Aspekti

Revija za sociologiju, Vol. 5, No 4, 1975, str. 106109.

Nataa Lonar-Buti
Urbanistiki zavod grada Zagreba
Zagreb, Proleterskih brigada 45

Neki aspekti bespravne izgradnje*

Bespravna izgradnja (divlja, slum, favella) fenomen je koji se javlja i
renjem urbanizacije i naglim rastom gradova. Velike gradske aglomeracije domi
niraju danas naom civilizacijom i izazivaju sve vee poremeenje u ljudskom
ivotu krizu prostora, ugroavanje ekolokog sistema, zaguenost prometa,
usamljivanje i izoliranost ljudi, birokratizaciju drutvenog ivota.
Grad u sebi koncentrira privredne, politike i kulturne funkcije, te djeluje
kao privlana snaga masama seoskog stanovnitva. Jedna od prvih posljedica ma
sovnog naseljavanja velikih gradova jest nedostatak prostora uope, a stambenog
posebno, koji gradovi nikako ne uspijevaju rijeiti. Migranti sa sela, radna snaga,
dolaskom u grad nosi i stambene aspiracije, koje grad nije u mogunosti zado
voljiti, a socijalno-ekonomski status doseljenika onemoguava da ga sami na le
galan nain rijee, pogotovu ne u centralnim gradskim zonama.. Doseljeniko sta
novnitvo smjetava se stoga u predgraa zadovoljavajui se najnunijim smjeta
jem i minimalnim ili nikakvim urbanim tekovinama. Takva predgraa sa svojim
stanovnitvom ivotare i tretiraju se kao patoloke tvorevine u prostornom i
drutvenom smislu. Ona su antipod ljupkim unificiranim predgraima srednjih
slojeva i luksusnim etvrtima najbogatijeg dijela drutva. To ukazuje na izrazitu
prostornu segregaciju stanovnika u gradovima, koja je odraz klasno-socijalne
podvojenosti u drutvu.
Jugoslavenski gradovi, osobito vei, susreu se sa svim ljudskim i prostornim
problemima to ih nosi suvremeni razvoj gradova, pa tako i s bespravnom izgra
dnjom.
Ovaj problem, s obzirom na svoje dimenzije i posljedice, predmet je vie
radova i sociolokih istraivanja provedenih u nekim naim gradovima Novom
Sadu, Beogradu, Splitu i Zagrebu.
Prostorne i drutvene dimenzije bespravne izgradnje ukazuju na sloenost
dubinu njenih uzroka. Urbanizacija, kao sloeni drutveni proces prostornog
demografskog rasta gradova, s jedne strane, i irenje urbanog naina ivota,
druge, tekla je u nas, a tee jo uvijek, uglavnom stihijski i neplanski. Sve su

i
i
s

* Ovaj je rad osvrt na rezultate i zakljuke istraivanja (Novi Sad, Beograd, Zagreb, Split).
Navodimo nekoliko studija: Socioloki presjek radnikog naselja Kozari Bok u Zagrebu, Zagreb
1968, Bespravna izgradnja, Urbanistiki zavod grada Zagreba, Zagreb 1974; Centar za sociologiju
sela grada i prostora IDIS-a, Zagreb 1975; Bespravna izgradnja 11 Novom Sadu, Urbanistiki zavod
Novi Sad, Novi Sad 1971; uro urovi: Bespravna stambena izgradnja jedna od karakteristika
urbanog razvoja Beograda, Sociologija, god. XII br. 34/1970.

