5.

.. i-i3
Martinez

Marzoa,

autor

de

De la revolucin (publicado en
Comunicacin),

incorprase

con iste texto os autores que

reivindican o idioma galego co
mo lingoa na que se espresa so
bre todos os temas da nosa vida
colectiva.
Ensaios Marxistas, na mes
ma temtica que De la revolu

cin>>, unha aportacin funda

mental no campo do marxismo.
Especial relevancia, si cabe den
tro dos ensaios, o apartado
. adicado problema nacin e
autodeterminacin nacional no
que

Martfnez

Marzoa,

aporta

unha nova visin sobor cta inter

dependencia do concepto na
cin e a existencia dun determi
nado proxecto polftico.

'(1)

(/)
a:
<(

><

(/)
o

(/)
z

<i

Edificio

Med i ibdiodia, n.o 1, a. o

As lagoas.

,C!!I!!l.. A Corua.

C.

UNIVERSIDAD COMPLUTENSE

1 1111111 1111 5314

11 111 11111 16147
1 1 1 1 1 1 1681 1 1 1 1 1 1 1 1

14/.

'l.Z.(OLt)

MAR.
F oT

'

INSJ\I()S !li\llXIS'I'i\S

F. MARTINEZ MARZOA

____.

edicinl
do ruei ro

F. MARTINEZ MARZOA

1 g3J3 ,

Martlnez Marzoa.

Da presente edicin Edlcina do Ruelro.

F.

Dep. Legal: C - 203 - 1978

I.S.B.N. S.-85220-11-o
Offset La Voz de Galk:le. S. AA

Capa: Equipo Rueiro

PROLOGO
Os ensaios incluidos neste volume complementan dun cer
to xeito a serie dos que constituiron o libro KDe la revolucin 1.
Foron escritos entre Abril e Xul/o de 1977, e, coa sa indepen
dencia formal, teen, non obstante, un nexo interno, non sendo
accidental o orde en que van colocados.
Dada esta continuidade entre dous libros, podo poer
lector en antecedentes deste referlndome a xuicios verquidos so
bre do anterior.
Aquel libro foi chatado dende varios lados de Kterico e
teorizante. O de Kterico unha loubanza (se cadra excesiva)
que moi poucos escritos actuais de filiacin marxista merecen, e
qus dsberlin merecer moitos e moi duros se o marxismo ha ser
algo substancialmente distinto dunha etiqueta que n se apropia
sen compromisos. En canto de KteorizanteJI, se e adra quere de
cir que non determina decisins ou actitudes prlicticas; o cal
rotundamente falso. O que non aporta recetas, porque nin po
de, nin quere, nin falla que fai. Reformismos, ha/nos xa de maltas

1
1
1

castes, dende os que teen a receta pra na/va-la economla na

clona/JI at os que teen a receta da Kloita armada.
Tamn se dixo, en relacin co De la revolucin, que era
algo as/ coma un voleo o feto de que mn profesor de filosofla de
talante fenomenolgico heideggeriano aparecese ahora con
causas marxistas. A resposta mstrase de seu se o comentador
ten a ben ler con certo detenemento aquel mesmo libro, en espe
cial os ensaios terceiro e quinto, as/ coma o libro presente, espeMadrid, 1976. Comunicacin.

ca/mente o seu derradeiro ensaio. Supoendo que non sexa res

posta decir que o autor xa andaba en causas marxistas" coma
dez anos antes de escribir a/gns libros dese talante fenome
nolgico heideggeriano" no que, por suposto, pensa seguir exer
cendo.
Novedade de:;te libro verbo do anterior o estar escrito en
galego. Eso non corresponde a ningunha diferencia temtica;
simplemente, algunha vez tia que chegar e chegou agora. O au

tor opina que a reivindicacin do idioma galego coma lingue na

cional pasa necesariamente por escribir nesa lingua sobre todo
tipo de temas, e non especialmente sobre os de inters local.
Outra cuestirJ a do modelo de linguaxe adoptado. A rei
vindicacin que vello de mencionar implica un esforzo en pro/ da
fidelidade estructura da lingue. En canto s variantes de tala,
se ben o poeta, o novelista ou o autor dramtico teen o derelto
de considerar soberana a sa intencin art/stica, claro que no
ensaio, no peridico, no libro de texto e mesmo no panfleto, de
be incorporarse unna norma. Que as/ se faga depende tanto da
boa vontade de tochs coma de que haxa quen pra elaborar unha

Sobre o captulo
priiDelro
de ecO Capital,,

normativa intelixeme. At agora non se pode decir que a lingua

galega acadase un/Ja normalizacin interna. Debo reconoce-la
benfc
i a influencia rue sobre o meu galego exerceron as xuntan
zas de escritores e fngistas convocadas durante o curso pasado
polo Instituto da L'ngua Galega da Universidade de Santiago,
ben que a normativ al/ elaborada a/nda non pblica, e mesmo

ele contn apaos en espera de millar tempo pra decidir mis en

firme. O periodo dt experimentacin alnda non est pechado,

pro eu non me con:idero quen pra adiantar dun xeito Individual

Iniciativas radicals, tlnda que nalgunhas cuestlns opine que se
ter de chegar a ees.
Vigo, Setembro de 1977

10

Os tres comenzos marxianos da anlise da cmercancfa

(Zur Kritik der politischen Oekonomie, Das Kapital 1 . edicin e

Das Kapita/ 2. edicin) prodcense coa mesma frase:

A riqueza das sociedades nas que impera o modo

capitalista de producin aparece coma un enorme xun

to de mercancias, e a mercancia coma a sa forma ele
mental.
Resulta notbel, primeiramente, que Marx non s ampre
gua ocasionalmente, senn que acui'\e e repita unha frase da que
subxecto un trmino absolutamente non definido, o trmino
riqueza. Tal feto autoriza a non contentrmonos coa compren
sin vaga, Instintiva e popular do tal trmino. Ou, millar, pode
mos tomar esa comprensin coma o punto de partida.
Riqueza aquelo que ese ten en canto que n crlco.
Rico aquel que ten. Riqueza , pois, o que ese ten, o que
chal. 0 que hal 10 que , o ente.

O conocedor de manuais de economla marxista apresura

rse a obxectamos que non asl, porque a mercancla, pra Marx,
produto do traballo humano, e non todo ente (por exemplo:
non o ar que respiramos, como o propio Marx dir) produto de
traballo humano. Pro non adiantmo-los acontecementos. Marx
non fai entrar eso de produto de traballo nunha definicin pre
via de mercancla; semente di que mercanclas son aquelo do
que est constituida a riqueza das sociedades nas que Impera o
modo capitalista de producin. O de cproduto de traballo huma
no vir unhas pxinas mis adiante, dentro da anlise, e xa vere13

mos cmo e por qu. De momento trtase de ca riqueza, ou se

xa: de co que hai.
En grego clsico, criqueza neste mesmo sanso (por exem
plo: os bens, a fortuna) dise ousla. E, na literatura filosfica gre
ga, as( coma nalgunha que non filosfica, esta palabra designa
o cser. En Aristteles, ous/a aquelo co que se responde pre
gunta e qu ?. A esa pregunta podemos responder con Bsto

(por exemplo: esta casa, este cabalo) ou con c tal cousa (por
exemplo: casa, cabalo); o primelro chmao Aristteles ousla
primeira; o segundo cousla segunda.
Con esto, cicais algn tipo de lectores considere que xa es
tou metendo a Marx nese mundo neboento da ontoloxla, que
eles nin entanden nln desexan enender. En efecto, estou tratan
do de comprender a Marx dentro da historia da filosofla. que
pertenece dun xelto certamente especial. pro, polo mesmo,
esencial.
Por outra parte, eses meamos lectores ou outros poden
pensar de contado que o cdoble (que non tal) senso de ousla,
asl coma a nosa interpretacin de riqueza, poderlan significar
que o ente en canto tal entendido en relacin con posesin,
propiedade, etc. Secomasl, es seria derramalo todo cunha Inter
pretacin precipitada. Esa posesin e cpropledade non ten
ningn senso previo do que se poida botar man; o senso que ha
xa ter s6 se determinar segundo qu signifique o ter, chaber

e cseD, co que se ten. co que hai. ca riqueza. co ente.

