kendind en nccki tragedia y azarlarn da, Aiskiylos ve
S o phoklesde gr lm em i derecede, kadn, klelik, b arbarlk , ya
sa, eitim, kaltm gibi sofistlerin zerinde d u rd u k la r sorunlar
oyun larn a a lm tr. Eurip id es'in zellii, tartm al bir k o n u d a
ou z am an iki tarafn da g rlerini k a h ra m a n la rn a savundur-
m asdr. Bu yzden ou zam an kendisinin hangi fikrin yannda
olduu belli olmaz. Biz de b u ra d a , Y unan d n nd e sofistik
fikirlerin etkisini gsterm e amacn g tt m z iin, Euripides'in
tu ttu u taraf a ra trm a d a n , o y unla rn da yanstt fikirleri gre
ceiz.
O yunlarnda a ris to k ra tik d n n inanc olan asalele, ka
ltm la iyi niteliklerin getii fikrine kar k uk ular ve kar fi
kirleri yanstm tr. H a k a b e de oyunun k a h ra m an Hakabe,
K a ltm m s t n y oksa e itim m i? yi b ir e itim g
revin nc o ld u u n u re tiy o r b u m u h a k k a k ,,. Am a bu fi
k irle r z ih n im i k u rc a ly o r. ^
der. B u ra d a n , zam ann Y unanllarnn ve E u ripides'in zihnini k u r
calayan fik irlerd en birinin, sofistik kaltm - eitim tartm alar
olduunu anlarz. pllgeneia Aulisde de M enelaosu,
... ben b ir e fi y a h u t k u m a n d a n soyu dolaysiyle m e m
lek e tin b a n a g e irm e k fik rin in b t n b u n k a rsn d a-
' y)m .*Mi ve.
yi b r e itim in sa n e rd e m e u la trm a y a ok y a rd m
eder.5W
diye k o n u tu ra ra k , k u m a n d a n lk m a k a m larn n geleneksel olarak
asillerce d o ld u ru lu u n a kar du ru u , yetenein, akln asaletle il
gili olmayaca ve erdem in eitimle edinilebilecei fikrini y ans
tr. E le k lr a da asalete kar daha cretli b ir fikri a k t a n r :
(a sillik ) d a im a iyi b ir i a re t d e ild ir. D irok asild u a d i
in sa n ru h u v a rd r.* 550 ve.
Ben a sil b ir b a b a n n o lu n u n hi ie y a ra m a z b ir a d a m
o ld u u n u , vc a d i t i r a n a b a b a d a n ta m u siu o c u k la r do
d u u n u g rd m . D oru y a rg d a b u lu n m a k iin b u n d a n
b a y ie h a n g i b e lirtm e y i sem eli, zenginlii m i? B u e k il
d e v e rilec e k yarg fena b ir y a rg o la c a k tr .,.ss

5,1 E u rip id e s, (H a m d i V a ro lu ), H n k a b e, 600-605.

A n k ara, M a a rif V ekSleti Y u n an K l sik le ri, 1943.
w , *" E u rip id c s, (L am ia K e rm a n ), tp llg en e ln A ullsle, 370-375; 560 565.
A n k ara, M a a rif V eklcli Y unan K lsik leri, 1945.
sso ss E u rip id e s, (A. H . T a n p n a r) , E le k tra , 550-555; 370-375.
A n k ara, M a a rif V ekaleti Y u n an K l sik le ri, 1943.

355
 Klelik zerine y a z dklarn a geelim. Birok o yu nlarnd a k
lelik k u r u m u n u onaylaym s ta n d a r t Y u nan n yarglarn a k ta r m a k
la berab er, z am an z am an k a h ra m a n la rn a kleleri savunan szler
syletir :
K ld e n u la n d ra c a k tek ey v a rd r.
Y a lm c a isim le ri
Dm d n d a h i b ir klo
zgrden kl(i deildir,
nk, d o ru b i r ru l t a r .552

Hellen - b a r b a r ayrm ve eitsizlii k o n u s u n d a da yerlemi

ny arglar su n m a k la b e rab e r, Arkhelaos ve Aleksaulros oyunla
r n d a zihni klelikle, baz u lu slarn asla aa olm ad k lar halde
dier u lu sla ra ta b oluu ile meguldr.*41
Oyunlar k a d n - e r k e k ayrm , k a d n - e r k e k eitlik ve eitsiz
lik s orun la r ve fikirleri ile do lu d u r. Aktard fikirlerden devrin
de, kadnlarn aal nyargsnn ar b a sm a k la beraber, ka
dn so ru n u zerinde d u ru lm a y a balandn, sofistlerde bile Tas
lamadm z baz eitliki fikirlerin belirm i oldu un u anlarz.
M edela'da o yu nu n ka h ra m a n , kad n la e rkeklerin ektikleri
zahm etleri kyaslarken,
defa .kalkan, cid c sa v a s a fn d a b u lu n m a y , b r o
c u k d o u rm a y a y e in le rim .52'1
d e r . H a k a b e 'd e K a d n l a r K o r u s u n u n b a ,

K a d n la rn h e p sin i k u s u rlu b u lm a , o u m u z k t deil-

dir,*MS

diye k a dnla r sa v u n m ak ta d r.
E uripides'in o y un la rn da do rud an eitlik ve eitsizlik kav
r a m la r zerine, z am an n fik ir ve ta rtm a la rn n ka n tla rn n da
aktarld n grrz. Fenikeli K a d m la r da,
D o stlar d o s tla ra , e h irle ri e h irle re , m tte fik le ri m tte
fik le re b a la y an c ' i k . i n s a n n doal ya sa s e itlik tir...
in s a n la r iin l Jaratc e itlik e m re d ild i.

su E u rip id e s, to n , 854-856 dar. S a b in ?, . . .Political; T h eo ry , s. 30 da.

5 M u rray , T le L ite ra Su r e o f A n cien t G reece, s, 263.
Euripides, Medela, 250-2,S5.
M z e h h er E rim , E u rip d e s d e T ra je d i Kayna: O la ra k K a d n R thu,
ts ta n b u l, L . Ed. F a k . Y ay., 1957, s. 64 de, (E u rip id e s , I I ak a be, 1183, 1186).
s5* E u rip id e s, F e n ik eli K a d n la r, 536-54Z den.
S a b in e , ...P o litica l T h e o ry , s. 26 da.

356
szleri, d em o k ra tik dnn, scfistik eitlik fikirlerini daha da
genilettiini gsterir, Helene'de b ir vesile ile, eitlik kavram ze
rin e de m o k ratlarn b ir dier kantn aktarr.
Y eryz d e gkyz de l m l ler a ra sn d a denk [e it]
o la ra k p a y la trlm tr. 551

B ir ba ka yerde ise,
Gndz gece e il y e r d id i tirirle r, devlet m em u rlarn n
d e itirilm e sin d e de e itlik olmal.*1*

fikrini a k ta rr. Bir tara fta n sofizmin eitliki fikirlerini yanstr

ken, dier ta rafta n gene sofizmin bu kez eitsizliki fikirlerini
yanstr, r n e i n :
B tn h a v a k a r ta la g eit v erir,
B t n d n y a vavuz kiiye y u rt olur.555

r n e k le r oaltlabilir. Biz bu kadarn sofistk dnn

Y u n a n d n ve tragediac Euripides zerindeki derin ve ge
ni etkisini gstermesi k on u su n d a yeterli buluyoruz.

THUK.YDDES (1. . 460-399) de S o fistlk zler

Thukydides, Atina'nn em peryalist almn nlem ek iin,

S p a r ta n m kard ve Y unan polislerinin kne yol aan Pe
loponnesos Savalarn, Pelopomesoslularla A tiahlarm Sava
adl tarihinde anlatmt. Thukydides'in T arihinde (esere bundan
s o n ra ksaca Thukydidesin Tarih'i diyeceiz) an latlan bu sava
ve b u sava srasnda Yunan'n sosyal, siyasal d u r u m u ile ilgili bil
gilerden, Polisin k blm n de sz edeceiz.

Thukydides, Tarh'inde, askeri ve siyasal olaylar yan sra, e-

se rin d rtte b i r k a darn kapsayan sylevlerde, tara fla rn d n
celerini de y anstm aya a h n t r . Bu sylevlerde ite eitliki

557 E u rip id e s, (V ahdi H a la y ), H elen e,

A n k ara, M illi E itim B akanl Y unan K lsikleri, 1945, s. 75 de.
5M B a rk c r, G re ek FoU f.kal T le o ry ,.., s. 76n.
3M E u rip id e s, fr. (047., K ra n z (B a y d u r), I I. ksm , s. 111 de.
540 in celey ece im iz b u sylevlerin, g e re k sylevlerin s z c k s z c k k a y tlar
o lm a m a k la b e rab e r, T h u k y d id e s'in b u sylevlerde ta r a f la r n d n n ,
fik irle rin i, sav larn vc k a n tla rm n esn el o la ra k a k ta r m a y a a lt n ve
b u n u b y k b ir b a a r ile g e r e k le tird i in i b e lirte lim . B u b a k m d a n b u
ra d a b u sylevleri sylenm i v a rsa y m a m z yan ltc o lm a y a c a gibi d evrin
a n la y n k a v ram am z b a k m n d a n y a ra rl o la c a k tr.

357
b ir politika zleyen Atmallarn, em pery alist d p olitikalarnda,
kuvvet politikas izleyip, bu politikalarn sofistik kuvv etin iin
hakk eitsizliki retisi ile hakl gsterm eye altklarn g
rrz.
Tlukydidesin T a r ih in d e yardna gre, Peloponnesos Sava
larnd an nce S p arta'y a gnderilen Atina elisi Atina em peryaliz
mini yle s a v u n m u t u r :
(D u u s u l ilk b iz k o y m a d k ) zay f o la n n d a h a glll ta
ra fn d a n b a sk a ltn d a tu tu lm a s teden b e ri b ilin e n b ir
e y d ir, ...G e r e k te n a sl v lm ey e h a k k a z a n a n k im sele r,
in sa n n b a k a la r z e rin d e h k m e tm e k [d o a l] e ilim ine
(u y a n la rd r).
Peloponnesos Savalar sra sn da ise; Meiosu kendi safnda
yer alm as iin zorlayp tehdid eden Atina'nn elisi Meloslulara
unlar syler :
...a d a le lin l s z o rla m a k iin k u v v e t e itli in e d a y a n r.
Bu, k u v v e tlin in ne k a d a r k u v v e te s a h ip s e o k a d a rm y a p
m a s ve zay fn sa b u n u 'k a b u l e tm e k z o ru n d a k a lm a s d e
m e k tir...
n a n d m z ta n r la r ve b ild i im iz in sa n la r, k e n d i d o a la
rn n z o ru n lu y a sa s ile, n erey i e ld e e d e rle rs e , o ra y yne
tir le r... (B u y a s a b izden nce v a rd , b izd en s o n ra d a v a r
o lm a k ta d e v a m e d e c e k .)*

Bu sylevler, em pery alist Atina d e m o k ra sisin in eitsizliki

sofistik fikirlerden d p olitika alannda ne k a d a r yararlandn
aklamaya gerek olm ay acak b ir biim de gsterm ekted ir.

D e m o k ra tik T eo ri
F e rik les'ln Cennze T ren i S ylev!'

Atina demokrasisinrrTeorsT"^jrok d n r
tarafndan para para ilenmise de, Atina d e m o k ra tik teorisini
bir btn halinde ileyen b ir d n r, filozof k m am tr. De
mokrat olmad halde, Thukydides, Atina d e m o k ra tik teorisini,

T hukydides. (H alil D e m irc io lu ), F e lo p o n n e s o slu la rla A tln a lla n n Sava,

1.3.37 A nkara, A. . Dil Ta, Co. F ak. Yay., 1950-1953, 1.-1I. k ita p la r.
T hukydidesin T a rih 'in in lk iki k ita b n d a k i ilgili b ilg ile r b u k a y n a k ta n
m etne sa d k b ir b iim de sa d e le tirile re k a k ta rlm tr.
M T hukydides, (R e s W a rn e r), T he F e lo p o n n esla n W or, V, 7.
M elborne, L ondon, B a ltim o re , T he P en g u in C lassics, 1954.
T lukydldesin T n rlh in d en D em irciolnn T rk e I. ve II. k ita p la r ev i
risi dndaki d i er k ita p la rn d a n a k ta rm a la r bu k a y n a k ta n yap tk .

35S
Periklese sylettii sylevle derli toplu b ir biimde ya nstm ak
istem itir. Atina d em o krasisinin resm i, klsik teorisini, en iyi ola:
ra k ancak Perikles'in Cenaze Treni Sylevinde izleyebiliriz.5*
Sylevin daha ok konum uzla, eitlik ve eitsizlikle ilgili yanlarn
aktaracaz,34* Thukydides Peloponnesos Savalarnn ikinci yln
da o yln ehitleri iin yaplan trendeki sylevinde Perikles'in
u konum ay yaptn y a z a r :
... b a k a u lu s la rn y a s a la rn a b a k a ra k k u ru lm a m b ir
y n e tim b iim im iz v ar; b a k a la rn ta k lit e tm e k yle
d u rs u n , b iz k e n d im iz b a k a la rn a rn e k o luyoruz. Y ne
tim b iim im izin a d D c m o k ra tia d ir. B u a d o n a . b irk a k i
iye deil dc, b t n v a ta n d a la ra d a y an d iin verilm i-
tr.[V a ta n d a la ra ra s t siy a sa l e itlik ilk esi] Y a sa la rm z b i
reye a lt Iierd e h e rk e s e ayn h a k k v e riy o r [h u k u k i e itlik ];
d ev let ilerin d e h e rk e sin a la b ile ce i yer, u veya bu soy
d a n o lu u n a de il, g ste rd i i y k se k y etenee, k a za n d
ne g re d ir, [a sa le t lkesi y erin e liy a k a t ilk esi] V a ta
n a iyilii d o k u n a b ile c e k b ir v a ta n d a n erefli b ir yer
k a z a n m a sn d a fa k irli i, aa b r sn fta n o lu u engel de-
ild ir. [p o litik a y a k a tlm a d a frs a t e itli i ilk esi] ................
e h rim iz b y k b r m erkez o ld u u n d a n , h e ry a n d a n her-
eyi b u ra y a ek iy o ru z. Biz y u rd u m u z u n m a lla rn d a n ol*'
d u u k a d a r, y a b a n c lk ele rin y e ti tird ik le rin d e n dc ken-
d im iz in k ile r gibi fa y d alan y o ru z , [e m p e ry a liz m i] ... e h
rim iz i h e rk e s iin ak t u u y d r a 2 .[m e<oifcoilara sosyal
e itlik ta n n d im a s] .........................................................................
B izde ayn a d a m la r hem kendi ilerin e hem d ev let ile
rin e b a k a rla r, [ a m a t r p o litik a ilk esi] bu, u, o b ak a
ilerle u ra t halde, b t n -v a ta n d ala r ilg ilen d iren
so ru n la rd a k i bilgi ve a n la y la r k t d e ild ir, [b t n va
ta n d a la rn siy asal e rd em e sa h ip o ld u k la r y o lu n d a e it
liki d e m o k ra tik v a rsa y m ] Y alnz b iz A tm alla r devlet
ilerin e k a r m a y a n la ra , kendi ii, g c lie u ra a n se s
siz b ir v a ta n d a deil, h i b ir ie y a ra m a y a n gzyle b a
ky o ru z, [v a ta n d a la rn p o litik ay a yaygn ve e tk in b ir
b iim d e k a tlm a s ilk e s i]................................................................

543 Sylevin A tina d e m o k ra sisin in k ls ik teo risi o ld u u n u v a rsay p , am acm z

iin zm em iz gerek li o lm ay an b ir so ru n olan sylevin P erik les'in verdii
g e re k b ir sylev o lup o lm ad ta rt m a la rn a g irm iy o ru z,
s^1 A k ta rm a , T e rc m e , cilt. IH , say. 17, s. 303-307 deki,
P erik les'in P elo p o n n eso s l le ri in Sylevi T h u k y d id es, T a rih , II. 34-45
den, (S u a t B n v d u r e v irisin d en ) m etn e sad k o la ra k z etlen e rek vc sa d e
le tirile re k y a p lm tr,
[k e li a y ra ] ilerin d e, d e m o k ra tik u y g u lam a n n ve d e m o k ra tik teo rin in
sylevde b e lirtilen e itlik i ve eitsizliki ilk elerin e d ik k a t ek ilm itir.

359
 A Una e h ri l id l e n d n y a sn n b ir o k u lu d u r. [A ln'nm
k it re l s t n l k o n u ru ] b u r a d a b a n a h a y a t u ra la r
n n b t n b iim le rin d e , h e m de ncelikli: b irle m i b yk
b ir b eceri ile, h e rk e s k e n d i k iili in i, k e n d i b e d en in i her-
eye gc y e te ce k b ir d u ru m a kuyu y o r gibi geliyor, [k i
ilii g e litirm e d e frs a t vc o la n a k e itli i] ........................
Y alnz bizim d e v le tim iz, k e n d is in e s a ld ra n d m a n , by
le in s a n la ra n a sl y e n iliy o ru m diye fk e le n d irm e d i i gibi,
[a s k e ri s t n l k o n u ru ] y n e tim i a ltn a g irm i o la n la rn
d a de ersiz k im s e le rin e lle rin e d m o ld u k la r n d a n ya.
np y a k n m a la rn a se b e p o lm u y o r, [u lu s a l (istU nlk o n u ru ]
Biz b t n d e n iz leri vc k a r a la r y re k lili im iz e yol v e rm e
ye z o rla d k , [ d ta k u v v e t p o litik a s , e m p e ry a lis t a z a m e t]

Siz (d u l k a la n ) k a d n la r iin en b y k n, y a ra d l n
zn izdii s n rla r iin d e g e rid e k a lm a n z , iyi ya d a kt
d a v ra n la rn z d a n d o lay a d n z n e rk e k le r a r a s n d a m m
k n old u u k a d a r az a n lm a s d r, [ k a d n n a a g r l p ,
sosyal h a y a tn d n d a b ra k lm a s ] ..............................................
B u ra y a k a d a r k i s z le rim le ben, k u ra la u y a ra k uygun g r
d m ey leri a n la tm b u lu n u y o ru m , [y n e te n le rin d e ku
ra la , y a sa y a u y m a la r ilkesi, s o ru m lu y n e tim vc yasa
n n d e e itlik lk esi] (s a v a ta le n le rin a rk a la rn d a b
ra k tk la r o u lla n i in ) d ev let o n la rn o u lla rn , b u g n
d e n b a la y a ra k kendi h e sa b n a g e n lik a m a k a d a r ei
tim ve re n im le rin i s a la y a c a k tr, [e k o n o m ik e itsiz
d i k y e lp a ze sin i d a r a lta n so sy al g v e n lik sis te m i]... 3"

Keli ayra ilerinde gerekli iaretlerde b u lu n d u u m u z iin,

sylevin ierii zerinde ayrca durm ayacaz. G rld gibi sy
lev, d e m o k ra tik uyg ulam a ve teorinin eitliki ve eitsizliki ilke
lerinin b irounu sunuyor. T abi zci o larak d e m o k ra tik teoriyi
aklayan b ir sylev olm ad iin, baz k o n u la rd a n , kam u grev
lerine eit k a tlm a olana sa lam ak iin halka d enen denekler
den, v a ta n d a o la n la r o lm ay anlar ara s siyasal eitsizlikten, zgr-
kle, Hellen - b a r b a r eitsizliklerinden sz edilmiyor. Oysa b u n la r
da Atina dem o krasisin in dayand temel eitliki ve eitsizliki
ilkelerdi.

T huk yd id es T arih'inden, Atina elilerinin d a h a nce a k ta rd

mz k o n u m a la rn d a . Atina de m o kra sisin in dta eitsizlik ilkesi
ni yanstm tk. B urada, Perikles'in Cenaze Treni Syievinde

i6 B u son p a ra g ra f,
T h u k y d id e s, (H a lil D em ircio lu ), P e lo p o n n e so stla rlu A tin a lla n n S ava,
II. 46 d a n a k ta rlm tr.

36
st;, Perikles, dala ok it;, daim dorusu v a ta n d a la r a r n s r eitlik
i ilkeleri o rtaya koym aktadr, Atina d e m o k ra tla rn n d eitsiz
liki dn lerin e olduu k a d a r, i eitliki d n lerine de so
fistik Fikirlerin nemli lde etkilediklerini grrz, rn e in yal
nz asillerin deil, b t n vatan dalarn siyasal ilere katlm alarn
salayacak siyasal e rdem e sahip olduklar in a n c ;v e asalet yerine
liyakat ilkesi. Ancak sofistlerde, eitsizliki a r is to k r a tik k lt r n
deerlerini k k n den y k m a k iin sert b ir biim de belirtilen a
r eitliki ilkelerin, zam anla yerleirken, sertliklerini y itirip lm-
lla tklarn grrz. Bu yzden, Perikles, sylevinde, btn in
sa n la rn evrensel eitlii gibi fikirler ne srmez. Sofizmin a
r eitliki ilkeleri, eitsizliki ynleri ar b a sa n Atina d e m o k ra
sisinde, snrl, lml eitliki ilkeler biimini alm tr.

S o flsllk E itlik i D n n
U zun Srfedeki E tk ile ri
!
Sofistik d n n ksa s rede Yunan d
n n e etkilerini grdk. n n Y u n a n d n zerine daha
derin, uzun sreli etkileri de o lm u tur. Sofizm a r is to k r a tik eit
sizliki d n e tepki o larak ortaya km , o n u n eitsizliki de
erlerini ykm t. B u n a kar a ris to k r a tik eitsizliki d n
te k r a r d iriltm e k zere, S o k ra te sle balayan kar tepki hareketi,
P laton ve Aristotelesin genel eitsizliki felsefelerinde (a m a eski
a r is to k ra tik deerlerle deil, yeni eitsizliki tem ellerle) zafere
u lat. B u nun la b eraber, sofistik eitsizliki gelenek, Y unan d-
n n e egemen o la m a m sa da, kynik, stoik, e p ik urosc u dnce
izgisinde (ikinci safla da olsa) gelimeye devan etm itir.

E lT S tZ L K 1 BYK F E L S E F E S S T E M L E R N E
C E t

Sofistik d n n eitliki nitelii ar b a

sarken , Platon ve Aristotelesin byk felsefe sistem leri, aka
eitsizliki nitelikli felsefelerdir. Bu eitliki d n te n eitsiz
liki d n e gei izgisi zerinde S o k ra te s d u ru r.

A risto k ra tik E itsiz lik i D n e Yeni 'B ir T un)el A ray

Sofistik ha re k et, a risto k ra tik eitsizliki k i r ve deerlere

kar bir tepki hareketi idi. B ir tepki ha re k e ti o lduu iin dc, da-

361
ha ok ytkc y n gl olan b ir h a re k e t oldu. Yapc ynil za
yf kald. Gl, sistemli b ir eitliki d e m o k ra tik dn geli-
tircmedi. Bu i, sofistik ykm h areketini izleyen devrin ve d
nn ii olmalyd. Oysa tersi oldu. Sofizmin a risto k ra tik eitsiz
liki deerleri y k a ra k yaratt deer a n a risin e b ir are arayta;
d em okratik d n te n ok, a risto k ra tik eitsizliki dn ba a
rl oldu.
B unun eitli nedenleri vard. Bir kez eitliki dn, ta b a
kal em peryalist Atina dem okrasisinde salam kkleri otan b ir d
n deildi. Daha ok ALinal olmayan sofistlerce tanm bir
dnce idi. S o n ra Atina toplumunda felseFe ile urap, entellek-
tel hayatn nc l n yapanlar, b una yetecek bol bo zam anlar
ve p a r a la n olan aristokratlard. Nihayet siyasal k o n jo k t r dc,
eitliki fikirlerin gelimesine uygun deildi. nk Peloponne
sos S a v a la n ile Atina demokrasisi ciddi b ir b u h ra n la kar k a r
ya kalmt. D em okratlarn S p arta k a rsn d a k i a r d a r d a yenil
gileri a r is to k ra tla rn seslerini ykseltmeye balam alarn a yolat.

zetle, sofizmin gvdesinden kestii eitsziiki a ris to k ra tik

dnn yeni filizler vermesi iin k oullar uygundu.. Sofistik
harekete kar, b ir kar tepki hareketi ( b ir geri dn hareketi)
balad. Bu h areket, sofizmin ykt eski a risto k ra tik eitsizliki
deerleri yeni temeller zerinde d ah a salam b ir biimde ykselt
meyi baard.

SO KRATES ( t . . 469-399)
B ilgeler Y n etsin

Sofizme kar aristokratik tepki h arek etin i balatan S o kra te s

oldu. Dorusu Sokrates aristok ratik eitsizliki deerleri ca n la n
drma gibi ok g bir grevi yklenmiti. nk toplum u ancak
asillerin ynetebilecei fikri, uygulam ada, Atina dem okrasisi t a ra
fndan yklmt. Sokrates, a risto k ra tla rn ynetm e hakkn eski
devirlerde olduu gibi, kuvvete, servete, asalete dayandram azd.
Kuvvet ve servet baka snflarn eline gemiti. D em okratik ge
limenin besledii sofistik akm ise, teoride, a r isto k ra tik klt r n
asalete ilikin inan ve deerlerini yerle b ir etm iti. So krates az
lk asillerin toplumu ynetmesi savn, asaletten sz etmeksizin
ustaca bir temele dayandrmalyd. A talarn dan kalan zenginlik
lerle vaziyeti idare eden aristo kratlarn, kuvvetleri, byk se rv e t

362
leri yoksa da, atalarndan kalm a k kl b ir k lt rle ri ve bilgileri,
yani erdem leri vard. Bu yzden, asillerin a d m anm ad an, siya
setle bilgililer, kltrller, erdem liler, aklllar uramal d em e
si yeterdi. Ve Sokrates bunu dedi,

mdi Sokrates'in a risto k ra tik eitsizliki dne bu yeni

temeli nasl salayp, bu yeni fikri nasl s avu nd u unu daha yak n
dan inceleyelim. Aslnda top lum u bilgelerin, erdem lilerin ynetme
si fikri ta H erakleitos'dan beri v a rd Y unan siyasal dnnde.
Ama H erakleitos'da olduu gibi, d a im a asalet fikrinin glgesinde
ve ikinci pland a b ir fikirdi. Toplumu a.siller ynetmeli, nk
asiller d o u ta n daha akll, da h a bilgilidirler. deniyordu. Pyt-
h agorasclkta ise, bilgelerin ynetim i asalet ilkesini ikinci plana
atacak k a d a r nemle ilenmi b ir fikirdi. A ncak pythagorasclk
Atinad a fazla yaylmamt. Ama baz y a zarlara gre, Sokrates'in
pythagorasclkla yakn ilgisi vard; h a t ta A tinadaki pythagorasc
b ir evrenin temsilcisi idi; b ir o k Fikirlerini py thagorasclardnn
almt.*4 B u iliirinin derecesini bilem iyoruz am a, S o k ra te sin
baz py thagorasc fikirlere sahip o ld uunu biliyoruz, zellikle d
n nd e egemen eitsizliki fikirler yan sra, baz alanlarda
eitliki fikirlere sahip oluu, b u n u n gl b i r kant.

B u n u n la beraber, Sokrates'in d n ha k k n d a k i bilgileri

miz sisler iindedir ve kesin o lm ak tan u zaktr. nk Sokrates
yalnzca kon um u , hibir ey yazm am tr.54' Fikirlerini, diyalog
larnda ba konum ac yapan P lato ndan, b ir dier rcicisi olan
K sen o p h o n 'u n eserlerinden, b ir de, S o k r a te s'te n b ir sonraki ku
a k ta n olan ve Sokrates'i hi grm em i olan Aristotelesden re
niriz. P lato n ve Ksenophon eserlerinde, kiisel fikirlerini Sokra-
tese s a v u n d u rm a k ta n kan m am lardr. Bu yzden eserlerinde
kendi fikirleri ile Sokrates'in fikirleri kolay kolay ayrlam ayacak
biim de iiedirler. Bazlarna gre daha tarafsz b ir tank olan
Aristoteles561 ise, Sokrates h a k knda pek az ey syler.

566 B u rn e t, ...T h a le s to P lato, s. 155.

B e rtrn n d R u ssell, W lsdom of T le W cst, L o ndon, M acdonnld, 1%0, s. 69.
A. E. T ay lo r, S o c ra le s (Tle M an a n d lls T louB ht),
Ncw Y ork, D oubledny A nchor, 1954, s. 51 de, S o k ra te s 'in g e r e k te n o rp h ik
d in e (b u n u n v u lg a r deil m istik d a ln a ) g irip o n d a n e tk ile n m i o lm a sn
o las g r r.
R ussell, W isdom of the W est, s. 59.
5s \V eber, F elsefe T arlll, s. 42.

363
 B u y zden , h e m e n he* yazar, genel grne ve k o n u su n a gre
a y n b i r S o k r a te s y a ra tr; vc b u S o k ra te sin gerek S o k ra te s oldu
u n u k a n t l a m a k iin bu a n tik yazarn verdikleri bilgilerden
dilediklerin i seerek ne s re rle r. Biz de bu (zo ru n lu ) tu tu m u n
dn a kabileceim izi sanm yoruz, S ok ra te si biim lend irirk en
biz u ilk eleri izleyeceiz. P la to n un yalnzca sokratik diyaloglar-
m 5** esas alacaz. Ve b u r a la r d a daha ok eitliki deil, eitsiz
liki fik irle rin in rneklerini alacaz. Yani S o k ra te sin eitsizlik
i y a n n d a h a ok P la to n 'u n sok ratik diyaloglarna d a y an a ra k
kuracaz. n k P laton'un ykselttii eitsizliki felsefenin te
m ellerin i h o c a sn n a tt kesin gibi. B ununla b e r a b e r , hocasn
d a n da eitsizliki ola n P la to n un, so kra tik diyaloglarnda, Sok
r a t e s in eitliki b ir Fikri sa v u n d u u n u grnce, b u n u d a gveni
lir b ir b ilgi o la ra k alacaz. Ama greceiz ki b u n la r aznlktr.
B u yzden Sok ra te s'in eitliki yann daha ok K se n op ho n'un
e se rle r in d e n aldm z bilgilerle kuracaz. K senophon d a Platon
k a d a r eitsizliki, stelik p a rtiz a n b ir a risto k ra ttr. B u n a ramen
S o k r a te s i kendi genel eilimine zt b ir biimde, nem li derecede
eitliki fikirleri s a v u n u r gsterm esi anlam ldr. Aristoteles'in Sok
rate s h a k k n d a s u n d u u bilgileri ise, dier iki yazarn sun d u u bil
gileri k o n tr o l edici bilgiler o l a r a k kullanacaz. E sa se n b u n la r son
derece a z d r ve tem el k o n u la r la ilgilidir. Tabi b ir de yazarn da
zerinde b irletikleri bilgileri geerli bilgiler olarak kabu l edeceiz.
S o k ra te s, a r is to k ra tik eitsizliki deerleri ykan sofistik d
n te n fevkalade e tkilenm itir. Bu etki bazlarnn on u ba so
fist,570 b a zlarn n soFistlerin b a d m an o larak g rm elerin e yol-

w P la to n 'u n d iy alo g lar, yazd d e v irle re vc hocas S o k r a te s 'in b u n la rd a k i

e tk i s i n e 'g r e , o lg u n lu k d iy alo g lar , yallk diy alo g lar v.b. ek lin d e
g ru p la n d n lm tr . S o k ra tik diyalogla." b u n la r iinde c n gen ik en vc
S o k r a te s 'in en o k e tk is i a ltn d a iken, k endi fik irle rin d e n o k ho casn n
fik irle rin i sa d a k a tin y a n stt d iy alo g la rd r.
Bu k o n u d a , H. V. E ra lp , P la to n , ( I ta y a u E se rle ri S o k ra tik D iy a lo g la r),
s ta n b u l, l.. E d. F ak. Yay., 1953, s. 1,9 d a , s tilis tik m e to d u n a g re P la to n 'u n
hocas S o k ra te s 'in fik irle rin i yansEUjj so k ra tik d iy a lo g la rn n listesini
yle s u n a r : K ilk H lp p ia s, B y k H ip p la s, SCricorc, I. A lk lb iad es, K har-
n id e s lak i* e s, L ysis, E u U ypro, S a v u n m a [S o k ra te s 'in M d a fa a s], Gor-
i,"aS.
Biz dc P la to n 'u n d iy a lo g la rn d a n S o k ra te s 'in lik irle rin i a y k la rk e n bu lis
teyi izledik.
}T K o m c d ia yazar An'sto]ihanes, (Ali S h a Deliba), B u lu tla r .
s ta n b u l, M aarif V e k le ti Y u n a n K lsikk-ri, 1957 de, Sokrates'i b a sofist

36-1
aacak k a d a r ift ynl b ir etkidir. Sofizmin zam ann aristokra
tik k ltrel deerlerini ykndan etkilenmitir. Bu yzden asa
let, kaltm , servet u n su rla rn a gvenini yitirmitir. Bu alanda
birok n o k ta la r d a sofistlere katlr. Bu noktalar okluk onun eit
liki ynleridir. Ama sofistlerin bu a ristokratik deerleri yktk
ta n sonra, b u n la r yerine, gerek kiiden kiiye deiir biimin
deki rlativizmi savunularn, ya da eski a risto k ra tik ilkeler ye
rine, birb irine zt pek eitli ilkeler sunularn, b ir deer anari
sine y ola m a la n n , veya kuvvetlinin hakk ilkesini savunmala
rn (b u t u tu m da anariye yolaar diye) iddetli bir tepki ile
karlar. B u tepki de o n u n bilgelerin ynetimi a na fikri evre--
sinde to p lanan eitsizliki ynn kurm utur,
So krates sofistlerin ykmndan sonra, yalnz a ristokratik o-
lanlar deil, to p lu m d a k i b t n kurum ve deerleri kukuyla kar
lad. Hepsini yeni b a ta n b ire r birer akl szgecinden geirme
gereini duydu, i ta b andan ald. Hereyi deerlendirebilmek
iin nce hereyin am acnn ne olduunu a r a trm a gerei duy
du. Bylece yntem de teleolojik (gaiyeti, ereki) gr benim
semi o lu y ordu 511 ki b u yntem eitsizliki k a rsa m a lar yapmaya
uygun b ir yntem di.572

Bu yntemle, hayatn am ac nedir? so ru su n a cevap arayarak

d n ce zincirini balatt. B u ama, zam anna k a d a r btn Yu
n a n d n n d e k a b u l grm olan mutluluk idi. Ama m u t
luluk o lduunda birleen Yunan dnrleri, neyin mutluluk
salad k o nu sund a ok eitli fikirler ne srm lerdi. Bazla
rnca kuvvette stnlk; bazlarnca asalet, bazlarnca servette
st n l k , bazlarnca eref, bazlarnca ik tid a r insanlara m utlu
luk verirdi. Bazlarnca lllk, bazlarnca eldekiyle yetinme,
ihtiyalar snrlama, onlarn kleleri olmama.
Sok rates m utlu lu u d zenginliklerden ok i zenginliklerde
arad. (Bylecc idealist b ir tu tu m taknyordu ki, teleolojik ynte
mi gibi idealizminin de onu eitsizliki so nu lara srklediini g
receiz.) Bu i zenginlik de erdem id. Ancak erde m bireye ve

o la ra k s u n m u tu r, P la to n ise d iy alo g larn d a o nu, so fistle rle s rek li b ir a-

tm a . h a lin d e o la n ve so fistle rd e n nu fret etlen b iri o la ra k yan str,
1,1 B a rk c r, G re ek P o lU k a l T leo ry ..., s, 89.
m Teleolojik y n te m in c$isizliki k a rsa m a la ra u y g u n b i r yonlem oluu
h a k k n d a bak. s. 432.

365
topluma gerek m utluluu salayabilirdi. E rdem li olm ak iy in in
san olrriak elemekti. Bu da akll ve bilgili insan olm akla m m k n
d. Bu yzden erd em bilgi ile zde idi S o k ra te s iin.571 B ura da
Sokrates'in entcHektikliz rm i,ile karlarz. Bylece entellekte-
lizmin, o nu eitsizliki sonulara ulatracak b ir dier (en nemli)
u n su r o larak d n emasnda yerini aldm grrz.

So krates e rd em in bilgi olduunu syledikten sonra, bilgi gibi

erdemin de retilebilir olduunu ne s r m t r . Ancak erdem in
neyin, nelerin bilgisi olduu k onusunda, m r n n sonuna k a d a r
b ir sonuca u laam am gzkr. Erdem , yi, doru, cesaret, gibi
konular zerinde d np dnp tartlan s o k ra tik diyaloglar, hep
bu k on u la rd a b i r sonuca ulalam adan biterler. E rd e m olan bilgi
nin nasl edinilecei (yani epistemoloji so ru n u ) k on usun da da g
r ak deildir. S okratik Gorglas diyalogundan rendiimize
gre, doru ve yanl inala b ir de doru bilginin b u lu n d u u n u sy
lediine5 b aklrsa, insann bilgisini gerek ve san diye ikiye
ayrdn anlarz. Bu d u ru m d a gerein bilgisine sahip baz kim
seleri, sanlara sahip kimselerden st n tutaca aktr. Bu tu tu
m unu bilgeleri vp, bilgisiz okluu sk sk knaynda gzlem
leriz. Gerein bilgisinin nasl edinilecei k o n u su n d a Taylor'a gre
sonul b ir zme varp varmad belirsizdir. Ancak Taylor s o k ra
tik diyaloglardan biri olan Meo'da S o k ra te sin b ir kleye dou
tan kafasnda getirdii bilgileri h a trla ta ra k geom etri problemini
ijzdrne ba k a ra k , r u h u n un uttu u aslnn bilgisini hocann
tahrikiyle hatrlad yolunda (bilgi a n m s a m a d r biim inde) b ir
bilgi teorisine sahip olduu tahm ininde b u lu n u r.513 Russell da bu
gre katlarak, sokratik eitim teorisinin pythagorasclarn reen-
karnasyon retisine, bilgi a nm sam adr g r ne dayandn
syler.574

511 S o k a lc s'in e rd em in bilgi o ld u u n u syledii n o k t a s n d a nn tik k a y n a k

da birleir.
Aristo.lle, N teom aclean E th lc s. [N ik o m a k h o s A h l k l IV . 13. (1444b)
(G reat B ooks of YVcslem WorUl. A rlsto tle I I.) iinde.
London, E ne. B rit. Inc., 1952.
P laton, P ro la g o ra s , 361b.
K senoplon, M em orabilla, IV.VI.7
m Platon, Gorglas, 454d.
SB Tavtor, S o crn les..., s. 147-149,
5,6 Russell, W lsdon of tle W est, s. 69.

366
 B u n d a n b ir sonraki tartma, P laton'un eitsizliki felsefe sis
teminin temel ta olduunu greceimiz idealar rctisinin
so k ra tik bir reti olup olmaddr. E er S o k ra te s bilginin an m
sam a olduunu dnm se, ayn z a m and a b ir de, b u bilginin, in
sann daha nceki bu dnyadaki m rlerinde edindii bilgi deil
de, idealar aleminde edindii, idealarn bilgisi olduunu d n
m m d r? Bu k onuda grler ikiye a y rlm a k ta d r. Baz yazar
la ra gre idealar retisi, Platonun diyalog larn da Platon'un fikir
lerini hocasnn fikirlerinden ayrdetm ek iin b i r ayratr. Nitekim
b u reti s o k ra tik diyaloglarda daha nce ne s r lm deildir.171
Gvenilir ta n k Aristoteles, 'S o k ratesin genel tan m la m ala ra giri
tiini sylemekle beraber,171 idealar retisinin P la to n a ait oldu
unu aka yazar.579 Baz yazarlar ise, S o k r a t e s in genel tanm la
m a la rd a d urm ayp, idealar retisine k a d a r ykseldii, bu reti
nin p laton ik deil sokratik olduu sa v n d a d rlar.580
B u nd a n d a sonraki tartm a, Platon 'u n Devlet diyalogunda i
zilen s t snflar iin kom nist b ir hayat ng ren toplum dze
ni fikrin in Sokrates'in mi yoksa P laton u n m u olduu tartm as
dr. Bu k o n u d a B a rk e rn yorum u, Devletin siyasal teorisinin sok
ra tik k a v ra m la rd an hareket etmi p lato nik so n u la r olduu5*1 gr
, en salam grtr. Bu yo ru m idealar retisi iin dc kulla
nlabilir. id e a la r retisi de sok ra tik ta n m la m a la rd a n hareketle
ulalm p la to n ik sonular olsa gerek. Bu n edenlerden dolay,
(b u ak lam alara Platonun d n n n h a r e k e t n oktasnn Sok-
ra te s in fikirleri olduuna iaret etm i olm a k la y e tin ip ) idealar
retisini ve Devletin siyasa! retisini, P la to n u ele alnca incelemek
daha uygun olur.
imdi Sokrates'in olduuna daha emin old u u m u z fikirlere
dnelim. So krates, erdem bilgi olduuna gre, on un renilebilir,
retilebilir birey olduunu ne s re r. Bu k o n u d a Sokrates, erde
m in asillere zg kaltmsal b ir nitelik old u u n u kabul eden aris

577 rn e in , E ra lp , P la to n ..., s. 3, 19.

578 A risto [te le s ], (H . Z. lken), M etafizik, (I. k ita p )
s ta n b u l, D n ve Y arn T erc m e K lliy a t, 1935, s. 74-75.
m A risto te le s, M etafizik, (1078).
s T ay lo r, S o c ra te s ..., s. 32-33 de, B a rk e r, G reek P o litic a l T h e o ry ..., s. 98n c!e,
b u k o n u d a B u rn e t'n , ...T hales to P la to , s. 121 d e k i y o ru m la rn a k a tla r a k ,
id e la r retisinin S u k ra le s 'e ait c ld u u savn s a v u n u rla r.
O n rk e r, G re ek P u litlc al T le o ry ,.., s. 99.

367
to k r a tik d n te n ayrlp, d e m o k ra tik eitliki d n e y akla
m g r n r. B ir o k y azarlar b u yanltc g r n m e aldanmlar-
dr.M S o k ra te s'in genci diiinii sistem inin sk b i r biimde ince-
lenii, S o k ra te s'in e rd e m in kaltm sal o ld u u n u sa v u n a n ar ba
naz a r is to k r a tik savn yannda olm a m a kla b e ra b e r, hi de demok
r a tik eitliki b i r d n e yaklam o lm adn gsterir. nk
S o k ra te s, erd em retilebilir demi am a, erd em herkese reti
lebilir d e m e m itir. Yani salt eitim ilkesini savu nm am tr. 0-
n u n y a n n a kaltm ilkesini de koy m u tur, Bunu, Platon ve Kse-
n o p h o n d a n ya p la c a k b irok a k ta rm a la rla destekleyebiliriz.5*1 Kse-
n o p h o n 'u n M c m ora bllla ( S o kratesden Anlar) eserind ek i fik
rin S o k r a te s in bu ko n u d a k i inancn en iyi b i im de temsil ettiini
sanyoruz.

i P o p p c r, A k T o p lu m ve D m a n la n I. P la to n , s. 135, 138, 139 da, Sokra-

te s 'tn e n te lle k t e liz m in in tem e ld e e itlik i o ld u u n u , S o k ra te s 'in c n iyiler
y n e tm e li d e rk e n , zillin c e e n d r s tle r y n e tm e li d e m e k isted i in i, b u n u n ,
e n b ilg e le rin y n e tim i gibi o to rite r, e n a sille rin y n e tim i gib i a ris to k ra tik
b ir is te k o lm a d n n e s re r. B u sav in k a n , S o k ra te s 'in e n tellekte-
li/.m inin, hereyi b itirim d e m e k yle d u rs u n , h i b ir ey bilmem diyen
m te v a z n ite lik te o lu u d u r.
O ysa sa n rz S o k r a te s 'in h ib ir ey b ilm iy o ru m s z n n , ben szlerd en
b u k a d a r y k s e k o la n bilgim i bile b ilg e kii o lm a k iin y e te rs iz 'b u lu y o
ru m e k lin d e , b ilg e li e k a r b y k tu tk u s u n u n , b ilg eli e k a n m a z su su z
lu u n u n , bilgelie v e rd i i b y k n e m in i a re ti o la ra k y o ru m la n m a s d a
h a u y g u n d u r. P o p p e r'm s z n e tti i, e rd e m i bilg id e deil, d r s tl k te
a ra y , S o k ra te s 'd e deil, k y n ik le rd e v a r d .. P o p p u rn S o k ra te s 'i eitlik i
y a n s tm a s n n n e d e n i, p la to n ik d iy alo g la rd a k i e itlik i fik irle ri S o k ra te s e
y k ley erek , P la to n u m m k n o ld u u k a d a r fazla e ilsiz iik i b ir d n r
o la ra k ne s rm e p ro g ra m n n b ir p a r a s o lm a sd r.
J K sen o p h o n , M e n o ra b itia , I I I .1.60 da, S o k ra te s 'in b ir k u m a n d a n n a sk e ri ye
te n e k le ri y a n s ra , h e m d o u ta n hem s o n ra d a n k a za n lm b iro k y ete
n e k le re sa h ip o lm a s gerek ti in i sylediini y a za r.
G ene M e m o ra b ilia , 111.1X2 de, H e r doal y e te n e k e itim le gelitirilebilir.
dedii yazldr.
I I I.I X .l de ise, B ir b ed en in z a h m e te k a tla n m a d a d i e r b e d en d e n d a h a
kuv v etli o lu u g ib i, b ir k a fa d a d o u ta n te h lik e le re k a r d a h a c esare tli
olabilir. d e d i in i a k ta rr.
E fla tu n [P la to n ], (S . E y b o lu ), L ysis, 207a da,
(E fla tu n . len , s ta n b u l, R em zi K itab e v i, 1958 in so n u n a e k lid ir) S o k ra
tes, a sil b ir a ile n in olu o lan L ysis iin, iyi so y d a n o ld u u n u belli eden
hali ile gzleri k e n d in e ekiyordu. der.
Pla to n 'u n d i e r b i r o k s o k r a t ik d iy alo glarn da da, Sokrales'i asil soylu
genleri v d n grrz.

'368
 Sokrates sk sk zel b ir tip insan sevdiini doutan
gzel deil, d o u ta n e rd e m e eilim lileri sevdiini sy
lerd i.
En fazla doal y eten ek lere sah ip o lan la rn en Fazla ei
tim e ih tiy alar old u u n u ik n a etm eye alt.., H>
(B unlar e itilirlerse , to p lu m a en y ararl k im sele r olacak
larn , eitilm ezlerse ie y a ra m a z c ah ille r o la ra k kalacak
la rn s y led i)584
S o k ra te sin erdem in retitebilirlii sav, eitliki b ir sonuca
deil, b u bilgiler asndan deerlendirilirse, sanrz eitsizliki bir
sonuca ulayordu: Yksek yeteneklerle domu olmak yeterli de
ildir. Byle do m u olan erdem i renebilme yeteneindeki kim
seler, uzun b ir eitimden gemedike erdem e ulaamazlar. Ama,
zihnen st n dom u olan kimseler, b ir de byle b ir eitimle yk
seltilirlerse, ite o zaman dierlerinin ulam as olanaksz olan bir
dzeye, b ir stnle ulam olurlar. eklindeki b ir kugu, Sok
rates'in b u k on ud aki fikirlerini tutarl olarak sistemletiren b ir
kurgu saylabilir.
S o k ra te s baz kimselerin erdem e doutan daha eilimli olduk
larn syledii halde;w asiller erdem e doutan eilimlidirler
demez. B u nu sylemekten zellikle kanr. H a tta asaletin sahip
lerine e rd e m salamadn aka sylemi gzkr.5" Servetin
de sahiplerine m u tla k a erdem getirmediini sylemiti^., Sofisik
d n n ykt asalet ve je rv e t ilkelerini kullanmaz. Yerine
yeni b ir ilke su n a r, erdem. Bylece h a lk a eitliki b ir ilkeyi sa-
v un uy o rm u gibi gzkr. Oysa ona gre erd em in iki yapc un
suru, erdeme doutan eilim ve eitimedir. Erdeme doutan

M K sen o p h o n , M em orabiU a, IV. 12.

5,5 K sen o p h o n , M em orabiU a, IV.I_3. -
K s e n o p h o n , M em orabU la, IV.I.4. (ilg ili s z ler z etle n e re k a k ta rlm tr).
5,1 E fla tu n [P la to n ], (N. . K sem ih al), K h a rm ld e s, 154e, 155a.
sta n b u l, M illi E itim B akanl Y u n a n K l sik le ri, i 949 da ise, S okrates,
A tin a nn e n asil a ile le rin d e n b irin in olu o la n K h a rm id e s'i, ailesinde ru h
gzellii o ld u u n u , felsefe sevgisinin bu aileye S o lo n 'd a n geldiini syle
y e rek v e r.
** L ae rte li D iogenes, 11-31 de, S o k ra te s 'in Tek iyi v a rd r, bilgi; tek k t v a r
d r, c e h a le t; s e rv e t veya soylu dou, sa h ip le rin e h i b ir o n u r getirm ez...
ded i in i s y le r.
E fla tu n [P la to n ], (N . B e rk es), S okrates'in. M d a fa a s [S a v u n m a ], 30b.
s ta n b u l, M illi E itim B akanl O kul K l sik le ri, 1946. da,
A tin a lla r k a r s n d a sa v u n m asn yap an S o k ra te sin B enim grevim , size
p a r a ile e rd e m in elde edilem eyeceini.... s y le m e k tir. dedii yazldr.
A yrca, b u k o n u d a b ir nceki d ip n o tu n a baknz.

369
eilim, a ris to k ra tik savdr. Eitim ise, daln nce P rotagoras'm
da belirtmi olduu gibi,5,8 para iidir. Ancak d u ru m la r iyi olan
lar iyi b ir eitim alabilmektedirler, Sokrates'in zanjannda zen
ginlerden asil olmayan b u rju v a la r ekonom ik uralaryla me
guldrler. Eitim e, felsefeye dk n olanlarsa, m lk gelirleri ile
geinen, baya! ticari ilerle uramayp, zam a n la rn yksek bil
gilere ayran a ris to k ra t ouklandtr.

Sokrates, kendini bpyle erdemli kiiler o la ra k yetitirebilecek

kimselerin az olduunu ve her zam an da az olacan syleyerek,5,1
entellektelizminin elitist niteliini o rtay a koym u olur. Entel-
lektel elitizm Sok ratesin siyasal d n e kazandrd yeni bir
oligarik fikirdi. Bylece Sokrates'in su nd uu erdem , bilgelik, azl
n oklua stnl fikrinde son b u lu r ki, bu azln da, ad sy
lenmese de, a r is to k ra tla r olduu, y u k a rd a akladmz nedenler
den dolay anlalr. Aslnda Sokrates'in dncesi bu no k ta d a son
bulmam, b u n oktad a balamtr. nk zam an dem o kratik d
zeninin bocalad srada, aristok ratik hareketin diriliinin temsil
ciliini y ap an Sokrates'in ba amac, sofizmin ykt aristok ratik
eitsizliki deerlere yeni yklmaz tem eller salamakt.
Burada, Sok ratesin ahlk zerine fikirlerind en siyasal d
nne geebiliriz. Sokrates, hibir partid en o lm a m a k la beraber,
demokrasinin amansz b ir eletiricisi idi ve a ris to k ra tik kam p a
aktan aa sempati besliyordu.5*1 D emokrasiyi eletirileri de,
dorudan dem o kratik ku ru m lara ynelmi eletirilerdi. Politika
da bilgi ve uzmanln gereinden sz etti ki, bu, dem o kratik

s*> Bak. s. 324-325.

w E fla tu n [P la to n ], (Z afer T alk lo lu ), K rito , 49d. A n k a ra, M a a rif V ekale
ti Y unan K lsikleri, 1942.
w S o k rates sa v u n m asn d a h i b ir p a rtid e n o lm adn, d e m o k ra tik y netim
zam annda, 1. . 406 da, A rgunisae den iz z afe rin in g e n era lle rin in , denize
dp len ask e rle ri to p la m a d la r diye, kzgn H alk M eclisi ta ra fn d a n ,
usule ay k r b ir biim de, tek tek d eil b irlik le y a rg la n p , h a k sz y e re id a
m a m ah k u m edililerine kar koym u o lu u n u , o tu z tira n la r o lig a risin
de, tira n la rn idam e ttirm e k zere b ir zengini y a k a la m a la r e m rin e, h a
yatn tehlikeye a ta rak uym adn syleyerek k a n tla m a yo lu n a gider.
(P laton, S a v u n m a, 32b-d).
S o k ra tes'in d e m o k ra tik y n elim e k a r old u u kesin, a m a knad, e m ri
ne uym ad d i er ynetim oligari o lm a k ta n o k ,b ir tira n lk idi. Spar-
te'ya ve d i er a ris to k ra tik ynetim li polislere, b u ra la rd a k i d z en d e n d o
lay duyduu sem patisine ise, P la to n 'u n s o k ra tik d iy alo g la rn d a ve Ksenop-
hon'un e se rle rin d e sk sk rnslarz.

370
a m a tr politika ilkesine karlk, oligarinin tezi olan1 pro
fesyonel politika ilkesi itli. Platon'un G orgas diyalogundan, Kse-
no p h on 'u n M em orablllasndan rendiimize gre, Sokrates, Ati
n a lIla rn herhangi bir sanatla ilgili konuda, rne in yap inde o
in u sta la rn a , m im arlara danrken, b ir h a ta n n ok daha byk
z a ra rla ra yol aabilecei politikada, bu yolu izlemeyip, dlgerlere,
k u n d u ra c la ra, tccarlara, zenginlere, fakirlere, halk tabakasna,
devlet sanatn bilmeyen bu kimselere s verdikleri iin, kimse
nin k u r r a ile klavuz, mimar, flt alcs semedii halde, magist-
r a la r m fasulye (k urras) ile seimlerini, yeteneksize ve bilgisize
eit siyasal h ak tand iin iddetle e le tirm itir.4 Aristoteles
de R h e to r ik de, Sokrates'in,
K am u m em u rla r k u rra ile se ilm em eli, bu, a tle tle ri ya
rm ay a uygun k im s e le r a ra s n d a n sem ek yerine kur-
. ra y la sem eye benzer.

dediini syler.5,5
Politikadan anlam ayanlarn politikaya k a tlm a m a s gerekirse,
politika ile kim ler uraacak, toplum u k im le r ynetecektir? E r
demliler, yani bilgeler. Sokratesn e thikind e k (a hl knd ak i) en-
tellektel elitizm, siyasal alana entellektel siyasal elitizm bi
im inde yansr.
S o k r a te s in, Platon'un sokratik diya loglarnda ve Ksenophon-
un ilgili eserlerinde pek ok yerde, okluu, yeteneksiz, bilgisiz,
zayf, a h m ak , vahi kalabalk olarak deerlendirdiini grrz. Bu
na karlk erdemli, bilgili azla toz k o n d u r m a m a k ta d r; onca

5,1 B a rk e r, G re ek P o litical T h eo ry ..., s. 94.

sw P la to n , P ro ta g o ra s , 319b-319c.
K sen o p h o n , M em orabllta, I. II. 9.
A yrca S o k ra te s 'in d e m o k ra sin in en p a rla k n d e ri P e rik lc s'i k t b ir devlet
a d a m o la ra k b u lduunu (P la to n , C orgias. 516d.), A tina d e m o k ra sisi iin
d e te k a r is to k ra tik k u ru m o tan A reo p ag u s'u v d n (K sen o p h o n , Me-
m o ra b ilia , I I I . V. 20) b u n a k a rlk d e m o k ra tik H a lk M eclisini, ann
d o k to ru , k e n d ile rin e ac ila la r y e d iriy o r diye, o c u k la ra ik a y et ettii,
o c u k la rn da kendi iy iliklerini, sa lk la rn iste y e n d o k to r u deil, ay
h a k l b u ld u u , o cu k lard a n k u ru lu b ir m a h k e m e y e b e n z e te re k , k m se
yip, id d e tle sald rd n biliyoruz (P la to n , C o rg ia s, 5 2 le -5 2 2 b .) N ihayet
S o k ra te s , a ris to k ra siy le y netilen po lislerd ek i ( z e llik le S p a rta 'd a k i) si
y asal d z en lere olan h a y ran l n sa k ia m a m tr.
(E f la tu n [ P la to n ], (Z afer T alk lo lu ), K rlto n , 52e, s ta n b u l, M a a rif V e
k le ti Y unan K lsikleri, 1942).
W5 A risto te le s, R h eto rik , II. 20 (1393b).

371
 he r insan n deil a n c a k baz insanlarn dediklerinin bir deeri
vardr.596 B ir k o n u d a kalabaln deil, o konuyu bilenlerin s
z,sn h e rk e s te n o k deerli biri varsa o n u n sz dinlenmelidir.*
'Doruya v a rm a k in, sayya deil, bilgiye baklm aldr.5 (B u fi
kir d e m o k ra sin in say gc ilkesine ka rlk, oligarinin nite
lik gc ilkesidir.) E n by k ilerin b a n d a bu lu nan a d a m d a
e n byk o lg u n lu u n bulunm as gerekir.60 O nu n gznde yetenek
li azlk ile yetenek siz okluun deer fa rk n n m ate m a tik b i r ifa
desini d e yakalarz. Gorglas diyalogunda T hrasym akh os'la ta rt
an S o krates ona, bir bilge ad a m on bin bilge olm ayandan da h a
iyidir fik rini k a b u l ettirmeye alr.401 H a trlanaca gibi ayn
sz d a h a nce H erakleitos sylemiti; ihtim al Sokrates o nun
fikrini te k ra rly o rd u .602 Bylece S o k ra te sin Y unan siyasal d
nnde, eitsizliki izgi zerinde y e r alm olduunu gsterdi
imizi sanyoruz.

Eitsizliki yannn egemen o lm a kla b eraber, Sokrates'in bir

de eitliki y a n n n b u lun du un u sylemitik. B un un izlerini Pla
ton'un so k ra tik diyaloglarnda, K se n o p h o n 'u n eserlerinde a k ta r
lan baz fik irle rin d e yakalarz. Ama o n u n asl eitliki yann temsil
eden taraf, yaaydr. K t k a n a a t geiniyordu. evresinde asil
ocuklar k a d a r , A ntisthenes gibi be p a ra sz olan ve v atanda ol
m ayan k im se le r de vard. Kle, yabanc, zanaatk r, zengin, fakir
nne gelenle kon uur, nne gelenle tartrd."1 Bu, onun,

* rnein, P la to n , K rllo n , 44d, 47c; P la to n , G orglas, 5I6c, 549a; E fla tu n

[P la to n ], (N . . K se m ih a l), L ak h cs, 184d, 184e, ts ta n b u l, M aarif V ek leti
Y unan K l sik le ri, 1942; X sen o p h o n , M eorablllu, III , V II. 5.
j j m P la to n , K rito n , 47a; 47c; 47d.
sj9o P la to n , K h a m ld e s , 184c; 197e.
i P lato n , G o rg la s, 490a.
402 H e ra k le ito s, fr. 49., Dicls (F re e m a n ), s. 28; K ranz (B a y d u r), II. ksm , s.
87 de.
601 E fla tu n { [P la to n ], (A dnan C em gil), M enon d iy alo g u n d a , (ts ta n b u l. M a a rif
V e k le ti Y u n a n K l sik le ri, 1942) o n u n b ir k le ile k o n u m a s ve kleye
y u m u a k h ita p la r a n la tlr.
K sen o p h o n , le n , I I I de, b u lende, m is a firle ri e len d iren can b a z la r iin,
tcsln S a v u n m a s , ts ta n b u l, R em zi K itab e v i, 1962),
K ynik A n tis lh e n e s 'in S o k ra te s'in p e in d e n a y rlm ad n , P la to n u n Savun-
m a sn d a n , h e r k a d em ed e n , h e r z a n a a tta n in s a n la rla u s a n m a k s u n ta r t
tn re n iriz .

372
avam la evre kurm ayan a risto k ra tla rn nyargsndan uzak oldu
u nu g sterir.
Eitliki fikirlerine gelince, nce erdemin bilgi, erdemsizli
in, k t l n ise, bilgisizlik olduunu, ktln bilgisizlikten
geldiini syleyip, buradan, kim senin bilerek ktlk yapm aya
ca, b t n ktlklerin altnda bilgisizliin yatt sonucuna va
rr.404 B u fikir, baz insanlarn d outan iyi, baz insanlarn dou
ta n k t o ld uuna inanan Y unan'n yaygn eitsizliki ahlk yarg
sna zt o lan insaniyeti eitlik fikridir. Ancak Sokrates, b u ok
nem li eitliki Fikri, ileyip gelitirmeden, bundan dier eitlik
i fik irle r k arm adan brakm gzkyor.
S o k ra te s Yunanda yaygn b i r dier eitsizliki nyargya, a
lm ann, kol iinin, z a n a tla n n aalk uralar olduu yargs
n a ka tlm a m tr.6 Platon'da gelitirilecek olan kadn erkek eit
lii fikrinin ilk tohumlarn da S o k ra te sde grrz. Lakedaimonia'-
y ( S p a r t a y) ve Giriti verken, b u ra la rd a eitimleriyle nen
yalnz erkeklere deil, kadnlara d a raslandn syler.4" Ksenop-
h o n 'u n leninden, eitli h n e rle r gsteren cambaz kz iin,
B kzn y a p tk la r d o stla rm , k a d n y a rad ln n erke-
inkinden, yaln;: kuv v et dnda, h i b ir aa l n n o lm a
dn g ste rm e k te d ir. u halde iinizden evli o la n la r k a
rsn n ren m ek iste d ik le rin i ona re tm ek te n ek in m e
m eli dirler.601
der.

601 P la to n , G orglas, 358b-c; 509e.

s P la to n , G o rg ias, 512c-d de, S o k ra te s K allikles ile ta rt m a s n d a , g em ici
lik, a ra y ap cl gibi z a n a a tla rn faydal z a n a a tla r o ld u u n u , b u n a ra
m en b u z a n a a tla rn aa g r l p , k en d in i d aha yksek b ir m esle k y a da
so y d a n g re n le rc e ,bu z a n a a tla rd a n o la n la rd a n kz a ln p v e rilm ed i in i
b u z a n a a tla r aa grm en in gl n o ld u u n u syler.
K se n o p h o n . len, III de, b u lende, m isa firle ri e len d iren c a n b a z la r iin,
S o k ra te s 'in Bu o cu k lar sa h id en b u e keyif veriyorlar, a m a e m in im ki biz
k e n d im izi o n la rd a n s t n saym aktayz, diyerek, bu gibi z a n a a tla ra ve bu
gibi k im s e le re k ar m ev cu t n y a rg y knayc b ir tu tu m tak n d n g
r r z .
A yrca, k iisel d n n d e alm ay a a gren K sen o p h o n , (M em ora-
b illa , I. I I . 20 de), S o k ra te s 'in H e sio d o s'u n alm ak a y p d eildir s
z n te k ra rla y p , alm ay v d n y azar.
m* P la to n , P ro ta g o ra s , 342d.
m K scnoplun, len, H , { H ay ru llah r s evirisi, s. 2 0 O ek o n o m lk o s adl
e se rin d e k a d n n erkee gre a a l n sa v u n m u o lan K s e n o p h o n u n bu
k o n u d a k i tan k l n a (,'uvenebiliriz.

373
 Sokrates' in bir dier eitliki fikri, d o s tla r aras ilikilerle
ilgilidir, Gorgias diyalogundan unlar sylediini reniriz,
B a n a yle p d iy n r ki, h ir insan b a k a b ir insana balayan
cn sk do stlu k , eski b ilg e lerin dedii gibi b irb irle rin e
benzey en leri [e itle ri] b a lay an dostluktur. 1

Bu fikir ve K sen op ho nun Menorabla'da aktard, dostlar

arasnda m lk lerin o r ta k olduu fikri"* S o k ra te s in szn ettii
eski b i l g e l e r i n py thagorasclar olduunu o rtay a karr. Bu, ay
n zamanda, S o k r a te s in genel eilimi eitsizliki olan dn
iinde, bu genel eilime uymayan baz eitliki fikirlerinin kayna
hakknda bize baz ip u la r da verir.

Sokrates'in h e r snftan insanla k o n u m a sn a yolaan insani-

yeti eitlikilii, o n u n fakirliinin sonucu, k endini bu gibi kim
selerle b enzetirm esi eseri olabilir. Kadn-erkek eitlii fikirlerinin
bir kayna (kad n larn n Atina kadnlarn a gre o lduka serbest
olduklar) S p a rta dzenine hayranlnn b e ra b e rin d e getirdii b ir
fikir olabilir.410 Ancak bu konuda pytlagorasc eitlik anlay onu
daha ok etkilemi olmal. nk k adnn bilge olmas, S p a r ta -
dan ok pytlagorasc topluluklarda grlen b ir olgu idi. Hele o r
tak mlkiyet derecesine varan d ostlararas eitlik, aka pytha-
gorasc kaynakldr. Ancak bu eitlik, pythagorasclar incelerken
grdmz gibi, aristokratik bir eitliktir. N itekim Ksenophon,
Sokratesin d o stla r aras eitlii ne s re n konum asnn deva
mnda.
*0 lalde nasl o lu r da erefli ve iyilerin siyasal a y rc a
lk la ra o rta k [e il] o lm a la rn d a n b a k a b ire y doal o la
bilir.

dediini yazm aktadr. Bu ipucu da Platonun (ilerd e greceimiz)

ynetici bilgeler snf yeleri aras eitlik fikrinin seceresinin
kaynan gsterir.
Sokratesin eitliki yan egemen yan deildir, tnsaniyeti
eitlik fikri ve tutum u, her snftan in sa nla kon u m a biiminde
bir jest, olarak kalmtr. Bu fikirden h areketle zam ann sosyal

W1 Platon, G orgias, 510b.

sm K senoplon, M enorallll, II. V. 21.
610 Caroll, ...G reek W oma, s. 201 ile, K adnn se rb e s tis i fik irle rin d e S o k ra
tes'in A spssi^ 'dan etkilenm i olabileceini syleyerek, b r d i er k aynaa
iaret e tm i olur.

374
ayrcalklarna kar fikirler ne s rm , uraya girimi deil
dir. Z am annn z g r-k le , vatanda m etoikos, Hellen b a r b a r ay
rm larna ta m a m e n katlmtr.*11
Sokrates'in Gorglas diyalogunda, T hra sy m a k h o s ile tartrken,
kuvvetlinin hakkn savunan T h rasy m a k h o s'a kar adaleti saI
vunurken, adaletsizlik etmenin ona u ra m a k ta n d a h a irkin vc
adilliin eitlikte olmas, yalnz yasaya deil, doaya da uygun
dur.612 deyiine bakp, onun eitliki b i r ad alet anlayna sahip
olduunu ne sren yazarlar vardr.611 Oysa Sokrates'in szn
ettii eitlik, genel anlam da b t n in s an lar a ra sn d a bir eitlik
olmayp, yanlzca eitler aras, rnein iki bilge, zgr vatanda
aras eitliktir. Aksi halde Sokrates'in, v a ta n d a - metokos, zgr-,
kle, H e l l e n - b a r b a r eitliini savu ndu u nu sylem ek gerekir ki,
b u eitlikleri savunmad ak olduuna gre, S o k r a te s in eit sz
cn kulland -halde, eitliki b ir adaletten ya n a olmad orta
dadr. S okrates'in b u ra d a h a tta v a ta n d a la rara s eitlii savunduu
sav da anlam sz olur. nk eitsizlik v a ta n d a la r emberinin
darl genilii ile ilgilidir. V a ta n d a la r em beri ne k ad a r dar,
b u yzden eitsizlik ne ka d a r ar olu rsa olsun, vatandalk em
beri iinde k a la n la r elbet eit siyasal h a k la ra sahip olacaklardr.
Bu, Y u n a n n vatandalk kavram nn zorunlu sonucudur.
N itekim K rito n diyalogunda, S o k ra te sin (P laton 'u n b un dan
geni lde y ararlanp gelitirecei) zel b i r eitsizliki fikrini
daha yakalarz; toplum, yasalar karsnd a bireyin eitsizlii, top
luma k a r bireyin eitsizlii. Bu diyalogda dostlarnn kama

611 B u k o n u d a k i tu tu m u y la ilgili o la ra k b a k n z : E fla tu n [P la to n ], (P. N,

B o ra ta v ), E u th y p ro n , 4b. A nkara, M a a rif V ek leti Y u n a n K lsikleri, 1942.
S o k ra te s 'in , b i r c retli rgat c e z a la n d rrk e n ld rd in b a b asn
m ah k e m ey e verm eye giden E u th y p ro n 'u , b ir y a b a n c iin b a b a sn a bV
le b ir su y kleyiini knay.
K lelik h a k k n d a , P laton K rilo n , 53e deki sz, { ta rta k la n a r a k b ir kle
g ibi y a a m a k ta n s a llim e raz o lm a l). P laton, G orglas, 489d. (H e rh ald e
k lele rin se n d e n d a h a kuvvetli o ld u k la r iin se n d e n d a h a iyi o ld u k la rm
sa n m y o rs u n sz), K senophon, M e m o rab llla , II. II. 2. Hi d o stlarm z
kle y a p m a n m tam a m e n ad aletsiz , d m a n la rm z kle y a p m a n n a d a
letli o ld u u n u d n d n m?, IT. X. 3 : ( d o s tu n a y a rd m etm ey en b ir
a d am , klene b a k y o r, d o stu n a b a k m y o rsu n diye k n a y a ra k ) D ostun
H errn o g en es'i b irok kleye e d e er say arn , sz.
612 P la to n , G orglas, 489a.
613 rnein P o p p e r. Ak T oplum vc D m a n lar I. P la to n , s. 138 dc bu g
r savui".

375
n e rile rin i redd eden Sokrates, b ir vicdan m u h aseb esine giriir.
A tina y a s a la rn kiiletirip, yasalar bizi yle sorguya ekseler
diye, k en d in i sorguya eker. B u r a d a kendisinin yasalarla, to p lu m
la z m ni b i r szleme yaptn belirtir. Bu szleme yasalarn ko
nu lm a s, top lu m u n, devletin k u ru lm a s ile ilgili b i r szleme de
ildir. Yalnzca y asalar, Atina to p lu m u , o n a baz h a k la r ta n m
tr, S o k r a te s de b u h a k la r d a n y a r a rla n m a karl, yasalara u ym a
ve b u y a sa la r (kendisine b ir o k y a r a r la r saladklar gibi) ceza
la n d rn c a da, cezay k a b u l etm eye raz o lm u tu r. B u n u n la b e ra
b e r b u szlem e eitliki b i r szleme deildir. Devlet yasalar
S o k r a te s 'e u n u sylerler.
(S eni biz d n y a y a g e tirip besley ip y e ti tird ik ) sen in
a ta la r n d a b iz im o cuum uz, klem izdir, byle o lunca
senin h a k la rn b iz im h a k la rm z a eit o tur ttu?*,u

B u anlayta, grld gibi to p lu m ve yasa la r k a rs n d a b ir e

ye h i b ir h a k ta n m a y a n , yalnzca grevler ykleyen p la to n ik top
l u m - b i r e y eitsizlii g r n n tohum lar vardr. P la to n 'u n bu
eitsizlik t r n ne k a d a r gelitirdiini ilerde greceiz.
G rld gibi S okrates, baz eitliki fikirlere sahip olm ak
la b e ra b e r , eitsizliki yan ar b asan , d n n n temeli ve ge
nel nitelii eitsizliki olan b ir d n rd . O, s o n u n d a a r is to k ra t
larn st n l n e v a ran azln stnl- geleneksel savna,
za m a n la yp ra n m olup, sofizmin kkten ykt asaletin s t n
l, servetin stnl s a v la n yerine, entellektelizm i ile,
erdem lilerin stnl fikri ile yeni b ir temel k azandrm tr.
Platon vc Aristotelesin b yk Felsefe sistemleri bu tem eller s
t n d e ykselm itir. Bilgelerin st n l sav o k a d a r etkili olm u
tu r ki, zam anndaki ve ke ndisinden sonraki eitliki FelseFe okul
larnd a, kyniklcrde, epikroscularda, stoiklerde bile, vazgeileme
yen b ir eitsizliki u n s u r o la ra k kalm tr.
Sok rates'in eitsizliki yn, gl b ir FelseFe a k m n a yol a-
arken, zellikle yaam nd a gzlemlenen eitliki y n de eitli
FelseFe o k u lla rn a yol am tr. Megara, E s - E re tria , K yrene ve
K ynik ok ullar, kk so k ra tik okullar olarak bilinen, byle
eitliki yanlar ar basan, a m a eitsizliki Yunan to plum un da
yaygn b i r kabul grm em i olan Felsefe okullardr. S o k r a te s in
eitliki Fikirleri, te yand an (dostlararas eitlik fikriyle) epiku-

n* P la to n , K rlto n , 50 a-d.

376
roscular ve stoikleri de etkilemitir. Ama Sokrates'in asl nemli
etkisi byk sok ratik okullar olarak bilinen eitsizliki platon-
cu ve aristotelesci felsefeler zerine olm utur. Kynikler Sokrates'
in eitliki yanlarn alp gelitirirlerken, Platon onun eitsizliki
fikirlerini filozof - yneticiler derecesine kadar ileyip doruuna
ulatrm tr.

Sokrates, . . 399 da, d e m o kratlar tarafndan, dem okratik ku

r u m l a n yerip, mevcut y asalarn kmsenmesine sebep oluyor61
diye ( b ir de dinsizlik diye gsterm elik b ir nedenle birlikte) m a h
keme edilip idam a m ah kum edilmiti.

E T S Z L K BYK FE L SE FE SS T E M L E R

Sofizmin, eitsizliki aristo kratik k lt r yer

le b i r ettiini grm tk. Sofizm, ykt a risto k ra tik eitsizliki
deerler yerine, yeni, d e m o kra tik eitliki deerler y aratm ay a a
lrken, sofizme kar gl b ir aristo kratik tepki hareketinin ba
ladn anlatm tk. Bu tepki hareketinin dem o kratik eitliki kl
t r n yaratlm as h a reketinden baskn ktn aklamtk. Sok
rates bilgelik kavram ile b u tepki hareketine gl b ir temel sa
lamt. E itsizlik i-b y k felsefe sistemleri b u temel zerinde
ykseldiler. Bu eitsizliki felsefelerin ku rucusu olan Platon ve
Aristoteles, bu yolda, eitsizliki Yunan uygarlnn o zam ana ka
d a r birikm i b t n kltrel mirasndan yararlan dlar. Temeldeki
a risto k ra tik eitsizliki inanlarn, doa felsefesi (kozm oloji),
din felsefesi (teoloji), tarih felsefesi, toplum ve siyaset felsefesi
(c th ik ), ( d a r a n lam d a) insan felsefesi (psikoloji) belisi iinde,
b t nc b ir genel felsefe halinde ilediler. Bu yzden felsefelerine
byk felsefe sistemleri denir. Biz b u felsefe sistem lerinin teme
linde eitsizliki inanlar yatt iin, ve hiy erarik b ir yapya sa
hip olduklar iin eitsizliki byk felsefe sistemleri dedik.
Platon ve Aristoteles, olgunluk alarn ..IV. yzylda ya
am dnrlerdir. Bu yzyl, polisin gelimesi devrine deil
k devrine raslar. B una ram en biz bu d n rle ri polisin
gelimesi devri d n iinde inceleyeceiz. n k b u iki d
n r de, polisin knn baladn sezmi olm a k la beraber,
polisin azametli devirlerinin deerlerine sarlp, b u nla r felsefe
sistemleri biimine sokup, polis k lt r n klsik olgunluuna u-

HS K s e n o p h o n , M u m o r a b i l l a , |. H , 9.

377
latrn ulard r. Ayn yzylda yaayan kynik felsefenin kurucula
rn ise, d n ve deerleri polisin k olaylarndan etkilen
mi olduu, farkl bir deerler sistemine sahip olduk lar iin, po
lisin k devrinde inceleyeceiz. Kynik d n r le r polisin
k hareketinden etkilenerek deerlerini polisi akn b ir ereve
iine yerletirirlerken. Platon ve Aristoteles, polisin kne bir
tepki ile, b u k nleme amacyla, deerlerini srarla polis sos
yal erevesi iinde tutm ulardr, 1

PLATON (. . 427-347)

E g e r t a r i h b u a n a k a d a r g e n i l iid e e i ts i z l i i n t a r i h i
o l a g e l m i s e , P l a t o n ' u n e i ts i z l i k f e l s e f e s i n i n s i y a s e t fel
se fesinde yzyllarca h r m e t g r m o lu u n a a lm a -
m a l d r . 816

Orduda hoplit olarak grev gren So k rate s'in orta halli bir
aileden olm asna karlk, savaa svari o la ra k katlan Platon,
Atina'nn en asil ailelerinden birinin olu idi.7 A ristokratik bir
kafaya sahipti. Bu yzden hocasndan ( S o k ra te s 'd e n ) ald eit
sizliki tohum lar, ulu b ir eitsizliki felsefe sistemi k u ra n a kad ar
ileyip, gelitirdi. Zam annda d e m o k ratlar a r b a sm a k la beraber,
Atina ve Yunan, parti kavgalar, snf savalar iinde idi. Toplumun
snf savalarndan kurtulm as iin (snfsz eitliki b ir toplum
nerebilirdi) kar yolu, ler snfn kabnda tutu ld u u kat snf
ayrmna dayanan b ir toplum un ku rulm asnda grd.*11
Sokrates bilgiye ve bilgelere nem vermiti. Platon b uradan
hareket edip, bilgiyi, derin bir metafizik felsefe, bilgeleri tanrsal
filozoflar derecesine ykseltti. Sokrates bilgelerin ynetimini is
temiti. O bu eitsizliki fikri, toplumu bir f ilo z o f - k r a l ya da bir
avu f i l o z o f - krallarn ynetmesini isteyecek k a d a r ilerilere g-

M6 W illiam E b cn stein . G reat P o llllc al T h ln k e rs, Nevv Y ork-C licago-Sanfran-

d sco -T o ro n to , H oll-R ielart-W inslon, 1960, s. 4.
i* G r d m / . S '^ i ( b a k . s. 121.) Y u n a n 'd a a s k e r l e r s i l a h l a r n k e n d i l e r i
s a l a r l a r d . Z e n g in a s i ll e r s v a r i o l a r a k , h o p l i t t a k m d z e b i l e c e k e k o
n o m i k g t e o l a n l a r h o p lit o l a r a k , b u g t e o l m a y a n l a r h a t i f p i y a d e o l a
rak savaa katlrlard.
Platon, ilesinin asil b ir aile odgunu sjv te m e k le k alm ay p , A tina'nn
sun kral K odros'n, daha yerilen: g iderek, la n r P o seid o n 'u n soyundan
pekliini syler. (B ak. E flatun [P la to n ], (S. E. Eybolu-M . A. Cm coz),
Devlet JfiSr.. sta n b u l, Remzi K iiabevi. 1958.
** Popper, Ak T oplum vc D m anlar I. Plton, s .50.

37 S
trd. S okrates, toplum un btn yelerinin ayn szlerle ayn ey
leri kastetm elerini, ayn fikirler zerinde birlem elerini salamak
iin, iyilik, erdem, cesaret gibi k a v r a m la r n genel tanm la
m alarna v a rm a k istemiti. Platon ise, b u ta n m la m a la rd a n hare
ketle, idealar felsefesini kurup, bu k a v ra m larn , yalnz tanm lam a
lar olmayp, ayn zam anda gerek varlk lar old uk larn ne srd.
Nesneler alem inden baka b ir de id ealar alem in in bulunduunu
syledi.415 Bylece eitsizliki bir dnya g r n savunmaya elve
rili olan idealist b ir genel felsefenin temel direini dikmi oldu.
P laton'un siyaset felsefesine gemeden nce, siyaset felsefesi
ni iine yerletirdii genel felsefesini grp, s o n r a siyaset felsefe
sini inceleyeceiz. Genel felsefesini olgunluk ve yallk devri diya
loglarndan dkeceiz. Siyaset felsefesini ise, d a h a ok Devlet (Po-
Itela) ve Yasalar (Nomo) diyaloglarn izleyerek ortaya koymaya
alacaz.

P la to n un E itsizliki d e alist G enci Felsefesi

Platon idealist bir filozoftu. dealist b ir felsefe kurdu. Felsefe

tarihileri idealist felsefe terimini, o n u n ne sn e ler dnda var de
dii Idea ka vram ndan esinlenerek ko yd ular, id e ala r retisi
onun felsefesinin temel retisidir. Ona gre, v a r o ld uu nu savun
duu, m a d d e d b ir varlk olarak tasarlad idea, maddeden
nce gelir. O nun iin biz de Platon'un genel felsefesini incelerken
nce ideadan balayp, aaya doru, ( n e s n e le r dnyasna doru)
inersek, P la to n un nem sras bak m n d a n izledii yolu izlemi o-
luruz.
Platon idealarn varln nasl k an tla r nce onu grelim. Pha-
ldon diyalogunda, diyaloglarnn ba k a h r a m a n olan hocas Sok-
rates'e idealarn varln aa yu kar yle k a n tla tr : Bizde bir
eitlik fikri vardr. Bu fikir bize bu dnya nesnelerind en gelmi ola
maz. nk bu dnyada tam olarak b irb irle rin e eit hibir ey
yoktur. Ancak birbirlerine eitli derecelerde benzer eyler vardr.
Oysa biz bunlara baknca, kafamzda, m k e m m e l b ir eitlii d
nebiliyoruz. Bu dnyada benzer eylerin bize hatrlatt mkem

B u a k la m a la rm z d a , ideni devlet, filo zo f-k rallar y n e tim i tasarsn n ,

S o k ra te s in b ilg e ler ynelim i fik irle rin d e n lc re k e lle u lalm platonik
so n u la r o ld u u eklindeki B n rk e rn (G re ek P o ltlic a l T h e o ry ..., s. 99 da-
ki) y o ru m u n a dayandk.

379
mel eitlik fikri bize b u dnyadan gelmediine gre, ru hum u z onu
m adde ile, bedenim izle birlemeden nceki r u h l a r alem inde edin
mi olmal. O rada m kem m el eitlii, eitlik ideasm grm, onun
bilgisini edinm i o lm al k, bu d n yad a o n a benzeyen mkem m el ol
m ayan eitlikleri grnce, te dnyann m k e m m e l eitlik ideas-
n anm sasn ( h a tr la s n ) .610 O halde, b u dnyaya gelmeden nce,
eitlii o ld u u gibi, te dnyada, m k e m m e l iyi, m kem m el g
zel gibi eyleri, yani iyi ideasm, gzel ideasm v.b. ta n m tk " '
(P la to n 'u n idealar retisinin pythago rasclarn reenkarnasyon
retisinden esinlen m i olduu ak. Bu reti, P lato n'u pythagoras-
clarnkine be nz e r eitliki ve eitsizliki s o n u la ra gtrecektir.)
P laton'un id e a la n n varln k an tla m a k iin eitlik kavram n r
nek alm olm as konu m u z b ak m n dan m u tlu b ir raslantdr. Bu
rad a n kardm za gre ve dier d iy aloglarnda d a aka iledii
gibi, Platoria gre nesneler dnyas eitsizlikler dnyasdr. Nesne
ler dnyasnda ta m eitlik yoktur. Tam eitlik idealar dnyasnda-
dr. nk o ra d a b t n v arlklar n esnelerden ta m a m e n arnm
salt idealardr. Bu yzd en deerce birb irle rin e eittirler. Oysa nes
neler dnyas yle deildir, td e a d a n pek az pay olan nesneler ya
n sra, b i r idea o lan akim nesne ile b irlik te b u lu n d u u canllar
(insanlar) da v a r d r , insa n la rd a akl eitli derecelerde olduu
iin, insanlar, ha y v a n la rd a n tanryt, akllarnn ora n n a gre b ir
aamal eitsizlik dizisi halinde sralan rlar. Platon'un eitsizliki
dnya grne, eitsizlik ideas ilikisiyle im dilik b u k a d a r de
inmekle yetinip, ileride daha ayrntl o la r a k incelemek zere,
idealar retisine dnelim.

Platon varlklar dealar ve nesneler o lm a k zere ikiye ayr

mtr. B u ayrm la birlikte eitsizlikilii de balar. d e a ta r m
kemmel, deimez, iyi varlklardr. N esneler ise deien bozulan
kt varlk lardr. Nesnelerin idealarn k t k o p y a la n olduunu
syleyen Platon, o nla rn gerekte var o ld u k la rn d a n bile kukulu-

E flatun. [P katon], (H . R. Akdem ir-S. K. Y e tk in ), FJaidon, 74a - 75c. s ta n

bul, M a a rif V e k le ti Y unan K l sik le ri, 943 .
u ' R ussell, . W e s le m P h ilo so p h y , s. 154 de, P la to n 'u n dedii gibi m u tla k
eitlik lik a s n a s a h ip olduum uzu sa n m y o ru m , d e r. D evrin tek n o lo jik
olanaklarm a gre, g re c e b ir e itlik k a v ra m n a sa h ip olduum uzu syler.
M utlak e itlik k a v ra m n a sahip old u u m u z d n ls e bile, b u n u n belli b i r
yaa v a rm a d a n c dinilnodiini syleyip, e itlik k a v ra m n n g zlem lerim i
zin r n o ld u u n a ia re t eder.

380
dur. dealar nesnelerden iyi olduklar gibi, idealar alemi dc nes
neler alem in den iyi ve ondan stndr.621

Platon, VII. M ektubunda, yksek genel felsefesi le ilgili ola

rak, Benim bu mesele zerine yazlm b ir eserim yoktur, olma
y a ca k tr da; nk bunlar teki b lm le r gibi sz kalbna soku-
lamaz.03 diye belirttii gibi, idealar alemine ilikin fikirlerini yaz
m am tr. Bu d u ru m da , idealar alemi hakkndaki fikirlerini, diya
loglarndan yakaladmz baz ipularna gre biz kurm ak zoru n
dayz.

id e a la r alem inde tanr ile zdetirdii bir iyi ideas vardr.424

Nesneden arn m salt ideadr bu.60 iyi -ideas akl ile de zdetir.*"
Gene akl ile zde olan insan ruhlar, b u n d a n kopup nesneyle
birleip b ed e n e hapsolmu olan, so nra gene iyi ideasna dnp,

^ H ris tiy a n ve slm teolojisinde, te d n y a n n asl, gurek vc st n atem ,

b d n y a n n yalan c ve aa alem o ld u u fik ri, P la to n 'u n bu felsefesin
d e n g e lm e d ir.
P la to n b u ik ili a le m iin, aklla k a v ra n a b ile n id e a la r alo mi (m ak u l
a te m ) ile, d u y u m la rla k a v ran a b ile n n e s n e le r alem i* (m ah su s alem ) te
rim le rin i k u lla n r. Giz, id e a la r a lem in in v arl iden, d u y u m la rla kavra-
n la b ilir a le m in varl nesne o ld u u iin, ksaca, id ealar alem i vc nes-
- n e le r alem i* te rim le rin i k ullandk.
*u E fla tu n [P la to n ], ( ir f a n a h in b a ), M e k tu p la r, VII. M ektup, 341c.
ts ta n b u l. M a a rif V ekleti Y unan K l sik le ri, 1943.
424 ty i id ea sm t a n n ile z d etirii P la to n u n b ir o k diyalo g larn d a ledii
f ik irle rin genel gidiinden a k a a n la lm a k ta d r.
25 E fla tu n [ P la to n ] , (A dnan C em gil), E p ln o m ls, 918b. tsta n b u l. M aarif Ve
k le ti Y u n a n K lsikleri, 1948.
E p ln o m ls P la to n 'u n k alem inden k t b e lirsiz olan d iy alo g lard a n d r. Pla
t o n u n y k se k felsefem i yazya d km em d em e sin e k a rlk diyalog, Pla
to n 'u n . k u k u s u 2 ren cilerin e a n la tm o ld u u b u felsefesini bilen b iri ta
ra fn d a n y a z lm sa bile, b u k o n u d a g v e n ilir b ir k a y n ak o la ra k k u lla n
la b ilir. B iz d e d u ru m u byfe d e erlen d irip , P la to n 'u n genel felsefesini der-
ley ite , P la to n 'u n genel felsefesine u ygun b u ld u u m u z y e rle rd e b u diyalo g
d a n y a ra rla n d k . te yandan s a h te o lm a d n bildiim iz P la to n u n T im a to s
d iy alo g u n d a (42a-b de) ta rm n n n c e e rk e i y a ra tp , ilk m rle rin d e k
t y a a y ap e rk e k le rin ru h la rn d a n , so n ra k a d n la r y a ra tt e k lin d e k i
bilgiyi, P la to n 'u n kadn-erkek s t n e genel e itlik i d n n e u ygun
b u lm a y a ra k , s o n ra d a n k a tm a olab ilece i .k u k u su ile, g v en ilir b u lm a
dk.
yiyi e rd e m le , e rd e m i bilgi ile, bilgiyi a k lla z d etiren Platon, bylece
iyiyi (y a n i d ip n o tu 624 de akladm z gibi ta n ry ) a k lla o zd etirm ek -
te,

331
onunla birleip, onunla kaynap, bu genel ru h iinde kaybolacak
olan p a r a la rd r.
Bu salt akl olan iyi deas m k em m eldir. M kemmel olduu
iin de hareketsizdir.6*1 (H areket etm e biim deitirm e ve m kem
mellikten ayrlm a dernek olacaktr n k ) Evreni yneten g bu
salt akldr.615 (Platon b ura d a n evreni akl ynetiyorsa, to p lu m la n
da, bu genel akldan en byk pay alm olan aklllar, bilgeler, fi
lozoflar y netm elid ir sonucuna inecektir.)

Evrende bu salt akl olan ta n rd a n nesneye aam al bir eit

sizliki dzen vardr. Bu salt akl olan ta n rd a n sonra, ona en ya
kn olan, y aayan tanrsal y a ra tk la r olan gezegenler gelir. Onlar
da canldrlar. Onlarn da akllar vardr. O n la rd a da akl, nesne
olan ksm larn a bu yu rur; onu ynetir; beden ona uyar. Bu geze
genler, hareketsizlie en yakn h a re k e t olan hep ayn mkemmel
hareketi ya ptklar iin, dier canllard an st n ve tanrya en ya
lcn olan varlklardr.6

Bizim canl dediimiz varlklara gelince, b u n la rn , b ir lm

l nesne ksmlar, bir de lmsz ruh, akl ksm lar vardr. Nes
neler dnyas ile idealar dnyas aras ilikileri kuran, bu genel
akldan k opm u paralar olan ru hlard r. P laklrosda sz edilen
andresteia yasas na gre, tanr a rd n d a n giden ruh, onu izleye
mez, gerekleri gremez olup, ktle gmlrse, arlap yer
yzne der. Yeryzne dm ru hlar, id ealar alem inde gerek
leri grme derecelerine gre, filozofa, krala, devlet adam na, idman
hocasna, ozana, zanaatkara, sofiste, tira n a o lm a k zere, e rd e m
ce birbirlerine eitsiz dokuz m eslekten kimselerin tohm larna
derler.1" Ruhlarn bu dokuz dereceli sralan, yalnz Phaldros'da
anlatt b ir sralantr. Dier diyaloglarnda ise ou zam an
l bir sralan k ullanr: bilgi severler, eref severler, ser
vet severler.01

P laton, P haldon, 79a.

*M E f l a t u n [ P l a l o n l , (S. E. S iy a v u g i! ) , P l i le b o s , 30d. s t a n b u l , M a a r i f V e k
leti Y u n a n K ls ik le ri, 1943
w Platon, E p l n o m l s , 981c 982b.
*w E flatun [P la to n ], (H. A kverdi), P la ld ro s, 248c - e. s ta n b u l, M aarif V ek
leti Y unan K lsikleri, 1943.
cs Devlet, 581c de, bu eitsiz deerde in san tipini bilgi-sever, n-sever, pa-
ra-sever o la ra k sralar.

382
 Platon boylece, insanlar da eitsiz derde tipe ayrm o-
lur. Daha sonra Platon, h e r insan ru h u n u n eitsiz ksmdan
m eydana geldiini, fakat bu ksm dan o kimseye hangisinin
egemen olursa, onu bu karektere srklediini syler, tnsann ba
blgesinde, tanrsal, lmez yan, en yksek yan olan, bilgi ile il
gilenen akl ksm vardr. Onun altnda, gste, eref ile ilgile
nen ruh (cesaret) blm, en altta, gbein altndaki dolay
larda, bazla ilgilenen insanin en aalk ksm olan, aa itiler
blm vardr, iyi olan, akln evreni ynetii gibi, insanda da akl
bl m n n dier blm lere egemen olmas, o n la ra hkmetmesi,
bu b l m le rin akla uymasdr. Ama pek az insana akl blm
egemendir. Bazlarna ruh, cesaret blm , ou kimselere de
aa itiler b l m egemendir.
K endilerine akl blm egemen olanlar, bilgeler, b ilg i-se
verler (filozoflar) dr. Ruh b l m egemen olan lar, eref - sever
ler, aa itiler blm egemen olanlar, servet - severlerdir. En
stn insanlar bilgi - severlerdir. Ondan so n ra eref - severler ge
lir; insanlarn en aa olanlar da servet - severler. Bylece to p
lumda deerce birbirlerine eitsiz snfn bu lu n d u u anlalr.
Evreni ve insan akln ynetm esinin iyi o lu u gibi, toplum u da
akln ynetm esi iyidir. Eer toplum a bilgeler egemen olur, bilge
ler ynetirlerse iyi b ir dzen ku rulur; b tn top lu m iyi olur. Top
lum a e re f-se v e rle r, yani as k e rle r egemen olu rla rsa , bu toplum
iyilikte ikinci gelir. Toplum servet - severlerce ynetilirse btn
toplum b e r b a t bir toplum, dzen b e rb a t b ir dzen olur.
Ana hatlaryla Platon'un eitsizliki genel felsefesinin kba
ats b u d u r. nceliklerine siyaset felsefesi ile ilikili olduu l
de yeri geldike deineceiz.

P l a t o n ' u n T a r i h F else fesi

Platon eitsizliki genel felsefesinin iine eitsizliki bir top

lum felsefesi ve eitsizliki b ir siyaset felsefesi yerletirm itir. Pla
to n un toplum felsefesi, bir yan dan y u k a rd a g rdm z gibi ge
nel felsefesine ve insan psikolojisine daya n rk e n , bir yan dan da
tarih grne, yani tarih felsefesine ve z a m a n n n toplumlar
zerine grlerine dayanr. Bunun iin to p lu m ve siyaset felse-

P la to n b u ra d a k i ruh ile. genel a n l a m d a ru h u deil, in sa n a y i itlik veren

c e s a re ti, y reklilii k a s t e d e r .

383
Fesine g e m ed e n nce, tarih felsefesine b i r gz a tm a k yararl ola
caktr.
P l a t o n un ta rih felsefesi dilim de incelenebilir. Birincisi
m etafizik dilim dir. kincisi m itolojik dilim; ncs historik
d li m di r.431
M etafizik dilim i Devlet Adam (Poiitik os) diyalogundan T
karrz. B u n a gre, b ir zam an gelir T anr evrenin ynetim ini ele
alr, b ir s re ynetip , belli alar geince, evreni kendi gidiine b
rakr. T a n r ev rene akl verdii iin, evren kendiliinden geri d
np, te rs y n d e dnm eye balar. E vren, nceleri T a nrn n ynet
tii dev irleri hatrlayp, o nu k o p y a ederek kendini ynettii iin,
ler iyi gider. Ama zaman geip. T a n rn n ynettii devirleri u n u t
tuka b o z u lu r. S o n u n d a bu k t gidie son v erm ek zere, Tanr
evrenin y netim ini te k rar ele alr. Bu, P la ton 'un tarihin sarka
h areketi ya d a syklik hareketi retisidir.6*
P la to n 'u n byle bir retiyi o rta y a atnn nedeni uydu : Pla
ton h erey in hzla deitii ve d e m o k ra tla t bir devirde y aa
mt. A ris to k ra tla rn egemen olduu, a risto k ra tik k u r u m la n n sa
lam, deim ez d u r u m d a b u lu n d u k la r gemi devirlere zlemi vard.
Bu yzden deimezlii tanrsallk o la r a k grm t . Deime ise,
bozulm a, r m e , deimez m k e m m e ld e n gittike uzaklam a de
mekti onca. Zam an n b ir deime, r m e , bozulm a seyri iinde
gr yo rdu .615 Bu bozulm a sonsuzadek srm eyecekti herhalde. Bir
zaman gelecek iler yeniden dzelecekti. Bu dn onu, tarihin
bozulm a ve dzelm e olarak iki devreli syklik b ir h areketle ilerle
dii e k lin d e b i r m etafizik ak lam aya gtrm t.

Metafizik dediimiz dilimin, e v re n in Tan rn n ynetim inde ol

duu, P la to n 'u n devrinden nceki so n devri, mitolojik dilimedir,
K ronos d ev rid ir bu. Evreni T a n r y nettii gibi, evrenin eitli k
sm larn, eitli canllar da, d a h a k k tan rlarn ynettii bu
a ile, aka ilkel kom nal a kasteder. Platon, b u ada

s B u a y rm vc k a v r a m la ir m a la r b e n im d ir.
P la to n , b u k o n u d a fik irle rin i d u r u ltm u gzkm ez. B azan e v ren in ileri
g e ri b i r s a rk a h a re k e ti y a p t n , b a z a n syklik (dngse!) h a re k e t e tl i
in i syler.
s P la to n 'u n deim e d e je n ere lem e d ir fik rin i vc b u fik rin P la to n u n a n ti
d e m o k r a tik d n y le ilikisini, P o p p e r, Ak T o p lu m ve D m a n la r
I. P la to n , s. 23 de o rta y a k a rm tr.