106

se vie irili i bujali vei gradovi, a istinske tekovine gradskog ivota sporo su
dopirale na selo gdje se deavala brza deagrarizacija poljoprivrednog stanovnitva.
Koncentracija industrije uglavnom u vee gradske centre koja je traila radnu
snagu, inicirala je osobito poslije rata struju migranata sa sela u gradove. Do
lazak u grad seoskog stanovnitva znailo je za njih ne samo mogunost zapo
slenja nego i mogunost urbaniziranog naina ivota, tj. drugaijeg ivota od
seoskog i u atraktivnoj gradskoj aglomeraciji. Razumljivo da su doseljenici imali
i stambene aspiracije koje nije mogla zadovoljiti ni radna organizacija (uglavnom
industrija i graevinarstvo) niti grad.
Posljedice naglog, velikog i uglavnom stihijskog kretanja stanovnitva vrlo
brzo su se poele osjeati u veim gradovima. Na rubovima gradova, gdje ih nitko
nije oekivao ni elio, nicala su cijela naselja bespravno graene kue i be
spravni graditelji.
Ako pokuamo funkcionalno odrediti bespravnu izgradnju, onda je to oblik
individualne stambene izgradnje bez odgovarajuih propisanih dokumenata (gra
evinske dozvole) i na nedozvoljenu prostoru (namjenskom). Meutim, taj ne
dozvoljeni prostor bio je jedini mogui gdje je radnik-doseljenik, do juer seljak,
mogao sagraditi sebi i obitelji krov nad glavom. Odabiranje ove lokacije odraz
je prije svega ekonomskih mogunosti, bolje reeno nemogunosti doseljenika
da rijee jedno od svojih egzistencijalnih pitanja stan. Zemljita to ih grad
namjenjuje individualnoj stambenoj izgradnji i za koja daje graevinske dozvole
(ako postoji adekvatna zemljina politika i urbanistiki planovi) za nove su
stanovnike preskupa. Zato veina kri propise: gradi bez graevinske dozvole i
na nedozvoljenim prostorima. Parcele za gradnju kupuju se od privatnih vlasnika,
a pogaanjem dobivaju se jeftinije.
Naravno da kue na takvim povrinama, njihova veliina, kvalitet, oblik, broj
prostorija, ureenje dvorita, ovise o ekonomskim mogunostima njihovih gradi
telja. Divlja naselja ine arolik splet najveim dijelom prizemnih kua (od ko
jih su mnoge nedovrene), bez plana i racionalne logike gradnje. S prostornog
aspekta to je neracionalno koritenje gradskog zemljita, to vie to niu na po
vrinama koje nisu namijenjene samo stambenim sadrajima.
Mnoga ispitivanja utvrdila su da su problemi bespravne izgradnje mnogo vie
objektivne prirode, a znatno manje subjektivne elje bespravnih graditelja za
takvim nainom gradnje. Osnovni razlog zbog kojeg su se odluili na gradnju
bez dozvole jest nerjeeni stambeni problem: od radne organizacije nisu mogli
dobiti stan pa je to bio jedini nain da dou do njega. Zanimljivo je da ispitanici,
u miljenjima o tome tko bi im trebao pomoi u rjeavanju stambenog problema,
percipiraju radnu organizaciju kao odluujueg inioca. Meutim, ako radna orga
nizacija i rjeava stambene probleme svojih lanova, ovaj je dio populacije zadnji
na redu ili uope ne dolazi u obzir.
Bespravna gradnja naselja i njihovi itelji po mnogim su svojim obiljejima
homogeni. Prvo, po osnovnom socijalno-ekonomskom motivu za bespravnu izgra
dnju; drugo, po socijalno-profesionalnoj strukturi i socijalnom porijeklu stanov
nika. Bespravni graditelji u velikoj su veini migranti sa sela, nieg obrazovanja,
uglavnom radnikih zanimanja, te niih prihoda. Prema rezultatima veeg broja
istraivanja, 7090% to su KV, NKV, PKV i VKV radnici. To ukazuje da se u
naim gradovima ljudi po zanimanjima i visini prihoda koncentriraju na odre
enim lokalitetima. Uvjeti ivota za ove stanovnike jednaki su i prostorno i sa
drajno predgrae bez elementarne infrastrukture, (vodovoda, kanalizacije,
asfalta) i bez osnovnih drutvenih sadraja (djejih ustanova, kola, kulturnih
ustanova). Ovakvo stanovanje ne odgovara ni najosnovnijim urbanim standardima
ivota.
107