Noutras palabras: Marx propnse, no comenzo da sa obra

filosfica fundamental. a cuestin dunha ontoloxla, pro sta
dun carcter determinado, porque Marx fala da riqueza cdas so
ciedades nas que impera o modo capitalista de producin. Oe
temonos un pouco nesto.

en sabido que

Marx considera unha csociedade com

o ctodo estructural de cartas crelacins de producint, de xelto

que cs dentro de$8 todo... pode... cada causa ser en xeral algo.
1

14

Por outra parte, xa se pretendeu demostrar 2 que a tarefa fi-

F. Mlll11nez Menoe. Hlltom de le fllo<llll, Mldrid, 1973;

meamo, De ,. re110iucln; Medrld, 1 976;

IP pp.

16-29

t.

11.

losfica de Marx a anlise do modo en que as causas son no

mbito da csociedade moderna; noutras palabras: que Marx non
pretende expr cleiu do desenvolvemento de sociedades en

xeral (nin ere que tal pretensin puidese ter sanso), senn poer
de manifesto ca lei econmica de movemento da sociedade mo
derna; o cal non constite propiamente unha limitacin. dentr

da historia, do obxecto da investigacin, porque non hai ca histo

ria suprahistricamente considerada, senn que a autncia

comprensin histrica consiste en asum-la nosa propia historia,

e, polo tanto, o que Marx ten que decir da csociedade antiga ou
da casitica ou da feudal est dentro da sa anlise da socie

dade presente e asume conscientemente o carcter que esa an

lise lle marca.

O que agora pode cicais ser considerado chocante qu4J
esa ontoloxla da que talamos non se atopa no campo da cideolo
xla, senn no daquelo que se chama a cbase econmica. Cal

quera marxista de manual esperarla que, se se trata da ontoloxla

da sociedade moderna, eso apareza coma un elemento do im
ponente edificio montado encol da base econmica Se o

marxista en cuestin , ademais, instruido en filosofla, esperar

que a ontoloxla sexa non s6 un elemento, entre outros, da cideo
loxla. senn a ralz de toda ela. Pro nin saquera simplemente

asl. A cuestin de en qu consiste ser no mbito da sociedade

moderna coincide, en trminos marxistas. coa anlise da cbase
econmica. coa manifestacin da clei econmica de movemen

to da sociedade moderna. O que nese mbito, a riqueza da

mar
sociedade moderna. caparece coma un enorme xunto de
propia
A
al.
element
forma
sa
a
canelas, e a mercancla coma

definicin do mbito a ontoloxla, porque a anlise da mercan

cons
era o principio desencadeante e rector de todo o proceso
trutivo polo que se chega a senta-la relacin capltalista-obreiro e,
capitaliscon ela, todo o mis visfbel da estructura da sociedade
ta.

Cando se fala de cas relaclns de producin capitalistaSJ,

pretendendo facelo en trminos marxistas, non procedente si

p. 364

tuarse de entrada na relacin empresarlo-obreiro, e esto non s

porque esa relacin non definlbel sen dar por supostos os con-

16

ceptos daquela anlise, senn por moito mis, a saber: porque as

categorias econmicas (incluida a propia relacin empresario
obreiro) xorden da anlise da mercancia. Noutras palabras: o li
bro primeiro de Das Kapital a exposicin de cmo unha socie
dade da que ca riqueza un enorme xunto de mercanclas ten de
ser unha sociecade na que hai capitalista e obreiro e salario e
plusvalla. Nesta construcin dse (ou pdese dar) lugar a unha
serie de conceptos intermedios, de finalidade e funcin precisa
mente construtiva, que non hai que interpretar en absoluto coma
expresin de retlidades histricas; do mesmo xeito, a serie de
momentos da artlise da mercancla non representa en absoluto
momentos da hstoria, anque algns deles poidan ser ilustrados
accidentalmente por referencia a faltos histricos. O proceder de

Zur Kritik der po/itischen Oekonomie, temos, primeiramente, a

versin definitiva desa mesma obra; logo. o capitulo l. apartado
primeiro 4. da primeira edicin de Das Kapital; a continuacin o
apndice A forma de valor, aparecido coa dita primeira edicin;
e, por fin, a refundicin dos dous ltimos textos nn, que pasa a

se-Jo capitulo primeiro da segunda edicin da obra. A primeira

causa que chama a atencin en todo esto que os momentos do
proceso discursivo, asi coma as dependencias entre eles, o pro
ceso mesmo, permanecen constantes dunha versin a outra, e
adquiren unha presencia cada vez mis nidia. Esto demostra
das causas: primeira, que eses momentos e ese detalle do pro
ceso discursivo son o esencial, o verdadeiro contido, e non a for
ma de exposicin; e, segunda, que Marx consideraba esa parte

Marx non histco-xentlco, senn construtivo.

da sa obra coma algo sumamente importante, algo no que de

foi rpidamente Incluida na rbita dunha carta disciplina chama..

derradeira versin, a que aparece na segunda e posteriores edi

De feito, Olls Kapita/, obra filosfica fundamental de Marx,

da ceconomfa; ; decir: o seu contido foi interpretativamente re

mitido a resposus tipo de cuestlna que se plantexan dentro

desa disciplina, pr cal o capitulo primeiro de O Caphal resulta

notbelmente incmodo polo seu mesmo tipo de discurso. Dlxe

mos que a anlise da mercancla non s6 est suposta na teorla da

producln capitalista, senn que, afnda mis, esta teorla xorde

daquela anlise . Pols ben, o primeiro xeralmente reconocido;

case tdolos ex!)ositores da cteorla econmica de Marx ante

bla esixirse unha extremada claridade e precisin. E, en efecto, a

cins, amais de se-lo mis importante da obra, e tamn o millar
construido; cpedagxico no millar senso desta palabra. Cada
artellamento do proceso, asf coma a ensembraxe de todos eles,
raquera a meirande atencin.
Sen que a cconstrucin do capitulo que nos ocupa resulte
rexeitada, nin se deixe de poder constata-la sa influencia, no
Tratado de economfa marxista de E. Mandel, por mor do xeito
de exposicin que este libro adopta con xustificacin discutfbel,

pol'\en unha exp()sicln mis ou menos pragmtica da teorla do

os elementos conceptuais da anlise marxiana da mercancla pa

capitalista. O segundo, en troques, non asumido, que eu 88iba,

dos tongo e o ancho da historia da humanidade. As categorias

valor-traballo, lndspensbel pra entende-la nocin da plusvalla

por

ningunha

xposicln

global

existente

do

pensamento

econmico de arx; ningu6n fai xurdi-lo conceptos de capital

e traballo asalariado da propia anlise da mercancla. Citamos a
continuacin algn exemplo.

M. Dobb, no seu libro cEconomla polftlca e capitalismo,

menciona co tan mal construido capitulo prlmeiro de O CtJpital

3. Sorprendente afirmacin, porque Marx cconstrufu ese capitu

lo polo menos catro veces. Se deixamos aparte os borradores de

3

16

M. Oobb, Economl olltlc

cpltMIIIITio, trlld. cat., Mblco.

1946; p. 16.

recen traducidos a realidade histrico-empirica e coma esparexi

econmicas (nas que Marx expresa a clei de movemento da so
ciedade modema) aparecen no libro de Mandel coma contrac
cin, a determinadas circunstancias histricas, de cartas supra
categorlas aplicbeis a unha escala mis amplia. Asf, Mandel
manexa con frecuencia o concepto de cunha sociedade baseada
na producin simple de mercancfas dun xeito realmente des
criptivo, cando ese concepto non en Marx outra causa ca un
momento posfbel no proceso de construcin ideal no que, preci-

Na primelra edicin cham6banae ccapltulou o que logo .on qecclnu.