3.84
kadnlara, ocuklara sahip kmak diye birey olmadn, insan
larn to p r a k ta n ve aalardan kendiliinden yetimi bol rnlerle
beslendiklerini syler.656

H storik diliml Y asalarda (N om oi'de) ilemitir. Bu devrin

genel ta rih gryle baland nokta, gene Devlet Adamnda ak
lanr. T a n rn n evrenin ynetimini brakm as ve evrenin b irden b
yk b ir sarsntyla dnp, ters ynde hareket etmeye balam asy
la b a la r bu devir, nceleri evren belirttiimiz gibi, Tanrnn y
netim in i hatrlayp, onu kopya ettii iin iler iyidir. Ama zaman
geip, T a n rn n devirleri unu tu ld uk a, her.ey gittike bozulmaya
balar; ta rih b ir dejenereleme devrine girer.01 Tanr evrenin y
netim ini b ra k tk ta n sonra, evrenin sarsnt ile dnp kendi ken
dine h a re k e t etmeye balam as noktas, Yasalarn III. kitabnda
aklad h istorik devrin balang noktas alnabilir. B ura da Pla-
lon, tarihn ilk zamanlarn bilmeyiz ama, genel bir tufandan
so n ra k i d u r u m a benzetebiliriz diye, ilkel devirlerden balayarak
tarihsel devirleri anlatm aya balar.
Bu devir, zanaatlarn, uygarln olmad lkel b ir devirdir.
Ara top lu m d a zengin - fakir, m adeni silhlar, dolaysiyle kavga,
sava yoktur. Ynetim biimi, kabile toplum unun en yal yele
r in in ynetim i slle ynetimi (patriari) dir. Zam anla nfus
a r ta r , tarm balar. T opluluklar, kabileler birbirleriyle birleip,
d a h a b y k toplum lar m eyd ana getirmeye balarlar. O z am an or
taya b i r so ru n kar; h e r kabile b u yeni byk toplum iin kendi
yasalar kabul edilsin ister. Baz kim seler kabilelerin temsilcisi
seilirler. B u n la r eitli kabilelerin trelerini gzden geirir, en
iyi b u ld u k la rn kabile eflerine tlerler. Bu kim seler yasa - ko
y u cu lard r. Kabile efleri, ilerinden birini egemen pozisyona ge
irirlerse, ynetim monari olur. Yasa - koyucular eit yetkilerle
na g ls tra la r olarak atarlarsa, aristo krasi,11*

te Platon 'u n ideaize ettii dzen bu kabile m onarisi, ya

da kabile aristokrasisidir. E k on om ik eitsizlikler yok gibidir. Ml

456 E f la tu n [P la to n ], (B. Boran-M . K a ra s a n ), Devlet A dam , 269d-272b. s

ta n b u l, M aarif V ekleti Y unan K l sik le ri, 1944
mt P la to n , D evlet A dam , 372c 373c.
P o p p o r, Ak T oplum ve D m a n la n I. P la to n , s. 21-23.
P la to ( T r w ith an in tro d u e tio n by A. E. T ay lo r), T he L aw s, [Y a s a la r],
677 -681, L ondon, Dcnt, New Y ork, D utton. 1960.

385
kiyete toplum sal yararlanrn ilkesi vardr. Y neticiler fazla m lk
edinme sevdasnda deildirler. Bunun iin toplum, parti kavga
lar olmayan blnme?, bir toplum dur. T o p lu m u en bilge kii, ya
da toplumun en bilge olanlar, dierlerinden bilge olduklar iin
ynetmekte, dierleri kendilerinden bilge olan bu kimselerin y
netimine gnll olarak k a tlan m ak tadrlar. (P laton 'un bu ideali
Devlet diyalogunda ilediini greceiz).

Yasalar'n nc kitabnda Platon, tarihsel dilim ile ilgi

li tarih g r n , Y a s a la r d a iledii yeni b i r a m aca kant olacak
biimde s r d r r . Bu ama, Devlet'de ideal edindii saf aristok
ratik dzenin kuru lm as ansn diik grnce, hi deilse, ikti
d ar b lt rlm ek le beraber, a r is to k r a tik u n s u r u n ar basaca
b ir ynetim biimi tlemektir. B u n u n iin de tarih ten kantlar
getirmek gereini duyar.

Platon'un b Jarih grne gre, T roy a Savalarndan dnen

Akhalar, m em lekette, sava sresi iinde erginlik yam a ulam
olan gen kuan kendilerine kar aya k la nm a laryla lkelerinden
srlrler. Srgnleri Dorieus toplar; te k r a r saldrrlar. Bu kez
(bakanlar Dorieus olduu in) ayn Akha rk n d a n olan bu kim
selere D orlar denir.419 Dorlar, Argos, M essenia ve Lakedaimonia'da
krallk k u ra rla r. Bu krallk, krallk y netim ine kar h a re k e t
lere birlikte kar koyma anlamas y a p m a hatasn ilerler. nk
Platon'a gre b ir ynetimi srekli klan ey, egemenliin bir kii
ya da snfta odaklamayp dalmas, yani dengeli anayasadr.

Sparta, ansl raslantlar ve bilge b i r y a s a - k o y u c u [L ykurgos]

sayesinde, egemenliin dalmasn salam tr. Kral evinin ikiye
ayrlmas b un la rda n biridir, n l y a s a - k o y u c u n u n , krallara eit
yetkide yirmisekiz kiiyle birlikte G erousiay kurm as kincisi, ni
hayet krallarn egemenliini snrlayan eplorluun kuruluu, ege
menliin dalmasn salayp, salam b ir k a rm a anayasasnn ku
rulmasn gerekletiren olaylar olm utur.

Burada Platon, salam bir ynetim iin, kiisel ynetim ve halk

kontrol unsurlarnn birlikte bulu nm asnn gerektiini syler. Ky-

4,9 B u ra d a Platon, Y unand a b irb irle rin i yiyen D or ve A kha ( t o n ) r k l a r n

ayn rk ta n gstererek, b u i sava o la ra k g rd a t m a la ra son v e ril
mesini isteyen puhellcnist b ir u n u m ta k n r. lgili taril g r n b u
am acn ile s t ek tem ek iin ctJenlemi gzkyor.

386
rus zam an A tinada ve ra n da d u ru m byle iken, Persler. halk
ko ntroln ihmal edip, gittike kiisel m u tla k ynetime k ayar
larken, Atina ise, kiisel ynetimi ihm al ederek, h alk k ontrol il
kesini tek ilke kld iin, b u iki lkenin de ynetimleri, zt yn
lerdeki deim eler sonunda bozulmu t u r . ^
B uraya gelince, Platon'un bunca m etafizik fikirlerle ssledi
i tarih felsefesini hangi amac desteklem ek iin k urd uu anlalr.
Bu, S p a r ta da ve Kyrus zam annda (Pers S a v a la n ncesinde) Ati
n a'd a egemen olan ynetimi, lml aristok rasiy i idealize etmektir.
Bu lml a risto k ra tik ynetimi gittike ve hzla gelien bir demok
ratik ynetim izlemitir. Platon bu yzden deimeyi bozulma,
rm e o la ra k alm, b u yzden a r isto k ra tik ynetim le zdetirdii
kararll idealize ederek, b ir deimez v a rlk la r alemi, idealar ale
mi tasarlayabilm itir. zetle, onun hem genel felsefesi, hem tarih
felsefesi, eitsizliki aristo kratik dzen zlem lerinin b ir ifadesidir;
aristokrasinin stnln k antlam a am acy la k urulm u spek
lasyonlardr.

Platonun Toplum Felsefesi

Platon, to p lu m ve siyaset felsefesini sistem li b ir biimde Dev
let diyalogunda dkm tr. Bu yzden P la t o n un toplum ve devlet
felsefesini, yeri geldike zam an zam an dier diyaloglarna bav u r
m ak la b e ra b e r, Devlet diyalogundan ve az ok o ndaki sray izle
yerek inceleyeceiz. Tab b u incelememiz, ko nu m uzla ilgili adan
eitlik ve eitsizlik kavram lar; asndan olacak.
D evletin sok ratik olan birinci kitab a d a le t stnedir. B urada
diyaloun b a konumacs Sokrates, sofistlere kar kuvvetin ege
menlii yerine adaleti savunurken, b u adaleti salayacana inan
d iyilerin ynetimini savunur. Tabi iyiler dedii bilgelerdir. Pla
ton, b u r a d a n alp, ikinci- kitap tan balayarak , b ir bilgeler ynetimi
tasars izer.
Gei adalet kavram zerinden olur. E serin ba konumacs
Sokrates, ta rtm a d a bireyin erdemi olarak, adaletin nc olduunun
ortaya karlam am as zerine, top lu m u n b y k b ir insana benzedi
ini, b u b y k birim de adaletin ne old u u n u grd k ten sonra, k
k b irim olan bireyde kolayca grebileceklerini syleyerek, ko
nuyu bireyden toplum a aktarr.

w* P l a t o n , Y a s a l a r , I II . 6B2 - 695.

387
 Bu ilk a d m la birlikte, to p lu m st n e eitliki bir fikir de s u
n ulur. T o p lu m tek b ir in sa n d an d a h a by k b ir eyd ir [m a k r o
a n t r o p o s = b y i i k insan 'd r]. 641 Bu, to plum u b ir canlya, b i r in
sa n a benzeti, organizm am toplum grdr. Eitsizliki k ar
s a m a l a r a elverili b i r g r t r organizmac gr. nk toplum
b i r in s a n a benzetilince, okluk b u n u , Plato n'd a greceimiz gibi,
b u c a n ld a baz snflarn kafa, b azlarnn ayak grevini grmesi
gerektii fikri izler.4* .

S o k ra te s,** ii b a ta n alr, dzenli b ir to p lu m u n d o uu nd an

b ala y a ra k , b t n gelimesini gzleyip, bu ara ad aletin ve adalet
sizliin d e doup gelimesini g ste rm e k ister. Bylece a daleti a ra r
ken, b i r y a n d a n da b i r toplum t a s a n s izmeye giriir.
T o p lu m u m e y d a n a g etiren ey, in san larn k e ndilerine y e te r ol
m aylar, eitli ihtiyalarn k a r la m a k iin b a k ala rn gerekse-
yileridir. b l m ile insan lar, b irb irle rin in karlkl ihtiyalar
n k a rla y a ra k , b i r a r a d a y a a m a y a balay arak to p lu m u ku rarlar.
Bu to p lu m d a kim i ifti, kim i dokum ac, kim i duvarc olacak
tr.6*4 b l m ilkesi iki t e m e k o t u r t u l u r :
1. n s a n la r y a ra d lta n birb irle rin e benzemezler, kimi u ie,
kimi b u ie ya tk n d r.

w D evlet, 368e.
P la to n , D e v le t'te n o t u r yl k a d a r s o n ra yazd Y a sa la r, 945 de, T oplum
b ir g e m i y a d a y a a y a n b ir o rg a n iz m a gibidir, d iy ere k ayn g r da
ha a k b ir b i im d e o r ta y a k o y m u tu r.
P la to n 'u n d a o rg a n iz m a c to p tu m g r n d e n b y le a n e itsiz lik i s o
n u la r k a rd n g r r z , rn e in , T ek b ir in sa n a b en zey en d e v le t iyi
y n e tile n d e v le ttir . (D evlet 462d.) d eyip, D evletin a k ll o lm a sn n onu
y n e te n to p lu lu u n b ilg isin e b o rlu (D evlet, 492a.) o ld u u n u , y a n i b ilg e
le rin to p lu m u n k a fa g re v in i s tle n m e le ri gerektiini s y ler. D ev letin y
re k li o lm a sn ise, y a ln z ca a s k e rlik y a p an snfn y re k lili in e b a la r.
(D e v let, 429c.). K saca le r s n fn d e v le tin fa rk l b ir o rg a n o lac a g r
n d e d ir.
D evlet'de, s o k r a tik d iy a lo g la rd a n sa y la n b irin c i k ita p ta n s o n ra k i k ita p
la r d a n e s r le n fik irle rin P la to n 'u n old u u k a b u l edilir. A m a Platon,
h o c a s S o k ra te s 'i, b ir o k d iy a lo g la rn d a old u u gibi, b a k o n u m a c o la
ra k su n m a k ta d e v a m e d er. K endi fik irle rin i ho casn n a z n d a n o rta y a
k o y a r. Bu yzden, b u n d u n s o n ra D evlet'i a n la trk e n , S o k ra te s u n u sy
ler, -bunu syler d e rk e n d e sz k o n u su fik irle rin P la to n a a it olduu
u n u tu lm a m a ld r.
Devle l, 369,

388
 2. Bir insan yalnzca bir sanata b t n zamann ayrarak
kendini verirse d a h a gzel grr (uzm anlam a).445

Bu iki ilke de eitsizliki ilkelerdir. Zorunlu olarak, dier e-

itsizliki fikirleri beraberlerind e getirirler. Nitekim az sonra, bu
iki ilke birletirilip, b ir kim senin yaradlna en uygun ite al
m asnn iyi olaca sylendikten sonra, clzlarn pazarda satc
olacaklar belirtilip,
B ir de k a fa la r p e k ilem eyip de b ed en ilerin d e alan
in s a n la r v a rd r.644

denerek, b u n la rn gndeliki iiler olacaklar sylenir. Burada,

b ir olguda sonucu neden gren (kastl ya da kastsz) yanl gz
leme iaret edelim. ilerin a risto k ra tla ra gre kafalarnn pek
ilemedii dorudur. Ama bunlar, kafalar ilemedii iin ii ol
m a k ta n ok, ii o lm ak tan dolay, eitim olana b u lam adktan
iin kafalar ilemeyen kimselerdir. Oysa baz insanlarn dou
tan ayak ilerini grmeye uygun olduklarn syleyen Sokrates,
az s o n ra baz kimselerin doutan felsefeye, yneticilie, yani ka
fa ilerine uygun olduklarn ne srecektir.
Sokrates, toplum tasarsn izerken, zorunlu ihtiyalan k a r
layacak zanaatlar sayp bitirince, karsndaki, toplum da yal
nz b u n la r b u lu n u p dier baz zanaatlarn ve m allarn bulunm ad
nda, toplum un dom uzlar toplum una benzeyeceini syler. O za
m a n Sokrates, Ben bozulmam , esen toplum u ele almtm. Ama
isterseniz bozulmu, illetli b ir toplum u ele alabiliriz.*' diyerek,
lks ihtiyalar karlayan zanaatlar d a saymaya balar.
Bu lks ihtiyalar da hesaba katlnca, eskiden yeten toprak
lar imdi yetmez olacaktr. O zaman,
T eklerin h a y a ln d a olduu gibi, to p lu m u n h a y atn d a da
k t l k le rin kayna olan, b a k a la rn d a n o k m al edinm e
h rsn d a n ... 44*

sava doacaktr. B u ra d a Platon, ileride sk sk ileyecei ekono

m ik eitsizlie kar olan tu tu m u n u ilk kez o rta y a koyar. E kono
m ik eitsizlie kar oluu, onun genel nitelii eitsizliki olan a

645 D evlet, 370b.

*** D evlet, 117c - e.
*" Devlet, 371e-372e.
Devlet, 373c.

389
ristokra tik dnyle uyuur mu? Uyuur. nk Platon'un e-
itsizlikilii a r is to k ra tik eitsizlikiliktir. A risto kratik eitsizliki-
lik artk, eski a risto k ra tik ynetim devirlerinden, rnein K ah ra
manlk andan farkl olarak, servet eitsizliini deil, bilgi eit
sizliini temel almaya balamtr. Servet a rtk a r is to k ra tla rd a de
il, say gcn temsil eden halkla d e m o k ra tik koalisyonu k u r
mu olan b u rju v a la r n elindedir. Bu yzden a r isto k ra tla r, dem ok
rasinin b u iki ortann glerine, say gcne ve p a r a gcne (-
zellikle ticaretten elde edilmi p a r a gcne) yneltm ilerd ir saldt-
rlarn. Platon bu yzden ekonomik eitsizlie k a rd r. Ayrca b u r
juvalarn ve o nla rn ibirlikisi olan v a ta n d a la r snfnn en alt
tabakas olan halkn, Atinay ar kazan hrs ile, hi de a risto k
ratlarn y a r a n n a olm ayan emperyalist savalar pein de srkledik
leri un u tu lm am a ld r.
Platon sava b i r be l olarak grmekle b e rab e r, orduyu, ok
luk savunma nedenleriyle, zorunlu b ulur. Ama P la to n un ard ni
yetlerini aratrrsak , orduyu, ( b u r ju v a la rn ek o n o m ik gcne k a r
) a risto k ra tik b i r g olarak kullanm ay tasarladn anlarz.
Nitekim bu amac iin gerekli hazrlklar y apm aya ba la r. Sava
da b ir sa n a t olduu iin, doutan b u s an a ta eilimli olanlar, ba
ka ile uramakszn, mrleri boyunca salt bu s a n a tla uram a
ldrlar.6 Bu,' profesyonel ordu anlaydr ki, Atina dem okra
sisinin am at r ordu ilkesine kardr. Say gcne sahip olan
Atina d em okratlar, herkesi sras gelince askeri eitim iin ve sa
va zaman b t n vatandalar sava iin ask ere alp, ayrca pro
fesyonel, devaml bir o rd u ile dzenlerini i tehlikelere kar k o
ru m a gerei d uym am aktadrlar. Platon ise, say gcne kar ko
yabilmek, azln ynetim ve egemenliini gvene alabilmek iin,
aristokratlarn S p a r ta daki gibi askeri b i r snf olm alarn gerekli
grmektedir.
Platon, b ir siir san s r ve ayk lam alardan sonra, bozulmu,
rm dedii toplumu iyice temizleyip, shhatli bir toplum
haline soktuunu belirtir. Balangta orduyu, lks ihtiyalarn
peinde koan bozuk b i r toplumun, top ra k la rn geniletmesi iin
ve topraklarn geniletme amac tayan dier bo zu k toplum larn
saldrlarna kar lkeyi korum ak iin gerekli ara olarak gs
termiti. Ayklamalarla bu toplum u shhatli b ir toplum yapt

w Devlet, 374a.

390
halde, orduyu kaldrm ak yle dursun, on a verdii nemi daha
da artrr. B unun iki nedeni olmal. Biri u lu s la ra ra s ilikilerde
o rd u n u n zorunlu b ir savunma arac olarak, dieri, ite, snflar-
aras ilikilerde, orduyu ynetici snfn egemenliini garantiye a-
lan b ir g o la ra k grmesi.
Platon, t o p lu m - b ir e y ilikilerinde, dier b i r eitsizliki inan
c savunur. yi ynetilen b ir top lu m d a h e r a d a m n b ir ii vardr.
Kimsenin iini brakp uzun boylu h astaln b a k trm a y a vakti
yoktur. H ekim lik yalnz bedenleri salam o la n la rn geici h a sta
lklar ile uram al. Kt bir hayat u z a tm a y a almamal. Bun
larn kendilerine benzer ocuklar y a p m a la rn a izin vermemeli.
Devlet bedenleri bozuk olanlar b ra k a c ak ls n , ru h la r yaradl
ta n k t olanlar ise, yarglar ldrecekler.450 Y u k a rd a k i fikirle
ri ile Platon, doal ayklanma (election n a tra le ) y a benzer g
rler ne srer. Bedence ve ru h a h a s ta la r n yaam asna raz
deildir. Doal ayklanm a yan sra, b i r de sosyal ayklama diye- .
bileceimiz b i r fikri savunur. Toplum d o u tan k t ru hlu olanla
r y aatm ay acaktr. Bu, toplumsal kar n e alp, bireyi toplum
sal kar a d n a harcayan eitsizliki b ir g r t r. Burada, birey -
to p lu m ilikilerinde, toplum un ama alnp, b ire y in ara klnd
a n bir eitsizliki inanla karlarz. P la to n 'u n bu inancnn bir
dier kant, doutan b i r eksiklii olan o c u k la r gzden uzak b ir
yere braklrlar diyerek,451 bu ocuklara h a y a t h a k k n n tan n m a
yacan belirtm esidir.

P la to n u n D evlet Felsefesi: d e a l Devlet FllozoE lar Y netim i

Platon, toplum sal rgtleniin zelliklerinden ve nasl olm a

s gerektiinden sz ederken, yava yava b i r devlet tasars, ideal
bir devlet tasars izmeye balar. Bu devlet, P la to n un toplum
felsefesini incelerken grdm z eitsizliki ilkelere dayanacak
tr. B u devlet h e r snfn ayr grevler yklendii tabakal b ir top
lumsal yapya sahip olacaktr.

d e a l D e v letin S n fla n
Bizim k u ra ca m z d e v le tte k u n d u ra c k u n d u ra c d r. K un
d u ra c lk ta n b a k a b ir de k a p ta n lk y a p a m a z . ifti ifti
d ir, ift ilik te n b a k a b ir d e y a rg lk edem ez.655

D evlet, 4G6c - 410n,

451 D e v let, 460c.
6,1 D evlet, 397d.

391
de y e re k ilkeyi koyar. Bu ilkeye uygun o larak to p lu m u n belli ba
l iki snftan m e y d a n a geleceini syler. Biri, iiler," iftiler, za-
n a a t k r l a r gibi r e tim ileri ile uraan kim selerin m eydana ge
tirdii reticiler snFdr.U) Dieri ise, re tim ileri ile u ra
m ayp, m rle ri b o y u n c a askerlikle, siyasal ilerle uraan ko
r u y u c u la r snfndr.*54 B ir f ilo z o f-k ra l ya da b ir avu filozof - kral
lar, k o ru y u c u la r snf iinden (yallarndan ve en bilgelerinden)
kp yetitikleri iin, b u n la rn b ir snf olduu sylenemez. K oru
y u c u la r snfnn iinde savalar ve yalanan savalarn en
bilgelerinin m e y d a n a getirdii nderler4 vardr.
P la to n 'u n n g rd snf ayrm, y u k a r d a aktardm z sz
lerin den de anlalaca gibi, ayn zam anda siyasal b i r farklla
m ay, siyasal b i r a y rm fade eder. B u ra d a silhsz retici snf
ynetilen, silhl k o ru y u c u snf yneten snftr. Bu, dem okrasi
nin, b t n v a ta n d a la rm kendi ilerini y aparken, k a m u sa l ileri
b irlik te k a ra rla trp , h erh a n g i b ir vatan dan b i r k am usal grev
yklenebildii a m a t r politika ilkesine kar, eitsizliki b i r si
yasal dzenin ifadesi olan, profesyonel politika ilkesidir.

Platon, to p lu m yelerinin byle tabakal b i r dzene raz ol

m alar iin, u y a ra rl m itosa (m asala) in a nd rlm a la rn ister.

... h e p in iz in a n a s to p ra k , h ep in iz to p r a k ta n do d u n u z)
B u to p lu m u n b ir e r p a r ;a s olan siz le r, b irb irle rin iz in
k a rd e is in iz . A m a sizi y a ra ta n T a n r, a ra n z d a n n d e r
o la ra k y a r a ttk la r n n m ay a sn a a ltn k a tm tr . O n la r b u
n u n i in b a tac o lu rla r. Y a rd m c [sa v a} o la ra k y a ra t
tk la r n n m a y a sn a g m , ift ile r ve b r i ile rin [ re
tic ile rin ] m a y a sn a d a d c n ir ve tu n k a tm tr . A ranzda
b r h a m u r b irli i o ld u u n a gre, s b d e n d o a n o c u k la r da

P la to n b u n la r iin, i ile r, ift ile r, z a n a a tk a rla r, y u r t ta l a r gibi eitli

s z c k 1er k u lla n r. B iz b u n la rn o r ta k n ite lik le rin in re tic ilik old u u n a
b a k a r a k , b u n la ra re tic ile r snf* diyeceiz hep.
6< P la to n b u snf iin d c k e sin b i r term in o lo ji k u lla n m a z . B azan k oruyucu
lar, b a z a n bekiler d er. B u szc k lerle de, b a z a n sa v a la r, bazan
sa v a la rla b irlik te n d e rle ri k a ste d e r. Biz k o ru y u c u la r snf terim in i
h e m sa v a la r h e m n d e rle ri k ap sa y an a n la m d a ku llan aca z.
455 n d e rle ri' iin, b az e se rle rd e k i gibi yneticiler te rim in i kullan m ay uy
g u n b u lm a d k . n k sa v a la r da, y a sa la r u y g u lay an vc baz siyasal
ile ri y a p a n k im s e le r o la ra k , geni a n la m d a y n e tic ile r k a v ra m iine g i
re rle r. G enel o la ra k , re tic ile r y n e tilen snf, k o ru y u c u la r ynetici snf
tr.

392
 h e rh a ld e size benzeyeceklerdir. Ama a ra d a b ir -altn d an
giim ii, g m te n de a ltn doduu o lab ilir. B unun iin
T a n r h e rey d en nce n d erlere, doan o cu k la ra iyi bek
ilik e tm e le rin i, ilerine bu m ad e n lerd e n h a ngisinin k a tl
m o ld u u n u d ik k a tle a ra trm a la rn b u y u rm u tu r. Kendi
o c u k la r tu n la ya d a d e m irle k a tk d om ularsa, hi
a c m a y p h a m u rla rn a uygun ilere k o y a ca k la r on lar;
ifti ya d a ii yapacak, ifti vc ii o c u k ta n a rasn d a
m a y a la n a ltn ve gm le k a tk o la n la r o lu rsa , kim ini
n d e rli e, k im in i bekilie [sa v al a ] ykseltecekler.
n k m a y a sn d a d e m ir ya d a tun k a r k o la n la n n n
d e rlik edecei gn, eh rin yok olacan T an r buyurm u-
tur.**
Y ukard aki szler, Platonun toplum ve devlet felsefesinin a-
nahtarlardr. Platon, bazlarnn mayasna altn, bazlarnn g
m, bazlarnn d em ir ve tun katldn sylemekle, insanlarn
doutan b irb irlerin e eitsiz y aradlta doduklarna inand
n o rtay a koym ak tadr. Bu yaradl, on un genel felsefesini
incelerken g rdm z bilgi - severler, eref - severler, ser
vet - severler pythagorasc ayrm ile akr. Bu eitsiz yara
dln, to p lu m d a farkl grevi stlenerek, eitsiz snf mey
d a n a getireceklerini syler. Altn mayallar nderleri, gm m a
yallar savalar, tun ve dem ir m ayallar reticiler snfn mey
da n a getireceklerdir.
Daha son ra, genel o larak her snftan doan ocuun kendi
snfnn m ayasndan, karekterinden olacana. nderlerden nder
olabilecek yetenekte ocuk lar doup, reticilerden ynetici olabi
lecek yetenekte o cu klar domayacana iaret eder. Bu onun rk
teorisidir. Ancak b u kural m utlak b ir kural o la ra k grmez. Baz
kurald d u ru m la rn olabileceini kabul eder. Yani genellikle ye
tenekli b i r a n a b a b a d a n yetenekli bir ocuk d oarsa da, bazan ye
tenekli a n a b a b a d a n yeteneksiz b ir ocuk, yeteneksiz anababadan
yetenekli b ir ocuk doabileceini kabul eder. B u nu kabul etm ek
le kalmaz, byle doan ocuklarn yeteneksizseler alt snflara d
rlmesini, yetenekliyseler st snflara karlm asn sk sk
tenbihleyerek, sosyal asansr iletir; sosyal geikenlii salay
c tedbirlerin alnm asn ister.

** Devlet, 414c - 4|5c.

K aan, T h e G rc a t D ialogue..., s. 132 dc, m e ta lle r m ito su o larak bilinen
b u m ito su n , siy a sa l e rd e m in h e rk e sle b u lu n ac a n syleyen P ro tag o ras
m itosu n a z t o la ra k , siy a sa l erd em in yanlz a ltn so y d a bulunacan sy
ledii iin, a r is to k r a tik n ite lik te o luuna ia re t e d e r.

393
 Plato nun bu fikirleri, ilk atl, fevkalade d e m o k ra tik b ir di
key sosyal hareketlilii, tam bir frsat eitliini neriyor gzkr
ler. Oysa d ik k a t edilirse, b unun, Platon 'un devlet sistem inde tek
ynl alabilecek b ir m ekanizma olduu gr l r. nk eitim
yalnz k o ru y u c u la r snfnn ocuklarna tannm b ir haktr, r e
tici stntfn ocuk larn n da eitime tabi tu tu la c a k la rn d an sz edil
mez.657 Bu d u ru m d a , eitimle ortaya karlp lenemeyenlerin ma
yalarnda, altn ya da gm b ulunduu nasl anlalabilir ki.#H
Ancak baz ok p arlak halk ocuklar gze a rp a b ilir yalnzca;
yalnzca o n la r ykseltilir. Ynetici ve k o ru yu cularn ocuklar a ra
snda ise, eilim e ram en hibir m it verm eyen eblekler aa s
nfa yollanabilir o kadar. Bu, gerek b i r frsa t eitliine dayanan
dem okratik dikey sosyal hareketlilik deildir. Belki kast dzeni
ni yu m ua lta n bir sistemdir. Daha ok d a aa m a l b ir toplum sal
dzenin gvenlik sbabdr. nk st snflar, ok yeteneksiz o-
lan soylarm ara la rn d an atm ak suretiyle, hem kuvvetli kalm ola*
caklar, hem de doutan diye sundu klar yetenekleri konusunda
alt tabak alard a kukularn belirmesini nlemi olacaklardr. Alt
snflarn ok p arlak ocuklarn a ra la rn a a la ra k da, hem kendi
lerini glendirmi, hem toplumsal ta b a k a la m a n n adaletli oldu
u, yeteneklilerin pekla ykselebildikleri, ykselemeyenlerin de
hakettikleri snfta bulunduklar yolunda aldatc bir rn ek ver
mi olacaklar, hem de bu alt snflarn p a rla k soylarnn, alt snf
iinde kalp, alt snf st snfa kar h arekete geiren, a risto k
ratik dzeni tehdit eden nd erler olm alarn nlemi olacaklardr.

zetle b u mekanizma, Platon'un a r is to k r a tik eitsizliki d

zeninin varlk ve sreklilii iin gerekli g rd b ir gvenlik m e
kanizmasdr. Gerek bir eitlikilikle ilgisi yok tu r. Platon genel
eitsizliki tu tu m u n u , aktardmz p arada, genellikle altndan al
tn doaca fikri ve dem ir ve tun m ayallar ynetici olduu za
man Tanrnn ehri yokedeceini syleyerek o rta y a koymutur.

651 Kagsn, Tle G re at D ialogue..., s. 131 de, D evlettek i e itim siste m in in k o ru

yucular y e litirm c am al olduunu, re tic ile ri k a p sa d n n k u k u lu ol
duunu yazar.
Sabine, ...P o litical Tleory, s. 61 de, z a n a a tk a rla r n e itim in in sz konusu
edilm ediini, b u d u ru m d a b u n larn y eten ek li o c u k la rn n y k se ltilm e si
nin ilem ez b ir m ekanizm a o lduunu syler. Am a d a h a so n ra , P la to n 'u n
li deilse p a rla k genleri seici b ir e ilim d n m olacan kabul-
elt-T.

394
 Platon Devlet'inde, toplum un b ir u n s u r u o la r a k pek ' n e m li
bulmad reticiler snfndan pek az szeder. Onu dzenlemeye
girimez. V ar gcyle koruyucular snfna n e m verip onu dzen
ler.
K o ru y u c u la r S nf i K o m n ist Dzen

Platon ideal devletinin atsn k u ra rk e n sn flar arasnda by

le tam b ir eitsizliki dzen d n rk e n , k o ru y u cu lar snf, st
snf iin ta m b ir eitliki dzen nerir, tlgili dzenlemelerini, ko
ruyucularn nasl davranmalar gerektiini D evletten izleyelim.
lk in kesin b ir z o ru n lu lu k o lm a d k a h i b ir m al m lk
e d in m e sin [zel m lH iyetn k a ld rlm a s ] 659 s o n ra o tu r
d u k la r yer, y iy ecek lerin i s a k la d k la r a n b a r h e r isteyenin
girebilecei y e r o lm a l [o rta k m lk iy e ti. Y iyecekleri de
ll olsun [sa d e, a s e tik y a a m ], \B e k llik le rin e k a r
lk y u rtta la rn k e n d ile rin e v e re c e k le ri b i r yllk yiyecek
lerin d en ne az ne o k olsn [ r e tm e d e n t k ete n b ir s
nf ii kom nizm ]. Y em ek lerin i b irlik te y e sin le r [o rta k
so fra la r]. S a v a tak i a s k e rle r gibi le p b ira r a d a y a a sn
la r [o r ta k y a a m ],., diyeceiz ki o n la ra , ilerin d e T a n rn n
koyduu a ltn , g m sa k la y a n la rn , in sa n la rn vcrecci
g m le ve a ltn d a gz olm az. K endi a lln y a ra d lm d n
yann altn ile k irle tm e k g n a h tr' [s e r v e t yerine bilginin,
e k o n o m ik zenginlik y e rin e m anevi z en g in li in st n U nut
m a s]. nk d nya a ltn y z n d en t rl k t l k le r i
le n m itir... ehirde y a a y a n la rn a ra s n d a y aln z o n la r iin
a ltn a gm e d o k u n m a k , (a ltn gm e y a la r k u lla n m a k )
y a sa k tr, [a se tik k o m n ist y a a m y a ln z k o ru y u c u la r s
nf iin] Bylece hem k e n d ile rin i h e m de dev leti k o ru m u
o la c a k la rd r. Ama to p ra k la n , evleri, p a r a l a n oldu m u , k o
ru y u c u o lacak y e rd e ... m al sa h ib i v e ifti y u rtta la rn
y a rd m cs iken, [y u r tta la r n ] d m a n , z o rb a efen d isi o
u rla r. m rleri k t le m e k ve k t le n m e k le g e e r... D ar
daki d m a n la rn d a n o k ie rid e k i d m a n la rn d a n k o rk a r
lar. K endilerini de devleti de l m e sir k lerler. iM

Genel eilimi kesinlikle eitsizliki olan Platon, koruyucular

ve yneticiler snf iin byle b ir k om n ist h a ya t neden n g r
m t r? B unun nedenini gene onun a r is to k ra tik eitsizlikiliinde
a ra m a k gerek. B ir kez, yalnzca st snf yeleri aras, snf ii bir
eitlik, S p a r ta loplum unu incelerken de deindiimiz gbi,wl kast dii-

** [K eli a y ra ] iindeki szler b en im a k la m a la rm d r.

m D evlet, 416e - 417b.
Bak. s. 188.

395
zenine y a k la k b ir eitsizliki toplum program n n tam am layc
p a r a sd r. st snfn iinde de, b u snfn en alt ta b a k a la r alt
snfn e n st ta b a k ala rn a yaklak olacak k a d a r eitsizliki b ir
dzen v a rs a , s t snfn on alt ta b a k a la r ile, alt snfn en st ta
b a k a la r n n b irb irin e karm as, bylece sosyal geikenliin, s-
m fla ra r a s t geikenliin m ey d a n a gelmesi kanlmaz b ir sonu
olur. O ysa s t snf yeleri a ra s n d a tam bir eitlik v arsa, s t s
nfn s t n l k te birb irin e eit olan yeleri, alt snftan kesin ve
kaim b i r izgi ile ayrlm olur. S o n ra gene st snf yeleri a r a
s eitsizlik, h e r zam an b ir snf ii atmaya, st snfn b l
n p z ayflam asna ve b und an alt snfn yararlanp, st snfn ege
menliini y k m asna yolaabilir.
. B u n lar, st snf yeleri ara s eitlik fikrinin, P la to n un da
d n m olaca teorik tem elleridir. B ir de b u fikrin tarih sel
temelleri vardr. A ristokratik eitsizlik be ra be rin de a risto k ra t
la r aras eitlik u ygulam a ve fikrini de getirir. Gemite, h a lk ta n
stn o ld u u n u ne sren a r isto k ra tla r, rnonarka eit o ld uk la r
sav ile, m o n a rin in karsna kp, halktan stn, am a kendi a r a
larnda eit siyasal ayrcalklarla, a risto k ra tik meclislerini, a ris
to k r a tik ynetim lerini k u rm u la rd r. Bu iin siyasal eitlikle ilgili
yndr. B ir de in e konom ik eitlikle ilgili yn vardr. T a rih
te kabile a risto k ra sile ri ve P la to n u n hayran olduu S p a r ta a ris
tokrasisi, top lu m da ek on om ik eitsizliin byk olmad ve a ris
to k r a tla r a ras n d a (ilkel kabile a ristok rasilerind e a ris to k r a t aile
yeleri a ra sn d a , S p a r ta 'd a s p a r ta n la r snf iinde) eko n o m ik
eitliin h k m s rd to pluluklardr. Ayrca p ythagorasc top
luluklar bilen ve py thagorasc fikirlerden etkilenmi olan Platon,
onlarn dostla ra ra s eitlik, bilgeler aras eitlik ilkelerini de
sem pati ile k arlam olmal. N ihayet zam annd a eko no m ik g,
a rtk a r is to k ra tla r n tekelinden km, b u rju v a d e m o k ra tla rn n
emrine girmiti. Bu b a k m d a n ekono m ik eitsizlii kabul etm ek,
ya ynetim de b u rju v a la rn e k o r o m ik glerine d ayan arak e tk in rol
a lm alarn; kabul e tm ek , ya d a zenginleen a risto k ra tla rn burju-
valarnalarm a gz y u m m a k demekti.
Ayrca Platon, ynetici sn fa n n tarihte ekonomik h r s la r pe
inde ko m alarnn, bu snflarn ve toplum larn felketine yola-
tn (oligarilerde) ok fakirleen halkn ayaklanarak d em o krasi
ku rduklarn, dem o krasilerde halkn zenginlerin mallarn y am ala
yp, ulusu em p ery alist savalar peinde srklediklerini) biliyor-

396
da. B u nun iin ekonomik stnlkle siyasal stnl ayn s
nfa vermeyi, bu snfn ve toplum un yararna bulmad. Eko nom ik
gle siyasal gc ayrd. A ristokratlarn, hi retici ilerle ura-
m akszm beslenip, btn zam anlarn askerlik, politika, felsefe
gibi yksek uralarda harcam alar, kendilerine yeterdi. B ir de
zenginlikler peinde koarken, b u aristokratik uralarn ihmal
etm eleri, y a ra rla rn a deil, za rarlarn a olurdu. Platon ekonom ik
gle siyasal gc birbirinden ayrnca, ekonomik gce kar, si-,
yasal gc askeri g ile destekleyerek, ynetici snfn ayn za
m a n d a askeri snf olmasn salayarak stnln koruyacan
d n m t .
Platon, koru yu cu lar snfnn bata olduklar halde zengin ol
m ad k lar in b u nd an m utsuz, ikyeti olacaklar fikrine kar,
I Biz d ev letim izi b t n to p lu m a b ird e n m u tlu lu k salasn
diye k u ru y o ru z. Y o k sa b ir snf teki sn fta n d a h a m u tlu
o lsu n diye deil.4*2
der. Devlet'in dier birok blm lerinde de, k urdu u toplum un
b t n snflarn, btn insanlarn m utiuluunu salayacan s
ra r la ne srer. B u rad a b ir bireyler aras ve snflar aras m u tlu
luk o lanaklarn da eitlik ilkesini savunuyor gibi gzkr. Byle
eitsizliki b ir toplum da b u m m k n m dr? P la to n a gre a n
cak byle toplum da m m k n d r; bakasnda deil. nk Platon,
kiinin yaradlna uygun ii yaparsa, m utlu olacana inanr. Bu
yzden Platon, b t n insanlar ve btn snflar m utlu klma iste
inde iten olabilir. Buna gre, ham al yk tamas, askeri sava
mas, filozofu ynetme, halk da itaat etm e m utlu edecek dem ektir.
P l a t o n u n hareket noktas, in sa n la rn ok farkh, eitsiz yeteneklerle
doduklar inanc, onu, eitliki, her snf m utlu edici dese de,
ister istemez eitsizliki so nulara srkleyecektir zorunlu olarak.
B un un la b e ra b e r Platon'un ekonom ik eitsizlie itenlikle kar
olduunu kabui etmeliyiz.
k i ey v a r ki, i gren insan ie y a ra m a z Eale g etirir,
zenginlikle y o k su llu k . m leki zengin o lu n c a sa n a t ile u
ra m a k is te r m i? T e rs in e m leki y o k su llu k y z n d en ii
iin gerekli a ra la r b u lam a zsa ... y a p aca i k t o lu r,
yleyse k o ru y u c u la rm zn eh re d m a n jbi sin si sinsi so
k u lm a sn lc r n c p a h a s n a o lu rsa ulsn n ley e ce k leri bir-
ey d a h a b u lm u o lu y o r u z : zenginlik ve yoksulluk.**3

* D evlet, 420b.
rtI D evlet, 590c.

397
 Platon da h a ileri giderek, birok devletlerde, bu ekonom ik e it
sizlik. yznden, yoksullar ve zenginler olm ak zere, bir deil iki
devletin b u lu n d u u n u syler.6*1

d e al D evlette K atln E rk ek E itlii

Platon'un ideal devlet tasarsnda gene k o ru y u cu la r snf iin

tledii b ir dier eitlik, k a d n - e r k e k eitliidir. Ve Platon bu
eitlik idealini h ayran olunacak b ir m kem m ellikte ilemitir, n
ce, kendisinden nce hibir d n rn zerinde ciddi bir biim
de durmad, en ar sofistlerce bile ilenmeyen bu fikrin, tam
anlamyla devrimci b ir fikir olduunu syleyelim. Bu fikir, onun
st snf yeleri aras ekonomik eitlik fikri gibi, aristokratik
eitsizlikilik pro gram n n bir paras deildir. Geri a risto k ra t
lar, k a d n - e r k e k ilikileri ve k a d n - e r k e k eitlii konusunda, de
m ok ratlard an ok daha liberal iseler de, h a y r a n olduu Sp arta
aristokrasisinde kadnlara olduka geni serbesti verilmise de,
bunlarn hi biri, Platon'un am azonlar efsanesini and ra n eitlik
i fikirlerine yakn fikirler ve u y g u la m a lar deildi.
G e r e k te n 'P la to n , k a d n - e r k e k eitlii fikirlerine, kadnlarn,
amazonlar gibi erkekler k a d a r sava olabileceklerini ne srp,
koruyucular snfnn kadnlarnn da sava olacaklarn syleye
rek balar. B unun iin doadan b ir kant getirir. oban kpekleri
nin diileri de erkekleri kadar sry kollayp, ayn grevi yap
m aktadrlar; neden koruyucular snfnn k adnlar da byle yap-
masnlar.MS P laton'un bu konuya ilikin dier ilgin ve gl ka
ntlarn kendisinden dinleyelim :
E rk ek cinsi katln c in sin d e n u veya b u sa n a ta , ie y a tk n
lk b a k m n d an ... (fa rk l d e ild ir)... a ra la rn d a k i ay rlk
yalnzca k a d n n d o u rm as, e rk e in to h u m sa lm a sn d a n
b a k a b ir ey deil.664...
H i b ir insan ii b iliy o r m u su n ki o n d a e rk e k h e r bakm -
d a n k ad n a st n olsun.*47 G eri a a y u k a r h e r ite, e r
kek k ad n d a n s t n d r am a, b ir o k k a d n la r b irok iler
de baz e rk ek leri aar.66*

D e v le t, 4 2 1 b - 422a.
M5 D e v le t, 451 d.
M D e v le t, 454e.
M D e v le t, 455c.
ws D e v le t, 455cl.

398
 Y ukardaki sa v lan ne sren Platon, k ad n n yaradl bak
m n d a n erkekten farkl olduunu kabul eder.'*'* Ama bu farklarn
kadnn sosyal h ayatta erkekle ayn leri grm esi ile ilikili fark
lar olm adklarn syler. Nasl dazlaklar sa lla rda n farkl oldu
u iin birine kunduraclk yaptrp, dierine y a p trm a m a k g
ln ise,* biro k sosyal ileri de, kadn d o uru yor, erkek dour
m u y o r diye, erkee ap, kadna k apatm ay g ln bulur.
D evlet yn etim in d e k a d n n k a d n o ld u u iin, e rk e in de
e rk e k olduu iin d a h a iyi y a p a c a i y o k tu r. Y a rad l
ta n h e r iki c inste dc ayn g le r v a rd r. 411

Platon b y k bir gerekilikle, k a d n la e rk e k arasnda, yete

neklerin cinsi b ak m n dan b ir fark olm adn syleyip, ancak bu
yeteneklerin derecesi bakm ndan, k adnn b ira z geri olduunu
kabul e d e r Bu derece farknn z fark gibi grlp, kadnlarn
birok ilerden uzak tutulm asna kardr.171 eitli erkeklerin e
itli ilere y atkn olmalar gibi, eitli k a d n la rn da eitli ilere
yatkn old uk larm , b u n la r arasnd a yiitlie (koruyuculua, sa
vala), bilgelie (nderlie) y atkn k a d n la rn da b ulunabile
ceini syleyerek,473 bu derece fr.rkmn da, k a d n savalar, kadn
filozoflar, ka d n nderler kmasn engellem eyecek k a d a r byk
bir fark olm ad n a iaret eder. Platon k a d n - e r k e k eitlii ile il
gili olarak, ICritias diyalonda b ir de a n tr o p o lo jik kant ne' s
rer:
K ad n larn , o cu k larn bile sa v a a a it ilerle u ra tk la r
b ir d evirde, in sa n la rn d e v rin a d e tle rin e p e k uygun o lara k ,
sil h la r ile ta s v ir e tlik le ri k a d n ta n r la r n klk k y afe t
leri d e g ste riy o r ki. e rk e k o lsu n , k a d n olsun toplu lu k
iin d e yaayan b t n canl v a rlk la rd a doa h e r cinse m ah
su s olan y e ten ek leri h e r iki c in sin d e b e ra b e rc e k u lla n a b il
m esini istem itir. 471

** D evlet, 453e.
tTo D evlet, 454b c.
D evlet, 455d,
4,1 P la to n , k a d n - e r k e k eitlii k o n u su n d a , k a d n ile e rk e k a ra sn d a d o u
ta n b ir z fa rk o lm adn, b ir derece fa rk b u lu n d u u n u , b ir u ray
baz k im se le re k a p a tm a k iin, fa rk n o i iin ilikili fa rk o lm as gerek
tiini s y ley erek o lava koyduu salam m an t , so sy al sn fla r a ra sn d a
grev fa rk lla m a s ko n u su n d a kullan m az. Oysa o rta la m a b ir ifti ocuu
ile, o rta la m a b ir a sk e r ocuu a ra sn d a k i fa rk , b i r kz ocu u ile b ir o
lan c c u u a ra s n d a k i fa rk ta n fazla o lm a sa gerek.
4,5 D evlet, 456a.
6,4 E fla tu n [P la to n ], K rlta s, 410b - c.

399
 Bu a n tr o p o lo jik kant, ilkel k om n a l eitliki kabile dzenin
d e n sz e tm e k te vc P la to n burada, g rld gibi, m itolojin in son
derece bilim sel b ir y o r u m u n u y a p m a k ta d r. Platon , Y a sa la rd a ise,
gene a n tr o p o lo jik verilere dayandrd h a y r a n olunacak b i r di
er k a n t ne s r e r k a d n - e r k e k k o n u s u n d a k i eitliki fikirlerini
destek lem ek zere :

K a dnn b ir o k k o n u la rd a yaradl b a k m n d a n erkekten geri

gibi gzkm esin in nedeni, o nu n doal yeten ek lerinin eitilip geli-
tirilmem esi y z n d e n d ir. Tpk yay sol elle tu tu p oku sa elle e
kerek a t a n H ellenlerin, sa kollarnn d o u ta n sol kollarndan da
h a gl o ld u u n u s a n la n gibi. Oysa sol kolun zayf kalp, sa
kolun g le n m e sin in nedeni, d a im a sa kollarn kullanp, geli
tirip, sol kollarn eitmeyip, hmal e d ile rin d e n dolaydr. N ite
kim. yay sa elle tu tu p , sol elle geren Sky th iallarn sol k o lla n
sa k olla rnda n d a h a gldr.15*
. Platon, h e r iki ko lu n u da ayn m k em m ellikle kullanan insan
lar gibi, h e r iki c in ste n de ayn derecede y ara rla n a b ile n b i r top
lum ister. B u n u n iin de kadnn eitim ine b y k b ir nem verir.
K ad n larn da e rk ek le rle ayn ileri y a p m a la r iin onlar d a er
kekler gibi y e ti tir m e k gereklidir.416 Y aradllar b ir olduuna
gre eit eitim "7 greceklerdir. K a d n la r d a e rkekler gibi mzik
ve jim nastik le yetitirilecekler, k a d n la r d a sava olacaklar ve
kadnlar d a e r k e k le r gibi yaayacaklar, evleri, sofralar o r ta k ola
caktr.611
Bu ortakl, k a d n la rd a ve ocuklarda o rta k l a k a d a r gtrr.
B e k ilerim iz in [k o ru y u c u la rm z n ] k a d n la n , h e p sin in a r a
s n d a o r ta k olacak, h i b iri h i b ir a y r e rk ek le o tu rm a y a
c a k . o c u k la r d a o rta k o lac ak , b a b a o'lutu oul b ab asn
b ilm e y ec ek . 615

Burada Platon, h e r n e k a d a r ortak szcn kullanm sa da

bu szck b u g n k dilde ve m ono gam ik aile dzeninin kalp
latrd k a fa la rd a , mlkiyet ilikilerini, kadnn kiiliinin gz-
niine a ln m akszn , toplum un erk ek lerinin arzularnn arac ol

s Yasalar, 795.
w* D evlet, 451e.
i Devlet, 456d.
I D evlet, 452, 458d.
Devlet, 457(1.

400
duu b ir d u r u m u artrmaktadr. Oysa burada Platon'un mono-
gamik aileyi kaldrm ak taki amac, kadn, kocasnn b ir m lk de
recesine indirdii kadn, onun elinden kurtarp, ona erkee eit
b ir h uku ki s ta t verip, onun k u rtu lu u n u salayp, zgrln
g erek letirm ek tir. Bu b akm dan bu dzenlemeyi, kadnlarda or
taklk deil, ortaklaa evlilik olarak a dland rm a daha doru bir
ad la n d rm a olur. Nitekim baz yazarlarn iaret ettii gibi Plat,on,
aileyi k a ld rm a k ta n ok, ilkel kabile dzeninin kan birliine daya
nan to p lu m la rm and rr biimde, aileyi b t n koruyucu snf kap
sayacak ekilde geniletmi olur.**0
Platon, o r ta k la a evlilii ngrmekle beraber, doumla sonu
lanacak iftlem eleri serbest brakm az. Devletin hileli kurralarla
ocuk y a p m a k zere iftleecekleri saptam asn ister. Bu hileli
k u r r a la rd a m m k n olduu k a d a r y k se k nitelikli erkekler yk
sek nitelikli kzlarla birletirilmelidir. Yksek cins av kpekleri
eldi.' e tm e k iin nasl en iyi cins kpekler birletirilirse, yksek
soylar elde e tm e k iin ayn yol izlenmelidir.6" Bu onun maden
ler m tosunda grdmz rk teorisinin devam, stn rk te-
o ris u d ir . Bylece Platon'un koruyucu snf ii k a d n - e r k e k eit
liini dzenlerken, koruyucular snfnn rk niteliklerini ykselt
mek am acyla, snflararas kkl bir eitsizliki lk peinde
kotuunu grrz.
Bu eitsizliki lk peinde koan Platon, bir savata ya da ba
ka i.!erde y a r a rlk gsteren genlerden m m k n olduu k a d a r
fazla dl alab ilm ek iin, onlara zel h a k la r tannmas,' doutan
bir eksiklii olan ocuklarn gzden uzak b ir yere konup lme
rerkedilmesi kurallarn681 koyacak k a d a r ileri gider. B urada Pla
ton'un k o ru y u c u snf ii eitlkliinn, koruyucular snfnn rk
sal niteliklerini m m k n olduu k a d a r ykseltm ek isteyen b ir snf
lar aras eitsizlik programnn tamam layc bir paras oluuna
te k ra r d ik k a ti ekeri.
P la to n 'u n k a d n - e r k e k eitliini savunuu da, baz yazarlara
gte, toplum sal yarar, stn rk yetitirm e szkonusu olunca, d a
mzlk erk e k lere hibir kadnn bayr deyememesi k u ralnd an da

4,0 B urkcr, G re e k Political T h eo ry ,,,, s. 220.

D evlet, 459a - b.
D evlet, 468c,
D ev let, 460c.

401
anlalaca gibi, kadn haklarn savunula ilgili deildir. Bu ya
zarlara gre Platon, eitlii kadnlara d a h a fazla hak vermek .iin
dedi!, da h a fazla grev vermek iin savunmutur.**4 Ancak unu
kabul etmeliyiz ki. Platon k ad n lan , erkeklere verilen ayn eitim
le yetitirip, onlar toplum da grev sahibi kim seler haline getire
rek, salt kadn cinsine hrm et biimindeki r o m a n tik bir eitlii
savunmayp, gerek k a d n - e r k e k eitliinin, gerekli ekonom ik ve
fikri temellerini atm a k istemitir.613

Caroll, P la to n'u n feninizmini p ytha go ra sc la rdan aldn sy

ler.6
4 Bu fem inist tu tu m u n d a m rn ce b e k r kalm oluunun da
etkisi olm u olabilir, t e tarafta P lato nun Devletde kadn ile er
kek arasnda b ir yaradl fark olmadn, ka d n - erkek eitlii
ni savunduu halde, dier baz diyaloglarnda67 kadn aa g
r artcdr. H a tta Tlmaios diyalogunda, kadn erkek eitsiz*
linin teorisi de yaplr : Tanr insanlar y a r a tr k e n ikiz z kul
lanmtr. n c e erkek denen stn cinsi y a ra tm tr, lk m rlerin
de iyi bir hayat yaam ayan korkak ve kt olan lar, ikinci m r
lerinde dnyaya daha aa bir cins olarak, k a d n o larak gelmi
lerdir,40 Bu zt grlerin uyuturu lm as olanakszdr. D urum, ya
P laton'un olgunluk devri diyaloglarnda s av und u u kadn - erkek
eitlii fikirlerinden yallk devri diyaloglarnda caym olmas,
(ki bu aklama kadn - erkek eitliini gene s ra r la savunduu
Yasalarnn da yallk devri eseri olm asyla yk lr); ya Timaios'-
daki bu parann, daha nce de belirttiimiz gibi, erkein s t n
l kafalarnda kalplam Yunan to p lu m u n d a, diyalogu kopya
eden bir yazc tarafndan katma olmas, y a da, Platon'un bu
konuda zaman zaman fikir deitirmi oluu ile aklanabilir.
Konumuza dnelim. Konyucu snf iinde m onog am ik ailenin
kaldrlmas, Platon'un snf ii eitliki snflar ara s eitsizliki
programnn dier paras olan zel m lkiyetin kaldrlm as ile

w rn e in B arker, C re ek P o litical T h eo ry ..., s. 221.

B a r k e r da, G reek political Theory,.., s. 221 de to p lu m d a k a d n a grev veril
m esinin kadn olgunlatracan ve b u n u n g erek z g r l k d e m e k olac a
n syler.
4,4 Caroll, ...Girsek Woman, s. 299.
rnein, EFlatun [P la ton], Kralylos, 392c. du he r t r l dev lette e rk ek lerin
k a dnla rd a n d aha akll o ld u u n u yazar.
Ha E fla tu n [P lc to n ], (E rol G ney - L tfi Ay), T im aios, 42a - b.
tstan b u l. M aarif V ekleti Y tnan K lsikleri, 1943.

402
sk skya ilikilidir,4' o rtak mlkiyetin, y ani ekonom ik eitliin
ve kadn - erkek eitliinin tamamlayc pa ra sd r. nk aile bir
zel mlkiyet deposu olduu gibi, m iras k u r u m u , zel mlkiyet
k u ru m u n u n y a n s d r. Monogamik ailenin kaldrlmasyla, zel
mlkiyetin zerine dayanp kedini s r d r d tem eller yklm
olur. M onogamik ailenin kadrlmam, ayn z a m a n d a , koruyucular
snf ii yeler aras eitliin temellerini hazrlayacaktr. Mono
gamik ailede ocuklarn eitimi ailelerin grevi iken, bu yzden
ocuklar arasn d a eitim eitlii, gen k u a k iin frsat eitlii
salamak olanaksz iken, ortak laa evlilik b u n u salayabilecektir.
Platon ocuklarn zel b ir k u ru la braklp b u r a d a birlikte yeti
tirileceklerini syler. .
B t n eitliki dzenlemelerinde olduu gibi, eitim eitlii,
frsat eitlii dzenlemesi de, yalnzca k o r u y u c u la r snfnn ocuk
lar iindir. B u nu Platon, bu kurul en sekin y u r tta la rn ocuk
larn b ir yuvaya yerlctirccektirw diye a k a belirtir. Snflar
a rasnda ise bu yzden b ir eitim eitliinden, b ir frsat eitliin
den, daha nce belirttiimiz gibi, gerek b i r eitliki dikey sosyal
h areketlilikten sz etm ek olanakszdr.

P laton'cla E itim K a ltm S o ru n u

E itim sorun un a gelmiken, b ir p a ra g ra f ap, Platon'un ei
tim ve kaltm zerine fikirlerine d e in iv e rd im . Platon, ileride g
receimiz gibi, nderlerin filozof yaradll k im se le r arasndan se
ileceini syler. m B ir baka yerde gen ve k rp e insa nla nn h a n
gi kalba sok ulm a k istenirse o kalba sok ulabileceklerini b e l i r t i r i
Yaradl b ak m n d a n filozof olanlarn, b ir de istenilen biime so
kulm alar iin, b ir m r srecek sk b ir e itim d e n geirilmelerini
savunur. B u ra d a P la to n un eitime ve kal.'tma verdii eit nemle
karlarz. O a rtk eski aristo k ra tla rn kaltm nemlidir sav
na kar d e m o k ra tla rn eitim nemlidir ta rtm a la rn amtr.
Kaltma, baz insanlarn filozof yaradll o ld uk larn syleyecek
k a d a r nem verir."1 Ama bu kim selerin gerekten filozof olabilme

rl!'> M o n o g a m ik ailenin k a ld rlm as n n zel m lk i y e li n k a ld rlm asy la ili

kisine, B a r k e r , G reek Politlcal Tle ory..., s. 217 d e d i k k a t i eker.
w0 Devlet, 480b.
Devlet, 480b.
w* Devlet, 495a.
6,5 Devlet, 377a - b.
4M Plal n, K ra ty lo s , da, Bir kralsn ogl b ir k r a l, iyi [bt asil d c m e k t ir i

403
leri iin, m r b oyu srecek sk b ir eitimi gerekli bulur. Bylece
her iki ilk ed en de, dier in san la rd an ta n rlar k a d a r s t n filozof-
ynetici insan n yetimesi, insanlar aras en b yk eitsizliin
gereklem esi iin y a ra rla n lm asn ister.

O nun, eitim ilikilerini ilerken, yal k uaklarla gen k u

aklar, y netenlerle ynetilenler airas ilikilerde d e m o k r a tik bir
ilke olan h u k u k i eitlikten yana olm adn grrz. Bu yzden
hakszln en b y n ilerse b a ba n bile cezalandr szne
kardr.40 Platon Devletde ve b a k a eserlerinde birok yerlerde,
yal k u a k la r s t n tutup, gen k u a k la rn o n lara h r m e t gs
terip, o n la r a u ym a la rn ister. K u ak la rara s ilikilerde yal k u
a k la n s t n tu ta n uyg ulam a ve d n, okluk tu tu c u , eitsiz
liki b ir t u tu m d u r . P laton d a bu tu tu m d a d r. E itim ilkelerinden
birisi de, b r a d a m n k endisinden st n o lanlara ar szler sy
lemesinin hi yakk alm ayacadr. ly a d ada Akhilleus'un Aga-
m em no n'a seni k p e k yzl, ceylan yrekli arap tulum u deyi
ini rn e k gsterir."6 B i r basileusa sylenecek szler deildir b u n
lar. Bylece Platon, ynetenlerle ynetilenlerin eit saylam ayaca
y o lu n d ak i ilk iaretini vermi olur,

Platon'un Komnizminin Eletirisi

P la to n 'u n k o ru y u c u snf iin ngrd kom nist dzenin

b tn u n s u r la r n g rd k ten so n ra , b u n u n to ptan b ir deerlen
dirm esine giriebiliriz. H ereyden nce b u snf ii dzenlem e
ler, d a h a nce de akladmz gibi, snflar ara sn d a kast derece
sine v a ra n b ir eitsizliki dzenin tam amlayc parasdr. Plato n'
un bu dzenlem elerini m od ern kom nizm le kyaslamak, onlarn
gerek niteliini o rta y a k a rac ak tr. B ir kez bu dzenlem eler
m od ern k o m niz m de k i gibi to p lu m u n b t n yelerini deil, yal

- b i r a d a m n olu iyi b i r a d a m , gzel a d a m n olu giizcl b i r a d a m o l u r

K sacas h e r c in s le n ayn cinsten b i r y a v r u m e y d a n a gelir szleriyle nrislo-
ra tik k a l t m anla y n b enim sedi ini o r i a y a k oym u olur.
s D evlet, 378b.
Ayn s o r u n P la to n u n E u tly p r o n (4b.) diyalo gun da d a iledii k o n u d u r.
B u r a d a b i r e reili rgat ld r e n ba basn devlete ikyete giden Euth yp-
ro n 'u yle knar, B a b an n l d r d a d a m herh ald e h s m la rn z d a n bi
l i d i r d e i mi? Yoksa b i r yabanc iin b a b a n a byle ar b i r yk yklem ez-
din
i9u Devlet, 390a,

404
nz st snflarn kapsad iin,"7 m odern komnizmin snfla
rn kaldrlmas sonucuna k a d a r varan snflar aras eitlii zd
dna, snflar aras eitsizlii am a alp, bunu izlemektedir. st
snf iindeki dzenlemeler de m odern anlamda kom nist d
zenlemelere benzemez. M odern komnizmdeki gibi re tim ara
larn n toplum sallatrlm as sz konusu deildir.6** O rtak mlki
yet dzeni, m o dern kom nizm deki gibi emekiler, reticiler ara
snda deil, retm eden t keten b ir snfn yeleri arasndadr. Ya
ni hem retim , hem tketim komnizm i deil, yalnzca tketim
kom nizm idir. Modern k o m nist retideki gibi ama, ekonomik
eitsizliin kaldrlm as eklindeki ekonomik bir am a deil, y
netici snfn birlik ve beraberlii, bylece eitsizliki toplum d
zeninin srdrlm esi eklindeki siyasal b ir amatr.*1 Buna ilikin
olarak, servetin paylatrlmas eklinde ekonomik amal b ir re
fah komnizmi deil, sade, kt ka n a a t b ir yaamla ahlkn bozul
m am asn am alayan asetik b ir moral komnizmdir. Nihayet
m odern kom nizm in evrenselcilii onda yoktur. Milliyeti kom-
nizm dir.70 zetle, Platon'un koruyu cu lar snf iin ngrd ko
mnizm, refahn paylald m odern komnizm den ok, sefale
tin paylald ilkel kabile kom nizmini and rm aktadr.102
Ancak Platon, st y apdaki bozukluklarn, siyasal, moral bo
zukluklarn, alt yap bozukluklar ile, ekonomik eitsizlikle iliki-

Beer, Sosyalizm in... Tarili, s. 61 de, P la ton 'u n Devleldc k o m n iz m i yanltz-

ca st t a b a k a l a r iin istem ediini, b t n Hellenlur iin istediini, aksi hal
d e g n n e k o n o m i k ve siyasal dzensizliklerinden ikyet e tm e sin in a n la m
sz kalacan ne srer. Bu sa v D e v let'd ek i's n fla r a r a s n d a k i a k eitsiz
liki d z e n le m e le r gereine a y k rd r. A y n c a Platon'un DevJetd e st snf
ii k o m n is t d z en lem e le rd en sz ed erk e n o r t a k m lkiy eti ehirde ya
a y a n la r a ra s n d a yalnz c n l a r iin (alim , giin e d in m e k v a a k t r ) s
z (417a-b) k o ru y u c u la r snf d ndaki snflar bu d z en lem e le r dnda
b ra k t n n y a d sn a m a z ifadesidir.
* B a rk e r, G re e k Iollttcal T h e o ry ..., s. 213.
S a b in e , ...P o litica l T heory, s. 58.
Gr;y, T he SocialUt T ralitlon..., s. 19.
701 Gray, Tle Soclnllst T r a d ltlo n ..., s. 28.
na P la to n 'u n k o m n iz m in in ilkel kabile k o m n iz m inin zlemi olduu, Efla-
ln [P la to n ] , Krlllns, 110c - 112d do, y a zdk larnd an d a a n la lm a k ta d r.
B u r a d a Plalon, Atina'nn Alkntis lkesi ile savat m ito lo jik devirlerde,
Atina t o p lu m u n d a z ti r a n l k r l a r vc savalarn ayr s n fla r tekil ettik le ri
ni, z a n a a t k a r l a r snfn dan ayr yaayan bu sa va lar snfnn sade b i r ko
m n is t havat yaadklarn a n la tn , b u n la rn b t n Asya ,ve A vrupada
beden ve ru h gzellikleriyle n saldk larn syler.

405
sini kavram, st yap deerlerini am a a l m a k h b e ra b e r, bu n la ra
ekonomik dzenlemelerle ulalabileceini g rm t r. Bu gerek
i tutum u o n u n idealist felsefesine pek uygun dm em ektedir.
Nitekim rencisi Aristoteles, hocasnn bu idealizmindeki tu ta r
szl grm ve Platon'un kom nist dzenlemelerini eletirirken,
moral bozu kluk larn ekonomik, m addi tedbirlerle deil, gene mo
ral tedbirlerle dzeltilebileceini sylemitir.5

filo z o fla r Y n e tim i

Platonun koru yucular snf ile ilgili dzenlemelerini grdk.

Koruyucular snf sava ve nderleri k apsay an b ir ynetici s
nftr. Ynetim de nderlere, yasa gcnde o lan kararlary la, bir
tr y asam a grevi ve yrtm enin bakanl verilm itir. Savalar
ise, nderlerin k ara rla rn uygulayan y r tm e o rg an gibidirler,
nderler k o ru y u c u la r snf iinden seilirler. im di Platon 'u n ide
al devletinde en st tabakay meydana getiren nderlerle ilgili fi
kirlerini ve dzenlemelerini grelim.
P la to n a gre, toplumlar ideann bilgisine erebilm i filozoflar
ynetmelidir. Ancak byle olursa to p lu m la r dzelebilir; insanlar
iin m utlu b ir h a y a t m m k n olur.,w B u n a u ygun olarak ideal
devleti yneten nderlerde filozof olacaklardr. Filozof olabil
mek iin nce filozof yaradl gereklidir. Ama o k 'e n d e r d ir by
le yaradllar. Byle kimseler binde b ir gelirler dnyaya,5 Bun
lar, koruyucular snf yeleri arasndan, ok u zun seneler sren
deneme ve snavlardan son ra seilmelidir. Y irmisine varan genler
den bilgiye eilimliler ayrlp, b unlara otuz ya la rn a k a d a r bilim
ler retilecek, b u n la r aralarnda sivrilenler de alnp, ellilerine ka
dar felsefe retilecektir. Ellisine u laa n la r a ra s n d a ise, h e r ba
kmdan bakalarn aanlar, iyi ideasn k a vray acak son eitime
itileceklerdir. B u nlar iyinin kendisini g rd k te n sonra, onu rnek
alarak toplum u dzene sokacak, kalan m rleri boyunca bir ta
raftan felsefeyle uramaya devam ederken, b ir ta r a fta n toplumu
yneteceklerdir. Ama biitn bu aam alar geebilenler ancak bir

w* B arker, G reek Fotical T heory..., s. 226.

Aristoteles, Politika, II. II. 8 du, k tl kle in nedenini, m lk i y e t d zeninde
deil, insann doasnn kllglhde bulur.
Devlet, 73d.
705 D e v le t, <)95a,
** Devlet, 537 d - 540b.

406
ya da b irka kii o lacaktr.^ Bylece filozof k ral, y a da filozof-
krallar denen nderler, toplum un en yksek, en e re fli katn
meydana getireceklerdir. Filozof - kral ve filozof - krallar te
rimleri dil alkanl ile kullanlm terim lerd ir. Platon, S o k ra te si
Devlet ka dnlarn da u n u tm a ... dediklerimi yalnz erkekler iin
dedim sanm a, dilediimiz yaradll kadnlar da o nlara katyo
rum. diye konutu rarak, filozoF-kralienin ve filozof] kral-
elerin de olabileceini belirterek, k a d n erk e k eitlii fikrini do
ruuna u la trr.7

H er iki cin sten olabilecek b u nderler, b u filozof yneticiler,

yalnzca b ir e r insan deil, ayn z a m anda ta n rs a l varlklard r.710
Byle de olunca, onlardan ne insanlarca k o n a c a k y asalara u y m a
lar istenebilir, ne de kendilerinin dn sylediklerini yasa sayp
bugn o n a uy m alar istenebilir. Filozof y n e tic ile r to plum u hi
bir yasaya bal olmakszn yneteceklerdir.711
Platon diyaloglarnda birok k ereler filozof yaradln asil
soylar a ra s n d a n ktn sylemitir.711 Bylece on un bilgelik
rts altnda, asaletin, aristokrasinin s a v u n u c u lu u n u yaptn
b ir de b u r a d a grm oluruz.

A dalet S n fla ra ra s E its iz lik tir

Devlct'de tartm a la r adalet erdem i zerine b a lam t. Ada

let e rdem ini by k birim olan toplum da gzlem ek iin ideal bir
devlet dzeni iziverdi. Bu, h e r snfn farkl e rd e m le re sahip ol
duu ta b a k a l b ir dzendi. Bu dzende filozof - yneticilerin e rd e
mi bilgeliktir. Savalarnk, yiitlik, cesaret.711 P laton lllk

w D evlet, 540d.
D evlet, 540c.
P la to n b u in an c n n itenliini A k a d e m ia 's m a k a d n re n c ile r a la r k gs
te r m itir.
7i D evlet, 497c.
7,1 Platon , D e v letinde iledii bu fikri, Y a s a l a r d a (875 de ) te k r a r la r .
B a rker, G r e e k PolJcal T heory..., s. 205 de, P l a to n u n , filozof - yneticilerin
y a sa y a bal o lm a y a ca k la r fikriyle, devlet y a s a la r n eg em enliine tabi
e i tl e r birliidir b iim in deki ynygtn Yunan a n la y n d a n ayrldn syler.
7I! rnein, Devlet, 496b t!o: Felsefe ile d iip k alkm aya layk n sa n la r k k
b i r azlktr,., b i r k a soylu [asil] insan, sekin b i r k a aydn.
Plato n, M e k t u p la r , (V III. M e k tu p ), 3 5 6 c - d dc ve.
Platon, T lm a io s , 20a da a y r jr t e k r a r la r .
D evlet, 429a - 430b.

407
e rd e m in in b t n snflarn, top lu m u n b t n yelerinin erd em i ol
d u u n u sylerse de, ilerindeki h a y v a n la n dizginleyemeyip, ter
sine o n a ba een aa reticiler snfnn, b u e rd e m e kendilik
lerin d e n sa hip olmayp, a n cak bilgelerin y n etim ine, em irlerine
u y a r a k edinebileceklerini d nm ekted ir.714 reticiler snfnn ken-,
diine zg b i r erd em i yoktur.- (Olsa olsa ita a tin b u snfn erde
mi o ld u u n u d n y o r o labilir Platon) T a r t m a k o n u su adalet,
to p lu m d a b t n insa nla rn ve b t n snflarn b a k a la rn n ' ile
rine k a r m a d a n zerlerine den grevi yerine getirm eleridir.715
Platon, z a n a a tk arla rn birb irle rin in ilerine k a rrla rs a b u n d a n
to p lu m a ok b y k b ir z a r a r gelmeyeceini, a m a reticiler sava
larn, savalar n d e rle rin iine karm aya k a lk a rla rsa , b un dan
ka c a k kargaaln devleti ykacan syler.714
Bir de vie t iin ykc otan, bu u sn fn b i rb ir i n i n iine
k a r m a s , grevlerini d e itirm esidir. B u n a d a hakl o lara k
en b y k s u diyebiliriz. [ B u ] devle te k a r ilenen en
b y k s u [ t u r ] , adaletsizliktir. H e r snf in sa nn yalnz
k e n d i ilerine bakp , kendi ileriyle u r a m a s , a dalet."1

G r ld gibi P la to n un hak, adalet, h u k u k anlay tam a

men eitsizliki, ta b a k a l b ir toplum anlaynn p arasdr. Her
kes grevini ve had d in i bilsin eklinde belirtebileceimiz b u ad a
let anlay, zam anm zn adalet anlayna ve A tina d em okrasi
sinin eitlikle zdetirdii adalet anlayna p e k s a p a b ir anla
ytr. Ama b u anlay, eitsizliki bir toplum anlayna son dere
ce uygu n b ir anlaytr. H ak la rn ve yetkilerin snflar arasnda
eitsiz datld b i r toplum da, ( b u datm n tem elde adaletli
olp olmad tartlm az, bu datm veri o la ra k alnrsa), bir
kim senin, snfnn grevini ve yetkilerini amas, k u ra l inemek,
dolaysiyle, hakszlk, adaletsizlik saylacak, grevleri ve yetkileri
sn rn da kalm as ise, adaletli b i- davran o la ra k grlecektir.

Bu anlay, ilk baktn, vnsny adaletle zde t i ren pozitif hu

kuk anlay gibi g r n r. yledir de; am a bu pozitif hukuk, Pla

n* Devlet, 590c.
7I* Devlet, 433a.
716 Devlet, 434b.
1,7 D evlet, 434e .
111 Russell, ,..W c s te m Ph llo so p h y , s. 130.
Aristoteles, P o litik a , I I I . V II. d e , H erkes adaleli l'*ir Un m illik olara k
k a b u l cLmektedir. diyerek, zam an A tinasndaki a d aletle eillik anlay
a ra sn d a k i sk ilikiyi y a n stm o lu r.

408
ton'a gre doal h u k u k a aykr deil, aksine o nu n tam bir ifadesi
dir. nk P laton'un doal hukuku, insanlarn doutan, doadan
eitsizliini kabul eden eitsizliki bir doal hu k u k tu r. Buna uygun
o la ra k pozitif h u k u k da elbet eitsizliki bir h u k u k olacak ve el
b e t adaleti eitlikle deil, eitsizlikle zdetirecektir. Platon'un e-
itlik ve eitsizlik kavram lar ve eitlik trleri zerine grlerini,
bunlar derli toplu bir biimde ortaya dkt Y asa la rn inceler
ken greceiz,

P la to n u n E itsiz lik M erdiveni

imdi P la to n un eitsizliki inanlarnn hangi aamalar ap,

hangi aam a la ra doru yneldiini derli topl b i r biimde grve
relim. Platon, b ir insanda nce ruh ve beden o larak iki eitsiz b
lm n bulu nd uu nu sylemitir. Ruh da eitsiz ksmdan mey
dana gelir. lmsz ksm ulan akl blm, cesaret, yiitlik bol
m ve aa itiler blm . n sa n la r ruhlarnn b u blmlerinden
birinin dierlerinden gl olup dierlerine egemen olmasna g
re, doutan eitsiz tip olarak doarlar. Bilgi - severler, eref-
severler, servet-severler. T oplum da da bu insanlarn meydana ge
tirdii eitsiz snf vardr. Bilge : nderler snf, yiit - sava
lar snf, reticiler snf, insa nd a ru hu n hangi blm egemen
olursa, insann k arekterin in lamamniR o yne kaymas gibi, bir,
toplurpda da hangi snf ynetimi ele geirirse, toplum un karekteri
ona gre belirlenir. Bylece bilgelerin ynettii sofokrasi (bilge-
ler-ynetimi) diyebileceimiz b ir ideal toplum; timokrasi (eref-
ynetimi) diyebileceimiz askerlerin ynettii toplum, bir de, re
tici okluun ynettii dem okrasi ynetimi ve, toplum u olarak,
eitsiz deerde toplum grlr.
Ayrca Platon, baz uluslara baz niteliklerin egemen olduu
nu syleyerek, eitsizliki dnya grn u luslararas bir apa
ulaana k a d a r geniletir. Buna gre Fenikeliler ve Msrllarda pa
ra tutkusu egemendir. B tn kuzeylilerin devletlerinde sertlik ve
taknlk gzkr. Bilim tutkusu ise, Hellenler: zgrdr.71''
Yunanlnn Yunanl ile savap, Yunanly kle klmamasn is
teyen Platon'da, haTif b ir panhellenizm dc vardr. Soyca ve kan
ca yabanclardan ayrlan Yunanllarn soyda ve a k ra b a olduklar
n syler72" Yunanllar aras sava nlenemeyecek olursa, hi de-

D evlet, 435d..
> Devle 1, 435.

409
ilse panhcllenik b ir uluslararas sava h u k u k u n u n kabul edilme
sinde, bylece Y unan polislerinin savalarda birbirlerine ar sert
davranlarnn nlenmesinde srar eder,72' Ancak panhellenizmi,
sokrates gibi siyasa] b ir birlik isteyecek k a d a r ileri deildir.

Platon, Hellen - b a rb a r eitsizliine inand g'b, vatanda -

metoikos, zgr kle eitsizliklerine de inanr. Geri Devlet'de
ayrca bir m etoiko s snfndan sz etm ez a m a , sosyal haklar olup,
siyasal haklar olmayan bir snf olduu iin, o n u n reticiler sn
f, Yunan'n m etoikos kavram ile a k m ak ta d r. te taraTtan
Devlet'de, ideal devleti dzenleyip, baka k o nu lara getii zaman,
demokrasi dzenindeki eitlik ilkesini eletirirken, /
S n tlar y u rtta la ra , y u r tta la r s n tla ra c o lr, yani
y e rli-y n h an c ay rm kaim az.n721

diye, m etolkoslan aalayp, vatanda - m e to ik o s sosyal eitliine

bile taham m l edemez. Y asalarda ise, v a ta n d a la rn adi ticari iler
le ruhlarn bozm am alarn, bu gibi ilerin m etoikoslarca yaplma
sn ister.

P la to n 'u n d e al D evletinde K lelik S o ru n u

Klelik so runu na gelince, P laton'un Y a s a l a r d a klelik kuru-

nunu kabul edip, uzun uzun dzenleyiini greceiz. Devlet Ada-
m nda da eitli meslekleri sayarken, sra klelere gelince, b un
lar satn alnan veya b un a benzer yollarla sahip o lunan kimseler
dir, Bunlara tartmasz kle diyecciz.,a diyerek, klelik kuru-
munu olduu gibi kabul etmi olduunu o rtay a koym u olur. B un
lara karlk, Devletde, ideal devletin sn fla n saylrken, kle s
nfndan sz edilmez. Bu, baz yazarlarda P la to n 'u n ideal devletin
de klelii kaldrm okluu yolunda yanl b ir sanya yolam-
lr,w Bir kez Platon, kaldrlmas aile k u r u m u n u n kaldrlmas
kadar byk yank yapacak olan, Y unanllarca doal grlen bu
kurum un kaldrlacan hibir yerde sylem em itir. Sonra ideal
devletini dzenlerken olmasa bile, ideal devleti dzenledii ayn
kitabn, Devlet'in birok yerinde, klelikten doal b ir kuru m m u
gibi sz eder. rnein onun Yunanlnn Yunanl ile savap, Yu

711 D evlet, -(69b - 470c.

m D ev lel, 562e.
715 P lato n , D evlet A dam ,2 S 9 c -e ,
l:* rn e in , Sabini;,- ...P o lilc a ! "fluory, s. 57.

410
nanly kle etm em esini sylerken, Y unanllara kendi aralarnda
savaacaklarna yabanclarla savam alarn istediini grrz.715
Bu rada Y u nanllarn birbirlerini kle edineceklerine, yabanc
uluslardan kleler edinmelerine b ir im a v ard r. Tiranlk yneti-'
minin ktlklerini sayarken, tirann kleleri efendilerin ellerinden
alp, zgr klp, askerleri arasna k a tm a sn d a n yaknr.731
Hereyin bozulm a yasasna u y arak bozulacan, ideal devle-
tin de bu y asa d an k urtu la m a y a rak bozulacan syleyip,1 ideal
devletin bozulm asndan m eydana gelen a r is to k ra si oligari aras
dzende [tim o k ra sid e ], klelere kar iyi eitim grm bir insan
gibi, onlar kmsemekle kalmmayp, ok s e rt davramldn sy
ler.121 B u ra d a Platon, iyi eitim g rm b i r in sa n gibi sz ile,
klelere kar kendi tu tu m unu aklyor gibidir. Gene demokratik
ynetimin eitlik ilkesini eletirirken, zgrlk dzeninin en a
rya gittii taraf, satn alnm kadn e rk e k klelerin kendilerini
satn alacak k a d a r zgr olmalar73 na ta h a m m l edemez.
P la to n 'u n ideal devletinde klelii k aldrdn ne suren ba
z yazarlar,7 u yanltc ipularna da y a nrla r. B ir yerde Platon,
ideal devletinden farkl olarak, dier devletlerde ynetenlerin hal
k kle sa ydklarn syler.7 Onun hemen a ltn da , koru yu cular sn
f adam larnn, hizmetilerim [yani k le le rim ] olsun diye para
biriktirmeyeceini,,3 bir baka yerde, ideal devletin bozuluunda,
yu rtta la r d a h a nce zgr dostlar o la ra k k o ru y a n savalarn,
imdi onlar bo y u n d u ru k altna alp, y u rtta la r n efendisi olmaya
kalkacaklarn yazar.

D evlet, 469b.
734 D evlet, 567c.
737 P o p p er, A k T o p lu m ve D m a n la n I. P la to n , s. 21 23 de, P la to n 'u n
ta rih se l c 'ejcn e re le m e st n e d n c e sin i isa b e tle o ria y n k a rm tr. Pop-
p e r'c g re P la to n , toplum sal deim eyi cl^ jen crlcn u o la ra k g r y o rd u .
B u m o rs l d e je n e re le m e n in a ltn d a siy a sa l d e je n e re le m e n in b u lu n d u u
n u , o n u n d a tem elin d e rk sa l d e je n e re le m e n in b u lu n d u u n u d n y o r
du.
72* D evlet, 549a.
D evlet, 563b.
rn e in , SchlaiFer, Greek T h eo ries of S la v e ry ...". F in ley (e d .), Slavery
in C lassical A n tlq u ity ..., s. 98. Arca S c h ln ile r, P l to n u n ideal d e vletinde
re tici sn fn kle sta t s n e y a k n sta t d e o k lu u n u ynznr.
111 D evlet, 463b.
7,i D evlet, 465b.
" Dcvet, 417b.

411
 B u szleri ideal devlette kleliin bulun m ad eklinde yorum
lam a k , klelik ve zg rl k szcklerinin Y u n an 'd aki ikili an lam
larn hesaba k a tm a m a k ta n dolaydr, z g rl k Y unan'da, da
k a r ulusal egem en lik, ite b ir m onarkn, b ir tirann, b ir snfn
keyfi y ne tim in d e n uzak, yasalara bal y n etim e tabi olm ak an
la m n a geliyordu. B u yzden Yunan d n rleri, Uranl b ir ki
inin efendi, geri k a la n b t n ulusun onun klesi olduu b ir d
zen o la ra k g r y o rla rd . Yoksa tiranlkla b t n u lusun, tirann
alp satt ( d a r a n la m d a ) kleleri olmas sz k o n u su deildi. Ya
ni Y unanl yasaya bal olmayan keyfi ynetim de kendini yneti
cinin klesi gibi hissediyordu. Y ukardaki deyilerinde de Platon,
kle szcn b r snfn, genel y a ra ra olm ayan keyfi ynetimi
ne tabi ola n la r a n la m n d a kullanmtr. K o ruy ucularn hizmeti,
kle edinmek iin p a r a biriktirmeyecekleri sz de, ideal devlet
te' kleliin b u lu n m a d n n iareti olarak y orum lan am az. Koru
yu c u la r askerlik ve p olitika dnda hibir baya ile uram aya
ca k la rn a gre, b u n l a r n lks olm asa da baz z orun lu ihtiyalarm
karlayacak hizm etilerin, koruyucularn eleri de asker, koru yu
cu olacaklar iin, b u n la r n ev ilerini gren ( S p a r ta 'd a k i gibi) ka
mu klelerinin b u lu n a c a n doal b ir ey o larak grp, bun un s
z n etmeyi gereksiz bulm u olabilir. Byle olmayp, ynetici sn
fn sad e yaam as iin kle sahibi o lm alarn y a s a k l a m bile olsa,
zel m lkiyet h a k k n , ekonomik, ticari ileri yasaklam ad reti
ciler snfnn, doal olarak, Eski Yunanda zel mlkiyet hakknn
bir paras saylan klelere sahip olacaklarn d n m olabilir.
P la to n'un ideal devletinde, o veya bu biim de, a m a m utlaka
klelii kabul etti in i sanyoruz. Buou onaylayan reddedilmez ba
z k a n tla r v a r elimizde. Devletde bir yerde, ideal toplum zerine
konuu lu rken,
Bu d e m e k d e ild ir ki bizim to p lu m u m u z d a tu tk u la r, zevk
ler. a c la r olm ayacak. O lacak, hele o c u k la rd a , k a d n la rd a ,
k le le r d e .w
az s o n ra ise,
D ev letim izin e n iyi d c v k o lm a sn d a en o k pay olan ...
o c u k , katln, kle, /.giir in sa n , ii, y n d e n , ynelilen
h e rk e s in b a k a sn n iini; k a tm a d m kendi iini vapmv
s..
denm ektedir.

D evlet, 431c.
7" D evlet, 433c - d.

4 12.

I
 Bu k o nu da son olarak kesinlikle syleyebileceimiz sz, Pla
to n 'u n deal devletinde klelik k u ru m u n u kabul ettii, ancak n
derlerin ve savalarn yaayn dzenleyip, reticilerden pek az
sz ettii Devlet'de, bahse demeyecek k a d a r nemsiz bulup, zama
nnn uygulam asn kabullendii i*n, klelii dzenlemeye giri
memi oluudur.
Yallk diyaloglarndan olan P a r m e n ld e sd e , bu kez Sokra-
tese deil de ba konumac yapt Parm enidese, b ir efendilik
ideasnn olduu gibi, b ir klelik ideasnn d a bulunduunu syle-
tir.717 Bu, P la to n un klelik kurum un u, idealar aleminde de var o-
lan anlam nda, deal b ir kurum olarak grnn kantdr.
P laton da, Devletinde, ideal devletle ilgili dzenlemeleri sra
snda o lm am a k la beraber, Aristoteles'de klsik ifadesine ulaan
klelik efendi k a d a r klenin de y ararnadr teorisinin balang
cn grrz :
Y alnz elleri, a y ak lar ile alab ilen ileri neden h o r g
r r z az o k ... B u n larn ilerin d e en iyi yan o k a d ar zayf
tr ki, ilerindeki h a y v a n la n dizginleyem ez, tersine ba
e e rle r o n la ra ... [O n la rn ] byle slin insandaki dizginle-
yici gce k av u m asn iste rse k ne yapar/.. Un st n ada-
m a, iinde ta n rsa l y a n b a o lm u a d a m a kle o lm asn is
le riz on d an . Am a b iz b u n u n la klen in z a r a r grm esini, ezil
m esini islem iy o ru z... tersin e biz, h e rk e s iin tan rsal ve
bilge b ir v arl n b u y ru u a ltn a g irm e n in ok daha k irli
o ld u u n a inanyoruz.71

Platon b u ra d a kle szcn bakalarn n ynetimine tabi

olan anlam nda, geni anlam n da almsa da, kolayca dar anlam
d a klelik iin ne srlebilecek b ir sav o rtay a atmtr. Aristo
teles b u sav d a r anlam da klelii savunm ak iin kullanacaktr.
Y uk arda aktardmz parada, bu vesile ile, Platon'un al
may, alanlar h o r gren yargsna da tank olduk. Platon, gene

1S> P o p p cr. A k T o p lu m ve 'D m an lar I. P la to n , s. 50 de, D evlet'de kleli

in k a ld rla c a n a d a ir h ib ir iz olm adn syleyip, bun u , P la to n un
klelii kr.bl e d ip s/.iiii etm eyi gereksiz (>r>nlti|l ek lin d e y o ru m lar.
O ysa biz, b e lird i im iz gibi, D evlet'de klelii kabul ediini g ste ren ak
d ey ilerin b u lu n d u u savndayz.
1,7 Plato, (B. Jm v e lt), P a rm en id es, 133. G reat B ooks of W e ste m W orld, (Tle
D lalogues uf P lu to ) L ondon, Ene. B rit. ine., 1952 iinde.
7j> Devlet, 490c.

413
yukarda aktardm z parada grbcei gibi, ve gerek Devletin-
de, gerek dier diyaloglarnda defalarca belirttii gibi, bilgeleri
tanrsal varlklar o larak yceltir. Bylece P laton 'u n insanlar k
lelerden tanrsal yaratk lara k ad a r geni b ir eitsizlik dizisi iinde
sraladn grrz.

P la to n 'u n S iy a se t B ilim i: Y asalar D engeli D evlet T e o risi

P laton'un politika zerine ikinci nem li eseri olan Y a sa la rn

(N om oinin) ngilizceye eviricisi A. E. Taylor, P la ton 'un bu ese
ri yazmaktaki amacnn, yeni bir to plum (k olon i) k u ra n , ya da es
ki br toplum u yeniden dzenleyen bir politikac ta ra fn d a n ar
lp, b u ra la rd a rgt o larak alabilecek h u k u k ve siyaset bilimi
rencilerine yararlanabilecekleri bir model s u n m a k olduunu sy
ler
Gerekten Platon, Devlet'i yazarken, m evcut koullar kafa
sndaki ideal dzene uydurm aya alrken, D evletden otuz yl
sonra yazm olduu Y asalarda, kafasndaki ideal modeli, m ev
cut toplumsal koullara gre deitirme gereini duy m u tur. Bu
bakmdan, Devlet'in Platon'un idealist d n n , siyaset felse
fesini, Y a s a la rn realist dnn, siyaset bilimini temsil etti
i sylenebilir.
Geri Y asalarda, Devlet'de ngrd k ad n larn ocuklarn
ve her trl mlkn o rtak olduu dzenin gene en iyi dzen olduu
konusundaki inancn y itirm em itir ama, tanrsal bulduu bu ta
sarnn yeryz insanlarnn doum, yetime ve eitim leri tesinde
bir tasar olduunu kabul edip, insanlar tarafnd an kurulabilir
ikinci en iyi140 toplum dzeni tasarsn su n m u tu r.
Bu yzden, kurulabilir olmasn istedii b u toplum tasarsn
da, (kendini hernekadar ideallerinden syram azsa da), toptum-
sal gleri ve koullar hesaba katm aya alr. Dnun sonunda,
artk filozof krallarca yasalara bal olm akszn ynetilen, koru-
vucular snf iin kom nist bir hayat ngrd toplum yeri
ne, yneticilerin toplumu yasalara bal o larak ynettii, ekono
mik eitsizliklerin titizlikle snrlandrlm akla b e ra b e r, zel m l

>** Plalo, (A. E. T aylor), T he Law s, [Y asaliir] L ondon, D em . New Y ork, D ut

lun, T aylorn "Girii s. X II.
T*' Y asalar, 739 - 740.

414
kiyet dzeninin b t n vatandalar iin tannd b ir toplum tasa
rs izer.

k in ci E n ty l D evletin T em el lk eleri

Platon, tasarsn, gene tarihsel olgulara d ay a n d rm ak /.ere,

konuyu ta rihin derinliklerinden alarak ilemeye balar. Dorlar
Sparta, Argos ve Messeniada egemenlii ele geirince, bir toplu
m u yeniden salam temeller zerinde dzen lem e konusunda esiz
bir tarihsel frsat yakalamlardr. Bu e h irlerin yasa - koyucular,
belirli b ir lde m lk eitliini k o ru m a giriim lerinde, topran
kullann eitliki bir biimde deitirmede, b o r la rn ertelenme
sini neren dier ehirlerin y a s a - k o y u c u la r n n karlatklar
temel ilkelere doku nm ak yok gibi b ir engelle k ar karya de
illerdi.711 Platon bylece, ikinci en iyi to p lu m u n tem el ilkelerinden
birinin belli lde bir m lk eitlii" olacana iaret etmi olur.

kinci en iyi toplum un b ir dier ilkesi, siyasal iktidarn bir

kiide, bir organda, bir snfta toplanmnyp, eitli sosyal gler
a rasnd a paylalmasdr.141
Bu, a n eitsizlikten kanma am acn gden dengeli anaya
sa, k a rm a a nayasa grdr. Bylece Y a sala r'n ikinci en iyi dev
letinin iki temel ilkesi ortaya km olur; a r ekonomik eitsiz
likten ve a n siyasal eitsizlikten kanm a.144
Oysa tarihte, Sparta, Argos ve Messenia krallklar, a ralarn
da, krallk dzenine kar ynetilecek h a re k e tle re birlikte kar
koyup, krallk dzenini ko ru m a k o n u s u n d a anlaarak, shhatli,
salam, srekli b i r anayasa dzeni iin gerekli olan, glerin e
itli ta ra flarca paylalmas ilkesine kar d u rm u la rd r.1JS Bere
ket S p a r t a da iki kral ailesinin belirmesi, ift krallk ile, tanrsal
b ir yasa - ko yucunun [Lykurgos'un], k r a lla r a kar, krallara eit
yetkilere sahip yallar kurulu Gerousia'y k u rm a s ile ve daha
sonra krallarn yetkilerini snrlayan eplorlk kru m u nu n k u ru l

741 Y a sa la r, 684. ,
143 G fay, T h e S o c lallst T ra d ltlo n ..., s. 24 de, Y a s a la r'n b a a m acn n a r
eitsizli i n lem e k o lduunu syler.
7JJ Y a sa la r, 691 - 692.
Bu iki ilk e d c en ok o r ta sn fa y a ray a n ilk e le rd ir. B u b a k m d a n Y asa-
la r'n dev leti o r ta snfa d ay an a n b ir devlet o la c a k tr .
Y a sa la r, 690-691.

415
masyla, iktid a rn dalm salanm, dengeli anayasa gereklemi
tir.
Pers Sav a la rn d a n nce, Kyrus z am annd a, Atina ve Pers dev
letlerinin dzenlerinde, kiisel ynetim ilkesi ile halk k on tro l il
kesinin b irlik te b u lu n d u u dengeli a n a y a s a la r vard. Pers Sava
larn dan so nra, A tina gittike halk k o n tro l n n , Persler kiisel
ynetim in ar b a sm a y a balad ynde an a y a sa gelimelerine u
radlar. Salam an ay a sa iin gerekli olan kiisel ynetim ve halk
k o ntrol u n s u r la r n n birlemesi ilkesi inendi. H e r iki ulusun y
netimi de zt y n lerd e bozuk ynet'.mler h aline geldi.7
Platon dengeli an a y a sa zerine b u ta rih se l k a n tta n sonra, te
orik s o ru n la ra geer. Ona gre, in sanlarn ynetim inde m u tla k ve
dizginsiz egemenlik, tanrya zg b ir ayrcalktr. Tarih dnyasn
da ta nrnn vekili, n e m onarkn keyfi, ne de avam n kaprisidir.
Fakat y asada k o n u a n akldr. Platon bylece ynetim in yasala
ra bal olm as kuraln ko yduktan so n ra , y u karda grdm z
ilkelere uygun b ir ynetim in temel k u ra lla rn ortaya koym aya
balar.
Servette arlk zel ve kamuaal kavgalar besler.7w Genel ola
ra k ayn a nd a h e m fazla zengin olmak, hem iyi olm ak olanaksz
dr,7 Bu n e d e n d e n dolay, toplum ar servet eitsizliklerine Fr
sat vermeyecek biim d e dzenlenmelidir. E n iyisi dostlar a ra sn
da herey o rta k tr zdeyiini izleyen a n a y a sa d r ama, byle ta n
rlara y a ra r b ir tasar, yeryz in sa n la rn n gerekletiremeyece
i b ir tasard r. Bu yzden topraklar zel mlkiyete konu olacak
biimde p a y la trm a zorunluluu vardr. Ama to p ra k la r eit p a r a
lar halinde p aylatrlm ah, ayrca kendine b ir p ara den, to p
ra gene de to p lu m u n ortak m lk gibi grmelidir. 1
Bylece Platon, toprak zerinde zel m lkiyeti kabul etm ekle
beraber, b u n u eit pay, kamusal yarar ilkeleri ile snrland
rr. Ayrca kendisine byte b ir to p ra k paras verilen vatanda,
bu topra satp b akasn a devredem eyecektir. Paralanm akszm
b t n n o u lla rn d a n birine, olu yoksa, kendisine byle b ir top

744 Y a sa lar, 691 - 692.

w Y a sa lar, 695,
Y a sa lar, 713.
Y a sa lar, 739.
550 Y a sa lar, 743. ( n k iyi in sa n la r P ln to n 'a gre, p a ra la rn iyi a m a la r iin
h a rc a d k la rn d a n s e rv e t b irik tire m e z le r).
75' Y a sa lar, 740,

416
ra k m iras dm em i bir erkekle evlenmi kzna brakmak zorun
d a d r 1

T o p ra k la r 5040 eit paraya blnmeli, her vatandaa, daha

dorusu h e r aileye bir para to p r a k verilmelidir.751 Platon, eit
to p ra k m lkiyetinde bu nu da yeterli bulmaz. Her vatandaa veri
len toprak, biri ehrin merkezinde, biri merkezden uzakta, biri
verimli, b iri d a h a verimsiz to p rak la rd a n seilerek, iki paradan
m ey d a n a gelm elidir ki, verim ve deerce eitlie yaklalabilsin.
Ayn ekilde h e r vatanda ailesinin biri merkezde, biri merkezden
uzakta olm ak zere iki evi olmaldr. ehir, blgeler aras toprak
eitlii salanacak ekilde oniki blgeye ayrlmaldr.754 Platon by-
lece, tanlm az mallar zerinde v a ta n d a la r arasnda tam b ir eit
lik salan dktan sonra, tanr zenginliklerle ilgili dzenlemelere ge
er.