Zbog toga je zahtjev za komunalijama, kolom, djejim ustanovama, telefon

skom govornicom itd., otro izraen. To, naravno, dovodi do konfliktnih situacija
izmeu gradske uprave i bespravnih graditelja, jer su povrine na kojima su na
stanjeni, urbanistikim planovima namijenjene drugim sadrajima. Tako se kontakt
gradskih slubi s ilegalnim graditeljima iskazuje uglavnom u restriktivnim mje
rama kontrolom podruja i ruenjem objekata bez graevne dozvole.
Stanovnici divljih naselja nastoje legalizirati svoje stanovanje i svoje prisu
stvo u gradu gdje ive i rade. Oni su neadekvatno drutveno tretirani, odbaeni
od grada kao divlji, jer su prekrili njegove propise o koritenju prostora i di
sciplinu o izgradnji, a jo uvijek nisu prihvaeni kao ravnopravni graani. Njihov
zahtjev za legalizacijom stanovanja, ujedno je i tenja da se potvrde kao graani
grada, da se koriste svim pravima i svim dobrima to ih grad prua ostalima, a
njima ih, eto uskrauje.
Ova populacija ivi u socijalno deprivilegiranom poloaju, to ukazuje na ele
mente prostorne segregacije u naim gradovima koja nie na klasno-socijalnoj
osnovi. Ispitivanja su dokazala da postoji znaajna veza izmeu zone stanovanja
u gradu i naina izgradnje kua, izmeu zone i motiva za gradnju, izmeu zone
i
zanimanja, zone i mjesenih primanja. Razlike u socijalno-klasnoj strukturi
stanovnika u biti determiniraju i dostupnost urbanih tekovina. Tako se i u naim
gradovima razlikuju stambene etvrti nastanjene uglavnom stanovnicima radni
kih zanimanja, od onih gdje ive uglavnom slubenici ili slobodne profesije.
Zakljuujemo da su uzroci bespravne izgradnje mnogo iri nego to se to
na prvi pogled ini i da ih nije mogue rijeiti samo administrativnim mjerama.
Oni proizlaze i iz globalnih drutvenih procesa i iz razvoja gradova kao jedne od
osnovnih drutveno-prostornih organizacija ivota danas. Mogli bismo ih sistema
tizirati u:
a) Ope drutvene probleme:

migratorna kretanja stanovnitva (industrijalizacija, koncentracija),

problemi regionalnog razvoja (regionalni planovi),
loa prometna povezanost s graviticionim podrujima regije,
pomanjakanje odgovarajue politike u poljoprivredi i drugim djelatnosti
ma u regiji,
neadekvatnost zakonskih propisa u odnosu na vlasnitvo i promet zemljom.
b) Probleme na nivou grada:
neadekvatna zemljina politika (otkup zemljita, neadekvatne granice po
druja nacionalizacije, dozvoljena izgradnji na poljoprivrednom zemljitu),
neadekvatna politika izgradnje grada (skupa graevinska operativa dru
tvenog sektora, sistem licitacije),
deficitaran opseg stambene izgradnje za prihvaanjc migratornog stanovni
tva,
sistem financiranja i kreditiranja stambene izgradnje,
slabosti upravnih slubi (dugotrajan postupak dobivanja graevinske do
zvole, neefikasno praenje izgradnje) i
nedostatak i nerealnost urbanistikih planova.

Poto su se bespravna naselja duboko ukorijenila u tlo grada, njihovo je

preseljenje i ruenje gotovo nemogue, prije svega zbog financijskih razloga. Nji
hovi stanovnici, uz vlastito sufinanciranje, postepeno uspjevaju izboriti neka nu
na sredstva za ivot (vodovod, kanalizacija, asfalt, itd.), pa se ta naselja uglavnom
saniraju, i poneto rekonstruiraju.
108

Viestruke drutvene mjere za spreavanje bespravne stambene izgradnje, tj.

reguliranje opedrutvenih odnosa u pogledu regionalnog razvoja koji bi smanji
li migratorna kretanja i otklonili pritisak iz sela u grad, s jedne strane, te bolje
i
adekvatnije planirali prostor grada, i dugoronu politiku stambene izgradnje
s druge, znaile bi uklanjanje i drutvenih uzroka koji je izazivaju. U biti, to
znai da urbanizacija treba prekoraiti granice grada, i svoje istinske tekovine
unijeti u regiju i u ostala ruralna naselja.

Nataa Lonar-Buti
SOME ASPECTS OF OUTLAWED HOUSING CONSTRUCTION
(Summary)
Outlawed housing construction is a phenomenon accompaning the process
of urbanization and industrialization. Big towns, concentrating economic, political
and cultural functions in themselves, attract masses of rural migrants. Niteher
the town nor a working organization are able to satisfy the housing aspirations
of migrants, so they determine to solve their housing problem illegally. They
build houses at the outskirts of towns without a working permit, and in the area
assigned for other purposes. In such colonies, even the minimal conditions of urban
way of dwelling are not satisfied.
Population of the outlawed builders is homogeneous for a series of their chara
cteristics: for a basic motive leading to the outlawed housing construction, for the
socially-professional structure and social origin, for a typical way of building the
houses and for their quality, for the basic conditions of living. Concentrating of
people of specific occupations and with a specific amount of income at certain
aereas in our towns, points at the elements of spacial segregation that reflects
class-social strata of the society.
Reasons for the outlawed housing construction can be found both in the
global social processes (onesidedness of urbanization) as weil as in an unadequate
policy in developing and planning of towns. Outlawed housing construction
cannot be solved by means of negative steps (pulling down, administrative control),
but by regulating the general social relations that will lessen the migratory mo
vement and pressure on towns.
Translated by Biserka Cesarec

109