17

r
1

samanta, da determinacin do ente coma mercancla sguense

tdalas categorlas esenciais da sociedade moderna, demostrn
dose asi que unha sociedade na que os bens en xeral son rner
canclas non pode ser outra c sociedade capitalista, e que,
polo tanto, non hai csociedade baseada na producln simple de
mercanclas. O que sucede nasas sociedades s que se refere

Mandel que s a producin de mercanclas csimple acada un

ha extensin considerbel, pro, polo mesmo, a producin de

mercancias non pode se-la base desas sociedades. Outra conse

cuencia deste mesmo xeito de proceder , por exemplo, que a
plusvala capitalista apareza coma un caso partlular do fenme
no mis xeral da asuncin da forza de traballo humana coma
mercancla; asl: cA plusvalfa producida polo escravo... representa

a diferencia entre o valor das mercancfas que produce... e os

gastos de producin desas mercanaD , elc. Pola nosa parte,

dirfamos que, afnda que a venda de produtos do traballo escravo
chege a producirse

en escala considerbel, segue en p que,

esencialmene e por definicin, o escravo non produtor

de

mercancfas, e que, polo tanto, tampouco pr()d1..1c e cplusval( en

ningn senso que a estfi palabra polda "'"'elle pcutlr d.' teorfa

o tlpr-lraballo na so forma marxlana. ffO ptrece non sr as!

pra Mandel, porque el. na rnesma 111\a metodola que at(l ei

canela a cantidade doutra mercancla pola que (ou as cantida

des, respectivamente, doutras mercanclas polas que) se cambia
unha cantidade dada da mercancla primeira; sobre esto taremos
ocasin de volver neste mesmo ensaio. Neste punto, sucede que
Mandel non toma en consideracin algo que no capitulo primeiro
de O Capital est insistentemente afincado: a distincin entre-o
cvalor de cambio (coma a dorma de valor) e o cvalor (coma a
csubstancia de valor), asl coma a cuidada dialctica marxiana de
ca forma de valor. Froito desta non consideracin o xeito des
criptivo e un pouco vulgarizante que usa Mandel pra introducir
na sa exposicin a forma de dieiro, que, en Marx, precisa
mente o resultado da dita dialctica. Finalmente, o feito de que

os momentos do discurso construtivo marxiano, na medida tJ

que aparecen, aparezan baixo a forma de situacins histrica,
precapitalistas dadas, d p a que amido o paso dun momen\()
a outro se presente coma introducin narrativa dunha circun
tancia nova; esto particularmente notbel cando da simple cir:

culacin de mercanclas proceso 0-M-D' se pasa asumindo qu

a socieqade en cuestin centra en contacto cunha civilizacin C()
mercial mis avpnzada 7 (de nde sae sta?).

Mandel semella estar defendendo este xeito de proceder

alude 6 segulnte prrafo de Marx:

cano

qul em<>s notar, deriva tarnll!l a citada teprfa do valor da consi

1'
1

q.,ra.cin "'ral de q4e tQ<fa sociedaq,. na que existe u11ha divlain

cEn todo caso, o xeito da exposicin debe formal

do traball<> relativamente complel.ta veae ni necesida"' de madi

lo tempQ dtt traballo Jdicado a cada labor, e, dado quo o cambio

x,raliJado s aPtrece unha vez acad;do este eJtadio de desen

mente distinguirse do xeito da investigacin. A investi:

tempo de traballo necesario pra producllau cs. Tese, esta ltima,

nexo interno. 56 despois de cumprido este traballo, po

gaci(>n ten de apropiarse o material en detalle, analiza

volvemento, co valor de cambio das mercancfas mldese polo

las sas diversas formas de evolucin e rastrexa-lo seu

que, en ausencia de prttcisins suficientes nalgunha outra parte

real. Se esto se logra e a vida do material se expresa

da obra, resulta tamn equivoca en canto que. dito mis correc

idealmente, pode producirse a aparencia de estar n a

de ser correspondentemente exposto o movemento

tratar cunha construcin a priori a.

tamente, aqueJo polo que se mide o valor de cambio dunha mar-

6
6

18

E. Mendel. Trtado d. .conoml mancllf. tred. at., Mblco. 1969; T. 1. p. 8 1

Id., p. 60

Id., p.

Os

76

Kapitl.

Oietz,

t.

l.

p.

27

19

No mesmo senso pode citarse tamn o seguinte texto:

0 concreto concreto porque a com-prensin de
moitas determinacins, polo tanto unidade do mltiple.
De ahl que apareza no pensar coma proceso de com
prensin, coma resultado, non coma punto de partida,
anque o verdadeiro punto de partida e, polo mesmo,
tamn o punto de partida da intuicin e da representa
cin. No primeiro camino, a representacin plena foi
sublimada en determinacin abstracta; no segundo, as
determinacin& abstractas conducen reproducin do

concreto no camino do pensar 9.

Pois ben, o abstracto do que tala eiqul Marx non pode se
lo no senso empirista da palabra, porque antn, por definicin.
nun orde racional-construtivo, seria precisamente posterior e
mis complexo c6 concreto, xa que precederla da composicin
comparacin de moitos concretos. Polo tanto. no sanso en que

Marx manexa eiqul a palabr!l abstracto, unha determinacin

non cmis abstracta porque se aplique propiamente a unha di
versidade maior de situacins; eso a mala abstraccin, a abs
traccin arbitraria, fortuita. O abstracto, por contra, eiqul o ver
dadeiramente cmis simple e anterior; oquelo q1,1e entra co

Primeiro paso
Marx comenza sentando o cser non problematizado, inme
diato, o ser cvulgar ou prosaico ou natural da cousa; aquel
sanso de cser no que non hai mencin das condicins, da cons:.
titucin do mbito dentro do cal pode algo en xeral ser algo. O
que, en trminos heguelianos, chamarlamo-lo ser da conciencia
natural. A cousa coma cousa, alnda non coma mercancla, esto
: a Inda sen mencin expresa do sistema de condicins ontolxl
cas. O ccorpo da mercanclat. As cousas coma o simple ccontido
material de ca riqueza.
Non obstante, poder observarse que, xa na maneira en
que Marx asume este ser, hai (s que non expresamente asumi
das) determinacin& das que a base vai ser posta de manifesto
na averiguacin ontolxica que segue. O circulo non vicioso. O
filsofo busca pr de manifesto expresamente aquelo polo cal
est xa determinado; neste senso a filosofla sempre ccircular.
Primeiramente deixemos constancia de cls son esas determina
cins s que a investigacin haber volver logo pra fundament(l.
las expresamente:
a) A cousa ccousa til. esto : as sas cpropiedades en

ma elemento constitutivo, que est suposto coma algo alnda

tndense coma posibilidade de satisfacer necesidades hurna

non desenvolvido e que ha ser desenvolvido, nesa xnese

b) A COUfa est determinada cualitativa e cuantitativamen

te, decir: sempre tal cantidade de tal cousa. Obsrvese qu,
esto non 6 en absoh.ato obvio, ou, cando menos, non o foi sem

,raclonal-construtiva (non histrico-evolutiva) que permite ver

axeitadamente o concreto mesmo, cexprettar idealmente a vida

do material. Esta xnese o que Marx realiza en Das Kapita/, e

de xeito especialmente transparente nas sas das primeirs

seccins.

Segundo queda dlto, Marx trata de pr de manifesto en

nau dalgunha lndole.

pre; tn suposto ontolxico tlpicamente moderno, da csocieda

de moderna (pocht verse a sa fundamentacin na cCrftic(l da

R!lzn puru).

qu consiste o ser das cousas nun determinado mbito e, polo

. Do mesmo xeito que aparecen estas das notas (por asf

tanto, a constitucin dese mbito mesmo. O mbito o que cha

decir: anticipadas), aparece tamn xa a palabra cvalor, posto

mftmos csociedade moderna.

que a cousa designada coma cvalor de uso.

Segundo paso
K. Mrx.

ElnM/tunfl.

En MMX

Etlfl_,l

Wri. DleU. t. XIII,

p.

832.

A determinatez cualitativa e cuantitativa est requerida por

canto a cousa material, corprea, o csoporte material de carta

condicin que configura o ser dela no mbito de que nos ocupa

mos;

sta condicin o carcter (que a cousa ten) de Valor de

cambio.