Vatandalarn Drt Servet Snfna Ayrl

Sakinler koloniye eit koullarla gireceklerdir, am a bu sa

lanam azsa, bazlar daha fazla m lk getirirse, toplum vatandala
rn servetlerine gre snflara ayrlmaldr. Ancak eitsiz tanr
m lk sahibi olm a izni de snrsz deildir. Bir vatandan yllk
geliri, herkese eit verimliliklerde datlan toprak paralarnn
b ir yllk gelirinin drt, katn am ay acaktr. Aarsa, aan ksm nn
t m { % 100 vergileme eklinde) to p lu m a mal edilecektir. Byle-
ce to p lu m d a d r t gelir snF o rtay a kacaktr. En Fakir y u rtta
lar snf yalnzca topraklarnn geliriyle geinenlerdir. kinci s
nf, topra ve toprann geliri k a d a r b a k a kaynaklardan geliri
olanlar. nc snf toprann geliri ve b u n a ek olarak topra
gelirinin iki kat geliri olanlar, d rd n c snf toprann geliri
yansra top rann gelirinin k a t geliri olanlar, yani gelirleri
en a lt snfn d rt kat olanlar.

152 Y asalar, 740.

Y a sa la r, 740. 5040 says 1 den 7 yu k a d a r sa y la rn a rd a rd a a rp lm a sn d a n
eld e e d ile n b ir say olup, II d n d a 1 d e n 12 ye k a d a r b t n sa y la ra bi>
liin e b ile n b i r saydr. P la to n 'u n b u sayy se m e k te k i am ac, to p lu m u , va
ta n d a ta n , e itli am a la rla k o lay ca e it p a r a la ra b le b ilm e k tir.
Y asalar, 744.
s Yasalar, 744.
V a ta n d a la rn g elirlerin e yre d rt sn fa a y rlm a la r, Solon'un k u ru p ,
A lina d e m o k ra sisin i uzun s re izledii d zen e b e n ze r. P la io n , zam ann-

417
 Platon genellikle servetin erdemin ve liyakatin ls olduu
na inanmaz. Daha ok aksine inanr. Ama Y a s a la r d a siyasa! hak
larn servete oran l datlmas kuraln koyar. B u n u n nedeni, baz
yazarlara gre, P latonun, kazanlarn sk b ir k o ntro l altnd a ol
duu bu dzende, gelir eitsizliinin y etenek Farknn iareti ola
can d n m oluudur.754 Baz y a zarlara gre ise, erdemin, li
yakatin nesnel b ir ls bulunam ayaca iin, servet farkn l
olarak almak zorunda kalmtr,7 Bize yle geliyor ki,
erefler ve m e m u riy e tle rd e d a tm , e itsiz b ir d a tm
o lm a k la b e ra b e r, o ra n tlk k u ra ln izleyen b ir d a tm ol
d u u iin, n ifa k ta n k an lm o lu n u r. 15*

deyen P la to n un asl amac, pek by k o lm ayan eko nom ik eitsiz

lii siyasal a la n a yanstarak, ekonom ik eitsizliklerle siyasal eit
liin, ya da siyasal eitsizliklerle e k onom ik eitliin yanyana olm a
masndan doacak atm alar nlemek, snflar siyasal alanda
ekonomik glerine gre temsil ettirerek, ynetim in kararlln
salamaktr.
Kendilerine eit to praklar ve evler verilmi olup, gelirlerine
gre d rt snfa ayrlm olan v a tan dalar, tarm , zanaat, ticaret
gibi hibir retici ile uram ayacaklar, yalnzca askerlik ve poli
tikayla uraacaklardr. Bylece Devlet'deki k o ru y u c u la r snfna
benzer b ir vatandalar snf ortaya k o nm u olur. Bu snf da Dev-
letdeki koru yu cular snf gibi re tm e d e n t k e te n ynetici, askeri
snftr. V atandalar snfnn altnda, re tim ileri ile uraan
metoLkoslar ve kleler vardr. Ama v a ta n d a la r snfnn zerinde
(Devletdeki gibi) bir nderler grubu yoktur.
Yasalarn toplum unu Devlet'in to p lu m u n d a n ayran temel
farklardan biri, vatandalarn (kam u kleleri tarafn dan ilenmek

daki sosyal k a rg a a la rn so n a erm esi iin, a ris to k ra tik d n n d e n b a

z d n le r v e rm e gereini d u y m u o lm al.
'Taylor, Y a sa la r ev irisin d e (Tle Lnws, s. 744 n. 2 d e ) C. R ittle r'n Y a sa la r-
da serv ete st n l n k iin in alm as ese ri o lu p , yoksul y u rtta la rn
b yolla ykselm ede e it a n sa sa h ip o ld u k la r y o ru m u n u a k ta r r.
7S7 B a rk er, G re ek P o litical T h eo ry ..., s. 334 -335 de, K aan, T h e G re a t Dtalo-
gue..., s. 188 de bu y r sa v u n u rla r,
js* Y asalar, 744.
w Y asalar, 918 - 920.
***Y asalar, 919 da, v a ta n d ala rn tic a re tle ve z a n a a tla rla u ra m a la rn n ya
saklanaca yazldr.
161 Y asalar, 920.

418
le be ra b er) zel topraklarnn oluu ve ailenin bulunuu, dieri,
b tn vatan dalarn (baz konularda gelir d u r u m la r n a oranl ol
m akla b e ra b e r) politikaya k atlm alardr. B ir de v atandalarn s
nflarnn, ilke olarak, doua gre deil, serv ete gre saptanm a
s.70 B u nlar dnda vatandalarn yaam lar, Devletin koruyucu
larnn y a am la rn a benzer. H er gn silh a ltn d a d rla r. Ortak sof
ra la rd a yer ierler, eitimde, askerlikte, siyasal ilerde k a d n - e r
kek eitliini salayacak k u rallar ve d zenlem eler nerilmitir.

Platon, Yasalar'da a rtk Devletdeki s t n rk yetitirm e ta

sarlarnd an vazgemi gzkr. nk a r tk st n nitelikli kim
selerden st n nitelikli soylar alm a yerine, zenginin fakirle, heye
canlnn akinle v.b. zt nitelikli kimselerin evlendirilm elerini t
leyerek,1" dengeli anayasa dzenine uygun dengeli soylar salama
yolunu izler. Devlet'de kaltm st n soylar elde etm ede, eitsiz
liki a m a la r iin kullanan Platon, b u r a d a eitliki am alar iin
kullanr.

k in ci E n yt D evletin Siyasal K u ru m la n

H a lk Meclisi toplum un yasalarn koyar; b t n vatandalara

ak'tr.w Birinci ve ikinci servet snflarndan olanlarn. Halk Mec
lisine devam zorunluluklar vardr; devam etm ezlerse cezalandrlr
lar. n c ve drdnc snf yelerinin fa k ir vatandalarn by
le b ir devam zorunluluklar yoktur.
H er servet snfndan b t n snflar ta r a f n d a n iki tu rd a se
ilen 180 e r isimden 90 ar, yzaltmlar K onseyi temsilci mec
lisinin yeleri olurlar.766 Bunlarn seimlerine de s t smftan kim
seler katlm azlarsa cezalandrlrlarken, alt sn fla r katlsa da olur

7(,2S a b in e, ...P o lltic a l T heory, s. 53 de, sn f a y rm la rn n k e sin o lm a k la b e ra

b e r, sn f y e lijin n k a ltm sa l o lm a d n b e lir tir,
M ehm et K a ra sa n , E fla tu n 'u n D evlet G r,
A n k ara. M illi E itim B akan l Y ayn. 1947, d a , Y a s a la r'n se rv e t sn f
la n ln k a p a l k a s tla r o lm adna, h e rk e sin a b a s v e ta lih i say esin d e sn
fm a a b ile c e i gibi, aa d a d ebileceini s y le r.
765 Y a sa la r, 733,
w Y a sa la r, 764,
us Y a sa lar, 7M.
146 Y a sa la r, 75B.
Bt siste m sn fla r aras e itliki b ir tem sil s is te m i o la rn k gzkyorsa
da, e n k ala b alk k en fa k ir snf d a , en az n fu slu e n zengin snf d a , 90 a r
kiiyle lem sil e ttird i i iin a sln d a .e itsiz b ir te m sild ir.

419
k atlm a sa da; k a tlm a zla rsa cezalandrlmazlar. yzaltmlar
K onseyinin o tu z a r kiilik oniki kom isyonundan herbiri, b ire r ay-
srayla y n e tim o rgan grevi grrler. B ir de b a k a n la r k uru lu n a
benzeyen oniki kiilik b ir Denetiler Kurulu vardr.

Bu o rg a n la rn zerinde, d a h a nemli yetkilere sahip olup, her

blgeden, zek ve k a re k te r c e tannm 50 - 70 y a la n a rasnd ak i
kim seler a ra sn d a n seilen, er kiiden 36 kimiye b ir kiinin da
ha eklenmesiyle k u m l a n 37 kiilik Anayasa Bekileri Kurulu*,
to p lu m u n yasalara u y g u n b i r h ay at yaayp y aam adm denetler.
nemce b u k u r u lu n d a zerinde afak Konseyi vardr.76 afak
Konseyi d orudan d o ru y a anayasa dzeni ile ilgili k a r a rla r alr.
On yal anayasa bekisi, eitim bakan ve b u n la rn kooptasyon
usulyle setikleri k e n d ilerin e eit sayda 3 0 - 4 0 y a la n ara sn d a
ki gen yelerden k u r u lu d u r . Grevi, to plum un en iyi y asalara sa
hip olm as ve d zen in srd r lm esiyle ilgilidir. P la to n afak K on
seyinin yelerinin felsefi b ir eitimle yetimelerini ister ki, b u ra
dan, b u n la rn D evletin ideal devlevinin filozof yneticilerine ben
zer oldu klar a nlalr.
N ihayet ikinci e n iyi devletin siyasal rgtleniinde eitim
bakan zam a n m z n b a b a k a n n a benzer b ir nem tayan, yeni
ku ak larn yetitirilm esiyle ilgili yksek m e m u rd u r.169
M e m u rlu k la r v a ta n d a la r a servet snflarna gre datlr, r
nein be p a z a r k om iseri, birinci ve ikinci snf yeleri ara sn da n
seilir.770

Y asalar'n kinci E n tyl Y nelim i A ristokrasidir

Platon, szde d e m o k r a tik eitliki, aslnda ise, u staca dzen

lemelerle, Devlctin ideal devletini andran eitsizliki b ir siyasal

w Y a sa la r, 755.
Bu k u ru lu n ism i m o d e rn d ille re Yasa B ekileri o la ra k e v rilm itir. E ski
Y u n a n d a yasayla a n a y a sa y a y rra t ay r k a v ra m la r y o k tu r. B u y zd en bu
k u ru lu n d e v le tin te m e l d z en i ili- ilgili y a sa la rn u y g u n lu u denetleyiine
b a k a ra k , A nayasa B e k ile ri K uru lu d en m esin i d a h a u ygun gr y o ru z.
m Y a sa la r, 951, 952.
ng ilizce'd e N o c tu rn a t Councel, T rk u 'd e Gcce D antay gibi a d la rla
k a r la n a n b u k u r u la , ta n y e ri a a rrk e n to p la n tla rn a b a lay p , g n e do
u n c a so n verdii iin , a fa k Konseyi ditm eyi u y gun b u ld u k .
* Y a sa lar, 765 766.
T*> Y a sa lar, 762, 763.

420
m ekanizm a k u r m u tu r ." 1 yle ki, meclislerin aplar kldke
yetkileri a r tm a k ta d r. K alabalk Halk Meclisi, vatandalarn bol
bol konuup ilerini dkecekleri bir agora halini alacaktr. Yne
tim ilerini yzaltmlar Konseyi komisyonlar ve gelir snflar
na gre seilmi m a gistrala r greceklerdir. Yalnz, bunlarn yne
timi ve va tan da larn yaay Anayasa Bekileri K urulun un deneti
a ltndadr. N ihayet anayasa dzeni h akknda k a r a r verebilen, en
yksek yetkiye sahip olan afak Konseyi, en kk kuruldur.

te ta ra fta n Platonu n Yasalard a ku rduu dzen, ticarct ve

zanaatlarla uram ayp, top rak sahibi olan, am a topraklarnda ba
kalarn altran, kendileri askerlik ve politika ile uraan bir
snfn dzeni olduuna gre, aka aristokrasi dzenidir. Birok
yazarlarn iddia ettii gibi o rta snf ynetimi deildir. Klsik
a risto krasi dzeninden farkl olarak, a risto k ra tla r snfnn geni
le tild i^ , d a ha dorusu o r ta snf vatandalarnn da aristokratla-
tnld b ir ynetim dir.

K im le r K im le ri Y netm eli

Y asa la rda h e r devlette m utlak a b ir ynetenler snf ile, bir y

netilenler snfnn bulunacan syleyen Platon, eitli ynetme
savlarn gzden geirir : B abann ve anann ocuklar ynetmesi
evrensel b ir k ural olarak kabul grm tr. Sonra, asillerin asil ol
mayanlar, y allarn genleri, efendilerin kleleri kuvvetlilerin za
yflar ynetm esi istekleri gelir. Altnc olarak, b t n bunlarn en
stnde b ir sav olarak, cahil iin izleme, bilge a d a m la r iin rehber
lik etm e ve y n e tm e ku ral vardr. Doaya uygun olan ynetim bii
mi, kuvvetlinin zayf ynetm esi eklindeki zora dayanan ynetim
deil, ynetilenlerin gnll o larak uyduklar y a sa egemenliidir.
Yedinci t r ynetim , tanrnn lutfu, talihin onayyla, kiileri kur
ra ekmeye g e tirir ve k u r r a d a ans olanlarn en uygun dzenle
melerle ynetecei, k u rad a kaybedenlerin ynetilenler arasnda
olaca sylenir.772 Platon yukardaki ynetim savlar iinde, en
haklsnn bilgelerin ynetimi olduunu aka sylemektedir. Kuv
vetlinin zaytflar ynetmesi dnda, dier savlar d a hakl buldu
unu grrz. Bu onun eitsizlii hangi a la n la rd a izlediini gs-

77i Y asular'n y n e lim i dc D cvletdcki ideal ynelim e b e n ziy o r gitgide deyen

A risto teles de (P o litik a , II. [II. 2.) bu d u ru m u n fa rk n d a d r.
771 Y asalar, 689 - 690.

421
terir. D em ok ratik "eitlii ifade eden, kurrada kazananlarn yne
tim h a k k n kabulde ise, pek istekli gzkm em ektedir.

Y asalardaki devlet tasarsndaki g rd m z eitli dzenle

melerle b u ynetm e istek ve savlarn gerekletirmeye alm , y
netim de en b y k rol de, grd m z gibi, bilgelere verm itir.
Y asalar'n ynetici snfn, vatandalar s n fm inceledikten son
ra im di de ynetilen snflar, vatandalar s n fn n a ltn d a k i s
nflar inceleyelim.

kinci En yi Devletin Aat Snflar :

Mctolkoslar ve Kleler

V atandalar sn fnn altnda ticaret ve za n a atlarla uraan711

b ir m etolkoslar snf vardr. B u snfn h ib ir siyasal hakk yok
tur. E k o n o m ik ve sosyal haklar da snrldr. ehre geldikten y ir
m i yl sonra m a lla rn m lklerini toplayp a y rlm a k zorundadr-
iar.77'

Kleler, Y a s a la rn ikinci en iyi devletinin en alt snfn

m eydana getirirler. V atandalarn top ra k la rn o n lar ekip bier
ler.77* Platon, Devlet'inden fark l olarak, Y asala r'd a hem klelik te
orisi ile ilgilenir, hem klelii dzenleyip, kle h u k u k u n u inceden
inceye iler, nce A tina ve Spartann k le lik k u r u m la r m ve uy
gulam alarn inceler. B irin i ok yum uak, te k in i ok sert b u lur.
Sonra klelikle ilgili kendi grlerini ne srer. O na gre koyun-
larn obann, ocuklarn ana ba b a larn him ayesi olm akszn ya-
ayam am alan gibi, kleler de efendilerinin him ayesi olm akszn
yalnz balarna yaamaya braklam azlar. B u fik ir ilk izlerini
Devlet'de grdm z,777 Aristoteles'de k le lik klenin yararna
dr eklinde klsik bi im in i atacak olan, k lelik teorisinin yar
yoldaki ifadesidir.

Platon klelerin (lelotlar gibi ayaklanm aya kalk m am alar

iin) ayn rk tan ve ayn dilden olm a m a la rn a d ik k a t edilmesini,
eitti rklardan eitli dilleri konuan kleler edinilm esini t

Yasalar, 918-920.
w Yasalar, 950.
to Yasalar, 919.
n Yasalar, 70B.
^ Yasalar, 590.

422
ler.771 Sonra klelere haksz d avranlm am asn tler. Sonra da,
insann znde, kolayca hakszlk yapabilecei kim selere kar k t :
lk yapm a e ilim in in b u lu n d u u n a iaretle, v ata n d a la rn onlara
eitlerine d a v ra ndklarndan daha d ik k a tli d a v ra n m a la rn tler.
Ama bu h i b ir zam an vatandalarn klelere eitleriym i gibi dav
ranm alar a n la m n a gelmez. Aksine P laton, h a k e d e n klelerin d-
glm esini ister. Klelere, zgr kiiler iin k u lla n la n t yolu
ile hitabetm ek, o n la r adam yerine koyup, o n la r n bozulm alarna,
kendilerini nemsemelerine yolaar. E fendi h i b ir zam an kleler
le senli benli olm a m a ld r. Klesine h itab eden efendinin azndan
kan her sz, norm al olarak b ir em ir o lm a ld r .77 G r ld gi
bi, P laton'un klelere dik k atli, adaletli da\ranlmas d, hibir
zam an eit davranm a anlam na gelm em ektedir. H a tta adaleti eit
likle birlikte artran ada anlaym za gre, adaletli b ir dav
ran olarak da gzkmez.

P laton'un ceza h u k u k u ile ilgili dzenlem elerinde, klelere reva

g rd ceza eitsizliini, sert ve bedeti c e z a la n yadrgarz. Pla
ton Y asalarda suu ileyenin ve sua hedef o la n n statsne gre
ceza fa rk lla trm asn a gider, rnein , nceden tasarlam akszn
bir Fke eseri olarak b ir zgr ld ren zgre, ik i y l srgn ce
zas yeterli grlrke n, ayn du ru m da e fendisini ld ren b ir kle,
her istediklerini yapabilm eleri izniyle, am a m u tla k a sonunda ld
rlm esi kouluyla, lenin a k rab alarnn eline teslim edilir. zgr
b ir erkein b ir kle k adnd an olan o c u u n u n A tina h u k u k u n d a
zgr saylm asna karlk, P la to n un, Y a s a la r n d a kle olaca
n7*1 sylemesinde de grlecei gibi, P la to n 'u n klelerle ilgili ya
sam alar A tina h u k u k u n d a n sertti.:n

P la to n da E itlik K avram
Saysal Eitlik ve Oranl Eitlik

Platon eitlik kavram zerine fik irle rin i diyaloglar iinde en

dorudan ve en geni biim de Y as ala rd a ile m itir. K onuya kle
likten girer. P la to n a gre kle ile efendi a ra s n d a h ib ir zam an

Yasalar, 764.
m Yasalar, 764.
7M Yasalar, 867.
7s Friedrich Copleslon, A History o f Philosopiy, vol. I Grcece and Rom e,
Lorultm. Oalus aul VVashbourne, 1956, s. 240.
^ Filey, ...Stavu Labour.
Finley (ed.), Slavery in Classical Anliquity..., s. 62.

423
do s tlu k olam ayaca gib i, ik i tarafa eit erefler de verilse, avam dan
olan, asil olm ayan b ir kim se ile, asil arasnda d ostluk olamaz.
P laton kafasnda, tem el inanc olan asil olan o lm a y a n eitsizliini
ta m a k la beraber, sofistlerce teoride y klm ve h a lk n gznde
itib a r n y itirm i o la n b u a y rm , bilge olan o lm a y a n ayrm ve e-
itsizli paravanas a r d n d a savunm aya zellikle d ik k a t ederse
de, bazan, b u ra d a o ld u u gibi, asl dncesini gizlem eyi u nu tu p ,
asil-avam eitsizlii fik r in i kalem inden karverm ektedir. Platon'a
gre gerekte eit o lm a y a n la ra eit davran, eitsizlie varr. Ulus
la rd a i kavgalar besleyen ey, snflarn, p a rtile rin fark l eitlik
a n lay lardr.

D ostluk eitli in eseridir atasz hayran o lu nacak b ir ata-

s z d r. Fakat sz edile n ne t r b ir eitliktir, b u , atasznde bel
li d e ild ir ite. n k ayn ad altnd a ou kere b irb irle rin e taban
tabana zt sonulara u laan ik i tr eitlik vardr. B u n la rd a n biri
saysal e itlik tir ki, ereflerin m e m u rlu k la rn d a tlm asn d a, her
hangi b ir devlette h e rh ang i b ir yasa - koyucu tarafn d a n kurraya ba
v u ru la ra k salanr. A sl d o ru ve iyi olan, Zeusu n z h k m ii olart
eitlik trne gelince, b u o ran l eitliktir. D aha bye daha
fazla, daha ke d a h a az, herbirine yaradlna o ran la eit veren,
erefleri, m e m uriyetleri datrke n, erdem ve eitim ce da h a yksek
ola n lara daha yksek m evkileri, aa olanlara daha aalarn ve
ren, ara la rn d ak i o ra n gzeterek veren eitliktir.

P laton.Y asalarda tasarlad dzende b u eitliin kullan laca

n , adaletin b u e itlik te b u lu n d u u n u syler. B ir devlet kurm ak
isteyen kimse, yasalar hazrlarken, tek b ir k iin in , b irk a tirann,
ya da halk n egem enliini deil, b u kendisini oranl eitlikte belir
ten adaleti gerekletirm elidir. B u adalet, b irbirlerine eit olm ayan
lara, her zam an o n la rn d o alarn a eit olan verm ektir. B u nunla
bereber, P la to n a gre, b ir to p lu m d a y alnz bu t r eitliin, oranl
eitliin k u lla n lm a s z rl d r. K tleler arasnda honutsuzluk
yaratabilir. B u n u n i in , b ir devletin kendini b u iki t r eitliin
y a rarlarndan da yoksun etmeyerek, ikisini b irlik te kullanm as
yidir. kisini b irlik te k ullan m a s iyidir ama. ansla, kurra ile il
gili olan saysal e itlii d ik k atle k ullan m al vc ona m m k n oldu
u k ad a r az bavurm aldr.

Yasalar, 757.
w Y asalar, 757.

424
 Y u k a rd a k i aklam alaryla Platon, zam anndaki iki kampn,
dem ok ratlarn ve o lig a rk la n n eitlik grlerini yanstp, kendi ter
cih ini ortaya k oym aktadr. D em okratlar adaleti eitlik ilkesini iz
lemekte bu lup ,7*5 l olarak vatandalk lsn alp, asalet,
servet, e itim gibi niteliklere bakm akszn, kurrada her vatandaa
eit ans veren, oylam ada herkese tek oy h akk tanyan, bu yzden
vatandalar niteliklerine deil, niceliklerine, saylarna gre .eit
deer verip, (herkese ayn deeri verip), eit d l datan saysal
eitlii k abu l edip savunm aktadrlar.

O ligarklar ise, herkese eit ans tanyan, kafa sayan bu eit

lik anlayna k ard rlar. nsanlarn deerce birbirlerine eit ol
m a d k la r y o lu n d a k i temel inanlarna uygun olarak, eitsizlikten
yanadrlar. M e m u rlu k la rn , ereflerin ve d lle rin kiilerin deer
lerine gre eitsiz dalm asn istemektedirler. B u n u n la beraber,
eitlik ilkesi, A tina to p lu m u n u n dem okratik y netim i sayesinde,
kafalara o kadar k k l b ir biim de yerletirilm i, zam anm zdaki
dem okrasi szc gibi o kadar gl b ir o lu m lu anlam kazan
m tr ki, b u k utsallatrlm ilke karsna yekten kp, eitsiz
lii savunm a cesaretini kendilerinde b u la m a m a k ta d rla r. Eitsiz
lik ilkesini, za m a nlarn d a bu kadar yaygn b ir k abu l grp, bu ka
d ar o lu m lu b ir an lam kazanm olan eitlik k lf iinde sunma
yoluna g itm e k te d irle r: T am am eitlik iyidir, hotur, biz de
eitlii istiyoruz. A m a ne t r b ir eitlik? E it deerde olanlara e-
it grev ve d lle rin d a tlm asnd an yanayz. Gene eitlik ilkesi
n i izleyerek, herkese deerine eit d a tlm asnd an yanayz. Eit
likten yana o ld u u m u z gibi, eitsizlie de karyz. E it deerde
olanlara eitsiz d a tm a k eitsizlik demek olaca gibi, eit deer
de olm ayanlara eit datm ak da eitsizlik dem ektir. Asl eitlik
herkese deerine eit datan eitliktir. te, eitsizliin eitlik
fo rm l ile k am u oyuna sunulup savunuluu.

Platon ite b u grn szcln yapp, aristokratik ya da

oligarik eitlik (d a h a dorusu eitsizlik) anlay n n teorisini ku
ru p ortaya k oym aktadr. Tanr.sal, gerekiyi, d o ru eitlik olarak
grd aristok ratik eitliin, dem okratik eitlikle kartrlm am a
s iin de, saysal eitlik vc oranl eitlik o la ra k iki farkl eit-

I,s Russcll, ...Western Plilosophy, s. 130 ila, Atina'da d e m okra tik leorit.lt; ada
k tn eitlikle birletirilmeye balandn syleyip. Platon'un adalete by
le b i1 anlam vermediine iaret eder.

425
li in b u lu n d u u n u syleyip, eiLsizlii e r i l l i k k lf iinde sunduu
halde, dem okratik eitlikten ayrdedilm esini salam ak tadr.

Platon'un bu yapt kavram canbazldr. O ra n l eitlik dedi

i eitlik deil, herkese farkl datan eitsizliktir- B u n d a eitlik
durum u, yalnz eit deerde olanlara eit verme n o ktasnd ak i zel
b ir duru m d u r. Herkese deerine oranla eit verme szne gelince,
aktr ki bu d u ru m d a verilen paylar eit olmayacaktr.. Bu yzden
buna oranl eitlik deyeceine, herkese deerine oranla Farkl,
eitsiz datm anlam n da, oranl eitsizlik deseydi, daha drst
b ir kavram latrm ada b u lu n m u olur, eitlikten dem vurup, eitsiz
lii savunur d u ru m d a kalm azd.
Platon'un oran l eitsizlik deil de oranl eitlik terim ini
yeinlemi o lm asnn nedeni, eitlik szcnn za m a n n d a k i pres
tijinden y ararlanm ak isteyiinden baka, b u terim i, siyasal d
nne, zellikle ideal devletindeki k oruyucular sn f ii eitliki
fikirlerine de uyacak b ir terim olarak b u lm u olm as da olabilir.
Ancak Platon'un tm genel felseFesi ve tm siyaset felsefesi gz
nne alnnca, oranl eitlik deil, oranl eitsizlik terim i,
ona ele uyan eldiven gibi uygun derdi.

Platon, eitlik zerine yukarda ak ta rd m z Fikirlerinde, dev

lette yalnz b u oranl eitliin k ullan lm ay p , b u n u n saysal eitlik
le birlikte k ullan lm a sn tlyordu. Saysal eitlie inand iin
deil, saysal eitlikten yana olan ktlelerin h o nu tsuzlu u nu gider
mek iin, gstermelik olarak. B ir de say gc ile n ite lik gc ara
snda kurulm as zorunlu olan dengeyi k u rm a k iin. Y a s a la rn
ikinci en iyi devletinde de bu am ala ik i tr eitlie de yer ve
ren b ir dzen kurar. Say gc ile nitelik gc arasnda byle bir
denge kurulm az, oranl eitlik saysal eitlikle b irarada k u lla n l
maz, bu eitliklerden birinde arya kalrsa, ynetim lerin ka
rarl olm aktan kp, yklacaklarn, b ir devrim ler ksr dngs
iine deceklerini syler.7**

Ynelim Biim leri Ynelim lerin D olam vc

Devrinlerh Eitlik vu Eitsizlikle likisi

Platon'un polislerde farkl eitlik anlaylar yznden at

malarn ve devrimlerin kt fikrinden, Devlet, Devlet A dam ve

w Y asalar, 757 de, farkl e itlik a n lay la r v /L ird c n e h irle rd e i aimalt-

n n s r p (iuiiirii biiylcr.

426
Y as ala rd a para para iledii ynetim lerin d o la m retisine
geebiliriz. P la to n a gre, idealar alem inde b ir m k e m m e l devlet
ideas vardr. B urada, m k em m e l idealar, r u h la r arasnda tam
bir eitlik ve b irlik olduunu d nm olm al. B u m kem m el eit
liin b u lu n m u olduu dealar alem i devletinden, b u n a yaknlk
sralarna gre, yeryz devletlerine indike, e k o no m ik eitliin
oran azalp, e k ono m ik eitsizliin oran a rtarken , siyasal alanda,
siyasal eitsizlik azalp, siyasal eitlik a rtacaktr.

dealar alem indeki devletle, yeryiizndeki m evcut devletler

arasnda, m k e m m e llik sras b a km nd an , P la to n un b ir gn ku
rulabileceini u m d u u , idealar devletindeki devlete en yakn kop
ya olan, Devlet diyalogunda izdii deal devlet vardtr. B u dev
lette ynetici s n f olan koruyucular snf iin d e tam b ir eitlik
vardr. S n fla r arasnda ise, eitsizlik. Y e ry z devletleri P laton
un kafasnda k u rd u u , ya da ok eski tarihlerde ilkel kabile top
lum u devirlerinde var old u un u d n d ideal devletin bozul
m u ekilleri ile balar, ideal devlet, tek b ir filozof-kraln yneti
m i ise, no nari, b irka filozof-kraln y n e tim i ise aristokrasidir.
Tarihin gem ilerinde kurulm u ideal devlet ise, patriai.7117

Bu devletlerde bilgiye, erdeme gre a y a rla n m tam b ir siya

sal ayrm , tam b ir siyasal eitsizlik vardr ynetenlerle ynetilen
ler arasnda. Siyasal alanda eitsizlik e k o n o m ik aland a eitlik il
kesini uygulayan b u m u tlu devletler, uzun sre byle kalam azlar.
Tarihsel r m e yasasna zorunlu olarak u y u p , bozulm aya balar-
lar.7**
B o zulm a, kendisini, siyasal alanda erdem e gre ayarlanm
eitsizlik ilkesinden, ekonom ik alanda ise, e itlik ilkesinden uzak
lam aya balan lm a sy la belirir. T oplum u d a h a nce bilgi-sever-
ler ynetirken, yneticiler arasna eref severlerin katlm as ile,

,e7 Platon, Yasalar, 680 de bu ynelim e slle y n e tim i iler.

7M Devlet, 5'l6a.
Platon, Devlet, 546b -e dc, ideal devlet te bozulmann gm soylularn al
im soylular, ndck-r arasna, demir ve tun soylularn koruyucular aras
na karmasyla balayacan syler. B konuda mistik bir aklama su
nar. insanlarn remelerinde br verimlilik, bir ksrlk dnemleri vardr.
Doann bu yasasn bitmeyen koruyucular, ksr dnemde ocuk sahibi
olunca, bu ocuklar kt doulu olacaklar, yetitiklerinde ruldan ok be
dene nem vermeye balayacaklardr.
Devlet, 5*173.

427
erdeme gre a y arlan m siyasal eitsizlik ilkesi inenm i olur. Baa
geenler, b ilg e likten, erdemden ok, ana, erefe dk n o lu rlar.
Bylece tim o rk a si y netim i k u ru lm u olur. T im okrasi ekonom ik
eitlii, o rtak m lk iy e ti k aldrr; topraklar, evler, zenginlikler pay
lalr. Y n e ticile r, savalar eskiden k oru y ucu lar o ld u k la r y u rt
talar b o y u n d u ru k altna alrlar.790 T im okrasi, aristokrasi (en iyi,
en e rdem li azln, ekonom ik eitlii gzeterek, genel yarar adna
y n e tim i) ile olig ari (zenginlie, e k ono m ik eitsizlie dayanan,
to p lu m u genel y arar adna deil, kendi k a rm a yneten azln
y n e tim i) a ra sn d a d r. T oplutru a rtk erdemce, bilgice deil, eref
e eitler, askerler ynetm ektedir.

T im okrasiden oligariye geii eref d k n l n n eseri o-

lan a ltn kesesi, y a n i ekonom ik eitsizliin art salar,791 Zenginlik
para harcatacak yeni m a lla rn y aplm asna, yeni zanaatlarn orta
ya km asn a yolaar. Bu yeni ihtiyalar daha ok zengin olm ay k
krtr. B atakiler erdem i ihm al edip para hrsm kap lrlar. Byle-
cc ana, erefe d k n olanlar, paraya d k n kimseler haline ge
lince, ynetici sn f arasna girm ek iin erdem i, erefi l alan
yasalar konur. E k o n o m ik eitsizlikle siyasal eitsizlik stste a
kr. Bylece oligariye geilm i o lu nu r.

O ligari, e rdem lilerin, ereflilerin y n e tim i ilkesini ineyip, zengin

lerin ynetim i ilk esini koyarken, ek o n o m ik eitsizlikle siyasal eit
sizliin akm as, ekonom ik gle siyasal gcn ayn snf elin
de toplanm as, ek o n o m ik eitsizlii a rtrp , to p lu m d a baz kimse
lerin h ib ir ilevleri (fo n k siy o n lar), ileri olm akszn, yalnzca yok
sul kim seler ola ra k yaamaya balam asna [proleterlemelerine]
yolaar.7

A labildiine zengin olm a hrs, b u ekono m ik eitsizlik, oligar

iden dem okrasiye geii salar. S aylar gittike artan isizler o r
dusu ayaklanr; i sava patlak verir.w B u savatan fakirler galip
knca dem okrasi k urulur. Zenginler ld r l r. Geri kalanlar ara
snda deviet ileri eit olarak, ou kere kurrayla paylatrlr.

> Devlet, 5+7b-c.

Devlet, 550d.
7 Devlet, 551b.
to Devlet, 552a.
'H Devlet, 555b. -556e.
m Devlet, 557a.

428
A ristokrasilerdeki bilgiye, erdeme, oligarilerdeki servele gre oran
l eitlik [daha dorusu eitsizlik] yerine, saysal eitlik ilkesi y
rrle k onur. Dem okrasinin bu ilk ekli yasal d e m o k ra s id ir794
B u y netim herkese, (soyuna, servetine, eitim ine bakm akszn)
eit h a k la r salar, 1 Oysa Platona gre, grd m z gibi, eit ol
m ayanlara eit haklar tanm ak, eitsizliin, adaletsizliin ta ken
disidir. .

D em okrasinin ilk zam anlarnda herkes zgrlkten bol bol

faydalanr; istediini yapar, z g rl k dzeni satn alnan klelerin
kendilerini satn alanlar kadar zgr olm as noktasna, yani sa
ysal eitlikte en a n noktalara kadar gider. Yasal demokrasiyi
yasasz dem okrasiye eviren de, b u ar zgrlk, bu ar eit
lik tir, Y n eticiler b ir sre sonra, herkesin dilediini yapt b ir
to p lu m d a , dzenin m m k n olam ayacan anlarlar. Baz zgr
lk le ri ksarlar. H alk bu na kar ayaklanm aya kalknca, yneti
ciler h alk m em nun etmek iin her d iled iini yerine getirme yo
lu n u tutarlar; zenginleri oligariye kaym akla itham edip, m alla
rn a lp h a lk a datrlar7 [yani ekonom ik eitsizlii azaltc ted
b irle r a lrla r]. Bylece herkese eitlik tanyan dem okrasi, b t n
v atandalarn deil, okluun yararna ileyen b ir dzen haline
gelerek yasasz d e m o k ra siy e 1 d n m olur.

B u n u n la da yetinmeyen h a lk , zengin fakir aras ekonom ik e-

itsizlie son verme m id i ile, iinden kendini b u amaca ulat
racak b ir nder seer. B u nder on la ra topraklarn datlaca,
borlarn affedilecei m id in i v erir."1 B u nder halkn destekledi
i b ir ayaklanm a ile iktidar ele geirince, tiran olur.10* P latona
gre, h e r arl sert b ir tepki izler. D em okrasinin zgrlkteki,

Platon, (Devlet, 516e de) eitlik ynetimi olarak sunduu demokrasiyi ya-
sal ve yasasz demokrasi diye ikiye ayrmaz. Bunu Devlet Alam, 3Q2d. de
yapar.
Devlet, 557a -558b.
w* Devlet, 563b-d. Platon burada, demokraside allarn vc eeklerin bile yle
serbest, yle marur yrmeye alp, yollarndan kamayanlara arptk
larm sylerken, artk aristokratlara eski saygy gstermez olan halk
kastediyor olmal.
w* Devlet, 565a.
'on Devlet A dam , 302.
w| Devlet, 565c -566a.
Devlet, 565d. - 566d.

429
eitlikteki b arln, onun zdd olan klelik izler."11 T iranlk
ynetim i kurulur. Daha nce akladm z gibi tira n lk , Y u n an
siyasal dnnde, b ir k i in in efendi, b t n u lu su n kle o ld u u
en ar eitsizlik dzenidir. O rada artk ne asalete, servete oranl
eitlik, ne de saysal eitlik vardr. Ne siyasal, ne ek o n o m ik eitlik
vardr. Tiran top lu m u h i b ir yasaya, kurala bal o lm a d a n , diledii
gibi ynetir; yurtta m al, devlet m al, tanr (tapnak ) m a l demez,
diled iinin m aln gaspedebilir.

Platon, bu devrim ler ksr dngsnden k a n m a k iin, Yasa-

lar'da hem oranl hem saysal eitlii k ullan p , ik tid a r n b t n s
nflara datld dengeli b ir k arm a anayasa tlem e zorun lu un u
duym utur.
G r ld gibi Platon, ynetim b i im lerini, id e ala r alem inde
ki tam eitliki dzenden, nesneler alem inin tam eitsizliki Uran
lna kadar, eitlikten eitsizlie doru b ir sralam aya koyar. Bu
ayn zam anda bir deer srasdr. dealar a le m inin tam , m u tla k e-
itlii, idealar, tanrlar iin d ir. M kem m el olm ayan b u dnyada
tam eitliki b ir dzen k urulam az. Bu dnya dzenleri eitsizliki
dzenler olm ak zorundadr. B u dnya dzenlerinde eitlik, ancak
te dnyadan en byk akl paylar alm olan bilgeler aras eit
liktir. Ama bunlar da, siyasal bak m d an idealar dny a sn d a n k k
pay alm olanlarn zerinde, onlara stn olm a d u ru m u n d a d rla r.

Sonu : Bilgeler Ynetsin

Platon'un siyasal d n stne buraya k a d a r a n la ttk la r

mz, bizi dndrp d o latrp , Platonun balang inanc ile kar
la trr: Platona gre dem okrasi k t dr. T o p lu m u eskisi gibi
akll azlk, yani aristokratlar ynetm elidir. B u b a k m d a n to p lu m
da. snflar arasnda eitsizliki bir dzen k u ru lm a ld r. Byle b ir
dzen, doutan eitsiz olan insanlarn doalarna uygun, dolaysiy-
le doal, tanrsal b ir dzendir. Byle snflar aras eitsizliki sa
lam bir dzenin srebilmesi iin, ynetici snf iinde aristokra
tik eitliki ilikiler k u ru lm a ld r.

Zam annda aristokratlar servetlerini kaybettikleri, b u rju v a la r

se rv e t edindikleri iin, servetin ynetim ini, yani y n e tim in ekono
m ik eitsizlie dayandrlm asn kabul etmez. B b a k m d a n ar e-
konom ik eitsizliklere kardr. Aristokratlarn ayrc vasflar, 7.a-

* D e v le ), 563e -564u.

130
m annda, a rlk servet deil kltrdr. D o rud an to p lu m u asiller
ynetsin sav, sofizm ile teoride, demokrasi ile u y g u la m a d a ykl
m tr. O halde asaletten sz etmeden, asillerin y n e tim in i, toplu
m u erdemliler, bilgilile r ynetsin tezi ile sa vu nm ak gerekir. Byle
b ir savunm a hem dem okrasinin, ykt aristo k ra tik ilke olan asa-
le b e kar sunduu liyakat ilkesine uygun g r n e n , hem dolay-
siyle bu ilke ile k alplam kaFalarn asalet ilkesi gibi tepkiyle
karlam ayacaklar b ir fik ird ir. O halde yaplacak ey, asaletin y
netim i konusunda susup, oligarinin, servetin y n e tim in e , yani eko
n o m ik eitsizlik ilkesine saldrp, bu n la r yerine, erdem in, bilginin
ynetim ini, akl, bilgi eitsizlii ilkesini su n a ra k , asaletin yne
tim i savna, bu yeni temel zerinde yol h a z rla m a k tr. Ksaca Pla
ton, b t n felsefesini, insanlarn doutan eitsizli i inancna da
yandrarak, aristokratik ynetim in restorasyonu i in k urm utu.

ARSTOTELES (t. . 84-324)

Syrakusa m acerasnda az daha kle olarak satlrken b ir dos

tu tarafndan k u rta rla n Platon, nasl bandan byle b ir olay ge-
memiesne, a ristok ratik dnne uygun b ir biim de, kle
lik k u ru m u zerinde en u fa k b ir kuku bile du y m a m sa , A tinal
olm ayan, dolaysiyle vatandalk haklarna s a h ip bu lu n m ay an , bu
yzden politikaya katlam ay p , okulu Lykeion iin k onu t satn ala
mayan, k ira lam ak zorunda kalan Aristoteles de, vatandalk hak
lar dnda b ra k lm b ir m etoikos o lm a sn d a n h i etkilenmemi-
cesine, klsik Y u n a n vatandalk anlaynn teorisini yapm , va
tandalar aras siyasal eitliki, vatanda o la n la r la olm ayanlar a-
rasnda ise, her ynde eitsizliki b ir top lu m a n la y n savunm u
tur.
Aristoteles'in Genel Felsefesi: Aamal Evren

Aristotelesin genel Felsefesi, Platonun e itsizlik i genel Felse

fesini yakndan izler. Aristotelese gre v a rlk la rn ik i kurucu unsu
ru v a r d r: m adde ve form . Madde ekilsiz ve hareketsizdir.
Ona ekil verip onu harekele getiren Form dur, F orm ise tek ba
na botur; onun iin i do ld u ra n m addedir. F o rm , P laton'un idea
kav ram na benzer. M adde d b ir unsurdur. A ncak ideadan farkl
olarak, tek bana varolam az, m utlaka b ir m a d d e ile birlik te b u
lun ur. B u nu n tek k ural d T anr, b ir de in s a n n tanrsal yan o-
lan akldr.31

sw W. D. Ross. Arlstotle, L n tlu n , MethiL-n ;ml Co., 1053.

431
 T a n r salt form olan b ir ilk e d ir. M kem m eldir; kendi kendi
ne yeterlidir. V a r o lab ilm e k iin m addeye ihtiyac yoktur. M k e m
mel olan, b u yzden deimeyen, hareket etmeyen T anr, evrene ilk
hareketi verm itir. O luu m ta n rn n b u ilk hareketi ile ba lam tr;
so n un d a gene T anrya d nm e k ister.*01 n k T anr v a rlk la rn ii
ne, o n la r hareket ettiren ve m k e m m e le u latracak olan am ac
(telos) k oym utur, O halde v arlk la r. Tanrya u la m a y o lu n
da k i hareketlerinde, T anrdan eitli derecelerdeki u z a k lk la rn a
gre, a am al b ir sralan iindedirler. B u, Aristoteles'in genel
Felsefesindeki a am al evren g r d r ki, evren h a k k n d a o ldu u
k adar, in san ve to p lu m h a k k m d a k i eitsizliki fik irle rin in de da
y a nadr.

Aristoteles'in babas d o k to rd u . K endi de b iy oloji b ilim i ile

u rat. B ir to h u m u n , o cinsin e rg in lik d u ru m u na k a d a r gelim e
sine b a kp , b t n varlk ve k u y u m la rn da, tohum gibi, ilerindeki
potansiyel gleri, sonul am aca, m k e m m e l d u ru m la rn a ulaacak
ynde gerekletirerek gelim ekte o ld u k la rn dnm t.*06

B u a am al evrende T a n rd a n sonra, yersel v arlk la rd an daha

tan rsal o la n gksel kreler gelir.80' Gksel krelere gre aa olan
yeryznde de aam al b ir sra lan vardr. E n altta m adde; son
ra c an lla r. C a n lla r dnyasnda da b ir ru h lar aamas v ardr. En
a ltta k i ru h bitkisel ru h tu r; do u p bym ekle, beslenmekle ilgili
dir. B t n can llarda, b itk ile rde ve hayvanlarda o rtaktr. Duygu
sal ru h o n u n st n d e d ir. A lglam a, ac ve haz duym a ile ilgilid ir.
nsan d a h il b t n hay vanlarda o rta k tr. E n stte ise aklsal ru h
v ard r ki, yalnz insana zg d r.10* A kl insann tanrsal yandr.
nsan da bitkisel, hayvansal ve tanrsal olm ak zere eitsiz k
sm d a n k u ru lu d u r.

Buraya k adarki ak la m a la r, g r ld gibi, ayn eyleri fark

l szcklerle syleme derecesinde, P laton'un felsefesini izlem ek
tedir. P laton da insann eitsiz k sm d an meydana geldiini ne

s Birant, fltka Felsefesi Tarihi, s, 79.

aon Birant, lka Felsefesi Tarihi, s. 79.
A ris to te le s . N lkom akhos A hlk, I I . 1 (1102b) de, Biz doadan gelen b utun
eyleri n c c potansiyel halde sahip olur, sonra eylemi ortaya koruz:der.
R o ss, Arislotle, s, 167.
* R.OSS, Arislotle, s. 129.

432
s rm t . Aristoteles, ona benzer ekilde nsanda akl, ruh bl
m n n dier b lm le ri yneteceini syler.*"

V a rlk larn b u eitsiz sralannda her aama, kendisinden bir

sonrakine gre ama, bir ncekine gre ara du ru m u ndadr, rn e
in b itk ile r hayvanlar iin, hayvanlar da nsanlar iin yaratlm
tr."0 Gene b u sralanta b ir stteki ynetir, bir a ltta k i onun yne
tim in e uyar, in san larn h ay vanlan ynetii gibi. B u ik i fikir, Aristo
teles'in e i t sizi i k il iinin n ite li in i ve derecesini anlam a b a k m n
dan o k n e m lid ir. B irincisi Aristotelesin, hemen her eyi b ir eit
sizlik dizisine sokan geni b ir eitsizlik alan dnm esi, kincisi,
b u eitsizlik dizisinde stteki ve alttaki eyler arasnda birini
a m a dierinin ara olacak kadar sert b ir eitsizliin v arln ne
srm esidir. Greceiz ki Aristoteles bu eitsizliki evren grn
o ld u u gibi insanlar aras ilikilerde de ne srecektir.
\

Aristoteles'in Ahlk Fclsefe-st; Doru Orta

Aristotelesin d nnde eitsizliki unsurlar yan sra baz

e itliki u nsu rlar da vard. B u eitliki unsu rlarn kayna ethikin-
deki (a h lkndak i) doru orta kavram dr. Ilm llk kavram , l
l l k kavram , incelediim iz gibi, Y u n a n d a , . .V II. yzyllarda
a ristok ratlarla bu rjuv a la r a ra snda ki snf kavgalarnda. Solon ve
yedi bilgeden bazlar tarafn d a n , sn f kavgalarna kar her iki
taraf da sertlikten, a rlk ta n alakoym ak iin ilenip gelitirilm i
b ir a h l k kavram idi. Bu kavram Y un an a h lk n a m a lo lara k srp
gelm iti. t. .V. yzyln son larnd a balayp,' gittike iddetlenen de
m o k ra tla r oligarklar aras s n f kavgalarnda, yeniden nem ka
zand. Aristoteles bu kargaa, b u kavga devrinde yaam t. Ilm
llk k av ra m n yeniden ele ald ; onu ethikinin tem el kavram ya
parak, felsefi b ir dzeyde ileyip gelitirdi. Bylece doru orta
ilkesini ortaya koydu.

Aristoteles, N ikom akhos A h lk eserinde, a h l k felsefesini,

e th ik in i iler. Burada en iyiyi, en doru yaay, en doru davra
n aratrr. Aristotelese gre hereyin az da, fazlas .ars da
k t d r. E n doru yol a zl n ve arln, ki u cu n ortasndaki

" A r is to [teles], (Niyazi Berkes), Politika, 1,11.10,

stanbul, M aarif Vekleti Y u n a n K lsikleri, 1944 - 19*16,
P olitika. I.II1.7.

433
doru y o ld u r."1 Erdem ler burada top lanr. rnein cesaret erde
m i, k o rk a k lk la ar atlganln orta snd a b ir davrantr. Bu
doru orta yolun birok d u ru m la rd a eitlie varaca ortadadr.
M itekim Aristoteles,
Aktr ki iki eitsiz arasnda b ir ara d u ru m vardr ve bu
eitliktir.113
diyerek, doru orta ile eitliin d o ru d a n ilikisini ortaya koyar.

Aristoteles'in genel felsefesinin eitsizlik ilkesine karlk,

eth ikindek i doru orta, greceiz ki, her t r l dem okratik ve
oligarik arlklara kar ne srlen uzlatrc b ir ilkedir. E it
sizliin egemen olduu dnn de, zam an zam an beliren eit
liki fikirler, snflar aras kavgay, a tm a la r hafifletm e am acn
gderken, doru orta ah lk na day anarak vermek z o ru n lu lu u
nu du y d u u dnlerdir.

Aristotelesin Toptum Felsefesi

Aristoteles, evren, canl alem ve birey zerine iledii eitsiz

liki felsefesini, toplum alannda da s rd r r. Bireyden top lu m a
geilen k u ru m ailedir. Aile, Aristoteles'e gre, to p lu m u n kayna
ve ekirdeidir. T oplum u organizm aya benzeten grler gibi, top
lu m u n kaynan ailede bulan grler de, eitsizliki karsam a
lara elverili grlerdir. N itek im Aristotelesin aile gr, eit-
sizliki to p lu m anlaynn b t n to h u m la rn tar,
Polltilcadan izleyelift bu ndan tesini. K adn erkek, efendi ile k
le arasndaki ikili birlemeden ilk olarak aile m eydana gelir.113
in san tek bana kendine yetersizdir. Aile g n l k ih tiyalarn k a r
lanm as iin doa tarafndan k u ru lm u tu r. G n l k ih tiy alarn
tesinde ortak bir ama iin birok aileler birleince ky, birok
kyler, aa yukar tam am iyle .kendilerine yetecek kadar m k e m
mel, b y k bir toplum olacak ekilde birleince, polis (devlet)
meydana gelir.*11 Devleti yapan paralar b ilm e k iin ilk nce aile
ynetim inden sz etmek gerekir. T am b ir aile ... klelerle zgr k i
ilerden kuruludur. Ailenin lk ve en k k paralar ise, efendi ile
kle, koca ile kar, baba ile o c u k la rd r."5

*' A r is to te le s , N tk o m a ld o s Ah tki, TI.2.

s Politika, IV.XI.3.
J'J Politika, 1,1.6.
111 Politika, 1.1,6-8.
n p o l l t l k . 1 , 1 .1 1 .1 . rU r.'u t.- A r i-t c tL 'k -s , In p lu m m /e k i r i l i r i u ta ra k j; r iiL M

434
 Klelik Kurumunun Teorisi

Aristoteles aileden, ailenin b ir paras olarak grd klelik

k u ru m u n a geer. K lelii doal, yararl, adaletli, iyi b ir k u ru m ola
rak gsterm ek iin byk abalara giriir. Platon, klelii, savun
m a gereini bile duym adan, doal b ir k u ru m o la ra k grp geer
ken, Aristoteles neden klelii h a k l gstermek iin bunca abalara
girim ektedir. Nedenini gene kendisi aklar. B a zla r ... efendinin
klelere hkm etm esinin doaya aykr old u u n u , kle ile efendi
arasndaki ayrln yasalarda b u lu n d u u n u , doada bu lunm ad
n ve b u yzden doaya kar gelm ek dem ek oldu und an , bunun
haksz o ld u u n u sylyorlar.11* B azlar sz ile, doa kimseyi
k b yaratm ad diyen sofist A lkidam as' kastediyor olm al. Yalnz
o nu m u ? B elki onun gibi b iro k la rn. n k , NevvmaVn da be
lirtti i gibi, nce bor klelii, sonra Y u n a n ln n Y un an ly kle
etmesi, daha sonra da, Peloponnesos S avalar srasnda, Sicilya
yenilgisinde, pek ok A tinalnn kle k ln m a sn d a o ld u u gibi, pek
ok Y u n a n ln n b ir savatan nce zgrken, savatan sonra kle
statsne dmeleri zerine y a p la n eletiriler, t m klelik kuru-
m u n u n k nanm as noktasna k a d a r gelm iti. O zam an, bu eleti
rilere kar, klelik k u ru m u n u temelden savunm ak, artk tartl
m az doal b ir k urum olarak grlm ey en k le lik k u ru m u n u n re
tisini h a zrlam ak gerei du y u ld u . B u gerei Aristoteles yerine ge
tird i."1

iareti, duygularn dizginleyemeyecek derecede akldan y ok

sun olan, kendini ynetemeyen, yalnzca beden ileri yapabilen k im
selerin, akl tarafndan y netilm ek isterlerse, akl b anda bir a-
d am a kle olm alarnn kendileri iin daha yararl olacan sy
leyen P laton verm iti.'1* B u iareti izleyen Aristoteles, K le lik do
aya aykr m d r? Gerek akla, gerek olaylara dayanarak b u soru
ya cevap vermek g deildir.19 diyerek, doal k le lik retisini
kurm a y a giriti.

aileyi, eitsiz taraflarn birlii olarak sunarak, eitsizliki to p lu m anlay

n n temellerini atm tr.
816 P o litik a, 1.I1I.1.
817 W.L. Newtman, The Politics of A ristollc vol. I. Itro d u c tlo n to Politics,
O xford, Clarendon Press. 1950, s. 143.
*ls Platon, Devlet, 590c,
l ulllilc, M S.

435
 Aristoteles, aam al d n y a grne uygun olarak, ak l sahibi
zgr insanla hayvan arasna kleyi yerletirdi.** O n a gre ,baz
insanlar d ou tan ta m b ir a k ld a n yoksun olan, d nm e yetenei
ne sahip o lm ay p , an c ak em redileni anlayp yerine getirebilecek
kimselerdir.*11 Aristoteles, insan hayvandan a k l sahibi olm asyla
ayrr. B u d u ru m d a , k lenin insandan ok hayvan kategorisinden
saylm as tehlikesi b e lirir. B u tehlikeye kar, Aa hayvanlarn
kavray b ile y ok tu r, o n la r gdleriyle d a vra nrlar'21 diye, hay
vanla kle a ra sn d a k i snr izer.

Sonra, aam al dnya grne, b u aam al sralanta her var

l n kendisinden b ir st aam ad ak i v arl n arac o ld u u fikrine
uygun olarak, a klca y etkin olm ayan klelerin, aklca y etkin efen
d in in arac, k le n in efendi iin b ir m k e m m e llik kayna o ld u u
n u syler.*21

Gene aam ac grnde, b ir st aam adaki varln b ir alt-

takini ynetm esi k u ra l v ardr. B u kural ylesine evrensel ve ke
sin b ir k u r a ld r ki, birok p aralardan k u ru lu b ir b t n olan ey
de, hatta canl olm a y a n eylerde bile, b ir yneten b ir de ynetilen
ksm b u lu n u r.12* te a ile n in b ir paras olan efendi kle b irli in
de de, efendiye ynetm ek , kleye ynetilm ek der. k i eyden
b iri ara olursa, b u n la r a rasndaki ilikilerde, b ir in in rettiini
tekinin a lm a s n d a n baka y ol yoktur.125 b u n u n la da bitm ez.
B u aam al ilikilerde stteki a h la k in in sahibidir. E fe n d i- k le
ilikilerinde de b u bylcdir. Aile b irli in in aralarn dan bazlart
cansz, bazlar can l aralardr. E fe nd inin hayatna hizm et eden,
ancak retmeye yarayan kle, doadan kendisine ait deildir, ta-

Z im raem , The G reek C o m m on w c a llh..., s. 385.

Politika, I.II.I3 ; I . I V . l l .
J J , Rousseau, (V edat G iinyol), Toptum Anlamas,
Ankara, Milli E ilim Bakanl Fransz Klsikleri, 1966, M I. de,
Aristoteles'in doal klelik retisini, o nun sonucu sebep olarak aldn
syleyerek ykar.
Gereklen Aristoteles, zam an n daki klelerin okluunun zihinlerini geli
memi bulm usa, b u n u n nedeni, kle doular deil, her t rl eitim ola
naklarndan yoksun kln m kule olulardr. Yani zihni yetenekleri geli
kin olm ad iin kle o lm aktan ok, kle k ln d k tan iin zihni yetenekleri
geliememitir.
Politika, 1,11,13.
a Politika, I.IV.16.
m Politika, I.II.9.
P o lillk a , V II.V III.3 .

436
 m am iyle eFendisine ait canl b ir m lk, canl bir aratr.'*4 kz
fa k irle rin klesi gren121 Aristoteles, kleyi zenginlerin kz ola
rak grm e eilim indedir.
Gerekten klelerle evcil hayvanlar aa yukar ayn ie
yararlar. H e r ikisi du bedenlerinin kuvveti ile yaamamz
iin zorunlu olan ihtiyalarm zn giderilmesine yarar-
lar.*

N Ikom akhos A h lk nda da, dostluk konusunu ilerken,

B ir ala, b ir kze, nc de kle sfatyla b ir kleye kar
dostluk olam az. n k iki taraf arasnda ortak birey
yoktur. Kle canl b ir alettir ve alet cansz b ir kle.'29

diyen Aristoteles, incelemelerinde kleyi sk sk hayvanla birlikte

ele alr, B t n b u nla ra bakarak, Aristoteles, gcendirm em ek iin
olacak, kleye insan'30 derse de, kleyi insandan ok hayvana ya
k n b ir yaratk olarak d n d n kabul etmek zorundayz.
Kleyi gcendirm em ek iin insan sayan Aristoteles, klelik
k u ru m u n u n tm yle efendiyi m kem m elletirm e arac olduunu,111
klenin insan olarak h ibir deeri132 ve h ib ir hakk o lm a d n "3 d
nen Aristoteles, gene onu gcendirm em ek iin olacak, kle efen
di birliinde, efendinin k a r nde gelmekle beraber, klenin
k arn n d a 'ik in c i derecede geldiini syler.1** H atta klenin b ir er
deme sahip o ld u u n u bile syler. Ancak bu erdem, klenin efen
disine iyi hizm et etm esini salayan itaat# erdemidir.*15
Aristoteles'in klelik k u ru m u n u dayandrd s tu nla rd a n bi
ri, baz kim selerin doutan kle, bazlarnn efendi yaradll
d odu k lar ise, 1)6 dieri, kleliin efendinin yararna olduu ka-

> Politika, 1.11.4-7.

n Politika, 1.1.6.
,J* Politika, 1,11.14.
m Aristoteles, N ikom akhos A hlk, V I I I . 11.
Politika, I.II.7; I.IM3.
' Politika, I.IV.16,
1,1 Aristoteles, {sm ail Ttnal), Poetika, 1154a.
Istnnbul, Remzi Kitabevi Y unan ve Latin Klsikleri, 1963.
1,9 Aristoteles, N lkom akhos All k, FV.6 da, b ir kim senin kle gibi kendisine
ait eylere kar adaletli ya d adaletsiz davranm asnn sz konusu olm a
dn syleyerek, klenin b ir hukuk sjesi olm ayp, h u k u k objesi olduu
nu belirtir.
m Politika. I1I.IV.4.
s politika, 1.IV.S-1C.
Politika, 1.1.4-5; U I.3 .

437
dar klenin de yararna olduudur.157 B u konu da ilk iareti Pla-
ton'dan aldn sylem itik. B una uygun olarak, Aristoteles kafa
snda, kendini ynetecek akl olm ayan kim selerin gdleri pein
de hayvanca srklenm eleri yerine, m lk o la ra k b ile olsa, baka
larn n a k lnn y n e tim i a ltna girm elerinin hi y o k ta n k rl o ldu
un u dnyor o lm al. Ama asl am ac, kuk usuz kleyi kaderi
ne raz ederek isyann nlem ek ve efendinin k u ru m d a n m e m nu n
olduu, gibi, kar tarafn , klenin de, karna u ygun o ld u u iin
klelik k u ru m u n d a n m e m nu n olacan belirterek, k lelii ik i tara
fn da karna olan doal ve yasal b ir k u ru m o la ra k gsterm ektir.
Bu noktada Aristoteles, klelik k u ru m u n d a yeni b ir soruna,
zlmesi g b ir soruna gemek zorunda k alr. Aristoteles'e gre, k
leliin doal b ir k u ru m o lm a d n ne srenler b ir b a k m a hakl
drlar. nk b ir doal b ir de yasal o lm a k zere ik i t r kle g
rrler etraflarnda.15* D oal deil de yasal klelere b a kp , bunla
rn hi de doutan kendilerini ynetemeyecek k a d a r aptal o lm a
dk la rn grnce, kleliin doal olm ad sansna k ap lrla r. By
lece Aristoteles, doal ve yasal kleliin ayrm g ib i etrefilli bir
konuya saplanr katr ve greceimiz gibi, b ir t rl iin iinden
kamaz.
nce,
Doann kendisi zgr ile klelerin bedeni arasnda fark
gzetmitir. Birini hizmet iin kuvvetli yapnfttr, die
rini gerek sava, gerek bar iin siyaset hayatnda i g
recek biimde yaratmtr.*

der. Bylece b ir fark n varln gzlem lem i gibi ne srd

halde, nesel bir ayra ortaya koyamaz. Daha sonra farkn beden
fark olsayd kolayca ayrdedilebileceini, ruh fa rk olduu iin
kolayca grlemeyeceini syler. Hemen bu szlerinin ardndan,
bunlara dayanarak, hi de ulalam ayacak olan u sonuca ular

u halde meydandadr ki, ba?. kimseler doadan zgr,

baz kimseler kledir ve bunlar iin klelik hem [aydal
hem dorudur.410

Meydanda olan birty yoktur; birey sylem em itir. S orunu

sz kalabalna boup, kantlar deil, k a n la rn s u n d u u ak.

Politika, I.I.5; I.II.15; III.1V.4.

sn Politika, I.II.L5.
"Politika, [.II. 14.
s* Politika, MI.I5.

438
Buna ramen her noktasnda km aza sa p la n d doal -yasal k
lelik ayrm so ru n u n u incelemeye devam eder.

Etrafta grlen baz kleler ruha, baz kleler bedence z

gr kiiler gibi olabilirler,w rn e in sava tutsak lar arasnda by
le kim seler b u lu n a b ilir grn ne srer. B u kez kuvvete da
yanarak kle salam ann doru olup o lm a d sorunuyla karla
r. Akl fa rk n a dayandrd genel klelik retisine uygun deil
d ir sava klelii. Ama b t n sava k le lerinin, h a tta sava kle
leri arasnda kendini ynetebilecek aklda o la n la r n bile doadan
zgr o ld u k la rn kle k ln m a m a lar gerektiini sylemeye dili
varmaz. Z t dilekleri arasnda b ir uzlam a a ra m a k iin, sava kle-
ligini incelemeye giriir.

Genel felsefesinde kuvvetin deil, erdem in s t n l n savu

nan Aristoteles iin, ilke olarak kuvvet k u lla n m a k doru deildir.
Ama kuvvet erdem am ac iin k ullan lrsa do ru o lu r kuvvet kul
lanmak.*41 Ayn ekilde savan sebebi yasal ise sava klelii de
yasal, deilse sava klelii de yasal de ild ir. B u ra d a da sorn,
hangi savalar yasaldr?a kayar. Sava sa n a tn b ir l r doal el
de edi sanat olarak gren Aristotelese gre, doa tarafndan ka
deri boyun em ek olduu halde boyun emeyen insanlara kar, on
lar boyn edirm ek iin yapm ak zorund a k a lm a n savalarn ya
sal o ld u u n u doa gsterir.8" zgr y a ra d ll u lu sla r kle etme
am al savalar ise, yasal deildir. Tabi b u z g r y aradll u lu s
lar H ellen uluslardr.*45 Oysa b arbarlar, H ellenlere gre doadan
kle ruhludurlar.*44 B u yzden yalnz kle ru h lu ulu slara kar sa
va alp, on la rd a n kle salanm aldr.* A ristoteles'in sz by-
lesine d o la trnn nedeni, Hellen H elleni kle yapm asn, fakat
H ellenler b a rb a rla rd a n kle edinsinler s o n u c u n a ulam ak iin
dir. B u yzden sava kleliini ne tm yle k a b u l, ne tm yle red
dedebilm ektedir.
Aristotelesin a klam alarnn bu n o k tasn d a, H elfenlerin do
utan zgr, b a rb arlarn kle olduklar eklinde kesin b ir lek

1 Politika, I.II.14.
wz Politika, I.II.15.
Politika, I.II.17,
w* Politika, I.III.B.
w Politika, V II.X IV .17-18.
sw Politika, I I I.I X .3.
J Politika, V[I.X.IV,7.

439
belirir gibi olu rsa da ,bu lek de bu kez Aristoteles'in Asyallarn
zeki o ld u u k o n u s u n d a k i b ir baka fikriyle*4' uyumaz. S on und a
Aristoteles'in, b az kim selerin [H ellen o lsu n b a rb a r olsun] her
yerde kle, b a z la rn n her yerde zgr o ld u k la rn kabul etm ek zo
runda k a ld n grrz.*" K ala kala geriye kleden kle, zgrden
zgr doaca fik r i k a lr ki, asillerden her zam an asil yaradll
soylarn doa c a n d a n k uk ulu o lan Aristoteles, zam annn b u k
leden kle ru h lu kim seler doaca yaygn in anc na kar da ku
ku lu d u r.130

Bylece Aristoteles, PoU tlkada ve d i er h i b ir eserinde, do

al kleyi d o u ta n zgrden, yasal k lelik le doal klelii b ir b i
rinden ayran b ir l sunam az.151 K le ya da zgr d u ru m u n d a
olan baz kim seler, gerekte doadan kle ya da zgr deiller
dir.BJ dedii halde, doadan kle o lm ayan u kim seler zgr k
ln m a l eklinde b ir sz sylemeden sorun u rt bas eder.*51

A ristoteles'in k le li i doal gsterm e a b a la r altnda yatan asl

neden, kleliin vatandalar sn fn n yararna ve karna o lu
udur, n k Aristoteles. zgr v atandalarn bedeni borucu iler
le, u h u aaiatc zanaatlarla u ra m a la rn istemez. V atandala
rn sava za m a n askerlik, bar za m a n felsefe ve politikayla u
ram alar iin, g n l k ihtiyalar karlayacak ilerle oyalanmak-

a Politika, V II,V I 1.2.

* Politika, 1.11.19,
* Politika, I.II. 19-20.
Mosca, Siyasi Doktrinler Tarili, s. 43 de, Polltlka'daki, zgr biri kle,
kle durumunda olan biri zgr ruhlu olabilir eklindeki kuraldnn, son
radan kendi de bir kle olan bir kitap yazcs tarafndan eklenmi katma
olabileceini syler. B u szler katma da olsa, kleden her zaman kle ruh
lu biri domayaca fikri, asalette olduu gibi, yeteneklerin kaltmla d
zenli bir ekilde geeceinden kukulu olan Aristoteles'in dnne uygun
bir fikir olarak, grlyor.
851 Mcllhvain, ...Political Thought..., s. 70,
s Politika, 1.11.20.
w Schlaifer, Greek Theories of Slavery...,
Finley (ctL). Slavery n Classical Anlinulty.... s. 26.
V'cslcrrrKtrin, The Slave Systems..., s. I. de, Yunun'da tartmann kleliin
kaldracm zerinde deil, klelii doal bulan aristotelesei felsefe ile
yasal (yasa eseri) bulan gr arasnda olduunu syler.
Klelii doal deil, yasal bulanlar bile, kaldrlmasn istemediklerine g
re, Arisloteles'den baz kulelerin kurtulu reetesini beklemek pek anlam
l gzkmyor.

440
szn, bo zam ana sahip olm alar gereklidir ki, ite bu bo zaman
onlara klelerin alm as salayacaklr.H

Bir el tarafndan ynetilmeden mekik kendiliinden doku-

yabilseydi... ne ustalarn iiye, ne de efendilerin klelere
ihtiyac olurdu,1"

sz ile b u d n n ortaya koyar.

Aristoteles, klelik teorisini kurarken, doal klelik gr

n, akla, erdeme nem veren genel felsefesine uygun olarak, kle
lii doutan zih ni yeteneksizlikse dayandrm tr. Bu, Ebensten-'
n b e lirtti i gibi, devrinin gelenek, kuvvet ve faydaya dayanan k
lelik sistem ine sapa dm tr. Aristoteles devrinin klelik anla
y ile kendi teorisi arasndaki u y um azlk km azn zememi-
tir.* Gerekten Aristoteles'in klelii dayandrd fikirler l
o la ra k alnrsa, zam annn h u k u k i klelerinin ounu darda b
ra k r bu lek.7 B u durum da Aristotelesin devrinin kendi kle
lik anlay d n d a kalan klelerini nce iyice belirleyip, sonra
b u n la rn zg rl n istemesi beklenirken, kendisinin bu dikenli
soruna girm ekten kasten k and n grrz.

Arlstotelesde Kadn-Erkek Eitsizlii

A ilenin b ir u nsuru efendi - kle aras ilikilerse, dier b ir u n

suru koca k a n aras ilikilerdir. E fendi - kle ilikilerinde olduu
k ad a r deilse de, taraflar burada da eit deillerdir.

Aristoteles kadn- erkek ilik ilerini deerlendirirken ii gene

doadan balatr. Doa erkek hayvanlarn stn, diilerin aa

w Politika, I.II.14; I.1I.23.

Politika, I.II.5.
von Aster, H ukuk Felsefesi Dersleri, 5. 144 de, Aristoteles'in bu sz ze
rine, otom atik dokuma tezgahlarnn gelmesiyle kleliin kalktn syle
yerek, Aristotelesin bu sm ile tarihsel geliim arasnda fante?.k bir liki
kurar.
Ebensten, Great PoUticai TlUnkers, s. 8.
*n Mcllhvain, ...PollcaH Thought..., s 70.
le yandan Aristoteles, ideal devletini dzenledii (Pollllkamn) V II. kita
bnda, klelere iyi hurret karlnda azad vaad edileceini syler (Poli
tika, VII.X.4) Bunu baz yazarlarn yorumlad gibi, Aristoteles'in kle
lik kuruntunun ytmujidtijnasn isludiyi yolunda yorumlamamak gerek.
nk bu ideal devlet iin bir neridir Ve am;a,- klelerin kurtulmasn
istemekten ok, bu mitle klelerin 15 lere daha sk sarlmalarm saylaya
rak. almalarndan dalla fazla yararlanmak, verimi artrmaktr.

441
okluunu, yeni soylarn meydana geliinde hayat verici unsurun
erkein spermas old u u n u ,1,11 baz kurald rnekler grlebilirse
de .doann erkei hkm etm ek, kadn itaat elm ek iin yarattn
syler.'w Klenin hi drme yeteneinin b u lu n m a m a s n a kar
lk, Aristotelese gre k adnn dnm e yetenei varsa da yetersiz-
dir.* stelik k adnn erdem i de vardr. Ama rnein erkek, cesaret
erdemini, emretmekte, kadn itaat etmekte gsterir. S u sm ak, bir
Y unan zdeyiinin de belirttii gibi, Aristotelese gre k a d n n er
dem idir, k adnn anndandr, am a erkein anndan deildir.'41

K ocann kars zerindeki ynetim i, efendinin klesi zerin

deki ynetim inden biraz farklcadr. E fend inin kle zerindeki
ynetim i tirancadr; kocann kars zerindeki y n e tim i ise, aris
tokrasiye benzer.1*2 B urada k ad n n kle gibi tam am en b ir hak ob
jesi olmayp, baz k onularda h ak sjesi olabileceine iaret var
dr. Sonra efendinin kle ile dost olmas sz konusu o lm a d hal
de, kocayla kars arasnda b ir dostluun kurulabileceini syler.1"'5
Ama bu dostluk eitler aras, rnein ik i zgr erkek aras dostluk
tan farkl olan, eitsiz taraflar arasnda k u ru lm u olan ve eitsiz
ilikilere dayanan bir dostluk tur. Bu dostlukta daha iyi olan ta
raf iyiliklerin daha fazlasn alr ve d^ha iyi olan sevdiinden da
ha fazla sevilmelidir.**1

Aristoteles kendisi k adn -erkek eitsizlii ile ilgili fikirlerin i

savunurken, grd m z gibi doadan k a n tla r getirdii halde,
kadn-erkek eitliini savunanlarn (P latonun kpek benzetm esi
ni kasteder) insanlarla h a y v a n la n kyaslam alarna, hayvanlar ara
snda ev ynetim i zorunlu luu yoktun diye kar koyar.*45

Sonu olarak Aristoteles, klelikte olduu gibi, kadn- e rk ek

ilikilerinde de eitsizlii doa! bulur. Fakat b u k o n u d a doal ol
gulardan likisini o k ad a r keser ki, biyoloji b ilim i ile urat
halde, haydi o zaman derece o lm ad iin k a d n n bedeninin s-

t5 L e v is o h n , A H s to r y o f S e.x al C s t o m s , s. 52-53 ele,

A ris lo tle , N a t u r a l H is l., I X d a n a k ta rm a .
Politika, I.11.12; I.IV.7.
'"'Politika, 1.IV.I1.
^ l o llik ii, I . I V . 13: I.IV .l..
A risto te le s, N ik o a k h o s A h l k , V I I I . 10,
*> A risto te le s, M ik o n a k lo s A h l k , V I I I . [ I .
A risto te le s, N ik o m a k h o s A h l k , V I I .7 ; V 11I.11.
* ' r o l t i k i , 11.11.15.

442
aldnn erkekten dk olduunda5" yanlm olsun, ama biyo
loji hakkndaki bir kitabnda, kadnn dilerinin saysnn erkein
dilerinin saytsndan az olduunu da yazar;*47 m rn genel olarak
kadnda elli, erkekle yetmi ya olduunu syler,*4*

Aristotelesde Kuaklar Aras Eitsizlik

Aile iinde bir dier eitsizliki birlik, baba ile ocuklar ara
s ilikilerdir. Kleye kar efendi, karya kar koca stn rol
lerinde kan erkek, bu kez ocuklara kar baba rolnde, gene
yneten olarak ortaya kar.4 Aristotelesin ailede gen kuaklar
la yal kuaklar aras ilikileri, ana baba-ocuklar aras ilikiler
olarak sunmayp, srarla baba ile ocuklar aras ilikiler olarak
gsterii, ocuklarn yetitirilmesinde kadnn yetkisinin olmad
n ve. kadnda' bakalarn ynetecek bir akln bulunm adn be
lirtmek iin olmal.

Babann oullarna stnl ve onlar ynetmesi, ocuun

aklnn daha gelimemi oluundandr.'70 Ama ocuklar ergin yaa
gelseler de, aklla zamann ilikisini gz nne alan Aristoteles,
yal ve olgun olanlarn daha stn olduunu syleyip,,TI ynelimin
yallara dtn ne srer. lerde greceimiz g ib i ideal dev
let tasarsnda vatandalar snfnn yelerinin genken ynetilen
askerler, yalandklarnda yneticiler olm alarn nerir.'

Kuaklar aras ilikilerde yallara ncelik veren ve yallarn

ynetiminden yana olan grn, eitsizliki, tutucu bir dzenden
yana olan dnn belirtisi olduunu daha nce aklamtk.

Aristoteles'de Vatandalk Sorunu

Vatandalararas Siyasal Eitlik

Aristoteles, gnlk ihtiyalar tesinde ortak bir ama iin,

birok ailelerin birlemesi ile kyn, birok kylerin de aa yu
kar tamamiyle kendilerine,yetecek kadar m kem m el bir toplum

" Erik Nordenskild, Tle History of Blology, Ncw York, 1928. s. 41-43 den
Levinsohn, A History of Sexual Customs, s. 53 de.
M Aristoteles, Hist, Anim., 11.3 den, Africa, ...Spartan Ucvolution, s. 7 dc.
'P olitika, V II.X IV ,14.
Politika, I.1I.1; .IV.7.
' Politika, I.1V.I4.
Politika, I.IV.7,
Politika, V lI.IX.fi; VII.XV.5.

443
h alinde birle ince p olisin, devletin m eydana geleceini syler,'11
bylece aileden devlete geer. Devlete geince de devleti m eydana
getiren p a r a la rn neler o ld u u sorunuyla kar karya k alnr.
Aristoteles'e gre, her b ir lik benzer ve eit p ara la rd an deil, fa rk
l ve eitsiz p aralardan k u r u lu d u r . T oplum sal b irlik de ancak
byle s a la n a b ilir.874 B ir b irlik te o birliin, am ac, b t n para
larca deil, ok luk b ir para ta ra fn d a n tanr, vc o para, b ir
li in asl paras, h a tta b ir li in kendisi haline gelip, dier para
lar o n u n arac d u ru m u n a inerler. 5
B ir li in am a cn tem sil eden, ailede erkek ise, devlette vatan
dalar s n fd r. T abi devlette b ir de, am a o la ra k g rd vatan
dalar s n fn n gelimesine, m kem m ellem esine y ardm c olan,
daha dorusu ara olan sn fla r bu lu n a c a k tr.
Z a n a atk a rla rn ve ii hayat yaayan kim selerin erdem li o l
m asna im k n yok tur.* diyen, dolaysiyle en iyi y netim b i
im i, b u n la r vatanda saymaz deyip, vatandan erdem li olm as
gereine iaret eden Aristotelesin, b u n la r vatandalar organ ii
ne a lm a k istem edii anlalr. T a b i ticaret ve zanaatlarla uraan
yerlem i yabanclar, m e toikoslar da vatanda olam azlar. Byle
ce geriye kleler d n d a k ala n zgrler, ii ve zanaatkarlar d^
nda k ala n , yeterince bo za m ana sahip olu p , siyasal erdem leri
ni gelitirebilen ve zgr ve siyasal erdeme sahip o ld u k la r iin
de, b irb irle rin e eit olan kim seler k alr ki, b u n la r vatandalar s
n fn m eydana getirirler.
V ata n d a la r s n f ile, vatanda olm ayan snflar arasnda by
le eitsizliki kesin b ir a y rm y a p tk ta n sonra, zgr o ld u k la r
iin ve siyasal erdeme sahip o ld u k la r iin birbirlerine eit g rd
v ata n d a la r arasnda e itliki b ir siyasal dzenin k urulm as ge
rei zerine fikirlerine geer. B a sorun, kim lerin ynetip kim le
rin ynetccei sorunudur. Bu k o nu d a nce eitli ynetim sav
lar gzden geirilir.
V atanda bile saylm ayp, siyasal h a k la n olm ayan kle, me-
toikos, zanaatkar ve iilerin ynetim e k atlm alar sz konusu de
ild ir; to p lu m u ynetecekler vatandalar arasndan seilecektir.

Politika, 1.1-6-7.
m Politika, 11.1.4.
|I! Kcwmai, Politics of Arislotle, (vol.t), s. 65-63,
R o S, A ris to tlc , s. 267.
"*P o litik a , 111.111.2 3.

444
A m a k im le r? Halk, m, zenginler m i, erdem ve yeteneke stn
kim seler m i? Yoksa erdemce herkese stn tek b ir kii m?

Sayca o k luk egemen olsa, zenginlerin servetlerini ellerinden

a lp ara la rnd a paylarlar ki, b u adaletsizlik olur; zengin ve fakir
ola ra k eitsiz paralardan k urulm as gerekli ve zorunlu olan top
lum sal b irli i bozar, devleti mahfeder.*7' Azlk zenginler egemen ol
sa, kukusuz olanlar da h a lk soyarlar. B u da toplum iin hi de
h a y rl olm ayan ar servet eitsizliine, fakirlie yol aar.111 Dev
letin am ac b ir ticaret b irli i gibi zengin olm ak deil, m u tlu olm ak
o ld u u iin, egemenliin servet eitsizliine dayandrlm as sav
zenginlerin ynetim i, k abu l edilebilecek b ir sav deildir.*

T o p lu m u asiller ynetm eli sarvna gelince, Aristoteles b u n u da

k a b u l etmez. nce asaletin k altm sa l b ir yetenek olup, ana baba
dan ocua m u tla k a getiinden k uk uludur.

Hellenlcr nasl insandan insan, hayvandan hayvan doar

sa, iyi insandan [bu asilden demektir; nk bir nceki
konuda Heltenler iinde olduu gibi barbarlar arasnda
da asil olan ve olmayanlarn bulunduu sylenmitir]
iyi insan ktna inanyorlar. Fakat bu doann istese
bile her zaman gerekletiremeyecei bir eydir."0

der. Asiller ynetsin savn da doru temellere dayanm ad iin

reddeder.*" D oru temellerin r.e o ld u u n u birazdan aklayacaz.

Sra bilgeler ynetsin savna gelir. Servete ve asalete

s t n le rin savn rahata reddeden Aristoteles, bilgeler ynetsin
savm a kar kesin bir tu tu m taknam az; bocalar. B ir yerde, servet
k udret ve hrete ok sivrilm i olanlarn, v atandalar aras si
yasal eitlik k uraln b o z m a m a la r iin, ostrakism osla polis d
edilebilm elerini kabul eden Aristoteles, b ir baka yerde, erdemce
sivrilm i biri karsa,

Kimse byle bi- adamn ehirden koularak srlmesi

gereklidir demeyecektir, te yandan onu hkm alm a sok
mak da m m kn deildir. Biricik kar yol, herkesin, do-
amn dzenine uyarak, byle bir egemene sevine sevine itaat

7 Politika, III.IV .l; II.1.4,

Politika, I1I.VI.2; M.III.7.
Politika, in.V.10-, III.VII.10.
w Politika, I.II.19.
' Pblillka, III.VII.7.

445
 tmesi, onu hayal boyunca devletlerine ki al yapmalar
dr.8*1

der. B r baka yerde de,

insanlarn ep iyisi hile otsa, ihtiras bir egemeni sapk
yollara srkler... bir 'timse crdemce stn olsa bile
hkmetmeye hakk yoktr.^

diyerek, gene fikir deitirir. B ir yerde en iyi ynetim bi im i,

iyilerin ynettii, erdemce st n b ir kii, b ir aile, ya da b irk a ki
in in ynetim idir.4 dedii halde, b ir baka yerde B aka ilerde
o ld u u gibi, politikada da ayn kim selerin m m k n o ld u k a yne
tim banda olm alar ok daha iyidir., diye, profesyonel p o litik a
anlayn savunurken, b u n u n hem en arkasndan,
Fakat ynetimin boyuna bir ekle bulunmas, doal eit
likle uzlatrlamayacag iin, ister iyi, ister kt sayl
sn, ynetime herkesin katlmasnn daha haka.,.W5

o ld u u n u ekler. Sonunda bu zt fik irle rin i uzlatrm a gereini du

yup, baz kimseler dierlerinden tan r ve k ah ra m anla r k ad a r s t n
seler, ynetenlerin st n l su gtrm ez ise, b ir sn fn d a im a y
netilip, dierinin ona uy m asnn daha iyi olduunu, am a b u n u n eri
ilm ez b ir du ru m olduunu belirtir,**6

Aristoteles de tpk Platon gibi, fikirlerin i ik i dzeyde iler. B i

risi ideal ynetim biim i tasarlarn mevcut koullara gre dei
tirip, bit koullarda gerekleebilir en iyi ynetim i tasarlad d
zey, dieri koullar ideal ynetim tasarsna' uyacak bi im d e dei
tirm ek istedii, ideal ynetim fik r in i izledii dzey. B aka b ir de
yile, gerekleebilir reel devlet tasars ile, ideal devlet zerindeki
fikirleri. te Aristoteles, gerekleebilir devlet tasarsnda, biraz
d an aklayacam z nedenlerle, azlk bilgelerin y n e tim in i redde
derken, ideal devlette (am a P la to ndan biraz farkl o larak) bilge
lerin ynetim ini kabul eder.

Mevcut koullar iinde k u ru la b ilir en yi ynetim le ilg ili fik ir

lerinde ister servete, asalete, ister erdeme dayansn, azln yne-

*-Aislo [U'esl- (H.Z. lken), Metafizik, (T. Kitap), II.II.

stanbul, Dn w Yarn Tercnu- Klliyat, 1935 de dc nvm gr savun
mutur.
-*>' Politika, 111X1.4; III.X I.10,
*** Politika, III.X II.I.
"^Politika, U.I.6.
P o lit ik a , V II.X 1 V . .

146
 m i n e ve okluun ynetim ine, yani bLn vatandalarn deil,
vatandalarn b ir ksm nn, b ir snfn ynetim ine, genel b ir itiraz
v a r d r : vatandalar aras siyasal eillike ay kr o lu la r... Aristo
teles P olitika'da ikide b ir zgr ve siyasal erdeme sahip olan k im
selerin, yani vatandalarn doal eitliinden sz eder. 7 A m a bu
eitlik zgr ve erdemli olm aya dayanan ve byle kim selerin belli
b ir kii, grup, ya da snf tarafn d a n ynetilm eyip, ynetim e eit
k atlm ala rn doru bulan siyasal eitliktir.

Aristoteles, polisin y klm as devrinde, Y n a n polislerinde i

kavgalarn srp gittii b ir devirde yaad iin unu gzlem i
tir : E er b ir poliste vatandalar arasnda ynetim yalnzca b ir s
n fn eline geerse, siyasal h a k la rn d a n edilen dier sn fla r ou
kere ayaklanp i sava balatmaktadrlar.* tte Aristoteles, er
demce daha stnlerin y netim inden yana o ld u u halde, i sava
nlem ek iin, bu fikirlerden fe d a krlk edip, b t n vatandalarn
ynetim e k atlm alarn, vatandalar aras siyasal eitlii tler.

V atandalar aras siyasal eitlik nerisini desteklemek iin

(ileride devrimlerle eitlik eitsizlik ilikilerini incelerken grece
im iz) devrimlerden kanm a olum suz k an tlar yan sra, okluk
vatandalarn erdemi y o lu n d a eitliki d e m o k ra tik k a n tla r ne
srm e gereini duyar,
1. Egemenlii... kalabalklarn eline vermek, hi kusursuz
deilse de, tatm in edici bir zm yolu olabilir... Te
ker teker yksek adamlardan stn deilse bile, topu
birlikte alnd zaman, azlk olan yksek kimselerden
daha iyi olmalar mmkndr. okluk iinde her bire
yin erdem ve tedbirde bir pay vardr. Birletikleri za
man, adela birok aya, eli ve duygusu olan bir tek
kii gibi olurlar... Biri bir paray, teki bir paray
anlar, bylece hepsi brden btn anlar.19
Vatandalar meclisi toplu halde bulunduklar zaman
olduka aklllk gsterirler.**1

2. Uzmnn hekimlere bakarak, tek tek her biri kt yard

lar veren kimseler olmakta beraber, bir ktle olarak,
onlar kadar iyi, hatta onlardan ividirler... baz evler

437 Politika, 1.11.27; II.I.5.

s Politika, V.III.I4.
w Politika, 1II.IV.4,
Poillika, 11I.IV.6.

447
 hakknda (mim ara gre evi kullanann, aya gre ye
mei yiyen davetlilerin yargsnda olduu gibi) un iyi
yargy onlar yapanlar deil, yapmasn bilmeyenler ve-
r ir V t
3. okluk azlktan daha az bozulmaya elverilidir. Birey
ler hiddet ve bu gibi ihtiraslarna daha abuk yenilmeye
uygundurlar. Oysa bir ktlenin bireylerinin hepsinin
birden yanlacan iddia etmok gtr... kalabal
meydana gelircc adamlar, [toplu halde] tek adam ka
dar erdemli olabilirler.'*1

P o litik a d a b t n v ata nd a la rn ynetim e k atlm as konusun

da ne s rd b u k a n tla rd an birincisi, h a lk a rasndan herhangi
b ir bireyin deil, h alk n, hep beraber b ir meclis tekil ettii zam an,
st n d n t b ir bireyden ve azlk tan daha doru k a rarla r ala
bileceini ne srm ektedir. k incisin de k am u oyuna o la n gvenini
belirtm e ktedir ki, b u ra d a da b ir u zm ana, profesyonl b irin e kar
k ard, st n g rd , h a lk ta n b irin in yargs deil, o k lu u n b ir
likte yargsdr. nc k a n t da, ayn ekilde, o k lu u n hep b ir
likte, bozulm aya, tek a d a m d a n ya da azlktan daha az elverili ol
d u u n u ne srm ektedir.BJ Bylece Aristoteles, a v a m d an birine,
herhangi b ir vatandaa deil, topluca vatandalar k u ru lu n a , ya da
birok vatandalard an k u ru lu kom isyonlara gv endiin i ortaya
koym u olu r. Gerekten Aristotelesin avam dan b ir in in tek bana
erdem ine ve y netim yeteneine gveni y o k t u r :

Gzel irkinden ne kadar farkl ise, yksek insan da

kalabalk iindeki bir bireyden o kadar ayrdr... Zengin
olmayan, yetenek vc erdemce sekin olmayan zgr va
tandalara... devletin nemli makamlarnn almas teh-

w Politika, III.IV.10.
Politika, 111X6.
Aristoteles, Nikomakhos Ahlk, V III.3 de, hi kimsenin doutan filozol
olduunun dnlemeyeceini, am a halkn doadan yarg verici ve sezici
bir akl olduunun sylenebileceini belirtir.
Bu fikir, Solon'un okluktan herbirinin tilki,kadar akll olduu halde, bir
likte aptalca davrandklar grnn tam zdd bir grtr. Ayn zaman
da bu fikir, en erdemli tek bir kiiyi ya da bir avu erdemli azl okluk
tan iyi karar alabilir gren Platon'un dnne de zttr.
Aristoteles'in bu fikirleri, demokratlnr-oligarklar aras atmalar
nkroek iin ne srd /.m yolunu desteklemek amacyla (ok
luun yeteneklerini nesnel olarak deerlendirmekten ok, bir baka amaca
hizmet iin) ne srd unutulmamaldr. Byle bir ama sz konusu ol
masa, Aristoteles, avamn birlikte olduu zaman bile erdemli azlktan daha
iyi dnebildiini kabul cmeyecege benzur.

448
 lkesiz deildir. nk'u ahlkszlklar ve sersemlikleri y
znden hatalara decek, hrszlklar yapacaklardr. Dier
taraftan ontan btn hizmetlerden uzaklatrmann da teh
likesi vardr... nk okluun fakir olduu ve devlet
mevkilerinden uzaklatrld her devletin dmanlan
mutlaka bol olur. Biricik kar yol, halk ktlelerine yasa
ma ve yarg ilerinde bir yer vermektir... Vatandalar
toplu halde bulunduklar zaman olduka aklllk gste
rirler. Fakat tuk balarna kaldklar zaman bu suiE va-
, tandalar, hkm vermeye yetenekli duildirler.>M

Y u k a rd a k i szler, Aristuteles'in, vatandalar aras siyasal eit

lik ilkesini pek g n ll olm akszn, zorunluluklar karsnda ka
bul ettiin i ve b u ilkeyi dar yorum layp, b t n vatandalarn eit
siyasal katlm asn, yalnzca yasam a vc yarg meclisleri iin tan
d m , a m a ynetim grevlerinin, zellikle tek kii tarafndan ya
plabilecek y n e tim grevlerinin erdem li kimselere bra k lm a sn is
tediini ortaya koyar. B unu, dem okrasileri snflandrrken, demok
rasinin d rt eidinden en iyisi olarak grd lm l tarm sal de
m okrasi ile ilgili fikirlerinden de anlarz. B urada Aristoteles, de
m okrasi eitleri arasnda en iyisi olan bu dzenin, ayn zamanda
en eskisi oldu unu , dem okrasi iin en iyi m alzem enin tarm la u
raan h a lk olduunu, b u n la n n fa k ir o ldu klar in ileriyle ura
m a zorunda k alp , ou za m a n H alk Meclisine gelem ediklerini, me
m u rla r seme ve onlardan hesap isteme h a k la n ile siyasal ihtiras
la rn snd rd k le rin i, te yadan m em urluklara h a lk n daim a iyi
kim seleri seve seve setiklerini, bylece st tabak an n da kendile
rinden aa olanlarn h k m altnda kalm am olacan,1*5 syler
ken de anlarz.

A tina dem okrasisini eletirdii bir yerde, yasann [anayasann]

her eyin stnde olm as, ynetenlerin ve h k m e tin ancak ayrnt
zerinde h k m vermesinni 6 uygun bularak, H alk M eclisinin top
lu m la ilgili kararlarnn ay rnt konularda kalm asn istemesinden,
h alka gvensizliini ve hi b ir zam an tam a nlam y la h a lk egemen
liinden yana o lm a d n karabiliriz.

Ayn d n n izlerini, oligarik unsurlarla de m o k ra tik un-

* Politika, III.IV.3-7.
Laerteli Diogenes de, (V.19 .a) Aristotefes'i, Eitim li eitimsizden, yaa
yann lden farkl olduu kutlar farkldr. dediini yazar.
i Politika, V.IV.1-6.
** Politika, LV.IVJl.

449
Surlarn kark olduu A tin a nn lm l dem okratik y n e tim in i. S o
lon anayasasn v p " ' halkn yetkilerini genilettii ar d e m o k
ra tik devirleri yeriinde de grrz.4*

Aristoteles'in vatandalar aras siyasal eitlik fik irle rin i gr

dkten sonra, onun ekonom ik eitlik ile ilgili grlerine geebiliriz.

Aristotelesin Ekonomik Elilik sttine Gr :

An Ekonomik Eitsizlie Hayr

Aristoteles bu konudaki fikirlerin i, Platon'un Devletinde ko

ruyucular snf in n g rd k om nist yaam eletirirken
dker. B urada ortak m lkiyete, ekonom ik eitlie cephe alr. u
kar savlar ne srer : Herkes yalnz k endinin olan eyi d n r,
herkesin birden kendine m a le tti i eye kar pek az lgi uyanr.*
B ir eyin yalnzca bizim z m a lm z old u un u hissetm ekten b y k
b ir zevk duyarz.1 "" M lkiyet can l varlklara doann b ir ih sa n
dr; doal b ir k urum d ur.901 Zevklerin en tatls olan dostlara yar
d m etmek, ancak zel m lkiyet sayesinde m m k n olu r. Devlet
te a n eitlik se, bu zevki yok etm i olur.* O rtak m lk iy e t, n
sanlar arasnda, seyahat yoldalarnda g r ld gibi, nem siz ne
denlerden dolay atm a ve kavgalara yolaar.1 rnein toprak
zerinde ortak m lkiyette, ok alp az alanlar, az alp ok
alanlardan ikyet ederler.504 O rtak m lkiy et birok ekim eleri n
leyip, ktlkleri dzeltecekmi gibi gzkr; oysa b u tr k t l k
lerin nedeni, insann doasnn k t l d r.5105 B u n la rd a n getik,
ortaklaac b ir dzende yaam ak olanaksz gibidir. n k to p lu m
eit paralardan deil, eitsiz paralardan k u ru lu b ir b ir lik tir . A
r b ir birlik ve benzerlikte de ya devlet k t b ir devlet h a lin e gelir,
ya da tam am en ortadan kalkar.4 M lkiyeti eitletirm ek yok su llu k

w Politika, 11.1X4.
851 Politika, V.IX,14 ile ve V I.IV .17 de, halkn eitlii okluun egemenlii ek
linde yanl anlayn eletirirken, zamanndaki ar Atina demokrasisi
uygulamasn yeriyor olmal.
w Politika. II.1.10.
Politika, II.II.6.
*> rolltlka, I.I1I.6.
Politika, II.II.7.
* Politika, II.11.3; II.H.8.
Politika, II.II.2.
w Politika, II.U.S.
** Politika, 11.11.9.
Russell, ..AVestem P h ilo sop lty, s. 58 de, A ristoteles'in k o m n iz m i, adnlet-

450.
yznden ilenen sular, vatandalar aras baz kavgalar nler*
ama, insanlarn dier h rslarnda n doan kavgalar nleyemez.

Btn ktlklerin aresr, mlkiyeti eitletirmek deil,

doann iyi yaratt nsanlar zenginlik peinde komaya
cak ekilde terbiye etmek, ve kt yarattklarm zenginlik
ten Bakoymaklr.'

b u szleri ile ortak mlkiyete, ekonom ik eitlie cephe a lm ak la be

raber, fakirlii devrim lerin ve sularn anas o la ra k gren Aristo-
les, ar ekonom ik eitsizlie de cephe a lm tr. zel m lkiyet
ile ortak m lkiyet arasnda bir m lkiyet dzeninden yanadr. Aris
toteles'e gre trl toprak m lkiyeti vardr.
1. Topran zel kiilerin mal olmas, ama rnn birlik
te kaldrlarak tketilmesi, [zel mlkiyet ortak yarar
lanma] ,
2. Topran ortaklama olmas, ortaklama ekilmesi, fakat
rnn tketim iin bireylere datlmas, [ortak m l
kiyet zel yararlan]
3. Hem topran hem rnn ortak olmas, [ortak mlki
yet ortak yararlan] 10

Aristoteles b u n la rn iinden, zel m lkiyetle ortak m lk iy e tin

en iyi yanlarn birle tirdii inanc ile, 1 zel m lkiy e t o rta k ya
rarlan! seer.912 T asarlad b u ze! m lkiyet o rtak yararlan
dzenini, L a ke da im o n ia lla rn birbirlerinin klelerini, a tla rn ,
[gerektiinde] kendilerinin m i gibi k u lla n d k la r, ehir d n d a b u
lu n d u k la r zam an tarlalardan istediklerini a lp yedikleri rneini
veriine baklrsa, 13 yalnz toprakta, tanlm az m a lla rd a deil, ta
nr servette de ngryor o lm al.