En efecto, a relacin de cambio consiste, primeiramente

n que das cousas distintas (o cal supn a determinatez cualita

tlva da cousa material) se cambian a unha pola outra en determi

nadas propor ins (o cal presupn a determinatez cuantitativa da

cousa matenal). Sen ter determinatez cualitativa e cuantitativa

coma va ores de uso, tampouco poderlan as cousas ser valores

de ca

b1o. E, non obstante, irnos ver que 0 valor-de-cambio a

negacin do valor-de-uso, que a mercancla algo conflictivo.

(

o sucesivo escribiremos xA ou y8 coma abreviacin de

a cant1dade x da mercancla A ou ca cantidade y da mercancla

;esto : a letra minscula designar a determinacin cuantita

tiva e a maiscula a determinacin cualitativa).

O va or de cambio presntasenos en primeiro lugar coma

unha relac1n cuantitativa, que, ademais, varia constantemente
segundo o tempo e o lugar; a saber: ca proporcin na que valores

us du tipo se cambian contra valores de uso doutro tipo. A

nme1ra VIsta , pois, algo continxente e puramente relativo. Pro
1mos ver q e esta aparencia se troca no seu contrario mediante a

.
cons1derac1n seguinte:

Na relacin de cambio, no valor de cambio da mercancla

xA, alnda que sta se cambie de feto por y8, est impllcito que

tam n poderla en principio cambiarse por algunha cantidade de

termm da (s unha) de cada unha das demais clases de mercan

clas, digamos: por zC, por vD, etc.

decir: que toda mercancla

ten unha pluralidade indefinida de valores de cambio. Pluralidade

que non obstante, non tal, xa que nela est, pola sa parte, im
:
p lclto qu , en tal caso, y8, zC, vD, etc., en canto valores de cam

bio, son mtercambibeis, interequivalentes.

De onde se segue que os diferentes valores de cambio
.
vlidos dunha mesma mercancla expresan todos eles algunha

o tra cousa que a mesma pra todos eles. E. decirmos esto, xa

dlxemos qu

o valor de cambio s o modo de expresin, a for

ma de manifestacin, dalgn contido que debe ser distinguido

desa mesma forma ou cexpresin.

Terceiro paso

qu ese ccon
erior coa cuestin de
Pechmo-lo paso ant
forma de valor de
to, se agacha tras da
tido que, dalgn xei
te consideracin:
s agora coa seguin
cambio. Comenzamo
ha i sempre un x e
as caisquera, A e 8,
Dadas das mercancl
yB.
, xA
to valores de cambio
un y tais que, en can
n existe
com
o
alg
aldade que un
o significado desta igu
en xA ca
de
tida
sma can
precisamente na me
asemade en A e 8, e
e
terceiro. Est terceiro
dous son iguais a un
en yB. Que mbolos
pouco pode ser nin
dos dous dados. Tam
non pode ser ningn
porque na igualdade
a, coma C, D ou E,
gunha outra mercancl
n
incluido que exista
punto de partida est
que tomamos coma
cti
spe
.,re
etc
E,
C, D,
amos z, v, r, etc.) de
tamn cantidades (po
eiro ou segundo
prim
lo
seda
vD, rE, poi
vamente, tais que zC,
de cambio, que as
. O carcter de valor
membro da igualdade
squera mercanclas
nifesta, pois, que cai
mercanclas taen, ma
bio, a algo comn,
canto valores de cam
distintas redcense, en
erminadas.
coma cantidades det
do cal se manifestan
dade corprea,
e ser ningunha propie
Esto comn non pod
o: xeomtrica, qulmi
so ampllsimo (incluid
senslbel, flsica en san
, segundo o punto
propiedades deste tipo
ca, etc.) En efecto, as
cousa coma va
riguacin, pertenecen
de partida de toda a ave
todo aquelo que re
to, son precisamente
lor de uso, e, polo tan
todo valor de uso
n de cambio, na que
sulta negado na relaci
determine a adecuaplemente con que se
igual a todo outro sim
a.
da proporcin cuantitativ
real, da cousa,
a propiedade senslbel,
tod
Orabn, negada
vez en Das Kapital
e aparece por primeira
qu resta? Eiqul ond
e cartas precisins.
traballo, que requer
a nocin cproduto do
ie de cousas
certo que hai unha ser
En primeiro lugar,
vimos, que non son
efectivamente nos ser
reaiS, cousas das que
normalmente (e at
ningn, por exemplo:
produtos de traballo
mente unha cues
ple
mos. Pro esto sim
agora) o ar que respira
al suposto filosfico
se opn fundament
tin de fetos, que non
do ente aparece co
almente, a totalidade
de Marx de que, esenci
lo. O feto de que, nun
mediacin polo trabal
ma o mbito dunha
=

23
22

intre histrico dado, o home mantea alnda coa natureza cartas

relacins alnda-non-mediadas non quera decir que esas rela
cins non haxan ser mediadas ou non poidan seto.
Pro, en segundo lugar, esta nocin do traballo e do ente co
ma produto do traballo alnda non nos d o especifico dese traba
llo que mentamos decirmos que, negada toda propiedade sen
slbel ou material, resta nas mercanclas a sa condicin de pro
dutos de traballo; non nos d o carcter especifico que o traballo
ha ter coma traballo-produtor-de-mercanclas ou traballo-na
sociedade-moderna. En efecto, o traballo determinado (polo
seu fin, obxecto, medios, pericia) tal como determinado 0 pro
duto a que d lugar; as das determinacins son, en realidade,
unha soa. Logo, se decimos que a mercancla segue sendo produ
to de traballo unha vez negadas tdalas sas propiedades sensl
beis, claro que o traballo do que agora talamos o traballo des
provisto de todo carcter concreto. Asl como xa non nin tea,
nin traxe, nin armario, tampouco nin o traballo do tecedor, nin
o do xastre, nin o do carpinteiro, nin o deste suxeto ou daquelou

tro, ou sexa: todos eses traballos considerados coma unha soa

cousa, da que s hai cantidades diversas, coma gasto dunha ni
ca forza de traballo humana en xeral, coma traballo humano
igual ou traballo abstractamente humano. Este traballo, en
canto cantidade do mesmo callada ou cristalizada nunha
mercancla, o valor, e as mercanclas en canto cristais ou ca
lloS de traballo abstractamente humano son valores. O valor o
contido ou a substancia da que forma de manifestacin
ou modo de expresin o valor de cambio.
O traballo, coma mediacin, unha constante separacin e
superacin de momentos. Esto o tempo. O tempo do traballo
concreto nin saquera un continuo descualificado no que non
poida haber outra cousa ca llmites indiferentes. Pro, coa consti
tucin dun traballo igual, constitese un tempo nico e tamn

igual, do cal todo tempo simplemente unha cantldade determi

nada. As cantidades de traballo igual son cantidades dese tem
po; o traballo nico igual mldese en horas-home.

Naturalmente, a reducin do traballo a traballo humano

igual significa que xa non pode tratarse do traballo que hai en es24

l en
e cnto traballo hai e n xera
t a chaqueta, senn d

unha cha

da
la existe s coma un exemplar
queta coma esta. A mercanc
com..:
mente repetlbel. Oeste xeito
sa clase, coma indefinida
da
do ente coma mercancla esixe
prendemos cmo a asuncin
i ...
cual
n
aci
rmin
dete
e
cousa a dobl
propia realidade material da
pe
a
enci
pres
na
ada anticipada
tativa e cuantitativa que xa apar
a valor de uso.
com
a
cous
destre, prefilosfica, da
a de valor, a negacin
form
o
O valor de cambio, en cant
eterminado da cousa; a ne
da materialidade concreta, do ser-d
acin en sanso hegueliano: o
gacin do valor de uso. Pro neg
canto aquelo-que--negado. En
valor-de-uso conservado en
in de cambio, presupn (como
efecto, a forma de valor, a relac
material. o valor de uso de cada
xa foi exposto) a determinatez
negndoo.
cousa, pro presupono precisamente
ancla mostra o mesmo
Este carcter conflictivo de merc
conflicto no traballo mesmo:
que produce mercanclas.
Se talamos do traballo coma algo
os:
antn necesariamente ent.:ndem
e real (logo: determinaO traballo coma unha actividad
a)
resultados);
da polo seu fin, obxecto, medios.
que o xunto a riAs mercanclas coma cousas, das
b)
queza.

decir: as

o traballo comercanclas coma valores de uso,

o traballo a fonte de
ma traballo til. Por esto falsa a tese
producidas polo traballo non
toda riqueza, porque as causas
a cosa ca transforma-la materia
manan del; o traballo non fai outr
ri
poemos Valor no canto de
natu ral. Orabn, se, nasa tese,
te correspondente, pasamos a
quez a e, de maneira presuntamen

allo humano igual, entn a tese

entender traballo coma trab
c
estru
ma
mes
sa
na
n
do. sen
errnea non s6 no seu significa
i
allo humano igual non activ
trab
o
to,
efec
En
.
tura sintctica
o
va
e
;
uza
decirse que cprod
dade real nlngunha, nln del pode
ningunha, nada que poida aer
erial
lor tampouco real idade mat
que o valor traballo humano
producido. A tese correcta seria
cal
r sempre o valor de tal ou
igua l. Pro, asemade, ese valo

stan
Sub
a
tlte
igual (que cons
mercancla. O traballo humano
de
r
valo
o

a de valor que
cia de valor en oposicin form
26

cambio) non se di en estado fluido, senn sempre cristalizado en

cantidades deterrrninadas. Polo mesmo. o simple feito de que o
valor sexa traballco humano igual non d valor realidade nin
gunha, nin materiial nin social.
Materialmen1te, o valor non aparece en ningn xeito, pois
non ningn car{{cter real das cousas. Socialmente, aparece,

tacin do traballo abstracto. ou, o que o mesmo, facendo que o

valor tome pra (x)A a figura de (y)B. Mediante este rodeo, a mer

cancia (x)A ponse ela mesma coma mero valor, prse coma
igual a (y)B.
A insuficiencia da forma simple de valor (o feto de que a_
cQusa evaluada quede incluida nunha relacin de cambio con s

pro s na forma de certa relacin social que se d entre unhas e

unha cousa) reside na sa mesma contradicin interna, a saber:

outras cousas materiais, relacin que chamamos cvalor de

en que sexa valor de uso o que aparece coma manifestacin do

cambio. Sabemos qu a substancia de valor, pro esa subs

seu contrario (esto : do valor). traballo concreto o que aparece

tancia non se d en si;o cmodo de expresin, a forma de ma

coma manifestacin do seu contrario (esto : do traballo abstrac

nifestacin. que l o valor de cambio ou forma de valor, a sa

nica e esencial presencia.

to), traballo individual o que manifestacin do seu contrario (do

Polo tanto, c:alquera ulterior averiguacin sobre o aconte

trnsito nova forma de valor. En efecto, ela quere decir que

traballo social). Pois ben, esta contradicin envolve ela mesma o

cer da mercancfa debe partir novamente da forma de valor, pro

indiferente que a mercancfa n a que se expresa o valor de (x)A se

agora sabendo xa cl a sa substancia.

xa 8 ou C ou D ou calquera outra. Ternos, pois, unha nova forma

de valor:

A forma de valor: forma 1

O punto de p,artida ser, coma sempre, a presencia mis in
mediata da forma de valor: a chamada por Marx forma simple,
singular ou continxente de valor, a saber:

xA vale yB
Un ha mercancla expresa o seu valor en outra. As das mar

canelas desempel\an, pois. papeis distintos. Polo tanto. a for

ma en cuestin escfndese en das. s que Marx chama. respec
tivamente. forma relativa de valor (adoptada por xA. que queda
co seu valor expresado coma valor relativo) e forma de equiva
lente.
As das formas son os dous polos dunha mesma expre
sin. pro nesa expresin somente se expresa o valor dunha mar
canela. de xA.En qu consiste esa expresin de valor?. ou. nou
tras palabras, l qu aporta esa expresin en canto a dar un ha re
presentacin real do valor dalgunha mercancfa 7. Resposta: apor

ta unha forma distinta da forma natural (ou sexa: de valor de uso)

da mercancia en cuestin, anque esa forma distinta resulte ser,
en si mesma, o valor de uso de outra mercancra. A mercancfa xA
expresa o seu valor facendo da forma natural de (y)B a manlfes-

26

Forma 11
xA vale yB ou zC ou vD ou etc.
Entndese que o segundo membro da expresin (ou. se se
pretere. a serie dos segundos membros de cada unha das infini
tas expresins. das que o primeiro membro nico) contn a to
talidade das clases cualitativas de mercancias, excluida A.
Esta nova forma chamada por Marx forma total ou des
plegada de valor. A mercancfa xA asume agora a forma relativa
desplegada. e cada unha das demais mercanclas a dun equiva
lente particular (mentras que na forma simple habla s o equi
valente singular). O traballo que constite o valor de xA presn
tese agora expresamente coma igual a calquera outro traballo. A
diferencia verbo da forma simple non reside s na infinidade das
expresins, senn tamn no senso de cada unha delas; en efec
to, agora xa non pode ser un feito fortuito que precisamente yB
resulte ser intercambibel con xA, pois coa serie infinita queda

dito que o valor de xA permanece n e o mesmo. quer expresado

en yB, quer en zC, etc.; noutras palabras: faise patente que un-

27

ha substancia de valor da mercancfa o que determina as sas re

lacins de cambio.
A deficiencia da forma de valor acadada faise notar agora

de varios xeitos: na incompletabilidade da expresin, pola cal 0

valor dunha mercancla nunca est verdadeiramente expresado;
no carcter absolutamente heteroxneo das diversas formas na
turais nas que se expresa o valor da xA, que non poden ser redu

cidas a nada comn, de xeito que pode decirse que, en realidade,

non se expresou ren; no feto de que as expresins de valor de

das mercanclas haxan ser por necesidade cualitativamente dis
tintas, de que estea excluida toda expresin de valor comn a
das mercanclas; etc. Toda esta insuficiencia radica na contradi
cin esencial de que a expresin dunha nica cousa haxa consis
tir en multitude indefinida de cousas. Pro, coma antes, esa con
tradicin leva en si mesma o paso seguinte. Porque, se o valor de

(x)A adopta indistintamente a figura de (y)B, (z)C, etc., esto quera

decir que, nesa mesma operacin, vista dende outra parte, os va

mesmo conxunto unha mercanda. O mundo das mercancfas

asume a universal forma relativa de valor, forma que consiste
en imprimir a unha mercanda elexida, exclulndoa dese mundo, o
carcter de equivalente universal.

claro que, con esto, a mercancfa que se contare est

carcter queda excluida da universal forma relativa de valor, co

mn a tdalas demais mercanclas, e non ter outra forma relati
va de valor c forma total ou desplegada (forma 1 1); ou sexa: se
se pregunta agora cl o valor de (x)A, a resposta que (x)A vale

(y)B ou (z)C ou etc.

A mesma forma 1 1 1 especificada simplemente polo feto

(esixido por ela mesma) de que a forma de equivalente universal

estea atribufda definitivamente a unha mercancfa determinada
(ou sexa: estea adherida forma natural dunha carta mercanda),
a forma de difleiro. A tal mercancla a cmercanda-difleiro.
A. expresin do valor dunha mercanda na forma simple coa
mercancfa-dil'\eiro coma equivalente a forma de precio.

lores de cada unha das mercanclas (y)B, (z)C, etc. adoptan todos
eles a forma de (x)A. Co cal pasamos a unha nova forma de valor.