O nun tanr zenginliklerde ar eitsizlie kar o ld u u n u , kr

am al deiime kar olu u n d an karabiliriz. Aristoteles deiim i,
okonom i ve krem atistik o lrra k ikiye ayrr. O ik o n o m i, tarafla
rn karlkl ihtiyalar iin y a p tklar deiim dir. B u ra d a k r a-

si3 okluu iin deil, birlii salayamayaca iin reddediine dikkati e

ker.
Politika, II.1V.8-9.
'"'t Politika, II.IV.12.
w Politika, I I .111,2.
9ioPolitika, II.II.l.
11 Politika, 11,11.4.
'i: Politika, II.! 1.5.
Politika, IT.II.5.

-451
m ac yok tu r, D o a l ve doru olan deiim dc bu du r. K rem atlslik
ise, k r a m a cy la y a p la n deiim dir. D oal deildir, k t d r; n
k , in s a n la rn b irb irin d e n edindikleri, y ani sm rye dayanan
b ir kiazan b i im id ir. Bu yolla snrsz servet edinm e k ap lar al
m o lu r. B u t r deiim in, en nefret edilen ekli de, parann dei
im i k o la y la trm a k o la n asl am ac dnda, paradan p ara elde et
mesi i in k u lla n lm a s olan faizciliktir. 14 Aristoteles g r ld gibi,
b u deer teorisiyle, k u lla n m deeri ile deiim deerini ayrmla-
yp, fiy atn k u lla n m deerine da y a nm a sn isteyerek, adil fiyat
d o k tr in in i ortaya atm tr.15

K re m a tislik e kar olan Aristoteles'in, a n zenginliklere, a

r m lk iy e t eitsizliklerine kar o ld u u ak. Toprak m lkiyetinde
o rta k y a ra rla n ilkesi ile, to p raktan ar zengin olm ay nlem ek
isteyen Aristoteles, za m a n n n en n e m li zenginlik kayna olan
ticareti d t bylece snrlayarak, a r ek o n o m ik eitsizliklerin n
lenebileceini u m m a k ta d r.

Aristotelesin b u m lkiyet anlay, kabile devirlerinin ortak

m lk iy e t a n la y n n polis devrindeki devam , d ar polis sosyal ev
resinde m lkiy e t zerinde, zellikle d e m o k ra tik gelimelerle k u ru l
m u sosyal k o n tro l n eseri olarak, Y u n a n to p lu m la n n n ve zengin-'
lerin k a m u ileri i in servetlerini tk e ttik le ri A tina'nn yabancs b ir
anlay deildi. B u zel m lkiy et k am u sa l yararlanm a anlay, po
liste a n e k o n o m ik eitsizlii, dolaysiyle sn f savalarn nem li
lde nle m iti. S n f savalarn nlem e am acnda olan Aristote
les de, b u uygun arac sezmekte gecim em i o lm al.

Orta Snfa Dayanan Ynetim

Aristotelesin siyasal ve ek o n o m ik eitlikle ilgili grlerini

grd kten sonra, dorudan doruya b u grlerine dayandrd
dengeli anayasa, karm a anayasa, orta snfa dayanan ynetim
ile ilgili fik irle rin e geebiliriz.

Y u k a rd a incelediim iz gibi, Aristoteles vatanda olan ve ol

m ayan snflar aras kesin siyasal eitsizlik-ilkesini koyduktan son
ra, vatandalar arasnda b ir siyasal eitlikten yana olursa da, bu,
yarg ve yasam a organlarn a k a tlm a d a kalas snrl b ir siyasal eit-

+FoiLika, I.III.9-23.
n Neumark, iktisadi Dnce Tarll, s. 30.

.452
lik tir. Y n e tim m akam larna ise, s t n kimselerin gemesini steye
rek, siyasal eitlik ve siyasal eitsizlik savlarm , b ir baka deyile, de
m o k ra tik ve oligarik dzenleri uzlatrm aya kalkm tr. Ekonom ik
eitlik k o n u su n d a da, yle ne a n ekonom ik eitlikten, ne ar e-
k o n o m ik eitsizlikten yana olm u, orta yolu izlemitir. Siyasal ve
ek ono m ik a la n d a orta yolu izleme, ister istemez sonunda orta s
n fta n yana olm ay a kacaktr.

Aristoteles, grd m z gibi, N lkotnakhos A llknda erde

m in az ile fazla ik i ar arasndaki ortada olduunu belirtm iti.4
Ayn ly sosyal alanda da k ullan r. O na gre her devlet k
sm dan k u ru lu d u r. ok zenginler, ok fakirler, orta halliler. Her
eyde o ld u u gibi, orta derecede servet sahibi olm ak da en iyisidir.
G zellikte, kudrette, asillikte, zenginlikte ok ar olanlarn, ya da
bu niteliklerden ok yoksun o la nlarn akla uym alar zordur.11

Oysa bir devlet m m kn olduu kadar eit ve benzer in

sanlardan kurulu olmaldr. Bunlar ise, genel olarak orta
snf halktr. Bundan lr orta snf vatandalardan mey-'
dana gelen bir devlet, ister istemez en iyi ynetilen bir
devlettir. Bir devlette en gvenilir snf bu snftr... Orta
snf iki zt snf arasnda teraziyi dzenler, ve iki utan
birinin eeemen olmasna engel olur.91*

Aristoteles'in bu szleri, aklam aya gerek olm ayan bir biim

de, eitlikle orta snfa dayanan y netim arasndaki ilikiyi ortaya
k oym ak tadr. Ancak b u eitliin ar eitsizlikten uzak olm a anla
m n d a b ir eitlik ve b u orta snfn, b t n top lu m u n deil, siyasal
b a k m d an to p lu m u n st snf olan vatandalar snf iindeki, zen
gin - fa k ir, asil -avam snflar arasndaki orta snf olduu u n u tu l
m a m a ld r.

Aristotelesde Hellen Barbar Eitsizlii

Aristoteles eitsizliki d n n H ellen barbar ay rm nda da

s rd r r. U luslarn, rklarn eitsiz b ir sralan iinde old u k la r g
rnded ir. Aristotelese gre,

Souk memleketlerde ve Avnpada yaayanlar genellikle

cesur olurlar. Fakat zek ve hncrce geridirler. Bundan do
lay bamszlklarn korumalarna ramen, siyasal z-

*'* Aristoteles, Nikomakhos Ahlk, 11.2. Bak. s. 43M35.

w Politika, IV.XI.I-5.
Politika, IV.IX.S-10,

453
 grlkleri yoklur, Bakalarna hkmetmek yeteneinden
yoksundurlar. Oysa AsyalIlar zekidir, bulucudurlar. Fakat
cesaretleri kttr. Onun iin daima hkm altndadrlar;
kledirler. Bu ikisinin ortasnda bulunan Hellen ulsv
ise,.:, hem cesur, hem zekidir. Bundan dolay bamsz
yayor, btn uluslardan daha iyi ynetiliyor ve eer bir
devlet halinde birleebilirse btn dnyay ynetirdi.sl*

G r ld g ibi Aristoteles uluslar, H ellen u lu su n u baa koy

duu b ir eitsizlik srasna dizm ektedir. H ellenlerin stnlkleri,
akl, cesaret ve siyasal rgtlerinin m k e m m e lli in d e d ir. A syalI
lar ise, zeki old u k la r halde, h k m a ltn d a d rlar; kledirler.
B urada Aristotelesin klelii akl yeteneksizliine dayandran ge-

1 Politika, VII.VII.2-3.
Platon da Devlet, 435d de, eitli uluslarn eitli ve eitsiz yeteneklerde
olduklar yolunda bir gre sahipli (bak. s. 409-410).
Bu grn Eski Yunan dnr, aydn ve halk arasnda bilimsel ve tbbi
aklamalarla nesnel bir gerek gibi sunulacak kadar yaygn bir gr ol
duunu gryoruz. Aristoteles de yukardaki grlerini, l..V. yzyln
sonunda yazlm olduu sanlan Havalar Sular ve Yerler adl hipokratik
br yazya dayandrm olmal. Yaz iklimler ve blgelerle uluslarn nite
likleri arasnda, Heltenleri ykseltecek biimde ilikiler kurarak zelle
yle der :
Asyacla olduu gibi, Avmpada da byklk ekil ve meziyetler bakm n
dan birbirinden ayr uluslar vardr. Dalk, sert, yksek ve sulak yerlerdi;
oturan ve byk iklim farkllklar gren insanlarn [kuzey uluslarn kas
teder] iri yapl, dayanklla ve yiitlie elverili olmalar, hatta bunlarda
bir dereceye kadar vahilik ve layvaunshk bulunmas pek doaldr. Bol
otlu, ukur, scak yerlerde yaayanlar [gney uluslarn kasteder] normal
kuvvette olamazlar. Daha ok etli ve siyah saldrlar; vcutlar aktan ok
karadr; heyecanl hareketli olmaktan ok, sakin, uyuukturlar...
(Corpus Hlppocratium, Peri aeron, bl, X X IV den,
Kranz (Baydur), Antik Felsefe Metinler ve Akla
malar, II. ksm, s. 60-61 de.)
Ayrca bu esef, uluslarn kiilikleri ile yasalar arasnda da ilikiler kurar,
Avrupa ile Asya uluslarnn farkllklarn, topografik iklimsel farkllklar
yan sra, adet ve siyasal kurumlann eseri olduunu da syler, AvrupalIla
rn, sava, Asyaliarn [Pcrsleri kasteder] zayf, bar karekterde olu
unun en byk nedenini, ynetim biimlerinde bulup, monari yneli
minde yaayanlarn, bir bakasn baa geilmede isteksiz olacaklar iin,
zorunlu olarak korkak ve kle llu durum a geleceklerini, bamsz ulus
lardaysa [Melleleri kasteder] halkn bakalar iin deil, kendileri iin
riske atldndan, zalerin diilii kendilerinin olacandan, tehlikelere kar
hrsl ve ilekli olduklarn belirtir. (Corpus Illppocratlum, bl. X X III
den, Voegelin, ...Polis, s, 331).

454
ne! klelik teorisi ile, b t n b a rb a rla n doutan kle say,33 (As-
yallar da b a rb a r sayar) arasnda ak b ir elik in in b u lund uu nu
grrz. B u elikiyi, Hellenlerin her zam an her yerde zgr, bar
barlarn her zam an her yerde kle o ld u k la r eklindeki Y unan -
yargstnt,:,, kastla, K abul etmek gerek ki, baz kimseler her yerde
kledir, baz kim seler ise, h ib ir yerde kle d e i l d i r . d i y e , bar
barlar arasnda da zgr ru h lu kim seler bulunabileceini iaretle
giderm ek ister. Ama bu kez de b u fikri, b a rb a rla rn doadan kle
y a radll o ld u k la r yargs ile eliir.

Aristoteles, H ellen ulusu b ir devlet h a lin d e birleebilirse b

tn dnyay ynetirdi dedii halde, k k polis siyasal k urum u n u
en ideal to p lu m olarak grd gibi, em peryalist yaylm a da kar
idi.*13 Y u k a rd a k i sz, H ellenlerin b y k b ir im pa ra to rlu k kuran
Perslerden da h a geri o lm a d k la rn belirtm ek iin sylemi olm a
l, A m a Aristbteles, emperyalizme kar o lm a k la beraber, b arbar
kleler salam a am al savalara kar deildir. Sava doa ta
rafndan boy un emesi kaderi olduu halde, bo y un emeyen ulus
lara kar yap lan zorunlu b ir avclk sanat o la ra k grr.^1 Sonra
devletin zgr uluslar egemenliine a lm a k iin deil, ancak kleli
i lakedenlerin efendisi olm ak iin sava am asn ister.3 B u iki
fikri, on n kle salama am ac iin b a rb a rla ra sava alm asndan
yana o ld u u n u gsterir.

Aristoteles, yaygn Yunan nyargsna uygun olarak, b a rbarla

rn tek b ir m o narka boyun eerek kle y a radll oldu k la rn gs
terdikleri kansndadr. B u n la rn Hellenlerce kle klnlar, y alnz
ca efendilerinin deimesinden te. b ir eyi deitirm eyecektir.
Ksaca, u lu sla r aras ilikilerde H ellenler efendi, barbarlar kle
d u ru m u n d a d r onun gznde. N ite k im skenderin fetihlerine ba
layp, fetih politikasna uygun olarak, PersJere Hellenlere eit dav
ranm aya kalk , Aristoteles'in hellenik o n u ru n u in ciltm iti. sken
dere,
Barbarlara efendileri olarak davranp, Hcllenleri dosl ve

o Politika, 1.1,5: Doa onlara [barbarlara] doadan hkmetmeyi vermemi

tir. Kadnl erkekli onlarn hepsi kle toplumudur.
w| Myers, Are Men Equal, a, 16.
i Politika, I.II.I9.
Politika, III.V II.4 de, Atina'nn emperyalist egemenliini knar.
PulUlka, I.1II.8.
3 Politika. V II.XIV '.21.

455
 akrabalar olarak grmesini, barbarlara hayvan ve bilkilerc
sahip olur -gibi sahip olmasm tlemiti

Aristotclcsdc Oranl ve Saysal E lilik Kavranlan

Aristoteles'in dorudan eitlik k avram ile ilgili grlerine ge

lince, b u n la r adalet kav ram n incelerken N ik om ak h os A hlk'nda
ortaya atp, P o lltik a da gelitirir,

E th ik in in temel kural olan doru orta k u raln a uygun olarak,

adalet de, ik i eitsiz, (az ile fazla) derece arasndaki doru o rta d r
ona gre.,7 Aristoteles adaleti, d a tc ve dzeltici, daha d o ru
su d e n k le tiriri adalet olarak ikiye ayrr. B u, m odern h u k u k ta k i
k am u h u k u k u zel h u k u k a y rm n a yakn b ir ayrm dr. D atc
adalet b ir to p lu m d a ereflerin, kazancn, siyasal haklarn d a tl
m as ile ilg ilid ir. B u alanda b ir k im sen in b ir bakasna eit y a da
fa rk l pay alm as m m k n d r. B u ra d a insanlar eitseler eit pay
a lrla r. Eitsizseler, eitsizliklerine o ra n l pay alrlar. Bu aland a o-
ra nl adalet sz k onusud ur. D enkletirici adalet ise, yasalarla k u
ru lan b u e itliin, taraflar a ra snd a ki b u dengenin b ozu ldu u nda
sz k o n u su o lu p , d u ru m u n eski dengeye, eski eitlik haline d n d
rlm esi ile ilg ilid ir. nsanla insan aras ilikilerde sz konusu olan
bu alanda, o ra n l eitlik k u lla n lm a z , saysal eitlik k u lla n lr, is
ter k t b ir a d a m iyi b ir a d am , ister iyi b ir a d a m k t b ir a da m
dola n d rm olsun, yasa, taraflara eit ilem yapar; yarg eitlii
yeniden k urar, yary geen paray alp , yardan k k paraya
ekler.

B t n b u alanlarda adaletin eitlik o ld u u kabul edilm ekle be- ,

raber,91* eitliin, g r ld gibi ik i t r vardr. Saysal eitlik ve
oran l eitlik. Saysal eitlik, say b a k m n d a n , okluk b a k m n d an
bir ve eit o lm a k dem ektir. rnein n ikiye fazlalnn ik in in
birden fazlaln a eitlii saysal eitlik tir. Oysa d rd n ikiye faz
lal, ik in in birden fazlal o ra n n d a d r ki, burada orant eitlik

Aristoteles, fr. 658 {Roscdan),

Kaan, The Grcal Dialogue,.., s, 3Z5.
w Aristoteles, Nikomakhos Ahlk, V.3.
a Aristoteles, Nikomakhos Ahlk*., V, 2-4.
Yasalar balangta haklar orarl: (eitsiz) olarak datmsa, sonradan
bozulan bu hak dengesini saysal eitlik ilkesine gre dzeltmenin, eitlii
salamak deil, eitsizlii korumak olaca gzden kamamaldr.
529Politika, III.V II.l.

456
sz konusudur. Saysal eitlik herkesi b ir birim olarak bir dier
insana eitletirir. Bu b t n vatandalarn yasa nnde eitliine
varr.11

Aristoteles'e gre insanlar saysal adalet zerinde, saysal eit

lik zerinde anlatklar halde, oran l adalet zerinde anlaamamak-
ta, a ra la rn d a ilkenin uygulanm asnda anlam azlk kmaktadr.*1
O ra n l eitlikte dllerin liyakate oran l datlm as gerei fikrine
de herkes k atld halde, liyakat ile farkl eyler kastedilmektedir.
D em ok ratlar liyakati zgr o lm a stats ile, oligariden yana o lan
lar, servet ya da asaletle, aristokrasi taraftarlar erdemle zdetir-
m ekted^rler.,J, B u yzden bazlar (d em okratlar) bir bakm dan (z
g r o ld u k la r iin) dierlerine eit olduklarna bakp, her alanda
o n la ra eit oldu klarn sanm akta, bazlar (oligarklar), b ir b a k m
dan (servet ya da asalete) dierlerine eitsiz ( stn ) olduklarna
bakarak, kendilerinin her b a k m d a n dierlerine stn olduklarna
in an m a k tad r.w

Aristoteles insanlarn saysal adalet zerinde anlatklarn sy

lerken, dem okratlarn da olig arklarn da birbirlerini zgr vatan
dalar saym ada birleip, yasa karsnda eit ilem grmeyi (zel
h u k u k alanda eitlii) kabul ettiklerine iaret ediyor o lm al. O ranl
eitlik konusuna gelince, liyakati zgr vatanda olm a stats ile bir
letiren dem okratlar, her a la n d a vatandalarn eit siyasal haklara
sahip o lm a la rn istemektedirler. Y an i dem okratlar her aland a va
tand alar arasnda saysal eitliin uygulanm asn istemektedirler,
O ligark lar ise, h aklarn, d lle rin , ereflerin, servet, asalet gibi s
tnlklere oran la datlm asn istem ektedirler. Y an i kavga, dem ok
ratlarla oligarklarn oranl eitlik anlaylar arasnda b ir kavga ol
m a k ta n ok, (dem okratlar, oranl eitlii zgr vatanda o lm a stat
sne balayp, b t n vatandalara yayarak saysal eitlik d u ru m u n a
in dirgedikleri iin,) dem okratlarn saysal e itli i91S ile, oligarklarn
o ran l eitlii arasndadr. O ranl eitliin ise aslnda eitsizlik demek

Politika, V.I.2.
wl F. Joeham, Plllosophy of Law in Hislorica! Perspectlve,
Chicago, Chicago Univ. Press. 1963, s. 21.
M Politika, V.I.13.
,,J Aristoteles, Nlkomaklos Ahlk, V.3.
Politika, V.I.I3.
s P olitika, V I.11.2,

457
oldu unu Flaton'u inc'lerketi ^i'im ilk.'110 O haldi- : im a dem ok
ratlarn eitlik ilkesi i tu, o lig arklann tsizli k ilkesi arasndadr.

Adalet, eitlik, saysal ve oranl eitlik ile ilg ili fik ir ve tart
m alar yanstan Aristoteles,- kendisi bu kavgada hangi taraf tut
m aktadr? H i b ir taraf. Aristoteles, b ir k o n u d a b irb irin e eit o-
ia n la n n her konuda birbirlerine eit o lm a la rn n , b ir konuda s
tn olanlarn her k o nu da stn o lm a la rn n gerekm ediine gre,
bu iki ilkeden yalnzca birine dayanan b t n y n e tim le rin bo /u k
ynetim biim leri olacan syler.9 B u tr y netim ler, onca, ba
langta b ir hata zerine kurulm u olacaklarnd an, u zu n sre yaa
yamayacak, sonlar ister istemez k t olacaktr ve bit gemite by
le olm utur."
Aristoteles, e th ik in in doru orta ilkesini b u ra d a uygulayarak
sorunu zmeye alr. B u ilkeyi uygulaynca da, b ir ar u o-
ian dem okratlarn saysal eitlik, (ta m eitlik) ilkesi ile, art u
olan oligarklarn oranl eitlik (yani eitsizlik) ilkesi arasndaki
doru orta, eitsizlik izgisi zerinde olan, a m a ar eitsizliklere
d j uzak olan b ir noktada durm u olacaktr.
D em okratlarn saytsal eitliini de, o lig arklarn oranl eitli
ini de kabul etmeyen Aristoteles,
u lalde her iki eit eitliin de bulunmas gereklidir.
Baz durumlarda saysal eitlik, baz durumlarda oran
eitlik zorunludur. der.

Eu szler, K endim izi iki tr eitliin de y ararla rn d a n yoksun

etmeyelim.,m deyen P la to nun szlerini tekrarlar g ibidir. Ve b u ra
ya kadar olan aklam alarnda Aristoteles, eitlik k av ra m konu sun
da, Platon'un zerine herhangi b ir katkda b u lu n a b ilm i deildir.
O ranl eitlik konusunda b t n devlet m a k a m la rn n , dier alan
larda ayn olm akla beraber b ir alanda st n ola n lara (yani yal
nzca asillere ya da zenginlere) verilm esini sleyenlere verdii,

Bu sav doru olsa idi,.... bir adamn ren^' ve boyu onun

daha geni siyasal haklar elde etmesine yeler sebep ola-
akt.*1

Bak. s, 426.
"'Politika, li.V II.7; V.I.I-1.
wPolitika, V.1.IS.
Politika, V.I-15.
s-
ju platon, Yasalar, 757.
"< Politika, Ill.V II.2.

458
cevabnda, hak ile istek arasndaki ilikiye, ili k ili farka dikka
ti ekite, P laton'un sal ile da/hk rneini b ir baraka biimde
tekrarlam aktadr.41

D aha sonra, devleti, servet, eitim , asalet gibi nitelik stn

lkleriyle, say gc gibi nicelik s t n l k le rin d e n k urulu gren
Aristoteles,^ devlette, zenginlik, zgrlk, y i itlik gibi niteliklerin
gerekli old u un a iaret ederek,**1 b u alanlarda, b u niteliklere sahip
kimselere ilgili grevlerin verilmesi gereini b e lir tir . S oyluluk ve
eitim in daha ok servetle b irlikte b u lu n d u u n u , Fazla olarak, zen
ginlerin elinde yokluu birok larn adaletsizlie srkleyen stn
lklerin bulunduunu,'w syleyen Aristoteles, b u n la ra , oranl eit
lik kuralnca, daha fazla siyasal haklar ta n n m a s n d a n yana oldu
unu ortaya koym u olur. Aristoteles aslnda siyasal haklarn, da
ha dorusu siyasal grevlerin erdeme oranl d a tlm a s fikrindedir.
Ama m antk zerine eseri olan O rganonda, nicelie en zg ka
rakterin ona eitliin ve eitsizliin yklenebilm esi, nicclikler iin
eit [sayda] ya da eitsiz denebilm esi m m k n o ld u u halde, n i
celikle belirlenemeyen eylere, niteliklere, eit ya da eitsiz dene
meyeceini, rnein yetenekler iin eit ya da eitsiz sfatlarnn
k ullan lam yacan syledii46 halde, siyasal grevleri erdem fark
larna gre o ran l eitlik ilkesi ile datm aya k a lk a r. E rdem in ise,
Russelln b e lirtti i gibi, llm esi gtr.17 B u yzden Aristoteles,
servete kar genel olum suz tu tu m u n a pek u y g u n o lm a d halde,
servetin erdem iin ortam h a zrla d m syleyerek, erdem yerine,
o ran lanabilir, l le b ilir b ir lek olan servet leini k ullan m ak
zorunda k alr. D aha nce grd m z gibi P la to n da, Y asalar'daki
ikinci en iyi devletinde, siyasal grevlerin d a tlm a s n d a erdem
yerine lii olarak serveti a lm a k zorunda k a lm t.

Eitlik Eitsizlik Savlan ve Devrimler

Y unan p olislerinin bitm ez tkenm ez i savalara srklendii

k devrinde yaayan Aristoteles, bu n d a n derin ekilde etkilen

**! Bak. Platon, Devlet, 45-lb-c. bak. s. 399,

m Politika, IV .II.I.
^ Politika, III.V II.5.
'Politika, IV .V III.3-4.
5ta Aristo [toL-s], (H. R. Alatkmir), (Irgano, (I. Kategoryalar), 1.6.
Ankara, Milli Eitim Bakanl Yunan Klasikleri, 1947.
w Rssdl, ...\Vestern Phllosophy, s. 201,

459
m i," d e v rin d e n , i savalan n le m e k ii, devrim lerin nedenleri
zerinde d u rm u tu r . B u konuda devrim lerle eitlik ve eitsizlik an
lay la rnn sk ilik isin i sap tam tr.

E itlik , eitsizlik kavram lar, o ran l saysal eitlik anlaylar,

o ran j eitlikte ise, hangi liyakate o ran l eitlik k o n u la n zerin
deki fa rk l grler, Aristotelese gre atm alara, kavgalara yol-
a m a k ta d r.949:

D em okrasi taraftarlar, m a d e m k herkes zgr vatandalar

olm a k b a k m n d a n birbirlerine eittir, o halde vatandalarn her
alanda b irb irle rin e eit o lm a la r gerektiini ne srerler. O ligari
taraftarlar ise, herkesin b irb irin e eit o lm a d inanc ile, herkesin
her no k tad a b irb irin e eit olm ayaca,, bu yzden b t n siyasal
h a k la rn ve d llerin, eitsiz d a tlm a s gerektii savndadrla*.
B u n d a n t r , h er iki parti de, kendileri iin uygun grdkleri
lde siyasal h a k la rd a n y a ra rla n a m a d la r m , devrim i krk le
meye balarlar!

Aristotelese gre, oranl ya da saysal eitliin bu lunm ay ,

yani eitsizlik, d a im a devrim lere sebep olm utur.950 Genel olarak
her d ev rim in a m ac, kendi a nlay na gre bir eitlii getirm ek
tir.9 O ligarilerde halk (d e m o k ra tla r) h aklar b a km nd an eit ol
m alar gerektiini d n p, h a k la rd a n eit olarak yararlanam a
d k la rn , b e lirli b ir ay rcalkl sn fta n daha aa d u ru m d a o ld u k
la rn sa n d k la r zam an, isyan k a rrla r.951 Demokrasilerde ise, ileri
gelenler (o lig a rk la r), dier v ata ndalard an stn o ld u k la rm d
n p , ancak onlara eit hak sah ibi o lu larna bakarak isyan karr
lar.951 Y a n i aa d u ru m d a o la n la r eit durum a gelmek iin, eil
d u ru m d a o la n la r st n d u ru m a gemek iin isyan karrlar.

B u sanlarn h akl da, haksz da olabileceini914 belirten Aris

toteles, devrim lerin iki temel nedeni oldu unu ne srer. Eko
n o m ik eitsizlik ve eref eitlii. F a kir halk ekonom ik eitsiz
likten doiav isyan ederken, zenginler dc ereflerin [bu devlet m o

,44 Russcl!, ..AVeslem Fhilosophy, s. 201.

Aristoteles, Nlkomakhos Ahlk, V.3; Politika, V.I.5; V .I.ll.
Politika, V. 1.4,5,II.
rti 1'oUtika, V.r.ll.
"'1 Politika, V.1I.2; V.III.14.
'P o lilik a , V.III.14.
-m Politika, V.II.3.

460
m u rlu k la rlm n demektir] herkese eit datlm asna kzarlar."35 e
hirlerde ayrln en b y k nedeninin iyilik ve k t l k olduunu,
zenginliin ve fakirliin bu ndan geldiini56 syleyen Aristoteles, eko
n o m ik nedeni ikinci sata atp, m oral nedeni birinci safa karr, ^

Aristoteles, devrim leri nlem ek iin, zm yolu olarak bu iki

t r eitliin, oranl ve saysal eitliin birlikte k u llan lm a sn ne
r i r B ir dier deyile, siyasal ve ekonom ik eitsizliklerin azaltl
m asn ister; eitliin tam am en gerekletirilmesini deil. nk
siyasal a la n d a tam b ir eitlie gidilir, saysal eitlik uygulanrsa,
o lig ark la r ayaklanrlar.5* E k o n o m ik alanda tam b ir eitlie gidilir
se, eitsiz p aralarn b irli i olan devlet, b u eitliin yol at ar
benzerlik yznden zlr; ortadan kalkar.w Aristoteles b u ince
lem elerinden sonra, devrim lerin nlenmesi iin de, doru ortann
izlenm esini ister. B u alanda doru ortann, saysal eitlik ile, oran
l eitlik arasndaki orta yol demee varp, eitlikten ve ar eit
sizlikten uzak, am a eitsizlik izgisi zerinde b ir nokta olacan,
daha nce aklam tk.

Eitlik ve Dostluk

E itlik , eitsizlik k av ra m la rnn Aristotelesin dnndeki

yerlerini tam olarak saptayabilm ek iin, Aristotelesin eitlik ile
dostluk ilikileri zerine fik irle rin i de incelemek gereklidir, Aristo
teles, kiiler aras ilikileri, kiilerin fark l statlerine gre eitsizlik
i ve eitliki likiler, ve bu n la rn eitli dereceleri olarak bir
ka dzeyde grr. B u n la rd a n birisi efendi ile kle arasndaki ili
k ile rd ir ki, tam eitsizliki ilikilerdir. Taraflardan efendi herey-
dir, kle, h u k u k sjesi o la ra k hibirey,960 Koca ile kar aras iliki-

s Politika, II.IV.7-9.
Bu fikri, devrimlerin nedeni olarak ekonomik eitsizlii grp, devrimleri
nlemek iin ekonomik eitlii salayacak bir dzen neren Plaleasa kar
ne srer.
* Politika, V.U1.16.
,T Politika, V.I.ll.
Politika, V .III.R
Politika, V.IX,9.
*0 von Aster, Hukuk Felsefesi Dersleri, s. 144.
Politika, 1.11.11 de, Aristoteles taraftar uras ilikileri, ynetiin niteliine
gre, koullu ve mutlak luikneii olarak ikiye ayrr. Ruh bedene, efen
di klesine mutlak hkmeder; devlet minimi valandalarna koullu. Bu,
b iim yaptm?: jiibi, taraflar aras eitliki ve eilsi/lik;i ilikiler olarak
yorumlanabilir,

461
ler ise, gene eitsizliki ilikiler o lm a k la beraber, lan eitsizliki
ilik iler deildir. nk taraflardan ikisi de zgrdr.*" B u n u n la
beraber, bu ilikilerde eitsizliki nitelik olduka a r basar. Bir
n c iliki devlet ynetim inde g r lr. Ynetenlerle ynetilenle
rin ilikisi. Burada taraflar yalnzca zgr olm akla k alm a zlar, ayn
zam anda birbirlerine eittirler. n k Aristoteles'in anlayna g
re, siyasal bakm dan birbirlerine eit o lan vatandalar, srayla y
neten ve ynetilen olacaklardr.*12 B u ba k m d an yneten ynetilen
aras ilikilerde eitlik ilkesi v ardr. Ancak bu eitlik tam b ir eit
lik deildir; nk srayla da ynetiyor olsalar, belli zam anlarda,
vneten ynetilene gre ister islem ez st n ola ca k tr... A m a gene
de ynetenler ynetilenlere eit ve zgr ilemi yapacaklardr.

Aristoteles, lem b t n vatandalarn ynetim e k atlm as, hem

de ynetenlerin doal b ir zo ru n lu lu k olarak ynetilenlerden stn
olm as gereklerini uzlatrm ak iin, ayn vatandalarn genken y
netilen, yalanp bilgi ve erdemce st n d u ru m a gelince yneten
o lm a la rn nererek,*45 (devleti zgr ve eitlerin b ir li i9*1 sayd
h a ld e ), ynetenlerin stn statde o lm alarn da gerekletirm eyi
d n m t r. Bu yzden yneten ynetilen aras ilik iler de tam
eitliki ilikiler saylamazlar.
Tam eitliki ilikiler ancak dostlar arasnda k u ru la b ilir. B ir
kez Aristoteles'e gre dostluk eitlik ve benzerlik dem ektir. B irb ir
lerine benzer ve eit insanlar arasnda da (Aristotelesin eite eit
veren adalet anlayna uygun olarak) eit ilikiler vardr.*5 Fakat
m kem m el bir dostluk, nncak iyi ve erdemce birbirlerine benzer
kiiler arasndaki dostluktur. Byle b ir dostlua sk raslanm am as
doaldr; nk bylt? erdemce yksek kimseler azdr,

yiler aras dostlukta, dostlar birbirlerinden ayn eyi [erdemi]

alr ve ayn eyi verirler. Bu yzden bu t r dostluk eitlii kapsar.1'64
Aristoteles, giderek, dostlar arasnda ortak m lkiyet vardr, [her-
ey ortaktr] zdeyiinin bir gerei belirttiini, n k dostluu n
tam bir birlie dayandn syleyip,,ST b u eitlii dostlar aras ortak

*1 Politika, !.[[.22.
Politika, 11.1.5.
Politika, II.1.6; VEI.XIV.3.
"fi Politika, V11.VI11.4.
*! Politika, Ilt.Xl.9-10.
*s Aristoteles, Nikorr.aklos Ahlk, VIK.3-6.

t A rislu tele - i. Nikomakhos Ahlk, V I 1 1.9.

462
m lkiy e t ilikilerine, ekonom ik eitlie kadar g t r r. Aristoteles
b u fik ri ile, pythagorasclardan gelip, Platon'da ilenm i olan bir
fik ri alp, kynikler, epikuroscular, stoikler gibi H ellenistik devir
felsefe okullarna geirmekten te birey y a p m a m a k ta d r. Ama o-
n u n b u eitlikilii, birazdan inceleyeceimiz deal devlet tasar
larn d a k i mlkiyet ilikilerini kavram am za y a rd m c olacaktr.

Aristoteles, erdemce b irbirlerine eit (geride k alanlara stn)

kiiler aras eitlie dayanan dostluk tan baka, taraflararas eitsiz
lik i ilikilere dayanan d o s tlu k la rn da b u lu n d u u n u syler. Baba
n n oula, yalnn gence, kocann karsna, y n e tic in in ynetilen
lere kar dostluu, byle eitszliki ilikilere dayanan dostluk
lard r. B u dostluklarda ta ra fla r birbirlerine fa rk l eyler verirler.
B u eitsizlikle ilikili d o s tlu k lard a sevgi de o ra n l o lm a l, daha iyi
olan sevdiinden fazla sevilm elidir. Bu tr d o s tlu k la rd a sevgi ta
ra fla rn liyakatine oranl olursa, buradan d o s tlu u n karekteristi-
i olan eitlik kar.941 G r ld gibi Aristoteles, gene o sih irli
k av ram olan oranl eitlik sayesinde, eitsizlii eitlik gibi sun
m a yolundadr.

A ralarnda eitliki (ya da saysal eitliki) ilik iler sz konu

su olan erdemce stn k im selerin eitlii, Aristoteles'in b u n la r b ir
birlerine ayn eyleri verirler dediine b a klrsa, erdem alverii
ile k urulm u b ir sevgiye day anm aktadr. Oysa a ra la rn d a oranl
eitliki (daha dorusu eitsizliki) ilikiler b u lu n a n la rn dostluu,
k arlk l ihtiyaca dayanan fayda am al d o s tlu k la rd r. rnein 'fa
k irle zengin, cahille b ilgin arasndaki dos tlu k lar b. liir dostluk lar
dr. n k b u ilikilerde b ir eksiklii olan kii o n u tam am lam ay
a m a edinirken, karlk olarak baka b ir ey verme d u ru m u n d a
dr.w

Eitsizliki inanlara Eitliki Klk

Aristoteles, gerek aile, gerek dostluk, gerek devlet ile ilgili fi

kirlerinde, eitlikten sz etmesine ramen, eitlik ad a ltn d a eitsiz
lii fikir piyasasna sunm a d u ru m u n d a d r.,,n Oysa Aristoteles'in

** Aristoteles, Nlkomakhos Ahlk, V I11.7.

Aristoteles, Ncomakhos Allnk. YIII.9.
970 Lakoff, Ecaalily in Political Philosophy, s. 19n de,
(A. E. Havclock'un, (Tle Liberal Temper in Greek Politics, Ne\v Haven,
1957, s. 371 tlen) A ristote le s'in u ra n l e itlik r e t is in in , in s a n la r n e itli i

463
in anc na gre, nsanlar, doutan, sonradan, eilim le, servetle,
sosyal, siyasal k u r u m la r yznden, her aland a b irbirlerine eitsiz
d u ru m d a d rla r. M evcut d u ru m la r ve m evcut k u r u m la n doal ola
rak grp,'n doal o la ra k gsterme alk an l n d a olan Aristoteles
iin, eitsizlik doal ve genel d u ru m d u r. K u ra l, b u doal eitsiz
lik d u ru m u n a u ygun olarak, eitsizlere eitsiz h a k, eref ve dller
d a tm a k tr. E itlik ise, b u eitsizlikler sralan nda, ancak, bir
n o ktad a, b irb irle riy le eit o la nlar iin sz k onusu o lan zel b ir
d u ru m d u r. B u n o k ta d a k ural, eitlere eit pay b i im in i alr,

Aristoteles de, in san la rla ve to p lu m la ilgili fik irle rin i piyasalar

ken, Platon gibi, eitsizliki fik irlerin in, eitlik esprisinin yayld
dem o k ra tik dzende p :k taraftar bulam ayacan anlar. O n u n iin,
eitsizlere eitsiz pay genel fo rm l yerine, eitlere eit pay -
zcl fo rm l n alp, b u zel fo rm lle genel d u ru m ve ilikileri be
lirtm e abasna giriir. B u zel fo rm lle genel d u ru m la r gsterme,
eitli glklere y o l anca, o da Platon gibi, eitlik k av ram n sa
ysal eitlik ve o ra n l eitlik diye ikiye blm e, ik i fark l eitlik ol
d u u n u syleme d u ru m u n d a kalr. A m a P latonu incelerken de ak
lad m z gibi,972 o r a n l eitlik dedii aslnda eitsizliktir, 1 Sonu
olarak kastettii gene eitlik ve eitsizlik olarak iki zt kavram dr,

P la to nda o ra n l eitlik k av ram ok daha egemen olup, saysal

eitlik ktlelere v erilm i b ir d n d u ru m u n d a iken, aam al b ir
dzen gr yan sra, e th ik in in merkez k av ra m la rn d a n biri, d
n n n b ir d i e r oda o lan doru orta anlay yznden,
Aristoteles'in d n n d e saysal eitlik, P laton'u nk inden fazla yer
b u lu r ve d n sistem ine daha iyi yerleir. B u n u n nedeni, Platon'
un idealist y n n n ar basm asna karlk, Aristoteles'de de ide

fikrinc aklan sava aamayp, yandan dolanp, hayrhah gzken bir oli
gari teorisi iinde yutan felseli yamyamlk olduu eklindeki grn
aktarr.
w von Aster, H ukuk Felsefesi Dersleri, s. 145.
Aristoteles'in mevcut kurum lan doal kurumlar olarak grmesi zamannn
Yunan tepum u eitsizliki bir toplum olduu iin, eitsizliki sosyal rgt
lenii, eitsizlii doal durum olarak grmesine yolamtr. Ayn ekil
de, eitsiki sosyal rgtlenii ycinledii iin, byle eitsizliki kurum
lan doal kurum lar olarak grme, doal kurumlar olarak gsterme ei
limi gstermitir. Jochom de, (Phllosophy of Law,.., s. 268 de) onun doal
hukukla mevcut toplum un kurulu dzenini zdetiriine dikkati eker.
9,1 Bak. s. 426.
m Bak. s. 426.

464
alist yn ar basm akla beraber, reaist y n n n, (felsefe yan sirii
doal bilim le rle urat iin olacak) Platon'dan daha ileri olm a
s, fikirlerin i o lu tu ru rk en mevcut k o u lla n daha fazla gz nne
alm asdr.

Platon, za m a n snf savalarn nlem ek iin, aristokratik ka

bile dzeni devirlerine dnm eyi zlemekte iken, (Y a s a la rd a k i kar
m a anayasa fik ri bile b u zlem den etkilenm itir) Aristoteles, za
m a nnd a son iddetine ulaan s n f savalarnn nlenm esi iin, de
m o k ra tik ve oligarik dzenleri kartran politcla dedii lm l
dem okrasi ye benzer b ir dzen k u rm a n n zo runlu luu na inanm
tr.
B u n u n la beraber, aam al b ir evren anlayna, eitsizliki bir
genel felsefeye sahip olan Aristoteles'in de gnlnde b ir aslan yat
m aktadr. 0 da, Platon gibi, b ir deal devlet tasarlar. P olltika'nn
V II. ve V I I I . k ita p larn d a izmeye balayp, tam am layam ad bu
ideal devlet tasarsn incelerken, onun aslnda erdem li azln
ynetim inden yana olup, vatandalar aras siyasal eitlik ilkesi
ni, ktlelere. P laton gibi, b ir sus pay olarak verdii iyice ortaya
kacaktr.

Aristoteles'in deal Devleti

Erdemliler Vatanda Olsun Erdemliler Ynetsin

Aristoteles, ideal ynetim b i im in i ortaya k a rm a k iin, nce

en iyi yaay b i im in i aratrr. B unu da daha nce NUkomaklos
A h lk 'nda sap tam tr. yilikler, d iyilikler, bedene ait iyilikler,
ru h a ait iy ilikler o lm ak zere e ayrlrlar. E n stn iyilikler ruha
a it iyiliklerdir. O halde gerek birey, gerek devlet iin en m kem
mel hayat, ruha ait iyilikleri izleyen erdem hayat olacaktr. 4

Aristoteles, k u ru ta b ilir en iyi devletinde, g rd m z gibi, er

dem liler d a h il, b t n azlm ynetim i isteklerini reddetm iti. Oy
sa ideal devletinde, devlet erdem li hayat am a edindiine- gre,
-devlette bu erdem li hayat salayacak olan ey, erdem lilerin yne
tim i olaca iin, erdem in ynetim im k abu l eder.
Birbirine eit olmayan eyleri birbirlerine eit olanlara
vermek doaya aykrdr, Doaya aykr olan hibir ey
ise iyi olmaz. u halde erdemce en yksek olan ve en iyi

<7 Aristoteles, Nlkomaklos Ahlk, I.5-I3.

Politika, V II.1.1-13,

465
 hareketleri yapan bir kimsenin ardndan "itm em iz gere-
kir.,n

deyen Aristoteles, te taraftan devleti, en iyi hayata ulam ay a-

malayan eitler birlii olarak grp, b u eitler b irli in d e bir
snfn yneten, dier snfn ynetilen olm asna da kardr. Bu
nun iin vatanda saylabilecek kim selerin saysn sk b ir snr
lamaya tabi tu tu p , b u n la rn stn kim seler o lm a la rn , bunlara
hazr ekonom ik o la n a k la r ve bo zam an salayarak, erdem lerini
gelitirecek b ir ortam hazrlayp, erdem lilerin y n e tim i ilkesi ile,
b t n vatandalarn p olitikaya k atlm ala r ilkesini stste ak
trmay dnr.

Bir. kez, en iyi ynetilen b ir devlette, vatandalarn, erdemi ze

deleyici, aalayc iler olan, bedeni bozan ii, za n aatkar ve ka
fay, ruhu bozan tccar hayat srm em eleri gerekir. 7 B u ayn za
m anda ii, zanaatkar ve tccarlar vatanda saylam ayacaklardr
demektir. Aristoteles ayrca ak olarak, iilerin ve A tina dem ok
rasisinde ok n e m li b ir rol oynayan deniz erlerinin de vatanda
olm ayacaklarn belirtir.91

Aristoteles, ideal devletinde vatandalarn ta rm la da u ram a

m alarn ister. n k vatandalar erdem lerini gelitirm ek ve devlet
devlerini grebilm ek i in , bo zam ana sahip olm aldrlar. Ama
egemen snfn ayn zam anda m lk sahibi sn f da olm as gerekli*
dir.11 zm yolu, topraklarn vatandalara a it o lu p , b u n la rn k
le ya da m etolkoslarca ekilip biilm esidir.

Topran ortak m lkiyetine kar o ld u u n u syleyen Aristo

teles, burada ortak m lkiyete ok yakn b ir zel m lkiy e t ortak
yararlan dzeni nerir. nce topraklar k a m u top raklar ve -
zel topraklar olarak ikiye ayrlacaktr. K a m u to p ra k la rn kam u
kleleri. zel to p ra k la n zel kleler ekip bieceklerdir. zel top
raklar vatandalara, P la to n u n Y a s a la rn d a k i dzen iin nerdii
gibi, aka belirtilm em ekle beraber, herhalde eit paralar ha-

Politika, VII.1II.6,
Politik?, VILVIII.4,
m politika, Vlt.IX.3.
rtPolitika, V II.IX .10.
m Politika, VIT.VI.7.
'Politika, VII.IX.4.
>Ji Politika, VI I.IX.7; VII.X.9.

466
linde p aylatrlacaklr. Gene Yasalar daki gibi her para biri eh
re yakn, biri snrda o lm ak zere ik i k sm d a n m eydana gelecek
tir. K am u to p raklarnn gelirinin b ir ksm o rta k sofralar iin h ar
canacaktr.* Lakedaim onia'daki gibi ortak so fra lar iin vatanda
lardan k atk istenmeyecektir.

B yollarla Aristoteles, vatandalarn yaa m a la rn salayacak

kadar b ir o rtak m lkiy eti gerekletirmi olu r. Bylece retim
zahm etinden, geim skntsndan k urtu la n vatandalara, erdemle
rini gelitirm ek vc devletin ik i asal grevini, aske rlik ve ynetici
lii stlenm ek iin zam an ve ola na kla r h a z rla n m olur.

Aristoteles'in ideal devletini dzenlerken b u n d a n sonra zerin

de du rdu u sorn, kim lerin ynetecei, k im le rin ynetileceidir.
Ynetenlerin ve ynetilenlerin ayr kim seler olm as zorunludur.
nk her siyasal top lu m ynetenlerden ve y netilenlerden k uru
ludur. T o p lu m d a baz kim seler dierlerinden ta n r la r ve kahram an
lar kadar (yar ta n rla r kadar) stn iseler, o n la rn ynetim ine
uym ak daha iyi o lu rdu . Fakat g r ve eit v atandalard an k uru
lu b ir to p lu m iin b u sz konusu deildir. A m a ynetenlerin y
netilenlerden s t n olmast gerei de in k r edilem ez. te taraftan
b t n vatandalarn birden ynetm esi -olanakszdr, O halde
zm ? zm y o lu n u doa gsterm ektedir. D o a genleri askerlik
grevini stlenecek biim de gl, yallar ynetecek ekilde akl
l k lm tr, B u n a uygun olarak ayn vatandalar, gen iken asker
yalannca da ynetici olm ah d rla r.,,,
Aristoteles ideal ynetim ile ilgili dzenlem ele rini ta m a m la
m adan P o litik a sona erer. B u yzden ideal devlet tasarsnn d i
er u nsu rlarn , rnein snflar aras geikenlik d u ru m u n u bile
meyiz. Bozuk teekkll ocuklarn a tlm a s n tleyen Aristote
les ideal devletine ilikin dz3nlem elerde d i e r b iro k k o nu la r
da da P laton'un etkisi altnda kalm olm al.'

Aristoteles'in ideal devleti izdii kadaryla, P laton'un Yasa

la r d a k i ik inci en iyi devletine son derece benzer.985 Y a s a la rn ik in
ci en iyi to p lu m u n d a olduu gibi, Aristoteles de P o litik a d a izdi
i ideal to p lu m u , reten, silhsz, siyasal h a k la ra sahip olm ayan

2 Politika, V II.IX.9.
J Politika. V III.IX .6; V lI.X IV .l; V II.X V .5.
** Politika, VII.XVI.I5.
,js Newman. The Pollties nf Aristotle, vol. I .... s. 110.

467
b ir snfla, retm ede n tketen, silh l b ir yneten snf olarak, ta
bakal b ir to p lu m olarak tasarlar.

Aristoteles'e gre bu tabakal to p lu m d a, to p lu m u n erdem ini

salayacak o la n , to p lu m u n m k em m e llem e am acn tayp tem
sil eden, to p lu m u n t m deil, b u askerler ve yneticiler snf-
dr.4 B u y zd e n o n la rn .m kem m ellem esi, to p lu m u n m k e m m e l
lemesi d e m ektir. iftiler, za n a a tk rla r ve iilerle kleler ve
tccarlar, to p lu m i in gerekli p aralar o lm a k la beraber, to p lu m u n
asal, o rg a n ik p a ra la r deildirler. Y aln zc a st snfn m k e m m e l
leme am ac i in gerekli aralardr.9**

Aristoteles, b u snflar aras kesin eitsizliki tu tu m u n d a n

sonra,
H ib ir vatandan kendisine ait olduunu sanmamalyz.
Btn vatandalar devlete aittir, Her vatanda devletin
bir parasdr.

sz ile de, P la to n gibi, b ire y - to p lu m ilikilerinde, birey za rar

na, to p lu m y a ra rn a eitsizliki tu tu m d a o ld u u n u ortaya koyar. An
cak b t n to p lu m s a l iyiliklerin st snf iin seferber e d ild i i b ir
toplum da, bireylerden to p lu m y a rarna istenen fe d a krlkla rn ya
rarlar, st sn f yelerine gidecei iin, b u , eninde sonunda, baz
sn flarn dier b a z snflar iin fe d a k rlk etmesine, b ir dier de
yile, b az s n fla rn n bireylerinin dier b az snflarn bireyleri iin
feda edilm esine varr; b ire y - to p lu m eitsizliine deil, sn fla r
aras eitsizlie varr. Ama b u n u to p lu m sa l yarar, top lu m sal
fedakrlk g ib i kutsal b ir rt ile rtm e n in yararlarn biliyo r
o lm a l Aristoteles.

Aristoteles Hangi Snfn Savunuculuunu Yapyordu

P la to n u n aristokrasinin s z c l n yapp, aristokrasiyi sa

vunduu, b iro k yazarlarn zerinde birletikleri ak b ir d u ru m
dur. Ayn ey Aristoteles iin sylenemez. B az yazarlara gre Aris-

*** Sabine, ..PolUlcal Theory, s. 12* J'i, Platon gibi Aristotelesin de, polisin
amacn ktlede deil, azlkta bulanaca inancnda olduunu syler.
** Ross, Ariatotle, s. 267.
Polika, V II.IX.9; VII.V.S.
Newman, The Politics of Arlstotle, vol. I..., s. 65-68 de, Aristotelesin id e
olojik yntemini politika alannda kullann bu ekilde ortaya koyar.
"s Politika, V I I I . 1.4.

468
toteles o rta snfn tavr ve k an la rn yansUr,TO baz yazarlara
gre ise a ristok ratik deerlerin savunucusudur. 1 Platon gibi Ati-
nal b ir aristokrat olmayan Aristotelesin, aristokrasinin Platon
kadar ateli b ir savunucusu o lm a d ak. Ancak onu burjuvazi
n in tem silcisi sayan yazarlar da yanlm aktadrlar. Ticarete ve ser
vete kar gsterdii gvensizlik, onun burjuvazinin temsilcisi ol
m a d n ortaya koyar. O nun orta snfn temsilcisi olarak grl
m esinin nedeni, vatandalar aras siyasal eitlikten yana oluu
dur, A m a incelem elerim izde b u n u n , ktleye nemsiz alanlarda ve
rilm i snrl b ir eitlik olarak b ir sus pay olduunu aklam tk.

Aristoteles, kendisi b ir aristokrat olm am akla beraber, zellikle

Platon kanalyla, aristokratik fik irle rin etkisi altnda kalm tr.
Felsefe ile uraan b ir bilge oluu da, aritokratlarn, Sokrates ve
P la to n da bilgeler ynetim i b iim in e sokulan siyasal sloganlar
na sem pati duyup, bunlar benimsemesine yolamtr. A m a Atina'-
l b ir a ristok rat olm am as, aristokratik banazla kap lm adan, olay
lara daha gereki b ir adan b a k m a ve d n vermez aristokratik fi
k ir ve isteklerin Y unan' i kargaadan kurtaram ayacan grme
frsat verm itir. Bu yzden bilgeler ynetim inden yana olduu
halde, zayf Y u n a n aristokrasisinin tek bana bunu gerekletirip
bata kalam ayacan grerek, ktleye dn verme gereini duym u
tur. D ah a dorusu; bilge aristok ratlarn ynetim ini orta snf ta
b a n n a dayandrm tr. B unu da, aa snf vatandalk dnda
b ra k p , orta snfa vatandalk haklar verip, saysal eitlik ilke
sini k u llan arak , kam u meclislerine eit katlm a hakk tanyp, st
sn f oranl eitlik ilkesi ile en nem li kam u grevleri bana ge
tirerek salam ay dnm tr.
Ksaca Aristoteles, aristokrasiden, erdemin ynetim inden ya
na olup, o rta snflara baz h aklar tanm a zo runlu luu nu kabul e-
den b ir d n r olarak g rlr.

YARI ETLKI UTOFALAR

B ir Platon ile Aristoteles deildi ideal, to

p ik devlet tasarlar izen. f. . V, yzylda dier b az d n rle
rin de ideal devlet tasarlar su n d u k la rn Aristoteles'in Politika'sn-

" m u j in Kaan, The Creat Dialoguc..., s . '195.

9,1 rnein Russcll, ...Wesiem PhilosopKy, s. 197 dc,
Aristoteles'in zamannn eitimli Yunanllarnn nyarglarn tadn
syler.

469
dan reniyoruz. Bundan sonraki b lm d e , Polisin k Devrinde
K o m n ist Fikirler bal altnd a greceiz ki, bu hareket, eit
liki to p ik toplum tasarlar sunm a ya da bu tasarlar alaya alm a
b i im in de t. . IV. vc I I I . yzyllarda da srp geliecektir.

Aristoteles, F olitika'da, t. . V. yzylda bu yolda ideal devlet

tasarlar sunan iki dnrden sz edip, tasarlarn ksa b ir ekil
de aktarr. Bu dnrler H ip p odam os ile Phaleasdr. B u ik i d
n r n tasarlarnda yer yer eitliki, yer yer eitsiziiki dzen
lemeler b u lu n d u u iin, tasarlar yar eitliki u to p iala r olarak ad
lan d rla b ilir.

HlPPODAMOS (t. .V , yzyl sonlar) ve ltoplas

M iletos'lu bir elirci olup, sonradan Atina'ya yerlem i ve Pi

renin ehir planlarn hazrlam o la n H ippodam os, , . V. yz
yln sonlarna doru belirir.9 Aristotelesden rendiim ize gre
H ippodam os, on bin vatandalk b ir toplum tasarlam , vatanda
lar zanaatkrlar, iftiler, askerler olarak snfa a y rm tr. Top
ra da e blp , kutsal top ra k la r dinsel am alara, k a m u top
raklarn askerlerin beslenmesine, zel topraklar iftile rin bes
lenmesine ayrm tr. Z anaatkrlar, iftiler ve askerler devletin
y netim inde eit hak sah ibid irler ve devlet savata len v atanda
larn ocuklarna bakm a grevini stlenm itir.w

Aristoteles I-lippodamosu n tasars hakknda baka brey sy

lemez. Bu sylediklerinden H ip p o d a m o s'u n snfl b ir to p lu m ta
sarladn ama snflar aras siyasal eitlii salam ak stediini,
ekonom ik eitsizlii azaltc b ir m lkiyet dzeni, belki de asker
ler snf iin eitliki bir o rtak m lkiy e t dzeni ne rd i ini k a ra
biliriz.

PHALEAS (t. .V . yzyl sonu ya da IV. yzyl ba) ve Uloplas

Aristoteles, Politika'snda baz d nrlerin en nem li to p lu m

sal sorun olarak m lkiyetin dzenlenm esini bu lup , devrim lerin
kayna'm burada grdklerini syleyip, B unu ilk ele alan ve b
tn vatandalar arasnda m lk iy e tin eit olm asn isteyen Khalke-
donlu Phaleas olm utur. der.'

w Br.rker, Greek. PoHticai Theory..., s. O.

'/'I Pollltka, II.V.l-3.
A r is lo U 'k s , P llllk i, I U V . ! .

470
 Aristoteles'in anlattna gre, Phaleas yeni b ir devletin k urul
duu zaman m lklerin eitletirilm esinin kolay b ir i oldu unu , fa
kat kurulm u bir devlette b u n u n kolay olm ayacan sylemi; bu
d u ru m d a m lk eitliini gerekletirm ek iin en kestirme yol ola
rak, evlenmelerde zenginlerin eyiz verip eyiz a lm a m a la rn t-
mitir.*

Aristoteles'in aktardna gre, Phaleas b t n devletlerde ser

vet ve eitim in eitliini gerekletirmek gereine in any o rdu .w B a
z sularn nedeninin y o k su llu k old u un u d n p , servetlerin e-
itletirilerek insanlarn alk ve souk yznden hrsz o lm a lar
nn nleneceini u m uyordu.1

B t n b u nlar Phaleas'n olduka ileri b ir eitliki dne

sahip olup, olduka eitliki b ir toplum tasars n e rd i in i gste
riyor. Ama grrz ki, Y u n a n 'n b t n eitliki d n rle ri gibi
o da tam eitliki olam az. Y a ln z toprak m lk iy e tin in eitletiril
m esini istemi, * tanr m a lla rd a eitlikten sz etm em itir. Daha
da tesi, toplum tasarsnda zanaatkarlarn k a m u kleleri olacak
larn sylemitir.*" Bylece o n u n da tabakal b ir to p lu m tasars
nerip, snrl b ir eitlik anlayna sahip o ld u u n u grm oluruz.

w Aristoteles, Politika, I1.LV.2.

9,4 Aristoteles, Politika, 1I.IV.6.
w Aristoteles, Politika, II.IV.8.
'M Aristoteles, Politika, l.IV .12.
m Anslululus, lolllltu, ll.IV.13.
 VI

POLlSN K

(, . IV.-HI. Yzyllar)
ETSZLK TOPLUMUN Y IK IL I I

. , 338 dc H aironeia'da M akedonya kral I I Filip'in (P hilip

posun) Y un an polisleri birleik o rdusunu yeniiyle, Y unanistann
M akedonya egemenlii altna girii,1 Y u n an polislerinin, daha bir
sre i ilerinde serbest b ra k lm a k la beraber, egemen siyasal b i
rim ler olarak sona erileri dem ekti.

Ancak p olisin k ok daha nceleri balam t. Y unan po

lisinin k n n balang tarihi olarak, A tina nderliindeki A l
tk - Delos B irli i ile, Sparta nderliindek i Peloponnesos Birlii
arasnda, t. . 43 i de balayp, ksa aralarla 27 yl kadar sren Pe
loponnesos Savalarndan (. . 431 den) R o m a igaline kadar (t. .
146 ya kadar) i savalarn ve devrim lerin ard arkas kesilmedi.2

1Mansul, Ege vc Yunan Tarili, s. 377.

tlu Colanges, The Aneleni City, 3. 340,

473
 Peloionncso S:>v;<!j!;rln Rona galine
Kaclakl Olaylarn Tarihesi

Peloponnesos Savalar siyasal kaprislerin yolat b ir sava

deildi. Y un an toplum unun e k ono m ik ve sosyal geliim inin a d m
adm , kanlm az olarak yneldii b ir sonutu. Polis siyasal b ir i
m i iindeki, ekonom ik, sosyal ve siyasal eitsizlik, polisler aras,
uluslararas alana tam, eitsizliki e ilim bu aland a da yasala
rn gerekletirerek, ekonom ik askeri ve siyasal gcn gittike
Atina polisi elinde toplanp, eitsizliin gittike artm asna yola-
m tr. Bu ar eitsizliki eilim , b u a n s m r d r ki, gittike
d m a n la rn n saysn a rttrarak kendi k endisinin m ezarn kaz
m aya balam tr.

Gerekten, Peloponnesos Savalar ncesinde Periklcs yneti

m i altnd a A lina toplum u, uluslararas alanda em peryalist b ir po
litika izleyerek, en parlak g nlerini, eitsizliin en son aam asn
yaarken, b u ar eitsizliin yolat Peloponnesos Savalar,
onun eitsizliki, emperyalist tem ellerini ykp , A tina polisinin, g'^.
derek. b t n Y un an polislerinin, Y u n a n to p lu m u nu n k n
hazrlam tr.

Peloponnesos Savalarnn nedeni, bu savalarn tarihini yazan

T hukydides'in belirttii3 ve u tarihilerin kabul ettii gibi, A ti
na'nn emperyalist geliim inin, A ttik - D elos Deniz B irli i yeleri
arasnda, dier Y unan polislerinde, zellikle S p artada kuku uyan-
cln idi. Peloponnesos Savalar yalnz A tina p o lisinin deil, b
tn Y u n an polislerinin, tm olarak Y u n a n to p lu m u n u n k n n
balangc oldu. nk, bir m k n a ts ubu u nda ik i ana k u tu p ya
n sra, ubuun iindeki kk m k na ts p aracklarnn her b ir in
de, ana kutuplam a ynnde b ir k u tu p la m a n n belirii gibi, hemen
b t n polislerde, dem okratlarla o lig arklar arasndaki kutup lam a,
bir kvlcm la parlayverecek k ad a r gerginlem iti. Ancak m k nats
ubuundan farkl olarak, Y un an to p lu m u n d a polisler aras ana
kutuplam a, emperyalist d e m ok ratik A tina ve m ttefikleri ile, an-
tiemperyalist, aristokratik S parta ve m ttefikleri arasnda iken, po
lis ii kutuplam a, Sparta yanls olig arklarla, Atina yanls dem ok
ratlar arasnda idi. Y ani polisler aras kutup lam ada, antiemper-
yalist, eitliki cephe, polis iindeki eitsizliki olgarik cephe ile
ibirlii yaparken, emperyalist eitsizliki cephe ise, polis ii ku-

3Tl leydi des, Tr il;. 1.1,

474
tp lam an n eitliki dem okratlar ile ib irli i k urm utu . Bu tuvs
d n nedeni. Y unan polisinin zelliinden ileri geliyordu. n
k sn fla r aras b ir i s m r y srdren Y u n a n polislerinde, bu
n u n la yetinen egemen snf, em peryalist a lm a, d sm rye git
m iyor, ite eitsizliki, dta eitliki b ir p o litik a izliyordu, te c-
itsiziiin srdrlem eyip, ticaret ve sanayinin gelimesiyle egemen
li in ok luk dem okratlarn eline getii polislerde, egemen dem ok
ra tla r, ite eitliki b ir p o litik a zleyip, s m r y iten da ta
yor, d ta emperyalist eitsizliki b ir p olitika izliyorlard.4

Polis iinde ve polisler arasnda artan b u eitsizliin yaratt

gerginlik, Megarann A ttik - Delos Deniz B irli in d e n ekilmesi,
A tin a n n Megarann im p a ra to rlu k lim a n la rn d a al veri y apm a
sn yasaklam as zerine, A tina tehlikesine kar Megara vc Korint-
hos S p a rta'dan yardm isteyince, S p a rta nn ie karm as ile,
..431 de Peloponnesos Savalarnn p atlak vermesine yolat.5

Peloponnesos Savalar, polisler iinde dem o k ra tla rla oligark-

tarn, polisler arasnda dem ok ratik y n e tim li polislerle oligarik
y n e tim li polislerin birbirlerine girdikleri tam an lam y la b ir i sa
vat. Polis ii i sava ve polisler aras, Y u n an to p lu m u i sava.
B u yzden bu savalar hem polisin hem de Y tn a n to p lu m u n u n
k n hazrladlar.

im d i Peloponnesos Savalarnn balan gcndan, . . 431

den, . . 146 da Y u n an ista n n R o m a egem enlii a ltna giriine
k a d a r polisin k devri o lay larm gzden geiriverelim .

M egara ve K o rinth osu n A tina tehlikesine kar S p a rta'dan

y a rd m istemeleri zerine S p a ria , A tina'dan Attik-Delos Deniz B ir
li in i datm asn istem iti. Perikles A tina H a lk M eclisini, Sparta-
lla rn b u isteini reddedip sava gze a lm a la r k onusunda ikna
etti. Sava balad. Atina denizde, S parta k arad a g l o ld u u i-
in tarafla r kesin zafere u la a m y o rla rd . Sava uzad, Perikles sa
van balarnda, t. . 429 da ld . Perikles'den sonra A tina'da
y n e tim i dem okratik p a rtin in radik al k an ad ele geirdi. D em ok
ra tik p a rtin in bana aristo k ra tik nderlerin getii devir sona er

* Demokratik ynetimli polislerin i politikada izledikleri b eitlikiiii,

polisin btn insanlarn kapsayan bir eitlik olmayp, yalnzca vatanda
lar arast bir eitlik olduu, bun dnda ile ve dla eitsizliki bir
dzenin bulunduu unutulmamal.
Delonnc, Lnrousse... History, s. 135.

475
di. Baa, Perikles'den sonra de m o k ra tik p artinin nderi olan deri
ci K le o n gibi, o k lu k sanayici ve tccarlar gemeye balad.6

E m p e ry a list p o litik a , zenginlere ticari gelime, fakirlere i sa

la d iin, i a d a m la rn n nderliinde, fakir sn fla rn destein
de, A tin a d p o litik a s, d e m ok ratlar tarafndan kesin b ir emper
yalist, m ilita ris t nitelie b r n d r ld . B una kar aristok ratlar
savatan, em peryalist p o litik a d a n b ir yarar grm edik leri gibi, za
rar g rd k le ri iin, b ir de em peryalist p o litik a n n A tina polisinde
d e m o k ra tla rn ba rol oyn am ala rna yolatn b ild ik le ri iin,
p asifist ve antiem pery alist b ir p o litik a d a n yana o ld u lar. 1

K leon sava srasnda b o z u la n A tina m liyesini, m ttefiklerin

vergisini b ir m isli a rtrarak dzeltti! Savan p a tla m a s ve Atina
n n vergiyi b ir m is li a rtr zerine, A ttik-D elos D eniz B irli in in
b az yeleri b irlik te n a y rlm a k istediler. A tina b u n la ra kar ac
m asz davrand. rnein M itylene bu yzden A tinallarca inen
di, H a lk k l ta n geirildi; to p ra k la r bin paraya b l n p , kur-
rayla A tina l hissedarlara d a tld .7 Atina benzeri hareketleri dier
birok ehirlerde de yapt.* S p a rta da ayn sertlikle hareketlere
girim iti. rnein Platea'y sarp alnca, b t n P lateallar ld r d
ler, k ad n la r kle ettiler, ehir S parta yanls P lateallar ve Me-
gara m ltecilerine verildi.9

te yandan sava boyunca, A tina polislerde d e m o k ra tik par

tileri, Sparta o lig arik p a rtile ri destekledi. O ligarik partile r Spar-
ta ya, d e m o k ra tik p a rtile r A tina'ya gvenerek, polislerde devrimler
kard lar, O tigarklar S p a rta lia n , dem okratlar A lm a lla r yard
m a, polislerine m dahaley e a rd la r.10 T hukydidesin ay rn tl bir
biim de an latt K o rk y ra i sava ( l. . 427 de), Y u n a n polislerin
de polis iinde vc polisler arasndaki atm alarn ve b u iki at
m a n n b irbirlcriy le ilik isin in tip ik rneidir. K o rk y ra da, Atina
taraftarlar de m o k ra tla rla S p a rta ta ra fta n oligarklar, birbirlerini
yoketm ek istercesine b ir i savaa tututular. D em ok ratlar ar bn-

* Aristoteles, A tin a lIla rn Devleti, I. 28 de, Perikles'den sonra halkn ilk ola
rak asil oimayan bir ba setiklerim, daha oncu halkn nderlerinin hep
asil kimseler olduunu syler.
7 Thukydics, Tarih, 1(1.3.
* Thukydies, Turil, V.7 dc, rnein Atinann Melos'a kar benzeri davra
n.
9 Tlukydides. Tarih, II 1.3.
10 Thukydides, Tarih, M i.4.

476
sp, oligarik parti yelerini yarglayacaz diye tapnaktan alp,
dem okrasiyi ykacaklar diye ldrdrler. Aslnda ise, Thukydi-
des'e gre, bo rlu olanlar alacakllarn, kinliler k zd k la rn ld r
m le rd i." S a m o sda da A tin a n n kkrtm as ile b ir h a lk ayaklan
m as ba gsterm i, dem okratlar, yneten snfn bata gelen iki-
yz yesini ld r p , d rty z srm , bunlarn evlerini ve top
raklarn kendileri iin zaptetm ilerdi.11

Peloponnesos Savalarnn genel havasn grdkten sonra im

di polisin k n , Peloponnesos Savalar srasnda ve sava
sonras devirde, zellikle A tina polisini gz nnde tu tarak izleye
ceiz, Peloponnesos S avalarnda Atina deniz gcnde, Sparta ka
ra gcnde baskn kyorken, Y u n a n n tek b ir polisin egemenli
i altnda birleip glenm esini istemeyen, paral d u ru m u n u n sr
mesini isteyen Pers kral, emperyalist eilim li A tinann ar basp
Y u n an 'n tek b ir siyasal b irlik altnda toplanm asndan korkarak,
Spartaya altn yardm yapnca, Sparta gl b ir don an m a kurdu."
Sparta bylece denizde de a r basmaya balad. B u n u n zerine
A tina bara yanat, t. . 521 de Nikias Bar y a p ld ." Bu ba
rla Peloponnesos Savalar ncesi statkoya geri dnlyor,
Sparta, vergileri a rtrm am as koulu ile, A tina'nn Attik-Delos
Deniz B irlii zerindeki egem enliini kabul etm i oluyordu,

Sparta N ikias B a rn m ttefiklerinin rzasn alm adan im

zalad iin, m ttefikleri Peloponnesos B irli ind e n b ir b ir ekil
meye b a lad lar.15 B u n u n zerine kendini yalnz hisseden Sparta,
A tina ile elli y llk b ir k arlkl savunma ittifak yapt. Ancak, so
fistik etkiler a ltn d a kalm olan, Atina d e m o k ratlarnn uluslar
aras aland a kuvvet h a k tr politikasn izleyen, A tina dem okra

" Thukydides, Taril, II 1.4.

11Thukydides, Tarih, V II2 .
1] Kscnophon, Hellenka, I.V.I-7 de, Pers Kralnn Sparta gemicilerine adam
bana drt obol dediini yazar.
Mansd, Ege ve Yunam Tarihi, s. 309.
IS Thukydides, Tarih, V. de, birlikten ayrlan polislerden Korinthos'un, Ar-
gos ile grerek, dier devletlerle, yasallk ve eitlik ilkelerine uygun iliki
lere dayanan yeni bir birliin kurutmas yolunda bir tasan hazrlayp,
Spartn ve Atina dndaki btn Yunan polislerini bir birlik iinde topla
maya giritiini [nc dnya kurmaya giritiini') yazar. Bu, Atina ve
sava srasnda Spara'nn uluslararas ilikilerde eitsizliki tutumlarna
karlk, eitliki bir uluslararas ilikiler zleminin domu oluunun be
lirtisidir.

477
tik p artisin in parlak gen aristokrat nderi Alkibiades, kendini
baku m and an setirince, A tinay kuvvet politikasna srkledi.
1. . 418 de sava yeniden balatt. B u n u n zerine Sparta Pelopon-
nesos B irli in i yeniden k u rd u .14

Atina, sava emperyalist b ir yne yneltip, 1. . 413 de, S i

cilyaya bir sefer at. Ama burada A tina k o rk u n b ir yenilgiye
urad. D onanm as yakld. Askerleri esir edilip ta ocaklarnda
altrld. B u ralardan sa kabilenler kle olarak satld.17 S icil
ya yenilgisi A tina dem okratlarnn p re stijlerin i sarst. Sava y
znden srtlarna ar vergiler y klen m i olan zenginler (oligark-
lar)'* seslerini ykseltmeye baladlar. A lkibiades oligari yanls
subaylarla ibirlii yapp onlar k k rtt. B u n la r 1. . 411 de de
mokrasiyi devirdiler. Siyasal haklara sahip vatanda saysn be
bine indirdiler; yrtm e yetkisini drty z o lig arklan k urulu bir
meclise verdiler.

Alkibiadesin subaylarla ibirlii y app on lar oligarik b ir

devrim iin kkrtm as, siyasal e ntrikasnn b irin c i perdesi idi.
Aslnda Sicilya yenilgisinde prestij kaybeden Alkibiades, b ir Fr
satla A tina'nn kurtarcs olup, dem okratik partide eski m evkisine
yeniden kavum ak istiyordu. N itek im dem okrasiye sadk kalan
donanm a ile ibirlii yapp, . . 408 de bu kez Atina'da dem okra
siyi yeniden k urdurdu.1

Sparta boazlar ve tahl evkini kontrole alnca, karadan ve

denizden sarlan Atina'da alk balad. D em okratlar dt. 1..404
de oligarklar ynetim i yeniden ele geirip, S parta ile bar im zala
dlar. Anlamaya gre, Atina bam szln korum akla beraber,
Attik - Delos Deniz Birlii yeleri zerindeki hegemonyasn tam a
men yitiriyordu.

Atina'da otuz oligark, Sparta garnizonu desteinde, seri b ir o li

garik dzen kurdular. Sofist K ritia sn da nderlerinden b iri ol
duu otuz oligark, dem okratlan ld r p , srp, m allarn alp

Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, s. 149-150.

17 Mansel, Ege ve Yuan Tarihi, s. 152,
Thukydides, Tarih, VI1.6 da, b yenilgi sununda, yedi bin kadar Atinalnn
kle oh rak satldn yazar.
11Detorme, Larosse... Hstory, s. 139.
'* Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, s. 155 156.
31 .Ybnscl, lige vc Yra Tarihi, s. 158-160.

478
saf d etme politikas izlemeye baladlar. B u yzden bu yneti
me otuz tira n lar ynetim i de denir. K endilerini destekleyen,
m asrafn yklendikleri Sparta garnizonuna para vermek iin,
her b iri b ir zengin m etoikosu ld r p , m a ln m sadere ettirdi.31
te taraftan otuz tirann sekiz aylk ynetim sreleri boyunca en
az 1500 kiiyi ld rttk le rin i Aristoteles'den reniyoruz.1-

O ligari ynetim i o kadar ok kimseyi A tina'dan s rm t

ki, t. . 403 de Thebai'de toplanan A tina d e m o k ra tla n , Atina ze
rine y r y p , oligarklar ykp, dem okrasiyi yeniden k u rdlar.u
D em okratlar, lm l davranp, eski lerin eelenip, parti kavga
la rn n yeniden balam am as iin, genel b ir a f karp, gemi
olaylarla ilgili siyasal davalar a lm asn yasakladlar.

A tina dem okratik ynetim a ltn d a kendini yeniden toplad.

A ttik - D elos Deniz B irliini yeniden k urm a abasna giriti. Gene
Pers altn ile beslenen Sparta kt karsna, Pers paralar ile
y ap lm olan Sparta donanm as boazlar tutunca, buradan gelen
buday n gelmeyii zerine, a k a lm a tehlikesiyle'karlaan Atina,
bar istem ek zorunda kald. . . 386 da K ral Bar yapld. Bu
bara kral bar deniinin nedeni, taraflardan b irin in , Atina ve
Sparta yan sra, Pers kral o lu udu r. A slnda b u bar, Pers k ra l
n n taraflara 'br buyrultusu idi. B ar koullarna gre, Y u n a n l
lar A nadolu daki Y un an polislerini Pers egem enliinden k urtarm a
savlarndan vazgeeceklerdi. Ayrca, dier Y u n a n polisleri de ba
m sz siyasal birim le r olarak kalacaklard. B u koul, Pers k ra l
n n Y u n a n p olislerinin birleip siyasal b ir g olarak karsna k
m asn nlem e amacyla koydurduu b ir kouldu.

Z a m a n la tekrar glenen Atina, I. . 378 de I I . A ttik-D elos

Deniz B irli in i kurm ay baard. B irincisinden fark l olarak, b ir
lik yeleri arasnda eitliki ilik ilerin k u ru lm a s iin gerekli h
k m le r k ondu. H ara kalkt. B irli in btesi yelerinin serbest
k atklary la salanyordu.25 H er devlet b irlii b y k l n e ya da
askeri gcne orant temsilci gnderm ekle beraber, her devletin
b ir oyu vard. I. A ttik-Delos Deniz B irliindeki gibi Atina meclise

21 Ksenophon, Ilellenika, II.III.21.

-Aristoteles, AtinalIlarn Devleti, 1.35.
2* Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, s. 356.
34 Aristoteles, A tinalIlarn Devleti, 1.39,
! Ddorme, Larotsse... Hislory, . 70.

479
Msju:'.lk etmiyor, hatta mecliste temsi e dilm iy ordu. B ununla be-
n ix T b u dzenlemeler, I. A ttik-D elos Deniz B irli in in k t anla-
r j o o k iin k onm u dzenlem elerdi, Teori, b irli in yasas bir
uygulamada A tina gene birlie egemendi.36
Peloponnesos S avalar zaferi zerine, S p a rta n n klasik eko-
rcciV w sosyal yap snn, lkeye giren zenginliklerle, nem li de-
l ^ t e k r g erildiini, b u n u n sonunda b ir seri snf atm alar ve
scuf savaklar iine d t n grm tk. Geleneksel askeri g-
. n yitiren Sparta, t. , 371 de Thebaiye yenildi. B u n u n la gle
r i n Theba b ir ara panhellenist b irli i k urm a hevesine kaplmsa
i r . bunu baaram ad.17
Artk Y unan polisleri arasnda Atina ve S p a rta n n yldzlar
snmt. Y un an ista n'd a b u eski askeri ve ek o n o m ik stnlk o-
ik L m dnda, polisler arasnda yeni b irlikle r k u ru lm a y a baland.
B a la r d a n biri, Peloponnesos B irliinden ayrlan polisler tarafn
d a 1. . 369 da k u ru la n A rkadia B irlii idi. D ieri Akha polisleri
birlii idi. Bu b irlik d e m ok ratik ve oligarik k arm a ilkelerle kurul
mu b ir rgtlenie sahipti, t. . IV . yzylda O rta Y unanistanda
Kel t a k m b rn a kar k u ru lu p , bu aknlar nlem ede baar kaza
nnca genileyen Aetolia B irlii, polislerin n fu sla r orannda tem
sil edildikleri* polisleraras eitliki ilkelere dayanan bir birlikti.
Akha ve Aeolia b irlik le rin d e ye devletler b irb irle rin in vatandala-
nna LsopolUy (k a r lk l vatandalk h a kk ) tan m la rd . Ama ak
ha ve Aeolia b irlik le rin d e k i yeler aras eitlik ilkesi, ye polislerin
ask.'ri ve ekonom ik gleri, b yklkleri farkl o ld u u iin pek y
rmedi/* B ununla beraber taraflarn aralarnda, fetihlerde Yu-
ran polisleri h a lk la rn kle yapm am a a n tlam alar yararl oldu,*
Boeotia polislerini biraraya toplayan Boeotia B irli i, t. . 447-386
arasmla yaad. T em sili kurulu, ye polislerin d politikalar iin
ortak kararlar alyordu.51
B t n b b ir lik le r , y a ln z d ilerinde, askeri ilerde deil, i
ilerinde de o r ta k b ir p o lit ik a izleyen p o lisi a k n siyasal b ir lik le r

J> Kaq;\n. Great Dialoguc..., s. 58.

r Mansc'. ge ve Y unan T arihi, = I2-263.
3 ve Y unan Tarih, s. -AZ, 445-446.
> Fe'.i!i- Greek ntperiallsiT., s. 2-J3.
Moso. fyasl Doktrinler Tarihi, s. 31.
M. i. H stovizcff, Socal and Econoulc Hlstory of Hellenlstlc World,
vtls.) Oxford, ClarenJon, 1964, vo. II, s. 1109,
> Larse. Rcpresentatlvc Govcrmct,,., s. 22.

4S0
haline gelem edikleri iin, ya da gl bir polisin egemenlii altnda
birleem edikleri iin, gevek, geici birlikler oldular. I I . Attik-De-
Jos Deniz B irli i de ayrlm alar nleyemeyerek, . . 355 de kt.H
Peloponnesos Savalar, Y un an b irli in i kurabilecek gte olan
A tina ve S parta'y gten drm ken, Y u n an ista n n kuzeyinde
yeni, gen,dinam ik b ir siyasal g belirdi. Bu, h zla gelien Make
donya idi. M akadonya b ir b ir Y un an polislerini drmeye balad.
Y un an to p lu m u n u n , Y u n a n polislerinin yksek snflar, Makedon
y an n polis ii snf savalarna1son verip, m lk le rin in gvenliini
salayacam anlayarak, M akedonya m dahalesini snfsal gven
liklerine uygun b u larak , M akedonya y netim i a ltna girmede istek
lilik gsterdiler.11 M akedonya k ra l II. F ilip , t. . 338 de Yunan po
lisleri ortak o rd u s u n u yendi. Bylece Y u n a n polislerinin egemenlik
lerine son verm i oldu. B u nu nla beraber M akedonya kendini Y u
nan to p lu m u n a b if H ellen ulusu olarak sundu; ayn yl b t n Y u
nan polislerini K o rin th o s Kongresinde toplad. B u kongrede po
lisler k arlkl antlam alarla K orinthos B ir li in i kurdular. Bu b ir
lii M akedonya k u rd u rm u tu .54 (Y u n a n tarih in in b u tarihten son
raki devrine H ellenistik Devir denir.)13

M akedonyan n b u m dahalesi Y u n a n 'd a sn f savalarn

frenleyici, d u rd u ru c u ynde oldu. M akedonya b u mdahalesinde
Y u n a n to p lu m u n d a eitsizliki kam p tuttu. I I . F ilip birfiin ana
yasasna to p raklarn yeniden bltrlm esi, borlarn iptali dev-
rim leri k k rtm a k iin klelerin azatlanm as g ib i eitliki uygula
m alar yasaklayan m addeler k o y d u rd u * B yk skender, birlik ka
nalyla, p a rti kavgalarna b ir son verilmesi iin srgnlerin affedi
lip, m a lla rn n m lk le rin in geri verilmesini e m retm iti.17 te taraf-

Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, s. 364.

11 M. E. Bosch, (Al if Ersen), Hellen!tn Tarihinin Aa Hatlan,
stanbul, 1. . Ed. Fak, Yay,, 1942, II, ksm, s, 160.
w Man sel, Ege ve Yunan Tarihi, s. 366-377.
s Hellenizm szc, 1836 da, Yunan tarihinde beliren bu yeni kltr ilk
kez sezen J. S. Droyscn tarafndan Yunan ve nasya kltrlerinin karma
syla, meydana gelen yeni kltr tanmlamak iin kulland. (Bosch, Hel-
Ictlzm Tarihi..., t. ksm, s. 1.)
Hdlcnizm szc kltrlerin karmas anlamn pek vermedii iin,
bize pek sabutli bir terim olarak gzkmemekle beraber, yaygn kabul
grm bir terim olduu iin kutlanmak zorunda kaldk,
56 VVestcrmann. Alhenaeus and Slaves...
Fitley (ed.), Slavcry n Classicat AnllquJty..., s. 85.
17 Masi'l, Ege ve Yunan Tarihi, s, 417.

481
tan, S p a rta daki, Sparta snrlarn ap b t n Y u n a n ista n a yayl
m a gc gsteren Kleomcnes ve N abis'in eitliki dcvrinlerinn -
nne M akedonya'nn dik ild i in i g rm t k .1*

Korintlos B irli i szde'bam sz Y u n a n polislerinin birlii idi.

B irliin ilerini, ye polislerin askeri glerine oran h temsil edil
dikleri b ir lik m eclisi ynetiyordu. M akedonya b irli in yesi de
il fakat ebedi m tte fik i idi.3 A slnda ise b irlik , M akedonya ege^
m enliinin b ir pravanas, bir arac idi. II. F ilip, 1. . 337 de b ir
lie ye (S p a rta dndaki) b t n Y u n a n polislerini ra n a kar
b ir seferine davet etti. T eklifi onayland; kendisi b u seferin tam
yetkili k u m a n d a n seildi.*
T asarlanan seferi skender (A leksandros) gerekletirdi. B u
seferin ad, panhellenik seferi# idi.*1 B y k skender bu sefere
Hellen k lt r n n st n l inanc ile b a lam t. Bu am ala, git
tii yerlerde, H ellen k lt r n yayacak hellenik ehirler k urdurdu.
Ama Eetihin genilii, belki de skender'in gzlemleri, onu, b u n u n
tam zdd b ir politikaya, Hellen k lt r ile Asya ulu slarnn kl
trn n kam ast, Hellenlerle Asya u lu s la rn n , zellikte Perslerin
eitlii politikasna itti. te onun bu k lt rle rin karm as p o liti
kasna ve bu devre, b u yzden H eenistik Devir (ya da H ellenizm
Devri) denir, tskenderin eitliki p olitik a sn ilerde inceleyip de
erlendireceiz; polisin kn gerekletiren olaylar dizisini g r
meye devam edelim.

Y un an polisleri Makedonya egem enliini kolay kolay benim

semediler. Frsat bulduka direndiler. skender I, . 323 te l n
ce, Atina, ayaklanp, K orinthos B irli in i datp, Hellen B irli in i
kurdu. Ama M akedonya A tinay yenip Hellen B irli in i datt
gibi, Atina'ya b ir garnizon yerletirdi. A tina'dak i dem okratik y
netim i ykp, oligarik b ir ynetim k u rd u rd u .J*

Y unan polisleri Makedonya egemenlii altnd a ayr siyasal

birim ler halinde var olmaya devam ederken, siyAsal tarihe yeni

J* Bak. s. 202-203.
w Boscl, Hellenizm Tarihi..., 1. ksm, s. 11.
40 Mnnsel, lige ve Yon Tarihi, s. 380.
Boscl, Hellenim Tnrili..., 1. ksm, s. 113 ile, Korinthos Birlii yelerinin
nce lamsz vc zgrken, sonra, birlik meclisinin skenderin arac ol
duunu, skender lc yelerin ayaklandklarn vrzar.
41 MLiisel, Ege ve Yunan Tarihi, s. 411.
41 Mnnsel, Ege vc Ya Tarihi, s. 424-125.

482
b ir unsur k atld. H zla gelien R om a, M akedonya ile savalara gi
riti. t. . 215-171 aras bir seri sava son un da R o m a Makedon
y ay ykt. R om a- M akedonya savalan srasnda Y u n a n polisle
ri, kendilerine zgrlk vaad eden R o m a ta ra fn tutm u lard . Ama
bu savalar sonunda t. . 150 de M akedonya, t. . 146 da Y una
nistan R o m a eyaleti haline geldi.41 Bylece Y u n a n polislerinin si
yasal tarihleri kapanm oldu.

im d i polisin k devrinin (t. . I V . - I I I . yzyllarn) eko

no m ik, sosyal koullarn ve siyasal d n n incelemeye gee
lim .
POLSN K DEVR E K O N O M K DURUMU

Polisin ykselii devrinde em peryalist b ir

aam aya kadar gelen Atina ekonom isi, p o lisin k n n balang
tarihi o la ra k ald m z Peloponnesos S avalarn n bandan ( I . .
431 den) balayarak, belirgin b ir k devrine girer. Atina ile
b irlikte dier savaan polislerin ve (Peloponnesos S avalan kara
ve deniz ticaretini ciddi b ir ekilde aksatt i in ) savaa k atlm a
yan polislerin de ekonom ik d u ru m u daralan ticaret hacm inden
dolay bozulm aya balar.

H k m e tle rin para sknts ek tiklerini, S p a rta nn para sa

lam ak iin zenginlemi helotlara p ara k a r l n d a zgrlklerini
veriinden, A tin a 'n n m ttefiklerinde n a ld harac, Kleon zam a
nnda, b ir kat a n r n d a n ve zenginlere ar servet vergileri y kle
niinden b iliyo ru z.1* H k m e tle r bte a k la rn zenginlerden vc
m tte fikle rind e n ald k lar vergileri a rtra ra k karly orlard am a,
sava y znden gerek zenginlerin, gerek A ttik -Delos Deniz B irli
ine b al polislerin ekono m ik gleri a rttrla n vergilerin zddna,
azalyordu. B u, A tinada 1. . 411 de olig ark la rn , A ttik- D elos De
niz B irli in d e ye polislerin a y a k la n m a larn a yolat.

Peloponnesos Savalar m a li b ir k riz yaratm ssa da, isizlik k r i

zi y a ra tm ad . H alk , zellikle fa k ir v ata n d a la r geni ord ula rd a
k u lla n ld . Hele Atina, bazan b ir g ru p kleyi zg r k lp don an

Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, s. <149-453.

41 Mnnsel, Ege ve Yuun Tarill, s. 308.
Delorme, Larousse... Tllstory, s. 139.
Lysias, Buday Tacirlerine Kart Nuluk, 30 dan.
Tercnp, (Yunan zel Says cilt. I, s. 490 da)
(Oliver Dav'tes ve Scciyc Karacalar!] evirisi.)

483
m aya a la c a k k a d a r 1?, a sk e r sk n ts ekiyordu. B u sav alarn ge
nileyen ap, b u a s k e r sknts, P eloponnesos S a v a la rn d an ba
lay arak , m e rs a n e rle r ( c re tli ask e rle r) olgusunu Y unan sosyal ta
rih in e soktu.*4 A rtk v a ta n d a la rd a n k u ru lu geleneksel*kk polis
o rd u la rn n y e rin i, c re tli ask erlerd en k u ru lu k a la b a lk o rd u la r al
m aya b a la d . (B u p o lisin klsik v a tan d a lk an lay n sarsp va
tan d a o la n o lm a y a n ay rm n y u m u a lta n o lg u lard an b iri oldu.)

P elo p o n n eso s S av alar, baz polislevde, c re tli o rd u la r saye

sinde, isizlik so ru n u n u b ir s re iin geri a tp , sn f atm asnn
erte le n m e sin e yol a a rk e n , baz p o lislerde, sava ve siyasal karga
a la rd a n dolay, sn f savalarn n erken p a tla k verm esine yolat.
F a k a t t m o la ra k P eloponnesos S avalar, sosyal so ru n u geri atan,
am a b u s re iinde- sosyal so ru n u n ok byk b ir p a tla m a yapm a
s iin gerekli k o u lla n h azrlayan b ir dnem oldu.

B ir kez P elo p o n n eso s S avalarnn, sava ekonom isi yznden,

genel e k o n o m in in k n yavalatan b ir etk isi olm utu. Gene
b u yolla isizlik s o ru n u kendiliinden geici de olsa b ir zme
balanm t. A m a sav a sona erip, sava ek onom isi yavalaynca,
ekonom i id d e tli b i r depresyona girdi. T ic aret b a lta lan m , sanayi
k u ru lu la r s a v a ta n nem li z a ra rla r grm lerd i. Sava srasnda
zgr em ek iler a s k e re alnnca, y e rle ri ask ere aln m ad k lar iin
yeinlenen d ev am l alabilen klelerce d o ld u ru lm u tu . T erhis e-
dilen a sk e rle r, d a ra la n i hacm i ve kle re k ab eti yznden ehirler
de b y k isizler o rd u la r m eydana getirdiler.

R ostovtzeff, P eloponnesos S avalar so n u n d a bozulan ekono

m ik d u u m u n , isizliin a rt, p ro leterlem e ve sm f savalar ile
kendini b e lirtti in i syler. O na gre ekonom ik du ru m u n kt
lem esinin ned en i, t , . V. yzyldaki arz talep dengesinin, t. . IV
yzylda b o zu lm u o lu u d u r. sizlik ve ktla, P erslerin Yunan
polisleri a ra sn d a sava dengelendirm e am acyla verdikleri p a ra
nn b ile are b u lam ad n , nk b u r v etlerin , siyasal liderlere
verildii iin, o n la r zengin ederken, fiyatlar ykselttiini, bylece
h alk n d a h a da fakirlem esine yolatm b e lirtir.44

K sen o p h o n , H e lle n lk a , I. 24.

* M cNeill, A W o rld H sto ry , s. 142.
R ostovizefF, S o cial a n d E conom ic H story o f H ellcnU U c W orId, vol. I. s. 94.
u R oslovU eff, S o cial a n d E conom ic H story o f H e lte n lslic W orld, vol. I. s. 99.

484
 Ayrca R ostovtzeff, bizim Y unan ekonom isi konusundaki yak
lam m za uyg u n olarak, I. . V. ve IV. yzyllarda endstrinin
hzla k a p ita lis t izgide gelitiini, balca m erkezlerde kle eme
i ile. y ap lan kk fab rik a [im a la th a n e ] retim in in b ir ksm
nn k o lo n iler araclyla ih ra c a a tta tketildiini, baz ehirlerin
belli m a lla rd a uzm anlap h a tta tek eller k u rd u k larm , bu kapita:
list re tim dzeninin deniz tic a re ti ve bankaclkla desteklendiini,
am a I. . IV yzylda Y u n an istan 'n zellikle A tina'nn pazar ko
u lla rn n b o zu ld u u n u yazar/*
Bu n o k ta d a yrekli b ir adm atlarak , Y unanistann zellikle
A tina'nn, k a p ita list ynde gelien re tim dzeninin, em peryalist
aam aya u la a c a k k ad ar gelitii, Peloponnesos Savalarndan
egem en ve bam sz Y unan p o lis le rin in ,ta rih sahnesinden ekili
lerin e k a d a r s re n ekonom ik k n t n n , em peryalist m uslukla
rn k a p an m asy la balad sylenebilir.

P O L tS tN K D E V R l SOSYAL DURUMU

P olisin k devrinin sosyal d u ru m u , devrin ekonom ik gidi

ine p a ra le l gelim eler gsterdi. E ko n o m inin k ap italist b ir iz
gide gelim esine ram en, . . V, yzylda a lt ta b ak alar durum la
rn d an ik y eti deillerdi ve polislerde snf savalar yoktu. n
k b u a lt ta b a k a la r em peryalizm in n im etlerin d en yararlan y o rlar
d. Bu y zd en v atan d alarn a lt tab ak alar, baz polislerde, dem okra
tik p a rtin in ra d ik a l k an ad o la ra k ba ro l oynuyorlard. Ama Pe
loponnesos S a v a la n Y unan d n y asn d a b ir proleterlem e olgusu
na, dolaysiyle p o lislerin st ve aa sn flar ara sn d a i savalara
yolat.

Polisin k Devrinde Proleterlem e ve t S avalar

P elo p o n n eso s S avalan, Y u n an d a em p ery alist gleri zayfla

tp, e m p e ry a list m u slu k lan n tk an m asn a yolam ca, alt tabakalar
ek o n o m ik b ak m d an zor d u ru m a d t le r. B u kez dikkatlerini i
teki zen ginliklere, iteki, zenginlere evirip, zenginlerin servetleri
ni, d e m o k ra tik ynetim olan polislerde yksek vergilerle, dierle
rin d e a y a k la n a ra k zenginlerin m a lla rn a sa ld rp , yam a ile h alk ta-

49 R osto v tzeff, S o cial a n d E conom ic H lsto ry o f Ile lle n ls d c YVorli, vol. I. s.

100-105.

485
b ak atarn a a k ta ra ra k , eski ekonom ik dzeylerini k o ru m ay a alt
lar. Bu da tabi sn flarn a ra la rn at, i savalar b a la tt.50
Birok y azarlar P eloponnesos S avalar so n ras devirde, Y una
n ista n 'd a genel b ir p ro leterlem e olgusunun b elird i in i kabul eder
ler. T oplum larn, uyg arlk larn kn i ve d proleteryan
(uygarlam am ya da d ah a geri b ir uygarlk dzeyindeki toplum-
la n n ) hzlandrd gr n d e olan Toynbee, H ellen toplum unda
i proleteryann beliri rnei o larak , T h u k y d id esin (T arih , III.
82 de) anlatt K orkyra o lay larn a d ayanarak, devletsiz ktlele
rin artn n i p ro letery an n em briyonu olduunu, b u n u , sken
d e r in cretli a sk e rle r o rd u su n u n bile zem ediini, sa v ala rn yeni
p ro leterler t retti in i syler.51 D elorm e, H ellenistik D evirde proleter-
y a -b u rju v a atm alarn n olduunu, fiyatlar y k selin ce sefalete
den b ir ehir p ro letery asn n belirdiini, bu sn fn kam u me
m u rlu k larn elinde tu ta n b u rju v azi ile giritii siyasal m cadele
lerin gittike sertletiini yazar.52 Bosch, H ellenistik D evirde, ser
vetlerin ve to p rak larn s t sn flarn elinde to p la n m a s ile, kyl
lerin byk ehirlere gp, b u ra la rd a ra h a t d u rm a y a n ve geim
leri devlete salanan b ir proletery a tekil e ttik le rin i b e lirtir.55
Rostovtzeff, eh ir b u rju v azisi ile b irlik te zgr em e k iler ve kle
lerden kuru lu b ir p ro letery an n belirip, bu p ro lete ry an n , m ersa-
n er olm a olanaklar tk an n ca genilediini yazar.54

50 tso k ra te s'e gre (tso k rn ie s . A rkllcinm as, 66-68 dun. K a an , T lc G re n i Diii-

loge..., s. 134 de) lke z en g in lerin in d n c e si, s e rv e tle rin in b i r ksm n
h a lk a b ra k m a k yerine, h e rey le rin i denize a tm a k t. 'D e m o s tle n e s den
(T m olcratese K ar, 149 dan. K aan, T he G re at D lalo g u e..., s. 84 d e )
rendiim ize gre, fa k irle r z en g in lerin m a lla rn a gz d ik m i le rd i ki, A tin a
d a b l n j riy e u yem ini e ttirm e gerei d u y u lm u tu , zel b o r la rn e rte
lenm esine, n e de A tina v a ta n d a la rn a a it to p ra k la rn ve e v le rin te k ra r
b llm esine izin verm eyeceim .
51 Toynbee, (a b r. S om erv ell), A S tu d y o f H sto ry , vol. I, s. 431-432.
51 Delorm e. L aro u sse... H sto ry , s. 169.
s Bosch, H elfenizm T a rih i..., ]. ksm , s. 160.
H Rostovtzeff, Social a n d E co n o m ic H sto ry of H e lle n istc W o rld , vol. II, s.
1126-27 A frica ise, ( ...S p a r ta n R evolutlon, s. 65 de) A n tik ite d e siy asal h a k
lar v i re tim a ra la rn n k o n tro l n isteyen b ir e n d s tri i ile ri n fu su
olm adn, sosyal a y a k la n m a la rn gayri m em n u n p r o le te ry a d a n deil,
m lklerini zenginlere k a p tra n k k b u rju v az i ile, ilerin i k le le re k a p t
ra n kk iftilerden k t n , istek le rin in e y a la rn so sy alizasy o n u d e
il, bor ip tali ve to p rak b l m ile eski sta t y e d n m e k o ld u u n u sy
leyerek, bu a y ak lan m a la rn p ro le ic r a y a k la n m a la r o lm a d eklindeki
aksi tezi savunur.