Forms 1/1
(y)B vale
(z)C vale
(v)D vale
etc.

dialctica. podemos atopar coma a verdadeira xustificacin e

motor a esixencia de que esa forma ha se-la forma da substancia
en cuestin. Pro, asemade, esencial que toda a dialctica haxa
desenvolverse no mundo das mercancfas, da relacin de cambio

entre unhas mercancfas e outras. sen referencia expresa

Esta a que Marx chama forma universal de valor. Agora,

final. A forma , en sf ou pra ns, forma da substancia, pro non o

cada mercancfa ten unha expresin simple de valor, e, asemade,

tdalas mercancfas teflen unha forma comn de valor. Esto foi
posfbel en virtude dunha diferencia esencial entre a nova forma e
as anteriores, a saber: que a presentacin do valor xa non ago
ra problema dunha mercancfa ou de cada mercancfa separada
mente (como sucedfa nas das formas anteriores), senn do
mundo das mercancfas en xeral. Na nova forma, cada mercancfa
acada a sa expresin de valor no mesmo equivalente. Oito dou
tro xeito: o conxunto de tdalas mercancfas xebra ou excle dese

28

Toda a dialctica da forma de valor est gobernada pota

substancia de valor. En cada posicin e en cada trnsito desa

substancia-de-valor en tal ou tal momento. nin comenzo nin

pra si. Este o punto fundamental. l Por qu a substancia de

valor, o ctraballo igual, s aparece coma tal substancia cpra

n&, e non pode aparecer coma xustificante das relacins de
cambio no terreo desas mesmas relacin&, no movemento das
mercancfas7. A resposta est no propio carcter do traballo igusl
coma maneira especffica de ser socisl o traballo.
En oposicin traballo concreto, o traballo sbstrscto, igusl,
tamn o traballo socisl en oposicin individual. E, en tal con
dicin, tamn aquel traballo que reconocido coma efectiva-

:19

mente verdadeiro, coma vlido. Orabn, que o traballo sexa so

cial (ou, o que o mesmo, vlido e efectivamente verdadeiro) so
mente en canto traballo igual e abstractamente humano, eso
propio da sociedade moderna. E non nada cideolxico ou csu
perestructural, senn a realidade mesma do modo de produ
cin capitalista, do que a estructura fundamental se constre a
partir da anlise da mercancia. O traballo abstracto e igual a
especifica maneira en que o traballo socialmente na sociedade
moderna. E esta condicin-de-ser do traballo e do seu produto,
esta ontoloxia propia da sociedade moderna, implica unha serie
de cousas.
En primeiro lugar, implica que os diversos traballos reais

Noutras palabras: non sucede que haxa en xeral (de xeito

mis ou menos suprahistrica) categorias tais coma base e
ideoloxia, e que, dentro dese esquema. unha peculiar base ana
lizbel en si mesma (no caso a da sociedade moderna) reclame
no outro plano unha ideoloxia determinada. O que sucedeu foi
esto outro: non se partiu en absoluto de tal dualidade; pxose n
a analizar en qu consiste o ser das cousas (tal como en deter
minado mbito histrico: o modo capitalista de producin). a
analiza-la base mesma, e a anlise puxo de manifesto que esa ba
se consiste en que ela mesma pon coma o verdadeiro ser (ser so
cial) da cousa un carcter suprasenslbel, un cser verdadeiro en
oposicin ser real. A propia ontoloxla devn metafisica.

non son directamente sociais, senn que adquiren ser social ni

camente pola sa remisin a algo, remisin que non reside neles
mesmos, na sa propia realidade material e concrecin. Pro,
ademais, nesa remisin a algo, os traballos son postos coma par
tes homoxneas e indiferentes dun todo, coma cantidades dunha
mesma magnitude, esto : no elemento da obxectividade. Mis
exactamente, a propia ontoloxia da sociedade moderna a que
crea ese elemento (e, con el, a oposicin de obxectivo e subxec
tivo) poer unha condicin que o ente ha ser reducido. Oeste
xeito, os traballos, en canto que adquiren un ser social, estn ns
lado dos outros e relacinanse ns cos outros s na forma de

obxectividaQ es, de ccousas, de cprodutos de traballo. O que,

pra ns, a igualdade dos traballos na sa remisin a ctraballo

igual, no propio mundo das mercanclas relacin de cambio
entre mercancias. O que ns decimos de que todo traballo acada
o seu ser social na reducin a traballo igual, a propia marcha do
mundo das mercanclas edil eso xebrando unha mercancla coma
equivalente universal e igualando tdalas mercancias con ela.
Observemos, unha vez mis, que a posicin dunha validez
verdadeira (social) do traballo e do produto do traballo, asl coma
a mesma contraposicin do produto (coma expresin obxectiva)
traballo mesmo, todo eso inherente propia constitucin do
mbito da producin xeral de mercanclas, esto : cbase real
da sociedade moderna. Non unha superposicin cideolxica
posterior.

30

31

Pra unha releetura

de Trotsky

Cando n pretende tomar nota das diversas cuestins que

deixou plantexadas unha carta etapa histrica, n pode (e mes
mo debe) considerar coma puro accidente o feito de que todas
esas cuestins se atopen xuntas na loita de tal ou tal persoa. Se
a esto se engade o caso de que esa persoa fose algun que quixo
e puido asum-las contradicins do seu intre histrico, antn
probbel que o segui-las etapas e aspectos da sa loita, o
averigua-la verdade da sa posicin, non tel'la ren de investiga
cin sobre un individuo.
Tal procura ter coma un dos seus efectos o desmonta-lo
mito. Mito que, no caso de Trotsky, comenza polo feto de que
se faga aparece-lo seu noma coma designativo de cartas supos
tas teor(a& que lle serian propias. En verdade, o trotskismo
non ren, cando menos se a palabra se toma de acordo coa sa
etimoloxfa. E non ren, en primeiro lugar, polo mesmo feito de
que Trotsky non foi un terico, a non ser que tal titulo se entan
da nun senso certamente moi antigo e respetbel: un mestre na
dificil arte de ver. Pro este sanso procede dunha linguaxe onda o
ver a(nda non era cousa distinta do decir nin do actuar, por
que se presupua inexpresamente, primeiro, que a presencia das
cousas ten lugar precisamente na linguaxe, e, segundo, que o
abrimento dun mundo, no que cada cousa conquere a sa pre
sencia propia, o mesmo que o atoparse o home no proxecto
que o seu. Alnda as(, o sanso especifico que debe ser reservado
pr palabra teor(a o da procura dunha frmula capaz de ex
presar en sr mesmo ese proxecto, ese abrimento dun mundo. E,
neste sanso, Trotsky non foi ningn terico, porque, dende ben
cedo, atopou escrita a frmula xeral do seu propio proxecto; ato-

35

pouna nun lib ro titu

lad o D as Kapit
a/. O mrito de Trotsky
a non
supe rada calidad e,
seri edade, rad ica
lidade, con que
asu miu na
prctica (inc luida
dun xeito especia
l a prctica marxis
g uaxe, a axitaci
ta da lin
n) aquel proxec
to.
normal que, cando se
tala do personaxe
do que talam os,
automticamente
asome primeir
o plano a polmic
a antiesta li
niana. Por supost
o, esta polmica
era xusta e nece
Tro tsky non fix o
saria, e
outra cousa ca cu
mpri-la sa obriga.
verdadeira pol
Pro unha
mica non existiu,
porque non habla
adversario: o
qu e Trots ky tia
coma contrario n
on era ning n pun
to de vista,
senn simples ma
nexos, falsiflcaci
ns. etc. Ning un p
ode inten
tar defender dende
o ma rxismo teses
coma a do SScialis
s pala e outras da
mo n un
mesma escola ;
e, de feito, ning
fendeu; o nico
un as de
que se fixo foi trab
uca r, enlear, falsifica
r, calu m
niar, tortu rar, ase
sinar. De ahl que
a pol mica de Tr
otsky contra
o poder stallnian
o consista n unha
grande medida en
falsificacin&, desm
den unciar
ontar p uras montaxe
s, ou, coma moit
tar cousas que se
o, refu
refutan soas. To
do eso era necesa
rio
naq uel ln
tre, e, mesmo hox
e, impo_slbel unh
a conciencia revo
lucionaria
que non tefla ben
axu sta das as sas
contas con aquela
P ro dista moito
etapa.
de se-lo mis impor
tante da obra de
Trotsky en si
mes ma. Por contra,
a ns intersanos
en especial o Tro
a nivel da obra
tsky qu e,
oscrita, apa rece millor
en
li
bros
co
ma
centos cinco ou a
Mil nove
Historia da revolucin
rusa 1 .
O que Trotsky repre
senta na historia
aparece por primei
vez, e xa con tclalas
ra
trazas que sern
con
stan
tes. na revolucin
ru sa de 1 90 5.
tam n nese mom
ento cando se co
menza a faJa r
de trotskismo o
de teo rla da revol
ucin permanente
pectos que liter
. Os as
almente abrang ula
a posicin adopta
Trotsky eran : unh
da por
a explicacin hist
rica m arxista das
partic ula
ridodes do dese
nvolvemento de
Rusia; por ende,
unha precisa
dilucidacin do car
cter da revolu cin
poslbel, e u nha
con menchevique
pol mica
s e bolcheviques
respecto. A formula
cin oriAprovelt6mo-le ocas
in pre denunciar
dous Infames aten
n que por aN
tados: as edlcina
circulen dMtae dal
en cea
Planeta, 1 97 6)
obrae, a lllbw: t. revol
oHierorie de la revol
ucin rua.t (Ed. Zero. ucin de 1 906.t (Ed.
que compre non
utlillales en abeo
1
973
).
Son
ten
meief
luto.

xinaria e non superada de todo esto pode atoparse no libro Mil

.
novecentos cmco e no folleto Balance e perspectivas 2 . A lectura

destas obras fundamenta1 pra entender ben a posterior signifi

cacin de Trotsky. Eiqul non pratendemos suplir esa lectura, e,

polo tanto, non irnos dar unha exposl' c'ln das teses aludidas,
.
cousa que, por outro lado, ser1a mo' to mis longa c presente
.
.
co que 1m os tacer pasar revista s supostos teriensa1o. 0 um
.
cos xerais que hal na mentada posicin de Trotsky.

::
::

Primeiramente est com s posto a conocida descripcin

:
marxista do campesmado
ena burguesla coma non por
.
tadores de progre
polltl
o al propio, e, por ende, non po
.
slbeis participes distintos e m e endentes no exercicio do poder.
En segundo lugar hal_ o s posto de que o programa demo:
crtico radical (ideolxlcamente bur u s) non est limitado na
.
sa eficac1a h'1st nca a unha revol uc1 n que haxa estabelece-lo
dominio da burgues18 Certo que o pnncip'l o da democracia po 11-

orde por mor do ascenso da burg uesla condicin de clase

dommante. O m smo pod decirse do principio da racionalidade
tica

tcnico-econmica, que n n Posto e desenvolvido senn poiQ

d odo capitalista de pro(Jun c necuente deses principios

x rdimento e desenvlve
Cln. E, xustamente, a lmp

o socialismo. A burguesla, po1 a sua condicin de clase dominan

,

te, de clase posul'd ora, con cousas por perder est Incapacitada

pra ser consecuente mesmo con aqueles principios que son

. .
esenclals seu des envolvemento h'IStr'lco Eso ten coma precl.
.
sa traducin polltica o falto segUinte .. hasta nde pode chega-la

burguesla na sua
, 1Olta pola democrac1a politice depende da co.
rrelacin de forzas ttntre a ropla burguesla e o proletariado. So-

- (propiamente i mposlbel) de que a burguemente no caso 11m1'te

sla puidese contar coa ausenc a de todo movemento propio e in-

. do, poderla entn defender

dependente por parte do proletana
sen pexas a democracia . En troques, 0 proletariado necesita da
.
democracia coma forma Polltica da sa dictadura 3.

2 Mil novecentos cinco tol publicado en alem6n en 1 908 ' e en ruso en 1 922. Balance
11 Perspectivu apareceu en 1 906.
3
A teorle deate p6rrefo atpeae m61a deaenvolvId no m e u libro De /a revolucin, pp.
67-9 1 .

36
37

Te m os, p ois,
co ma su pos to
a incorpora ci
dem ocrtico
n do program
rad ical exe rci
a
cio do poder p
olo pro leta ria
sep a rab ili da
do, a non
de, den de o m
om ento en qu
e o proletari
ta un ha e nti
ado presen
da de propia na
loita , en tre rev
olu cin de mo
revolu cin so
cr tica e
cialista, o que n
on q uera decir
en absol uto
m ocracia e
q u e de
soci alis m o
sex an conceptos
p rim eiro qu
coin ciden tes
e podem os
.
Esto o
a su mir coma
sig nificado do
perm an ent
a dxectivo
e. U n seg u n
do sen so deste
a dxectivo a
da de de qu e
im pos ibll i
a revol uci n
proletaria per
m an eza detida
ta rea xe
n u n ha car
og r fica , pun
to sobre o qu
e tampouco
eiq uf de m asi
p reciso insis
a do .
tir
Pro o se n so
defi n itivo (o qu
e abran gue e
an teriores)
x ustiflca os
do adx ectivo
do us
perma nente
a tese de
ci n p role tar
que a revolu
ia, a dife re nci
a de toda rev
q uere estab
olu cin dunha
eiece-las sa
clase que
s prop ias co
n dicins de
atopa xa m ais
domin io, non
un p unto flx
o. A b urgu
revolu cin pra
esra levou adi
a nte a sa
e sta bele cer
(ou , mll lor, pr
modelo de or
a liberar de
pexas) un
ga niza cin da
so cieda de
que era o se u.
ria do, p or c
O prol eta
ontra, non fai
a revolu cin
con base nun
tarefa neg
ideal; a sa
ativa, perma n
ent
em ente critic
ta belecer u n
a ; n on con sist
novo m ode lo
e en es
, sen n en d
esmon ta-los
da ltima for
meca nism os
ma de domin
io de clase,
e, ca n do tal
real iza da, ant
tarefa estea
n xa non h ai
qu n pra pr
oclam a-lo fina l
cin, porq ue
da revolu
xa non hai
proletariado
nin dictadura
Rs ta nos ag
do
ta l .
ora preguntar
: nestes sup
si cin de Tr
ostos te ricos
otsky, que pre
da po
sun ta m ente
teorla , ch
constltuirlan u
am ada da
nha especia l
revolu cin p
ermanente,
algo a parte
ha l en verdade
de p u ro m arx
is m o be n ent
endido ?. Aln da
ponde ndo s
m ls : res
cu estlns s
que eses sup
ostos respond
al gun ha outr
en, ex iste
a opcin in
equ lvoca m en
te ma rxista ?.
negativa s
A resposta
d as p reg unta
s. Se ca dra,
con decir teor
l u cin per
ma nente, n
ra da revo
on se Q uera
facer outra c
ma rxismo un
ous
a
que dar
n ovo nome,
m is feiticeir
o.
As te ses de
Trotsky en 1 9
05 foron formul
sin e rigor m
ada s con p rec
oi su periores
i
s das outras
d as tendencia
s da so4

Tamn tOdo esto

en diversn Pll

llaKea do citado

De /a revoluci6n.

l'

cialdem ocracla rusa 5 . De feito, esas teses foron asumidas de

a rxismo europeo: Kautsky
contado polas millares cabez s d

osa Luxemburgo entre ou

(que a Inda non era o reneg o )
.
tros . En troques, mngunha as as fraccins rusas de u o seu
brazo a torcer.
As citadas obras de Trotsky conteen molto mis ca un tra.
bailo terico no ar. N e 1 as pode atoparse tamn a exposicin de
.
cmo xurdiu, qu era e cmo actuou u n rgano que era a realiza.
cin viva da idea que Trotsky tl' da revolucin: o soviet de dlpu

l heviques actuaron moi feble

tados obreiros . En 1 90.5 os
,
.
e
mente no soviet, po la smxela razn de que ' de primeiras, consi.
'n de tal rgano, que, en
.
deraron pouco pertmen te a const1tuc1
opinin deles, podla derrama-1o papel dirixente do partl'do.
.
Trotsky actuou nomm almente coma representante dos manche
.
.
viques (pois o sovlet a dmltla con voz, pro sen voto, representan:
.
.
), pro, de fe1to, mn a Posicin terica mene h evl.
tes dos partidos

Q ue nin a bolchevique xogaron p pe 1 l m portante no proceso de

1 , o partido soc1a
lde m crata na revolucin de
masas' a este mve

1 905 foi fundamenta 1 m ente Trotsky, qu e amais de leva-lo peso

.
da actuacin no sovlet' domina ba por completo 0 peridico (no.
minal mente menchevlque) Nacha/o; este peridico foi moito
.
.
.
m1s marx1s ta e tivo moito mls eco, c Novaia Zhizn que edita

ban os bolcheviques.
A mesma cuestin volveu a estar no terreo da prctica in-

mediata en 1 9 1 7. O s fe itos deste ano P oden seguirse moi ben

.
.
rusa de Trotsky; esta indicacin blpola Historia da revolucin
bliogrfica pode parecer parcial se se xuzga s polo nome do su.
tor citado, pro non realmente n on existe sobre o tema, mn.
.
g n outro hbro tan obxectivo prec1so e ben fundamentado. En

resum e, o que sucede

n 1.9 1 7 tocante cuestin que nos

ocupaba, foi que as poslclns bolc evique e menchevique resul

.
.
taron case comc1'd e ntes na pr ctlca, mentras que, na prctica, a
5

. fraccins do partido aoclaldemrata de Rusia. Outra

causa: nha aberrac-latrlca a tendencia quaec.:: a arace 8 Identifica r 6a
. algna aapectoa, oa
menchev1quea co qu chamamoa hoxe aoclalde

mencheviquea estaban molto mla c6 ezquerda do qu'! eatlveron logo oa partidos

Daquela chambanse
BolcheviqueS eran

ialdemcrata u tdoloa ma rxlstaa

cMenchevlqueu e

stalinianoa.