486
 F a k a t P eloponnesos S avalarndan so n ra k i dev ird e beliren bu
p ro leterlem en in en iyi tasvirini, bizzat b u d e v ird e , bu o lay lar iin
de yaam o lan a n tik yazar h atip Iso k ra te s g zler nne serer.
Iso k rates, Y unan birliini salam asn istedii II . Filip'e yazd
k itap k ta yle d e r :
... e e r ... im di gnlk h a y at ih tiy a la rm k a rla m a o ta
n a k la n n d a n y o k su n , o ra d a n o ra y a a v a re d o la a n ve y a
k a la d k la r kim o lu rsa o lsu n , h a y d u tlu k y ap an k im se
le r iin d evam l ik a m e tg a h la r s a la m a z s a n , e e r b u a d a m
la ra y e te rli m a ie t salayp, b ir a r a y a to p la n m a la rn n
lem ezsek, ylesine b yk b ir k a la b a lk tek il edecek k a
d a r b y y e ce k le r ki, H ellen lere b a r b a r l a r d a n d a h a az deh
e t v erm eyen b ir d u r u m a g e le c e k le r... 55

P ro letery an n d d m an d an d ah a teh lik eli o lm ay a baladn

syleyen Iso k ra te s, devam la, b u n la n n b a r b a r lk elerin istilasn
d a k u llan lm asn , b a rb a rla rn lkeleri ile H e lle n le rin lkeleri a ra
snda tam p o n b lgelere yerletirilm elerin i tle r.
Bu p ro leterlem ey i savalarn a rtrd n k a b u l ediyoruz. Ancak
bu sav alar da Y unan dnyasndaki a rta n eitsiz li e p arelel olarak
a rta n p ro leterlem en in kardn d ah a nce a k lam tk . Yani
Y unan d n y asn d a b eliren bu p ro leterlem e hem savalarn yola-
t k o n jo k t re l b ir p ro leterlem e hem de k a p ita lis t retim dze
ninin yolat ekonom ik nedene dayanan p ro le te rle m e olarak iki
k ay n ak tan geliyordu.
sk e n d e r Asya seferine k ark en o rd u s u n a nem ti sayda B el
len m e rsa n e r ald. sk e n d e r'in o rd u su n a m e r s a n e r o larak giren
Y unan p ro le te rle ri isizlikten k u rtu ld u k la r gibi, Asya lkelerini
yam alayp zengin olm a hayallerine k a p lm la rd . B u yzden s
k en d erin Asya seferini, Y unan toplum u b a k m n d a n , eitsiziiki
to p lu m sal dzene yeni b ir h ay at izgisi sa lay a n em peryalizm in
son rp n sayabiliriz.
G erekten Asya seferi, Y unan ek o n o m isin i, k a p ita list b u h ran
ve kten b ir sre iin k u rta rm t.54 B u sefe r, Dou - B at ticare
tin i gelitirdi; D ounun zenginlikleri B atya ak t. Bol m ik tard a al
tn dolam a (ted av le) sokuldu, bu da tic a re ti h zla n d rd .57 Ancak

55 Iso k ra te s, PliU ppos, 120-123 den. K aan, T h e G r e a t D la lo g e.,., s. 140 da.

s R o sto v tzeff, S o d a l a n d E co n o m ic H isto ry o f I l e lle n is tlc W orltl, vol. I,
s. 1026.
w D elorm e, L a rn u s se ... H isto ry , s. 158.

487
b u ek o n o m ik d zelm e ksa s rd g ib iS! sk e n d e r'in lm ve
im p a ra to rlu u n k u m a n d a n la r a ra sn d a p ay lalm asn d an sonra,
Y u n an e k o n o m isin e b i o k k t etk ileri g etirip , ekonom ik krizi da
h a da h z la n d rm tr. F etih sona erince, ok say d a m ersancr, d
n p Y u n an p ro le te ry a s m a k atlm tr. Bu, esasen dk olan c
re tle rin d a h a d a d m esin e sebep o lu rk en, tc taraftan Yunan
e k o n o m isin d e g erek b ir gelim e, re tim d e n em li b ir art olm a
d h ald e. D ou a ltn la rn n Y u n an istan 'a ak m a s ile, dolam da a r
ta n p a r a fiy a tla rn ykselm esin e y o lam tr.M T abi b u , p ro le ter
lem eyi d ah a d a a rtrm , sn flarn a ra sn d a h a d a am , snf
savan d a h a d a id d e tle n d irm itir. th a la tn a rtt halde ilra-
c a a tn a rttrlm a m a s k t ekonom ik gidii hzlandrm tr.*0
A skeri ve e k o n o m ik gelim elere p a ra le l o la n b u sosyal geli
m elerle, b u p ro le te rle m e ile ilgili o la ra k , S p a rta 'n n eitliki dev
rim in! d i er p o lisle re yaym a giriim inin b y k b ir destek ve yan
k b u ld u u n u , b u n a k a r , Akha, K o rin th o s ve Aeolia birliklerinin
sosyal a y a k la n m a la r b a strc o rta k b ir p o litik a izlem ek zorun
d a k ald k larn ,61 b t n Y unan p o lislerin d e b o r la rn lav, to p rak
la rn b l m se s le rin in ykseldiini, b u n la rn ancak d b ir des
tekle, M akedonya y a rd m ile olig arik b irlik le r tarafn d an bast-
n la b ild i in i, b u n a ra m e n , S p a rta gibi baz p o lislerd e bu eitliki
d ev rim lerin b a a n y a u laab ild ik lerin i biliyoruz.
R ostovtzeff, 1. . I I I . yzyln sonuyla l . , II, yzyln banda
siyasal ve sosyal k a rg a a la rn a rtp , sosyal savan yaygnlatn
syler. B o e o tia 'd a , . . II. yzyln b a n d a b ir p ro le te r devrim in
gereklem i o ld u u n u , bu dev rim d e, m a h k em e le rin yirm ibe yl
iin k ald rlp , b o r la rn lavedildiini, b t n v atan d ala ra kam u
fo n la n n d a n d zen li c re t denm eye b alan d n , B oeotiadaki bu
d u ru m u n k u ra ld o lm adn, d i er baz p o lislerd e de proleter
d ev rim lerin b a a ry a u latn yazar.

T abi b u gibi h a re k e tle r hep d a r blgeli ve ksa sreli hareket

ler o lm u tu r. M ak in an n bulunm ad, e m p ery a list alm n sanayi
deil, d ah a ok tic a re t em peryalizm inin e se ri olduu, proleterle-

M anet, E g e ve Y u tsa n T a rih i, s. 470.

w M anscl, E g e v c Y u n a n T arili, s. 470.
w R o sto v tze ff, S o cial a n d E co n o m ic H lsto ry of H u lle n istlc W orld, vol. I, s. 110.
i M ansei, E g e ve Y u n a n T arili, s. 471.
Rostovtzeff, S u lat a n tl E cononic H isto ry of Ilc llc n ls tic \Vorll, vol. T,
s. 611-613.

488
 m enin, e m p e ry a list d ayanaklarn ykl ile ve i savalar sonunda
beliren geici b ir olgu olup, m ak in a la rla sanayi retim ine dayanan
s rek li ve geni tabanl b ir p ro letery an m bulunm ad bir toplum
da, bu eitlik i p ro le te r devrim lerin b a a ry a ulap, srekli eit-
liki to p lu m la r k u rm a la r sz k o n u su olam azd.

T ic a re tin ekonom ide n safa getii, em peryalist bir alma

balam o la n Y unan polisleri azlkt. ou polislerde tarm sal ni
telik h l egem endi. Em peryalizm kp, ticaret, em peryalist nite
liini y itirip , snnce, ou Y unan polislerin d e ve Y u n an -d dn
yada, zellikle Y unana m dahale eden M akedonyada egemen
re tim dzeni tarm sal retim olduu iin, b u dzenin siyasal
ifadesi o la n a ris to k ra tik gler, em p ery alist dayanaklar yklm
ticaret p o lislerin in karsna k tlar. O nlar yenip, buralardaki
eitliki h a re k e tle ri b a strd la r. .Sonunda yaygn retim dzeni, ta
rm sal re tim , b u ra la rd a da egem en old u . Bu polisler retim tek
no lo jisin d e a ttk la r b ir ileri adm geri a lm a k durum unda kaldlar.

P o lisin k D evrinde K H lerin ' D u ru m u

P elo p o n n esos Savalar, ak satt genel ticaret yan sra, k

le ith a lin i de ak satm olm al. Ama P eloponnesos Savalar d k
le k a y n a k la rn tk ark en , i k a y n a k la n a m tr. Bu savalar sra
sn d a ve b u sav alard an so n ra s r p giden polisler aras, birlikler
aras sa v a la rd a ve polis ii i sav alard a, ok sayda Hellen sava
tu tsa n n kle klndn biliyoruz. Sicilya yenilgisinde Atinal
tu tsa k la rn kle o larak satldn sylem itik, t. . 223 M antinea
olaynda, e h rin b t n n fu su n u n sa tl rneinde olduu gibi,
yenilen e h irle rin talan edilip, yklp, h alk n n kle olarak satlm a
s, d e v rin sava k u ral ve yaygn uygulam as idi."
H ellen k lelerin art, b ir y an d an A ristotelesde grdm z
gibi ve S p a rta lt kum andan K a llik ra tid e sin dedii gibi, Yunanl
Y unanly kle klm asn fikrinin k n a sebep olmu,61 te yan
dan d o ru d a n klelik k u ru m u zerine k u k u lar a rttrm tr. l
gili fik irleri ilerd e greceiz.

P elo p o n n eso s Savalar sra sn d a ve so nraki kargaa devir

lerinde, zg r em ek sk sk askere aln p , alm as kesintiye -

w R o sto v tze ff, S ocial a n d E cononc H is to ry o f H ellen lstlc Worl<l, vol. I, s.

192-204.
1,4 K scn o p h o n , H cU enika, l.IV.I-l.

489
rad iin, sanayi k u ru lu larn d a (a sk ere alnm ayp svkli a
lm a o la n a k la r b u ld u k lar iin) g ittik e a rta n lde kle em e
inin yeinlendii g r lm t r. Ancak b u d u ru m , sava so n larn
da ask erlerin terh isi ile, ciddi ekon o m ik so ru n la rn dom asna
yolam tr. O zam an a k a d a r zgiir em ek iin b ir tehlike olm ayan
kle emei, cretleri dren, birok zgr em ekinin isiz kal
m asna yolaan b ir ra k ip olarak o rtay a k m tr.
Polisin k devrinde, klelerin says ayn kalm , h a tta
srekli sav alarla azalan nfus gz n ne aln rsa, genel nFus
iindeki o ra n la r ykselm i gzkr.*5 Gene! o la ra k klelerin ya
am nda b ir k tlem e gzkm ez b u d e v ird e ,.H a tta savalara ka
tlm am alar, efendilerin in him ayesi a ltn d a olu lar, ve s rek li i
bu labililcri yznden, p ro letery ad an d ah a st n deilse de, da
ha k ararl, d ah a gvenli b ir h ay at s rd k le rin i66 kabul etm em iz
gerek.
Bu an k arak teristi i, klelerin h ay at kou llarn n dm e
sinden ok, p ro letery an n hayat k o u lla rn n klelerin ko u llarn a
y aklam asdr. Bu yzden polisin k devrinde, biro k p role
ter ay ak lan m alar kt halde, b irk a yerel kle ayaklanm asn
dan b ak a b ir kle ayaklanm asnn olm adn ve klelerin okluk
pro leter ay ak lan m alar desteklem ediklerini grrz.

Y unan tarih in d e, daha nce incelediim iz nedenlerden dola

y, kle ay aklan m alar enderdir. H e ro d o to s A rgoslu klelerin ayak
lanm asndan sz eder tek.67 Sicilya p o lislerinde k an b irk a ayak
lanm a,6* Sicilyadaki zel klelik t r , p lan tasyon klelii yznden-
dir. B unun d n d a t. . 130 da D elos'da b ir kle kyam ile, 1. .
103 de A tina'daki kle kyam gibi, kiik apl kle kyam lar ol
m utur." A tina'daki ayaklanm a, L aurium gm m adenlerinde, d a
ha nce szn ettiim iz gibi, genel Y unan kleliinden farkl ola
rak, hayat kou llar ok etin olduu yerde p a tla k verm itir.

5 M uller, F reetlom in le A ncienl W orld, s. 261 de, H e lle n istik ada k u tsa l
Delo a d a sn n kle tic a re tin in evrense! p a za r laline geldiini, g n d e bin
kleyi akn b ir sat kap asitesin e u lat n yazar.
R ostovtzeff, Social and E conom ic H islo ry of Ile lle n ls tlc W orId, vol. II,
s. 1149.
TH e ro d o to s, T arih , VI. 83.
** W esterm an, The Slave S y stem s..., s. 22.
"> ScSlaifer, G reek TSeo ies o f S la v c ry ... ,
F in lev (e d .), S lav ery in C lo ssic a l Anti<lty..., s. 85.

490
 B u n lar dnda Y unanistanda polisin k devrinde, zel
likle H ellen istik devirde, klelerin h u k u k i s ta t s deim em ekle
b erab er, d u ru m la rn d a yer yer iyilem eler oldu. Baz ehirlerde k
lelere ta tille r tan n d , kle azatlam alar a r tt ve baz klelerin z
grlklerini sa tn alabilm elerine o lan ak verebilecek k ad ar b ir yu
m uam a o ld u klelik koullarnda, . , V. yzylda klenin ken
dini sa tn alabilm esi rnei yokken, IV. yzyldan balay arak buna
ve zel hizm et sonu klelerin azatlan rn e k lerin e71 sk raslanm a-
ya b alan r.
B u n u n la b e ra b e r btn bu h a re k e tle r bireysel h arek etlerd ir.
Genel o la ra k re tim dzeninde nem li b ir d eiiklik olm ad iin,
klelerin s ta t s n d e de b ir deiiklik o lm a m tr. Ancak polisin
k d ev rin d e gzken baz eitlik i felsefe o k u lla r ve eitliki
baz fik irle r, b az kim selerin kllerine d ah a y u m u a k m uam ele e t
m elerine, A ristoteles, Lysias ve E p ik u ro s un v asiyetlerinde grl
d gibi, hi deilse lrken klelerin i a z a tla m ala rn a yolam-
olabilir.72

P o lisin k D evrinde M e to lk o s la n n D u ru m u

M eto ik o slarn duru m u n a gelince, P elo p o nnesos S avalarnda

ve daha so n ra k i p o lisler aras ve polis ii i sav a la rd a d u ru m lar
aa sn f v a ta n d a la rd an iyiydi. G eri v a tan d alk h ak larn d an
yoksun o ld u k la r iin, ay ak lan m alard a hem d e m o k ra tla rd a n hem
o lig a rk la rd a n sille yemi gzkrler. rnein o tu z tira n la r bte
yi d zeltm ek iin b ire r zengin m eto ik o s ld r p m allarn m sade
re etm e y o lu n u izlem ilerdi. Ama gene b u i savalarda, siyasal
h a k la r olm ayp h i b ir partiyi tu tm a d k la r iin, b u ard eb eleri ta ra f
szlk lar yznden, genellikle, belki m a lla rn kaybederek, ama
h ay a tla rn k u rta ra ra k ucuza a tla tm g z k rle r.73
Polis siy asal b irim i, polis v a ta n d a lk anlay y k lrken, zel
likle H ellen istik D evirde m eto ik o slarn d u ru m la rn d a ak b ir d

711 R o sto v tze ff, S o c tal and E co n o m ic H lslo ry o f H e lle n lstic \V orId, vol. II,
s. 1111.
71 V /e ste rm a n n , T h e Slave S y ste m s.,., s, 25.
7! L a e rte li D iogenes, V. 72-73; X. 21.
7) K itto , T h e G re ek s, s. 135 dc, t. .IV, y zylda A tin a 'd a m e to lk o s la n n A tina
tic a re t ve e n d s tris in d e /jjiir v a ta n d a la rd a n b y k b ir ro l a ld k la rn
y azar.

491
zelm e o lm u tu r. V a ta n d a -m e to ik o s a ra s fa rk n azaldn,1* r
nein m e to ik o s la rn a rtk v a ta n d a la r gibi to p ra k sahibi olabildik
lerini g r y o ru z H ellen istik Devirde.75

P o lisin k D e v rin d e K a d n n D u ru m u

P o lisin k devrin d e k a d n larn d u ru m la rn d a da ksm b ir

dzelm e b e lirir. P eloponnesos S av alar sra sn d a erk ek ler uzun yl
la r c e p h e le rd e k a ln c a , k ad n lar b u frsa tla b ir p ara serbestlie
k a v u m u la rd .6 S av a sonunda k a d n la rn serb estli i (E u rip id e s'
in o y u n la rn d a y a n s tt ) byk b ir tep k i ile k a rlat. B u ara ka
d n la rn serb estli i, eitlii lehine aley h ine ok ey sylendi. Bun
lar d e v rin d n n incelerken greceiz. Ama polisin k
devrinde, t m o la ra k b u devir b o y u n ca, zellikle de H ellenistik
D evirde k a d n la rn sta t s n d e b ir yk selm e olduu sylenir. B
kam , H e lle n istik 'D evirde, kzlarn polisin at resm i o k u llara
gidebilm eleri, H e lle n istik Devrin felsefe o k u lla rn d a ise, k ad n la
rn d a b u o k u lla ra devam edip, k a d n n en teltek t el h ayata katl
mas o lg u su ile d estek len m ek istenir.75

A ncak k a d n n d u ru m u n d a k i b u d zelm enin, genel b ir dzel

m e olm ayp, y aln zca s t sn flarn k a d n la rn n stat s n d e o ld u
unu gzden k a rm a m a k gerek. C aroll, H ellenistik Devirde k ad
n n s ta t s n d e k i b u ykselii, polis siy asal b irim in yklna ve
rip, d a r polis sosyal evresinin b a sk sn d a n k u rtu la n kadnn sos
yal h a y a tta ro l a lm a y a baladm syler.1' R ostovtzeff ise, H elle
nistik D evirde, k a d n n , : h ay atn a b iraz girm ise de, genellikle ge
ne g y n aek o n itisin d e kapal olduu g r n d ed ir.79 Ancak bu ada,
H ellenistik D evrin felsefe o k u llarn ve d n n incelerken g
receim iz gibi, a y d n la r arasn d a k a d n - e r k e k eitlii anlaynn
o lduka ilerlem i o ld u u anlalyor.

7* R ostovtzeff, S o c ial a n d E conom ic H i s t o r y .o f H e lle n lstlc W orld, vol. II,

s. 1116.
1S RostovU el!, S ocial a n d E c o n o k H lsto ry of lle llc n is 'lc YVorid, vol. I I ,
s. 1118-
M L e v i n s o h n , A H is lo ry o f Sexual C u sto m s, s. 25.
77 B osch, H e llc n izn T a rih i..., I, ksm , S. 242,
n C aroll. ...G re e k W o tn a n , s. 14.
** R o sto v tzeff, S o c ial a n d E conom ic H ls to ry of H elten slic VVorld, vol, II,
s. 1111.
B osch. H e lle n lzm T a rih i..., I. ksm , s. 2.

492-
 P o lisin k D evrinde H e lte n -B arb a r A y rm nn D urum u

H ellen istik Devirde Hellen - b a rb a r ayrm ve eitsizlii gittike

siliklem i, an cak bunun yerine, eitim lei konarak, aydn olan-
olm ayan ay rm ve eitsizlii ile, a y d n la r a ra s eitlik fikirleri kon-
m u tu r." A ydnlar aras eitlik, sk e n d e r im paratorluunun lke
lerin d e s t ta b a k a la rn eitlii a n lam n a varyordu. K ltr birliin
den dolay y k sek snflar a ra sn d a m illiyet ayrm yava yava
u n u tu lm ay a balam , polis v atandal da nem ini yitirerek, Hei-
len - b a rb a r ay rm b u snflar a ra sn d a o rtad an kalkmtr.*1

A ncak s k e n d e r lnce, b l n en im p aratorluunda, hellenis

tik m o n a rile rin bana geen generalleri, skender'in H ellenlerle
b a r b a r la n k a r trm a politikasn b ra k p ,0 eski eitsizliki ayrm a
d n m ler ve yerli h alk lar zerinde efendilik yapan bir Yunan ve
M akedonyalI s n f kurup srdrm lerdir.*1
B t n b u n la r, polisle b irlik te, em p ery alist b ir apa ulaan eit
sizliki dzen in ykl ile, k sm i de olsa baz eitliki uygulam a
ve fik irle rin o rta y a ktklarn gsteriy o r. B ununla berab er dze
nin eitsiziiki niteliinin s rd n belirtm em iz gerek. im di po
lisin k devrindeki eitliki ve eitsizliki fikirleri grelim .

PO LSN K D E V R N D E E lT L K l VE
E T S Z L lK F K R L E R

Polisin k d evrinde, zellikle bu devrin son

ksm o la n H ellenistik D evirde, d ah a nceki devirlerin d n n
den o ld u k a fa rk l b ir d n b e lirir. Bu dnn ayrc nite
lii, eitlik i fikirlerin d ah a nceki d evirlerde grlm em i b ir l
de Y u n an d nne giriidir.*5
P olisin k devri felsefe a k m la rn a gemeden nce, b ir
felsefe ak m iine girm eyen baz k im selerin ann d n ile

* B osch, H eM enizm T arih i..., [. k sm , s. 2.

u B osch, H e lle n izm T a rih ..,r I. k sm , s. 158-159.
Sabine, ...Political Theory, 5 . 143.
0 R u ssell, ...VVeslem P hilosophy, s. 232,
M K aan, T h e G re a l D ialogue..., s. 244.
,s B rin to n , E qunlity, E ncy clo p aed la o f Ihe S o c ial S ciences, (1957 p rin tin g ),
vol. V-VI s. 575 de, Y unan'da e sa sl e itlik i fik irle rin H e lle n istik D evirde
o rta y a k t n syier.

493
ilgili fikirlerine ksaca b ir goz atalm . P eloponnesos Savalar vu on
dan sonraki savalar, pek ok sava tutsa K ellenin kle olma*
sna yolanca, Y unan toplum m da H ellenlerin b irb irlerin i kle
yapm am alar fikri yaylm aya balad. B u fikri P laton ve A ristoteles'-
de de grm tk. H ellenistik Devirde bu fikrin d n rle r dzeyin
den halk dzeyine inerek yaylm olduu grlyor. rnein Spar-
tal kum andan K allik ratid as, M ethym anm z a p tn d a e sir alnanlar
kle olarak satlm aya kalklnca, kendisi k u m an d an olarak kal
dka, elinden geldike tek b ir Y unanlnn dahi kle d u ru m u n a d
rlm esine izin verm eyeceini kesin o la ra k belirtm iti.*4
H ellenlerin sk sk kle olular*7 t m o lara k klelik kurum u-
nun yasall (m eruluu) k o n u su n d ak i k u k u la n d a a rttrm t.
Bu artan k u k u n u n dile getiriliini kom edia a iri P hilem on'dan
zam anm za k alan b ir frag m en tte g rrz :
B ir insan kle de olsa, o da senin gibi e tte n k e m ik te n ya
p lm tr. nk kim se h i b ir z am an d o a d a n kle kln
m a m tr. F a k a t k a d e r [ta lih ] b ir in sa n n b e d en in i kle
yapm tr.*8

H ellenler aras bitm ez tkenm ez savalar, P eloponnesos S avala

rndan sonra, gittike glenen b ir panhellenizm akm y aratm t.
Bu akm n ba tem silcisi Iso k ra te sin ilgili fik irlerin i ilerde grece
iz. Onun gibi sofist G orgias da, olym pik n u tu k la rn d a , ( l. . 392
olym pik n u tk u n d a ve t.. 408 deki O lym piakosu n d a ) Y unan' k ar
gaa iinde grp, H ellenlerin b irb irle rin e sald ra c a k larn a , Persle-
re kar o rta k b ir panhellenik p o litik a izleyerek b rle ip , ra n 'a sal
d rm alarn tlemiti.*'' D em okrat h atip Lysias ise, t.. 338 olym-
pik n u tkunda, kendisinden Yunan vatanda diye szetm iti.0

** K senophon, H ellenlka, 1.IV.14.

R ostovtzeff, Social a n d E conom ic H story o f H e lle n lstlc VVorld, vol. I,
s. 204 de, H e lle n ler a ra s sa v a la rd a , st ta b a k a la r a ra sn d a , o rta k b ir a n la
yla zengin aileler b irb irle rin i kle e tm e m e geleneini g e litirm ile rk en ,
m e lo ik o slara ve fa k ir h a lk a a ld ra n olm adn y a za r.
M Philem on. fr. 95 den, W cslerrann, T he Slave S y s te m s ..., s. 98 de.
F a k a t Philem on b ir d i er Fragm entinde, evreni b ir k le lik h iy e ra risi ol;v
rak g rr. (Philem on, fr. 31 den, S c h laifer, G reek T h e o rie s of S lavery....
F inlev (ed .), Slavery in C lasslcal A nticulty..., s. 118 de.)
w P h iio strato s, S o fistlerin H a y at, I. 9. 4-5 den.
K aan, T he G reat D ialogue,.., s. 137. ve,
M urrny, The L ite ra t re of A ncient G reece, s. 333. de.
41 Bark er, G reek Polilicai T lcory..., s. 103.

494
 Y unan iv savalar srasn d a panhellenizm glen irk en , sken
d e rin H ellen birliini salayp Douya at se fe r sonunda, Hel-
lenler Dou u lu sla r ile ilikiler kurup, o n lar tan yp, onlarla k ar
m aya balaynca, b ir de im p arato rlu k p o litik as gerei yznden,
H ellen-barbar ay rm silinm eye, bu ayrm a k a r olan fik irle r belir
meye b alad . Y unan a y d n la n adna k o n u a n bilgin E rato sth en es,
t. . 223te, b a rb a rla r arasn d a da pek ok y k sek uy g ar ve siyasal
nitelikli k im seler var diye, H ellen-barbar a y rm n yerip, insanlarn
u lu sla n n a gre deil, nitelik lerin e, gre a y rm lan m a sm ister.1
im di polisin k devrinin felsefelerini ve d e v ri etkileyen gl
d n rleri incelem eye geelim.

Kynik Felsefe
P olisin E itsizlik i D z en in d e n K a

Kynik felsefe aslnda k k so k ra tik o k u llar

d an b irid ir. P lato n ve A ristoteles, S o k ra te sin eitsizliki ynn
ilerlerken, S o k ra te sin ' en yakn dostu ve ren cisi olan Antisthe-
nes, hocasn n eitliki ynn ileyip g e litire re k kynik felsefe
o k u lu n u k u rm u tu .
Aslnda kyn ik okul, polisin knn b e lirg in b ir ekilde an
lalm asn d an nce k u ru lm u tu ve ar eitsizliki b ir aam aya ula
an polis to p lu m u n a kar b ir tepki h a re k e ti id i. K ynik dn
n eitlizliki polis dzenine kar b ir tepki h a re k e ti oluu ona,
polisin ve polis deerlerinin ykln e rk e n d e n grm e yatknl
verm iti. Ayrca polis dzenine kar beliren bu tep k i harek eli, po
lisin k n n balangc olan P eloponnesos S a v alarn n sebep
olduu polise olan gvenin yitirilm eye b ala n d b ir o rta m d a ge
lim e olana b u lm u , nihayet, sk en d er'in se fe rle ri ve bunun ya
ratt H ellen istik Devrin kosm opolitizm i, k y n ik fik irle rin iine k a
lp gibi yerleecei b ir o rtam so n rad an h a z rla m tr. Y ani kynik
dn, p o lisin k devrinin dier felsefeleri olan epikurosc

w C rozat, A m m e H u k u k u D e rsleri I. k ita p lk Z a m a n la r, s. 122.

n S abine, ...P o litic a l T leory, s. 136 137 de, k y n ik le rin p o lise ve po lisin d a y a n
d sosyal s n fla ra k a r, a n tik d n y an n a y rm v e e its iz lik le rin e k a r
s rt ev irm e b i im in d e k i b ir p ro te s lo h a re k e ti o ld u u n u s y le y ere k , kynik-
leri bizim y a k la m m z a ok y a k n b ir b iim de d e e rle n d irir. B u k o n u d a
o n la rn ta rih in p ro le te r filo zo flarn n ilk rn e k le ri o ld u u n u syleyecek
k a tla r ileri gider.

495
ve s to ik d n le rin tersine, H ellen istik Devrin polisin k n e
yol a a n sosyal ve siyasal o la y la rn d a n so n ra m eydana gelm i b ir
zih n iy et deiiklii olm ayp, polisin k n d en nce belirm i, po
lisin k y le b irlik te gelim i o la n b ir d n t r.
H e r dev ird e, h e r to p lu m d a, d a r b ir gru p olm ak tan kacak ka
d a r genilem i h e r snfn, m u tlak a, zlem lerini, karlarn , dilek
le rin i, p ro te s to la rn , deerlerini b e lirte n b ir dini, ideolojisi, felse
fesi o lu r. E itsizlik i Y unan to p lu m u n d a da, st sn flarn eitsiz
liki d in i ve felsefesi yan sra, a rta n eitsizlikle genileyen a lt snf
la rn fa rk l b ir k lt re sahip o la c a k lar ak tr, B u halk k lt r ,
n celeri, g rd m z gibi o rp h ik , dionysosyan eitliki d in ler,
k ltle r b iim in d e idi. K yniklerle ise, eitliki halk k lt r , felsefi
b ir dzeyde ilendi.
K y n ik lerin v a ta n d a lk d k a la n y ab an clarca ve s rg n lerce
d e ste k le n d ik le rin i91 biliyoruz, re tile ri fak irler, aa sn fla r iin
o lm ak la b e ra b e r, dinsel deil, felsefi b ir dzeyde olduu iin, kle
l e r d e n ve p ro le te rle rd e n ciddi b i r d estek grm e benzem iyorlar. Ay
rc a re tile ri, a n tid e m o k ra tik tu tu m la rn d a n da anlalaca gibi,
en a lt ta b a k a la rn deerleriyle ta m a k r b ir d u ru m d a deildir.
B u n o k ta d a o n la rn genel eitlik i eilim leri yan sra, eitsizliki
y nleriyle k arlarz. K yniklerin to p lu m u n st ta b a k alarn n in
sa n la rn a in a n la r ve gvenleri olm ad gibi, ktle ad am n a da
in a n la r ve gvenleri y o k tu r. Bu yzden kyniklerin aa ta b a k a
la rd a n ok, k lt r l aa s ta t l le rs in felsefesi olduu sylenebi
lir, N itekim k y n ik lerin felsefelerindeki eitsizliki dzene k a r tep
ki, an devrim ci p ro le te r tep k isin d en fa ik l o larak, eylem e d nk
olm ayan, b ir ksknlk b iim inde idi.

A N T tS T H E N E S ( . . 441-368)

A n tistlen es'in A tinal b ir b ab a ile, T rakyal b ir kle an a d a n

d oduu sylenir.*4 L aerteli D iogenes'e gre, kendisinin saf A ttik
k a n n d a n o lm ad n ma eden b irin e, T an rlarn anas [A na ta n
ra R h ea] d a b ir F rigial idi. d em itir. K senophon'un len'in-
de a k ta rd n a gre isiz ve be p a ra sz biriydi.

S a b i n e , ...P o lllic a l T heory, s. 136.

w B ed ia A karsu, A hlk re tileri I. M u tlu lu k A hlk (E u d a lm o z m ),
s ta n b u l, t. . d . F ak. Yay., 1965, s. 30.
gs L a e rte ii D iogenes, VI. 1.
M ito lo jid e Z c u sn, H a d es ile P o seid o n 'u n , K ro n o s le Ana T a n r a R h c a -
d a n d o d u k la r s y len ir.

496
 B olluktan v k sa d e lik isleyen in sa n la r daha d r st olm az
m ? nk in sa n k e n d in d e o lan la nc k a d ar ok yetin irse
b a k a la rn n o la n e y lerd e o k a d a r fl7 . gz olur.
diy o rd u .

A ntisthenes, Sokrates lnceye k a d a r S okratesin yannda, ev

re sin d e k i a risto k ra tla rla b e ra b e r yaam , Sokrates ldkten son
ra, ileri b ir y a ta olduu halde dn yapp, eski deer verdii' ey
leri k t grm eye b alam tr. B asit iyilikten baka hibir eyi
am alam am , bilinm esi gerekli eylerin b asit insanlarca bilinebile
cek eyler olduunu syleyip, ince ilenm i derin felsefeleri deer
siz b u lm u , ii gibi giyinip, herk esin anlayaca dersler verm eye
b a la m tr. S o k rates'in m iilevazi yaam n, felsefesinin tem el il
kesi e d in m itir.

E se rle rin in hibiri, h a tta frag m en tleri bile zam anm za kala-
m am o lm ak la b eraber, zam an n d a, ya da daha sonraki zam anlar
d a yazlm olan, eserlerinin k o n u su n d an sz eden kitap lard an
rendiim ize gre, H erakles isim li eserinde, kynik hayat idealini,
kend in e gven, fizik dayankllk ve zahm ete katlanm a olarak g
r p , alm ay yceltm itir.1 Byle b ir h ayat ideali, aa tabakala
rn {zlem lerini deil) y aam larn idealize ediin ifadesidir.

A n tisth en ese gre de, hocas S o k ratesin syledii gibi, iyi

olan tek ey erdem dir. Ancak erd em (yi), yksek entellektel ye
ten ek ler ve d erin felsefi bilgide, avam n sand gibi, talih, eref,
zg rl k , h a y a t gibi eylerde deildir. A ntisthenes hazlarn ve ih
tira sla rn b u n la ra u laam ay an lar m utsuz klp, ulaabilenleri d a
ha fazlann peinde srkleyip, kle kld grnde idi. Bu yz
den devrin eitsizliki to p lu m u n u n sosyal prestij ve y arm a konu
su o lan asalet, servet, eref, bilgi gibi deerlerine cephe ald. B un
la rn karsna, insan zgr ve m utlu, dolaysiyle erdem li yapan
alp didinm eyi, zahm etli, sk n tl,lC0 eldeki ile yetinilen b ir yaa
m koydu. L ksten kanp,101 en gerekli ilkel ihtiyalarn karlan-

94 K senoplon, len, V.
M R usscll, ...YVestcm P hilosophy, s. 240.
w Z cller, O utlines... of G re ek P h ilo so p h y , s. 125.
" Z eller, O u tlin e s... of G reek P h ilo so p h y , s. 126.
k A k arsu , Allk re tile ri..,, s, 32.
101 L ae rte li Diogcies, VI. 8 de, A n tisth e n e sin, B rak d m a n la rn n o cu k lar
l k s iin d e y aasnlar. ded i in i yt.zar.

497
m asyla yetinilen hay v an larn yaayna benzer sad e b ir hayata ne
k ad ar ok yaklalrsa, o k ad ar m utlu ve erdem li b ir h ayata ka
vuulaca d n n d e idi.
Bu felsefe, g rld gibi, eitsizliki bir to p lu m a ve onun
eitsiziiki deerlerine k ar b ir tepki felsefesidir, ilg in tir ki bu
felsefe, yalnz eitsizliki dzene deil, fak at byle eitsizliki b ir
dzene yol aan fark llam , u ygar top lum a k a r b ir tepki olup,
farkllam am ilkel to p lu m u n eitliki dzenine du y u lan b ir zle
m in ifadesidir. N itekim A ntisthenes, eitsizliki u y g ar toplum un,
hkm et, m lkiyet, din, (b elk i de klelik) gibi eitsizliki kurum -
larn a kar olup,103 h k m etin , zel m lkiyetin, zorlayc sosyal ku
ra lla rn bulunm ad, sade yaanlan ilkel b ir a n a r is t toplum dan
yanayd.
Bu idealinin zam an n n to p lu m u n d a b t n to p lu m u kapsayan
b r lde gereklem esinin olanaksz olduunu an la m olm al ki,
idealini eyleme d nk etk in b ir felsefe biim ine sokam ayp, bu
eitsizliki tap lu m a b ir ks, bu eftsizliki to p lu m u n yoksun
luklarna b ir katlan, bu eitsizliki to plum dan b ir ka fel
sefesi biim inde iledi.
Byle eitliki, ilkel, sade b ir dzen tm o la ra k gerekleem ez-
se, bari byle b ir dzenin en m u tlu en erdem li h a y at salayaca
n kavrayan kim seler, m m k n olduu k a d ar b u h ay ata yaklak
bir hayat yaam aya bakm alydlar; Byle b ir h ay a tn erdem li, iyi
b ir hayat olduunu k av ray an larsa, ne ok yksek eref, servet, asa
let sahibi azlk kim seler, ne de fak ir geni halk k tleleri o lacak tr.
Antisthenes, A tina halk ktlesin in em peryalist m a c e ra la ra kapla
cak kadar byk ih tira sla r peinde kotuunu g rm t r. Laerteli
Diogenes'e inanacak o lu rsak , A ntisthenes, ktleye k ar duyduu g
vensizliini, Birok kim se sizi vyor diyen b irin e verdii, Niin
acaba, ne gibi b ir h ata y ap tm ki?l(Mcevab ile o rta y a koyar. Gene
Laerteli Diogenes'in D ioklesden ak tard na gre, A ntisthenes u
szleri s y le m itir:
Bir avu iyi a d a m la b t n k t le re k a r sa v a m a, b ir
avu iyi a d a m a karr b ir o rd u k t a d a m la b irlik te o lm a k
tan iyidir.1

^ B a k e r, Grcclc Pollllcal T lco ry ..,, s. 106.

im Russell, ...V estem Plilosophy, s. 240.
im L aerteli Diogenes, VI. 8.
105 L aerteli Diogenes, VI. 8.

498
 Ktleye gveni olm ayan A ntisthenes, P o iitik o s {Devlet Adam)
(P la to n un ayn adl eseriyle k a rtrlm a sn ) a d l eserinde ktlenin
siyasal dzeni olan dem okrasiye de s a ld rm tr.104
Y ukarda aktard m z szleri sylemi o lsu n olm asn, A ntist
henes in insan lar, b ir avu bilge iyi azlk ile, b ir o rd u kt okluk
olarak iki eitsiz g ru p ta grd kesin gibi. A ncak b u bir avu er
dem li bilge, iyi azlk, daha nce grdm z eitsizliki aristo k ra
tik d n rlerin ne s rd gibi, ne b ir a v u asil,107 ne b ir avu
zengin, ne de b ir avu e n te le k t e ld ir;"' y alnzca tu tk u la rn n k
lesi olm ayan, sade b ir yaam n en erdem li y a a m olduunu kavra
yp, byle yaayan kim selerdir, Kynik erd em e uygun yaay, yle
yksek n itelik ler ve yk sek yetenekler istem eyen, herk esin ulaabi
lecei b ir y aay tr, Gene de bu erdem e u la a n la r, b u hay at yaa
yanlar azlk trlar.

Byk ounluun eitli ih tira sla r p ein d e k o tuu eitsizk-

i b ir to p lu m d a, sade yaam n erdem ini k a v ra m kk b ir azl
n, b u k t gidii dzeltm ek gleri ve o la n a k la r olm ad iin,
top lu m u n eitsizliki deerlerini ve ay rm larn k k grm ek, top
lum sal, siyasal h a y a ta karm ad an , b u n la rn k t l k lerin e bula
m ad an 10 kendi h a y a tla rn yaam ak tan b ak a y ap aca k lar ey yok
tu r. te kynik felsefenin b ir ks, b ir k a, b ir katlan, toplu
lu k tan b ir k o p u p ayrl felsefesi o lm asnn, b o z u k lu k lar, eitsiz
likleri dzeltm eye alan eylemci b ir felsefe olam aynn nedeni
b u olm al.
A ntisthenes b u eitsizliki ku ru m ve d e erleri p ro testo eden
fik irleri yan sra, eitliki fikirler de ne s rm olm al. M lkiye
tin, devletin, d in in b ulunm ad a n a rist b ir to p lu m zlemi bunun
b ir iaretid ir. B ir dier iareti, k ad n lar iin e rd e m in erk ek ler iin
erdem le ayn olduu fik rid ir11 ki, A risto teles'in erkek cesaretini
em retm ek te, k a d n sa ita a t etm ek te g sterir. 111 eklindeki eitsizlik
i anlaynn ta b a n tab an a zdd olan b ir a n la y tr.

l04Ze!lcr, O u tlln e s... of G re ek P hilosophy, s. 125.

107 L aerteli D iogenes'e gre, (V I. 10 d a ) A n tisth en e s, e r d e m in re tile b ilir ol
d u u n u a s a le tin [se, (d o u ta n a sillerd e deil) a n c a k e rd e m li o la n d a b u
lu n d u u n u is p a ta k alk m .
" A karsu, A hlk r e tile ri,.., s. 34.
IIMA karsu, A hlk re tile ri..., s. 36.
n L aerteli D iogenes, V I. 12.
111 A ristoteles, P o litik a , I.IV .I3.

499
 A n tisth e n e s k y n ik d n n d a h a ok eitsizliki dzene k a r
p ro te s to la rn tem sil ederken, k y n ik d nn bu p ro te sto la rn
a r d n d a n gelen, eitsizliki d e erler yerine eitliki de erlerin su
n u u n u d a h a o k kynik felsefeyi g elitiren D ogenesde g r r z.

Sinoplu DOGENES ( . . 404-121)

L aerteli D iogenes'e gre, D iogenes, Sinoplu b ir b a n k e rin , m em

le k e tin d e n s rg n edilm i, so n ra d a kle edilm i oludur. A tinal
K se n e id a s'n k lesid ir."1 E fen d isi o n a felsefe ile u ra m a izni ver
mi olm al. K ynik o k u lu n en n l filozofudur.
* D iogenes'in Y unan eitliki d n n e katks kosm opolls
(d n y a v a ta n d a l ) fik rid ir. G eri A ntisthenes de, devletin b u lu n
m ad b ir to p lu m istey erek b u fik ri dolayl yolla sav u n m u olu
yordu am a, b u fik rin d o ru d an ve ak o larak ilk kez D iogenes ta
ra fn d a n ne s r ld n g r y o ru z. L aerteli Diogenes, S inoplu
kynik D iogenesin kendisine n ereli olduu sorulduu zam an, kos-
m opolislm (d n y a v atan d ay m ) dediini yazar.111 D iogenes bu n u ,
A tina v a ta n d a olm ad ve b ir s rg n olduu iin, h i b ir polisin
v a ta n d a o lam ayaca iin, vatanszm # anlam nda s y le m i ola
bilir, A ncak D iogenes'in dier fik ile rin e baknca, bu szc b u n
d an te b ir an lam d a, v atan d a o la n - olm ayan ayrm nn kalkt
ev ren sel b ir to p lu m u n yesi o lm a zlem ini belirtm ek iin syledi
ini anlarz.

D iogenes, A ntisthenes gibi, uyg arlam eitsizliki to p lu m u n

eitsizlik ve ay rm larn a k a rd r. K leler iinde de efendi y a ra d
ll bilge k im seler olduunu b e lirte re k ,1 kle-efendi a y rm n a k a r
d u ru r. P a ra d k n l n k t l k le rin anas o la ra k g rerek 111
zenginlie, dolaysiylc zengin-fakir ayrm na kardr. Asil dou,
eref gibi ay rm la rn , k t l n g sterm elik ssleri olduunu soy

ut L a e rte li D iogenes, VI.20; VI.30.

L ae rte li D iogenes, VI.4I; VI.63.
L a e rte li D iogenes'e gre (VI.30 d a ) O iogenes, kle klnp s a tlrk e n , kle
te lla ln d a n k e n d is in i s a ta rk e n k e n d isi iin b ir e fen d i s a ln a lm a k istey en
v a r m? tliye b a rm asn isteyip, k e n d isin i sa tn alan C seniadese, zgr
b ir h a la n n b ir kle d o k to ru n tle rin e uyuu gibi, e fe n d in in d e bilge
b r kleye ila a l e tm e si g e re k ti in i sylem i,
us L ae rte li D iogenes. VI.50.

500
leyerek,116 asil-avam ayrm ve eitsizliini yerm itir. K adnlarn ve
ocuklarn ortak l n savunup, rza gsteren b ir kadnla, onu ikna
eden erkein birli in d en b ak a evlilii [yani evlilik k u ru m u n u ] ka
bul etm ey erek ,111 kadn-erkek eitsizliini ve ocuklarn yetitiril
m elerinde eitim ve terbiye eitsizliini beenm ediini gsterir. Ni
hayet,
T ek d o ru to p lu m evren k a d ar geni to p lu m d u r. 1'*

d iyerek, vatanda-m etoikos, H ellen-barbar ayrm larna kar, kos-

m opolls fikrini, in san larn evrensel eitlii tem eline o tu rtm u olur.
K osm opolis fikri, sk e n d e r'in Asya seferlerinin ve evrensel bir
im p a ra to rlu k k u ru u n u n so n u c u o larak beliren, H ellenistik Devir
siyasal d n n n tem el k av ram d r. Ancak baz sofistlerde bel
li b elirsiz b u lu n an bu fik rin ," D iogenes'de duru o larak ilk belirii,
sk e n d e r'in seferinin etk isin d en ncedir. nk sk en d er seferine
l.. 334 te balam ve 323 de lm t r, Diogenes'in lm de ay
n y la ra sla r. Diogenes k osm opolis fikrini hayatnn son on yln
d a n nce o rtay a atm olm al. Son on yl iinde atm olsa bile,
sk e n d e r'in im p a ra to rlu u n u n polise sk skya bal siyasal d
n stilini bu kadar ksa b ir zam anda deitirm esi kk b ir ola
n a k olduu in, byk b ir olaslkla, Diogenes bu fik ri sk en d erin
fetih lerin d en nce, ya d a sk e n d e r'in fetihlerinden bam sz olarak
o rta y a atm t. Ama d ah a nce de belirttiim iz gibi, kynik dn,
H ellen istik Devrin olaylaryla atb a , ya da o n lardan nde giden bir
d n idi. K ynik d n polisin eitsizliki dzenini eletiren
fik irle r ne srerken, H ellen istik Devirde polisin, yani b u eitsiz-
liki dzenin k, kynik d n e uygun bir k ll r ve deerler
sistem i getirm itir,

B ark er, D iogenesin eitlik i d nn m lkiyetin kaldrl

m asn savunm a derecesine k a d a r gtrm olabileceini syier.IM
L aerteli D iogenesin a k ta rd n a gre, Sinoplu kynik Diogenes, or
ta k m lkiyetle ilgili o la ra k u n la r s y le m itir:
H er ey ta n r la r a a iltir. B ilgeler ta n rla rn d o s tu d u r; do st
la r a ra s n d a h e r ey o rta k tr; o h a ld e h e rey b ilg elere ail-
tir.12'
B u fik ir pythagorasc d o stla r arasnda herey o rta k tr fikrine

it. 117, m L aertili Diogenes, VI.72.

B ak. s. 346-351.
130 B a rk e r, G reek P o litical T h e o ry ..,, s. 107.
121 p e r le li Diogenes, VI. 32; VI.72.

501
b enzer b ir fikirdir. Sokrates'in p y th g o rasc la rla ilikili old u u n u
ne s re n le rin olduunu g rm t k . B u doru ise, so k ra tik okul
la rd a n b iri olan kynik okulun b u fik ri p y th ag o rasclard an alm ol
m as o lasd r. Y ukardaki biim iyle b u fikir, m lkiyetin h erk es iin
tm k ald rlm asn deil, bilg eler a ra sn d a kaldrlm asn d este k le
yen b ir Fikirdir. Diogenes d ev letlerin ve h e r t rl sosyal fa rk llk -
arn kaldrlm asn istedii D evlet eserin d e savunduu ideal toplu-
m unda, (P la to n 'u n Devlet'i ile k a rtrlm a sn ) m lk iy etin de h er
kes iin kaldrlm asn d n m o lab ilir. Ama zam annn to p lu m u
iin, yalnz bilgeler aras b ir eitlii ve yalnz bilgeler a ra s b ir or
tak m lkiyeti savunm u o lm a l.111
Bu noktad a Diogenes'in eitsizliki fikirlerine geebiliriz. Dio
genes zam annn sosyal ayrm ve eitsiz lik lerin i-red d etm ek le b e ra
b er, b u n larn yerine, bilgeler-cahiller ay rm ve' eitsizliini g etirir.
O d a A ntisthenes gibi bilgelii b y k k o u llara balam ayp, kynik-
e sade b ir yaam a balam akla b e ra b e r, byle b ir yaam n deeri
nin b ilincine varm o lan larn p ek k k b ir azlk olduu g r
n savunup, b u n lar ta n rla rn d o stu sayacak k a d a r s t n g rr.
O nun gpe gndz m um yakp, insan aryorum diye dolam as,
to p lan an halka, ben insan a ra d m , baya, alak k im seler deil.111
dem esi b u eliti tu tu m u n u n b ir b e lirtisid ir. Bylece in sa n la r, b ir
tak m larm tanr dostu sayacak, b ir tak m larn insan bile say m a
yacak kadar, aralarn d a u u ru m b u lu n a n ki eitsiz k am p a ayrm
o lur.
K ynikleri byle b ir ay rm a iten neden, fik irlerin in so k ra tik
kaynandaki eitsiliki m ay a yan sra, aa sta t l o ld u k la r

111 L aerteli Diogenesc (VI. 72 d e ) in a n rsa k . Diogenes h rszl da a n o rm a l

b ulm azm . B tn b u n la r o n u n zel m lk iy e te kar p e k sayg b e sle m e d i
ini gsterir.
D ier b ir kynik d n r olan Akln B irlii p o litikacs K e rd ik a s, II. Meli-
am bnda, servet eitsizliini Z c u su n v a rl n d an k u k u la n a c a k k a d a r y e
re r, (Africa, ...S p a rta n R evolutlo, s. 19).
L aerteli Diogenes, V I. 32,
A ynen L aerteli D iogenes'tlen, o n u n d e m o k ra tik p a rtin in n d e rle ri olun
r te m a g c E C s te r; halk d a lk a v u k lar saydn d a ren iy o ru z (V I.4 I).
L aerteli Diogunusu g v (V I.8 tle), A n tisth en e s de, A tin alIlara e e k le rin
a t olduu yolunda oy v erm elerim tle m i, b u n u sa m a b u ld u k la rn
sylediklerinde, fakat buna ra m e n A tin a 'd a ask e rlik bilgi ve te c r b e s i
olm ad halde, yalnzca seim le se ild ik le ri iin g e n era l o la n la rn b u lu n
duu n u sylem iir. Bu b ild irile r k y n ik le rin d e m o k ra tik e itlik te n yana
o lm a d k la rn n iaretidir,

502
iin, aa grlerek k rla n o n u rla rn , b ir st n l k konusu yara
tp, st n l k duygusu ile o n a rm a psikolojileri o la b ilir. A ntisthenes
de, D iogenesde ve dier k ynik d n rlerde g r len bu ayrm ,
yeni b ir eitsizlikilik t r d r. Yunan' d n n d e kuvvet ve ce
sa re ti asaleti, serveti, akl ve bilgiyi l a la n a y rm la rd a n sonra,
bu ayrm , bilge-cahil ay rm n n (en tellek t elist o lm ay an ) zel bir
t r , kynike sade, erd em li b ir h ayat yaayan-yaam ayan ayrm
ve eitsizliindir.
A ntisthenes ve Diogenes, k ita p la rn d a iledikleri sylenen m l
kiyetin, ailenin b ulunm ad b ir kom nist, b ir a n a r is t toplum ide-
alim ile, b u yndeki eitliki zlem lerini gelecein to p ik toplum u-
n a b rak m gzkrler.
K ynik d nte eitlik i kosm opolis fik rin e ram en, bilgeler
a ra s eitlik fikri ar b a sa r. B ilgelerin eitlii ise, eitsizliki bo
zuk dzene, genel, sosyal deil, bireysel, g ru p sa l b ir zm geti
rir.tB Siyasal b ir program , b ir eylem n erm em ilerd ir. rn e in bil
ge kiinin kle bile olsa, zgr ve doutan e fe n d i o ld u u n u savun
m ular, am a kleliin k a ld rlp kald rlm am as k o n u su n d a ak b ir
tu tu m taknm am lardr.

B u nedenlerden dolay. K aan, Sabinen k y n ik lerin ilk p role

te r filozof saylabilecekleri fik rin e karlk, b u n la r a p ro le te r etik e
tini koym ann g o lduunu syler.127 B u n u nla b e ra b e r Sabine da,
zengin-fakir, H ellen-barbar, zgr-kle, asil-avam a y rm la rn n kalk
m asn istem ek yerine, b u n la r ilgisiz kaln acak k o n u la r o la ra k g
ren kyniklerin eitliinin b ir nihilizm eitlii o ld u u n u syleyip,
[b u n a sefalette eitlik, d a h a d o rusu sadelikte eitlik dem ek do
ru o lu rd u ] Iynik o k u lu n b ir insan sevgisi, b ir sosyal k u rtu lu
retisi ne srm ediini b e lirtir.Ia \V indeIbant ise, k y n ik d n n
kosm opolis fikrinin bile, evrensel insan id eali o lu m lu ieriinden
y oksun olup, bireyi uygarln ykledii sn rla rd a n k u rta rm a y is
teyen [olum suz] b ir ierii o lduunu ne siire r.129

1:4 Sabini;. ...P olJtlcal T h eo ry , s. 137.

tu Kagtn, Tle G re n i Dlalofitc ... s. 233.
* Zcllrr, O llines... o f G re ek Philo^oply, s. 127.
1:7 K aan, T he G real D lalo g u e,.,, . 233.
K yniklerin tarilin ilk p ro le te r filozoflar sa y la b ile ce in i S a b in e . PolJtlcal
T heory, s. 137 d e s y lem iti.
13 Sabim.1, ...P o liliea l T heory, s. 137.
13 W indelbant, ...A nclent P lilo so p h y , s. 1<14,

503
 K ynik felseFe, m cto lk o s, kle gibi d n rlerin iledikleri halk
b ir felsefe olduu iin, zam ann aydn ve a risto k ra tla rn c a ilgi
grm em i, k m se n m itir. Bu yzden zam an larn d a s rek li b ir
etk isi o la m a m tr kynik d n rle rin . Ancak polisin k daha
nce k yniklerce ilenm i b iro k fik irlerin geliecei b ir o rta m , b ir
k lt r y a ra tn c a , b u ilk kaynaa b ak m a gerei d u y u lm u tu r. Ama
b u y ap lrk en k y n ik d n n en eitliki deerleri ih m al edilip,
d a h a ok eitsizliki deerleri nem le ele alnp ilenerek, birazd an
inceleyeceim iz sto ik felsefe g elitirilm itir.

I s o k r a t e s (i. t). 436-338)

Panhellenlzmit ve Emperyalizmin Szcs

. A tin a'd a b ir h ita b e t o k u lu am olan Iso k ra te s'in Y unan siya

sal d n n d ek i nem i, eitsizliki polis dzeninin k n g
r p , Y unan to p lu m u n u b u k ten k u rta rm a k iin u lu sal siyasal
birli in ve e m p e ry a list alm n gerei zerinde sra r etm esid ir.

Iso k rates, zam an n d a, Y unan d nyasnda polisler a ra s i sa

v alarn , Y unan d n y asn n Y unan-d (b a rb a r) dnyaya kar s
tnl n , p o liste sn fla r a ra s i savalarn, bu rju v azin in st n
ln k e rtm e k te o ld u u n u g r r. Bu iki alann b irb irin e bal
o ld u u n u k av ram o la ra k , eitsizliki dzenin b u genel kne
k ar, yalnz A tin a'n n deil, ( n k A tina em peryalizm i Pelopon-
nesos S avalar so n u cu n d a a rtk iflas e tm iti) b t n Y unan dnya
sn n b a rb a r d n y ay a em p ery alist b ir sefer aarak, eitsizliki d
zene yeni b ir h ay at izdii salanabileceinin fa rk n d a d r.

Polisin k n incelerk en , s o k ra te sden yaptm z a k ta r

m ada, s o k ra te s'in Y unan d n y asn d a ihtiyalarn k a rla m a ola
n ak la rn d a n yoksun, o ra d a n o ra y a avare dolap y a k a lad k la rn so
yan p ro letery an m , g ittik e k alab alk laarak , Y unan to p lu m u iin
b a rb a rla rd a n da b y k b ir tehlike haline geleceklerini sylediini
g rm t k .130

P ro letary an n d d m a n d a n d ah a tehlikeli b ir d u ru m a gel

m ekte olduunu syleyen so k ra te s, devam la b u n la rn b a r b a r l
k elerin istilasn d a k u llan lm asn , b a rb a rlarn lkeleri ile Hellenlc-

IM B a k . s. 487.

504
rin lk eleri a r a sn a ta m p o n b lg e le r e y e r le tir ilm e le r in i tlem i-

so k rn les bylece, e i t s i z li k i Yunan toplum unun, eitsizlikte

ary a gidii sonunda, eitsizliki dzeni ykacak k ad ar kalabalk
laan sefil ktleleri, b ir sa fra gibi Yunan dnyasnn dna atarak ,
eitsizliki dzeni b a tm a k ta n k u rta rm a k ister. B unun iin l. . 380
de syledii olym pik sylevi Panegyrikos'da, polis iinde partj sa
v alarn ve p o lisler aras i savalar knayarak,
...B izim iin b irle m e k ve b a r salam ak b a r b a r la ra k a r
b ir s a v a la b irle m e d ik e m m k n d e ild ir... Sava
m m k n o ld u u k a d a r en k sa zam an d a sn rla rm z d a n k
tay a a k ta rm a y grev e d in m e liy iz ... ^
dem ekte, A tina ile S p a rta nn birleip tr a n a b ir sefere girim eleri
ni istem ektedir.
B u sylevi verdii s ra la rd a , H ellasn genel k lt r dzeyini
y kselterek, H elias'a b y k hizm etleri dokunan A tinann, bu b a r
b a rla ra k ar y aplacak sefere n d erlik etm esi gerektiini syler
k en ,'" so n ralar, federal b ir Y unan yneticisi yerine, bunun gerek
lemeyeceini grnce, Y unan polislerini zorunlu b ir b irlik altnda
bu n a yoncltecek b ir Y unan polisleri ittifak generali aram aya ba
lad. B unun iin srayla Plaeral fason'a, Teselyal T agusa, Syraku-
sa h D ionysosa, S p a rta lf A rkhidam os'a b avurdu. B unlar m idini
yerine getirem eyince, H ellen olup olm ad ta rtm a l b ir ulusun,
M akedonya'nn kral o lan II. Filip'e .. 346 ve .. 338 de yazd
iki P hilppos ile b a v u rd u .11*
ra n 'a sefer yaplnca Y u n a n n zenginleeceini, ayak takm
na i ve to p rak salanacan, lkeye sosyal ve ekonom ik hu zu r ge
leceini belirtip ,
...b a r la ra [i sa v a la rd a n z a ra r g re n zenginlere, b u r
ju v a la ra ] , m lk le rin in m cyvalarn gvenlik iinde lopla-
m a, d i e rle rin e [p ro lo le ry a y a ], d m a n la rm z d a n byk
se rv el k a z a n m a y a m u k te d ir k la c a k tr. 1

111 Is o k ra te s , P hilp p o s, 120-123 d e n .

K aan, T h e G read D ialogue..., s. 140 da.
,J Is o k ra te s , (G eorge M orlin}, P an e g y ric u s, 133-134; 167-174. (L oeb Classicai
L ib ra ry ) den. K aan, S o u rc e s ..., s. 250-251 de.
I3) Iso k ra te s, P a n c g y rik o s'u an ,
T erc m e , (Y u n a n ei S ays I. cilt, s. 492, T rk a n Uzcl ev irisi)
154 B a rk er, G re ek Folficat Teory..., s. 104.
3S ts o k ra le s , P a n e g y rlk o s, 182 den,
K aan, T h e G re a t R iafoguc..., s. 139 da.

505
der. B u n la ra bakarak, tso k ra te sin tra n 'a alacak b ir seferi k-
k rtm a sn d a k i asl nedenin, polis iinde snflarn eitsizliini (b u r
juv azin in st n l n ), polisler a ra si eitsizlii, (A tina'nn st n
ln. S o n ra d a n im knsz g rerek bu isteinden vazgemi gz
kr) Y unan toplum u ile Yunan-d to p lu m la r aras eitsizlii (Y u
nan st n l n ) srdrm ek o ld u u n u syleyebiliriz. so k ra te s
de, A tina ile S p arta'n n aklszca b irb irle riy ie savarken, Asyayt s
m rm eyi ihm al ettiklerini sylem esinde13* grld gibi, bu am a
larn ak lam ak tan k an m am ak tad r. Ama so k rates bu am ala
rn y anna k u tsal baz am alar da k o y m ak ve byle b ir seferi h ak
l g sterm ek gereini de d u y m u tu r. ta ly a'n n elden ktn, Si
cilya'nn kle edildiini, birok H ellen p olislerinin b a rb a rla rn el
lerine b ra k ld n 1 syleyerek, sefere b ir Hellen uluslarn k u rta r
m a h av as verm ek ister.

A tinallar y a b an c la r e v le rin d e h i z m e t i [k le] o la ra k k u l

lanrken, A tina m tte fik le rin d e n b i n l e r c e k i i n i n y a b a n c
la rn klesi o la ra k y a a m a sn a gz y u m u y o rla r. ^

deyip, H ellenlerin doutan kle y arad ll, kadnca, savata l-

nersiz, lks yaayl, d ejenere h a lk la r olan b a r b a r la n ynetm e
sinin b ir h a k ve b ir grev o ld u u n u syler.110

so k ra te s, H ellenleri b a rb a rla ra k a r o rta k b ir seferde b irle

tirm ek iin, bu H etlen-barbar ay rm n a dayanan eitsizliki ta s a r
snn gerekli b ir paras olarak, p an lellen ist fikirler gelitirir. Ama
so k rates panhellenizm rk ilkesine d ay an d rm an n tehlikesinin
fark n d ad r. Bu en azndan Dor, lo n ay rm ve blclne, gide
rek dier blclklere yolaacak tr. B unu nlem ek iin,

|)s ts o k ra le s , Panegyrikos, 133-134 den,

K aan, S ources..., s. 249 da.
i" s o k ra te s . Panegyrikos, 133-134 den,
K aan, S o u rc e s..., s. 250 de.
I!t s o k ra te s , Panegyrikos, 124 den.
K aan, T he G rent D lalogue.,., s. 137 de.
,M s o k ra te s , Panegyrikos, 181 den,
A r i s t o t e l e s , R le lo r ik , 111.9 d a .
110 s o k ra te s , Panegyrikos. 131-132; 181-182 den,
S c h l a i f e r , G r e e k Tl curie.s oT S l a v e r y , . , ,
Finlcy (^d.). Slavery in ClnssiciU A U qlly..., s. 93 de.

506
 H cllenler ad b ir rk deil, b ir zeky b e lirtir, H ellen ler
'a d bizim le o rta k so y d a n g elenlerden ok, k lt r m z e k a
tm anlar b e lirtir. 141

diye, panhellenizm ini k lt rel birlie, Hellen st n l n kltrel

st n l e balam olur. Byle b ir tu tu m onun d a h a so n ra Hellen
rk n d a n olduu tartm al olan M akedonyay H ellen birliini kur
m aya dav et edebilm esini m m k n k lm tr. H ellenlii, Hellen kl
t r edinie balam ak, bu k lt r benim sediini h er iddia edun'n
Hellen saylm as gibi b ir tehlikeyi de b e ra b e rin d e g etirir. Bu teh
likeye k ar Iso k rates, bu k lt re k atlm a yeteneinin h e r u lu sta
olm ayp, en st n derecede H ellen u lu slarn d a olduunu syleye
rek, gerekli tedbirleri alr; k lt re l ayrm h em en a rk a sn d an rk
ayrm izler.u
Panhellenizm , Peloponnesos S av alarn d an so n ra nem kaza
nan b ir akm olm u tu .3 B u ak m n b a szcs idi Iso k ra tes. So
fist G orgias da onun fikirlerine b enzer fikirler sav u n m u tu grd
m z gibi.144
D p o litik ad a em peryalist id d e tte 'b ir eitsizlik ten yana olan
s o k r a te s in A reopagltikus eserin d e, i p o litik ad a bu em peryalizm
den enok y ararlan acak olan b u rju v azin in p a ro la s olan servete
gre p ay la trc eitlik ten y a n a o ld uunu g rrz. B u konuda,
siyasal h a k la n servet sn fla rn a gre datm olan Solon ve Kle-
isthen es an ayasasna (zam an n d a b u n la ra atasal anayasa deni
y o rd u ) hayran d .
II. F ilip e Yunan birliini salam as iin aslnda kendileriyle
k o n u m a n n kim seyle konu m am ak dem ek olan k alab alk m eclis
leri ikna etm ede vakit k aybetm em esini tleyiinden1" anlalaca
gibi, so k ra te s'in dem okrasiye, ktleye inanc y o k tu r. Bu yzden
zam an d em o k rasilerin in deersizin y a ra n n a ileyen146 saysal
elilik ilkesine ve k u rra sn a k ar, paylatrc eitlik dedii [b

ii Is o k ra te s , P a negyrikos, 50 den,
K a a n , T h e G re a t D lalogue..., s. 137.
u K a a n , T h e G re at D lalogue..., s. 137,
K a a n , T h e G reat D lalogue..., s. 136.
144 M nsel, E ge ve Y unan T arih i, S, 177 ve bak. s. 329.
145 Is o k r a te s , PhU ppos, 13 tlen.
K a an , Tfe G reat D ialogue..,, s. 144 de.
u* Is o k ra te s , (G eorge N orlin ), N lk o k les, 11-26 dan.
K a an , S o u rc e s..., s. 256 da.

507
 /

P lato n ve A risto teles'in o ra n l eitlik dedikleri t r b ir e itlik tir]

eitlii ve o lig a rik seim ( k u rra deil) aracn yeinler. A tasal
a n a y a sa la rn h azrlay clar d a o n a gre,
yiyle k t y e a y n eyleri layk g rm ey i h a k s b u la ra k
re d d e d ip , b u n u n y e rm e , d lle rin ve c e z a la rn h e rk e sin li-
yakatiit g re v e rilm e sin i yeginlediler. e h ri, m e m u riy e tle
ri, b t n v a ta n d a la r a ra s n d a k u rra ek m e ile d o ld u ra ra k
d e il, ... d e v le tin h e r grevi iin e n iyi ve e n m u k te d irle ri
se e re k , bu ilkeye g re ynettiler.

devam la, m e m u rla rn k u rra y erin e,seim le a ta n m a la rn n d a h a iyi

olduunu syleyen Iso k ra te s, h a lk n yalnzca m e m u rla r atayp, g
revinde b a a r g sterem ey en leri sorg uya arm asn, b u yolla ra
m an ve m lk y e te rli o la n la rn k en dilerini h alkn hizm etisi ola
rak devlete h asre d e b ile ce k le rin i syler.1"
Bylece Iso k ra te s, h alk ta ra fn d a n denetlenip, zenginler tara
fn d a n y netilen dzene .d em o k rasinin ilk d e v irle rin d ek i dzene
d nlm esini iste r. O da A ristoteles gibi, eitlik ten sz edip, eitsiz
lii sav u n u r; d llerin liyak ate gre datlacandan sz edip, si
yasal h a k la r d a tm a d a serv eti l alr. Bu tu tu m u n u , fakirler
alrk en zeng in lerin avclk, atletizm , felsefe ile u ra p ,w kendi
lerini siyasal erd em ce y e titirm e olana bulacaklar g ryle des
teklem eye a lt.
s o k ra te s'in , siyasal h a k la rn servete gre datld bu rju v azi
nin stU nln salayan lm l b ir dem okrasiden (a ta s a l anaya
sadan) m id in i kesince, N ik o k les eserinde, m onariye dndn
grrz. M onariyi, eitsiziiki b ir dzeni en iyi salayacak b ir yne
tim biim i olabilecei iin y e in lem itir.*1'
...m o n a r ile r e n y k se k d l en y k se k a d a m a v e rirle r.
O n d a n so n ra k i e n y k se k d l , o n d a n s o n ra k i e n iyi ki
iye, ve ayn o ra n la Uncye, d rd n c y e ve byle gide
c e k b iim d e v e r irle r... sa lam kafal kim , d e e rin in , b ir y
n n g r lt s a ra s n d a kaybol m a k ta n sa ... ( ta k d ir edile
cei b ir y n e tim i s e ;m c z ) ... 150

1(7 Iso k ra te s, A re o p a g ilik u s, 39-45 den .

K aan, S o u rc e s ..., s. 253 de.
Iso k ra te s, A re o p a g ilik u s, 39-45 den,
K aan, S o u rc e s..., s. 255 de.
>w K aan, T h e G re a t D lalo g u c..., s. 140.
I!fl Iso k ra te s, N ik o k les, i 1-26 d a n .
K a an , S o u rc e s..., s. 256.

508

I
 G rld gibi so k ra te s, dnnn her ynnde tutarl
o la ra k eitsizliki fik irle r edinm i olan d nrdr. O nda eitsiz
liki d n n em p ery alist b ir iddete ulam son rpnlarn
grrz. E itsizliki dzenin yklm asn nlem ek iin giritii
azim li m cadeleler, (ta b i sa lt o istedii iin deil, u lusal ve ulus-
la ra s k o u llar buna olgunlat iin) meyvasn verm i, Hellen
birliini kurm ay a davet etti i M akedonya, Yunan kuvvetlerini' ye
nip, t.. 337 de K orinthos D irliini ku ru p , bu birliin ra n a bir
pan h ellen ik sefer am asna k a ra r verm esini salam tr. Bylece
ts o k ra te s in eitsizliki d ilek lerin in b ir ksm, b ir s re iin gerek
lem itir. B ir ksm gerek lem itir nk, so k ra te s barbarlar
H ellenlerin h elo tlar yaplsn dnde bulunduu halde, sken
der, tam zddna o n lara eit m uam elesi yapm tr. Dilekleri bir
sre iin g erek lem itir nk, skender, t.. 334 de giritii pan
hellenik seferini . . 330 da (b e yl sonra) sona erd irip , Yunan
erlerin i terh is e tm itir.111 Bu yzden Yunan to plum unun o rta k em
peryalizm i k sa m rl o lm u, ask erlerin dnyle polis ii snf
la r aras ve polisler aras i sav alar Rom a egem enliine kadar s
r p gitm itir.

S K E N D E R
K osm opoIU lzm in K u m c u su

B ir d n r olm ad halde, eylem i ve Make-

donya im p a ra to rlu u n u k u ra rk e n izledii p olitikas ile ve de kur
duu to p lu m u n Y unan yaay ve dnne getirdii yeniliklerle,
H ellenistik D evrin d n zerine en byk etkiyi yapm bir
devlet ad am d r. Bu etk i, polisin eitsizliki a y rm la rn a kar, po
lis dzenini y k arak ve evrensel b ir im p a rato rlu k k u ra ra k , yeni
eitliki fik irlerin gelim esine o rtam hazrlam as eklinde oldu.
Aslnda III. sk e n d e r (B yk sk en d er), hellenik k lt r n s
tnlne tam b ir inan besliyordu. Asyaya bu in an la h arek et et-
m i,ISI bu sefer boyunca k u r d jr m u olduu pek ok ehirle, Hellen
k lt r n n to h u m larn ekip, b u ra la rd a y aylm asn salam t,151
B alangta, hellenik k lt r ve (M akedonyay d a iine alacak bi
im de geni anlam yla) H ellen ulusunu st n g r y an sra, di
er k lt rle ri ve dier u lu sla r aa grm olm al. Ama byk

151 M anscl, E ge vc Y u n an T a rih i, s. 517.

m F erguson, G re ek In p e n u lism , s. 133.
,sa M nnscl, Ege ve Y unan T arih i, s, 421,

509
b ir im p arato rlu k k u rm a ta s a la n ve dier u lu slar y ak n d an tan
m as, bu inanlarnda kk l deiiklikler y a ra tm a b en z er.154 Fe
tih leri geniledike, im p a ra to rlu u n kk g a rn izo n la rla bu lke
leri elinde tutm as ans azalyordu. Bu du ru m d a b ir de Helenle-
rin, Hellen doutan efendi, b a rb a rla r doutan kledir eklinde
ki b a rb a rla ra kar klsik nyargsn ve tu tu m u n u s rd rm e k , b
lc, paralayc, ykc o lu rd u .
Bu yzden skender, k sa zam anda, byle blc b ir nyarg
yerine, yeni, birletirici b ir yarg sunm ann gereini d u y a rak , ho-
m oia (kalplerin birlii) fik rin i ne atm t.1 Bu, evrensel k ard e
lik fikrine yakn, eitliki, b irletirici b ir ilke idi. Bu ilkeye uygun
o larak skender, yendii Asya uluslarn a, zellikle y ak n d an tan
ynca hi de H ellenlerden aa y etenekte grm edii P erslere, aa
u lu s deil, eit m uam elesi y apm aya balad. O rd u su n a Pers asili
genleri ald,1* Pers sa ra y p ro to k o l n kabul ed ip ,1 P ers asillerini
saray evresine soktu. P ers asillerinin kzlar ile M akedonyalI as
kerlerin evlenm elerini k k rtt.1*8 Bu d avranlar, M akedonya asil
lerinin rencide olup, ken d isin e kar b ir ayaklanm a h a re k e tin e gi-
rim elerin d el!, grdm z gibi, A ristoteles'in H ellenleri d o st ve
a k ra b a la r olarak grm esi, b a rb a rla ra hayvan ve b itk ile re sahip
o lu r gibi sahip olm as1 k o n u su n d a dikkati ekm esi gibi se rt tep
kilere yol at.

Aslnda ise bu d av ran lar, skender'in, u lu slarn , insanlarn

evrensel eitliine inan cn d an ok, askeri, siyasal zo ru n lu lu k la rn
b ir gerei idi. sk en d erin, b irlii salayan k u ru lu eitsizliki dze
ni, kendi em ri altna a la ra k olduu gibi srd rm ek iin, bu dze
nin ynetici ulusunu ve ynetici snflarn safn a ekip kendine
balam as, akllca izlenen b ir p o litik a idi. Yoksa sk e n d e rin evren
sel insan kardelii gibi eitliki b ir ideale sahip old u u sylene
mez. B tn uluslara ve h e r sn fta n kim selere deil, feth etti i yer-

>*< Ferguson, G reek Im periaU sm , s. 135-136.

i*1 Mtler, The L oom of H lsto ry , s. 28.
If* PlUarque [P lu ta rk h o s]. { H a y d a r R fat), sk e n d er, L X III.
sta n b u l, Dn ve Y arn T erc m e K lliyat, 1935.
w Bosch, H ellcnlm T a rih i..., s. 77.
s* P lutarkhos, skender, X C II.
Bosch, Hellentom T nrili..., s. 123 de, sk e n d e rin S u sa 'd a on b in M ak ed o n
y a l I y P srs k a d n l a r y l a e v le n d ird i in i syler.
!W P lu tark h o s. skender, L \ I X - LXX,
I3;k. s. 455-45*.

510
 /

lerde ynetici sn f d u ru m u n d a olan st sn fla ra , a sille re eit mua

m ele yapt akld an k arlm am ald r.

B unun dnda, a lt sn fla ra kar byle e itlik i b ir toplum un

izlerini grem ediim iz gibi, saray hizm etlerini k lelerin e y ap trd
n,41 ask eri k a rla rn a uygun bulunca, r a n se ferin d e olduu gi
bi, yendii u lu su n b t n erk ek lerin in k ltan geirilm esini em re
debildiim reniyoruz.141 P lu ta rk h o s'a gre s k e n d e r b t n arap-
la ra k a r pek m a ru r idi.u H ellenik u y g arlk larn y n eiricisi, su
taycs klm olduu Y ah u d ileri ve M srllar d a kle u lu slar
o larak grm o la b ilir.'6*

te ta ra fta n , M sr fethinde. T anr A m on'un ra h ib in e gidip,

ona kendisini T an rn n olu diye a rttra ra k , ta n r iln ettirm e
si,1 egem en olduu u lu sla ra , b u n d a n byle k e n d isin in ta n r bilinip,
ken d isin e ta n r h rm e ti gsterilm esi y olunda e m ir le r gnderm esi,w
onun tem elde in sa n la rn evrensel eitliine in a n a n b iri olm adn
gsteren ia re tle rd ir. B u n u n la b eraber, k en d in i ta n r o la ra k sunu
u, o n u n d ah a ok eitlik i im p arato rlu k p o litik a s ile ilgilidir. Ken
dini egemen u lusun m o n ark deil, b ir tanr o la ra k g stererek , Ma
kedonya dahil, b t n u lu sla rn kendi yksek yneticilii altnda
eit u y ru k la r olduunu b elirterek , M akedonyalIlara ve Y unanllara
kar dier uluslar e it kln y asallatrm ak , ta b i u lu sla rn ise,
b ir b ak a ulusun egem enlii a ltn d a b ir ulus o lm ay p , b irb irin e eit
deerde eitli u lu sla rn b ir m on ark a bal u y ru k la r o ld u k lar inan
cn vererek, ynetim ine k atlan m alarn sa lam ak iin d i,1*7

Evet skender, ite bu askeri, siyasal e m p e ry a list zorunluluk

lar karsn d a, H ellen k lt r n n , hellenik u lu s la rn stnl fik

141 Bosch, flellen izm T a rih i..., s. 110.

142 P lu ta rk h o s, sk e n d e r, LI.
P lu ta rk h o s, sk e n d e r'in . M akedonya'ya kar a y a k la n m a la rn d a do. Theba'-1
yi b a ta n b a a y k trp , al b in d e n fazla Thcbn ivi ld r p , o tu z bin k a
d a rn kle o la ra k sa tt n y a z a r (XV ),
'P lutarkhos, sk e n d e r, X X X IX .
'** F e ra u so n , G re ek Im p e ria lism , s. 35-136.
,s5 P lu ta rk h o s, sk e n d e r, X X X V Itf,
1(4 P erguson, G reek Im p e ria lism , s. NO.
M ansel, E ge ve Y unan T arill, s. [46: K orinlos B irlii t.O 323 [e sk e n d er'i
T an r o la ra k tan d n re sm e n b ild irm iti.
jnT rc rg so n , G reek Im p e ria lism , s. 147 de de s k e n d e rin elier u lu sla r eil
sayn kendini Inn k rm ak y;s:llal irdiini s y ler,

511
rini b ir y an a b ra k a ra k , im p a ra to rlu u n salam d a y a n ak lara daya
np, s rek li o lm as iin, u lu slarn , k lt rle rin k a rm a s politikas-
izlemeye b a la m tr.
Bu p o litik a s so n u n d a , gerekten H ellenlerle d ier u lu slar ara
sn d a b ir rk sa l, ve k lt re l k ar/n a olm u, b u k a rm a sonunda,
rk sal h ellen ik u n s u r sayca az olduu halde, h ellen ik k lt r n p a
y b y k o lan b ir h e lle n istik k lt r d o m u tu r. B u n u n son u n d a da,
Y u n a n ista n d a n H in d is ta n 'a k a d a r Y unanca dili konuulm aya ba
la n m tr. Bylece b u ra la rd a yaayan ayn dili konuup, ayn kl
t r edin m i k im se le re , barbar dem ek tem ellerin i yitirdii iin,
H ellen -b arb ar ay rm ve eitsizlii yava yava silinm eye balam
tr.
A ncak bu geni blgede, Y unanca k o n u u p Y unan k lt r edi
nenler, u lu sla rn y aln zca st tab ak alar ve zellikle de aydnlardr.
Bu d u ru m , h e lle n istik k lt r n u lu sla rn st ta b a k a la r aras br
k lt r o lm asn a, d o laysiyle bu k lt r n getird i i eitliki fikirle
rin, yalnzca s t ta b a k a la r a ra s eitliki fik irle r o lm a larn a ve yal
nzca s t ta b a k a la r a ra sn d a yay lm alarna yol a m tr. B u yzden
H ellenistik D evrin k lt r ve felsefeleri, o n ca eitlik i ilkelere sa
hip o ld u k lar h ald e, d aim a eitsizliki, eliti y n leri olan felsefeler
o lm u lard r.
Y unan d n n d e soy u : dnce, felsefe o k a d a r gelitii
halde, eitlik i d n , eitliki deerler ve eitlik i fik irler gelie-
meyip gdk k a lm la rk e n , sk en d er, ar eitsizliki Y unan poli
sini, b u n a ilikin o la n polisin u fuklaryla sn rl d n ykp, e
itli u lu sla rn geni te k b ir siyasal b irim a ltn d a to p lan d k lar top
lum u g erek letirin ce, eitlik i fik irler ve d e erler yerden biterce-
sine belirip, hzla gelim ilerdir, tsk e n d erin Y unan dnne et
kisi ve hizm eti b u ynde o lm u tu r.

H e lle n istik D evir F elsefeleri

E p ik u ro s c u ia r ve S lo ik ie r

Polisin km eye b alam asyla, eitsizliki po

lis dzeninin eitsizlik i deer ve fikirleri de km eye balam , es
ki d eer sistem i y klnca, o rta d a kalan Y unanl, fikirlerini dayan-
drabilecei yeni felsefelere, davran larn dayandrabilecei yeni
deerlere ihtiya d u y m u tu r. B u intiyac k a rla m a k iin, H ellenis
tik devirde iki yeni felsefe o rtay a kar. E p ik u ro sun felsefe okulu
epikuroseu okul vc Z enonun stoik okulu.

512
 Polis yk ln ca o rta d a kalan bireye, d av ran larn d a rehberlik
etm ek zere, ep ik u ro scu okul, polisten d ah a d a r b ir sosyal birim
olan d o stlu k evresini, ve d o stlar a ra sn d a eitliki ilikileri ve de
erleri tlerken, stoik okul, polisten d ah a geni b ir sosyal evre
yi, evrensel in sa n lk toplum unu, in s a n la n n evrensel eitlii Fikrini
ne s rd . B u FelseFelerin bu eitliki yn leri yannda, epikuroscu-
ln eitlii d a r b ir d o stla r evresi ile snrlam as, stoikliin, ev
rensel b ir e itlik fik ri ne srm ekle b e ra b e r, b u eitliin yalnzca
bilgeler a ra s b ir e itlik o lduunu sylem esi ile, eitsizliki ynleri
nin b u lu n d u u n u d a grrz. Bu eitlik i ve eitsizliki ynleri,
H ellenistik d ev rin s t snflar, ay d n lar a ra s kosm opolitizm ine uy
gun d y o rd u .

E PK U R O S (. O. 341-270) ve E p lk u ro s c u ln r

E p ik u ro s, doa felsefesinde D em o k rito s'u zleyen bir dnr

d. M atery alist doa felsefesine ilikin ve o n u n la tu tarl b ir ahlk
felsefesi gelitirm eyi baard.
Ona gre evrende m adde ile b o lu k vard. M adde olmayan bir
varlk y o k tu . R u h bile, ok ince p a r a c k lard a n m eydana gelen, var
l bedenin v arl n a sk skya bal o lan b ir m adde idi ve ruh
cisim sizdir d e y en ler budalaca birey s y l y o rlard .1"
E p ik u ro s, ta rih felsefesinde de D em o k rito s'u an d ran b ir teo
riye sah ip ti. B u teori, balangta ilkel, avare b ir hayat yaayan in
sanlarn , dam y apm a, rt n m e gibi yeniliklerle, uygar hayata adm
larn atp , yava yava gelitiklerini syleyen b ir evrim teorisidir.IW
Bu evrim teo risi iinde, devletin kayna h a k k n d a szleme teori
sini su n m u tu r, n c e le ri o rta k k ar anlay olm adan birbirleriyle
m cadele eden in san lar, zam anla, o rta k k a r duygusuyla, tehlike
lerden b irlik te kanp, b irlik te alarak , d ah a fazla haz elde e t
m ek am acyla, szlem eyle devleti k u r m u la r d r w
A dalet K endiliinden h i b ir la m a n v a r o lm a m tr. B t n
h u k u k , h erh an g i b ir yerde, ve h e rh a n g i b ir z am an d a top

14* E p ik u r [o s ], (H a y ru lla h rs), M e k tu p la r ve M a k sim le r,

sta n b u l, R em zi K ilabevi, Y unan ve L a tin K l sik le ri, 1962.
H e ro d o to sa M ektup, s. 48-49.
1WS abine, ...P o litic a l T leory, s. 135 du, d oal a y k la n m a y a n d ra n bu ta rih
teo risin i, E p ik u ro s 'u n E m p ed o k les'd cn ald n s y ler.
170 von A ster. H u k u k F elsefesi D e rsleri, s. 156-157.
O kantlan, U m u m i A m m e H u k u k u , s. 328-329,

513
 lum inde k tlk e tm e m e k vt: k t l k g rm em ek in
yaplm b r anlam adan b ak a birey deildir.111

Bu deyi, o n u n b ir h u k u k k u rallar to p lam olan devleti de szle

me eseri k u ru lm u b ir birlik olduunu d n d n gsterir. H u
k uk ve devlet szlemeye d ay an d rlrsa, o k lu k bunu, (szlem e
eit ta ra fla rn k arlk l rzalarnn eseri olduu iin) eitliki fi
kirler izler. N itekim ,
Genel o la ra k a d a le t h e rk e s iin e ittir . n k k a rl a
day an a n b ir toplum iin fa y d a ld r. 1

diyen E p ik u ro s, ad aletin tem elinde e itlik ilkesini grr. Ama bu

eitlik ilkesini sonuna k a d a r izlem ez:
...h e r m em lek etin zellik leri y a d a g e re k li b a k a d u ru m
la r yznden, [a d a le t] h e rk e s iin e itlik o lm ayabilir.
B ir to p lu m iinde k a rlk l ih tiy a la r b a k m n d a n fayda
l o ld u k la r kanunilin frtjrUijJryfa k a b l e d ilm i o lan yasn
h k m le ri, herkes b u n d a e it h a k a lm a s a bile, a d a le te uy-
g u n d u r. Am a e er b iri b i r to p lu m iinde k a rlk l fa y d a
la n m a la ra aykr b ir yasa k o y a ca k o lu rsa , bu yasa a sla a d a
letli deildi r.,7>

Y ukardaki szlerinde E pikuros, zel ve gerekli baz d u ru m la rd a

yasalarn h erk ese eit olm ayabileceini kabul e tm ek te d ir. Ama bu
eitsizlie de b ir sn r izer; yasann k arlk l faydalanm a ilkesi
ne ay k n olm am as. Buna gre, in sa n la r a ra s ilikilerde, yasa,
ilikileri, eit olm asa da, m utlaka iki ta ra fn d a y a ra rn a olacak bir
biim de dzenlem elidir. B u, b ir b ak a deyile, y a salarn ta ra fla r
dan birin i am a, dierini ara o la ra k alm am as dem ektir. E p ik u
ros, a-ka belirtm em i olsa da, b u a-dalet anlay, Y unan'm kleyi
ara sayan klelik anlayn h u k u k d b ra k p a d a le tsiz .b u lu r;
eer E pik u ro s adaleti yalnz zgiir in sa n la r iin sz konusu b ir ku
rum olarak grm em ise.

E pikuros ksaca, in san lar a ra sn d a o rta d a h i b ir o rta k iliki

yokken, byle bir iliki kurulunca, b u n d a n ta ra fla rn y a rarla n m a
derecesi farkl da olsa, eer az y a ra rla n a n , b u ilikiden nceki du
rum undan iyi b ir d u ru m d a ise, ilikiden nceki d u ru m u n d a n kt
b ir durum a dm em ise, ilikileri bu ynde dzenleyen b ir yasann

1,1 E p ik u ro s, M aksim ler, 33.

E pikr, (H a y ru lla h r s ) , M ektuplnr ve M a k sim le r iinde,
171 E pikuros, M aksim ler, 36.
m E p ik u ro s, M aksim ler, 36; 37.

SW
adaletli saylabileceini kabul ediyor gib id ir. B ylece onun, huku
ku ve devleti szlem eye d ay an d rd halde, eitlikiliinin b ir
n ok tad an teye geem ediini, eitsizlie de b ir snr ektiini gr
m oluruz.
Onu sn rl b ir eitlik anlayna g t ren yo llard an biri ta rih
gr ise, davlet, h u k u k gr ise, dieri in san psikolojisine ve
ahlk felsefesine ilikin grleridir. E p ik u ro sa gre,
istek le rim izin b ir ta k m la r doal, b ir ta k m la r ise b o
tu r. Doal o la n la rn b ir ta k m la r z o ru n lu , b ir ta k m la r
ise yalnzca d o a ld r [z o ru n lu d e ild irle r]. 114

Doal olan isteklerim izden, ih tiy alarm zd an zo runlu olanlarn

k arlan m am as m utsuzluk, k a rla n m a s m u tlu lu k verir. Doal
olup zo ru n lu olm ayan istek ve ih tiy a la rn z , karlan n ca m u tlu
luk v erd ik leri halde, k arlanm aynca (z o ru n lu o lm a d k larn d an )
m utsu zlu k verm ezler. Genel o la ra k doal iste k ve ihtiyalarm z
k arlam ak kolay olduu halde, b o o lan ihtiyalarm z (E p ik u
ros b u n u n la lks ihtiyalar ve ih tira sla r k a ste d iy o r olm al) k a r
lam ak g t r.17* stelik, b u n lar k a rla m a k iin u ram ak, insana
h uzu rsu zlu k ve m utsuzluk verir.

E p ik u ro s, b t n bu psik o lo ji teo risin i, sade, az m asrafl b ir

biim de yaam ay, kt o lan ak lar iinde azla yetinm eyi ifade eden,
kendi ken d in e yeterli olma y ou b u la m a y n c a azla yetinip, az
ho g rm ey i176 tlem ek iin k u ra r. B u n lar b e lirttik te n sonra da,
ahlk n n tem el ilkesini o rtaya k o y a r :
H ereyin b a n d a en b y k zen g in li im iz o lan l l l k
g e lir ... b t n te k i e rd e m le rin k a y n a d r. 1

Polis k u ru lu rk en k i snf a tm a la r srasn d a beliren ll

lk erd em i, Y unan toplum unda ta rih boyuncu ikinci planda k ala
ra k s r p , polisin k srasn d ak i sn f a tm a la rn d a yeniden
b irin ci p lan a km tr. stelik polisin k nem li derecede eko
nom ik y o k su n lu k la r b erab erin d e g etird i in d en , b u erdem e b ir de

1,1 E p ik u ro s , nM enoikeusa M ektup,

E p ik r, (H a y ru lla h rs), M e k tu p la r ve M a k sim le r, iinde, s. 37.
115 E p ik u ro s , M a k sim le r, 15; 26.
1,4 E p ik u ro s . M enoikeus'a M ektup,
M e k tu p la r ve M ak sim ler, s. 37-38 de.
*,T E p ik u ro s , M enoikeus'a M ektup,
M e k tu p la r ve M aksim ler, s. 38 ile.

515
birey sel p la n d a ih tiy a dom utur. G erekten polisin ku ru lu u s
ra s n d a s n fla rn b irb irle rin e zt a r iste k lerin i gem lem ek iin
d a h a o k sosy al p la n d a kullanlan bu erd em , polisin k sra
sn d a, d a h a ok azla yetinm e an lam n d a bireysel planda kullanl
m tr.
l l l k lk esin in eitlik kavram ile sk ilikisine daha n
ce d e in m itik . E p ik u ro s da, l l l k ten eitlik ilkesine g e e r:
D o a n n iste k le rin e g re l l fa k irlik b y k b ir zengin
lik tir. B u n a k a r h i b ir sn r ta n m a y a n zenginlik de, b
y k b i r f a k irlik tir [a r z en g in li in in sa n h u z u rd a n ede
c e in i k a ste d iy o r]. 171

diyerek, a r e k o n o m ik eitsizlie k ar tu tu m u n u belirtm i olur.

Ancak ra d ik a l b ir e itlik te n y an a olm ad gibi, eitliki b ir siyasal
p ro g ram da koym az o rtay a. Ar zenginlie, baz snflarn sefale
tine yolam as gibi sosyal nedenlerle deil, bireye m utlu lu k verm e
yecei iin, b irey sel ned en lerle cephe alr. E itlii sosyal b ir apta
ilem eyip, d o stla r a ra s eitlik alan n d a b ra k r.

E p ik u ro sc u la r, E p ik u ro s'u n evresinde b ir bilgeler toplum u

k u ru p , k en d i a ra la rn d a sk b ir d o stlu k h a y at y a y o rla rd ;
B ilgeliin, b t n yaad m z .srece m u tlu olm am z iin
b ize sa lad iy ilik le r a ra sn d a , d o stlu k en bydr.
Y ce b ir ru h h e re y d e n nce b ilg e lik ve dostlua nem
v e rir. 1

diyen E p ik u ro s, d o stlu a by k b ir nem verir. Ama bu dostluk,

sra d a n k iilerin a ra sn d a k i b ir d o stlu k deil, bilgeler arasndaki
b ir d o stlu k tu r,
E p ik u ro sc u la ra g re, b ir kim se ya tam bilgedir, ya da bilge
deildir. Bu yzden b ilg e o la n la r b irb irin e e ittirle r. Servet, asalet,
v atandalk, z g rl k , cinsiyet d u ru m la rn a b aklm akszn birbirle
rin e e ittirle r. E p ik u ro s c u to p lu lu k ta , E p ik u ro sun bilge klesi Mys
gibi bilge k lelerin , m e tre si L eontium gibi k ad n larn bulunduu
nu, zengin y elerin b t n v arlk larn o rta y a koyup, hepsinin b ir
likte ayn m tevaz yiyecekleri y ediklerini biliyoruz.

E p ik u ro s, A fo riz m a la r, 6,
E p ik r, (H a y r u lla h r s ) , M e k tu p la r ve M a k sim le r iinde.
E p ik u ro s, M a k sim le r, 27.
'o E p ik u ro s. A io riz n a la r, 27.

516
 B ilgeler aras eitliin dna klnca, E pikuros'un eitsizliki
fik irleri ile k arlalr. B u alan d a, b ilgelerle bilge olm ayanlar ara
sn d a b y k b ir eitsizliin b ulunduu g r ndedir E p ik u ro s:
una em inim ki, b u n la r [e p ik u ro s c u felsefenin tm n]
benim seyen, b a k a a d a m la ra k a r kyaslanam ayacak bir
st n l k kazanr.1*1

deyip, d o stu M enoikeusa yazd m ek tu p d a,

(b u felsefeyi e d in irse n ) in s a n la r a ra sn d a b ir tan r gibi
yaayacaksn.11^
diyerek, bilge olan olm ayan in sa n la r arasn d ak i farkn derecesini
de b e lirtm i o lur.
E p ik u ro sc u b ir bilge olm ak ise, k yniklerin sade yaam n erde
m inin b ilin cin e varm a eklindeki, h erh an g i bir kim senin kolayca
ulaabilecei b ir bilgelikten fark l o larak , ince, derin b ir doa fel
sefesini ve a h l k felsefesini kavram ay g erektiren, halkn altndan
kalkam ayaca g b ir itir. E sasen E p ik u ro sun haika, ktlelere
inanc y o k tu r. K alabal, ta n rla r ve lm h ak k n d a yanl san ve
k u ru n tu la r iin d e olduu iin k m a r.u B ilgelerin tam b ir gvenlik
iinde y a a m a la rn n ancak k alab alk tan u zak olarak yaam alary
la salanabileceini syler,1*1 K alabaln bo fik irleri ynnde sz
syleyerek o n la rn alklarn to p lam ak tan sa, kim se kavram asa b i
le, in sa n la r iin faydal grd k lerin i sylem eyi stn grdn
y azar.' K tlelerin ktlne b u la m a m a la rn istedii iin ola
cak, e p ik u ro sc u bilgelere politik ay la u ram am alarn tlemi-
tir.1*4
H ellen istik Devirde, polisin k ve siyasal kargaalklar y
znden, p o litik ad an soum a tu tu m u n u ep ik u ro scu okulda d a g
rr z. B u yzden epikuroscular, ok nem verdikleri h u zur ve g
venlii, salayacan u m d u k lar iin, kuvvetli ynetim olan m onar
iyi y e in le rle r.1"
1.1 E p ik u ro s , M enoikeusa M ektup,
M ektuplar ve M aksimler, s. 51 de.
IU E p ik u ro s , M enoikeusa M ektup,
Mektuplar ve Maksimler, s. 53 de.
,u E p ik u ro s , M en o ik eu s'a M ektup*,
M e k tu p la r ve M aksim ler, s. 34-35 de.
IM E p ik u ro s , M ak sim ler, 14.
1.1 E p ik u ro s , A fo rim w .k r, 7,
Laerteli Diogenes, X, 119.
IS7 S ab in e, ...P olU lcal TSur>ry, s. 134.
S ab in e, e p ik u ro s e u la n n genellikti; zengin sn fla rd a n g e ldikleri iin gven-

517
 G rld gibi, p ik u ro scu larn ktleyi aa grlerinin ne
deni, entellek t elizm lerid ir. Bilge olan olm ayan eitsizliini savu
n u rla r. Ama b u eitsizlik, ep ik u ro scu lar b ir ta ra fta n b u n u n dn
da dier eitsizlikleri (siyasal b ir p ro g ra m la k ar k m asa lar bile)
kabul etm eyilerine, b ir ta ra fta n bilgeler, d o stlar, ay dnlar aras
eitlik fik rin e g t r r. H ellenistik D evrin de ba eitsizlik konusu,
polis dzen in in (asil-avam , zgr-kle, vatanda-m etoikos, Hellen-
b a rb a r) eitsizliklerini ihm al ederek, h e r u lu sta n hellenik k lt re
sahip ay d n larla, b u k lt re sahip o lm ayan cahiller arasn d ak i eit
sizlikti.
D em o k rito s grdm z gibi, m a te ry a list felsefesi eitliki b ir
toplum anlay ynnde ilerlerken, a k ln erd em lerine nem verip,
insan, beden in in deil, aklnn istek lerin in m u tlu edeceini syle
yince, felsefesine b u idealist u n su ru n giriiyle d n, eitsizlik-
i b ir yne ynelm iti," Doa felsefesinde ve ah lk felsefesinde De-
m o k rito s'u ok yakndan izleyen E p ik u ro s da, entellektelizm e sa p
lannca, eitlik i dnya gr eitsizliki ynlere sapm , bu yz
den tam eitlik i olam am tr.

ZEN O N ( t. , 33S-264) ve S to ik F elsefe

S toik Oku] H ellenistik D evrin k lt r ve d n n en ok

tem sil eden felsefe okuludur. O kulun b a k a n la n n n Y unan dn
dan, Y unan k lt r ile Dou k lt r n n hzla k art n asy ad an
o lu la n , (Z enon K brsl, K leanthes Asoslu, K hrysippos T arsu slu
idi,) onun H ellenistik kosm o p o litizm in in en gzel iare tid ir. S toik
oku!, H ellenistik Devrin k lt r ve d n n b ir felsefe b iim in
de sistem letiren okuldur.

S toik okul t., 300 den (III. y.-yldan) az nce, A tinada, Ze

non ta rafn d an kuruldu."" Zenon, kynik filozof K rate sin rencisi
idi,1ve sto ik okul nceleri kynik o k u lu n b ir dal gibi idi.11 Kynik
felsefeden kuvvetle etkilenm iti. Bu o n u n eitliki ynnn k ayna
dr. tik sto ik ler (Zenon, K leanthes, K h yrsppos) kynik etki ile,

lii b a siyasal ama saydklarn syler.

"* Bak. s. 320.
t*11S abine, ...Political T heory, s, 145.
Laerteli Diogenes, VII. 4.
I'" S abine, ...P olitical Tlcory, s. S45.

518
bilgelerin toplum unun h ib ir k u ru m a ihtiyac olm adn ilnla,
H ellcn -b arb ar, asil-avam, zgr-kle e itsizlik lerin e cephe alp, in
sa n la r arasn d ak i tek farkn, bilge le a p ta l a ra sn d a k i fark olduu
nu sylem iler,12 kyniklerin idealine benzer a n a r is t b ir kom nist
to p lu m ta sa rla m la rd .11 Geri kyn ik dn de, grdm z gi
bi, sa lt eitsizliki b ir d n olm ayp, iinde eitsizliki u n su rla r
b u lu n an b ir dnt. B ilgelerin st n l fik ri, eitsizliki fikir
le r yan sra stoik dne de gem iti. Ama kynik d n te eit
liki yan a r bast halde, sto ik d n te eitsizliki yan ar
bast.
S to ik d n te eitsizliki yann a r b a sm a sn n sosyal nede
ni, k y n ik lerin aa snflarn dilek lerin i dile g etiren ve aa snf
tan k im seler olm alarn a karlk , (K lean th es d n d a ) stoiklerin
H ellen istik Devrin ay d n larn tem sil eden s t sn ftan kim seler
o lu la rd r. B u d u ru m d a sto ik d n rler, h em H ellenistik Devrin
htiyac olan H ellen-barbar ay rm n a kar k osm opolitizm lerini da
y a n d ra c a k b r tem el, hem a y d n la rn st n l n onayacak b ir
ilke o larak , (k y n ik ler gibi sade, erdem li b ir h a y a t deil) akl
ne s rd le r. Bu kon u d a da, b u ift am al sistem lerin e son dere
ce uygun den Logos retisini a ld la r H e ra k le ito sd a n .1*1 te,
kyriklerdcn aldklar etkiden ok, H e ra k le ito s'd a n ald k lar bu
re ti, sto ik le rin tm felsefe sistem lerin d e eitsizliki ynn ar bas- '
m a sn a yolat.
Y unan sto ik lerin n b t n yazlar k aybolup zam anm za gele- .
m edii iin, felsefelerini a n tik k ay n ak lard a h a k la rn d a yazlanlara
ve R o m a sto ik lerin in fik irlerin e gre resto re etm ek zorundayz.
S to ik okulun doa felsefesi, H e ra k le ito s'u n Logos retisine
d a y a n r.15 E vrenin ash L ogostur (a te tir). H erey Logosdan gel
m itir. H erak leito sda olduu gibi Logos, sto ik le r in de, yalnz
m a d d i b ir ilke deil, fak at d a h a ok m anevi b ir ilk ed ir. T anr ile
zd e tird ik le ri akldr. E vreni ite b u tan rsal akl ynetm ektedir.
T an rsa l akl evreni akllca, a n a rid e n uzak, a a m a l* m kem m el

lw S a b in e . ...P olttica!, T heory, s. 150.

1,5 L ae rte li Djosjenes, V II.23; V II.131 de, Z en o n n, P o llte ta isim li e se rin d e ,
p a ra n n , ta p n a k la rn , ailenin, m a h k e m e le rin b u lu n m a y a c a b i r ideal d e v
le t ta s a rs izdiini, K h y rs ip p o s un d a Y netlm t 's t n e e se rin d e benzeri
g r le ri sa v u n d u u n u yazar.
w R u ssell, ...\V eslem P hilosophy, s. 260.
Wefce-, F elsefe T arih i, s. 94.
Iw A karsu, A hlk retileri..,, s. 51.

519
b ir dzen iin d e y n etm ek led ir. S lo ik lerin akla, dzene, hiy erari
ye v e rd ik le ri b u b y k nem , o n la rn eitsizliki fikirlerini zerle
rin d e y k s e lttik le ri tem ellerdir.
S to ik le re gre dc Tayatta en y k sek am a m u tlu lu k tu r. M utlu
luk d a d o ay a uyg u n b ir h ay atla sa la n a b ilir. Bylece stoikler, do
aya uyg u n h a y a t fik ri ile kyniklerle ayn n o k ta d an h are k e t ed er
lerse de, b a m b a k a so nulara u la rla r. nk stoiklere gre do
aya u y gun h a y a t, (kyniklerdeki gibi sade, ilkel b ir 'hayat d e il)-
ak la u y gun h a y a ttr .1 nk d o ad ak i hereyi akl ynetm ektedir,
hereye a k l eg em en d ir, tn sa n da ak la u yg u n d av ran rsa doaya uy
gun d a v ra n m o la c a k tr. nk ev ren sel akl, tan r (Logos) b
t n in s a n la ra kvlcm larn s ra tm tr. H erkesin kafasnda on
dan b ir p a r a v a rd r. Bu n o k ta d a in sa n la r, hangi u lu stan , hangi s
nftan , h an g i s ta t d e o lu rla rsa o lsu n la r, akl sahibi olm ayan hay
v a n la rd a n s t n , a k l sahibi y a ra tk la r o la ra k b irbirlerine .-eittir
ler.1*
B u ra d a n s to ik ie rin top lu m sal ve siy asal fikirlerine geebiliriz..
S to ik retiy e gre, evrensel akl, fizik y asa larla, sosyal y asalarla,
in san n ak ln n k u ra lla ry la uygunluk h a lin d e d ir. nk b u n la r ev
rensel ak ln p a r a la rd r. Bylece sto ik le r, evrensel aklla doal ya
salar, sosyal y a s a la r ve insan ak ln n k u ra lla rn zdetirmi o lu r
la r. B u d rtl zincirlem e, (evrensel a k l-d o a l y a sa la r-so sy a l ku*
ru m la r ve y a s a la r - bireysel akln k u ra lla r) sayesindedir ki, sto ik
ler, b azan b irb irle rin e elikili olan h em eitliki, hem eitsizliki
fik irle r n e s re b ilm ile rd ir.

B u d rtl zin cirlem e yoluyla, bireysel ak llarn , evrensel, ta n

rsal a k ld a n pay ald k larn syleyen sto ik ler, soy, servet, sta t ,
rk, u lu s fa rk la r gzetm eksizin, h ep sin in iinde ayn tanrsal akl
b u lu n d u u iin, in sa n la rn evrensel eitlii fik rin e u larla r.1 te
y an d an gene h i b ir ayrm sz k o n u su olm akszn, ayn evrensel ak

w G k b erk , F else fe T a rili, s. 118.

198 B rin to n , E q u ality , E n cy clo p aed la o f th e S ocial Sciences, (1957 p rin lin g ),
vol. V-VI, s. 575.
T h o m so n , E q u a lily , s. 12.
L ae rte li D iogenes, V II, 126 da, ler e rd e m in ayr alan olduunu syleyen
sto ik ie rin , a d a le lin alan n iso tes (e itlik ) o la ra k grd k lerin i y a z a r k i (
b u sto ik ie rin a d a le tle e itlik a ra s n d a k i ilik iy i g r p , eitlii a d a le tin te
m el ilk e si s a y la rn n ia re tid ir,
m G kberk, F elsefe T arili, s. 121.

520
ln y a sa la rn a tabi olm alar gereken b t n insanlarn, eitli dev
le tle r h alinde, eitli y asalar a ltn d a deil, evrensel b ir devletin b
t n in sa n la ra ayn biim de uygu lan an tek, m utlak yasalar altnda
b u lu n m a la rn steyerek, evrensel d evlet ve evrensel dnya vatan
dal (k o sm o p o lis) tasavvuruna ve isteine varrlar.*" B unlar sto
ik retin in eitliki yanlardr. Am a sto ik reti, gene ayn d rtl
zincirlem e sayesinde, bu eitliki deerleri yannda, eitsizliki de
erleri de b yk b ir hnerle ne s reb ilm ek tedir.
B u d rtl zdelik zincirinden, dierlerine baklm akszn, n
ce m evcut sosyal yasa ve k u ru m la ra baklp, bunlarn evrensel, tan
rsal, ak la uygun yasa ve k u ra lla r olduu sylenerek, tu tu cu b ir
son u ca ulap,1 m evcut eitsizliki dzen savunulabilir. N itekim
stoik reti, M akedonya im p a ra to rlu u zam annda ve Rom a em per
yalizm inde b u ynde k u llan lm tr.
S o n ra, evrensel akln kendi a k lla rn a uygun olduunu, evren
sel ak im k u ra lla rn k av rad k larn syleyen b ir avu bilge, evren
sel akl ad n a konuup, u ya da b u k u ru m veya kuraln doru ol
duunu, b u n la rn evrensel ak ln b ir k u ra l, em ri olduunu syleye
rek, b u retiyi kendi fikirlerin i, k en d i k arlarn, kendi dilek ve
de erlerin i top lu m a em poze etm ek iin kullanabilirler. G iderek,
evrensel akln kendi ak llarn a u y gun olduunu syleyen b ir avu
bilge, h alk n fikirleri ve deerleri, istek leri kendlerinirikine uym a
d m , in sa n la r evrensel ald tem sil ed en ler ve etm eyenler o larak
iki sn fa ayrab ilirler. N itekim sto ik filozoflar, insanlar, kendi fel
sefelerin i benim seyen azlk bilge ve iyi insanlar, geri kalan byk
ounluu k t , aptal in sa n la r o la ra k , a ra la rn d a u urum b u lu n an
iki eitsiz g ru b a ayrm lard r.210 T abi b u snflandrm ay, evrensel
ak ln em irlerin i bilen azlk bilgelerin, okluu evrensel akln yasa-

M G k b e rk , F elsefe T arihi, s. 120.

G eo rg es Gurvvitch, N ational Law, E n c y d o p a e d ia of th e S ocial S ciences,
(1957 p rin tin g ), vol. 11-12 s. 286 d a , S to ik le rin doal h u k u k u e v re n in y a s a
sy la z d e tirin c e , herkesi dnya v a ta n d a g ren k o sm o p o tit fo rm le u la
tk la rn syler.
101 A fricay a gre, (...S p a rta n R ev o lu tio n , s. 16 d a ), slo ik okul, k sm en zen
g in le rce k o ru n d u u , ksm en d e d oal h u k u k a n la y la r k u ru lu d zen i h a k
l k a rd iin, felsefe o k u lla rn n e n tu tu c u su idi.
202 G k b e rk , F elsefe T arih!, s. 120,
L ac rle li D iogenes, VII. 122; V lf, 124 de, sto ik iu rin , yalnzca b ilg ile rin iyi.
zgr, b ilg e o lm a y a n la rn kl, k le in s a n la r o la ra k , in sa n la r ik iy e a y r
dn b e lirtir.

521
lal lm uygun o larak ynetm eye haklar olduu, okluun ise, evren
se! akln kendilerine izdii kadere katlanp, azln evrensel akla'
uygun ynetim ine uym a grevinde o ld u klar eklindeki eitsizliki
fikirlerin izleyecei o rta d a d r.3'1
Gene bu zdetirm e form l yoluyla, bu kez R o m a m p a ra to r
luunda stoik reti, b t n insan larn ayn evrensel y a sa la ra tabi
olm alar gerektii fikri ile, R om a m p a ra to rlu u n u n evrensel em
peryalist ynetim inin felsefi tem eli k ln abilm itir.
Stoik d nte, b t n insanlarn ayn ta n rsal a k ld an pay al
dklar, ayn tan rsal y a sa la ra tabi o ld uklar fik rin d en , ayn eit
haklara sahip olm alar gerektii eklindeki fevkalde devrim ci, de
m okratik, eitliki b ir sonuca gidilecei kanlm az gr n rk en , us
taca b ir alm la, bun u n tam zdd b ir yne y n e n ir; in sa n la r a ra
snda asil-avam, zgr-kle, zengin-fakir fa rk llk la r nem li deil
dir (kaldrlm al denilm iyor, nem li deildir d iy o rla r) asl fark,
evrensel akln kend in e izdii kaderi derin b ir d n le 'kabulle
nen bilgelerle, k ad erin e k a r gelm ek isteyen b u d a la la r arasnda-
dr.:M eklindeki b ir d n izlenir. S toikler, b u d n e uygun
olarak, klelik d u ru m u da gerek zgrlk ile ilgili deildir; gerek
zgrlk d zgrlk deil, duygularn klesi o lm a d a n akla uygun
davranm ak olan i zg rl k t r. Bu b ak m dan b ir kle asln d a z
gr, b ir kral da asln d a kle olabilir fikrini sa v u n m u la rd r.305
Stoik reti, eitsizliki k a rsa m a lara uygun old u u n u grd
mz organizm ac toplum g rn, evrensel b ir a p ta ilem i
tir.206 Bunu, h er in san n ta n rsa l akldan pay alm old u u eklinde
ki panteist gr ile, k a d e r fikrini, b irletirerek yapm-tr. H er
kesin, evrensel b t n n , bu evrensel canlnn b ir p a r a s olup, b
tn iinde kaderin belirledii b ir grevi vard r. K ii, b t n iinde
ki bu grevini kabullenip, benim seyip, yerine getirm elidir.*

!0 L aerteli Diogenes, (V II, 122 de) ise, slo ik le rn , y aln z ca b ilg e le rin m a g lstra
vnrg, h a tip o lm a y a u vgun o ld uunu, bilge o lm a y a n la r a ra sn d a , k t le r
arasn d a bu n ite lik le (ek kiinin b u lu n am ay aca m d n d k le rin i yazar.
w VVeber, Felsefe T arill, s. 96.
von Aster, H u k u k Fulsefest D ersleri, s. 153-54,
von Aster, H u k u k Felsefesi D ersleri, s. 155.
W ebe\ Felsefe T arill, s. 94: ...ev re n canl ve zek b ir v a rlk , y aay an b ir
dev ...( dii' stu ik lere re).
w von Asler, H ukuk Felsefesi D ersleri, s. 153.

522
 Stoik d n, ayrca S o k rates'in b a la tt entellektel eli-
evreni ak ln ynettiini syleyerek, en y k se k felsefi olgun
luuna, en eitsizliki doruuna u latrm , H ellen -b arb ar ayrm
yerine, ayn k esk in lik te bilge-cahil ayrm n k o y m u tu r.2 Stoik
re ti szde evrensel a p ta eitliki, h m an ist fik irle r ne srm ,
asln d a ise, b u n la rn , tam zdd olan u y g u lam alara gz yum m u,
h a tta d estek lem itir.
S toikler, ideal ynetim sz k o nusu oldu m u , m evcut ynetim
biim lerinin hi b irin i beenm ezler. O nlarn id eali bilgelerin ynet
tii devlettir. Ama m evcut ynetim ler a ra s n d a b ir seim zorunda
k ald k lar zam an, m o n arileri, h a tta e m p e ry a list m onarileri (kos-,
m opolitist g r lerin e uygun olduu iin) seerler.
S toikler, polis yklnca, ideal ynetim ile ilgili fikirleriyle, b ir
dnya devleti ve diinya devlet v atandal (k o sm o p o s) fikrini
ne srm lerdir. 9 Byle, bilgelerin evrensel a k la uygun ynetim
leri altn d a deal b ir devletin bulunm ad, e itli ynetim lerin bu
lunduu b ir d n y ad a, evrensel akln k u ra lla rn k av ram olan bil
geler aras (ayn ak ln y asalarn a uyan k im se le r a ra s ) b ir eitlii
savunm ulardk. Ayrca, b irlik te yaayan b ir g ru p bilge arasn d a da
sk b ir d o stlu u sav u n m u lard r, L aerteli D iogenes'e inanrsak,
stoiklere gre d o stlu k , yalnzca b irb irle rin e b e n z e r, b irb irle rin e eit
olan bilgeler, iyiler a ra sn d a k u ru lab ilir. D o stlu k ta da, dostlarm za
kendim ize d a v ra n r gibi d av ran m a fikriyle, h a y a tla ilgili hereyi o r
tak kullanm ay k aste d e rle r. S toiklerde, Z enon P o lite ia , K hyrsippos
Y netim zerine eserlerin d e iledikleri, o c u k la ra ayn an a baba
efkati gsterilecei ve zina ve k sk an lk lara son verilecei iin,
bilgeler a ra sn d a kadn o rtak l fikri de varm.1
Bu d u ru m d a sto ik ler, bilgeler aras d o stlu k g ru p la rn d a tam
b ir eitlii, bilgelerin ynettii, ya da h ib ir y n etim in b u lu n m ad
ideal to p tu m d a (b u konuda kynik etki a ltn d a k i nceki stoikler
evrensel an a rist dzeni, sonraki sto ik ler evren sel m onari ya da
bilgeler y n etim in i savunm u o lm allar) b t n in san larn eitlii
ni, iinde b u lu n d u k la r toplum da ise, eitsizliki k u ru m la n kabul
lenip, b u n larn y a n n a b ir de bilge olan o lm ay an eitsizliini koya-

301 S abine, ...P o litic a l T h eo ry , s, 14A.

Sabine, ...P o litica l T leory, s. H8 c!e, dnya d e v le ti fik rin in k y n ik le rd e p o
lisi in k r eden o lu m su z lu lm u n a k arlk, s to ik le d e e v re n s e l yasa fikri ile
olu m lu b ir biim a ln a d ik k ati eker,
a L aerteli D iogenes, V II.124; V11, 1J1.

523
rak , eitsiz lik i g r leri ne s rm gzkrler. te yandan sto-
ikler, z a m a n la rn d a k i dzene ilik in o la ra k hib ir eitliki siyasal
p ro g ra m n e rm i d e ilb rd ir.
S to ik le rin eitlik i g rnp eitsizliki k u ru m ve deerleri ka-
b u lle n ile rin in en iyi rnei, klelik le ilgili Fikirleridir. B t n in
s a n la rn ayn evrensel y a sa la rn k u ra lla rn a tab i o ld u k larn syle
yen sto ik le r, Fevkalade eitliki b ir 'n o k ta d a n h a re k et ederler. B una
b a k lrsa , in sa n la rn zgr-kble o la ra k ay rm lar k n anm as gere
ken b ir ay rm , klelik, k a ld rlm a s gereken b ir k u ru m d u r. Ama
s to ik le r fa rk l b ir klelik ve zg rl k tanm y ap a rak , d ik k ati ba
ka y n e ek erler. B una gre zg rl k , klelik, d k o u lla rla deil,
i k o u lla rla ilgili b ir d u ru m d u r. K endini duygularn etk isin d en
k u rta rp ak la u yabilen zgrdr; u y am ay an kle. Byle olu n ca yal
nz b ilg eler z g rd r, bilge o lm a y a n la r kledir.110 D klelik ise
n em sizd ir. nk b ir klenin de ii zgr olabilir.111 Bylece kle
lik k u ru m u nem siz b ir k u ru m o la ra k g sterildikten so n ra, hem en
b u n u n a rd n d a n klelik k u ru m u n u onaylayc fik irle r gelir. n sa n
la r a ra sn d a k i eitli a y rm la r n em sizd ir. Asl ayrm , asl eitsiz
lik, evrensel a k ln kendine izdii k ad eri derin b ir dnle k ab u l
lenen bilgelerle, k ad erin e k a r gelm ek isteyen b u d a la la r a ra sn d a
dr. fik irleri ile klelik, k a d e rin izdii, evrensel akln onaylad
b ir k u ru m o la ra k g sterilir ve k lelere kaderlerine k atla n m alar
tlen ir.

B alan g tak i eitliki n iteli in i gittike yitiren sto ik felsefe,

l . . II. yzyln b itim in d e, o k u lu n b a n a geen R odoslu P an ae tus
ile, R o m am n a ris to k ra t sn fn ca b enim senecek b ir biim de yeni
den d zenlenm i212 ve R om a em pery alizm inin felsefesi haline gele
b ilm itir.

S to ik felsefenin eitlik id ealin i so y u tla trm a s tu tu m u , O rta

a h ristiy an d n n e gem i, h ristiy a n dnnde eitli in
m kem m el o lan gk devletinde bulu naca, m kem m el olm ayan,
k t o lan b u d n y a d ev letlerinde eitsizliin kanlm az olaca
sylenip, in sa n la rn b u d n y ad a eitsiz sosyal ve ekonom ik sta t d e
o lsa la r da, ta n r n n d e e it o ld u k la r eklinde soyut, ieriksiz b ir
eitlik fik ri ile in sa n la r av u tu lm u la rd r.

2,0 L acrtcli D iogenes, V II,121.

J| von AsLcr, H u k u k Felsefesi D e rsle ri, s. 155.
ii S abine, ...P o litic a l T heory, s. 150.

524
 PO LSN K D E V R N D E KOM NST
FK R L E R

t.. V. yzylda, polisin ykselii devrinde

Y u n an llar, zellikle H ero d o to su n T arih 'in d en olm ak zere, baz l
kelerde komnist bir h ay at yaan d n duym ulard; b u a ra Pha-
leas ve H ip p o d am o sun k o m n ist to p lu m lar tasarladklarn, Pla-
to n 'u t D evletde koruyucular snf iin k om nist b ir h ay a t izdi
ini b iliy o rlard . Pythagorascln d o stlar arasnda ferey o rtak
tr ilkesi, b ir atasz k a d a r d illerde, dudaklardayd.
. . IV. ve III. yzyllarda, p o lisin k devrinde, gerek a r
ta n eitsizli in aa ta b a k a la rd a y a ra tt mucizevi m itlerde, ge
re k p o lis yklnca polisin y erin e konabilecek toplum tasarlarn d a,
b u t r fik irlerin artp , yaygnlap,111 halk dzeyine indii anlal
yor.
G ene y azarlar, hayretleri ve belki de zlemleri zerine eken
uzak lk e le rin kom nist to p lu m la rn d a n sz ediyorlard. SicilyalI
D io d o ro s'u n yazdklarn b iliy o ru z b u konuda, D iodoros, Eunem os'-
d an ald H iero (ya da P an k h ea) adas rah ip ler kom nizm inden
sz e d e r T arih sel lU tap lk a d l eserin in V. kitabnda. Yalnz ev ve
b a h e le r kom nizm in d n d a b ra k lm tr. T a rla lar o rta k tr. Va
ta n d a la r snfa b l n m t r; rahipler, z a n aa tk rlar ve tarm c
lar, sav alar ve obanlar. R ah ip ler r n eit datrlar, am a ken
d ile rin e ift pay ay rrlar.114
D iodoros ayrca, H in t O k yanusundaki b ir adada o tu ra n bir
H in t to p lu m u n d a, evliliin b u lu n m ad , kadn ve ocuklarn o rtak
olup , o rta k retim den h erk esin ihtiyacndan fazlasn alm ad sa
de, k o m n ist b ir hayat yaan d n y azar II. 'kitabnda,115 SicilyalI
ta rih i D iodoros'un k o m n ist b ir h ay at yaandn syledii b ir
d i e r toplum , Sicilyann kuzeyindeki L ipara A dasnda yaayanla
rn to p lu m u d u r. Lydia b o y u n d u ru u n d an kaan Rodos ve Khineli-
le rd e n b azlar, b u adaya gp, yerli halkta an laarak , k o rsa n sal

n Beer, Sosyalizmin... Tarihi, s. 66.

B a rk e r, G re ek PolUcal T h e o ry ..., s. 2C8 de, A in a'd a so sy alist p a rtile rin
b e lirm ed i in i, a m a ..V, yzyln so n u n a d o ru k o m n ist te o rile rin g r l
d n yazar.
i1* C ra y T h e S o clallst T ra d ltlo n ..., s. II.
B eer. S osyalizm in... T arih i, s, 76.
s B e er, S osyalizm in . . T arih i, s. 75.
G ray , The Socialst Tratlitlon..., s. 30.

525
d rla n n a kar koyma am al kom nist b ir dzen k u rm u la rd r.
H alk n b ir ksm ifti, b ir ksm ask er o lm utur. T o p ra k la r o rta k
k lnm , birlikte yemek usu l k o n m u tu r. Ama to p ra k la r daha
so n ra b l t r lm t r,'11
B unlar, ilkel kom n ist to p lu m u n k alntlar, d a h a d o ru su
a r tk o k tan o rtad an kalk m olan b u kalntlarn s r p giden y
k leri olm allar. Gray b u hiky elerin ciddye aln m a m as ge
rektiini, am a b ir speklasyonun b elirtisi o ld uklarn syler.117 Do
ru b ir yorum dur. K ita p la rn a h ep byle hikyeleri seerek a la n la
rn b ir am alan olm al; ya dolaysiyle baz Fikirler su n m a k , ya bu
kon u d ak i aktel ta rtm a la ra tarih sel bilgilerle k atlm ak .
E serlerini, belgelerini zam anm za geiren Y unan k lt r , a ris
to k ra tla rn , st sn flarn k lt r idi. O nlar b t n z a m a n larn kl
t re verebildiler; o n la r yazab ild iler, o n lar yazm alar o alttrab il-
diler. H alk k lt r yazl belgelere geemedii iin zam anm za ka
lam ad. H alk k lt r n y a n sta n eserler, h alk tan yana Fikir ve de
erleri ileyen baz d n rle rin y azdklar eserler de, el yazm ala
rn elle y azd rarak o altab ilen ler ou kere zenginler o ld u u iin,
bu evrelerce beenilm ediinden, oaltlm aynca k aybolup g itti
ler. Bu eserlerden ancak, gene st sn ftan o lan larn ese rlerin d e , ya
bu eserlerin devirlerindeki etk ilerin i nlem ek, fik irleri k a r fik ir
lerle rtm ek am acyla, ya da salt entellektel an sik lo p ed ik , an-
tolojik am alarla yazlan y a zlard an dolayl olarak ediniriz. B u t r
halk fikir ve ideolojileri ileyen eserlerin oaltlm ay, h a k la rn
da, zengin snflarn k arn k o ru y a n d n rlerin eserlerin d e, on
larn istedii kadar, o n la rn isted ik leri yanlaryla, o n la rn isted ik
leri biim de yansttl, eitsizliki Y unan to p lu m u n u n k endiliin
den ileyen b ir san s r gibidir.
Nitekim Platon, id ealist Felsefesinin tam k a rsn d a k i m a te ry a
list filozof D em okritosdan, anda yaam am gibi hi sz etm ez.
P laton'un eserlerinin hem en tam am , A risto teles'in k ilerin in byk
ounluu, genel olarak, eitsizliki, a risto k ra tik fik irleri savunan
dnrlerin eserlerinin ou, zam anm za kalabildii h ald e, sofist
lerin, kyniklerin, yzlerce k ita p k yazan E p ik u ro sun ve sto ik ierin
eserleri zamanmza k alam am tr.:,!

w Beer, Sosyalizm in... T arili, s. 51-52.

2U Grav, T he Socialist T rad ilo , s. 31.
'* Bu eitliki ynleri olan, ycterinc: idealist, eitliki b u lu n m a y a n e se rle rin

526
 Polisin k devrinde Sinoplu kynik D iogenes'in, Zenon'un
ve K hrysppos'un k o m n ist to p ia la r ta sa rla d k la rn dolayl
kay n ak lard an reniyoruz. Z enon'un byle b ir to p lu m u anlatt
P o lite la s, K hrysppos'un Y netim zerine e serleri d e,1zam anm
za k alam am olduu, a ris to k ra tik d n rlerin eserlerin d e ise
h ak larn d a pek az sz ed ildiinden, eserlerin ierik leri iie ilgili bil
gilerim iz pek azdr.
D evrin eitliki, k o m n ist eserleri zam anm za kalam ayp,
b u n la r hakknda pek az sz edilirken, b u eserlerle ve bu t r fik ir
lerle alay eden eserler, nemli o ran d a zam anm za k alab ilm itir.
A risto k ratik dn l k o m ed ia yazar A risto p h an es'in ve dier
a ris to k ra tik k o m e d ia c la n n bu konuda birok o y u n la r yazdklarna
b a k a ra k , eitliki k o m n ist fik irlerin polisin k devrinde ol
duka yaygn ve p o p le r olduu so n ucuna varabiliriz.
Bu fikirlerle alay etm e am acyla, t.. 392 de yazd K adnlar
Meclisi olarak evrilebilen E kklesiazusae isim li kom ediasm da
A ristophanes, hem kadn-erkek eitlii fikirleriyle, hem de devrin
ko m n ist fikirleriyle alay e tm e k iin, k a d n larc a y n etilen kom
nist b ir toplum izer. K onu y le d ir: e rk ek lerin ynetim i A tina'
nn yenilgisi ve dem o k rasin in y klm as ile so n u lan n ca, kad n lar
ynetim i ele geirm eye k a ra r v erirler. n derleri P rak sa g o ra nasl
b ir ynetim kurm ay ta sa rla d k la rm anlatr,
P lanm zelle u d u r: H erk es eit o lm a l ve to p r a k ta n e it
b ir b iim d e y a ra rla n m a ld r. B u n d a n s o n ra a rtk b ir kim
se n in zen g in o lm a sn a k a rlk , b ir d i e rin in yoksulluk
iinde b u lu n m a sn a , b irin in geni t o p r a k la n , yz klesi
old u u h a ld e , d i erin in b ir m ez ar y a p a c a k k a d a r to p ra a
sa h ip o lm a m a s n a , tek b ir a d am b u lu n m a m a s n a , b ir y a n
d a b y k to p r a k sa h ip le ri, te y a n d a b ir k a r to p ra b u
lu n m a y a n k im s e le r o lm a sn a son v e rilm e lid ir. B u n u d e i
tirece iz ve h e rk e s iin e il b ir y a a m a b iim i g etireceiz.
H ep im iz e it p ay la m aly z ve le re y e b irlik te sa h ip ol
m alyz d iy o ru m , k o m n iz m i ve e v re n se l e itli i n e s r
y o ru m ... ilk o la ra k p a ra to p rak v e b t n zen g in lik lerin
to p lu m u n m al o lm a sn salam ak g e re k ir ... o r ta d a y o k
su llu k diye b ire y kalm ay acak , h e rk e s n e istiy o rs a p a ra
k a rl o lm a k sz n alabilecek ... b t n k a d n la r ve b t n

zam an m za k c la m a y n d a b ir s a n s r E ski Y u n a n d a y a p lm sa , b ir s a n
s r de, teo lo jisin e u ygun b u ld u u iin tm yle id e a lis t Y u n a n d n n
a lp s rd re n , g erisin i ih m a l ed en O rta a h ris tiy a n to p lu m u n c a y a p l
m tr.

527
 rk e k le r b a m sz o la c a k la r ve h e r iste d ik le rin i y a p a b ile
c e k le r. E v lilik o lm a y a c a k , h i b ir t rl z o rla m a d a o lm a y a
c a k ... b t n o c u k la r to p lu lu u n o lacak ... to p lu m iinde
g e rek li ilerle k le le r grevlen d irilecek ... .

diye, kocasyla k o n u m asn d a ta s a rla rn aklayan P rak sag o ra,

d ev am la h ereyin herk esin olaca, b t n zel iletm elerin b ir k a
m u sal iletm e o la ra k b irletirilece i, b t n snf a y rm la rn n o r
ta d a n k alkaca gelecein devletin i a n latr. Seim , m ahkem eler
yok, b irlik te yen ilen neeli so fra la r, gen kzlarla e rk e k le r a ra sn
da ta tl a rk a d a lk la r.319
A ristophanes, oyunun so n u n d a, eitli k a rk lk la r k a rp , bu
t r b ir dilzenin y rm eyeceini gln sahnelerle gsterm eye al
r. B a rk e r'a gre A ristophanes, b u o yununu, zam annda ( t. . 390
la rd a ) A tinad a yaygn o ld u u an la la n b u t r kom nist te o rile rin
gln b u lu n d u u n u gsterm ek iin yazm t.120
A ristophanes, I.. 388 de yazd P l to n adl kom ed iasn d a da,
eitliki fikirlerle alay e ttik te n so n ra ,
H e rk e s zengin o ls a idi, kim zam ann bilim ve gzel s a
n a lla r la u ra m a y a a y rrd ... b u g n zen g in ler k e n d ile rin e
g e re k li eyi e ld e e d e b iliy o rla r. nk y a a m a k iin b u n
la r y a p m a k z o ru n d a olan k im sele r var.23*
diyerek, eitsizliki Y unan u y g arl n n dayand tem el ilkeyi or
taya koym u olur. Bu, A risto teles'in m ekik kendiliinden dokuya-
bilseydi kleye g erek kalm azd ek lin de belirtti i zenginliklerin sa
nat ve bilim in o lm as iin m u tla k a b ir alan, reten, b ir de re t
m eden t k eten b u lu n m a ld r an la y n n ilkesidir.

T ek A ristophanes d e ild ir eitlik i kom nist to p lu m fikirle

ri, b o llu k to p lu m u hayalleriyle alay eden. Bu konu kom ediann kl
sik k o n u su h alin e g elm itir p o lisin k devrinde. P h en e k ra t,
P e rsle r kom ediasnda,
T a rla s rm e , h a y v a n k o m a y b ilm em iz g e rek li deil, so
k a k la r d a n s c a k e l su la rn n , y a lar ve k fte le rin akp,

A risto p h a n es, E k k te sia zu sa e , 590 v.d. den,

B eer, S o sy alizm in ... T a rih i, s, 69-72 ve,
D ickinson, T h e C re e k VI e w o f L ife, s. 95-97 de y a p la n a k ta r m a la r d a n zet
le n e re k a ln m tr.
> B a rk e r, G re ek P o lltic a l T h e o ry ,,., s. 209.
1J1 A risto p h a n es, P lu lo n dan,
B eer, S o syalizm in ... T arih i, s. 67.

528
 h e rk esin tab a n istedii gibi dolduracan, a a la rd a n
s u c u k la r ve p im i k u la r sarkacan d u y m ad n m?1^
diye k o n u tu ru r k ah ram an Zenginlik!.
E ubolis, A llm a oyununda, deniz suyunun tekneyi kendiliin
d en d o ld u ru n ca d u r denince du rd u u , snger takunya ve havlula
rn grevlerini yapm ak iin kendiliinden geldii, alm adan, bol
lu k ve refah iinde y aan an A ltnan geri geldiini tem sil ede
r e k ,:m zam an n d a canlanan A ltna hayalleri ve eitliki toplum
fik irle ri ile alay eder.
Ayn ekilde klelerin ve yoksu llarn hayalleriyle alay eden
T ekleides, A m phikty k o m ed iasn d a, yeryzne inip b a r m jdele
yen n l m asal kral A m phiktyon'u gelecek dzen konu su n d a y
le k o n u tu r u r :
...k an rengi a r a p la r a lay a n lar gibi a k a r, in s a n la rn b a
u c u n d a k u ra b iy e le r, b ir a n nce y enebilm ek iin eki
irle r. B a lk la r k e n d ilik le rin d e n gelir, p i e r >ta b a a y erle
irler. o rb a la r s o k a k la rd a n a k m a k ta ; o lu k la rd a n e t su la
r...214
Bu kom edialar, zam an larn d ak i baz fikirleri alaya alrk en , ala
ya ald k lar fikirleri b ir dereceye k a d a r yanstm a d u ru m u n d ad rlar.
B u devrin k o m n ist fik irleri h a k k n d a bak aca kaynam z olm a
d iin, bu d nn nitelik leriy le ilgili baz sonular b u kome-
d ia la rd a n k arm ak zorundayz.
B u n lard an karabileceim iz ilk sonu, bu fik irlerin o devir
de k o m ed ialara konu aln ab ilecek kad ar, tu tu cu kom edia y azarlar
n b u n la r r gln klm ak, r tm e k iin harekete geirecek k ad a r
yaygn o lu lard r. karlabilecek ikinci sonu, kom ed ialard a yan
stla n b u d nn, nceki yzyllarn eitliki ko m n ist fikirle
rin d en tm yle farkl b ir n ite lik te olduudur. Es-k kom nist,
eitlik i fik irle r gibi, st snf aras, d a r b ir g rup ii Snrh eitlik
deil, b t n h atk kapsayan, zellikle alan sn flarn zlem inde
ki b ir eitlik tir. Ancak b u n la rd a da klelerin bu eitliin d n d a b
rak ld n grrz. (E k k lesiazu saede ileri klelerin yapaca, P l
to n 'd a m u tlak a kol ilerini y ap acak kim selerin gerekecei a n latlr
eitlik i dzeni savunan k a h ra m a n la rc a ). B eer'in b e lirtti i gibi,
lka kom nistleri, alm ay klece grp, alm aya dayanan

^ B e e r , S o sy alizm in ... T arih i, s. 67.

321 Bcer, S osyalizm in ... T arih i, s. 67.
o B eer, S o sy alizm in ... T arih i, s. 68.

529.
eitlik i b ir dzeni nerm em i,125 alm ay ktler zerine ykp, ge
ri k alan b t n insanlarn yan gelip y a tt bir toplum ta sa rlam
g z k rler. B u n d an anlalyor ki, b u t r eitliki k o m n ist fik ir
ler, aa ta b a k a d a n zgr v a ta n d a la r arasn d a yaygnd. O rphik
k ltle re aln an kleler, bu k ltle rin re e n k a m a sy o n fik ri ile, m it
lerini b ir d ah a dnyaya gelilerinde zgr, zengin ve m u tlu olabile
cekleri h ayaline balam olm allar.
B u kom edialardan, bu ada, h a lk a ra sn d a yaygn eitliki ko
m n ist fik irle rin nitelii ile lgili o la ra k karabileceim iz b ir dier
nem li sonu, daha nceki y zyllarn ve polisin k devrinin
eitliki filozoflarnn bile d n lerin d e, dier eitliki t rle ri i
lenip, ek o n om ik eitlik fikri en g e rile rd e kald halde, p o lisin
k devrinde, halk arasn d a y ay lan eitliki d n n , ekono
m ik eitlii hem en tek ana eitlik k o n u su o la rak ne alm as, zen
g in lik lerin paylatrlm as, zel m lk iy etin o rtad an kald rlm as bi
im in d e b elirm esid ir. H em re tim a ra la r, hem t k e tim m a lla n
zerinde kom nizm sav u n u lm u tu r. B u eitlik anlay p ro le ta ry a
nn tip ik eitlik anlaydr.

G ene bu kom edialardan k ard m za gre, bu eitlik zlem i,

uzak gelecein b ir takm to p ik d zenlerine, ileriye a tlm am , zel
m lkiyetin kaldrlm as, to p ra k la rd a n ve dier zenginliklerden o r
tak y ararlan lm as eklinde so m u t b ir siyasal p rogram o la ra k su
n u lm u tu r.
Ama bu som ut fikirler, ne b u n la r derleyip toplayp sistem le
tirecek b ir filozof, ne b ir siyasal p a rtin in slogan klabilecek b ir n
der, ne de b ir halk ayaklanm asn salayabilecek k a d a r geni b ir
p ro leter taban bulabilm i deildir. D evrin retim dzeni, ikapitalist
ynde olsa da, m akinayla re tim in o rta y a kard geni b ir p ro
leterlem e sz konusu olm ad iin, genie apl p ro le te rle
m eler, sava sonu (ileri bozu lan h a lk ve terhis olunan v a tan d a ya
da cretli askerler) geici p ro le te rle m e ler olduu iin, b u fik irle r
geni b ir ta ra fta r ktlesi b u lu p eylem e k o n am am tr.

125 B e c r , Sosyalizm in ... T arihi, s. 66.

530
 SO NU

S osy alist anlaya gre, P resosyalist t a r h

eitsizliin tarihidir.1 G erek ten sosyalist re tim dzenine k a d a r7
u y g arlk , eitsizliin uygarl olagelm itir. B u eitsizliki uygarlk
gelenei, en p arlak rn ek lerin i, eitsizliin u lu sla ra ra s alana tar-
lp, evrensel b ir apa u la trld to p lu m la rd a v erm itir: M inos uy
garl, H ellen (Y unan) u y garl, Rom a uygarl. B at uygarl
hep u lu sla ra ra s evrensel b ir eitsizliki dzen k u rab ile n toplum -
la rc a y a ra tlm u y g a rlk la rd r.

Y unan uygarlnn tem elleri b in yllk eitsizlik i uygarlk

geleneinin teknolojik ve k lt re l m iras zerine a tlm t. Yunan
to p lu m u , eitsizliki u y g arlk geleneini, b u n o k ta d a n alp, b in yl
sreyle gelitirip, d o ru u n a u la trm tr.

E ski Y unan to p lu m u n d a gzlem lediim ize gre, b ir to plum un

eitlik i olup olm am asn, eitsizlikiliinin derecesin i, re tim tek-

1 L akoff, E q u ality n P o lltic a l P h Jlaso p ly , s. 228.

2 S o s y a list re tim dzeninde, k tle t k e tim in i sa la y a b ilm e si n e d en iy le, e it
liki b ir uygarln k u ru la b ilm e si olana zerin e b a k . s. 2n, 3n.

531
n o lo jisi, sava te k n o lo jisi, geleneksel toplum sal yap ve b u yapnn
k lt re l k a ln tla r b elirle m e k te d ir,
Sava te k n o lo jisi, E sk i Y unanda, E ski Y unan to p lu m u n u m ey
d a n a g e tire n k a b ile le rin in gebe s r c l k d evirlerinde, .. XI.
yzyl ncesi d e v irle rd e , to p lu m sal yapy b iim len d irite, retim
te k n o lo jisin d e n d e n em li b a b e lirtg e n o lm u tu r. T un sava ara
b alar, e itlik i gebe A kha to p lu m la n m a risto k ra tla trrk e n , de
m ir sil h la rn sav a te k n o lo jisin e girii, D or to p lu m larn n eitlik
i niteli in i d ah a da p e k ittirip , D or k ab ilelerini d em o k ratlatrm -
tr.
Sava te k n o lo jisin in , b u ilk z am an lard a to plum sal yapy belir
lem ede, re tim te k n o lo jisin d e n de nem li o luunu, h a tta retim
tek n o lo jisin i belirleyiirii, nce tu n sava a ra b a la r, so n ra dem ir
sil h la r st n sava te k n o lo jisin e sahip olan gebe H int-A vrupa
u lu sla rn n , ok d a h a s t n b ir re tim tek nolojisine sahip ve eko
n om ik b a k m d a n ok d a h a gl, yerlem i uy g ar tarm ve ticaret
to p lu m larn y e n ile rin d e g r r z. Sava teknolojisindeki bu stn
d u ru m la r, sald rg an gebe H int-A vrupa u lu sla rn n b ir s re iin
yam a ek onom ileri ile gem ilerine y o lam tr, Y ani sava tek
nolojisi re tim te k n o lo jisin i b e lirle m itir. U luslar a rasn d a k i sava
teknolojisindeki b u dengesizlik, u lu sla ra ra s ilikileri de eitsizliki
b ir yne y n eltm itir.
G eleneksel to p lu m sa l yap n n , yeni toplum un yapsn eitliki
ya da eitsizliki o lu y n n d e etkileyiinin rneini de, b u saldr
g an gebe H int-A vrupa u lu sla rn n y erleip, yeni d zen lerin in te
m ellerini a tla r s ra s n d a g rrz. T un sava a ra b a l eitsizliki
Akha kab ileleri, eitsizlik i y a p la rn d a n dolay, y k tk lar M inos
uygarlnn eitsizlik i k u ru m la n n benim seyip, eitsizliki dzeni
c an lan d rp , s rd r p , g elitirip , M ykene uygarln k u rab ilm iler
di. Akha a ris to k ra tla r M inos a ris to k ra tla rn n a y rc alk larn ken
dilerine m aietm ilerd i. D or a k n la rn n M ykene to p lu m u n u ykla
rn d a n so n ra da, Y u n a n ista n 'n eitli yerlerine, Ege A dalarna,
ton ia'y a grn Akha to p lu lu k la r eitsizliki geleneklerini b u rala ra
tayarak, ?;-f . :sizliki H ellen uygarlnn tem ellerini b u ra la rd a a t
m lard.
Oysa eitsizliki M ykene to p lu m u n u ykan, toplum sal yaplar
ileri b ir derecede e itlik i o la n D or kabileleri, bu eitsizliki dze
n i benm seyem ediler; to p lu m sa l y a p la rn a uygun dm edi M ykene
uygarlnn eitsizlik i k u ru m la n , A khalar gibi y k tk lar uygarl

532
so n rad an benim seyem eyip, onu iyice tah rip ettiler. S onra da yerli
halk to p ra a balayp, kendileri onlarn zerinde askeri aristok
ra tik egem en b ir sm f o larak kaldlar. B u yzden D or toplum lar,
zellikle S p a rta y m eydana getiren D or kabileleri, ileri derecede,
eitliki b ir sosyal yapya sahip o ld u k lar halde, yerleik dzene
geince, b u eitlik i geleneklerinin etkisiyle, tam zt ynde, eitsiz
liki b ir to p lu m u n tem ellerini a ttla r. E ski eitliki geleneklerinden
dolay, z a n a a tla r, iblm , tic a re tte ilerlem i to p lu m sal rgtlenii
benim seyem eyip, ta rm sa l b ir retim dzenini benim serken, kabile
yelerine ta n d k la r eitlii, yenip to p ra a b a lad k lar uluslara ta
n m ad k lar iin, b ir d e,'eg em en askeri a risto k ra tik snf iinde s-
n flararas geikenlii nleyen b ir dzeni, s rd rd k le ri iin, eit
sizliki, ta b a k a l b ir y ar k a st dzeni k u rd u lar.

S p a rta toplum u, y u k ard ak i nedenlerden dolay, egem en sn

fn deim edii ve eitsizliin apn geniletm edii statik eitsiz
liki b ir to p lu m oldu. T arm sal re tim dzeni, egem en sp artanlar
snfna sn rl b ir art-deer salyordu. S p a rta n la r b u n u n la yetin
m e z o ru n d a kalp, sade, disiplinli b ir h a y a t yayorlard. Ellerine
geen art-d e er fazla olm ad iin, l k s ih tiyalarn salam a yo
luna gitm ed iler. B u, z a n a a tlarn ve tic a re tin gelim esini, dolaysiyle
b u rju v azin in b elirm esin i nledi, te ta ra fta n k alab alk lelot nfus
zerinde azlk b ir askeri ynetici snf o lan sp a rta n la r, ite helot-
lar ay ak lan r diye, yaylm a politik as izleyem ediler. sm r ile
salanan art-deer, bu snfn zorunlu ih tiy alar iin tketilip, ti
caret, g iderek sanayi serm ayesi haline d np, u lu sla r aras yat
n n alan a ra y a c ak b ir noktaya ulam ad iin, S p arta , ekonom ik
b ir em peryalizm p o litik as izleme zorunda kalm ad.

K saca, S p a rta , i eitsizlikle yetinen, eitsizliki ilikileri ulus

la r a ra sn a yaym ayan, egem en snf iinde eitliki, polis iinde s
n flar a ra sn d a eitsizliki, u lu sla r a ra s ilik ilerd e eitliki b ir top
lum o la ra k b elird i. Eisizlikilii, re tim dzeninin, egem en sn
fn deim esine, eitstdlkiliinin alannn, dolaysiyle eitsizi isili
inin d erecesin in artm a sn a olanak verm eyen s ta tik b ir eitsizlik-
lik idi. E itsizlikilii sn rl b ir eitsizlikilik o lu p , u lu sla ra ra s b ir
s m r dzeni n o k ta sn a gelitirilem edii iin, egem en snfa akan
art-deer sn rl kald. S p a rta b u yzden Y unan uygarlna nem
li k a tk la rd a bulu n am ad . Y unan uygarl m ozaynm farkl, am a
m at b ir ta o la ra k kald. Ama polis ii eitsizliki, egem en snf ii
eitliki S p a rta dzeni, birok eitsizliki a ris to k ra tik Y unan d

533
 n rle ri iin, gl b ir esin kayna oldu. B u esin, a risto k ra tik d
n rlere, egem en snf yeleri aras e itlik a risto k ra tik eitlik
fikirini de v erm iti.
Y erleik dzenle, toplum un eitsizliki niteliini belirleyite,
retim tek n o lo jisi n safa geip, sava tek n o lo jisi ikinci safa d
t. Bu ev rim en belirgin biim de A tina to p lu m u n d a izlenebilir.
., V II. yzylda arap ve zeytinya re tim in in balay, to p
lum da zincirlem e devrim ci deiikliklerin k ap sn aan olgu oldu.
Bu yeni re tim dzeni, nce ib l m n gelitirici, i eitsizlii a r
trc ynde, d a h a son ra da, eitsizliki ilik ileri u lu sla r ara s alana
taran ynde etk ile r y aratt.

lk elde gerekli alt yap y a tn m la n n yapabilip, bu d ah a ve

rim li olan a rap ve zeyinya re tim in e geen asillerin zenginlik
leri a rtp , to p ra k la n genilerken, b u re tim e geem eyen kk ky
ller fak irleip , to p rak larn elden k arp , ta rm kleleri d u ru
m una d t le r. Bylece top lu m u n eitsizliki nitelii daha da kes
kinleti.'
Ama b u retim , uzun devrede, ta rm d a uzm anlam aya, ib
lm nn a rtm a sn a , im alathane re tim in in b alam asn a ve tica
re tin gelim esine yolat. B u n lar ise, A tina to p lu m u n d a b ir o rta
snfn, b u rju v azin in belirip, ek o n o m ik b a k m d an asilleri aan b ir
gce u lam asn a sebep oldu.

Polisin belirii devrinde y netim a ris to k ra tla rn tekelindey-

ken, glenen burjuvazi, siyasal h a k la rn a risto k ra tla rn tekelin
den k u rta rlm a sn salad. Bu, b t n v a ta n d a la ra siyasal hakla
rn tannd dem okratik eitlik h a re k e tin in balangc oldu. Ama
polisin gelim esi devrinin b a larn d a, ek onom ik b ak m d an gl
olan bu rju v azi, siyasal h a k la n {b t n v a ta n d a la ra tan m ak la b e
rab er) servete oranl o larak eitsiz d a ta ra k , A tinann y netim in
de ba ro l oynam aya balad. Bylece, Atina to p lu m u n d a ege
men sn flarn y er deitirdii b ir dinam ik eitsizlik hareketi ba
lam oluyordu.
A tina'da bu v atandalar aras eitlik, v a ta n d a la ra art-deer ve
b o 'zam an salayan klelerle, A tina top lu m una, z an aa tlar ve u lu s
lararas ticaretle zenginlikler salayan m e to ik o slar sayesinde, bu
ulusal alanda eitsizliin a rtm a s sayesinde salanabilm iti. Yani
Atina toplum unda v atandalar arasn d a' grlen belli lde b ir

534
eitliin bedeli, v atanda olan ve o lm ayan sn fla r a ras eitsizlik
ten k arlan y o rd u .

D aha so n ra, .. V. yzylda, u lu sa l alanda b u a rta n eitsizliin

salad serm aye b irim in i ve A tna to p lu m u n u n a rap ve zeytinya
y an sra , baz yaplm m a lla rd a da u zm anlam as, denizar ti
c a re ti, A tina ekonom isinin en nem li u n s u u halin e getirdi. By
lece eitsizlik, ulusal alan d an , u lu sla ra ra s ala n a ta tlm oldu.

D enizar ticaret, A kdeniz evresindeki yzlerce to p lu m d a n .

A tinaya art- r n ve art-deer a k m a sn salad, Bu ise, Atina top
lu m u n u n hzl ve erken b ir ek o n o m ik gelim eler sreci iine girm e
sine, A tin a'n n b ir ticaret ve sanayi to p lu m u h a lin e gelm esine, gi
d erek serm aye birikim inin u lu s la ra ra s y a trm alan, (zelikle ti
c a re t y a trm ) arayacak em p ery alist b ir yaylm zorlayacak b ir du
ru m a gelm esine yolat. E m p e ry a list alm n, b u a rta n d eitsiz
liin salad o lanaklarla, A tina to p lu m u , v a ta n d a la r arasnda
ek o n o m ik eitsizlik yelpazesini d a ra lta b ild i; h i deilse aa taba
k a la r sefalet snrnn zerin d e tu ta b ild i. B ylece Atina toplum un-
daki ek o n o m ik eitsizlik, u lu sla ra ra s ala n d a k i eitsizliin a rtrl
m as (a la n n n ve id d etin in g en iletilm esi) ile, b ir dereceye ka
d a r azaltlab lm i, k alab alk a lt sn flarn , ek o n o m ik eitlik slogan-
l d ev rim le re girim eleri n len eb ilm iti.

A tina, u lu sla r aras p a z a rla rn gvene alm ak iin, ekonom ik

em peryalizm ini askeri em peryalizm ile d estek led i. B ununla va
ta n d a la rn en alt snf d o n a n m a d a a la ra k i g sahibi olm a,
ek o n o m ik ge kavum a ve sa y la rn n fazlal ve b u ekonom ik
gleri ile, A tina p o litik asn a k a rm a olana b uldu. V atan d alar
a ra s siyasal eitlik, en son s n rla rn a tan d . Byle olunca da,
A tina p o litik asn d a v a ta n d a la r sn fn n en k ala b a lk kesim i olan
en a lt snf ar basm aya b a la d . B u rju v a zin in olig arik p artisi
yerine, h alk n d em o k ratik p a rtisi ik tid a ra geti. B una ram en, si
yasal g elen ek ten dolay, nem li m e m u rlu k lara ve d em o k ratik p a r
tin in b a n a a risto k ra tla r geiyor, an cak b u n la r, to p lu m u v atan
d a la rn en a lt snfnn iste k le rin e g re y n e tiy o rlard . Bu snf
da, 'kendisini b u statye y k selten em peryalizm e d rt elle sarl
m t.
A tin ann eitsizlii u lu sla ra ra s alan a tayp, evrensel b ir eit
sizliki dzen k uruu, ve u lu s la ra ra s ilik ilerd e eitsizliin dere
cesini g ittik e artnras!, . . V. yzyln so n la rn d a , ou Y unan

535
p o lislerin in k en d isin e k a r genel Ibir ay ak lan m ay a girim elerine
yolat. E itsizlk ilik te em peryalizm dzeyine u la an bu ar gi
di, eitsizliki d zen in so n u n u hazrlam t.
P eloponnesos S a v a la r ile b u u lu sla ra ra s eitsizliki- dzen
ykld. S a v a la r u lu s la ra ra s ticareti engelledii iin, yalnz Atina
deil, b t n Y u n a n to p lu n d a n z a ra r g rm t. T ic a re t hacm i d a ra
lp, v a ta n d a la r sn fn n en a lt kesim ini de besleyen em peryalist
m u slu k la r tk a n n c a . Y unan to p lu m la n n d a i eitsizlik olanca kes
kinliiyle su y z n e k t. Polislerde, P eloponnesos S avalarnn
ak t tib ritle , o lig a rik p a rtile rle d e m o k ratik p a rtile r arasnda,
p o lisler a ra s a la n d a ise, s m ren ve sm n'ilen p o lisler arasnda
i sava b a la d .
. . IV. yzyln so n la rn a doru, b u o lu u m , b ir d kuvve
tin, M aked o n y a'n n ie k arm asy la d u rd u ru ld u . M akedonya, Yu
nan a sk erleri ile b irlik te at Dou seferiyle, yeni b ir Emperya
lizm giriim i ile, e itsizlik i Y unan to p lu m u n a ksa da olsa yeni
b ir h ay at izgisi salam ,, oldu. A ncak Dou se fe ri sona erince,
sorun b t n cid d iy etiy le yenid en b elird i. A rtk d s m r n n bir
ksm ile sefalet izg isin in st n d e tu tu la m ay a n fa k ir h alk ktlele
rine, b ir d e u z u n s a v a la rn yolat ykm n y a ra tt ve Dou se
feri b itin ce d n en a s k e rle rin m ey d an a g etirdii p ro letery a katln
ca, aka ek o n o m ik e itlik sloganl p ro le te r n itelik li ayaklanm a
la r p a tla k v erd i. Y u n a n to p lu m u S p a rta 'n n n c l k ettii genel
b ir ay ak lan m a s re c i iin e g iriy o rd u ki, nce M akedonya, sonra
Rom a, b u h a re k e tin k a rsn a k tlar. B am sz Y unan polisleri
nin siyasal ta rih le ri so n a erd i. Bylece em p e ry alist o la n a k la r tam
anlam ile t k e n in c e . Y u n an to p lu lu k lar, b u o la n a k la rn salad
u lu slararas b ir tic a re t ve sanayide u zm anlam to p lu lu k lar ol
m a k ta n kp, u lu s la ra ra s em p ery alist s m r dzeninin salad
re tim d zen in d e a ttk la r b u ileri ad m g e ri alm ak d u ru m u n
da k aldlar.

Sava te k n o lo jisi, y erlem ed en so n ra to p lu m u n yapsn biim-

lendirite, b a b elirley ici o lm a k ta n km sa da, nem ini tam am en
y itirm em iti. o k lu k re tim tek n o lo jisinden s o n ra ikinci u n s u r ,'
bazan re tim te k n o lo jisin e eit nem de belirleyici b ir un su r ola
rak gzkt.
Polisin b e lirm e si ncesi a ris to k ra tik dzende, d e m ir silhl s
variler, d em ir sil h l h a fif p iyadelerden d ah a etk in b ir kuvvet oia-

536
rak sava tek n o lo jisin e girdiler. Asiller a t besleyip siivari olabili
yor, halk an cak kendini hafif piyade o la ra k k u a ta ra k savaa kat
labiliyor, h a lk n en fak ir kesim i ise, kendini h afif piyade olarak
bile k u atam ad m d an , savalara katlam yor, dolaysiyle siyasal
h ak lard an y o k su n bulunuyordu. S avalarda en etkili olan svari
a ris to k ra tla r ise, siyasal h a y a tta en b y k rol oynuyorlard. Bu
eitsiz sava gleri, b ak a to p lu lu k larla, b ak a polislerle sava
larn d a olduu k ad ar, kukusuz, polis ii sn flar aras kuvvet den
gesinde de benzeri ro l oynayarak a risto k ra tla r stte tutuyordu.

H o p litle rin (a r piyadelerin) p h a la n k s dzeni ile, sava tek

nolojisindeki yeni devrim , polis top lu m u n u n gelitii, burjuvazinin
ekonom ik b ak m d an glenip. Yunan polislerinin politikasnda
a rlk larn d u y u rd u u devre raslad. Pahalca olan hopllt takm
n o rta sn fta n k im seler salayabiliyorlard. H o p litler savan so
nu cunun b elirlen m esin d e svari ve p iyadelerden daha etkin oldu
lar. Bylcce lkenin ekonom ik h ay atn d a olduu kad ar, askeri ha
y atn d a da, b a rol oynayan o rta snf, siyasal h a y a tta ar bas
m aya balad.

D enizar ticaret, b ir taraftan tic a rc t gem ilerinde alan va

ta n d a la r sn fn n en a lt kesim ine i sa larken, te taraftan pa
zarlar gvene alm ak ve A tina im p a ra to rlu u n u A tina'nn egemen
lii a ltn d a tu tm a k am acyla gelitirilen filo, k a ra kuvvetlerinin
nem ini ikinci safa itip , deniz gcn egem en ve stn sava tek
nolojisi o la ra k Y unan toplum una soktu. B ununla birlikte kendini
hafif piyade o la ra k bile d onatam ayan v a ta n d a la r snfnn en fa
kir, en a lt snf, sava gem ilerinde tayfa, kreki olarak alp,
savaa k atlm a, gndelik kazanm a, sav alarda d a ganim etten pay
alm a o lanan eld e etm i oldular; ekonom ik b akm dan glendi
ler. E n k a la b a lk kesim o ld u k lar iin A tina p o litikasnda arlk
larn d u y u rd u la r, A tina politikasn v a ta n d a la r snf iinde, eko
nom ik eitsizliin azaltlp, tam b ir sosyal ve siyasal eitliin sa
land eitlik i, v atan d alarla di er sn flar, kleler ve m etoikos-
la r a ra sn d a eitsizliki, u lu slararas ilikilerde ise, a n eitsizlik
i em p ery alist b ir yne srklediler,

H ellen istik Devirde, kk vatan d a o rd u la rn n yerini, cret

li ask erlerle geniletilm i byk o rd u la rn al, polis sosyal b iri
m inin zlm esinde, polise ilikin eitsizliki deerlerin deim e
sinde b alca etk en lerd en b iri oldu.

537
 Y unan to p lu m ln rn m siyasal dzenleri de, re tim ve sava tek
nolojisindeki deiik lik lere bal o larak , deien eitliki ve eitsiz
liki nitelik ler gsterd iler. Hint-Avrupa u lu sla rn n ilkel gebelik
devirlerinde, ilkel s r c l k ek onom isinin y a ra tt , b ir kabile e
finin nderliinde, kabile savalar m eclisi ynetim inde, p a tria r
kal eitliki b ir dzen vard.
Polis ncesi yerleik dzende, K ah ram an lk anda, feodal
retim dzenine p aralel o larak , k ra lla r zam an la yerlerin i aristo k
ra tla r m eclislerine b ra k tla r. aa eitsizliki a risto k ra tik yne
tim ler egem en oldu. Polis k u ru lu rk e n p o litik ad a a risto k ra tla rn s
z geiyordu. Ama zam anla gelien tic a re t ve z a n a a tla rn o rta y a
kard o rta snf, burjuvazi, a risto k ra tla rla m cadeleye giriti. So
nunda siyasal h a k la rn asalet lsne gre datld a risto k ra
silerden, servet# lsne gre datld o lig arilere (pltokrasi-
lere) geildi. Y ani asalet eitsizlii y erin e servet eitsizlii ge
tirildi.
E m peryalist yaylm a lt sn fla n ek onom ik b ak m d an glen
dirince, siyasal h a k la rn d atm nda servet lei kaldrld. B
tn v a ta n d a la ra eit siyasal h a k la rn tan n d d e m o k ratik dzen
gerekletirildi. Ama b u dem okrasi, kle ve m eto ik o sla r dnda b
rak an b ir d em o k rasi, b u siyasal eitlik v a ta n d a la r arasn d a sn r
l b ir siyasal eitlik idi.
E itlik ve eitsizlik asndan, sosyal yap ile k lt r n , d
nn ilikisine gelince, norm al o la ra k h e r dzen kendini destek
leyen b ir k lt r ve dn, b ir deerler sistem i y a ra tr. Yani alt
yap kendine uygun b ir s t yap b eliler, Ancak s t yapnn dei
mesi, alt yap deiikliklerini so n rad an , belli b ir zam an getikten
sonra izledii iin, b ir dzenin balan g cnda, b ir nceki dzenin
kalnts deerler (k aln t kltrel gelenek) b u lu n ab ilir. Gei s
resinde ise, b ir nceki retim dzeninin b iim lendirdii, henz ter-
kediSmemi deerlerle, yeni retim dzeninin yeni yeni biim lendir
dii deerler, b ira ra d a g rlebilirler. N ihayet eitsizliki. b ir re
tim dzeninin eitsizlikilikte ar gittii b ir to p lum da, bu dzeni
destekleyen deerler yan sra, b u eitsizliki dzenin ezilen aa
snflarnda, b u eitsizliki dzene kar b ir tepkiyi belirten deer
ve dnn de belirecei ak tr. Bu d u ru m la r E ski Y unan top-
lum unda da gzlemleriz.
Yunan toplum unu m eydana g etiren u lu sla rn ilkel src g
ebelik devirleri eitliki dzenlerinin k lt r , O rpleus ve Diony-

538
sos h alk dinleri, A ltna tasavvur ve zlem leri biim inde yerleik
devrin eitsizliki dzeninin a lt ta b a k a la r a ra sn d a yaylm tr, ti
kel, eitliki H int-A vrupa u lu slar, yerleik ta rm sa l uygar toplu
lu k la r zerin d e ynetici b ir snf o la ra k k u ru lu n ca , eski eitliki
k lt rel gelenek, b ir st snf yeleri a ra s e itlik biim inde, aris
to k ra tla r a ra s eitlik , d o stlar a ra s eitlik , b ilg ele r ara s eitlik ya-
n a risto k ra tik eitlik b iim inde k en d in i b e lirtm i tir ki, bu, en
ak o la ra k , O rpheus ve Dionysos k ltle rin in aristo k ratlatrlm
biim i olan p y th ag o rasclk ta gzlem lenebilir.
te ta ra fta n ilkel devirlerin eitlik i k lt r , gene a risto k ra t
latrlm b ir b iim de H om eros D e sta n la rn d a Olym pos tanrlar
dnyasna itilm itir.
H om eros D estanlar, lem tu n sava a ra b a l eitsizliki Akha
k ab ilelerin in k lt re l k aln tlarn n , h em de, K a h ram an lk ann
feodal eitsizliki dzeninin ve yam a ek o n o m isi dzeninin eitsiz
liki k lt r ve deerlerini y a n stm la rd r. D e sta n la r, K ahram an
lk ann eitsizlikiliinin niteliine uygun b ir biim de, aristok
ratlarn , kuvvet ve cesaretlerin i, yani s a v a k a n lk la n n , onlarn er
dem leri ve s t n l k k o n u lar o la ra k s u n m u tu r. B u st n yetenek
leri ta n n -so y lu lu a balayp, a ris to k ra tla rn egem enliini tanr-soy-
lulua, a salet stnlne d a y a n d rm tr. H o m ero s D estanlar
a risto k ra tik eitsizliki d n geleneinin b alangc o lm ular
dr.
K a h ra m a n lk ann sona erip, polisin k u ru lu ann bala
d s ra la rd a , b u a risto k ra tik k lt re k a r b a k a ld n H esiodos-
da gzlem leriz. H esiodos, hem beden alm asn , hem ticareti aa
gren a ris to k ra tik nyarg larn k a rsn a k arak , alm ann ve
tic are tin ayp olm adn, deerli o lduunu sa v u n a ra k , hem yeni
yeni b eliren b u rju v a la r;, hem alan fa k ir kyly kayran bu fi
kirleriyle, d e p o k ra tik eitliki d n izgisinin b an d a yer al
m tr.

Polisin k u ru lu devri, b u rju v azin in o rta y a k devri olm u

tur. E k o n o m ik b ak m d an glenen b u rju v azi, siyasal h a y atta da
sz sahibi o lm ak isteyince, y asak o y u cu lar a nda, siyasal h a k la n
asalet leine gre datan y a sa la r yerine, siyasal h a k la n servet
leine (g re ) oranl datan y a sa la r k o n m u tu r.
Y nan to p lu m u n d a tic a re tin 1gelim esiyle, o rta y a , a risto k ra tla
ra rakip b ir b u rju v a snfnn k, sn fla r a ra s gerginlie yola-

539
nca, s n fla ra lllk erdem i tlenm i, siyasal h aklarn da
tm n d a a sa le t yerine, b u rju v a la rla a ris to k ra tla rn o rta k nitelii
olan se rv e t lei k ab u l edilm i, S o lo n u n yapt gibi, yasa nn
de eitlik ve sn fla r aras denge p o litik as izlenip savunulm u
tu r.
B ylece a r is to k ra tik siyasal eitsizlike k a r b u rju v azi yasa
n n d e e itlik (h u k u k i eitlik ) ve siyasal eitlik fikirlerini su n
m u tu r. A yrca b u eitlik hem servete oranl b ir eitlik, hem yal
nz v a ta n d a la r sn f ii eitlik, v a tan d a lar a ra s eitlik olm u,
v a ta n d a la r d n d a kalan kle ve m e to ik o sla r iin, b ir eitlik sz
konusu e d ilm e m itir. B urju v azin in se rv e te .o ra n l eitlik fikrine
kar a r is to k ra tla rc a , erdem e o ran l eitlik fik ri gelitirilm itir
ki, b u n la r a sln d a , servete o ran l eitsizlik ve erdem e (asalete)
oran l eitsizlik dem eye varyordu.
B u rju v a z in in geliip, siyasal egem enlii a risto k ra sin in tekelin
den k u rta r a r is to k r a tik b ir tepkiye yolam , Theognis, Pindaros,
H erak leito s gibi d n rle r, eitsizliki a ris to k ra tik deerleri dei
en k o u lla ra g re yeniden fo rm le e tm e y o lu n a gitm ilerdir. Artk
ne a sk eri s t n l k , ne ekonom ik st n l k asille rd e olm ad iin,
asillerin st n l savlarn, deim eyen sa v o la n tanr-soyluluk ya
n sra , (eski eg em en d ev irlerinin geleneksel k a ln ts o lan ) klt
rel st n l k le ri, e rd e m st n l k leri savna d ay an d rm lard r.
A ris to k ra tla ra eit siyasal h a k la r isteyip elde eden burjuvazi,
halkn a lt s n fla rn a snrl baz h a k la r verip, eitlik ilkelerini sa
vunan o deilm i gibi a risto k ra tla rla b irlik te klelii doal b ir ku
rum o la ra k g r p , Atina zenginliine nem li k a tk la rd a bulunan
m eto ik o slara so sy al eitlik tanyp, siyasal e itlik tanm am tr.
T icaretin d en iz a r, u lu sla ra ra s tic a re t eklini a larak , eitsiz
liki dzenin u lu s la ra ra s alan a ak tarlm asy la, Y unan ulusu, ken
dini H ellen u lu s u o la ra k stn grp, dier u lu sla r vahi ya da k
le ru h lu u lu sla r o la ra k , b a rb a r u lu sla r o la ra k n itelem itir. Bylece
u lu slararas eitsizlik i dzen de, u lu sla ra ra s eitsizliki nyar
glar b irli in d e g e tirm itir.

E itsizlik, d en izar ticaretin gelim esi ve b u n u izleyip destek

leyen e m p e ry a list alm la, u lu sla ra ra s a lan a tanp, vatan d alar
snfnn alt k e sim le ri Y unan sosyal h a y a tn d a b a rol oynam aya
balaynca, d e m o k ra tik p a rti, siyasal h a k sahibi olm ada, zgr va
tanda olm ay te k lek olarak alp, asalet, servet leklerini bir

540
yana a tm , v atan d alar aras tam b ir siyasal eitlii gerekletir
m itir. O ranl eitlik ilkesi yerine, h er v atanda eit sayan sa
ysal eitlik ilkesini, toplum sal dzenin ba ilkesi o lara k sunm u
tu r. B u a la n la rd a k i eitlikilikte olduka ileri g ittik leri halde, on
la r d a a ris to k ra tla r ve b u rju v a la r k ad ar, h a tta o n lardan daha ileri
b ir derecede, klelii doal b ir k u ru m o la ra k grp, m elolkoslara
k sk an lk la sa rld k la r v atan d alk h ak k verm eyip, H ellen-barbar
ay rm n o ld u u gibi benim sem ilerdir.
D e m o k ra tik dzen srasn d ak i b u toplum sal rgtleniteki ve
siyasal dU nteki bu. genel e itlik ilkesini m antksal sonularna
k a d a r izlem e gereini duyan sofistler, b u yolda, in sanlarn evrensel
eitli in e v ara n a d e k birok eitlik t rle rin i su n u p savunm ulardr.
O nlar byle b ir tu tu m a iten n ed en lerin banda, daha ok Atina
v ata n d a o lm ayp, siyasal h a k la rd a n y o k su n klnm m etolkoslar
o lu lar ve gezdikleri eitli u lu sla rn in sa n larn n yeteneklerinin
A tm allarn sand gibi, ok farkl, eitsiz olm adn bizzat gz
lem lem i o lm a la r gelir.
E itlik i d em o k ratik rgtleni ve d n n geliip ileri nok
ta la ra g itm esi, yeni b ir a risto k ra tik tep k iy e yolam tr. Bu tepki
yi, A tina d e m o k ra tla rn n k u rra d em okrasilerine, am atr politika
a n lay larn a k a r, bilgelerin ynetim i sav ile, profesyonel po
litika an lay n savunan, entellektelizm in tem ellerini atan Sok-
ra te s b a la tm tr. Onu, eitsizliki Y unan k lt r n n btn mi
ra sn d a n fay d alan arak , bilgililer, b ilgeler y n etsin savn destekle
m e y o lu n d a eitsizliki b yk felsefe sistem lerin i k u ran Platon ve
A ristoteles izlem itir. Zenginlerin, h a lk n deil, bilgililerin, bilgele
rin, filo zo flarn ynetim i, adn d an sz edilm ese de, aristo k ratlarn
yn etim i so n u cu n a varyordu. P lato n ve A ristoteles, a risto k ra tlar
dan sz etm eksizin, aristo k ra tla rn y n etim in i savunular gibi,
saysal eitlik, oranl eitlik a y n m yapp, o ra n l eitlii savu
n u lary la da, eitlikten sz edip eitsizlii savunm ulard. B unun
nedeni, za m a n la rn d a eitlik ilkesinin kazanm olduu byk de
erin k a rsn a jkam ayp, b u deerden y a ra rla n a ra k , bu yolla eit
sizliki fik irle ri savunm aya alm akt.
Polis eitsizliki dzeninin aa sn flar, eitliki zlem lerini,
O rpheus ve Dionysos kltleri gibi eitliki h alk dinlerinde gideri
y o rlard . B u n la r yan ssra beliren kynik felsefe, bu zlem leri b ir
de felsefi dzeyde iledi. Ancak kynik eitlik ilik, daha ok eitsiz
liki dzeni ve eitsizliki dzenin deerlerini kk grp, eitsiz-

541
liki dentlcn b ir ka biim inde idi, E itliki olum lu siyasa!
program lar nerm edi.
U luslararas alan a k a d a r gelitirilen eitsizliki dzen, b u ra la r
da da arya gidip, Peloponnesos S avalarnn k m asn a yol an
ca, Y unan p o lisleri b irb irle rin e girdiler. B u sa v ala rd a Y unan top-
lum unun gelecei tehlikeye dnce, d ah a nceki p o lisle r aras eit
sizliki ilikilerin ve st n l k savlarnn terkedilm esini, b t n Yu
nan polislerinin b irlem esin i tleyen, polisler a ra s eitliki ilke
leri savunan p an h ellen ist akm belirdi. Bu ak m n ba tem silcisi
Isokrates idi. P anhellenizm ift yzi b ir m adalyon gidiydi, tsokra-
tes, b irb irlerin e sald rm a m a la rn istedii Y unan polisleri ara sn
da eitliki, am a H ellenlerle b a rb a rla r a ra s eitsizliki ilikileri
tlyor, Y u n an llarn b irleip , kle to p lu m lar o la rak grd
b arb arlarn lkelerin i zaptedip, b a rb a rla r sm rm elerin i istiyor
du. Bunu da, polis ii, Y unan to p lu m u ii eitsizliki dzenin, ge
nileyen p ro letery a ta ra fn d a n yklm asndan k o rk tu u iin, bu y
km nleyecek are olduunu d n erek tlyordu. so k rate s'in
tutum u, Y unan to p lu m u n u n genel niteliini olanca aklyla o rta
ya koyan b ir nitelikteydi.

Y unan polisleri b irleem ediler, fakat M akedonya on lar birle

tirdi. sk en d er Douya o rta k b ir H ellen seferi at. Ama bu sefer,
Hellenlerle Dou u lu slarn n k arm asn a yolat. sk e n d e r de as
keri am alarla b u rk sal ve k lt rel k arm ay k k rtm t. Yalnz
bu karm a st sn flar a ra sn d a b ir k arm a idi.

Yunan d em okrasisinde ve o n u n la b irlik te Y unan eitliki d

nnde, en ileri n o k ta la ra ulald zam an bile, baz so fistler d
nda, H ellen-barbar eitlii fik ri ak llara gelm ezken, Isk en d erin bu
seferi sonunda, polis to p lu m u n u n da zlm esiyle, kosm opolitist
fikirler Yunan to p lu m u n d a hzla yayldlar. K ynik, sto ik o k u llar ya
n sra, H ellenistik Devrin a y d n la n da b u fikri benim sediler. Hel
len-barbar ayrm , vatanda-m etoikos a y n m kalkm aya balad.
Ama Hellen olan olm ayan eitlii, d a h a ok H ellen istik k rallklarn
st snflar, ay d n lan a ra sn d a yaylm t. nk b u snflar, polis
dzeninin zlp, im p arato rlu u n kuruluuyla, u lu sla ra ra s b ir
k ar birlii kurm ulard,

H ellenistik Devir felsefeleri, stoik felsefe ve ep ik u ro sc u felsefe

okulu, eitsizliki polis dzeninin zlmesi devrinde gelien, eit
liki ynleri olan felsefelerdi. Ancak b u o k u llarn eitlik anlay.

542
 HelL-nislik Devrin ay d n la r aras eitlik an lay n a uygn olarak,
bilgeler aras evrensel eitlik ve d o stlar aras e itlik biim inde, ge
ne snrl b ir e itlik anlay idi.
sk en d erin dou seferi, Yanan, to p lu m u n u n sn flarn n arasn-
daki fark u u ru m derecesine u la tra n eitsizlii, d eitsizlik ala
n na a k ta ra ra k , b ir s re iin azaltabilip, sn f atm asn b ir s
re iin erteley eb ilm iti. Dou seferinin so n a erm esi, askerlerin ter
his edilm esi ile, sn fla r aras eitsizlik o lan ca keskinlii ile o rtay a
km t. Y unan e m p e ^ a liz m in in kesinlikle so n a erii ile, aa s
nflar sefalet d erecesinin stnde tu tm a y a y a ra y a n kay n ak lar ku
rum u, sn fla ra ra s u u ru m derinlem i, b u n a b ir de sk en d er'in
Dou seferine k a tlp i bulan, am a sava b itin c e isiz kalan eski
c re tli a sk e rle r k atln ca, S p a rta 'n n b t n Y u n a n ista n d a tu tu tu r
m aya alt p ro le te r nitelikli devrim ler, h a lk ayak lan m alar pat
lak verm iti.
Bu sosyal d u ru m a uygun o larak , bu s ra la rd a , ekonom ik eit
lik ilkesini y k letiren k om nist fik irle r b e lird i. D aha nce eit
lik h e r t-rii ile ilendii halde, A tina d e m o k ra sisin e v atan dalarn
en alt snf egem en olduu zam an b ile, ( b u n la r em peryalist kay
n ak lard an b eslen ip , b ir gn k en d ileri de ok zengin olm ay m it
ettik leri i in ) ek onom ik eitlik fikirleri, (eg em en sn f yeleri a ra
s ve bilge d o s tla r arast ekonom ik e itlik b iim in d ek i a risto k ratik
eitliki fik irler d n d a) hi ilenm em iti. H ellen istik Devirde, a r
tk em peryalist k ay n ak lard an d a m id i kesilen sefil halk ktleleri,
ekonom ik e itlik fik rin i, kom n ist dzen h a y a lle rin i Y unan d
n n e so k m u la rd . ,

Ancak b u fik irle r de, in san larn evrensel eitliini isteyen, ya

da to p lu m u n b t n sn flarn k apsayan k o m n ist ta s a rla r deil
di. K lelerin alp, b t n v a ta n d a la rn y a n gelip y a ttk la r o rta k
la m a n b ir dzen hayalinden ileri g id ilem em iti. Y unan toplum u
nun kesin eitsizlik i nitelii, k a fa la r, d n , en eitliki hayal
lerde bile, tam eitliki olam ayacak ekilde b i im len d irm iti.
B t n b u n la ra dayanarak, Y unan to p lu m u n d a k i eitsizlik fikir
lerinin, egem en snfn d u ru m u n a gre, o n u n k a rla rn destekle
yerek b iim de form le edilirken, eitliki lk le rin de, zgeci ide
aller olm ayp, belli sn flarn k a rla rn sa v u n an k lt re l silh la r
olarak su n u ld u u n u syleyebiliriz. Aksi h a ld e v a ta n d a la r arasn d a
siyasal h a y a tta eitlik ilkesini, k u rra d e m o k rasisi sn rla rn a ta

543
yan Y u n a n d e m o k ra tla rn n , klelii doal b ir kurum , b a rb a rla n
k le ru h l u lu sla r o la ra k grp, en a r em p ery alist b ir politikay
izleyebilm eleri a n la m la n d n la m a z.
Y u n a n to p lu m u n d a h e r snf kendine zg b ir e itlik ve eitsiz
lik an lay g elitirm iti. A risto k ra tla rn e itlik anlay, snf ii
eitlik, d o stla r, bilg eler a ra s eitlik, o ran l eitlik idi ki, bu
e itlik a n la y la rn a a risto k ra tik eitlik den eb ilir. B u rju v alar, ya
s a nnde eitlii, siyasal eitlii, saysal eitlii savunuyor
la rd ki, b u n a d a d em o k ratik eitlik a n lay denebilir. V atanda
la rn en fa k ir, en a lt sn fn n eitlik an lay ise, b u rju v ala rn e it
lik an lay n a k a tlm a la r yan sra, y alnzca kendine zg olan
ekonom ik eitlik idi.
G ene h e r sn fn kendine zg o ir eitsizlik anlay, ya da en
ok nem verdii, en ok benim sedii b ir eitsizlik t r vard. Aris
to k ra tla r en ok asil-avam ayrm ve eitsizliine nem veriyorlar
d. B u rju v a la r zcngin-f.kir ayrm ve eitsizliini, v atan d alar sn
fn n en a lt ta b a k a s ise, v atan d a o lan-olm ayan ayrm ve eitsizli
ini b e n im sem ilerd i. B u rju v a la r k e n d ile rin i fa k ir halk ta b a k a lar
n a k ar st n g r rk e n , v a ta n d a la r sn fn n en a lt tabakas ken
disini v a ta n d a lk h a k k tan n m ay an m e to ik o sla ra ve kendi gibi z
g r o lm ayan k le le re k a r st n g r y o rd u . N ihayet Y unan toplu-
m u n u n b t n s n fla n , H e lle n -b a rb ar ay rm m benim sem i olup,
ken d ilerin i b a r b a r la r d a n h e r alan d a s t n b ir toplum o larak gr
y o rlard . B t n Y u n an to p lu m u n u n , d a h a d o ru su b t n Y unan
v a ta n d a la r to p lu m u n u n benim sedii e itli in ise, yasa nnde
eitlik olduu s y len eb ilir ki bu, b ir tira n n , b ir m onarkn keyfi
yn elim in e deil, y a sa la rn yn etim in e ta b i o lm ak anlam na geli
yordu.
Y unan ln n k a fa sn d a eitliki ve eitsizliki deerler, arala r
k ar d u v a rla r ile r lm , b irb irleriy le ilikisiz yanyana kategori
le r h alin d e idi.
E ski Y unan d n n d e, eitlii, b i r ta ra fta n snrl, kk
g ru p la r iin sa v u n m a k , te ta ra fta n , eitliki zlem leri ya gem i
in k a ra n lk la rn d a (A ltna m a sa lla rn d a ) b rak p , ya gelecein
to p ik to p lu m la rn a , devrin m ehul lk e lerin e atp , iinde b u lu n u
lan top lu m u n eitsizlik lerin i k ab u llen m e genel b ir eilimdi.
Sonu o la ra k , E sk i Y unan to p lu m u n u n , eitsizliki b ir sosyal
yapya, b u n a uygun olarak, eitsizliki de erlere sahip olduunu
syleyebiliriz.

544
ZET

Bu alm ad a, Eski Y unan to p lu m u n u n ekonom ik, sosyal ve

klLrel yaps, eitlik ve eitsizlik k av ram lar asndan yaklala
rak sa p ta n m a y a allm tr. A ratrm alarm zda, b ir toplum un
eitliki ya d a eitsizliki y ap d a olm asn, eitlikiliinin derecesi
ni ve n iteliini, re tim teknolojisi, sava teknolojisi, geleneksel sos
yal yap ve k lt r u n su rla rn n b elirledii sonucuna vardk. B u so
nuca uygun o la ra k tezim izde Y unan to p lu m u n u n niteliini sap ta
m ada, b u d r t u n su ru ba belirley iciler o la ra k ele alp, aklam ala
rm z b u d r t u n su ra dayandrdk.

Giri b lm nde a ratrm am zd a kullandm z bu yntem

zerinde d u ru lm u tu r,
Y unan ncesi Uygarlk I.., 5 bin - 2 bin aras) balkl bi
rinci b l m d e, eitliki ilkel to p lu m d an , yerlem i, sosyal ibl
m, fa rk lla m a ve snflam a balam uyg ar toplum aam asna
(I. . 5 b in le rd e M ezopotam ya'da) geiten, Hcllen uygarlna ka
dar, eitsizliki uyg ar toplum geleneinin ald aam alar zetlen
m itir.
Y unan U ygarlnn Y akn K ay n ak lan ( . . 2 bin-bin aras)
b a lk l ikinci blm de, eitsizlii, deniz ticareti ile uluslararas
b ir a la n a yayab ilip , leri derecede eitsizliki p arlak bir uygarlk
ku rab ilen M inos toplum u ile, M nos uygarlnn ykntlar zerin
de ileri d erecede b ro k ra tik b ir u y g arlk k u rab ilen Mykene uygar
l in celen m itir. B u n la n n H ellen u y g arl n a teknolojik ve k lt
rel e tk ile ri a ra tn lp , H ellen u y g arl n n b u yakn kaynaklarnn
da eitsizlik i olduu gsterilm eye allm tr.

nc blm le, Y unan top lu m sal ta rih i, polis sosyal birim i

nin geirdii aam alara gre devirlere ay rlarak , Hellen (Y unan)
to p lu m u n u n incelenm esine b a la n m tr. K ahram anlk a ( . .
I X .- V I I I . yzyllar a ra s) balkl n c blm de, 'polis nce
si dzenin feodal nicelii, b u n a uygun o la ra k Yunan toplum unun
eitsizlik i tem ellerinin atl o rtay a k o n m u tu r. Bu an kltre!
r n o lan H om eros D estanlarnn eitsizliki kltrn ilk verileri
olduu g sterilm itir. Devrin eitsizlikiliinin aristokratik eitsiz-
likilik olduu belirtilm itir. Bu eitsizliki a risto k ra tik dzene
tepki o la ra k , H esiodosun dem okratik eitliki dn balat-
na ia re t edilm itir.

545
 Polisin K uruluu (t. . V II. - VI. yzyllar a ra s) balkl
d rd n c blm de, re tim teknolojisindeki deiikliklerle, arap
ve zeytinya retim in in , b u n a p aralel olarak ib l m ve ticaretin
gelim esiyle, feodal dzenin sona erii, b ir ticaret burju v azisin in
belirii gsterilm itir. E ko n o m ik gc eline geiren b u snf, siya
sal haklar aristo k ra tla rn tekelinden k u rta ra ra k , d e m o k ra tik eit
liki dzen geleneini b a la tm tr. Ancak, S o lo n u n re fo rm larn d a
izleyebileceimiz bu h arek et, b alan g ta, siyasal h a k la r asalet ye
rine servet leine gre datld iin, d em o k ratik yne ynel
m i olm akla b erab er, o lig a rik yn a r basan b i r h a re k e tti.
B u d em o k ratik yndeki h a re k e tle re kar, a ris to k ra tik b ir tep
ki belirm i, baz a ris to k ra tik d n rler, a ris to k ra tik eitsizliki
deerleri, asil iyi avam kt, asil erdem li avam erdem sizdir,
asil ynetm eli avam y netilm elidir ana fikri erevesinde form
le etm ilerdir.
Polisin Gelimesin (t. . VI. - V. yzyllar a ra s ) balk l bein
ci blm e nce dier Y unan to p lu m la n n d a n fark l b ir geliim gs
teren S p arta toplum u, (a n la t ta tarih sel srad an b iraz a y rla rak )
ku ru lu u n d an yklna k a d a r in celenm itir. S p a rta to p lu m u n u n
yaps, sp a rta n la r ask eri a ris to k ra tik egemen sn f ta ra fn d a n y
netilen; statik eitsizliki feodal b ir y a n kast dzeni o la ra k gr
lr. Egem en s p a rta n la r sn f iinde, ekonom ik e itli e varanadek
ileri derecede eitliki, s n fla r arasn d a ileri dereced e eitsizliki,
u lu slararas, p o lisleraras ilik ilerd e de eitliki b ir to p lu m d u r.

Yunan toplu m u n d a polisin gelim esi devri, A tina to p lu m u r

nek alnarak (zam an zam an d a d i er polislerdeki gelim elere dei
nilerek) incelenm itir. eh ir to p lu m u olan polisin gelim eye b a la
m asyla, b u rju v a la r ve b u rju v a la r yan sra b ir em ekiler snf
belirm itir. T iranlk y n etim i aristo k rasiy i ykp, h a lk ile b u rju v a
larn karlarm b irlik te k o llay an b ir dzen o lara k k u ru lu r. T ira n
lk ynetim i yklnca, K lesthenes, a risto k ra tik n iteli in i h l sr
dren toplum sal rgtlenii, re fo rm la n y la d e m o k ra tla trm tr.
H alkn en alt tab ak asn a d ay an arak , d em o k ratik eitliki siyasal
dzeni gerekletirm itir.

Ancak vatandalar snf ile sn rl tu tu lan b u eitliki dem ok

ratik gelimeler ilerlerken, tic a re t ve sanayi re tim in in gelim esi
nedeniyle, vatanda olan olm ayan sn fla r aras a y n m ve eitsizlik
srm tr. Klelere zgrlk ve yerlem i y a b an c lar olup, ticaret

5 I6
V e-zanaatlarla u raan m etoik o sara siyasal h a k ia r tannm am tr.
Atina dem okrasisi b ir v atan d alar snf ii d e m o k rasi , Atina eit-
likilii, b ir v atan d alar snf ii snrl eitlik ilik o la rak belirir.
A tina dem okrasisi, v a ta n d a la r arasn d a (e k o n o m ik alan dnda)
eitliki, polis iinde sn fla r arasn d a eitsizliki, p o lisleraras ili
kilerde de (em p ery alist n iteliinden dolay) eitsizliki b ir dzen
o la ra k belirir.
Pers S avalar zaferi, Y unan to p lu m u n d a u lu sa l st n l k akm ;
larm b a la tm tr. n sa n la rn asil-avam, zgiir-kle, vatanda-m etoi-
kos, kadn-erkek ay rm ve eitsizlikleri z in cirin e, H ellen -b arb ar ay
rm ve eitsizlii de ek len m itir.
Dier b l m lerd e olduu gibi, b u b l m d e de, e itlik eitsizlik
olgu ve deerleri, ekonom ik, sosyal, siyasal, k lt re l alan lard a ol
m ak zere d rt a n a a la n d a incelenm itir.
Polisin gelim esi devrinde, zellikle A tin a to p lu m u n d a , deniz
ar ticaret sayesinde, A tina'ya, Akdeniz k y sn d a k i yzlerce top
lu m d an art- r n ve art-d e er aknn, A tina to p lu m u n u erken ve
hzl b ir ekonom ik geliim iine sokup, o n u n , eko n o m ik em perya
lizme k ad ar, eitli re tim dzeni a a m a la rn a geii gsterilm i
tir.
A tina p olisinin gelim esi devrinde, ek o n o m ik sosyal ve siyasal
olay lar tarih sel sra ile incelendikten so n ra, b u d ev irle ilgili d
ne geilm itir. Bu d evirde, d em o k ratik g e lim e lere paralel, aris
to k ra tik d n e tep k i o larak , sofistik a k m b e lirm itir. Bu akm ,
ykt a ris to k ra tik eitsizliki dn ve d e e rle r yerine, dem ok
ra tik eitliki (Y u n an dem o k rasisin in e itsiz lik i ynleri de oldu
u iin) d em o k ratik eitsizliki deerleri y a ra tm a y a alm tr.
D em okratik so fistik d n e k ar ise, y e n i b ir a risto k ra tik tep
ki balam tr. E itsizliki a risto k ra tik d e e rle r S o k rates, Platon
ve A ristoteles l s n d e, erdem li bilge a s ille r ynetsin ana fik
rin e dayanan eitsizlik i genel felsefeler i in d e siste m letirilm itir.
Bu bl m d e P lato n ve A ristotelesin e itlik kavram zerine
speklasyonlar a n la tlp , b u iki d n r n , eitsizliki inan ve
deerlerini, d evrin sevim li k avram eitlik k lf a ltn d a sunm ak
iin, eitlik k av ram n , saysal eitlik ve o ra n l eitlik olarak
ayrm laylar e le tirilm itir.
Altnc blm de, Polisin k (l. . IV .- I I I . yzyllar aras)
incelenm itir. A tinann eitsizlikilii u lu s la ra ra s alana tarp, ev-

547
reisel b ir em p ery alizm ap n a u la tra ra k , eitsizliki dzende a
rya g itm esi, o n u n ve Y unan to p lu m u n u n k n e yolam tr. Pe-
lo p o n n eso s S a v a la r ile Y unan to p lu lu k la rn d a , polis iinde ve po
lisler a ra s n d a s m re n ve s m r le n le r a ra sn d a sav a la r p a t
lak v e rm itir. M akedonya'nn m d a h a lesi ve sk en d e r'in Douya
y nelm i e m p e ry a list akn, Y unan to p lu m u n d a k i i sav alar b ir
s re i in e rte le m i tir. Sefer so n a e rip Y u n an erleri terh is edilince,
Y u n a n 'n e m p e ry a list kaynaklar ta m a m e n kuruyunca, lkede, eko
no m ik e itlik p ein d e koan, p ro le te r n itelik li ay ak lan m alar ba-
g stc rm itir.
B u gelim elere uygun o larak , Y u n an d n n d e eitliki ni
telikli fik ir ve felsefeler b elirip gelim eye b alam tr. K ynikler
e k o n o m ik eitsizlii knam , e p ik u ro sc u la r d o stlar a ra s eitlik
fik irle rin i g e litirm i, kynikler ve s'-oikler, v atanda olan olm ayan
a y rm n a k a r d u ra ra k , k osm opolls (d n y a vatandal) fik rin i
su n m u la rd r. A ncak b u felsefeler d e ta m eitliki olam am lar, bil
ge o la n ve o lm ay an ayrm ve eitsizlii d n lerin in belirgin ni
telii o lm u tu r.
E itsizlik i p o lis dzeninin y k lp , pro letery an n ayakland
b u devirde, ek o n o m ik eitlik iste k le ri b ir yan d an yam alarla, b ir
y an d a n k o m n ist u to p ia la r ve A ltna hayalleri biim inde kendini
o rta y a k o y m u tu r. A ncak b u n la rn d a tam eitliki olm ayp, eitlik
h ay allerin in , k le le rin alp, zg rle rin yan gelip y a ttk lar b ir
d zenden te geem edikleri g r l r.
Sou b l m n d e, incclem c s resin ce ulalan so n u lar ak
tarlp , E ski Y unan uygarlnn, eitsizlii kle-zgr derinliinde
a rtrp , evrensel b ir em peryalizm a p n a ulatrd iin, bu eitsiz
liki dzen in sa lad m uazzam a rt-d e eri deerlendiren Y unan
st sn fla rn n , y a ra tc , p a rla k b ir u y g arlk g elitird ik leri, v atan
d alar snf ii siyasal, b ir d ereceye k a d a r da ekonom ik eitliin,
b u a r i ve d eitsizliin bedeliyle dendii yargsna varlm
tr.

548
EOUA LITY AND INEQUALITY I N T H E ANCIENT G REECE
A SUMMARY

T his study, w hich striv es to ap p ro a c h the econom ic, social and

c u ltu ra l stru c tu re of A ncient G reek society from the concepts oF
e q u a lity a n d ineqality, h a s led m e to the c o n d u sio n th a t techno-
logy of p roduction, technology of w ar, traditional social stru ctu re,
a n d c u ltu ra l clem cnts have, in the final analyss, dcterm ined the
d eg ree an d n a tu re of eq u ality an d inequality in a given society.
A ccordingly, this study, in d eterm in in g the n a tu re of Greek society,
h a s accep ted these fo u r elem ents as the p rincipal determ ining fac-
tors,

Introductlon deals w ith the m ethod of study.

T h e first chapter, e n title d Pre-Greek Civilization (betw een

B, C. 5000 - 2000), epitom izes the stages oF the trad itio n of the un-
e g a lita ria n civiLtzed society frorn th e eg alitarian primLive onc up
to th e settled, and civilized society (in M esopotam ia 5000 years
B. C.) w h ere social c o o p eratio n an d different elasses appeared.

T h e second chapter, c n tid le d the Inunediate S ources o f G reek

C ivilizatlon (betw een 2000 - 1000 B. C.) studies M inoan society
w h ich h a d achived a b riila n t b u t an un-egalitarian civilization by
w ay of extending this in eq u ality to the International field through
m a ritim e trade, and m ycanaean civilization w hich had founded a
b u re u c ra tic civilization on th e ashes of the form ed civilization.
T his c h a p te r fu rth er endcavours to show by w ay of exam ining the
technological and c u ltu ra l effects of these civilization on the Hel-
lenic w o rld th a t these im m ed iate sources of the H ellenic civiliza
tio n vvere based on inequality.

549
 Tle th ird c h a p te r sta rts to exam ine-the Greek civilizatir \vith-
i t he fram e of certain pertods, s d e c te d according to he stages
w hich th e polis social u n it h ad p assed through. U nder the title
The Age o t H eroism ", (betvveen IX . -V II I. cen turies B. C.) the
fcuda! n a tu re of the pre-polis o rd e r and accordingly the establish-
m ent of the un-egalitarian foundatons o f G reek society w ere exa-
m ined. i t is show n thot th e H om eric H ym ns, \vhich w ere the cul-
tural o u tco m c of the age, vvere th e firs t p ro d u c t of the cu ltu re of
inequality. I t is fu rth e r stated tlat th e inequality of the age w as
an aristo cratic ineqiiality. It is n ecessary to note, how ever, th a t
durin g th e p erio d H esiod vehem ently re a c te d ag ain st this ut-egali-
tarian a risto c ra tic o rd e r w ith his ideas w!ich are the begining of
dem ocratic egalitarian thinking,

In th e fo u rth ch ap ter en titled The F o u n d atio n of Polis (bet-

ween V II. - VI. centuries B, C.) the advent of a tra d e bourgeoisie
by way of an increase of vine an d olive oil, and co n co m itan tly the
developm ent of cooperation of tra d e , is show n. T his class, w hich
held th e econom ic pow er, h ad in itia te d th e tra d itio n of dem ocratic
o rd er b ased on equality, a fte r rem oving the poHtical rights from
th e h a n d s of aristo crats. B u t this m o v e m en t-v /h ich we can trace
track b ack to th e reform s of S o lo n - can b e considered initially as
oligarchic although oriented to\vars dem ocracy, because political
rights w ere d istrib u ted according to vvealth ra th e r th an to
nobility. C ontrary to these d em o cratic m ovem ents, there appea-
red an aristo cratic reaction, a n d so m e -a risto cra tic th in k ers form u-
lated the aristo cratic values of in eq u ality w ithin the fram ew ork of
the m ottos, such as noble is good, com m on is bad, noble is vir-
tuous, com m on is not virtuous, noble 'm ust gvem , com m on m u st
!et him self be governed.

In the begining of the fifth c h a p te r, en titled The R ise of Po

lis (betvveen VI. - V centuries B. C.) S p a rta society is exam ined
from its foundation to its collapse, ta k in g into co n sid eratio n its
different p ath of developm ent co m p ared o th e r G reek societies. The
stru c tu re of S parta society w as static un-egalitarian feudal and
sem i-caste in nature, governed by a m ilitary -aristo cratic an d sove-
reign class. The Sparta society w as eg alitarian from the p o in t of
even econom ic equality am ong the sp a rta n s, and of inter-polis rela-
tions, b u t highly un-egalitarian am ong the classes in the polis.

550
 T he developm ent of polis in the G reek society is exam ined by
ta k in g 'th c Athens society as a typica! exam ple, b u t occasionaily the
developm ent in the o th e r polises are touchcd on.

The bourgeoisie, and to g eth er w ith it, la b o u re rs class had ap-

p ea re d as a resu lt of the developm ent of the p olis. T he tyranny
w as estab lish ed a fte r dcm olishing the aristocracy, observiag the
rig h ts of m asses as w ell as th e borgeoisie. A fter the fail of the
tyranny, Cleisthenes, w ith his re fo rm s, had d em o c ra tiz ed the social
o rg an izato n w hich possessed its aristo c ra tic n a tu re , and realized a
d em o cratic, and eg alitarian p o litic a l system finding n the low est
s tra tu m oE society. And at the age of Pericles dem ocracy reached
its stig m a a t Athens by giving dues fo r p re se n c e in Common
H o u se a n d o th e r pub lic officies, B ut, in the co u rse of these egali-
ta ra n and dem ocratic d evelopm ent Hmited only to the citizens,
in e q u a lity and d istin ctio n betvveen the citizens an d non-citizen had
co n tin u e d to be p resen t as a re s u lt of the d ev elo p m en t of the pro-
d u c tio n in industry. Freedom to the slaves a n d p o litical rig h ts to
th e m e to ik o s -who \vere dealing w ith trad e a n d h a n d isc ra ft and
non-citizens- w ere n o t recognized. Athens dem ocracy ap p ears as
dem ocracy am ong th e'citizen s , an d Athens equality as a limi-
te d eq u ality for the citizens, a n d su b seq u en tly th e Athens de-
m o cracy tak es the form of e g alitarian am ong the citizens (exclu-
ding th e econom ic field ), u n -eg alitarian am ong the classes vvthin
the polis, an d also u n -eg alitarian in in terp o lis re la to n s because of
its m perialistic n atu re.

As a re su lt of the victory of P ersian \vars feelings of national

su p e rio rity had created in th e G reek society. T o the inequality cha-
ins of noble-com m on, free-slave, citizen-m etoikos, a n o th e r one, na-
m ely the distinction and neq u ality betvreen H ellen and b a rb aria n
w as added.

In conform ity w ith the o th e r ch ap ters, the facts an d values of

e q u a lity a n d inequalty a re ex am in ed u n d er fo u r p rin c ip a l c a te g o
ries, nam ely econom ic, social, p olitical, c u l t u r a l fields. In the pe-
rio d of developm ent of the polis, partG ularly A thens society had
developed econom ically as a re su lt oE the Elow of su rp iu s-p ro d u ct
a n d surplus-value from the h u n d re d s of societies of the M editer-
ra n e a n region to Athens, vvhich in tu rn s ta r te d as im perialistic
v en tu re . A fter a chronological ex7.amining of the econom ic, social

551
an d p o litic a l events, th e polilical th o u g h t of the period is stu d ied .
In th is p erio d , co n c o m ita n t w ith th e d em o cratic developm ent and
as a re.action to a rislo c ra tic ih o u g lt, sophistic c u rre n t had mani-
fested itself. T his c u rre n t, in the p lace of un-egalitarian a risto c ra tic
th o u g h t a n d values w ich it had d em olished, tired to create dem oc
ra tic e g a lita ria n a n d dem ocratic un-egalitarian values. (larg ely
due to th e u n -eg alitarian aspects of th e G reek dem ocracy). A gainst
this d em o cratic so p h istic th o u g h t a n ew aristo cra tic re actio n had
s ta rte d . T h e u n -eg alitarian a ris to ra tic values vvere system atized in
th e fro m of u n -eg alitarian gen eral p hilosophies largely based on
th e p rin c p a l vievv, let the v irtu o u s a n d lea rn e d nobles govern o f
Socrates, Plato, an d A ristotle.

In this p a rt, P la to s an d A riso tle's speculations on the con

cep t of eq u ality a re re la te d , a n d th e ir un-egalitarian beliefs a n d va
lues vvhich vvere p resen ted , d istin g u ish in g the concept o f eq u ality
as num erical equality an d p ro p o rtio n a l equality, u n d e r the co-
ver of th e s y m ^ a th e tic equality concept, are criticized.

The six th c h a p te r deals w ith th e Fail o f Polis (betvveen IV .-

III. c e n tu rie s B. C.) A thens' d riv e to th e excesses of in eq u ality by
w ay of developing it beyond th e b o u n d aries of Athens a n d th u s to
im p erialistic d im en sio n s h a d cau sed its fail. In the co u rse o f Pe-
loponnesos W ars, a civil w a r h a d o rig in ated betvveen the explo-
tors an d ex p lo ited in G reek societies. B u t M acedonia's interferen-
ce and A lexander th e G reat's im p e ria listic v en tu re tow ard E ast,
had p o stp o n e d the civil vvar fo r a s h o rt d u ra tio n . W hen the G reek
soldiers vvere dem obilized a fte r th'3 cam paign, and w hen th e im
p erialistic so u rces o f G reece h a d co m e to an end, risings o f prole-
ta ria n n a tu re d em an d in g econom ic eq u ality h a d m anifested itself.

In c o n fo rm ily w ith the ab ove-stated developm ents, ph ilo so p

hies of e g a lita ria n n a tu re h a d com e to surface in the G reek society
and developm ent as the tim e vvent on. The kynics had rep ro ach ed
the econom ic eq u ality , the e p icu rean s h a d developed the deas of
equality am ong friends a n d kynics a n d stoics co n tra ry to the
d istin etio n betvveen th e citizens a n d non-ekizens, had su p p o rte d
th e idea of k o sm o p o lis, i.e, vvorld citizenship. These philosophies,
how ever, w ere n o t p u re ly e g a lita ria n , b u t had in th eir very n a tu re
a clear d istin e tio n a n d un-eg alitarian beliefs betvveen the learned
an d illeterate.

552
 In the course of this p erio d w hen the proletariat had revolted.
d em an d for econom ic eq u ality had m ade itself heard by way of
p lu n d e r on one land, and com m unist utopias and iilusions o f gol
den age on the other. B ut these w ere not egalitarian e ith e r and
co u ld n o t go beyond an o rd e r in \vhich free people do noting and
slaves w ork.
In the Conclsion the resu lts arrived in course of the study
a re noted. I t is this stu d y 's conclusion th at, the Greek u p p e r clas-
ses h a d c reated a co n stru ctiv e a n d b rillan d civilization ow ing to
th e ir exploitation of surplus-value v/hich the un-egalitarian o rd er
o ffered them , an d that politica! an d to a certain extent econom ic
! eq u ality w ith in the citizens w ere th e p ro d u et of these extrem e ine-
q u a lty a t n atio n al and In te rn a tio n a l fields.

553
 B B L Y O G R A F Y A

K tTAPLAR

A badan, Yavuz, D evlet Felsefesi S eilm i O k u m a P a r a la n ,

A nkara, A.. S.B.F. Yayn, 1959, X Il4-534 s.

A frica, T h o m a s W., P h y la rch u s a n d S p a rta n R e v o lu tlo n ,

B crkelcy a n d los Angeles, Univ. of C a lifo rn ia P u b lic a tio n s in Histovy,
Vol. 68, 1961, X I + 92 s.

A eschyius, (A h m e t C evat E m re ), A gam em non,

s ta n b u l, M illi E itim B akanl Y unan K l sik le ri, 1964, X IV + 8 8 s.

A karsu, B edia, A hlk retileri I M u tlu lu k A hlk (E u d alrn o n iz t),

sta n b u l, l. . E d. Fak. Yayn, 1965, 135 s.
~ Akn, lh a n , D evlet D oktrinleri,
sta n b u l, B a h a r M atb aas, 1964, 272 s.
A lsan, N ecip, (E fla tu n ) P laton,
sta n b u l, V a rlk Y aynlar, 1963, 125 s.
A risto p h a n es, (A zra E rh a t), B a r,
A nkara, Milli E itim Bakanl Y u n a n Klsikleri, 1947, XV + 60 s.

A risto p h a n es, (Ali S h a D eliba), B u lu tla r,

sta n b u l, M a a rif V ekleti Y unan K lsik leri, 1957, XTII +-85 s.
A risto p h a n es, (S e l h a ttn E y b o lu ), E ek A n la r (Y a rg la r),
sta n b u l, R enizi K iab ev i Y unan ve L atin K l sik le ri, 1966, 120 s.

A risto p h a n es, (L anzo M ululay), K n ig ltts, (F ive C o m ed ie s a d l k ita b n iin

d e), Nev Y ork, T h e Living L ib rary , 1948, 278 s.
A risto p h a n es, (A, E rh at-S . E ybo lu), K u la r,
sta n b u l, R em zi K tabevi Y unan ve L nlin K l sik le ri, 1966, 147 s,
A risto p h a n es. (A. E rhat-S . E y b o lu ), L y s ls tra ta (K a d n la r SnvaO ,
sta n b u l, R em zi K itabevi Y unan ve L atin K l sik le ri, 1966, 110 s.
A risto [te le s ], (S u a t Y. B a y d u r), A tln a lla n n D evleti,
A n k a r a , M a a r i f Vekleti Y u n a n K l s i k l e r i , (943, X + 126 s.

555
 A risto [ te le s ] (H ilm i Z iya lken), M etafizik, ( l. k ita p ),
sta n b u l, D n ve Y a rn T e rc m e K lliyat, 1935. 109 s,
A risto tle , (W,D, R o ss), N lco m ach eu n E th lc s,
G rcat Books of Wes te n i W orld A ristotle II. iinde
C hicago, E ne, B ril. Inc., 1952, s. 339-436.
A risto [te le s], (H . R. A ta d e m ir), O rg a n o n (I. K a te g o ry a la r),
A n k ara, M illi E itim B akanl Y unan K lasikleri, 1947, X X + 6 I s.
A risto tele s, ( s m a il T u n a l), P o e :lk a ,
s ta n b u l, R em zi K a b c v i Y unan ve L atin K la sik le ri, 1963, 111 s.
A risto tele s, (N iyazi B :rk c s), P olitika,
s ta n b u l, M a a rif V e k le ti Y u n an K lsik leri, 1944-1946, X V III +161, 242 +
X V III s.

A risto tle, (W. R h y s R o b e rts ), R h e to rlc ,

G re a t B ooks of W e s te m IVorltl A risto tle I I, iinde
C hicago, E ne. B rit. In c ., 1952, s. 593-681.
von A ster, E rn s t (O rh a n M n ir al), H u k u k F e lse fesi D e rsleri,
sta n b u l, 1.0. T ale b e C em iy eti Yayn, 1943, 220 S.
B a rk e r, S ir E rn e s t, G re e k P o litic a l T h eo ry P la to a n d lls P re d e ce sso rs,
L ondon, M ethuen, 1952, X I I I +403 s.
B eer, Mux. (G a lip s t n ), Sosyallzi ve S osyal M c a d e le le rin T arih i,
( l . U . l l l . k ita p la r)
sta n b u l, li s n ta b iu t M a tb aa s, 1965, 352 s.

B ira n l, K m ra n , lk a F elsefesi T arih i,

A n k a ra, A.U. ila h iy a t F ak. Y ayn, 1958, 135 s.

B osch, M.E., (A fif E rz e n ), lie lle n lz m T a rih in in A na M a tla n ,

sta n b u l. I.. lid . F ak. Y ayn, 1942, 164+169 s.

B u rn e t, Jo h n , G re ek P lilo so p h y T lalcs to P lato,

N e w Y ork, M acM illan, 1964, X + 292 s.
C a ro ll, M ilchell, W o m a n in a ti Ages a n d l a li C o u n trie s G re ek W om an,
P h ilad e lp h ia , R itte n h u u se , 1907, X IV +391 s.
C hilde, V, G ordon, W h at H a p p e n e d l H lsto ry ,
L on d o n , P enguin, 1942, 280 s.

C o pleston, F re d e ric h , A H lsto ry a f Pliiusophy Vol. I G re ec e a n d R om e,

L on u n , O atcs a n d W ash b o o rn e , W56,52i s.
d e C oulanges, F u ste l (E d w a r d G orey), T he A nclcnt City,
N ew Y ork, D oub led ay , ta rih yok 396 s.
C ro a t, C harles, (O rh a n A rsa l), Amme H u k u k u Dersleri, (I. k ita p ),
sta n b u l, l. . H u k . F a k . Y ayn, 1938, 21 s.

D ickinson, G. L o\vcs. T le G re e k Vlew o f Life,

N cw Y ork, D oub led ay , X I I +261 s.

55 6
 Diels (K a tllee n F re e m a n ), A ncllla to the P re-Socratc T hllosopherS,
{A C om plete T ra n s la tio n o f the F ragm ents in Diels, F a g n e n ic d e r Vor-
S o k ra (lk e r) O xford, B asil Blackvvell, 1962, 162 s.
D iogenes L a e rtiu s (R.D. H icks), U v e s of E m ln e n t P h llo so p h e rs, (2 vols.)
London, Loeb C lassical L ibrary, 1959-1965, X V IlI+ 5 4 9 , 704 s.

E b en ste in , W illiam (ed .), G reat Polltical T hinkers,

N ew Y ork-C hicago-S anfrancisco, H olt-R inehart-W inston, 1960, XlV+97-8 s.

E fla tu n [P la to n ], (B ehice B oran-M ehm et K a ra sa n ). D evlet A dam ,

sta n b u l, M a a rif V ekleti Y unan K lasikleri, 1944, 116 s.
/*
E fla tu n , (A dnan C em gil), E p ln o n ls,
sta n b u l, M a a rif V e k le ti Y unan K lsikleri, 1943, 39 s.
E fla tu n , (H . Vfchbi E ra lp ), E u thydenos,
A nkara, M illi E itim B ak an l Y unan K lsikleri, 1945, 30 s.
E fla tu n , (P e rte v N aili B o ra ta v ), E u th y p h ro n ,
A nkara, M aarif V e k le ti Y unan K lsikleri, 1942, 41 S.
E fla tu n , (R ey an E rb e n ), G orgias,
A nkara, M illi E itim B akanl Y unan K lsikleri, 1946, 147 s.
E fla tu n , (N u r e ttin azi K sem ihal), K h arm ld es,
sta n b u l, Milli E ilim B akanl Y unan K lsikluri, 1949, VI-t-52 s.
E fla tu n , (S u a l Y. B ay d tr), K ratylos,
sta n b u l, M a a rif V ekleti Y unan K lsikleri, 1944, 112 s.

E fla tu n , (E ro l G ney-Ltfi Ay), K rillas,

sta n b u l, M a a rif V e k le ti Y unan K lsikleri. 1942, 33 s.
E fla tu n , (Z a fe r T a lk h o lu ), K rlto n ,
sta n b u l, M aarif V ekleti Y unan K lsikleri, 1942, 27 s.

E fla tu n , ( N u re ttin azi K sem ihal), L akhes,

sta n b u l, M a a rif V ekleti Y unan K lsikleri, 1942, 50 s.
E fla tu n , (S a b a h a ttin E yiibolu), Lysls,
(E fla tu n , (A. E rh at-S ,E y iib o lu ), len,
sta n b u l, R em zi K tabevi, 1958 in a rk asn a e k lid ir. (35 s.)
E fla tu n , ( r f a n a h in b a ), M ek tu p lar,
sta n b u l, M a a rif V ekleti Y unan K lsikleri, 1943, 103 s.
E fla tu n , ( r f a n a h in b a ), M eneksenos,
sta n b u l, M a a rif V ekleti Y unan K lsikleri, 944, 30 s.
E fla tu n , (A d n an C em gii), M enon,
sta n b u l; M a a rif V ek leti Y unan K lsikleri, 1942, 73 s.
E fla tu n , (H .R . A taskm ir-S .K . Y etkin), Plaidtm ,
sta n b u l. M a a rif V ekleti Y unan K lsikleri, 1943, 143 s,
E fla tu n , (H a m d i A kverdi), P haidros,
sta n b u l, M aarif V ckieli Y unan K lasikleri, 1943, 121 s.

557
 E rhln, (S n b i E snt S iyavugil), PhlIetoS,
sta n b u l, M aarif V ekleti Y unan K lsikleri, 1943, 13? s.
E fla tu n , (S. Hybolu-M.A. C fm coz), D evlet (P o lite ia),
sta n b u l, Remzi K itabevi, 1958, 488 s.
E fla tu n , (N u re ttin azi K se m ih a l), P ro to g o ra s,
sta n b u l, M aarif V e k le ti Y unan K lsik leri, 1943, 100 s.
E Fa tun, (M ehm et K a ra s a n ), S o fist,
stan b u l, M aarif V ekleti Y u n a n K lsikleri, 1943, 131 s.
E flatu n , (Niyazi B erk ez), S o k ra te s in M d afaas,
sta n b u l, Milli E itim B a k an l O kul K lsikleri Serisi, 1946, 92 s.
E flatu n , (S. Eybolu-A . E r h a t) , len,
sta n b u l, Remzi Kitabemi, 1958, 95 s.
E flatun, (M acit G k b e rk ), T h ea lte to s,
A nkara, Milli E itim B ak an l Y unan K lsikleri, 1945. 151 s.
E flatu n , (E ro l G ney-Litfi Ay), T im alos,
sta n b u l, M aarif V ek leti Y unan K lsikleri, 1943, 143 s.

E ngels, F r i ^ r i e h , (K e n an S o m e r), Ailenin zet M lk iy etin v e D evletin

K keni, A nkara, Sol Y aynlar, 1967, 262 s.
E ngels, F ried rich , (M. R eat B a ra n e r), A ntl-D hrlng, (I. k ita p ),
A nkara. Sol Y aynlar, 1968 222 s,
E p ik iir [E p ik u ro s ], (H a y ru lla h rs), M e k tu p la r ve M a k sim le r,
sta n b u l, Remzi K itab ev i Y u n a n ve L atin K lsikleri, 1962; 77 s.
Ernlp, H. Vehbi, P la to n H a y a t E se rle r! S o k ra tik D iy alo g lar,
tsta n b u l. l.. Ed. Fak. Y ayn, 1953, V I + 63 s.
E rh at, Azra (H a z rla y a n ), A risto p h a n es,
tstan b u l, V arlk Y aynlar, 1953, 95 s.
E rh a t, Azra, S o p h o k lesl H a y a t S a n a t E serleri,
stanbul, V arlk Y aynlar, 1954, 127 s.
E rim . M zehlcr, E u rip ld e s de T ra je d i K ayna O la rak K a d n R u h u ,
stan b u l., t-t). Ed. Fak. Y ayn, 1967, 146 s.
E uripidcs, (S a b a h a ttin E y b o lu ). B a k k h aiar,
Ankara, M aarif V ekleti Y unan K lsikleri, 1944, X X V III+ !M s.
E u ri p i d e s , (A. H a m d t T a n p n a r), E le k tra ,
A nkara, M aarif V ekleti Y unnt K lsik leri, 1943, 81 s.
E uripides, (H am di V aro lu ), H a k ab e ,
A nkara, M aarif V ekleti Y unan K lsikleri, 1943, 75 s.
E uripides, (L am ia K e rm a n ), H lp p o ly to s,
stanbul, Milli E ilim B akanl Y unan K lsikleri, 1949, X + 6 7 s.
_E uripides, (L am ia K e rm an ), ph g en eia Aullste,
tstan b u l, Milli E itim B akanl Y unan K lsikleri, 1945, V-H80 s.

553
 E uripldes, (S u a t SinanoSlu), pllgenela T a u rls 'tc ,
A nkara, Milli E itim B akanl Y unan K lsik leri, 1963, XX11 [ h- 6 s.

E u rip id e s, (A hm et H a m d i T a n p n a r), M edeta,

A nkara, M a a rif V ekleti Y u n an K lsik leri, 1943, 69 s.
F erguson, W. S,, G re ek Im peM alism ,
New Y ork, B iblo a n d T an n e n , 1963, VIII--258 s.
Finley, M, I. (e d .), S la v ery n C lasslcal A ntiq u lty V le w s a n d C o n tro v ersies,
C am bridge, H e ffe r a n d S ons, 1960, V +235 s.
(in d e k i m a k a le le r b ib liy o g ra fy an n m a k a le le r b l m n d e v e rilm i tir)
F ried rich , C ari Jo c h a im , T h e P h llo so p h y oE Law n H lsto rlc a ! P ersp ectlv e,
C am bridge, Univ. of C hicago P ress, 1963, X II + 297 s.

G kberk, M acit, F elsefe T a rih i,

sta n b u l, .O. E d. Fak. Y ayn, 1961, 482 s,

C ray, A lexander, T h e S o c la llst T ra d ltlo n M oses t o L en ln ,

N cw Y ork-L ondon-T oronto, L ongm ans, G reen a n d Co 1946, 523 s,
H a m ilto n , E d ith , ( lk T a m e r), M ltologya,
sta n b u l, V arlk Y ay n lar, 1964, 216 s.
H enriques, F e rn a n d o , F ro s tllu tio n a n d Society,
N ew Y ork, G rove P re ss, 1966, 438 s,
H ense-L eonard, (S u a t Y. B a y d u r), H ellen-L atin E s k i a B ilgisi,
sta n b u l, I.U . Ed. F ak. Y aym , 1948, V II + 283 s.
H ero d o t [o s ], ( m e r R za D o ru l), H ero d o t T a r ih i [ T a rih ] ,
sta n b u l, A nk ara K t p h a n e s i Y ayn, 1941-1943, X X V I + 476, X I I I + 403 s.
H esiodos, (S u a t Y. B a y d u r), le r,
Ista n b u , M illi E itim B ak an l Y unan K l sik le ri, 1948, I I I + 42 s.
H o m ero s, (A. E rhat-A . K a d ir), (A. E rh a t'n n s z y le ), lly a d a ,
sta n b u l, I B a n k as Yayn, 1959-1962, C V + 1 54+ -145+ 67 + 192 s,
H o m ero s, (A hm et C evat E m re ), O dssela [O d y s se ia ],
A nkara, T rk Dil K u ru m u Y ayn, 1941-1942, 306+ 332 s.
K aan, D onald, T h e G re a t D ialogue,
H lsto ry o f P o litic a l T h o u g lt F ro m H o m e r to P o ly b lu s,
N ew Y ork-L ondon, F ree P ress-M acm itlan, 1965, 274 s,

K aan, D onald (e d .), P ro b le m s of A neleni VVorld

Vol. I. T h e A nclent N e a r E a s t a n d the G reece,
New Y ork-L ondon, C ollier-M acm illan, 1967, 443 s.
(in d ek i m a k a le le r b ib liy o g ra fy an n m a k a le le r b l m n d e v e rilm i tir)

K aan, D onald, (e d .), S o u rc e s n G reek P o litic a l T lo u g h t F r o m H o m e r to

Polyblus, New Y ork-L ondon, Tle Free P re ss-M a cm illan , 1965, 305 s.

K a rasan , M ehm et, E F latu n 'u n D evlet G r,

A nknra, M illi E itim B ak an l Yayn, 1947, 170 s.

559
 K itlo , H.D.F., T h e G reek s,
E d in b u rg l, P e n g u in Pelica, 1962, 256 S.
K ranz, W /a lth e r. ( S u a t Y. B a y d u r), A n tik F elsefe M e tin le r ve A klam alar,
s ta n b u l, l.. E d . F a k . Y ayn, 1948, 187 + 118, s.
K sen o p h o n , ( H a y r u lla h rs), A nabasls,
s ta n b u l, M a a rif V c k le li Y unan K lsik leri, 1944, 111 + 397 s.
K scn o fo n [K s e n o p h o n ], L ak e d a im o n ia lla n n D evleti,
(H a y d a r R ifa l'n L a s e d e m o n y a lla r ve A tin a lIla r C u m h u riy e tle ri evirisi
i in d e ), ts ta n b u l. D n ve Y arn T erc m e K lliy at, 1935, 81 s.
Ksenophon, M emorabllla,
P Ia to n -X cn o p h o n , ( t r a n d cd. by A.D. L in d say ), S o c ra tlc D lscources, iinde
London-Nevv Y o rk , D ent-D utton, E v e ry m an 's L ib ra ry , 1947, X X III + 364 s.
K senophon, (H ay ru lla h rs), len,
len ve S o k r a te s 'in S a v u n m as iinde,
s ta n b u l, R em zi K ita b e v i, 1962, 69 s.
K sen o p h o n , S o k r a te s 'in S av u n m as,
(H a y ru lla h rs ) le n ve S o k ra te s 'in S a v u n m a s iinde
s ta n b u l, R em zi K itab e v i, 1962, s. 73-82.

K sen o p h o n , ( S u a t S in a n o lu ), Y unan T a rih i [H e lle n ik a ]. ( i l k k ita p )

A n k a ra, M illi E itim B akanl Y unan K l sik le ri, 1963, 134 s.
LakoFF, S a n fo rd A., E q u a llty n P o litic al P lllosophy,
M a ss a c h u se tts , H a rv a rd Univ. P re ss, 1964, X I + 270 s,
L arsen, J.A.O., R e p re s e n ta tiv e G o v ern m en t in G re ek a n d R o m a n H lstory,
B erkeley. Univ. o f C a lifo m ia P ress, 1955, VI + 249 s.
L aro u ssc E n c y d o p a e d ln o t A nclent a n d M cdievai H lsto ry ,
(E n g lisl e d ilio n o f L a ro u ssc H isto lrc n iv erselle) ( t r by D elano Ames-Ge-
o ffrey S a n b u ry ). J e a n D ivetcu, P re h isto ric M an, Ju a n D elorm c, The
A ncient W orld, N e w Y ork, E vanson, H a rp e r a n d Row, 1963, 413 s.

L cnin, V .l, (E . B a a r ; K a p ita liz m in E n Y ksek A am as E m p e ry alizm ,

A n k a ra, Sol Y a y n la r, 1965, 176 s. 1
L eroux, J. G a b rie l, (C e v d e t P erin M ith a t P e rin ), lk A kdeniz M edeniyetleri,
sta n b u l, R em zi K ita b e v i, 1944, 195 s.
L evinsohn. R id a f d , A H lsto ry o f S ex u al C ustom s,
New Y o rk , H a r p e r a n d Row, 1964, 384 s.
Liclt, H a n s ( t r . J.H . F rc e se), S exual Life n A n clen t G reece,
L ondon, R o u tle d g e , 1935, 557 s,
M arx, K a ri, (M e h m e t S elik ), K a p lla l, ( I. d i t i. k itap)
A n k ara, Sol Y a y n la r, 1966, 181 s.

M anc, K a ri, (M ih ri B elli) (H o b sb o w n 'u n nsz. i!*:), K a p ita liz m ncesi

E k o n o m i e k lile ri, (A sya retim T arz, A nlik a, F e o d a lite), A nkara,
Sol Y a y n la r, 1967.

560
 M ansel, A rif M fid, Ege ve Y unan T arih i,
A n k ara, T rk T a rih K u ru m u Yayn, 1947, X X I+578 S.
M cIIlvvain, C h a rle s H ow ard, The G row th oE P o lltle al T h o u rg h t n the W est,
N ew Y o rk , M acm ilian, 1953 417 s.

M cN eill, W illiam H,, A W orld H story,

Nt*w Y o rk , O x fo rd Univ. P ress. X II + 478 s.

M ichcll, H S p a rta ,
C am b rid g c, C am b rid g c Univ. P re ss, J964, 384 s,

M osca, C a e la n o , (S a m ih T iry ak io lu ), Siyasi D o k trin le r T arih i,

sta n b u l. V a rlk Y aynlar, 1963, 348 s.

M uller, H e r b c rt L , F re e d am n ih e A neleni VVortd,

N ew Y ork-L ondon, B a n ta m B ooks, 1964, 390 s.

M uller, H e rb e rl J., T he L o o m o f H story,

N ew Y o rk , N cw A m crican L ib rary A M c n ih o r Book, 1961, 495 s,
M u rra y , G ilb ert, The L ite ra t re of A nclent G reece,
Chicago, Univ. o f Chicago P ress, 1956, X X X I + 420 s.

M yers. H c n ry Alonzo, A re M en E q u al,

New Y ork. C ornell Univ. P ress, G re at S eal B ooks, 1963, 188 s,
N cvm an, W. L., T he P o lltlcs of A H stotle (Vol. I In tro d u c tlo n to Polltics)
O xford, C lare n d o n P ress, 195P, X X + 580 s.

N c u m ark , F (A hm et Ali z e k e n ). k tis a d i D tlnce T arih i, (I. cilt)

sta n b u l, l.U . k . Fak. Yayn, 1943, X II + 182 s.
N ictzsclc, F ried rich , ( is m e t Zeki E ytlbolu), M ziin l n d e n Trage-
dlunn D oucu, sta n b u l, G n B asm evi, 1965, 112 s.

N ietzsche, F riu d rich , (N u s re t H zr), Y u n a n lla rn T ra jik anda Felsefe,

A nkara, B a n k as Y ayn, 1956, X X II + 95 s.
O k a n d an , R ccai Galip, U m um i A m m e H u k u k u I. k ita p lk Z am anlar,
sta n b u l, . . H uk. Fak. Yayn, 1946, V II + 763 s.

O zansoy, H a lit F a h ri. Y unan T iy a tro su (T ra g e d la ),

s ta n b u l, A hm et S aito lu K itabevi, 1946, 237 s,
P lato, ( t r . w ith a n In tro d u c tio n by A. E. T a y lo r). T he Law s,
L ondon-N cw Y ork, D ent a n d Sons-D utton a n d Co., 1960, L X V III + 380 s.

Plato, (B . J o w e ttj, P a rm m ld e s,
G re a t B o o k s o f W est*Rt W orld T he D ialogues of P la to iinde,
C hicago, E ne. B rit. Inc., 1952, s. 486-512.

P lu ta rc h , (J o h n and VVliiam L an g h o rn e), L ykurgos,

( I n tr . a n d cd. by E. C. L indem an, Life S to rle s of M en W ho S haped H story,
from P lu ta rc h 's Lives) iince,
Ne\v Y ork, N ew A m crican L ibrarv, M cnllor B ooks, 1955, s. 11-37.

561
 P lu ta rc h , (Jo h n and VJillinm L an g lo rn e), Solon,
( I n tr . a n d ed. by E. C. L indem an, Lfle S to rie s of Men W ho S h a p e d H lsto ry ,
Iro m P lu ta rc h 's Llves) iinde,
N ew Y ork, New A m erican L ib ra ry , M e n th o r B ooks, 1955, s. 38-61.
P lu la rk b o s , (N iliifcr H ayar), H a y a tla r L ysandros-Sulla,
A n k ara, M aarif Vekleti Y unan K l sik le ri, 1945, XVI + 166 s.

P lu ta rk h o s , (O liver Dnvies), H a y a tla r P erlkles- F a b lu s M axlm us,

A n k ara, M a a rif VekMeti Y unan K l sik le ri, 1945, X IX + 151 S.
P lu la rq u e [P lu ta rk h o s], (H a y d a r R ifa t), sk e n d e r,
sta n b u l, D n ve Y arn T erc m e K lliy a t, 1935, 153 s,
P opper, K a il R.. (M ele T unay), A k T opum ve D m a n la n I P la to n ,
A n k ara, T rk Siyasi lim le r D ernei Y ayn, 1967, X IV + 48 s.
R oss, W.D., A ristotle,
L ondon, M cthuen and Co., 1953, V II + 300 s,

R ostovteff, M.I., T he Social a n d E co n o m ic H lsto ry o f H e lle n lstfc W orId,

(3 vols.), O xford, C larendon P re ss, 1964, X X I V + V I I I + 1779 s.

R ousseau, J.J.. (Selm in E v rim -M eh m et E v rim ), n s a n la r A ra sn d a M sa

v a tsz l n D ouu ve E sa sla r H a k k n d a N u tu k ,
A lt K itab le B irlik te R o u sseau iinde,
sta n b u l, T rkiye Yaynevi, 1960, 374 s.
R o u sseau , J.J., (V edat C nyol), T o p lu m A nlam as,
A nkara, Milli Eitim B akanl F ra n sz K lsik leri, 1946, VI + 209 s.
R usscll, B e rtra n d , H lsto ry of W e s te m PhK osophy,
L ondon, Unw in, 1965, 842 s.

R ussell, B e rtra n d . W lsdom of th e W est,

L ondon, M acdonald, 1960, 320 s,

S abine. G eorge H., A Ills lo ry o f P o litic a l T leory,

Ne\v York, H enry H old and Co., 949, XVI + 757 s.
S a rto ri, Giovanni, D em ocratic T h eo ry ,
D etro t, Wayne S tate Univ. P ress, 1962, X V I + 749 s,

Solon, (S u a t Y. B aydur), iirle r,

sta n b u l, M aarif Vekleti Y unan K l sik le ri, 1945, 111 + 30 s.
Sophokles, (S a b a h attin Ali), A ntlgone,
tsta n b u l. M aarif Vekleti Y unan K l sik le ri, 1941, 95 s.
Sophokles, (Azra E rh at), E le k tra ,
sta n b u l, M aarif Vekleti Y unan K l sik le ri, 1941, 118 s.
S ophokles, (B ed rettin T uncel) K ra l O ldlpus,
sta n b u l, M aarif Vekleti Y tnan K l sik le ri, 1941, 115 s.
S ophokles, (N urutlah A ta), OicHpus K o lo n o s'd a,
s t a n b u l , M a a ri f Vek leti Y u n a n K s k l e r i , 1941, 136 s.

562
 enel, A leddin, E sk i Y a n a n d a S iyasal D n,
A n k ara, A.U. S.B.F. Y ayn, 1968, 307 s.
T ah k lo lu , Z afer, A rk a ik a Y u n a n iiri,
sta n b u l, 1.0. Ed. F ak. Y ayn, 1266, V III + 109 s.
Tavvney, R.H., E q u allty ,
L ondon. Ailen a n d Unvvin, 1952, 285 s.
T ay lo r, A. E., S ocrutes,
N ew Y ork, D oubleday A nchor, 1952, 189 s.
T h o m so n , D avid, E qua1Ity,
C am bridge, T he Univ. P re ss, 1949, VI + 159 s.
T hukydides, (H alil D e m irc io g lu ), P e lo p o n n eso slu la rla A lln a h la n n Savn,
(lk iki k ita p ), A nkara, T rk T a rih K u ru m u Y ayn, 1950-1958, X X X II +
151, 137 s.
T hukydides, (Rex W a m e r), T h e P elo p o n n eslan W ar,
London, Penguin, 1954,
Toynbee, A rn o lJ J,, ( a b r, b y D. C. S om ervell), A S tu d y o f H s to ry , (2 vols.)
N ew Y ork, O xford U niv. P re ss. 1965, 701+448 s.
U n te rstein er, M arino ( t r fro m I ta lia n by K a th le en F r e e m a n ) ,T h e S o p h lsie s,
O xford, Basil B lackvell, X V I + 368 s.
V oegelin, E ric, O rd e r a n d H sto ry , Vol. II. T he \V orld o f P olis,
L ouisana, S ta te Univ. P re ss, 1957, X V III+ 3 8 9 s.
W eber, Alfred, (H . V ehbi E r a lp ), F elsefe T arih i,
s ta n b u l, Remzi K itabevi, 1964, 427 s.
W ells, H. G., (Z iya ts h a n ) , K s a D nya T arihi,
sta n b u l, V arlk Y a y n la n , 1959, 326 s.
W e ste m !n.nn, W. L., T h e S la v e S y ste m s of G reek a n d R o m a n A ntiqully,
P hilad elp h ia, T he A m e ric a n P hilosophical S o c ie ty P u b lic a tio n . 1955, 180 s.
' W indelbant, W., H s to ry o f A n cien t P hllosophy,
N cw York, C harles S c rip n e r's Sons, 1899, XV + 393 s.
- - Yal O ligak. A lln a h la n n A nayasas,
K '.t u .:, 'H a y d a r R if a tl, L ase d e m o n y a lla r ve A tin a lIla r C u m h u riy e tle ri,
sta n b u l. >u ve Y a rn T e rc m e K lliyat, 1935 iin d e.
(B u ese rin K sen o p h o n u n o lm a y p , Y al O ligark diye a d la n d rla n ad b i
linm eyen b ir b a k a y a k arn o ld u u so n ra d an o r ta y a k a rlm tr .)
Z eller, E d u ard , (Rev. b y \V ilhelm N estle, (r by L. R. P a lm e r),
O u tlln e s of T he H sto ry of G re ek Phllosophy,
N ew Y ork, M ridine B o o k s, 1955, 349 s.
Z im m ern, Alfred, T h e G re ek C om m onw eallh P o litlc s a n d E co n o m lcs n
F lfth C entury A thens, L o ndon, O .tford Univ, P re s s j 1952, 471 s.
Z u b ru tsk i, Y, V. K erov M itropulsk, (S evim B e lli), lk e l T o p lu m K le
ci T oplum Feodal T o p lu m , A n k ara, Sol Y ay n lar, 1968, 265 s.

563
MAKALELER

N ot. D o n a ld K ag an m , Problem s l Ancient H isto ry Vo. I Tle Ancient N ear

E a st and G reece, ad l eserinde, belli baz so ru n la rla ilgili o larak baz eser
le rin baz bl m lerin d en yapt a k ta rm a lar da m akaleler bibliyografya
sn n iinde g sterilm itir.

Andrewes, A., G reek T yrants, London, H arp e r T orch Books, 1963, s. 66-77
den. K aan (ed.) P ro b len .s n Ancient H isto ry Vol. I, The Ancient N ear
E ast and Greece,. N ew York-London, Free Press-M acm illan, 1967, s. 198-204.
Beloch, K. J-, Dle AUische Politik selt Perlkles, Leibzig, 1884, s, 19-22 den.
Kaan (ed.), P ro b lem s n Ancient H istory Vol. I, The Ancient N ear E a st
an d Greece, New York-London, Free P ress-M acm illan , 1967, s. 321-322. (tr,
by K aan). ,
B rinton, Crane, Equality, Encyclopaedia o f the S o ia l Sciences, (1957
(p rin tin g ), New Y ork, Macmillan, Vol. V-VI, s. 574-5B0.

Croix, C.E.M. de ste., The C haracter of A thenian Em pie,

Historia, 8 (1954-1955), s. 1-6, 9-11, 16, 31, 3640 dan,
Kaan (ed.), P ro b lem s in Ancient H istory Vol. I. The Ancient N ear E a st
and Greece, New York-London, f r e e P ress-M acm illan , 1967, s. 3JS-37 de,
E aston, S tew ard, Freedom and Tyranny in the A ncient World,
K. M. S e tto n -H . R. W inkler (eds.), G reat P ro b lem s n European ivili-
zation. Ne\v York, P rentice Hali, 1954, s. 1-3.
Finley, M, I., *Was G reek Civilization Based on Slave Labour,
H is to ria , 8 (1959), s. 145-164 den,
M. I. Finley (ed.), S lavery n Classical A ntlqulty Vlews and Controversies,
Cam bridge, H effer a n d Sons, 1960, s. 33-52 de.
H alikam as B alks, Tarih ve Hellenizm A nadolunun Sesi,
. Cumhuriyet, 16 Austos 30 Austos, 1967,
G urw itch, Georges, N atura! La w, E ncyclopaedia of the Social Sciences,
(1957 p rin tin g ), N ew Yoi'k, Macmilian, Vol. X I-X II, s. 284-290.
H am m ond, N.G.L., The Lykurgean R eform at Sparta
Jo u rn al c H ellenlstlc Studles, 70 (1950), s. 42, 57-64 den.
Kaan (<d,), P ro b lem s in Ancient H istory Vol. I, The Ancient N ear E ast
and >reeCT, New York-London, Free P ress-M acm illan , 1967, s. 185-192.
Hook. L ?~c Van, Was Athens in the Age of Pericles Aristocratic,
T h e iasstea l J o u r n a l, 14 (1919-1919), den,
Kaan P ro b lem s in Ancient H istory Vol. I The Ancient N ear E ast
and G rence, New York-London, Free Press .M acm illan , 1967, s. 294-307 dc,
Huxiey, G. t . , E a rly S p arta, London, F aber an d F aber, 1962, s. 3744,' 49 .C
den, (ed.), P roblem s n Ancient H istory Vol. l.( The Ancient N ear
E a st an d Greece, Me w York-London, Free Press Macmillan, 1967, s, 192
198 de.

564
 In g ra m , Jo h n K ells, Slavery, E n c y c lo p a e d la U rilannlca, (1955 p rin tin g ).
Vol. X X , s. 773-787.
I
Jo n e s, A ncient E conom ic H lsto ry ,
L ondon, L ew is a n d Co., 1948, 20 s.
Jo n c s, Slavery in the A ncient W orld,
The Economic Hlstory Revlevv, 2 nd. ser., 9 (1956), s. 165-189 dan,
F inley (e d .), S la v ery n C lasslcal A n tlq u lly V lew s a n d C ontroversles,
C a m b rid g e , W. H e ffer a n d S ons, 1960, s. 1-16 da.
L a rsc n , J.A.O., C leisthenes a n d th e D ev elo p m en t of the T heory of D em oc
ra c y a t A thens*,
M .R . K u n v iiz - A .E . M urphy (e d s.), E ssa y s n P o litical T heory P re se n te d
to C e o rg e II, S a b in e, N ew Y ork, C o m ell Univ. P ress, 1948, 333 s.
L enin, V. I., T h e D eception o t the P eo p le by th e Slogans of F reed o m a n d
E q u a ltty , L o ndon, L ittle L enin L ib ra ry , Vol. 19, 1942, 27 s.
M cG regor, M alcolm , The P olitcs o f H isto ria n Tluckydides
Phoenix. 10 (1956), s. 97*98 den,
K a an (e d .), P ro b le m s in A nclent H lsto ry V ol. I. T h e A nclent N e a r E a s t
a n d G reece, N ew Y o rk -L o n d o n , F ree P re s s M acm illan, 1967, s. 291-193 dc
M o m b e rt, P a u l, Class, E n cy clo p aed la of th e S ocial Sciences, (1957 Prin-
tin g ), N ew Y o rk , M acm illan, Vol. III-IV , s. 351-356. '
-N icolson, S i r H aro ld , E arly Im p eriallsts ,
T h e S to ry o f C olonlzatlon, (A S y m p o siu m ) ( In tr . by. B. R usseli)
London, The Central Office of Imformation Publication, 1958, 52 s.
N ilsson, M a rtin , T h e Age of E a rly G re ek T y rn n ts,
B e lfa st, T h e Q ueens Univ., 1936, s. 4-24 d e n .
K a a n (e d .), P ro b le m s in A nclent H ls to ry Vol, I, T he Anclent N e a r E a s t
a n d G reece, N cw Y ork - L ondon, F re e P re ss - M acm illan, 1967, s. 227-236 d a.
N ilsso n , M a rtin , H o m e r a n d M ycenae, L ondon, M ethuen, 1933, s. 214-235
d e n zetle.
K a an (ed.)', P ro b le m s n A nclent H lsto ry Vol. I T he Anclent N e a r E a s t
a n d G reece, N ew Y o rk -L o n d o n , F re e P re ss - M acm illan, 1967, s. 144-150 dc.
P a im e r. L. R M ycenaeans a n d M inoang,
New York, Knopf, London, Faber, 1962, s. 90-99 dan,
K a an (e d .), P ro b le m s Km A nctent H lsto ry V ol. I T h e A ncient N e a r E a s t
a n d G reece, N cw Ysrk - L ondon, F ree P re ss - M acm illan, 1967, s. 160-165 de.
P e n lle b u ry , J.D.S., T ie A rchaelogy o t Crelte, L ondon, M ethuen, 1939, s.
285-287, 225, 238-231 den. K aan (e d .), P ro b le m s n A ncient H lsto ry , V ol. I.
T h e A nclent N e a r E a st a n d G reece, N ew Y o rk -L o n d o n , Free Press-M ac-
m illan , 1967, s. 104-107 dc.
S c h la ifc r, R o b c rt, Greek T h c o rie s o f S la v ery fro m H om er to A ristotlc,
H a rv a r d S u d ie s sn. ClassEcal Phlology, (1936), s. 165-204 den,
F inley (ed.}, S lav ery in C lassical A (lqu!ty Vletvs a n d C o ntroversles,
C a m b rid g e , W. H effer a n d S ons, 1960, s. 93-132 de.

565
 S tu b b in g s, F ra n k H., The Rise of M ycenaean Civilization,
C am b rid g e A neleni H lsto ry , Chap. 14, Vol. II, 2 n d ed., C am bridge, The
Univ. P ress, 1963, s. 30-34 den,
K aan (e d .). P ro b le m s n A nclent H lsto ry Vol. I T h e A nclent N ear E ast
and G reece, N ew Y o rk -L o n d o n ( Free P re ss - M acm illan, 1967, s. 129-131 de.
T erc m e (Y u n a n zel S ays), Say. 29-31, 2 c ilt d e eitli eviriler,
A nkara, Milli E itim B akanl Y ayn, J945.
T hukyddes, (S u a t Y. B a y d u r), P c rik le s'in P eloponncsos l le ri in
Sylevi, T hukydides, P e lo p o n n eso slu la rla A lln a h la n n S ava, II. 34-45 den,
T erc m e, cilt: I I I , say 17, s. 303-307 de.
A nkara, M illi E itim B akanl Yayn, 1943.
T y rta eu s, (J. M. E d m o n d s), E legy a n d I a m b u s , V ol. I, fr. 5-8.
C am bridge, H a rv a rd Univ. P re ss, Loeb C lassical L ib ra ry , 1931 den,
K aan (ed.) P ro b le m s n A nclent H lsto ry Vol. I T h e A nclent N e a r E a s t
a n d G reece, N ew Y o rk -L o n d o n . f r e e P re s s -M a c m illa n , 1967, s, 179-181 de,
U re, P. N., T he O rlgin o f T yranny,
C am bridge, C am bridge Univ. P re s s > 1922, s, 3, 290-295, 296-296, 300-301 den,
K aan (ed .), P ro b le m s in A nclent H lsto ry Vol. I T h e A nclent N e a r E ast
ad C reece, N ew Y ork - Londc , F ree P r e s s . M acm lan , 1967, s. 221-227 de.
V lastos, G regory, Slavery in P la to s R e p u b lic [T h o u g h t] ,
P lnlosophical Revlevv, 50 (1941), s. 289-304 den,
F inley (e d .), Slavery in C lassical A n tlq u ity V iew s a n d C o ntroversies,
C am bridge, W. H e ffer a n d Sons, 1960, s. 93-132 do.
W esterm ann, W. L., A thenaeus a n d th e S laves of A thens
H a rv a rd S tu d le s n C lassical P hilology, S u p p . Vol. (1941), s. 451-470 den,
Finley (ed .), S lavery n C lassical A n tlq u lty V lew s a n d C ontroversle.!,
C am bridge, W. H effer a n d Sons, 1960, s. 53-72 d e .'
W eslerm ann, Slavery, E ncy clo p aed la of tle S oclal S ciences, (1957 prl-
tin g ), N ew Y ork, M acm illan, Vol. X IV , s. 74-77.
W esterm ann, W. L. Slavery a n d E te m en ts o f F re e d o m in Ancienl Greecc
Q uarter!y B u lletln of P ollsh I n s litu le of A rts a n d S c l.n c e s l \m e ric a ,
(Ja n u a ry , 1943), s. 1-16 d a n ,
Fintey (ed.), S lavery n C lassical A ntiqu(y V lew s a n d C o ntroversies,
C am bridge, W. H e ffer a n d S ons, 1960, s. 17-32 de.
VVhite, M ary, The G reek T yranny,
Phoenlx, 9 (1955), s. 1-8 den,
K aan (ed.), P ro b le m s fn A nclent H lsto ry Vl, I i he A ncienl \ e a r L.ast
a n d G reece, N ew Y ork - L ondon, V'ree P i'-,..-M a c m illa n , 1967 s. 216-221 de.

566
D Z N
 D Z N
a. ad dizini
A
Abadan, Yavuz, 326n.
A esclines, 286n,
A frica, T lo m a s W., 12Sn, 188n,
202n, 208n, 210n, 486n, 5i2n.
A gam cm non, 36, 37, 39, 41, 44, 46,
47, 48, 49, 50n, S2, 53, 57, 67,
307, 404.
A gesilaus, 201, 210n.
Agis (IV ), 198, 200, 201, 202, 21Qn,
214, 482
Aias, 39.'
A ineas, 43.
A iskhylos, 235, 237, 238, 305-309, 310.
A k a rsu , B e d ia , 496n, 497n, 499n, 519n.
A khilleus, 36, 37, 41, 41r, 42, 44, 47,
48, 49n, 50n, SI, 54, 57, 58, 289n.
404.
A kn, Ilh a n , 252n.
A lc k sa n d ro s, 356, 482.
A lk ib iad es, 289, 297, 478.
A lk id am a s, 351-353, 435.
A Jkinoos, 55, 57, 67, 67n, 73, 96n.
A lkm uon, 117, 186, 212, 231, 231n,
A m on, 511.
A m p h ik ty o n , 529.
A n a k sa g o ras, 250.
A nangelos, 24 8n.
a. ad dizini
b. kavram dizini
c. antik eserler dizini
A ndrew es, A , 175n, 182n, 187n, 189n,
205n.
A ntigonos Doson, 202.
A ntiphoc (h a tip ), 272n.
A ntip hon (so fist), 340, 348-351.
A n tisth cn cs, 372, 372n, 495, 4 9 6 -S0,
502, 503.
Apollon, 20, 134, S, 182.
A ristogcton, 222.
A ristogoras, 234, 239.
A risto p h an es, 364n, 527, 528, 528n.
A risto tele s, 52, 104n, 110n, l)3 n , 114,
14n, 17n, 18, 118n, 141n,
156n, 159, 163, 164, 165, 175n,
179n, 185n, 189n, 191, 194n, 197,
200n, 212, 219n, 220t, 223n,
224n,'227n, 229n, 40n, 24Zn,
243n, 245n, 246n, 252n, 253nt
272n, 279n, 289n. 293n, 304n,
335n, 345n, 352, 352n, 361, 36i,
366u, 367n, 371 n, 377, 378, 406,
406n, 408n, 413, 42ln. 422, 431-
469, 470, 471, 47n, 476n, 479n,
489, 491, 494, 495. 499, 499n,
508, 510, 526, 528.
S a h te A ristoteles, 272n, 277n.
A rkheanossa, 289n.
A rkheJaos, 356.
569
A rkhidatnos, 505.
A rktippia, 289n.
A rkhylas, 164, 164n.
A rtem is, 291.
A spasia, 248, 250, 289, 289n, 291, 37,4.
von Aster, E rn st, 319n, 323n, 441n,
461n, 5l3n, 522n, 524n.
A them ion, l!9.
Alhena, 29, 56, 132, 281, 282, 322.
A thenaeus. 267n, 278, 280, 280n.
A ttos, 306, 306n, 307n.
B
B ark er, E m e s t, 149. 149n, 150, I57n,
158n, I64n, 227n, 233n, 251n,
260n, 261n, 266n, 267n, 268n,
273n, 274, 274n, 295n, 299n,
300n, 302n, 303n, 320n, 323n,
344n, 350n, 3S7n, 36Sn, 367,
367n, 371n, 379n. 410r, 402n,
405n, 406n, 407n, 470n, 494n,
498n, 501, 50ln, 505n, 510n,
525n.
B akkhiis, 32, (b a k . D ionysos).
B aydur, S u a t Y., 120n, I21n, 146n,
147n. 359n.
Beer, M as, 87n, lOOn, I84n, 190n,
405, 425n, 526r, 528r, 529, S29n,
530n.
B tlocl, K. J., 210n, 250, 250n.
Bias, 147n.
B irant, K m ran , 156n, 160n, 316n,
432n.
E osch, M.E., 481n, 482n, 486, 486n,
492n, 493n, 510n, 51 n.
B rinton, C rane, 233n, 299n, 304n,
520n.
B urnet, John, 156n, 158n, I61n, 164n,
221n, 337n, 363n, 367n.
C 523n, 524n.
Caroll, M ichacll, 60n, 83n, 167n,
186n, 239n, 260n, 26in. 280n.
28ln, 2S2n, 284n, 285n, 286n,
287n. 288n, 289n, 291n, 299n,
374n, 402, 402n, 492, 492n.
570
Child, G ordon, 27fin, 2S8n, 298n,
303n.
Clerc, 261n.
C opleston, F rc d tric h , 423n.
de C oulanges, F u s te l 39n, 58n, 95,
95n, 106n, 120n, 122n, 187n,
188n, I89n, 229, 229n, 263n,
264n, 286n, 290n, 473n.
C roix, C. E . M. d e ste., 259n.
C rozat, C h arles, 146n, 225n, 3l3n,
495n.
D arieu s, 313.
D elorm e, Je a n , 99n, I05n, 106n, 107n,
109n, l i n , 114n, 115n; 177n,
190n, 220n, 221n, 234n, 242n,
244n, 249n, 253n, 256n, 258n,
264n, 475n, 478n, 479n, 483n,
486, 486n, 487n.
D em eter, 29n.
D e m etriu s, 267n.
D cm irciolu, H a lil, 258n.
D e m o k rito s, 134, 134n, 154, 318, 319 -
321, 330, 348, 513, 526.
D em o sth en es, 266, 272n, 286, 288,
294n, 486.
D ickinson, G. L ow es, 285n, 288n,
291 n, 298n, 304, 304n, 528n.
Dicls, E., 12tn, 134n, 146n, M7n,
15 n, 152,
D ike. 81.
D iodoros, 193, 525,
D iogenes (k y n ik ), 500 - 503, 527.
D iogenes (L a e rte li), 111, l i n , 125,
125n, 126n, 134, I34n, 154n,
163n, 164. 164n, 165n, 167, 167n,
168n, 220n, 369, 449n, 491n,
496, 496n, 497n, 498, 498n, 499n,
500, 500n, 501. 501n, 502n, S17n,
518n, 519n, 521n, 522n, 523,
D iokles, 498.
D iom enes, 52, 53.
D iortysodoros, 353.
D ionysos 29n, 155n,
D ionysos (S y ra k u sa l devlet a d a m ),
505.
D iveteu, Je a n , 5n.
D orieus, 386n.
D rakon. 99, 100, 115, 116, 119, 124.
D roysen, J, S., 418n.
E
B a sto n , Stevvard, 256n.
E b e n slc in , W illam , 378, 441, 441n,
E d m u n d s, J.M ., I39n.
E fla tu n , (b a k . P la to n )
E m p e d o k les, 513n.
E ngels, F rie d ric h , 124n, 129n, 186n,
267n, 270n, 276n, 291, 291n.
E p h ia lte s, 243, 244.
E p id a m o s, 96n.
E p ik u ro s, 289n, 491, 513-518, 526.
E p im e th e u s, 322.
E p ita d e u s, 195, 196.
E ra lp , V ehbi, 364n, 367n.
E ra to s th e n e s , 495.
E rh a t, A zra, 26n, 12n.
E rim , M zehher, 356n.
E u b o lis, 529.
E u rip id e s, 32n, 354, 355-357, 492.
E u m e n es, 525.
E u th y d e m o s. 353-354,
E v an s, S ir A rth u r, 16n.
E v raao s, 57, 60, 61, 62, 71.
E v riik leia, 60, 62.
F
F e rg u so n , W.S 177n, 178n, 205n,
207n, 214n, 233n, 248n, 256n,
257n, 258n, 259n, 260n, 261n,
2S2n, 294n, 295, 295n, 303n,
480n, 509n, 510n, 511n.
Filip ( I I ) , 473, 481, 487, 505, 507.
F inley, M.I., 79n, 193n, 267, 267n,
268n, 272n, 274n, 276n, 277,
277n, 280n, 351n, 423n.
G
G laukon, 320n, 344n.
G m m e, 267n.
G orgas, 321, 327-330, 335, 494, 507.
G k b crk , M acit, 320n, 520n, 521n,
C ray, A le x an d e r, 215n, 405n, 415n,
525n, 526, 526n.
G rotc, 189n.
G um ploscviz, 313.
G u rw itc h , G eorges, 352n, 52n.
H
H ad es, 28, 30, 39, 58. 58n, 69, 496n.
H a lik a rn a s B a lk s, 230n.
H a m lto n , E d ith , 33n.
H a m m o n d , N.G.L., 172t, 179n.
H a rm o d io u s , 222.
H elena, 36, 64n, 329.
H e k to r, 39, 54.
H e n riq u e s, F e rn a n d o , 285n, 286n.
H e n se-L co n ard , 228n, 229n, 252n,
286n, 2S8n, 295n, 302n, 308n.
H c p h a is to s , 29, 42, 49, 54, 82, 132,
322.
H e ra, 28, 28n,
H e ra k le ito s , 141, 145-153. 154, 363,
372, 372n, 519.
H e ra k le s, 213, 331, 497.
H e rm e s, 322.
H e rm o d o ro s , 148, 149.
H e ro d o to s, 26n, 188n. 231, 232, 232n,
233n, 237, 237n, 238, 238n, 239,
239n. 277, 277n, 279, 280n, 308,
309-315, 354, 490, 490n, 525.
H e rp y lis. 289n.
H u so d o s, 26n, 29n, 33, 49n, 76-89,
127, 144, 147, 155, 373n.
H ip p ark h o s, 112, 222.
H ip p ia s , -<222, 234, 340, 345-348, 349,
350, 350n, 352.
H ip p o d a m o s , 470, 525.
H ip p o n isk o s, 266.
H o b s b o w n , E ric , J 270n.
H o m e ro s, 26, 26n, 27, 55-96, 144, 147.
H ook, L aR u c V an, 261n, 274n, 279n.
H o r a n ta s , 99.
H u.\ley, G. L., 175n, 214n.
H y p p o k ra te s , 292.
I-
la so n , 505.
In g ra m , J o h n , K ells, 272n, 273 , 273nt
276n, 279n.
571
 s k e n d e r ( I I I .) (B y k ), 455, 481,
482, 4 8 2 n ,. 486, 487, 488, 495,
501, 509-512.
Is o k ra tc s , 289r, 329, 352, 410 . 486n,
487, 487n, 494, 504-309.
Jo c h a im , F .p 457n, 464n.
J o n c s, 226, 226n, 267n, 268n,
279n, 300n.
K 368, 368n, 369n, 370n, 371, 371n,
K a llik les, 332, 335-343, 347, 350, 350n,
373n.
K a an , D onald, 18n, 19n, 20n, 26n,
27n, 48n, 50n. 68n, 10in, 102n,
104n, 109n, l i n , 125n, 139n,
141n, 175n, 212n, 213n, 221n,
232n, 238, 238n, 244n, 250n,
254n, 2S9n, 2 6 n, 274n, 294n,
297n, 306n, 307n, 309, 313n,
327n, 329n, 330n, 331n, 393n,
394n, 456n, 469n, 480n, 486n,
4B7n, 493n, 494n, 503, 503n,
505n, 506n, 507.
K a llik ra tid e s, 489, 494.
K a ra sa n . M eh m et, 419n.
K c rd ik as, 502n.
K h a rm k le s, 369n.
K h ry sip p o s, 518, 519n, 523.
K im on, 243, 244, 245n, 269, 34?,
K itto, H.D.F., 264n, 267n, 287n, 294n,
298, 298n.
K leanthes, 518, 519.
K ld sth e n c s , 107, 108n, 122, 219, 222,
223, 226, 228, 229, 229n, 230, 231,
234, 235, 262, 300, 507.
K lcisthcnus (S ik y o n tir a n ) , 110n.
K leobulos, 134.
K lcom encs ( I ) , 193.
K lcom cncs ( I I I ) , 198, 201, 21Qn, 214,
482.
K teon, 219, 228, 241, 256, 296, 476,
485.
K odrs, 113, 113n, 378n.
K onvitz-M urphy, 126n, 306n.
572
K ra n z , W alther, 134n, 146n, 147n,
152n, 337n, 351n.
K ra te s, 518.
K ra tin o s , 167.
K re z s, 111, 126, 314.
K ritia s , 215, 332, 335-337, 347, 378.
K ro n o s , 29, 30, 39, 86, 87, 88n, 384,
496n.
K scn e id as, 500, 500n.
K se n o p h o n , 177n, 186n, 207n, 225n,
262n, 264n, 266, 266n, 269,
272u, 285n, 287n, 288n, 289n,
331, 331n, 353n, 363, 364, 366n,
372, 373. 373n, 374, 374n, 377,
477n, 479n, 484n. 489n, 494n,
496, 497n.
K se rk e s, 310, 338.
K ylon, 104, 115.
K y n a d o n , 177, 177n.
K y p selo s, 104, 105.
K y rn o s, 138, 139, 289,
K y ru s, 314, 387, 416.
L
L a e rte s, 61n, 68n.
LakoEf, S a n d fo rd A., 124n, 463n,
53 n.
L a rse n , J.A.O., 124n, 126n, 231n, 232n,
233n, 242n, 257n, 306n, 307n,
313n, 480n.
L e ik rito s , 70.
L cnn, V. I., 124n, 254n.
L c o n a rd , (b a k H ense-L eonard")
L eo n id as, 201, 202.
L c o n tiu m , 289n, 516.
L ero u x , J. C ab riel, 14n, 20n.
l e s ti n i a , 289n.
L cvnsoln, R ich a rd , I7n, 86n, 253n,
280n, 282, 283, 283n, 284n, 285n,
286n, 287n, 288n, 289n, 290n,
2 9 1 n ,.2 9 2 r, 299n, 302n, 442n,
443n, 492n.
L icht, H a n s, 46n, 285n, 286n, 289n,
290n, 29n.
L in d c m an , E.C., 190n.
L in d say , A.D., 289n.

L y k o p h ro n , 344-346. M yers. H.A., 455n.

L y kurgos, 99, 176, 180, 181, 182, 183, Mys, 516.
184, 135. 186, 188, 188n, 189n,
213, 218, 386, .415. N
L y k u rg o s (A tin al b u rju v a ), 219n.
L y sa n d ro s, 198, 199. N abis, 198, 203, 210.
L ysias, 266, 368n, 483n, 491, 494, N avkitoos, 56.
N eleus, 40.
M N e sto r, 4ln , 48.
M anscl, A rif M fid, n, 14n, 15a, 22n, N u u m ark , F., 98n, 254n.
4Qn, 99n, lOOn, 103n, 107 , 106n, N ew m an, W.L 435, 435n, 444n, 468n.
llO n, 113n, 121n, 138n, 172n, N ietzsche, Friedrich, 167n, 287n.
173n, 178n, 179n, 198n, 207n, Mi ki as, 266.
220n, 221n, 222n, 224n, 225n, N ilsson, M artin , 50n, 101n, 102n,
22n, 227n, 228n, 234n, 235n, 103n, 109n, llOn, 220n, 221n,
236n, 237n, 241n, 242n, 243n, 254n.
245n, 246n, 251n, 255n, 256n, N o rd e n sk i ld , E ric, 443n.
257n, 297n, 473n, 477n, 478n,
479n, 480n, 481n, 482t, 48Jn,
O
486n, 488n, 509n, 5 U n.
M arx, K a r i, 123, 270, 270n. O dysseus, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61,
M cG regor, M alcolm , 244n. 63, 64n, 66, 6n, 68n, 70, 71,
M c llk v a in , C h a rle s H ow ard, 304n, 73.
441 n. O k a n d an , R ecai C alip, 184n, 224n,
M cN eill, W illiam , 5n, 13u, 16n, 21n, 263n, 513n.
22n, 55n, 172n, 205n, 217n, 218n, O re stes, 308.
240u, 296n, 434n. O rp h e u s, 155n.
M eg ab y su s, 312. O lan es, 231, 311. 312.
M egakles, 219n. O zansoy, H.F., 306n, 308n.
M e n elao s, 36, 52, 53, 57, 59, 64, 72,
355. P
M en o ik eu s, 517.
M enon, 279. P a lm e r, L.R., 37n.
M e n th o r, 69, 70. P a n a ellu s, 524.
M ichell, H ., 172n, 175n, I76n, 177n, P a ris, 36, 329.
178n, 181n, 182n, 185n, 187n, P a rm en id es, 413.
189n, 193n, 195n, 196n, 202n, P a n d o ra , 80.
212n, 213n, 2I5n. P a tro k lo s, 289.
M iltia d es, 235, 295. P a u sa n ias, 193, 289.
M inos, 9. 16. 17, 87. P e isistra lo s, 74, 104, 105, 106, 109,
M o m b e rt, P au l, 120n, 241 n, 303n. llOn, 111, 131, 132, 132n, 218,
M osca, G a eta n o , 32 n, 440n, 480n. 2.9, 219n, 220, 220n, 221, 22 n.
M u h rn m e d , 82n. 222, 223, 234, 253, 268.
M uller, H c r b e r t J., 14n, 28n, H 4n, Pelops, 49.
490n, 510. P tn d le b u ry , J.D.S., 48n.
M u rp h y , ( b a k "K onvitz-M urphy") Penelopcia, 55, 62, 63, 63n, 65, 69,
M u rra y , G ilb e t, 46n, 82n, 143n, 251n, 70, 74.
305n, 307n, 308n, 309n, 322n, P e ria n d ro s , 104, 105, I05n, 106n, 107,
3 5 in , 356n, 494n. 109, llOn, 134.

573
P c rik le s, 219, 228n, 230, 240, 244-259,
289, 294, 296, 297, 342n, 354, 358,
359. 359n, 361, 371n, 475, 476n.
P e rse s, 77.
P h o la n lo s, 176.
P h aleas, 416n, 470-471, 525.
P h c n c k ra t, 528.
P h ilem o n , 494, 494n.
P h ilip p o s, 473.
P h ilo p o em e n , 203.
P h ilo s tra to s , 329, 329n, 494n.
P itta k o s, 99, 104.
P lato n . 28n, 142, 142n. 156, 159, 163,
164n, 165, 167, 193, I93n, 196,
196n, 215, 289, 289n, 290n. 320n,
321, 32n, 323n, 324n, 326, 326n,
327, 327n, J28n, 330n, 331 n, 332,
332n, 333, 334, 334n, 337, 337n,
339, 341, 34n, 342, 342n, 343,
344 n, 346, 346n, 347, 348, 353,
353n, 354n, 361, 363, 364, 364n,
366n, 367, 367n, 368, 368n, 369n,
370n, 371, 71n, 372, 372n. 373,
373n, 274, 374n, 375, 375n, 376,
376n, 377, 178430, 432. 435,
435n, 438, 442, 446,' 448n, 450,
454n, 458, 459, 459n, 463, 464,
465, 466, 467, 468, 468n, 489,
494, 495, 499, 502, 525, 526.
S a h te Platon, 33In,
P lu ta rk h o s , 127n, 132n, 134n, 76,
180, 18in, 182, 182n, 183, 183n,
185n, 186, 186n, 187, 187n, 189n,
191, 191n, 194n, 195, 195n, 199n,
200, 202, 207n, 212n, 213n, 215,
2l5n, 218n, 219n, 220n, 245n,
346n, 247n, 248, 248n, 249 249n,
258, 258n, 289n, 297n, 510n, 511,
51 n.
Polyancus, 277, 277n, 278n.
P olybius, I86n,
P olydoros, 183.
P o ly k rates, 134, 154.
Poppur, K ari, 113n, 152n, 233n, 268n,
375n, 377n, 378n, 384, 385n,
4 tln , 413n.
Poscidon, 19, 20, 28n, 30, 39, 281, 378,
4%n.
574
P osidonius, 278,
P ra k sa g o ra , 527, 528.
P riom os, 36.
P ro d ik o s, 321, 330-331.
P ro m c th e u s, 82, 322.
P ro ia g o ra s, 318, 320, 321-327, 328, 343,
344, 348, 370.
P ro u d h o n , 124n,
P y h rn ik h o s, 308n.
P y th a g o ras, 153, 154, 154n, 155, 155n,
156, 157, 163, 164n,
R
R hea, 496, 496n.
R itc h ie, G.D., 215, 216, 216n.
R ittle r, C 418n.
R oss, W.D., 468n,
R ostovtzeff, M .I., 98n, 280n, 480n,
484. 484n, 485, 485n, 486, 486n,
487n, 488, 488n, 489n, 490n,
491n, 492, 492n, 494n.
R ousseau, J.J., 88, 436n.
R ussell, B e rtra n d , 37n, 155n, 156n,
167n, 190n, 244n, 251n, 276n,
297n, 363n, 366n, 380n, 408n,
425n, 450n, 459, 459n, 460n,
469n, 493n, 497n, 498n, 519n.
S-
S abine, G eorge H., 227n, 253n, 298n,
356n, 394n, 405n, 410n, 419n,
468n, 493n, 495n, 496n, 503,
503n, 513n. 517n, 5I8n, 519n,
523n, 524n.
S a p p h o , 291,
S a tu m u s , 88n.
S c h laifer, R o b e rt, 121n, 238n, 261n,
33in, 35In, 352n, 411n, 490n.
S fm onides (A m o rg o s'Iu ), 82n.
S m e rn is, 310.
S o k ra tc s, 321, 326n, 327, 328n, 331,
332, 337, 338, 341, 342, 346, 348,
353, 353n, 354n, 361, 362.377,
378, 379, 387, 388, 388n, 389,
469, 495, 497, 502, 523.
Solon, 74, 99. 100, !11, 105-135, 173n,
219, 219n, 220, 220n, 222, 223,
226, 233, 268, 300, 369n, 417n,
433, 448.
S o p h o k le s, 289.n, 3S4, 35-ln, 355. V
S p e isip p o s, 289n.
S p h a c rs, 214. V entrs, M ichacl, 19.
S lo b a e u s , 212, ,213n, 2S7. Voegelin, E ric, 14n, 15n. I6n, 18n,
S tra b , 291. 20n, 43n, 105n, HOn, 142n,
143n, 156n, 165n, 166n, 213n,
S tu b b in g s, F ra n k H .( 18n.
enel, A leddn, 353n. 221n, 224n, 225n, 229n, 231n,
297n, 347n.
T
T ag u s, 505.
W
T alk lo lu , Z afer, 139n,
Tavvney, R.H., 276n. W ebcr, A lfred, 157n, 163n, 164n, 169,
T ay lo r, A.E., 366, 36n, 367n, 414, 363n, 519n, 522n.
414n, 418. W ells, H.G., 13n, 22n.
T eag en cs, 104, 107. \V csterm ann, W.L-, 79n, 121n, 264n,
T etem a k lo s, 59, 64n, 68n. 265n, 266r, 267n, 268n. 269n,
T ek leid e s, 529, 27In, 272n, 274n, 277n, 278n,
T e rp a n tc r, 213. 279n, 280n. 300n, 352n, 481n,
T h a te s , 98, 134, 145. 490n, 49n.
T h eag es, 138. VVhite, M arry, 104n, 109n, l i n .
T h e m is, 69, 69n, 81. W ndelbant, W., 155n, 157n, 164n,
T h e m isto k le s, 227, 228, 234, 235, 236, 503, 503n.
243n, 253, 296, 342.
T h co g n is, 137-141, 142n, 289n.
T h e o p o m p o s, 176, 183. Y
T h e o rs, 289n,
Y al O lgark, 240n, 246n, 252n, 255n,
T h c tis, 44.
257n, 259, 259n, 262n, 268n,
T h o m so n , D avid, 2l5r, 520n.
271n, 299n, 303n.
T h ra s y m a k h o s, 332-334, 347, 372,
375.
T hukydiclcs, 36n, 96n, 102n, 190n, Z
193n, 194, 194n, 214n, 22Bn,
242n, 244, 244n, 249, 249n, 250n, Z aleukos, 99.
255n, 256n, 259n, 273n, 287n, Z am oksis, 168.
295n, 297, 297n, 354, 357, 358- Z eller, E d u a rd , 160n, 163n, 164n,
360, 474, 474n, 476, 477, 478n, 165n, 166n, 168n, 329n, 330n,
486, 486n. 335n, 344n, 347n, 497n, 499n,
T h u k y d id e s (o g a r ik p a rti n d e ri), 503n.
249. Z cnon (slo ik ), 512, 518, 522, 526.
T o y n b ee, A m o ld J., V, Vn, 6n, 113n, Z cus, 28, 28n, 29, 30, 30n, 39, 43n, 48,
272n, 486, 486n. 49, S, 54, 67, 69, 71, 72. 73.
T y rta e u s , 182, 212, 213, 213n. 82, 82n, 84, 86, 87, 132, 138, 144,
322, 424, 496, 502.
U Z im m ern, A lfred , 59 n, 77n, 79n,
U n te rs tc in c r, M arino, 323n, 326, 103n, U 4n, 188n, 224n, 246n,
326n, 327, 328n, 329n, 330n, 247n, :!60n, 261n, 262n, 264n,
3 J ln , 332n, 336n, 342n, 344n, 267n, 268, 268n, 271 n, 272n,
345n. 346n, 347n, 350n, 351n. 285n, 290n, 29!n, 436n,
U re, P.N.,. 104n. Z u b ru tsk , Y., 270n.

575
b. k av ram dizini
A
A bdera, 321.
A dalet, 56, 77, 77n, 78, 78n, 81, 85, 86,
89, 123, 124, 127, 140, 149, 152,
153, 157, 158, 159, 162, 184, 259,
322, 323, 332, 333, 333n, 334,
337, 338, 341, 349, 358, 375, 387,
388, 404 u, 408, 423, *429, 430,
437n, 445, 459, 514.
D atc a d a le t, 456.
D e n k le tiriri a d a le t, 456.
D zeltici a d a le t, 456,
Atlalcl e rd e m i, 140, 141, 143.
A dalet e itlik tir, 408, 408n, 425, 425n,
437n, 456, 514 , 520n,
A daletsizlik, 78, 78n, 87, 116, 118, 121,
158, 332, 333, 333n, 334, 336,
337, 338, 349, 37)n, 375, 388,
404n, 408, 42J, 419, 430, 437n,
445, 459, 514.
Adil fiy a t teo risi, 452.
Acginca, 279. '
Aeolia, 76, 144, 291.
Aeolia B irlii, 480, 488.
AF, 229.
A gathirsler, 315.
A gis'in d e v rim g iri im i, 201, 202, 208,
2I0n.
Agora, 521.
A hlk k u ra lla r, 67, 79, 81, 135, 179a,
320, 433, 513, 515, 517.
Aile, 60, 63, 65, 187n, 286, 288, 300,
315, 403, 416, 434, 435, 435n,
436, 441, 443, 444, 519ru
Aile (ev) e k o n o m isi, 32, 44, 45, 46,
55, 57, 62, 63, 64, 65. 79, 252,
283, 284.
576
A ilenin k a ld rlm a s , 401, 402, 403,
403n.
A kadem ia, 407n.
A kdeniz th a la s o k ra s is i, 9, 10, 16,
23, 92, 97, (b a k . T h a la s o k ra s i)
A khalar, 11, 15, 18, 19, 20, 21, 22, 23,
26, 30, 34, 35, 36, 38n, 40, 41,
42, 44, 47, 50, 50n, 65, 74, 84,
85, 87, 92, 93, 95, 96, 104, 137,
144, 164n, 192, 281, 386, 3S6n.
A kha B irlii, 202, 203, 480, 488, 502n.
Akl (b l m ) u n s u ru , 158, 159, 160,
383, 409, 431, 432, 433.
Akla nem v e ri, 356, 366, 518, 519,
520, (b a k E n te lle k t e liz m )
Akl eitsizli i, 150, 151. 153, 168.
A kropolis, 119, 132, 220.
A ltd a b ircile r, 114, 121, 173.
A ltna, 33, 86, 87, 88, 88n, 223, 280,
529.
A ltyap, 3, 123, 314, 405.
A m a-ara dU nU , 433, 436, 444,
468, 468n, 514.
A m atr o rd u , 390, 502n.
A m atr p o litik a ilk e si, 227, 232, 276,
293, 323, 344, 359, 371, 392, 446,
52n.
A m azonlar, 315, 398.
A nadolu, 9, 11, 14, 14n, 21n, 23, 26,
85, n , 155, 479.
A nari, 150, 365, 519.
A narist (d z e n ) to p lu m , 326, 498,
499. 503, 519, 523.
A a-lanna k lt , 281, 290, 496,
496n.
A nayasa, 108, 122, 168, 175, 176, 178,
178n, 180, 181, 182, 187n, 194,
212, 213, 226, 227, 228, 229, 243,
334, 415, 416, 420n, 421, 449,
452.
A nayasa B e k ileri K u ru lu , 420, 420n,
421.
A nayasa d e n etim i, 243, 298.
A nayasa y a rgs, 117, 119, 420.
A n d rc stcia y a sa s, 382,
A nm sam a re tisi, 366, 367, 380.
A ntik r e tim d z en i, 269, 270, 270n.
A n tid e m o k ra tik tu tu m , 323n, 341,
384n, 496.
A nti e m p e ry a list p o litik a, 240, 274,
276.
A ntropoloji, 314, 315, 399, 400.
A pclla, 176, 181, 182, 183, 201.
A pothetae, 187.
A rap lar, 511.
A reopagus, 117, 118, 119, 122, 230.
243, 245 , 263, 307. 307n.
A res, 29.
A rete, 140.
A rgos, 192, 229, 277, 307,' 386, 415,
477, 490.
A rgunisae S av a, 269n, 297, 370n.
A ristoi, 43, 148.
A risto k ra si, 10, 11, 15, 18, 21, 22, 27,
40, 43, 60, 67, 95, 96, 97, 98, 99,
100, 141, 163, 176, 188, 198, 201,
204. 207, 210, 210n, 222, 253,
282, 297, 307, 312, 314, 317. 319.
320, 385, 386, 387, 394, 396, 407,
420, 427, 430, 468, 489.
A risto k ra tik a y rc a lk la r, 109, 110,
119, 122n, 125, 126, 127, 128,
129, 130, 138, 143, 325, 396.
A risto k ra tik d e erler, 27, 29r 31. 40,
52, 73, 89, 136. 142. 156, 160,
297, 304, 315, 3 6 r 318, 321, 325,
328. 330. 361, 377, 469.
A risto k ra tik d ev rim ler, 176, 189n,
198.
A ris to k ra tik d n , 53, 73, 73n, 74,
147, 159, 308, 318, 320, 328, 332,
335, 362, 368, 390, 418n, 469,
499, 526.
A risto k ra tik e rd em le r, 74, 138, 139,
140, 282.
A risto k ra tik e itlik , 166, 188, 215,
216, 310, 313, 374, 396, 425, 430.
A risto k ra tik e itsiz lik , 181, 313, 325,
326, 327, 345, 354, 361, 362, 364,
370, 377, 390, 395.
A risto k ra tik h u k u k , 49, 69, 73, 81,
98, 99, 102, 115, 140, 146n, 314,
316, 317, 325, 335, 339, 343, 345.
A risto k ra tik in a n la r, 48, 88, 128,
131, 132, 142, 146, 147, 148, 151,
153, 156, 159, 314, 317, 319, 325,
326, 339, 362.
A risto k ra tik k u ru m la r, 223, 226, 229,
243, 293n, 307, 314, 315, 317,
325, 340, 371, 396.
A risto k ra tik k lt r, 60, 75, 89, 102,
214, 297, 305, 308n, 315, 317,
321, 325, 327, 335, 354, 361, 365,
377, 526.
A risto k ra tik m ec lisle r, 108, 113, 117,
118, 122, 181, 183, 478.
A risto k ra tik n y a rg la r, 53, 54, 61,
62, 70. 71, 78, 79, 107, 108, 109,
111, 112, 116, 127, 127n, 132,
152, 153, 214, 373n.
A risto k ra tik p a r tile r, 103, 148, 208,
215, 370.
A risto k ra tik tep k i, 77, 104, 136-153,
157, 163, 362, 377.
A risto k ra tik y n e tim le r, 109, 111,
U3n, 117, 137, 138, 140,141, 142.
146, 154, 155, 157, 161, 178,
206n, 247, 272, 299, 308, 335,
370n, 371, 396.
A risto k ra tla r, 11, 15, 23, 33, 38n, 40,
59, 70, 74, 77, 81, 85, 89, 97,
100, 102, 102n, 104, 107, 115,
120, 122, 127n, 128, 123nr 145,
148, 151, 153, 162, *70, 200, 202,
211, 219, 219n, 225, 228, 230,
233, 235, 240, 243, 244, 249,
268, 282, 295, 295n, 228, 302,
305, 311, 314, 318, 323, 332, 335,
340, 341, 342n, 348, 364, 370,
378, 384, 389, 397, 403, 421,
429n, 430, 431, 457, 469, 475,
497, 504, 524, (b a k . Asiller)
577
A risto k ra tla r a ra s e itlik , 396.
A risto telcsciler, 272n.
A ritm etik eitlik , 159, (b a k . Saysal
e itlik )
A rkadia B irlii, 480.
A rk h tck t 353n.
A rkhon B asileus, 223.
A rk h o n lar, 113, 115, 226. 227, 228,
234, 235, 236, 243, 245, 286.
A rtem is, 29.
A rt-decr, 14, 15, 22, 59, 77, 85, 94,
301, 302.
A rt-rn, 2, 7, 24.
Asalet, 52, 53, 69, 72, 80, 89, 100, 116,
119, 124, 127, 130, 139, 143, 168,
182, 223, 225, 285, 295, 299, 317,
320. 325. 345, 355. 359. 361, 363,
36S, 368n, 369, 369n, 425, 431,
440. 445. 457, 459, 464, 497. 499n,
500, 516.
Asil-avam a yrm ve eitsizlii, 59,
65, 69, 75, 80, 81, 125, 130, 139,
140, 144, 168, 178, 179, 185,
188n, 200, 312, 316, 324, 327,
340, 345, 345n, 346, 349, 350,
355, 359, 424, 424n, 501, 503,
516, 518_ 522.
Asiller, 10, 14, 22, 27, 33, 44, 49, 49n,
51, 54, 59, 62, 65 68, 68n, 69,
72, 77. 86. 100, lOOn, 104, 104n,
105, 113. 117, 120, 125, 128, 135,
139, 145, 179, 215, 222, 231,
240n, 299, 309, 319, 323n, 349,
361. 367, 368n, 369, 369n, 372,
378n, 407, 407n, 424, 458, 476n,
499, 510, 511.
Asiller ynetsin sav, 318, 324, 330,
332, 334, 335, 348, 355, 362, 363,
378, 421, 431, 445, 446, 447.
Askeri a risto k ra si, 10, 17, 19, 22, 23,
.40, 45. 75. 94, 95, 111, l3 n ,
137, 162, 172, 173, 179, 185, 190,
203, 204, 418, 428,
Askeri g, 264, 302, 335, 341, 360,
474, 480. 482.
A skerler, 8, 47, 49, 158, 159, 161, 204,
383, 390, 396, 411, 428, 468, 470,
478, 484.
578
A skerlerin y n e tim i, 409.
A sk erler K u ru lta y , 49, 50-51.
A skerlik, 121, 122, 185, 187, 188, 212,
226, 263, 392, 412, 418, 419, 467,
483, 490.
A skra, 76.
Asos, 518.
A sya, 306n, 440, 487,, 501, 506, 509,
510.
AsyaJ-Avrupal a y rm , 309n.
A syahlar, 454, 454n, 455, 482, 510.
Aa itile r b l m , 383, 409.
Aa (a lt) sn fla r, 33, 44, 47, 71,
75, 87, 94, 97, 98, 100, 102, 102n,
104, 104n, 105, 109, 119, 126,
136, 177, 216, 220, 230, 233, 240,
247, 257, 278, 294, 302, 331, 359,
390, 419, 419n, 469, 485, 491,
496, 497, 511, 519, 525, 530.
Aa s ta t l le r, 176, 177, 177n, 188,
196, 261, 280, 283, 496. 502.
A am al e v ren g r , 431-434, 435,
436, 464,'465.
A rlktan k a n m a , 453, 458, (b a k .
lm llk, l l l k ).
A taerk il dzen, 10.
A tasal A nayasa, 334, 507, 508.
A tina, 15, 23, 29, 74, 95, 99, 109, 113-
123, 128, 133, 169, 170, 173n,
175n, 191, 194, 204, 204n, 206,
206n, 214, 216-303, 327, 354,
354n, 405, 416, 470, 477, 477n,
478n, 483, 486n, 490, 504.
A tina b te si, 251, 255n, 274, 276.
A tina d e m o k ra sisi, llO n, 216-303,
315, 318, 325, 337, 341, 358, 359,
359n, 361, 371n, 390, 408, 417n,
425, 449, 450, 450n, 466, 479,
482.
A tina d o n a n m a s, 235, 237, 253, 255,
278.
A tina e m p e ry alizm i, 105, 109, 169,
204, 207, 221, 240, 246n, 249,
250, 253-259, 262, 275, 277, 296,
297, 301, 302, 303, 315, 316, 330,
332, 334, 340, 342, 354, 357/358,
359, 360, 362, 390, 455n, 474,
476, 477, 478, 483, 485, 498, 504.
A lina e m p e ry alizm in in teo risi, 259.
A tina im p a ra to rlu u , 315, 375.
A tina kadn, 246, 247, 276n, 290-292.
A tina klelii 422.
A tina'nn m tte fik le ri, 233, 234, 24i,
245, 246, 246n, 249, 251, 254,
256, 258,259, 259n, 274, 301, 474,
476, 479, 480, 483, 506.
A tin a'n n n fu su , 251, 260, 260n,
261n, 282, 292, 293.
A tin a'n n s t n l d u y g u su , 132,
133, 225, 237, 239, 258, 259,
301, 304, 309, 318, 347, 348,
360.
A tina v a ta n d al , 224, 225, 227,
235, 245, 246, 246n, 248,
261, 263, 264, 265, 266, 267,
276n, 293. 294, 295, 297.
A tlantis, 405n,
A tom , 319, 320.
A ttika, 13, 114, 117, 220, 260n, 261n,
262, 267n, 268, 282, 295, 296.
Attik-D elos D eniz B irli i, 193,
207, 237, 241-242, 245, 246,
251, 253, 255n, 256, 257,
301, 473, 474, 475, 476, 477,
479, 480, 481, 483.
Avam, 44, 122n, I39n, 147, 150, 165,
312, 316, 340, 373, 416, 448,
448n, 497,
Avclk ek o n o m isi, 6, 8, 32.
A vrasya, 8, 9, 22.
A vrupa, 274.
Avrupal-Asyal a y rm , 309n.
A vn p allar, 453, 454n.
A yaklanm a, 69, 70, (b a k . H e lo tla n n
a y a k la n /h a s" ve K le a y a k
la n m a la r" )
Ayak tak m , 44, 50, 312.
Aydn-cahil a y rm ve eitsizlii, 493,
496.
A ydnlanm a a, 316.
A ydnlar, 496, 504. 512, 513, 519.
A ydnlar a ra s e itlik , 493, 518.
Azlk, lOOn, 147, 147n, 148, 148n, 150,
183. 185, 304, 312, 313, 320,
322, 324, 332. 342, 362, 371, 372,
407, 448, 48n, 498, 499, 502,
521.
Azln y n e tim i, lOOn, 390, 424, 428,
430, 446, 447, 448, 465, 521, 522.
B
B abil, 24, 291.
B a k k h a la r ( B a k h a id le r), 32n, 104,
261,
105.
B a n k ac lk , 485, 500.
B a rb a rla r, 36n, 65, 66, 84, 84n, 155n,
278,
238, 255n, 258, 279, 305, 306,
349,
309. 310n, 313, 314, 329, 341,
342. 35n , 439, 440, 454n, 455,
234,
455n, 456, 487, 495, 504, 505,
256,
506, 512.
275,
B a rb a rlk , 349, 355.
B asileus, 47, 48, 49, fi7n, 104, 113n,
1<6, 404.
B a k u m a n d a n , 164, 226, 227, 228,
228n, 235, 236, 243, 244, 250,
294, 296, 297, 478.
194, B alk (a rlk ) a d e ti, 46, 46n, 47,
249, B a v e rg isi, 263, 263n.
258, B at (A v ru p a ), 1, 2, 487, 531.
478, B eden (k o l) ile rin i a a gr, 54,
71, 79, 108, 109, 132, 272, 299,
300n, 331, 373. 373n, 389, 413,
418, 440, 444, 446, 529, 530.
B ek iler S n f, 392n.
B eyzler M eclisi, 226, 235, 243, 293,
295, 296.
Bilge k a d n la r, 167, 373, 516.
B ilgeler, 135, 143, 147n. 149, 150, 158,
160. 166, 326, 338, 343, 347, 347n,
348, 352, 369, 372, 377. 378, 383,
386, 392, 409, 414, 422, 499, 501.
516, 517, 521, 524.
B ilgeler a r a s d o s tlu k , 462, 463, 501,
513. 523.
B ilgeler a r a s e itlik , 165, 346, 347,
374, 375, 376, 417, 430, 462, 502,
503, 513, 517, 518, 523.
B ilgeler a r a s o r t a k m lk iy e t, 501,
502.
B ilgelerin s t n l sav, 75, 327,
327n, 352, 366, 372, 413, 430,
463, 519.
579
B ilg e lerin y n e tim i, 317, 326, 329,
335, 341, 348, 362-377, 378, 379n,
382, 383, 386, 387, 3S8n, 408,
409, 421, 430-431, 445, 446, 449,
465-468, 469, 522, 522n, 523.
B ilgelik, 133, 148, 152, 162. 167, 168,
317, 320, 327, 347, 377, 407, 428,
516.
Bilge o lan -o tm ay a n a y r m ve eitsiz
lii, 326, 347, 348, 424, 463, 50Z,
503, 517, 518, 519, 521, 521, 521n,
522, 523, 524.'
B ilge y n e tic ile r, 160, 162.
B ilgi-severler, 382, 383, 393, 409, 427.
B ireycilik, 55; 81, 108, 179, 326, 360,
503, 516.
B irey -to p lu m e itsiz li i, 468.
B irin ci M esscnia S a v a , 174, 175,
175n, 176, 177, 178, 181, 212.
B odrum , 309.
B oetia, 488.
B o co tia B irlii, 480.
B oazlar, 478, 479,
B olluk to p lu m u h a y a li, 88, 2B0, 529.
B or klelii, 114, 120, 121, i l l a .
B o rlan m a, 114, 120, 121, 12In, 199,
219n, 220n, 226, 269, 277, 277n.
B o r la rn (a ff) lav, 120, 128n, 203,
210, 210n, 218, 218n, 415, 429,
481, 486n, 488.
B o z am an , 446, 508.
B o an m a, 386.
B u rju v a ah lk , 284, 291.
B u rju v a d e m o k ra sisi, 282, 291, 296.
B u rju v a d e v rim le r!, 145, 198n, 210,
211.
B u rju v a la r, 74, 102, 104, 107, 122, 128,
129, 131, 132, 133, 134, 135, 138,
146, 153, 154, 162, 200, 203, 210,
219n, 241, 299, 370, 390, 396,
430, 433, 505.
B u rju v az i, 7!, 74, 77n, 89, 91, 96, 98,
115, l5 n , 120, 125, 129, 130,
130n. E45, 148, 168, 170, 201,
209, 221, 240, 253, 254n, 258,
274, 281, 295n, 469, 486, 486n,
504, 507, 508.
B u rju v az in in e itlik a n la y , 210.
B ro k ra tik to p lu m , 18, 19, 20, 24,
34, 35, 87n.
B yk sok -atik o k u lla r, 377.
C
C anl 'a ra , 254n, 272, 272n, 301, 436,
437.
C ariyelik k u ru m u , 44, 46, 60, 60n,
228, 290.
C e rm e n ler, 142n.
C e sa ret b l m (in s a n n ), 158, 409.
C e sa ret e rd e m i, 140, 141, 144, 168,
213, 214, 235; 407, 434, 442,
499.
Ceza eitsizli i, 100, 127, 272, 286,
375n, 423.
Ceza h u k u k u , 115, 116, 117, 243, 249,
275n, 376, 423.
atm ay a a g r , 54, 71, 79,
108. 109, 132, 272, 299, MOn,
331, 337, 373n, 413, 418, 440,
444, 466, 529, 530.
alm ay y c d ti , 54, 78, 89, 109,
132. 497.
an ak m lek M ahkem esi, 228,
(b a k . O s tra k ism o s)
eyiz, 64, 64n, 65. 194n, 471,
iftiler, 54, 71, 392, 392n, 468, 470,
486n, (b a k . K yller)
ivi yazs, 8.
ocuk a tm a a d e ti, 180, 187, I87n,
284, 285, 285n, 286, 291, 401,
467.
o c u k la rd a o rta k lk , 400, 414, 501,
528.
ocuk s a tm a a d e ti, 121.
okluk, 70, 114, 147, 147n, 148, 148n,
150, 183. 185, 231, 304, 311, 312,
313, 332, 337, 338, 339, 341, 342,
346, 370, 371, 372, 429, 445, 447,
448, 448n, 449, 475, 498, 499,
521, 522.
okluun tira n l , 312.
okluun y n e tim i ilkesi, 317, 330,
337, 341, 409, 424, 429, 445, 447,
450n, 475.

580
D D e m o k ratik eitsizlik , 321', 327, 328.
D atc a d a le t, 456.
D e erler a n a ris i, 362, 365.
D eer teo risi, 452.
D eiim , 451, 452.
D eiim deeri, 452.
D elphoi, 181.
D em agogos, 235, 297, 502n.
D em e (D em eo i), 122, 223, 224, 225,
226, 230, 235, 262, 295, 296, 300,
342n.
D e m eter k lt , 31-33.
D em ir sil h la r, 3, t , 22, 22n, 34,
35, 38n, 40. 87.
D em o k rasi, 40, 52, 71, 75, 81, 103,
104, 107, 111, 117, USn, 122
123, 136, 142, 145, 154, 155, 157,
163, 230. 238, 240, 247, 253, 280,
286, 290, 293. 298, 307 310,
312, 320, 327, 330, 333, 335, 341,
342, 370n, 372, 387, 390, 392,
3W, 409, 425, 428, 429, 431, 449,
452, 453, 460. 465, 478. 508.
A r d e m o k ra si, 108 118n, 240,
244, 295n, 334, 335, 450, 450n.
B u rju v a d e m o k ra sisi, 282, 291,
296.
Ilml demokrasi, 107, 118n, 241,
334, 449, 450, 465, 508.
S n rl d e m o k ra si, 225.
Y asal d e m o k ra si, 429, 429n.
Y a sasz d e m o k ra si, 429, 429n.
D e m o k ra sile rin sn fla n d rlm a s,449.
D e m o k rasin in e le tiris i, 410, 411, 429,
430, 449, 507.
D e m o k ratia , 228, 230, 232, 233, 297,
298 311. 312, 359.
D e m o k ra tik d e v rim le r, 64, 336,
337, 478, 479.
D e m o k ra tik dnp, 52, 52n, 74,
134, 136, 154, 159, 208, 310,
318, 319, 321 323. 323n, 327,
328, 330, 331, 332, 354, 356,
362.
D e m o k ra tik e itlik , 181, 216, 310,
319, 320, 327r 342, 368, 377,
422, 425, 426, 447, 448, 502n,
522,
D e m o k ra tik in an lar, 119, 131, 132,
317, 328, 330, 339,.
D e m o k ra tik k u ru m la r, 202, 222, 227,
227n, 293n, 298, 342, 370, 450.
D e m o k ratik k lttlr, 315, 317.
D e m o k ra tik m eclisler, 132.
D e m o k ratik p a rti, 103, 107, 112,
I30n, 148, 219, 223, 225, 241,
318, 342n, 353n, 475, 476, 477,
478, 485, 502n.
D e m o k ratik (p o lisle r) ynetim ler,
207, 208, 249, 259, 475, 475n,
485.
D e m o k ra tik te o ri, 233, 251, 294, 294n,
310, 324, 358-361, 425n, 447,
448, 449.
D em o k ratla r,' 131, 141, 46, 146n, 152,
159, 169, 207, 221, 229, 233, 235,
242, 247, 259, 262, 299n, 307n.
310, 312, 320, 327, 330, J33, 335,
341, 342, 342n, 343, 346. 354, 361,
362. 378. 398. 403. 425, 433, 457,
458, 460, 474, 477, 478, 479, 481,
494.
D em os, 103, 113, 250, 259, 259n, 307,
353.
D enetiler, 183, (b a k . E p h o ria r)
D en etiler K u ru lu , 420.
D engeli d e v le t teorisi, 386,414-423,
430, 452.
D enizcilik, 22, 23, 34, 92. 96, 97, 184.
D enizgc, 206, 207, 235, 236, 239,
240, 477.
D enizgc dev rim i, 239, 240, 302.
D eniz tic a re ti, 14, 15, 16, 18, 22, 23,
24, 42, 59, 79, 80, 85, 92. 94, 97,
102, 105, 109, 137, |4S, 172, 483,
485.
D eniz u ygarl, 9, 14, 16.
D e u k letirici a d a le t, 456.
D estan lar, O, 26, 27, 31, 33, 47, 279,
330n.
Duvlct ideas, 427.
D evletin k u r u lu u teo rileri, 319, 322,
323a, 324, 343, 345, 346, 513,
514, 515.
D evlet s a n a t, 322, 324, 344.
581
 D evlet szlem esi, 322.
D cvrim ci fik irler. 332, 398.
Devrim c k tleler, 218, 248, 253
277n, 278, 505.
D evrim ler, 69, 70, 80, 97, 98, .100,
102, 103. 105. 110, 112. 115, 120,
131, 136, 137, 138, 145, 164, 175,
176, 177. 181, 189, 193, 195, 197,
198, 201, 202, 203, 209, 210, 211,
214, 247, 302n, 335; 337, 373,
376, 477, 478, 479, 481. 482, 485,
486n, 488, 490, 530.
D evrim ler k sr dngs, 426, 427,
428, 429 430.
D evrim teo rileri, 447, 451, 459-461,
470.
D (d e n iz ar) tic a re t, 32, 42, 59,
85, 96, 115, 184, 184n, 204, 207,
221, 234, 241, 242, 245, 251 252,
253, 255n, 257,. 281, 282, 301.
D pro ietery a, 486.
D s m r . 275, 475,
Dil b irli i, 84, 85, 237n, 239n, 304, 422,
512.
Dilencilik, 58, 66, 6n, 67,
, Din, 84. 140, 144, 145, 154, 155, 162.
163. 181, 221, 221n, 236 237n,
239, 308n, 316, 392, 396, 498,
499.
D inam ik eitliki to p lu m la r, 23.
Din birlii, 84, 85, 237n, 239, 239n,
304.
Din felsefesi, 316, 318, 377.
D ionysos k ll , 31 -33, 110, llO n, 155,
167, I67n, 287n, 496.
D iyalektik d n, 151, 152, 153,
429, 430.
Doadan k a n tlar, 388, 399, 401, 442,
446, 44fin, 467.
Doa felsefesi, 145, 316, 318, 319, 320,
377, 513, 517, 518, 519.
Doal ayklanm a, 391, 513.
Doal eitlik, 446, 447.
Doal h ukuk gr, 149, 259, 291n,
316, 330, 338, 339-341, 342, 343.
344, 346, 347, 349, 350, 350n,
352,354n, 356, 357, 358, 375, 398,
409. 421, 427, 430, 434, 435, 439,
446,. 447, 450, 455, 455n. 464,
532
464n, 465, 467, 469, 521.
Doaya a y k rlk , 465.
D oaya u y g u n lu k , 142, 520
Doa y a sa la r, 73, 149, 314, 349, 350,
427, 436, 441, 442, 446, 446n,
520.
D oru o rta , 433-434, 456, 458, 461,
464.
Dogu, 18, 20, 24, 111, 131, 487, 488, 495,
519.
Dou m o n a r ile ri, 18. 11 E, 131.
D ou u y g a rlk la r, 20, 24, ,
D o u tan e itlik , 317, 318.
D outan e its iz lik , 317, 340, 351,
363, 369, 373, 389, 391, 393, 409,
424, 430, 431, 436, 438, 439,
441, 451, 464, 506; 510, 520.
D onanm a, 105, 109, 220n, 235, 236,
237, 240n, 241, 242. 243rt, 248,
252, 252n, 256, 257, 258, 263,
264, 302, 303, 477, 478, 479, 483,
484.
D o rla r, 11, 21, 22, 24, 25, 26, 30,'33,
34, 35, 38n, 39, 40, 74, 75, 84,
85, 87, 92, 94, 97, 104, 137, 141,
142, 142n, 144, 155, 161, 163,
167, 171, 174, 186, 190n, 195,
214, 237, 281, 306, 306n, 309,
386, 386n, 415, 506.
D o stla r a ra s e itlik , 165, 166, 374,
396, 416, 462, 513, 516, 518, 523.
D o s tla r a ra s o r t a k m lk iy e t, 416,
462, 463, 501, 516, 523, 525.
D ostluk. 164, 165, 166, 168, 424. 437,
442, 450, 46M 64, 501, 513, 516,
523.
E itle r a ra s d o s tlu k , 442, 461,
462, 463.
D o stlu k e itlik tir, 165, 166, 424, 442,
462.523,.
D rty z le r m ec lis;, 117, 122, 226.
D ra h o m a, 46, 196, 283. 285, 286, 299.
D rak o n y a sa la r, tOOn, 115, 116, 119,
124.
D nya devleti, 523, 523ri, (b ak . Ev
rensel d e v le t)
D nya v a ta n d a l , 500, 521, 521n,
523, (b a k . K o sm o p o lis)
D zeltici a d a le t, 456.
E E lis. 346.
E fen d iler, 60, 61. 62, 88n, 111, 238,
252, 266, 269, 272, 273, 277, 278,
280; 283, 300n, 305, 306, 331,
411, 421, 422,435, 436, 437, 441,
442, 445, 490, 500, 503.
E fen d ilik ideas, 413.
E fe n d i-k le ilik ileri, (b a k . K le-
efendi ilik ile ri).
E fsa n eler, 281, 282, 292, 318, (bak.
M ito slar).
E ge A datan, 26, 34, 92,'95.
E gem en sn fla r, 38, 135, 136, 137,
138, 140, 141, 168, IBS, 189, 204,
205, 206, 266, 275.
E itim , 139, 336, 351, 368, 369, 370,
400, 403, 414, 420, 459, 464, 493.
E itim eitlii, 400, 402, 403, 471,
501.
E itim eitsizlii, 394, 394n, 403, 501.
E itim -k a ltm ta rt m a s , 139, 143.
144, 317, 323, 33fi, 351, 368,
368n, 369, 403 499n.
E itim li-e itim s iz e itsiz li i, 449n,
493.
E ith o p ia, 279.
E kklesia, 117.
E k o n o m ik e itlik , 54, 94, 96, % n,
125, 126, 165, 178, 182, 183, 185,
188, 218, 248, 260, 263, 264, 296,
301, 302, 303r, 318, 328, 353,
360, 385, 389, 396, 397, 398, 403
415, 418, 427, 428, 429, 430, 431,
450, 451, 452, 453, 460, 461, 461,n
463, 470, 471, 516, 526, 530.
E k o n o m ik e itsiz lik , 43, 51, 58, 59,
66, 66n, 67, 72, 74, 75, 80, 88,
89, 96, 120, 129, 168, 179n,
181, 188, 230, 234, 248, 250, 300,
301, 325, 328, 341, 350, 389, 390,
396, 397, 398, 405, 414, 415n,
416, 418. 422, 427, 430, 445, 450,
451, 461,, 46n, 470, 474, 502,
516.
E k o n o m ik g, 101, 105, 113, 114, 115,
119, 122. 123, 124, 129, 130, 135,
136, 137, 138, 183, 264, 283, 301,
335, 390, 396, 397, 418, 428, 474,
E litilik , 370, 502, 523.
E lo u sia k lt , 31.
E m ei y c e ltis , 321, 330, 331.
E m eki s n f la n y c e lti, 321, 330,
331, 3 3 n.
E m p e ry a liz m , 1, 2, 3n, 15, 23, 43, 56,
105, 109, 109n, 191, 191n, 194,
204, 206, 206n, 207, 207n, 211,
221. 225, 233, 236, 137, 23?-240,
241, 244, 244n, 245, 248, 251,
254n, 255n, 301, 314, 315, 327,
330, 332, 334, 338, 341, 359, 390,
396, 455, 475, 485, 487, 493, 498,
5B4-509, 511, 521/523.
E n d stri, (b a k . S a n a y i)
E n iyilerin y n e tim i, lOOn.
E n t llek tiie liz m , 327, 335, 348, 366,
368n, 370 497, 503, 518.
E n te lle k t e l e litiz m , 370, 371, 497,
503, 518.
E p e u n a k ta i, 177,
E phesos, 145, 158, 159, 279, 291.
E p h o rla r, 179, 182, 183, 184, 193, 195,
196, 199, 201, 202, 207n, 386,
415.
E p ik u ro s c u la r (E p ik u ro s c u lu k ), 166,
361, 376, 462, 512-518.
E p is te m o lo ji, 366.
E ra n o i -klpleri, 269.
E rd em , 53, 65, 71, 77, 126, 134. 137,
139, 140, 148, 161n, 167, 213,
316, 317, 321, 323, 323n, 324,
326, 327n, 328, 328n, 331, 333,
339, 355.359, 363, 366, 366n, 369,
379, 381, 387, 407, 418, 424, 427,
429, 434, 437, 439, 441, 445. 446,
448, 448n, 449, 453, 457, 459,
462, 465, 468, 497, 4SB, 499, 503,
515.
E r d e m li- e r d e m s iz ay rm vc eitsiz
lii, 329, 348, 382.
E rd e m lile r y n e ts in g r , 465, 466,
(b a k . B ilg e lerin y o n t tim i)
E rd e m re tile b ilir g r , 317, 321,
324, 325, 326, 330, 334, 3S3, 355,
366, 367, 369, 373, 499n.
583
E rd e m k a ltm s a ld r gr, 328,
368, 369.
E r d e m - se v e rle r, 161.
E it h a k la r , 96, 100 (b a k H ukuki
e itlik ve yasa n n d e e it
lik )
E it h rm e t, 233.
E it k o n u lm a , 233.
E itle r , 39, 173, 178, 18.J, 214.
E itle r a r a s n d a b irin c i, 48, 67.
E itle r b irli i, 466. .
E itlik i d e m o k ra si, 318.
E itlik i d e e rle r, 318, 320, 331.
E itlik i sosyal yap, 155, 163, 171,
172, 186.
E itlik i u y g a rlk , 2n, 3n, 531n.
E itlik deas, 380, 380n.
E i t- p a y , 126, 323, 416, 456, 464,
527.
E it p a y la m , 30, 37, 38, 38n, 39, 40,
4Qn, ,41, 54, 56, 66, 66n.
E its iz lik i b y k felsefe siste m le ri,
361, 377, 378.
E itsiz lik i d z e n in g v e n lik s b a b ,
394, 396.
E itsiz lik i so sy a l y a p , 176.
Bilgi e itsiz li i, 327.
K u v v e t e itsiz li i. 327, 328, 338.
S ay e itsiz li i, 327.
S oy e itsiz li i, 327, 355.
Z m re e itsiz li i. 293.
E il a n s, 294, 295, 359, 418, 425.
E it tem sil, 295n. ' F e o d a l (to p lu m ) dzen, 19, 25, 27,
E it t o p r a k p a y la m , 38, 39, 56, 173,
173n, 174,175. 178,181, 182, 189,
189n, 196, 200.
E it- v e r g i, 262n, 263.
E it-yasa, 230.
E th ik , 377, 433, 434, 456, 458, 464.
Ethiopiallar, 84 .
E u n o m ia , 125.
u p a trid a e , 114, 305, 307.
Ev ek o n o m isi, (b a k . Aile e k o n o m isi)
E vlilik. 60, 73, 121, 139, 185, 188, 196,
196n, 246, 247, 263, 285, 286,
288, 290, 291, 292, 299, 299n,
373, 401, 471, 501, 5l0n, 525, 527.
E v ren sel a k l, 519, 520, 521, 522, 523.
584
E v re n s e l devlet, 149, 521, 523.
E v re n s e l h iy e ra ri, 494n.
E v re n se l y a sa la r, 149, 314, 315, 316,
317, 325, 339, 340, 346, 349, 436,
521, 521 n, 522, 523n.
E v rim retisi, 319, 320, 324, 343,
513.
F a h ri g rev ler, 294n.
F aizcilik , 114, 19S, 199, 200, 452.
Faiz h a d d i, 226.
F a k ir ta b a k a la r, 104, 114, 120, 124,
125, 128n. 131, 138, 175, 175n,
177, 181, 195, 198, 209n, 210n,
218, 219n, 220, 221n, 230, 233,
239, 247, 250, 253, 256, 258, 260,
263, 264, 294, 295, 302, 302n,
303n, 353n, 359, 372, 396, 417,
418n, 419, 419n, 449, 453, 460,
476, 483, 494n, 496, 505, 508,
F a is t to p lu m , 190,
F a y a k la r, 56, 57, 67n, 68.
F e d e rasy o n , 47, 67, 67n, 192, 245, 246,
480, 481.
F em in izm , 402.
F e n ik e lile r, 23, 92, 97, 409.
F e o d a l beyler, 27, 36, 37, 40, 41, 41n,
42, 43, 45, 47, 48, 49, 49n, 51, 53,
55, 57, 58, 59, 61, 67, 67n, 68, 69,
77, 78,
F e o d a l B ey ler K onseyi, 48, 49, 50,
50n, 51, 67-68, 6 8 a
34, 37, 37n, 40, 41, 41n, 42, 47,
48, 56, 67, 67n, 68, 69.
F e o d a l re tim dzeni, 42, 43, 51, 59,
113n, 204, 211, 282.
F r s a t eitli i, 360, 394, 403.
F ilhellenizm , 304.
F ilo z o f -k r a l, 378, 379n, 392, 406, 407,
427.
F ilozof - k ra lla r, 378, 379n, 392, 407,
407n, 427.
F ilozof k ra li e le r, 406.
F ilo zo flar ynetim i, 163 404, 406-408.
Filozof y a ra d l, 403, 406, 407, 448n,
-F ilo z o f y n e tic iler, 377, 382, 391, 407,
47n, 420.
F izik e rd e m le r, 335.
F rig ia , 496.
F rig ia lla r, i l , 35.
Form u n s u ru . 431, 432.
G
G a rn izo n d e v le ti, 179, 185, 191, 204.
G ece D a u ttay , 420n.
G eici (g re v le r) m e m u rlu k la r, 296.
G enel af, 479.
G enel y a ra r, 265, 302n, 303, 303n,
397, 412, 438, 452.
G enos, 95n, 98, 105, 110, 122, 221,
223, 224, 225, 230, 262, 300.
G e o m e trik e itlik , 159, (b a k . O ranl
e ittik )
G e ro u sia, 175, 176, 179, 181, 182, 183,
184, 213, 386, 415.
G irit izgisel A yazs, 14, 16.
G irit izgisel B yazs, I6n, 19, 19n,
20n, 23.
G irit h iy e ro g lif yazs, 14, 16.
G irit u y g arl , 9, 10, 23, 95, 154, 155,
155n, 171, 172, 270, 271, 280,
231, 373, (b ak . M inos u y g a rl
) 410, 439, 445, 453-456, 493, 495,
U
H a b e is ta n , 279, 280.
H a fif p iy a d e le r, 239, 378.
H a i r o n ia . S av a, 473.
H a lk a rn o ss o s, 309.
H a k k u v v e tlin in d ir teorisi, 81, 153,
259. 329, 330, 333.
H a lk , 33, 40, 40n, 41, 43, 49n, 5i, 59,
6Sn, 69, 70, 71, 74, 76-89, lOOn,
101, 103, 104nr 105, 0 S , 112,
115, 120, 123, 12S, 30, 132, 132n,
138, 139, 148, 150, 155, 158, 159,
167, 184, 201, 213, 214, 214n,
219, 219n, 221, 221n, 224, 227,
228. 228n, 231, 235, 240, 240n,
245, 245n, 248, 2+8n, 250, 258,
272, 280, 289, 297, 297n, 302,
303, 303n, 323, 324, 335, 371, 390,
396, 429, 429n, 448, 448n, 450,
460, 476, 483, 494, 502, 508, 521,
529.
H a lk aa gr, 72, 147,' 161.
H a lk n denetim i, 232, 386, 387, 416,
508.
H a lk k lt r , 31-33, 60, 76-89, 496,
526.
H a lk M ahkem esi, 113, !18n, 122n,
126, 229, 230, 245, 253, 258, 293,
298, 317.
H a lk M eclisi, 67, 68-69, 108, 117,' 119,
122, 122n, 126, 131, 132, 176,
181, 201, 203, 212, 223, 226, 230,
233, 243, 245, 249n, 252n, 274,
293, 295, 295n, 296, 317, 370n,
37 in, 419, 421, 449, 475, 494,
507.
H a ra , 192n, 241, 242, 251, 252, 255,
256, 258, 274, 476, 477, 479, 483.
H a re m , 285, (bak. G ynackonitis)
H eliaia, 118.
H ellas, 84, 145, 194, 249, 305, 306n,
338, 342, 347, 360.
H eU en-barbar a yrm ve eitsizlii,
65, 84, 279, 301, 302, 304, 306,
308, 309, 313, 318, 328, 329, 347,
349, 350, 350n, 356, 360, 375,
501, 503, 504, 505, 506, 509, 510,
518, 523.
H c lle n -b arb a r eitlii, 509, 510, 511,
512, 519.
H ellen Birlii, 193, 236, 482, 495, 507,
509.
H e lle n k lt r , 41, 95. 276n, 329, 482,
507, 509, 512, 518.
H e lle n ler, 24, 36n, 65,74, 84, 85, 113n,
237, 238, 279, 301, 304, 306, 308,
313, 328, 342, 347, 400, 409, 439,
440, 454, 454n, 455. 481, 487,
494, 494n, 495, 506, 509, 512.
H ellen ik o y u n lar, 328.
H e lle n istik devir, 121, 291, 463, 481,
486, 490n, 491, 492, 493, 493n,
, 494, 495, 496, SOI, 512, 517, 518,
H e lle n istik k lt r, 512.
K ellenizin, 481 n, 482.
H ellcnlik bilinci, 144, 145, 236, 237,
Z37n, 308.
585
H ellen u y g a rl . 9, 10, 11. 17, 18, 21,
22, 23. 24, 30, 95.
Hllen st n l o n u ru , 236, 237,
238, 239, 297, 313, 315, 329, 347,
365.
H ellespond, 109, 221, 234, 253.
H elo t a y a k la n m a la r, 174, 178, 179,
180, 189, 191, 193, 193n, 194,
194n, 204, 208, 212, 243, 277.
H elo tlar, 173, 173n, 174, 175, 176,
177, 178, 184n, 185, 186, 187n,
188, 18Bn, 191, 192, 193, 193n,
194, 196, 198, 200, 202, 203, 204,
204n, 205, 206, 209, 210, 243,
270, 276, 277, 352, 422, 483, 509.
H c ta ira e , 286, 288, 290.
H ristiy a n lk , 524n, 527n.
H icro, 525.
H in d ista n , 512, 525.
H int-A vrupa dilleri, 9, 19,
H int-A vrupa u lu slar, 9, 10, 11, 17,
19, 20, 21, 22, 27, 35, 37, 44, 87.
H in t u y g a rl , 7, 9, 10,
H ip o k ra lik e se r, 454n.
H isto rik dilim , 384, 385, 386.
H ita b e t, 317, 504.
H ititler, 11.
H iy e rari, 165n, 520.
H iy e ra rik e v ren gr, 381, 382.
H o m e rik d a v ra n ideali, 55.
H o m erik d e v irler, 137, 142.
H om eros d e sta n la r, 19, 25, 26-75,
76, 77, 78, 81, 83, 83n, 86, 89,
137, 144, 155.
H om eros dnyas, 34.
H o m ero so u llar, 27.
H om eros so ru n u , 26, 26n.
H om inidae, 5.
H om oia, 510.
H om oioi, 173, 178, 188, 200, 214.
H om oseksellik, 288, 289, 289n, 290.
H o p litle r, 121, 179, I79n, 204, 205,
206, 208, 209, 235, 243, 378,
37 Bn.
H u kuk, 66, 456. 513, 514, 515.
E vrensel lukuk, 73.
K onvansyonel hukuk, 317, 331,
339..
586
T a n rsa l h u k u k , 73. '
H ukuka (y a say a ) bal y nelim ,
108, 108n, 111, 112, 131, 143,
231,
H u k u k i L 'itlik , 78, 81, 85, 86, 89, 100,
101, 111, 112, 120, 122, 122n,
123, 123n, 124, 124n, 125, 126,
127, 129, 130, 135, 136, 182, 185,
219, 231, 234, 260, 262n, 293,
311, 341, 346, 440, 457,-460, 522.
H u k u k i eitsizlik, 119, 120, 188n, 262,
263, 285, 311, 312, 346, 359.
H m a n iz m , 190, 210n, 214, 219, 248,
271, 523.
H k m e t d a rb esi, 170, 177, 177n,
220, 229, 232, 310.
H y s te ria , 292.
Ilm l d e m o k ra si, 321, 3J4.
lm llk , 133, 134, 135, 136, 146, 162,
163, 331, 433.
I r k d n c e si, 139, 140, 142, 143, 144,
145, 189, 239, 279, 304, 306, 306n,
309, 329, 4 Iln , 422, 506, 507.
[stm o s, 141, 236.
z g rl k , 522, 523.
p ro ietery a , 486.
t sa v a la r, 15, 22, 34, 115, 135, 136,
138, 142, 184n, 195, 208, 211,
248, 252, 258, 279, 313, 334, 340,
386n, 409, 410, 416, 424, 426.
426n, 428, 447, 459, 460, 469,
473, 475, 476, 477, 481, 485, 486,
489, 491, 495, 504, 505, 509.
d e a la r, 156, 367, 379, 381, 406, 431.
t d e a la r alem i, 367, 379, 380, 381, 381n,
382, 387, 413, 427, 430.
j e a l a r re tisi, 367, 367n, 379.
d e a l d e v le t (P la to n 'u n ), 166, 391-
413, 421, 426, 427, 446.
td e a l devlet (A risto te le s'in ), 4 4 n,
443, 446, 463, 465-46S.
d e al devlet (d i e rle rin in ), 149. 47'0,
502, 519n, 523.
id e a lis t d n , 134,- 145, 151, 152,
153, 154, 156, 159, 160, 162, 163,
169, 318, 319, 365, 379, 406. 414,
461, 464, 465, 518. 526, 526n,
527n.
h tiy a r la r K u ru lu , 22, 49n.
k in c i e n iyi to p lu m , 414-423, 439,
467.
k tid a rn b o z u cu lu u , 446.
ktidarn bltrlmesi. 386.
li k ili fa rk , 458, 459.
k in ci M essena Sava, 177, 178,
178n, 180, 212.
lk e l k o m in a l to p lu m , 1, 2, 10, 22,
30, 33, 87, 88, 88n, 280, 281,
384, 385, 400, 405. 405n, 426.
ilk e l k o m n is t h a y a t, 190, I90n.
ilk e l (u y g a rla m a m ) toptum , 2, 5,
11, 27, 28, 29, 31, 40. 43, 44, 45,
51, 142n, 171, 319, 336, 498, 513.
im a la th a n e le r, 252, 254n, 266, 284,
485.
in s a n felsefesi, 316, 318, 319, 377.
n s a n k u r b a n e tm e a d eti, 16, 18.
n s a n la rn e v re n se l eitlii, 146, 151,
347. 348, 350, 361, 501, 503, 510,
511, 513, 520, 524, 527.
n s a n n b l m , 158, 409, 432, iy ile r., 336, 387, 451, 499, 521.
433.
In sa n iy e t i e itlik fikri, 373, 374.
lo n ia , 104, 107, 145, 151, 153. 168,
169, 212, 234, 237, 281, 305, 316.
lo n ia d o a felsefesi, 318.
lo n ia fe lsefe si, 146, 153, 154, 156, 318.
lo n ia to p lu m la n (p o lisle ri), 23, 24,
26, 35, 74, 85, 92, 95, 96, 97,
98, 137, 144, 164n, 167, 170, 193,
237, 230, 281, 305n, 309, 506.
to n k lt r , 75, 95.
lo n s t n l duygusu, 237, 239.
ip o te k li to p r a k la r, 101, 114, 120,
195, 199, 200, 201.
tr a n , 387, 482, 494, *505. 509. 511.
Ise g o ria, 50, 233, 233n.
Isk c n d e rn im p a ra to rlu u , 350, 493,.
495, 501, 510, 512, 521.
sk e n d e riy e . 291.
k ille r, 315, 338, 342.
Iso , 233.
Iso m o iria , 126, 233.
tso n o m ia , 24n, 230-233, 311, 312.
Iso p o lity , 233, 233n, 480.
tso te lia , 262n, 263.
Iso te s, 520n.
Iso tim ia , 233, 233n,
ts s e d o n la r, 315.
a d a m la r (i v e re n le r), 101, lOln,
102, 103, 106, 128, 241, 254n. 476.
b l m , 2, 3, 7, II, 17, 18, 19, 22,
23, 32, 35, 37, 58, 71, 8S, 87,
94, 96. 171, 319, 388, 391.
i ile r, 32, 57, 58, 79, 79n, 80, 81, 101,
10 n, 102, 105, 106, 107, 114n,
116, 220, 22n, 222, 252, 254n,
258, 262, 265n, 266, 278, 279,
283, 298, 299, 331, 389, 392, 392n,
413, 444, 446, 468, 486, 486n,
497.
siz lik (i s iz le r), 102, 103, 105, 110,
254n, 428, 483, 484, 487, 490,
505.
ta a t e rd em i, 408, 437.
ta ly a , 88n, 97, 316, 506.
tb a k e lile r, 59.
th o m e , 193, 243.
iy i ideas, 380, 381, 381n, 382, 406.
J
J ri, 294n, 295; 317, 486n.
K
K abile a ris to k ra s is i, 465.
K abile k u ru lu , 29.
K abile e fle ri, 22, 29. 37, 171, 172.
174, 175, 183, 185.
K ab ile to p lu m u , 10, 21, 22, 25, 27,
28, 29, 30, 31, 34. 37, 38. 38n,
51, 84. 95. 104, 1 13, 117, 118,
122. 155, 171, 172, 173, 174, 178,
181, 182, 221, 223, 226, 262, 315,
385, 396, 400, 401, 427, 452, 465.
K a d e r fik ri, 522, 524.
K adky, 332.
K adn-erkek e itli i, 17, 17n, 28, 29,
31, 32, 45. 46, 63, 64n, 127, 165,
167, 167n, 168, 180, 186, 281,
587
 283, 284, 287n, 290, 291, 315, 351,
351 n, 356, 373, 374, 38 n, 398-
403, 406, 407, 407n, 419, 492,
499, 501, 516, 527, 528.
K a d n -erk e k e itsiz li i, 2, 17n, 28, 29,
31, 32, 33, 37, 45, 46, 46n, 47,
62, 63, 64, 64n, 65, 65n, 68, 69,
73, 82, 82n, 83, 83n, 107, 121,
127, 167, 280-292, 301, 308, 308n,
328, 329, 351n, 354, 356, 360,
373, 38In , 399, 401, 402, 402n,
441-444, 499, 527.
K a d n la rd a o r ta k lk , 400, 401, 414,
501, 523, 525.
K a d n la rn a a l n y a rg la r 82,
82n, 83n, 88, 290, 292, 356, 360,
402, 506.
K a d n la rn e itim i, 402, 406, 407.
K a d n n d u ru m u , 44, 45, 46, 47, 61,
62, 63, 64, 65, 6.H, 73, 79, 81,
82, 83. 176, 186, 18fin, 194, 216,
261, 280-392, 298, 476, 492.
K ad n n inzivaya itilm e s i, 281, 284,
285, 287, 288, 289, 291, 360, 492,
(b a k . G y n a e k o n itis).
K a d n n k u r tu lu u a b a la n , 289,
289n, 290, 291, 292.
K a d n n s e rb e s tis i fik irle ri,
289n, 290, 291, 374.
K adn sa v a la r, 399, 400, 412, 419.
A risto k ra t k a d n , 17, 65, 82, 167,
279, 282, 283, 284, 287n, 290,
291.
Alt sn fn k a d n , 17n, 47, 65,'82,
284.
A tina k a d n , 246, 247, 276n, 280-
292.
Bilge k a d n la r, 167, 399, 516.
D e m o k rasid e k a d n . 280, 281. 282.
Filozof k a d n la r, 399, 406, 407n,
492.
Gene! k a d n la r, 286, 288, 289, 289n,
290, 295, (b a k . H c a ira e ).
G irit k a d n , 17.
O rta sn fn k a d n , 17n, 65, 82,
167. 283, 290.
S p a rta k a d n , 186, 194, 196n, 197,
198, 200, 374, 398.
588
st sn fn k a d n , 17n, 492, (b a k .
A ris to k ra t k a d n ).
K a h ra m a n lk a, 2, 25-90, 123, 136,
140, 141, 145, 168, 273n, 281,
282, 308, 335, 390.
K a ltm d n c e si, 44, 53, 59, 68, 68n,
72, 113, 119, 139, 140, 143, 168,
214, 233, 261, 308, 316, 324, 336,
355, 365, 368, 369, 388, 389, 391,
392, 393, 394, 401, 403, 403n,
404, 404n, 419, 419n, 432n, 440,
440n, 442, 445, 448, (b a k . Egi-
lim -k a ltm ta rt m a s )
K a ltm sa l a y rc a lk la r, 317, 331, ,351,
367.
K a lp le rin b irli i, 510.
K am u h u k u k u zel h u k u k ay rn t,
456.
K am u k le le ri, 173,
K am u m lk iy e ti, 196, 199n, 204, 205.
K am u oyu, 272n, 299, 447, 448.
K am u s e k t r , 105, 528.
K am u to p r a k la n . 466, 467, 470.
K am u y a p la r, 242, 245, 252, 303.
K am u y a r a n , 232, 416, 468.
K ansal rg tle n i, 178, 181, 233.
K a p ita lis t e m p e ry alizm , 254n, 255n.
289,
K a p ita lis tle r, 221n. 244, 248, 266, 274.
K a p ita lis t re tim d z en i, 2, 206, 211,
241, 242, 253, 254, 254n, 260,
485, 487, 530.
K r, 451, 452.
K a ra n lk a, 21, 25, 27, 34, 40, 51,
87n, 97.
K ar-koca eitsizli i, 286.
K ar-koca ilik ile ri, 441, 442, 461,
462, 463.
K a rialla r, 84n.
K a rm a a n a y a sa , 386, 415, 430, 452,
453, 465.
K a rm a ev lilik ler, 299.
K ast, 94, 95, 173, 185, 299n, 394, 395,
419.
K atan a, 99.
.K a tm a la r, 72-74, B5, 402. 440n.
K azan-severler, 161.
Keyfi y n etim , 101, 108, 111, 131,
238, 306, 311-, 340, 412, 430.
K h a lk ed o n , 332, 470. K os, 292.
K hine, 525. K osm opolis, 149, 500, 501, 503, 521,
Khios, 26, 27, 279, 353, 354n, 399, 523.
399n. K o sm o p o litist fik irle r, 347, 348, 351.
K b rs, 279, 518. K osm opolitizm , 149, 150, 495, 500,
K sas, 100. 501, 509-312, 513, 518, 519, 521n,
K iisel y n e tim , 386, 387, 416. 523.
K la sik d e v ir, 46n. K ozm oloji, 377.
K lcroi, 173n. K le a y a k la n m a la r, 193n, 270, 274,
K lcros, 40, 173n, 176, 195, 196, 197, 276-280, 422, 490.
199, 202. K le a z a tla m a , 269, 269n, 271, 276,
K le ru h ia , 245. 277n, 300, 411, 414n, 481, 483,
K n o sso s, 9, 14n, 16, 17, 18, 19, 20, 491.
20n, 279. K leci a ris to k ra s i, 204n.
K o a lisy o n la r ( s n f la r a ra sn d a ), K leci d e m o k ra si, 204n, 270n,
104, 107. K leci to p lu m , 204, 204n, 208, 209,
K ol ilerin i aa g r , 108, 109, 269.
132, 283, 299, 300n. K ole-efcndi ilik ileri, 62, 268, 268n,
K ollektivizm , 190. 269, 272, 273, 276, 278, 280, 422,
K olonizasyon, 40, 56, 95, 96, 96n, 423, 424, 434, 436. 441, 442 444,
109, 110, 176, 192, 245, 256, 275, 444n, 461, 490, 500n.
342, 353, 414, 416, 485. Kle em ei, 262, 264, 265n, 274-276,
K o m e d ia lar, 287, 527, 528, 529, 530. 278, 279, 300, 300n, 441, 484,
K o m n ist a y a k la n m a la r, 302n. 485, 486n, 490.
K o m n ist fik irle r, 353, 470, 503. K le ith a li, 489.
K om nist hayat, 10, 165, 166, 185, K le k iralam a, 252, 266, 269, 278.
190. 367, 395, 405, 450, 503, 519. K leler, 15, 23, 33, 42, 43, 44, 45, 57,
K o m n ist u to p ia la r, 527. 60, 61, 75, 78, 88n, 101, 107,
K om nizm , 404, 405, 405n, 406. 109,114, 116, 120. 125, 127, 164n,
K om nizm in e le tiris i, 450, 450n, 18Sn, 204, 210, 224. 225, 234.
451, 451n, 246n, 247, 248n, 250, 254n, 260,
K o n u m a z g rl , 50, 233. 260n, 261, 261n, 263, 264, 265-
K onvansyonel h u k u k g r , 317, 280, 283, 288, 291, 293, 298, 300,
320, 331, 339. 300n, 331, 338, 340, 351n, 366,
K o o p tasy o n , 420, 372, 414, 418, 421, 429, 434, 444,
K o rin th o s, 29, 95, 96, 104, 105, 107, 451, 455, 466, 468, 484, 486, 491,
134, 141. 172, 291, 475, 477n. 494n, 496, 500, 504, 506, 511,
K o rin th o s B irli i, 481, 482, 4B2n, 5 U n , 528, 530.
488, 509, 5 H n . K leleri d a m g a la m a adeti, 62, 272,
K o rin th o s K o n g re si, 431. 273, 27S.
K o rk y ra , 476, 486. K lelerin k e n d ile rin i sa tn a lm a la r,
K o m e lia h a s a t b a y ra m , 280. 350n, 411, 429, 491.
K oro, 306, 356. K leliin re d d i, 331-353, 356.
K o rsan lk , 24, 34, 36n, 80, 97, 246, K lelik, 8, 14, 24, 29, 29n, 44, 45, 55,
257n, 266, 273. 57, 58, 58n, 60, 60n, 61, 62, .65,
K o rtc za n la r, 288, 289. 66, 66n, 70-71, 79n, 99, 105,
K o ru y u c u la r sn f, 392, 392n, 394. 109, 111, 121, 127, 130, 149. 172,
394n, 395, 397, 418, 419, 426, 193n, 238, 250, 252, 254n, 265-
427, 427n, 450, 525. 280, 283, 301, 302, 305, 306, 314,

589
 320. 327, 334, 337, 343, 355, 372,
375n, 409, 410, 41!, 41 n. 412,
413, 429, 489-491, 498, 503, 522,
523, 529, 530.
K lelik hukuku, 422, 423, 437, 437n.
K lelik ideas, 413.
K lelik teo rileri, 149, 248, 272, 279,
306, 306n, 308, 328, 351, 352,
356, 413, 413n, 422, 435441, 442,
454, 455, 494, 494n, 500, 521n,
522, 523, 528.
Kle n fusu, 260, 261, 265, 265n, 274,
279, 293, 490.
413, 429, 489-491, 498, 503, 522,
K le ru h lu u lu s la r, 439, 454, 454n,
455, 455n, 511.
K le tic a re ti, 45, 105, 252, 266, 273,
279, 280, 269, 490n.
A tina klelii, 422,
Bilge kleler, 372, 372n, 496, 516.
B or klelii, 114, 120, 121, 121n,
218.
- D oal klelik teo risi, 109, 136,
149, 248, 272, 279, 308, 352, 410,
435, 437, 438, 439, 440, 441, 455.
D outan klelik fik ri, 328, 352, K rc m a tis tik , 451, 452.
494. 506.
E vileri (h iz m e t) klelii, 15, 23, K ro n o s a, 233, 284.
60, 61, 62, 63, 64, 70, 109, 265,
267, 267n, 268, 270, 273, 274, 277.
H ellen kleler, 278, 279, 300n,
409, 410, 411, 435, 439, 478, 478n,
480, 489, 494, 494n.
Ilm h klelik, 268, 268n, 269, 269n,
271, 273, 277, 277n, 300, 422,
441n, 491.
K adn kleler, 44, 45, 46, 57, 61,
63, 476.
K am u k leleri, 204 , 267, 272n,
276, 412, 418, 466, 471.
M aden kleleri, 267, 267n, 268n,
270, 273.
Plantasyon klelii, 19, 60, 61, 62,
70, 268. 270. 273, 274, 278, 490.
Rom a klelii, 270, 270n, 273,
274, 276.
Sanayi klelii. 109. 265, 267,
267n, 268, 268n, 270, 273.
590
S ava kleli i, 439, 440.
S e m it k lelii, 273.
S e rb e st k lelik , 270, 271, 2 7 n,
273, 274, 277.
S p a r ta k lelii, 422.
T o p ra k ( ta r m ) klelii, 19, 60,
61, 62, 70. 109, 114, 120, 265,
267, 268, 270, 271, 274, 277.
c re t g e tirici klelik, 266, 268,.
268n, 270, 271, 274.
Y asal k lelik , 438, 439, 440.
K tler, 127, I27n. 128, 138, 139, 140,
147, 148, 148n, 336, 451, 498,
499, 521, 522n.
K yller, 42, 60. 77, 79, 99, 101, 102,
104, 105, 106n, 110, 114, 115,
120, 136, 155, 220, 221n, 22,
235, 243, 268, 295, 295n.
K ra l B a r, 479.
K ra lla r, 41, 42, 44, 47, 48-49, 50, 53,
57, 67-68, 6Bn, 69, 70, 72, 108n,
113, 173, 175, 179, IS t, 182, 183,
184, 201, 310, 311, 378n, 382.
K rallk , 4849, 51, 52, 113, H 3n, 146,
213, 238, 386, 415.
K rim in o lo ji, 471.
K ro to n , 155, 164, 231.
K ullan m d e e ri, 552.
K u m a n d a n la r, 47, 48, 67, 226-228,
235, 294, 296, 355, 494.
K u m a n d a n la r K onseyi, 49-50, 68,
K u rra , 30, 39, 40, 54, 56, 118, 119,
164, 173n, 226, 227, 227n, 232,
235, 243, 293, 294, 295, 296, 311,
312, 40, 421, 422, 424, 425, 428,
508.
K u a k la r a r a s e itsiz lik , 404, 421,
443, 463.
K u v v etlin in h a k k , 328, 329, 330,
332, 333, 334, 335, 336, 337, 339,
341, 342, 343, 356, 358r 364, 375,
477.
K uvvetlinin y n e tim i, 142n, 334,
338, 340, 341, 347, 362, 421.
K uvvetii-zayf a y rm v e eitsizlii 75,
80, 87, 89, 142, 153, 168, 329,
 330, 332, 333, 334, 335, 338, 341,
343, 358, 365, 439.
K uvvet p o litik a s, 330, 332, 336, 341,
358, 360, 477, 478.
K uvvet te o rile ri, 332-343.
Kk so k ratik okullar, 376, 495.
K lt r birli i, 85, 304.
K lt re l a y rm , 306, 308, 314.
K lt re l e itlik , 75, 353.
K lt re l e itsiz lik , 326.
K lt re l s t n l k d u y g u su , 237,
238, 253, 296, 310, 226, 335, 360,
431, 482, 496, 507, 509.
K lt rle rin k a r m a s, 482, 493, 512,
518.
K tlele r, 323n.
K tle p sik o lo jisi, 132, 464, 465, 468n,
469, 496, 498, 499, 517, 518.
K ym ae (F o a ), 76, 104.
K ynik felsefe, 361, 378, 495-504, 523.
K ynikler, 166, 214n, 215, 368n, 372n,
376, 377.
K y rp tia, 191,
L M a n tk , 459.
L aik d n c e , 145, 154, 318.
L ak ed aim o n ia, 39, 174, 174n, 175n(
184, 185n, 203, 249, 342n, 373,
386, 451. 467.
L akonia, 172, 173, 178, 188n,
L au rio n gm m ad e n leri, 220,
235, 267, 268, 272n, 277, 290.
L e k tu ra S av a, 195, 200, 208, 209,
L em nos (M idilli), 42.
L esbos, 315.
L ib eral h a y a t, 177, 178, 179, 194, 198.
L iberalizm , 80,
L ibya, 315.
L indos, 134.
L ip a ra, 525,
L iyakat ilkesi, S2, 53, 81. 119,
126, 127, 159, 168, 177, 264,
361, 418, 431, 457. 460, 463,
Logos, 146, 147, 148, 149, 150,
152, 519, 520.
L kse k a r o lu , 209, 389, 390, 412,
497, 497n, 506, 515.
Lydia, 98, 103, 314, 525.
L ykia, 14.
L y k u rg o s y a s a la r, 203, 207, 215.
L y k u rg y an d e v rim . 203.
L y k u rg y an e itlik , 214n.
L y k u rg y an re fo rm la r, 180, 181, 182,
184, 184n, 185, 186, 187, 189,
189n, 190, 191.
M
Madde u n su ru , 431, 432, 513.
M agiter, 154.
M a g is tra la r, U 3, 118, 375, 385, 421,
422n, (b a k . M e m u rlu k la r).
M a h k e m e le r, 51, 228, 243, 244, 248,
275, 294, 295, 307n, 317, (b a k .
A reopagus ve H cliaia)
M a h k e m e le rin k a ld rlm a s. 488,
51')n, 528.
M a k e d o n y a, 202, 203, 209, 210, 473,
481. 482, 483, 488, 489, 503, 507,
508, 509, 511.
M a k ro a n tro p o s , 388.
M a tla rn g a sb , 203, 210n, 220, 229,
245, 247 , 303, 340, 396, 478.
479, 485, 486, 491.
M a n tin e a, 352, 489.
M aro n ia, 242n,
M assegetler, 315,
M a ra to n S a v a . 305, 3lQn, 325.
M a te ry a list d ii n , 134, 145, 152,
153, 154, 156, 168, 169, 31B. 319,
320, 513. 518, 526.
M a tria rk a l d z en , 17.
M e d o n tid le r, 113,
M egara, 104, 107, 138, 141, 172, 229,
249, 475, 476.
M elia, 16.
M elos. 259, 273, 358, 476n.
M e m u rlu k la r, 100, 102, 113, 117, 118,
119, 121, 164, 227, 227n, 230,
232, 244, 258, 275, 293, 294,
125, 294n, 296, 298, 356, 371, 418,
359, 420, 424, 425, 449, 458, 461,
508. 486, 508.
151, M enon D e sta n , 279.
M erkezi d e v le t, 8, 18, 19, 34, 190,
M e rsa n e rle r, 197, 209, 209n, 220, 221,
484, 486, 487, 4S8.
591
M cssctia, 174, 174n, 175, 175n, 176,
177, 178, 195, 352, 386, 415.
M e s s e n ia lla n n ( H e lo tla rn ) ay ak
la n m a s, 177, 178, 190, 202,
M e ssen ia S a v a la n , 174, 175, 175n,
177, 178, 178n, 179, 212.
M etafizik , 316, 318, 378, 384.
M e tafizik d ilim , 384.
M e ta lle r' m ito s u , 392, 393, 393n, 401,
427.
M e ta n e ira , 289n.
M e th y m a , 494.
M eto ik o n , 363, 363n. , 406n, 411, 412, 416, 450, 451,
M e to ik o sla r, 75, 85, 86, 107, 116, 120,
125, 127, 136, 224, 225, 234, 247,
252, 260, 260n, 261-265, 267n,
276n, 278. 293, 298, 299n, 301,
302, 316, 318. 338, 340, 341, 342,
346, 348, 350, 351, 359, 375,
410, 418, 422, 444, 446, 479, 491
492, 494n, 496, 504, 506.
M e z o p o ta m y a , 5, 6, 6n, 7, 7n, 8, 9,
10.
M sr, 154, 155, 155n, 511.
M sr uyg arl , 7, 9, 10, 14,
M iletos, 98, 103, 107, 134, 234, 249,
470.
M ilita ris t e m p e ry a liz m , 255n.
M ilita ris t to p lu m , 18, 178, 179, 185.
M ilita riz m , 109, 190, 206, 210n, 215,
255n, 476.
M illiyetilik, 236, 239, 310, 313, 314,
493.
M inos u ygarl, 9, 13-17, 18, 19, 20,
21, 23, 87, 96.
M iras k u ru m u , 47, 49n, 60, 60n, 65,
68, 77, 121, 125, 179, 195, 196,.
197, 268, 271, 283, 286, 300, 403,
416, 417.
M istik d in le r, 154. 155, 156, 167.
M istik in a n la r, 316, 317 , 363, 427n.
M itoloji, 7n, 28, 29, 30, 31, 33, 34,
44, 76, 280, 308n, 319, 399, 400,
405, 496.
M itolojik dilim , 384.
M ito slar, 24, 27, 28, 82, 83, 86. 87,
87n, 145, 281, 292, 318, 321,
32ln, 322, 323, 323n, 392, 393;
398, 427.
592
M itylene, 14, 134, 279, 291, 476.
M onari, 19, 48, 68, 96, 97, 108, lOSn,
1 111, 231, 238, 306, 307n, 310,
3U , 312, 313, 385, 396, 416,
427, 445, 446, 454n, 455, 466,
508, 511, 517, 523.
M o n arik e itlik , 172.
M o th an es, 177, 188.
M u tlak e g em en lik , 310.
M u tlu lu k d n c e si, 99, 172, 173,
178, 179, 185, 190, 195, 196,
204, 250, 320, 339, 365, 366, 397,
452, 466, 470, 498, 499, 501, 502,
503, 530.
M ykene u y g a rl , 10, 11, 13, 17-22,
24, 25, 26, 27, 34, 35, 40, 47, 87,
87n, 92, 95, 96, 97.
N .
N a b is'in d e v rim i, 203, 208, 210.
N ak so s, 242, 255. ,
N asyonal S o sy alizm , 190, 191.
N em ea, 141.
.N eodam odi, 176, 177n.
N eo litik a, 13, 14, 16n.
N e sn e ler alem i, 379, 380, 381, 381n,
382, 430.
N ihilizm e itli i, 503.
N ikias B ar, 192n, 477.
N itelik gc, 426, 459.
N o c tu rn a l C ouncel, 420 n.
N om os, 73, 98, 99, 146, 314, 321, 325,
335, 337, 337n, 338, 339-341, 344,
346, 349.
N om os b a silc u s p o n to n , 142.
N om os-physis a y n m vc ta rtm a s ,
73. 339-341, 346, 349.
N fus, 188n, 265, 267n, 285.
N fu s a rt , 80, 96n, 110, 113, 173,
174, 176, 192, 247, 251, 268,
284, 285.
O
O ikonom i, 451, 452.
O la n ak e itli i, 360.
 lgarkar, LU, 112, 132, 141, 227,
229, 247, 259, 259n, 265n, 293,
294, 296, 334, 340, 342, 425, 433,
457, 458, 460, 474, 475, 476, 477,
478, 491.
O ligari, 100, 104, 105, 112, 117, 279,
259, 272, 293n, 313, 320, 333,
336, 354 , 370n,' 372, 396, 428,
429, 431, 453, 460, 465, 475,
478, 479, 482, 488.
O ligarik d e v rim le r, 112, 247, 335,
478, 483.
O lig arik e itlik anlay,- (b ak .
A ris to k ra tik eitlik.)
O lig arik fik irle r, 119, 370.
O lig arik k u ru m la r, 227, 227n, 244,
293, 293n, 340, 371, 449, 464n,
478, 508.
O lig arik m ec lisle r, 182, 183.
O ligarik p a rtile r , 103, 215, 219n,
225, 226, 235, 247, 249, 317,
322, 334, 335, 476, 477.
O lig arik y a s a la r, 187n.
O lu felsefesi, 151, 151n, 152.
Olympta, 84.
O ly m p ia d lar, 41, 84, 85, 141, 192.
O lym pik n u tu k la r . 494, 505.
O lym pos, 29, 30, 80, 141.
O lym pos m ito lo jisi, 28-31.
O lym pos p a n th e o n u , 31.
O lym pos ta n rla r, 27, 2B, 28n, 29,
30, 31, 33, 44, 45, 155, 281.
O n u r pay, 37.
O ra k l, 134.
O ran l a d a le t. 456, 457.
O ra n l e itlik , 159, 162, 164, 166, 418,
423-426, 429, 430, 456-459, 460,
461, 463, 464r 469, 508.
O ranl te m sil, 479, 450, 462.
Ordu, 390, 391.
O rg an izm ac to p lu m g r , 158, n d e r le r, 102, 102n, 103, 107, 115,
161, 388, 388n, 434, 522, 522n.
O rp h c u s k lt , 37, U0, 155, 155n,
156, 156n, 167, I67n, 221, Z21n,
273, 363n, 496, 530.
O rta a , 88, 142n, 274, 304, 304n,
524, 527n.
O rta k la a c lk , 190.
O rta k la a evlilik, 291, 292, 315, 385,
400, 401, 403, 525, 528.
O rta k m lk iy e t, 22, 30, 38, 87, 165,
172, 174, 190, 374, 395, 403,
405, 405n, 414, 416, 428, 450,
451, 452, 463, 466, 467, 470, 499,
501, 502, 503, 526, 527, 528, 529,
530.
O rta k m lk iy e tin e le tirisi,. 450.
O rta k so fra la r, 177, 180, 185, 203,
395, 400, 419, 467, 526, 528.
O rta k y a ra rla n m a , 22, 37. 38, 40, 41,
185n, 252, 253, 302, 303, 303n,
386, 451, 522, 530,
O rta k y a a m , 185n, 212, 395.
O rta sn fla r, 33, 60, 71, 75, 94, 96,
97, 98, 99, 100, 101, 102, 103,
104, 105, 106, 107, 109, 110, l i ,
115, 116, 130, 135, 136, 161, 170,
171, 219n, 235, 240, 253, 257,
282, 286, 295n, 312, 335, 415n.
452, 453, 469.
O rta sn fn y n e tim i, 415, 421, 452-
453,
O rta yol, 135, 162, 163, 218, 453.
O s tra k ism o s, 228-229, 235j 243, 249,
445.
O tuz (o lig a rk ia r) tira n lar, 112,
262n, 335, 336, 370n, 479, 491.
Oy, 264, ( b a k S eim )
d e n e k le r, 230, 244, 245, 245n, 246,
248, 250, 253, 258, 294, 294n,
295, 360.
dl, 40, 41, 41n.
je n ik , 401.
lllk, 80,133-136, 162, 163, 167,
320, 321, 339, 343, 365, 407,
408, 433, 515, 516.
nasya, 513.
128, 128n, 138, 176, 192, 219.
228, 22 Bn, 229, 230, 235, 241,
243, 244, 24S, 250, 296, 297, 315,
325, 335, 342, 429, 473, 475, 476,
476n, 477, 478, 502n.
n d e rler snf, 392, 392n, 393, 403,
406, 407, 409, 413,
593
 r t n m e a d eti, 62, 63.
z e l h u k u k , 456, 457.
z e l k u lla n m , 3 n .
z e l m lk iy et, 37, 37n, 38, 38n, 39,
40, 87, 173, 204, 252, 288, 291,
299n, 352, 353, 395, 403, 403n,
412, 414, 415, 416, 419, 450,
451, 452, 498, 502, 530.
zel m lkiyet o rta k y a ra rla n m a ,
252, 253, 302 n, 416, 451, 466. P a z a r ekonom isi,
z g r em ek, 266, 269, 278, 279, 300,
484, 486, 489.
z g rle r, 44, 60, 175, 195, 225. 262,
265n, 268, 273, 274, 300, 423,
434, 438, 439. 440, 440n, 444,
447, 455, 460, 462, 491n, 530.
z g rl k , 121, 189, 193, 194, 202, 233,
238, 250, 268, 305, 306, 309, 320,
333, 339, 352, 402, 402n, 411,
412, 429, 455, 457, 459, 483, 497,
503, 516, 522, 523.
D zgrlk, 522, 523, .
t zgrlk, 522, 523.
K o n u m a zgrl, 233.
zel teebbs, 106, 252, 528.
z g rl k verm e, 202, 203, 209, 210,'
218, 224. 269, 269n, 271, 274,
277, 300, 483, 491.
P
P a e d era sty , 139, 288, 289, 289n, 290.
P a n d o ra m itosu, 80-81.
P a nhellenik seferi, 482.
P a nhellenik y a rm a lar, 141, 142,
144, 145.
Panhellenizm , 41, 144-145, 246, 257n,
328, 329, 353, 386n, 409, 410,
480, 482, 494, 495, 504-509.
Panallenaia, 221.
Pankhea, 525.
Panta-rei, 151.
Panteizm , 522.
P a ra , 39, 42, 77n, 79, 98, 114, 114n,
120, 180, 184, 185, 194, 195, 198,
199, 199n,. 202, 220, 248, 295,
411, 42B, 452 , 483 , 484, 4 87,
488, 500, 519, 527.
Partheneia,' 176.
594
P a rti k a v g alar, 219n, 229, 249, 33,
378, 386, 460, 479, 481, 505.
P asifizm , 476,
P a sto ra l (to p lu m ) h a y at, 8, 9, 10,
17 (b a k . G ebelik)
P a tria rk a l dzen, 10, 28, 29.
P a tria r , 385n, 427,
P a tro n o m o i, -202.
Paylatrc eitlik, 507.
120, 252, 254n,
257, 279, 280, 285, 290n.
P e Ja g o g , 276.
Peloponnesos, 94, 174n, 246.
P elo p o n n eso s B irlii, 192, 192n, 194,
207, 249, 259, 473, 477, 477n,
478, 486.
P elo p o n n eso s S a v a lar, 192n, 194,
194n, 195, 198, 199, 219,
227, 249, 250, 258, 290, 334, 357,
359, 473. 474, 475, 477, 481, 483,
484, 485, 486, 489, 491, 492.
P e rik le s d e m o k ra sisi, 244-259, 297.
P eri k es dev ri, 233, 244-259, 289, 294,
296, 297, 302,311, 312, 313, 323,
474.
Perioec, 174.
P e rio ik o sla r, 174, 174n, 175, 177n,
181, 185, 187n, 204, 205, 208,
209.
P e rip a tc tik , 272n.
P e rsle r, 11, 85, 103, 133, 154, 169,
170, 192, 193, 198, 232, 234, 236,
237, 237n, 238, 249, 305, 305n,
306, 306n, 309, 310, 313, 342,
387, 416, 454, 455, 477, 477n,
479, 482, 484, 494, 510.
P e rs S av alar, 227, 234-237, 238, 239,
243, 251, 304, 308, 309, 329.
P crs S a v a la rn n e tk ile ri, 237-240.
P h a e ra , 505.
P h a lan k s, 179, 205,
P h a la n to s, 176.
Phallas, 31.
P h a tla s k lt , 290, 290n.
Pheleas, 16.
P hilian isotelia, 165.
Plilo-L akonian, 215.
P h o log endros, 133.
P hysis, 314, 337, 337n, 338, 339-341,
346, 349.
P ire , 243, 279, 470.
P la n ta sy o n klelii, 19, 60, 61, 62,
70, 268, 270, 273, 274, 278, 490.
P la n ta sy o n ta rm , 15.
P la to n ik d iyaloglar, 364, 364n, 368n.
P l to k ra si, 100, lOOn.
Polem arkhos, 226, 227, 296.
P o lian d ri, 186n, 290, 291.
P o litik a d a n soum a, 517.
P o lis, 23, 25, 28, 32, 41, 43, 75, 76, 77,
89, 91, 92-100.
P o lisin gelim esi, 170-314.
P o lisin k u ru lu u , 91-122.
P o lisin ykl, 357, 377, 378, 447,
470, 473-530.
P o ltsle ra ra s e itlik , 192n, 206, 207,
234, 249, 477, 479, 480.
P o lisle ra ra s e itsiz lik , 206, 211, 234,
256, 258, 274, 483, 506.
P o lisle ra ra s sa v a la r, 334.
P o z itif h u k u k g r , 340, 347, 349,
' 350, 352, 408, 409. '
P re h is to rik a, 28, 29, 31, 33.
P rim u s in te r p a re s, 48, 67.
Pritareia, 295, 296.
Psikoloji, 515.
P rofesyonel o rd u , 390.
P ro fesy o n el p o litik a a n la y , 232,
371, 392, 410, 446.
P ro le te r d e v rim ler, 2, 198, 203, 210,
482, 485, 486, 488, 489, 490, 496.
P ro le te r d n rle r, 495n, 503, 503n.
P ro le te rlem e , 202, 203, 428, 484,
485, 486, 487, 488, 489, 504, 505,
530.
P ro le te ry a , 101, 102, 107, 120, 124n,
129, 136, 197, 203, 207, 209.
209n, 210, 211, 218, 240, 253,
254n, 257, 274, 486, 486n, 487,
488, 490, 495n, 496, 504, 505,
530.
P ro le ta ry a n n e itlik anlay, 530.
P ta le a S av a, 188n, 193.
Pylos, 19. 20, 20n, 27, 35.
P y th a g o rasc k a d n la r, 167.
P y th a g o rasclar. 32, 153-169, 348,
363, 366, 374, 396, 402, 463, 502.
P y th a g o rasclk , 153-169, 363, 380,
396.
R
R asy o n alizm , 149, 318.
R e e n k a m a sy o n re tisi, 155, 160,
161, 165, 366, 380, 530.
R e fo rm lar, 115, 115n, 119-133, 145,
155rt, 178, 178n, 179, 181, 182,
185, 200, 201, 203, 218, 219, 223,
226, 229, 230, 262, 300.
R h eto rik , 316, 352, 352n, 371, 371n.
R h e tra , 134, 176, 187n, 213, 214.
R hodos, 134, 524, 525.
R om a, 88, 88n, 203, 254n, 268, 270,
270n, 277n, 276, 488, 522,
R om a e m p e ry a liz m i, 521, 522, 524.
R om a igali, 473, 474, 483, 509.
R om a-M akedonya S a v a lar, 483.
R om a S toikleri, 519, 522.
R om a u y g a rl , 531.
R uh, 513.
R u h b liim (in s a n n ), 383.
R u h la r h iy e ra r is i, 332, 432.
R uhun b l m le ri, 409.
R vet, 199, 201, 202. 484.
S
S a d e lik te e itlik , 503.
S ade y a a m , 178. 184, 190, 194, 195,
198, 200, 204, 207n, 209, 214,
215, 216, 395, 405, 412, 497,
498, 499, 503, 515, 517.
Salam is, 133n.
S a lam is D eniz S a v a , 236.
S am i u lu su , 10, 14.
S am o s ( S is a m ), 103, 154, 223, 241,
249, 256, 279, 477.
Sanayi (e n d s tri), 101, 103, 104,
106, 107, 108, 109, 109n, 110,
116, 130, 137, 153. 170, 185, 191,
210, 211, 220, 222, 241, 248,
251, 252, 253, 254, 263, 264,
264n, 265, 267, 271n, 273, 274,
276, 277, 281, 284, 300, 3)5, 475.
484, 485, 486n, 488, 489, 490,
491n,
595
S a n a y i d e v rim i, 3n, 12$.
S a n a y i e m p e ry a liz m i, 255n, 488.
S a n a y i re tim i, 15, 23, 43, 86, 94,
S an, 366.
S a n s r, 390, 526, 527n.
S a rd e s, 212.
S a tirle r, 82n, 336.
S a tu rn a lia , 88n, 280.
S a v a h u k u k u , 410.
S a v a a ili k in g r le r, 149, 389,
390, 439, 455.
S a v a la r M eclisi, 171, 172, 1B2.
S a v a la r sn f, 392, 392n, 393,
45n, 406, 407, 409, 411, 413,
428.
S a v a k a n lk e rd e m i, 137, 140, 142,
152, 152n, 158.
S a v a te k n o lo jis i, 3, 4, 10, H , 21,
35, 92, 113n, 179, 179n, 204,
205, 205n, 206, 208, 209.
Say gc, 183, 302, 332, 335, 341,
372, 390, 426, 459.
Say m istisiz m i. 156, 157, 159.-
S ay sal a d a le t, 456, 457.
S ay sal e itlik , 156, 162, 164, 423-426,
429, 430, 456459, 460, 461, 463,
464, 469.
S e fa le tte e itlik , 17n, 405, 503.
S eim (o y la), 117, 118, 119, 184,
192n, 207, 226, 227. 227n, 228,
230, 235, 242, 250, 255, 281,
282, 293, 293n, 294 , 419, 425,
449, 479, 502n, 508, 528.
S clectio n n a tu ra le , 391.
S e n a to , 51, 67-68, 175,
S e rb e st em ek, 58, 129, 252, 266, 270,
27n, 273, 274.
S erfler, 22, 32, 57, 94, (b a k . H elot-
lar)
S crflik. 38, 43, 58n, 94, 114, U 4n,
172, 17i, 174, 175, 2 a 4 n> 270,
274.
S erm ay e (s e r v e t), 251, 252, 254n,
255n.
S erv et (se rm ay e ) b irik im i, 94, 184,
19!., 25?, 252, 257, 262, 286.
Servet d m a n l , 54, 72, 110, 140,
195, 43n.
Servet eitsizlii, 163.
596
S e rv e ti m e ru g steri, 132.
S e rv e t lei, 80, 100, 101, 102, 105,
116, 119, 119n, 125, 128, 130,
139, 182, 222, 223, 285, 295, 299,
300,
S e rv e t seve: ier, 382, 383, 393, 409.
S e rv e t s n fla n , 116, 117, 118, 119,
120, 121, 124, 300, 417-419, 429,
507,
S e rv e t v erg isi, 417, 483.
S leric, 56, 56n.
S n f ii e itlik , 38n, 39, 40, 188, 203,
204, 205, 206, 208, 209, 210, 211,
214, 215, 216, 395, 396, 397, 401,
402, 403, 404, 427, 430, 529.
S n fla r a ra s d en g e, 109, 110, 123,
124, 135, 184, 222, 224, 225,
231, 232.
S n fla r a ra s d in a m ik denge, 218.
S n f la r a ra s e itlik , 100, 105, 109,
123, 124, 124n, 125, 130, 135,
158, 209, 221, 299n, 312, 405,
419n, 470, 520, 528.
S n f la r a ra s e itsiz lik , 40, 43, 75,
128, 130, 137, 158, 159, 164,
175, 188, 188n, 203, 204, 205,
206, 208, 213, 214, 302, 312,
378, 388, 388n, 392, 393, 395,
399n, 401, 402, 403, 404, 405,
407, 408, 419n, 420, 422, 427,
430, 444, 468, 506.
S n f la r a r a s geikenlik, 23, 59,
119, 119n, 125, 137, 268n, 277n,
278, 299n, 300, 300n, 301, 393,
394, 396, 403, 418n, 419n, 467.
S n fla r a ra s ib l m , 408.
S n fla r a ra s k o a lisy o n la r, 222, 240,
253, 257, 278, 390.
S n fla m a , 29, 32, 37, (b ak . Sosyal
farkllam a).
S n f (k a v g a s) sava, 14, 15, 77,
98;'99, 101, 106n, 107, 110, 114,
115, 125, 133, 135, 137, 138,
145, 146, 163, 229, 248, 252, 258,
260, 378, 433, 434, 452, 460, 465,
481, 484. 485, 486, 488, 515,
S n fsa l k a r, 429, 481.
S n rl e itlik anlay , 529.
S n rl to p ra k p o litik a s, 206.
Sicilya, 104, 164n, 278 , 290, 506, 525.
Sicilya S e fe ri, 478, 489.
S ikke, 42.
S ikyon, 104, 106, 110.
S inop, 500, 527.
SIyah-beyaz a y n n , 279, 280, 280n.
S iyasal af, 479,
S iyasal e itlik , 54, 74, 86, 94, 98, 100,
105, 107, 112, 122, 122n, 130,
136, 172, 178, 231, 232, 234, 250,
260, 294, 296, 298.302, 303, 303n,
310, 313. 318. 323, 324, 325, 353,
371, 374, 396. 418, 427, 429, 447,
452, 453, 457, 461, 469, 47a
Siyasal e itsiz lik , 51, 52, 78, 85, 97,
98. 100, 101, 102, 111, 112, 116,
117, 118, 120, 121, 128, 144, 263,
298, 30, 312, 341, 348, 360,
374, 396, 415, 418, 427, 428, 453.
461, 471, 478.
S iy asal e rd e m , 128, 131, 323, 359,
361, 393n, 444, 447, 508.
S iyasal fa rk lla m a , 6. 10, 11, 22, 30,
34, 51, 392, 467.
S iyasal g re v le r, 294, 459.
S iyasal g, 397, 428, 474.
S iyasal h a k la r, 85, 174, 197, 201, 209,
223, 224, 261, 262, 264, 281, 282,
291, 293, 295, 301, 328, 351,
354n, 418, 422, 447, 457, 458,
459, 460, 467, 468, 486n, 491,
507, 508.
S iyasal ik tid a rn datlm as, 415,
425.
S iy asal k a tlm a , 359, 361, 517.
S kinos, 133.
S k iritis, 192.
SkythiaU lar,. 400.
S m y rn e ( tz m ir ), 26.
S o fistik a k m , 315-361, 362, 364, 377,
431.
S o fistik a y d n la n m a , 314, 315.
S o fistle r, 275, 315,361, 364, 364n, 365,
365n, 382, 387, 424, 478, 501,
526.
A r so fistle r, 354, 398.
E itlik i so fistle r, 343-253.
Ilm l sofistler, 344n.
tik so fistle r, 321-332.
S o fizm in e tk ileri, 477.
S o fo k ra si, 409.
S o k ra te s 'in sav u n m as, 370n.
S o k ra tik diyaloglar, 364, 364n, 366,
367, 368n, 370n, 371, 372, 387,
388n.
S o k ra tik o k u lla r, 215, 376, 377; 502.
S olon a n ay asas, 116,- 117, 220, 226,
230, 294n, 450, 507.
S o to n 'u n re fo rm lar, 115-122, 137,
218.
S o lo n y a sa la r, 122, 123, 130, 300n.
Sophrosyne, 162,
S o ru m lu y netim , 231, 232, 311, 360.
S osyal a y k lam a, 391.
S osyal e itlik , 75, 78, 98, 111, 299,
301, 410, 422, 474.
S osyal fa rk lla m a , 2, 3, 5, 6, 7, 8,
10, 13, 17, 22, 22n. 23, 27, 28,
31, 32. 34. 35, 37, 38, 71, 87,
88, 94, 96. 171, 238, 281, 498.
- S osyal h a k la r, 85.
S o sy alist e itlik anlay, 88n, 124n,
210, 210n.
S o sy alist re tim dzeni, 282, 531,
53 in.
S osyalizm , 191, 254n, 269, 270.
S osyal (k u ra lla r) yasalar, 73, 146,
153, 314, 321, 339, 340, 346,
349, 350, 498, 520, 521. (b a k .
N om os-physis a y n m ve ta r
tm a s)
S osyal psik o lo ji, 131, 132.
S osyal sn fla r, 2, 6, 8, 23, 117, 123,
124, 123, 129, 136, 158, 161,
181, 188, 188n, 203. 248, 254n,
282, 283, 294, 300, 319, 374, 391,
392.
S osyal sig o rta, 248 , 253, I53n, 360,
470.
S o y a d d evrim i, 224, 224n, 225.
S m r . 177, 188, 207, 251, 252, 253,
254n, 255n, 259, 259n, 262, 274,
275, 278. 284, 288, 301, 302,
303n, 341, 452. 474, 475, 506,
S zlem e teo risi, 322, 349, 376, 513,
515.
597
Szl h u k u k , 99, 100.
S p a rta , 36, 94, 95. 99, 111, 112, 166,
167, 171-213, 234, 236, 237, 237n,
243, 246, 249, 250, 270, 276,
277, 315, 335, 336, 342n, 346,
352. 357, 370n, 371n, 373, 374,
387, 415, 473, 474, 475, 476,
477, 477n, 478, 479, 480, 481,
482, 483, 486, 505, 506,
S p a rta a ris to k ra s is i, 176, 178, 179,
201, 202, 203, 211, 212, 396, 398.
S p a rta d e v rim le r), 201, 202, 203, 208,
209, 210, 2i0n, 214, 215.
S p a rta d isip lin i, 178, 180, 185, 189,
190, 191, 194, 198, 205, 209, 215.
S p a rta k a d n , 186, 186n, 194, 194n,
196n, 197, 198, 200, 374, 398.
S p a rta k ra lla r , 202.
S p a rta klelii, 422.
S p a rta n la r, 173, 174, 175, 176, 177, 178,
179, !81, 183, 185, 187n, 188,
189, 189n, 191, 195, 196,
197, 200, 201, 202, 204', 205,
209n, 211, 213, 214, 216, 275,
396,
S p a rta st n l g u ru ru , 189, 213.
S tadion, 284n.
S ta tik e itsiz lik , 23, 95, 533.
S tilistik m e to d u , 364n.
Stoik felsefe, 214, 361, 496,518,-524.
S toikk-r, 150, 166, 214, 377, 463, 526.
S tra le k le r, 226-228, 296.
Suriye, 510n.
Slle y n e tim i, 385, 427n,
S m erler, 5, 6, 7n, 8.
S rgn. 138, 148, 202, 203 220, 221,
222, -223, 228, 229, 230, 249, 268,
431, 496, 500.
S r c l k ekonom isi, 6, 8, 9, 10, 22, T a n rs a l k a y n a k l 'klelik fik ri, 303,
31, 32, 37, 38, 43, 44, 45.
S vari devrim i, 113n.
S v ariler snf, 119n, 120n, 121, 378,
378n.
S ybaris, 115, 157, 163.
S yrakusa, 102n, 104, 505.
Sysstia, 185, (bak. O rtak so fra la r).
598
-
a fa k K onseyi, 420, 420n. 421.
a ra p ve zeytinya re tim i, 32, 42,
59, 96, 97, 101, 113, 115, 120,
131, 145, 251.
e hr-devletleri, 8, 9, 15, 18, 23, 91,
92, (b a k . P o lis).
e h ircilik , 470.
chir-ky eitsizlii, 295, 295n.
e h irle m e , 7, 8, 58, 106, 110, 135,
168, 222, 260n, 282, 286.
e re f eitlii, 460.
eref-severler, 161, 382, 383, 393,
427.
len ld r, 29, 40, 41, 4 n, 47, 54, 64n.
66, 66n, 76, 143.
T
T a b a k a l to p lu m la r, 22, 39, 88, 95,
120. 155, 204, 237, 240, 291,
292, 294, 407, 408, 468, 471.
T a b le tle r, 16, 19, 20, 20n, 23, 35.
T a n m la m a la r, 367, 379.
T a n r, 381, 381n, 382, 384, 385, 392,
393, 394, 395, 402, 416, 421,
431, 432, 511, 51 n, 519, 250.
T a n r a la r, 28, 28n, 31, 44, 45, 56, 69,
81, 281, 291, 323, 399.
T a n r-k ra lla r, 16, 87. ,
T a n rla r, 28, 28n, 45, 67, 70, 72, 82,
86, 132, 140, 144, 236, 281, 308,
314, 319, 321, 322, 323n, 325,
. 333, 336, 352, 358, 378n, 384,
430, 467, 496n, 501, 517.
T a n r la r d n y as, 281,
T a n r la r in sa n la r h iy era ri, 308.
T a n rn n olu, 511,
T a n r n n d e e itlik , 524.
T a n rs a l a k l, 519,'520, 521, 522,
314, 352.
T a n rs a l y a sa la r, 101, 140, 314, 316,
317, 321, 325, 331, 336, 337,
343, 344, 345, 358, 522.
T a n r soyluluk, 43, 44, 49, 51, 59, 69,
72, 75, 78, 86, 144, 213, 283, 319,
335.
T a n r tan m az lk 323n, 330, 336, 381, 130, 137, 153, 161, 170, 172, 180,
381n, 382, 384, 385, 392, 393, 184, 188, 189, 191, 196, 198,
394, 395. 204, 209, 210, 218, 220, 222, 237,
T a p m a k fahielii, 291. 241, 248, 251, 254n, 255n, 257,
T a re n tu m , 176, 263, 264, 264n, 281, 300, 315,
T a rm s a l to p lu m , 3, 5, 9, 10, 14, 37, 390, 418, 421, 444, 451, 469, 475,
38, 38n, 44, 156, 173, 175, 185, 483, 487, 489, 491.
191, 197, 199. T ic a re t a ris to k ra s is i, 95.
T a rm sa l u zm an lam a, 59, 96. T ic a re t e m p e ry alizm i, 255n, 488.
T a rm s a l re tim dzeni, 6, 8, 32, T ic a re ti a a g r , 71, 77n, 97,
42 43, 45, 46, 55, 57, 58, 77, 108, 109, 116, 132, 196, 199, 204,
77n, 79, 80, 81, 83, 86, 94. 95. 263, 272n, 370, 410, 418, 466,
137, 138, 172, 197, 204, 207, 220, 469,
252, 268, 270, 285, 418, 466, 489. T ic a re t k a p ita liz m i, 2, 255n.
T a rih g r le ri, 86, 319, 320, 322, T im o k ra si, 409, 411, 428.
343, 377, 383, 384, 385, 386, T ira n la r, 131, 132n, 154, 203, 221,
386n, 415, 513, 513n, 515, 531, 22n, 222, 223, 305n, 335, 370,
531n. 382, 479.
T a rih in a la n m itosu, 86, 87, 89. T ir a n la r a, 101-113, 222, 228, 230,
T a rih in sa rk a h a rek e li, 384, 384n, 234, 254n,
T a rih in syklik h a rek e ti, 384, 384n, T ir a n l c r h nkkndaki nyarg, 108,
T a rih se l d eje n ere lem e , 384n, 385, 111.
387, 411, 41 n, 427. T ira n lk , 116, 120, 124n, 126, 131, 133,
T a rs u s, 518. 207, 207n, 218-222, 229, 238,
T a y fa la r ve k re k ile r, 15, 15n, 102, 239, 305, 306, 309. 310, 311,
239, 240, 258, 264, 295, 466. 313, 333, 339, 343, 370n, 411,
T efe cilik , 120. 424, 429, 430, 442.
Tegca, 192. T iy a tro , 303, 307.
T e k n o lo jik gelim e, 7, 8, 13, 17, 24, T o p la y clk e k o n o m isi, 6.
34, 43, 92, 129. T op ltm -b irey b e n ze tm e si, 387, 388.
T e le o lo jik y n tem , 365, 365n, 468n. T o p lu m -b irey eitsizlii, 375, 376,
Telos, 432. 391.
T em sil siste m i, 117, 242, 293, 294. T o p lu m szlem esi, 322, 323, 323n,
T em yiz k u d re ti, 139, 143. 331, 334, 334n, 345, 345n, 346,
T eo lo ji, 377, 381, 527n. 513, 514.
Termopilai, 236. T o p lu m u n (k sm la r) sn fla r, 158,
T esclya, 505. 383.
T h a la s o k ra s i, 211, (b a k A kdeniz T o p ra k a a la r, 175, 201, (b a k . F e o
th a la so k ra s is i). d a l b e y le r).
T h aso s, 242, 255. T o p ra k la rn aza m i b y k l k le rin in
T h c b a i, 86, 141, 142, 169, 172, 195, s n rla n d rlm a s , 268.
200, 208, 209, 272 , 272n, 299, T o p ra k la rn (te m e rk z ) b irik im i,
352, 479, 480, 51 n. 57, 58, 80, 96, 101, 113, 121, 131,
T heogony, 76, 83, 89, 181, 189n, 194, 194n, 195, 196,
T h c tle r, 114, 116, 118, 119n, 120n, 197, 198, 199, 208, 270, 286.
294n, 295n, 299. T o p ra k la rn (p a y la trlm a s ) b l
T h u rii, 155, 353. m , 105, I06n, 110, 126, 133,
T ic a re t, 9, 23, 32, 43, 77n, 79. 86, 101, 172, 174, 175, 181, 200, 201, 203,
104, 108, 109, 109n, 115, 127, 210, 221 n, 417, 428, 470, 526.

599
T o p ra k la r n e it b l m , 173, 238, 275, 276, 281, 309, 486,
173n, 174, 175. 178, 181, 182, 498, 500, 513, 531, 531n.
169, 189, 196, 200, 202. 203, E itlik i u y g a r to p lu m , 2n, 3n,
233, 415, 416, 418, 466, 467, 7.
527. E itsiz lik i u y g a r to p lu m , 2, 3, 7,
T o p ra k la rn yen d u n b l t r lm e 10, 13.
si, 202, 209. 210, 212, 218, 218n,
220,. 268, 476, 481, 486n, 488.
T o p ra k s z k y l le r, 106n, 110, 114,
c retli a s k e rle r, 484, 486, 530, (b ak .
116, 120, 126. 136, 138, 181, 195,
M e rsa n e le r)
196, 197, 198, 199, 209, 218,
nc (d n y a ) b lo k , 477n,
219n, 220, 222.
y ilz atm la r kon sey i, 419, 420,
T ra g e d ia , 287, 305, 308, 308u, 351,
421.
354, 355, 356, 357.
re tic ile r sn f, 392, 392n, 393, 394,
T ra k y a , 155, 155n, 171, 220, 496.
394n, 395, 405, 408. 409, 411n,
T ro y a, 36, 47, 50n, 52, 66, 86, 87,
412, 413.
.329.
re tic i sn fla r, 283, 304, 418, 467,
T ro y a ila r, 42. 44, 65.
528.
T ro y a (se fe ri) sa v a , 26, 27, 29, 30,
re tim a ra la r, 486n.
35, 36, 41, 55, 386,
re tim d z e n i,!, 2, 4, 24, 80, 92, 138,
T u n (s a v a ; a r a b a la r ) s il h la r, 10,
163, 186, 197, 204, 252, 254,n,
11. 18, 21, 22, 34, 35, 38n, 40,
270, 273, 281, 282, 283, 300,
86, 87.
485, 491, 530.
T c c a rla r, 107, 128, 184n, 195, 201,
re tim k o m n iz m i, 190n,
222, 241, 257, 262, 264n, 266,
re tim te k n o lo jis i, 3, 4, 5, 6, 6n, 10,
268, 476.
11, 24, 43, 87, - 123, 130, 204,
T k e tic i sn fla r, 282, 397, 405, 418,
205, 205n, 208, 254, 301, 489.
467, 468, 528.
st sn fla r, 33, 38, 38n, 39, 59, 104,
T k e tim k o m n iz m i, 190n, 395, 405.
107, 115, 118, 122, 125, 136,
T ygetus, 187.
203, 206, 230, 243, 276, 367,
T y ran n o s, 103.
395, 405, 419, 419u, 449, 453,
468, 481, 485, 493, 494n, 511,
U 512, 513.
Ulusal b irlik d u y g u su , 304, 329. st n r k te o risi, 59, 401, 419,
U lusal s t n l k d u y g u su , 304, 308, s t n in sa n fik ri, 149, 413, 414, 445,
310, 313, 360. 446, 517.
U lusal s t n l k fik irle ri, 305-315. st y a p , 3, 31, 123, 129, 283, 405.
U luslar a ra s e itlik , 351, 353, 455,
477, 447n, *82, 482n, 493, 510, V
5U , 51 tn , 520. V a rlk la r h iy e ra risi, 432, 433,
U luslar a ra s t e its iz lik , 208, 210 . V a ta n d a la r, 101, 107, 111, 116, 122n,
214, 247, 254n, 255n, 258, 301, 125, 130, 136, 176, 181, 184, 200,
327, 409, 439, 453, 454, 454n, 209, 224, 228, 230, 233,
455, 474, 477, 482, 493. 235, 238, 246, 256; 260, 260n,
U luslarn tip o lo jisi, 453, 454, 454n, 265, 274, 276, 293, 296, 303n,
U topiular, 469-471, 503, 526, 530, 304n, 307n, 318, 346, 348, 421,
U ygar to p lu m (u y g a rlk ) 2, 3, 5-12, 428, 457, 460, 466, 467, 484,
30, 31, 37n, 43, 85, 87. 88, 171, 491.

600
V a ta n d a la r a ra s e ilik , 184, 188,
204, 209, 211. 234, 245, 24S,
26o, 293, 299n, 31. 303, 318,
340, 345, 361, 375, 417, 460,
V a ta n d a la r a ra s siy asal eitlik,
294, 296, 359, 419, 443450, 452,
457, 460, 462, 465, 469.
V a ta n d a la r sn f, 15n, 75, 85, 100,
lOOn, 136, 222, 224, 264, 278,
283, 291, 295, 300, 302, 302,
304, 327, 340, 342, 375, 390, 411,
418. 422, 440, 443, 447, 449,
453.
V a ta n d a lk ta k a n sa l (k a ltm sa l)
lek, 178, 181, 262. 263, 298.
V a ta n d a lk ta s e rv e t lei, 417,
418, 419,
V a ta n d a lk ta y e re l lek, 178, 181,
262.
V a ta n d a lk te o risi. 443-450.
V a ta n d a o la n o lm a y a n (v atan d a-
m e to ik o s) a y rm ve eitsiz
lii, 225. 234, 247, 260, 262,
297, 300, 318, 340, 346, 350,
360, 375, 410, 444, 452, 484, 492,
500, 501, 518.
S n rl v a ta n d a lk anlay 213, Y a lla r (k u ru lu ) M eclisi, 175, 183,
225, 246, 261, 266, 478.
V erim lilik klt, 16n, 155.
V ergi e itli i, 262n, 263, 263n.
V ergi eitsizli i, 263, 263n.
V ergiler, 42, 79, 121, 251, 252n, 255,
256, 303n, 417, 476, 477, 478,
483, 485.
S e rv e t v e rgisi, 483,
Y iizdeyz v e rg ilen d irm e, 417.
Y k o sla r).
Y a b an c la r, 84, 85, 86, E16, 189, 200.
202, 247, 252, 262, 264, 290, 410,
444, 496, 506.
Y am a ve ta la n ekonom ist, 3, 8, 9,
18, 24, 25, 34, 36, 37, 38, 40, 41.
41n, 42, 43, 44, 45, 46, 49, 54,
55, 56, 57, 67, 72, 76, 77, 79, 85,
87, 171, 487.
Y ah u d iler, 273, 511.
Y a n am alk , 57, 58,n, 60, 66, 79, 300.
Y arglar, 118, 118n, 293, 522n,
Y arg (o rg a n ) grevi, 48, 49, 49n,
51, 78, 228, 240n, 243, 258, 293,
370n, 449, 452, 456.
Y ar k a s t dzeni, 172, 173, 1EB, 190,
203, 204, 208.
Y asa B ekileri, 420n.
Y a sa lar. 49, 69, 78, 115, 142, 317, 333,
336, 337, 337n, 338, 339, 341,
342, 344, 346, 355, 376, 385, 407,
420n, 456, 456n, 514.
Y asa-koyucular, 98-101, 115, 116, 119,
180, 385, 386, 415, 424.
Y asam a org an , 51, 68, 68n, 96, 117,
122, 171, 176, 189, 407, 419, 449,
452.
Y asa n n d e e itlik , 98, 99, 100, 101,
230, 311, 360, 457, (b ak . H u k u
k i e itlik )
Yasaya bal ynetim, 101, 231, 232,
238, 239, 305, 306, 307, 311,
346, 407, 407n, 414, 416, 421.
Y al-gen ' k u a k la r atm as, 183,
200.
YaLl a r (ih tiy a rla r), 51, 392, 421,
433.
415.
Y a lla r y n e ts in av, 443, 462, 467,
Y a lei, 462.
Yaz, 87n.
Y azl (y a sa la r) hkuk, 99, 100, 101,
115, 348.
Y edi bilg e, 133-136, 162, 163, 321,
348, 433.
Y e rsa rsn ts, 193, 243.
Y e rlem i y a b an c la r, (bak. Metoi-
Y ersel rg tle n i, 178, 18i.
Y e te re k eitsizlii, 397.
Y iitlik e rd e m i, 140, 213, 459,
Y o k sulluk (fa k irlik ), 44, 44n, 54, 66,
67, 70, 75, 78, 79, 80, 83, S3n,
88, 10!, 103, 127, 195, 248, 253,
260, 277, 284, 302, 320, 397,
428, 445, 451, 461, 471, 484, 486,
505, 56, 527.
Y neten-ynetilen ay rm ve eitsiz
lii, 404, 463, 466, 467.
601
Y neten-yonetilen ilikisi, 462.
Ynetici snf, 6, 7, 8, 10, 11, SI, 69,
94, 134, 136, 137, 142, 150, 153,
155, 158, 161, 172, 188, 208, 298,
306, 316, 317, 323n, 326, 330,
333, 339, 340, 374, 383, 391,
396, 406, 411, 412, 418, 421,
422, 427, 428, 443, 444, 446, 462.
Y netilen snf, 51, 150, 161, 228n,
340, 412, 421, 422, 444, 446, 447,
449, 462, 467.
Y netim biim leri, 108, 111, 116,
232, 305, 306, 308, 309, 310, 311,
312, 313, 333, 338, 385, 409, 426-
430, 454n, 523.
Y netim e eit k atlm a, 293, 294,
318, 323.
Y netim ler (eitsizlii) h iy e ra risi,
409, 427, 428, 429.
Y netim lerin bozulm as, 427, 428,
429.
Y netim lerin dolam , 426-430.
Y netim (y r tm e ) org an , 122, 171,
176, S, 182, 226, 227, 235,
240n, 244, 293 , 294, 296, 406,
420, 421, 449, 453, 478.
Y netim savlan, 258, 421, 444, 445,
458, 467.
Y unan aydnlanm as, 1, 314, 315.
Y unan ortaa, 1, 25.
Yunan yarm adas, 18. 19, 23, 26,
76.92,95, 97, 104, 137, 141, 154,
168, 169, 170, 234, 271, 280, 305.
316,
Yksek kltr, 32, 33.
Yksek m ahkem e (bak. A rcopagus.)
Z
Z anaatkar aa gr, 373n,
Z anaatkarlar, 7, 14, 23, 59, 71,
85, 96, 197, 252, 253, 262, 295,
602
304, 327, 372, 405n, 422, 444,
446.
Z a n a a tla r, 22n, 32, 59, 71, 85, 101,
102, 106, 115, 115n, 130, 132,
170, 177, 180, 184, 197, 211, 28,
241, 264, 318, 373, 382, 389, 392,
418, 421, 422, 428, 444, 466, 468,
469, 471.
Z enci-beyaz eitlii, 84.
Z cngin-fakir a y rm ve eitsizli i,
66, 66n, 78, 80, 178, 179, 185,
187/ 189, 195, 197, 198, 200,
248, 250, 320, 398, 429, 445, 463,
500, 503, 516, 522, 528,
Z enginler, 41, 65, 66, 66n, 104, 107,
114, 119, 123, 125, 131, 133, 138,
141, 176, 183, 197, 199, 200, 212,
2I8n, 219n, 221, 226, 229, 241,
243n, 247, 252, 252n, 253, 263,
276, 276n, 283, 297n, 302, 302n,
303 303n, 324, 347, 353, 370,
370n, 372n, 378n, 396, 419, 429,
437, 445, 448, 453, 458, 459,
460, 463, 476, 479, 483, 486n,
494n, 498, 505, 508, 517, 521n,
526.
Z enginlerin yn etim i, 100, lOOn, 445.
Z enginlik, 57, 60. 66, 72, 78, 81, 85,
88, 97, 104, 114, 125, 130, 132,
139, 145, 148, 173, 175, 175n,
183, 194, 194n, 9S, 204, 301,
315, 353, 362, 397, 416, 427, 451,
459, 485, 497, 500, 516, 527, 528,
530.
Z tla n n sava, 152, 153.
Z o ro astery an izm , 152n, 154.
Zeus, 28, 28n, 29, 30. 30n, 39, 43n,
48. 49. 51, 54, 67, 69, 71, 72,
73, 82, 82n, 84, 86, 87, 138, 144,
322, 424, 496n, 502n.
Z m re to p lu m u , 137, 138.
 c. n n tlk e se rle r dizini
A D
A forizm anlar ( E p ik u ro s 'u n ), 5I6n,
517n.
A egineallarm A nayasas (A risto
tele s'in ), 297.
A gam em non (A isk h y lo s'u n ), 306,
306n, 307, 307n,
Agis'in H ayat P lu ta rk h o s 'u n ),
195, 200.
Ahlk (b a k . N ik o m ak h o s A hlk)
A lekandros (E u rip id e s 'in ), 356.
Altna (E u b o lis'in ), 529.
A m phikty (T ek leid e s'in ), 529,
A nayasalar (K ritia s n ), 336.
Anthologa (S to b a e u s u n ) 212,
. 2i2n.
A reopagitikus ( s o k r a te s in ), 507,
507n,
A rkhelaos (E u rip id e s 'in ), 356.
^Atmallarn Devleti (A risto te le s '
in ). llOn, 113n, U 4n, 117n,
118n, 119n, 223n, 224n, 227n,
229n, 243n, 245n, 246n, 253n,
335n, 479n.
C 320n, 333, 334, 345, 346, 348,
Cenaze T reni Sylevi (G orgi-
a sn ), 329, 329n.
Cenaze T reni Sylevi (P e rik le s'-
in ). 250, 251, 255n, 258, 287, 354,
358-361.
C orpus H ip p o cratiu m 454n.
C orpus H ip p o c ratiu m P eri A eron,
456n.
Devlet ( P la to n 'u n ) , 320n, 332, 332n,
333, 334n, 341, 344n, 366, 379,
386, 387, 391-414, 418, 419, 420,
42tn, 422, 426, 427, 429n, 450,
454n, 459n, 525.
Devlet A dam (A n tisth e n e sin ), 499.
Devlet A dam (P la to n 'u n ), 384,
385, 385n, 410, 410n, 426, 429n.
E
Ekklesiazusae (A risto p h a n e s'in ),
527, 528n, 529.
E lektra (E u r ip id e s 'in ), 355, 355n.
E rg ak a i H e m e ra i (H e sio d o s'u n ),
76.
E um enes (A isk h y lo s'u n ), 307n.
E unom ia ( T y rta e u s u n ), 212,
E u th y d e m o s (P la to n 'u n ), 353, 533n.
E u th y p ro n (P la to n u n ) , 575n,
F
Fenikeli K a d n la r (E u rip id e s 'in ),
356, 356n,
Florilegum ( S to b a e u s u n ), 287n.
F ra g m en tler ( e itli Y a z a rla rn ),
121, 134n, 149, 155, 231, 319,
350n, 351, 494, 494n, 497.
G
Gerek ( P r o ta g o r a s 'n ) 325, 327,
348, 349, 349n.
Gorgias ( P la to n 'u n ), 337, 337n,
34 n, 342n, 366, 366n, 371,
371n, 372, 372n, 374, 374n, 375,
375n.
603
II
H a k e b o ( E u rip d c s in), 355, 355n.
H a v a la r S u la r Y erler (H y y p o k ra -
tik e s e r) , 454n.
H a y a tla r ( P lu ta rk h o s 'u n ) , 180.
>H olenaya vg (G o rg a s 'n ), 329.
H clene (E u rip id e s in ), 357, 357n.
H erak les (A n tisth e n e sin ), 479.
H e ro d o to s'a M ektup (E p ik u ro s -1
u n ), 513n.
H c ro d o to s T arih i , 26n, 309, 525.
H isto ria (H e ro d o to s 'u n ) .309*313.
H om uros D e sta n la r ( H o m e ro s
u n ? ), 19. 25, 26-75, 76, 77, 78,
81. 83. 83n, 84, 86, 89, 2B1,
H u ra i (P ro d ik o s 'u n ), 330.
I (b a k Y asalar)
p h ig cn e ia A uliste ( E u rip id e s 'in ),
355, 355n.
i le r ve G nler (H e sio d o su n ),
76, 76n, 77, 79n. 81, 82, 84, 85,
86, 87.
K O ckonom ikos
K a d n la r M eclisi (A risto p h a -
n e sin ), 527.
<K am u Sylevleri (T h ra s y m a k h o s -
u n ), 334.
K oeforoslar (A iskhylosu n ) , 308.
K onkordia (A n tip h o n 'u n ), 351.
K ralylos (P la to n 'u n ), 353, 353n,
354n.
K rito n (P la to n 'u n ), 375, 375n,
L I'arm enklcs (P la to n u n ), 413, 413n.
oLykurgos (P lu ta rk h o s 'u n ), 181.
M
Mcdeia (E u rip id c s in ), 356, 356n.
(II.) M elam b (K c rd ik a s 'n ), 502n.
M ektuplar (E p ik u ro s u n ) , 513n,
514. 515n, 5I6n, 517n.
..M ektuplar (P la to n 'u n ), 381, 381n.
604
M em orabllia (K s e n o p h o n 'u n ), 353-
353n, 354n, 368, 371, 37 n, 374n,
M eneksenos (P la to n 'u n ), 289n.
M cnoikuus'a M ektup ( E p ik u ro s 1-
u n ) 515n, 517n._
M enon (P la to n u n ) ' 328n, 366.
o M jta fia k (A risto te le s'in ), 446.
N
N atu ra! H story ^ A ris to te le s'in ),
442n,
N ikoklcs (Is o k ra te s in ), 508, 503n.
N kom akhos A hlk (A risto te le s '
in ), 432n, 433, 437, 442, 448,
453, 453n, 456, 456n, 457n, 40n,
462n, 463n, 465, 465n.
N om oi, (P la to n 'u n ), 379, 385, 414,-
O
O dysseia (H o m e ro su n ), 26, 27,
45, 51, 54, 55-74, 75, 9<jn.
O ekonom ika (S a h te A risto te le s'
in ), 272n, 277n.
(K s e n o p h o n u n ),
287n, 288, 373n.
O lym pia Sylevi (G o rg ia sn ), 329,
494.
O restes (A iskhylosu n ), 308.
O rganon (A risto te le s 'in ), 456,
456n.
P
Panegyrikos (lso k ra tes'in ), 505,
505n.
Pursae* (A iskhylosu n ), 238, 306.
Pcrsler (A iskhylosu n ), 306, 306n,
307n.
P ersler (P h e n e k ra l'n ), 528, 529.
Phaidon (P la to n 'u n ), 379.
Phaidros (P la to n 'u n ), 382.
Philippos (ls o k ra te s in ), 473, 487,
505, 505n.
Plton (A risio p h a n esin ), 528,
528n, 529.
Politcia (P la to n 'u n ), 379, (b a k
Devlet)
Politeia, (Z en o n 'u n ), 519n, 523.
Politika (A risto teles'in ), 434-467,
468, 469,. 470, 470n, 471n.
P oiitikos (A n tisih en e sin), 499,
(b a k Devlet Adam )
P oiitikos (P la to n u n ), 384, (b a k .
Devlet Adam )
Poroi (K sen o p h o n u n ), 272n.
P ro m eth eu s (A iskhylosu n ), 307n.
P ro ta g o ras (P la to n u n ) , 321, 12n,
323, 323n, 324n, 325n, 346,
346n, 347.
S
Sisyphos (K ritia s n ), 336.
S o fistlerin H ayat* (P h ilo s tra to s 1-
u n j, 329n, 495n.
S o k ra te s'd e n Anlar (K se n o p h o n
u n ), 368, (b ak , M cm orabilia)
len (K sen o p h o n 'u n ), 373, 373n,
496.
clen (P la to n 'u n ), 289, 290n.
T
T arihsel K itaplk ( io d o ro sun ),
525.
Thcogonia (H csio d o su n ), 33, 155.
T hukydides Tarihi, 36n, 96n, 102n,
190n, 193n, 194n, 214n, 228n,
242n, 244, 244n, 249, 249n,
250n, 25Sn, 25fin, 259n, 273n,
2S7n, 295n, 297, 297n, 354,
357-J6, 474, 474n , 476n, 477n,
486, 4&6n.
Tlmaios (P la to n u n ), 402, 402n.
T im o k ra tcs'c K ar (D em oslhe-
n e s'io ), 294n, 286n.
V
Y alvaranlar (A iskhylos'un), 307.
Yasalar (P la to n u n ), 325n, 379,
385, 386, 400, 402n, 410, 414,
426, 42fin, 427, 430, 459, 465,
466, 467.
Yedinci M ektup (P la to n 'u n ), 381,
38ln, 407n.
Ynetim stne* (IC hyrsipposu n ),
519, 523, 526.
605