38
39

P sici n q e via send a a de Trots

ky foi asum ida tam n por Le
nm Despo1 s de que ste conseguiu
conv ence r ( ou s arrastrar? )
_

su a fracc1n. lantexouse a cues

tin de integ rar no que xa era
_
parti do bolcheviqu e orga nizac in
(a cham ada Mezhrsionks) na
que se ap ntara Trotsky. Este puxo
cartas cond icins, entre alas
que o part1d o resultante non se cham
ase bolc heviq ue; pro foi
cade a, e, cand o saiu, xa era mem bro
do comi t central bolchevi
que.

A parti r de 1 922, a contrarrevoluci

n burocrtica rend ir a
Trotsky a milla r das home naxes,
identifica-la tarefa de poe r
fin revol ucin coa de acab ar con
Trotsky {!. Nest e sans o, 0 apa
rello come nzou por emprega-1o recurs
o de arexa r docu mentos
das pasa das diverx encia s de Trots
ky con Lenin . A posibel efica
_
Cia
deste procedemento supn dous vicios
que Trotsky non sou
ou non puido ou non quixo comb ater
coa necesaria clarid ade :
pnme_1ro, a identificacin m istica da
revol ucin con Lenin ; segu n
do, a ten denc ia a dar por suposto
que Lenin e os bolch eviqu es
_
se pre t1vera
n razn , e que os oponentes en cada
caso semp re
est1v eran no erro. De feito , Trotsky
levou a polm ica prese ntn
dos coma mis lenin ista e bolcheviq
ue ca ningu n e q u itan
do Impo rtanc ia s sas pasa das diverx
encia s con Lenin . Tia
faoelo a, no aenso de que a
opoeid6n que houbera entre
len1n e Trotsky non tii\a nada que ver
coa oposicin entre m bo
los dous por un lado e o posterior partid
o bolch eviqu e polo outro .
_
esmo lndep
ende ntem ente desto , maltas das diver
xenci as exhi
btd s pola burocracia eran efectivame
nte fictic ias ou accid entai s.
Mo1 empregad o era o proce deme nto
de botar man de calqu era
discu sin habid a nun mom ento dado
e prese ntar citas da mesm a
coma se fosen teoria xeral; moito desto
pasou a form ar parte da
versin da historia que apare ce mesm
o en libros que non son de
autor fiel. Seria dema siado longo dar
saque ra unha enum eraci n
de casos. Pro non se pode deixa r de
ter en conta a medid a en
que o suced ido dend e 1 922 ilumi na
o tradic ional non bolche-

40

A burocracia xa non tille de t.cer ren contra

Lanln, primelro llledo por enfermadede
e logo morto. En traquea. ..
allouM coa aa obra e memoria, convertl
ndoo no que
nunca tora, ... e meemo co aeu cadliver, t.cendo
del un ridlculo Icono pra afervoa
mento de pequeno-burgu-a devotoe.

rf

vismo de Trotsky. Non posfbel pasar por alto o feito de que o

aparello puidese empregar proxectfs coma este: ti non

s leni

n ista de toda a vida. vello bolchevique, da valla gardla, etc.

Porque astes recursos non serian empregados se non tivesen al

gunha eficacia, e non posibel que a tivesen sen q e se des n xa

de antemn certos fenmenos perfectamente antlrrevoluclona
rios na conciencia dos membros do partido. De nde proc

esta especie de conviccin das virtudes intrfnsecas e esenc1ats

dunha organizacin determinada longo da sa historia ?.

A idea leninista do partido non en absoluto o que o auto

proclamado marxismo-leninismo fixo dala. Esto causa ben

evidente 8 conocida por tdolos que estudian con algn rigor a

historia. Orabn, se naigunha causa podemos atopar un elemen
to de deformacin do marxismo na praxis leniniana, non no
contdo da idea do partido, senn no feto de que o partido mes

mo sexa 0 tema, o obxecto, aquelo do que se trata, cando, de

acordo coa na tu reza da cuestin, o partido xorde porque diversas

persoas coinciden en ocuparse non do partido, senn d s cousas

mesmas. Desta modificacin inconsciente da perspectiva deriva
o feto (en principio tamn inconsciente) de que o partido apare
za coma algo que ten un valor cper se.
Dito doutro xeito. A teorfa revolucionaria absolutamente
necesaria sen ela non hai revolucin; pro, a partir desta conside
racin,

doado facer da teorfa mesma un obxecto de considera

cin, cando, en verdade, a teorfa considera-las cousas: non se

ocupa n de teoria, ocpase da realdade no seu conxunto, e

sa

preocupacin 6 a teoria. Da mentada inversin da perspectiva,

de asumi-la teoria coma obxecto, xorde aquela nocin da teorfa
que considera sta coma unha delimitacin de VerdadeS acep

tadas e cerros rexeitados. coma escisin de ortodoxia e desvia

cionismo, esto : xorde o concepto inquisitorial da teoria.
Lenin tia unha idea vlidamente marxista da necesidade

d u n partido revolucionario; en consecuen ia, adicou toda a sa

.
.
vida a construir, formar, preparar... un partido revoluc1onano . Sa

bia, moi xustamente, que non hai revolucin sen teorfa revolu io
naria; en consecuencia, consideraba indispensbei que o part1do
se orientase por. . . a verdadeira teoria revolucionaria.

41

Cando as causas se tan asi, n fai un partido de acordo

con tdalas normas de cmo ten que ser. Pro, antn, o que fixo
un partido, e, pasto que eso o que fixo, eso, o partido, convrte
se na cousa mesma, estea ou non esto nas normas . O partido
en si o fin. e, cando pasa a ser pra si eso que en si, antn
o partido un Leviatn, e a teoria a autoxustificacin do parti
do por si mesmo e pra si mesmo; a verdade aquelo que xusti
fica partido ante o partido mesmo.
Todo esto. no partido bolchevique de Lenin, non pasa de
se-lo en si . Orabr, pra ns, que conocmo-lo desenvolvemen
to posterior, hai unha conexin carta entre ese desenvolvemento
e o feto de que Lenin, tomar coma eixo das sas preocupa
cin& a formacin e educacin dun partido equipado coa teoria
correcta, crease arredor de si unha camada de leninista& paten
tados que logo serian o que foron (rematando, naturalmente, por
fusilaren os ns s outros) ; tamn que, con esta procura, afasta
se de si a xentes que. coma Trotsky, non asumlan anceios de
circulo e pensaban que habla moito que discutir e que facer no ar
libre e co ancho munc:lo por escenario; igualmente, que na pollti
ca de Lenin estea presente en todo momento o desexo de refor
zamento do seu circulo en canto tal, de onde dificil que non
xurda, na discusin cos que estn fra, un especifico carcter po
lmico. De feto, os ataques literarios e dialcticos de Trotsky
contra a maneira leniniana de cconstrul-lo partido foron, na eta
pa anterior a 1 9 1 4, moi decididos, violentos e sarcsticos. Por
parte dos bolcheviques contra Trotsky, xa nasa mesma etapa, a

. cousa pasou algunhas veces do terreo da controversia da cam

badela. En relacin con este tema cdo partido, Jambremos que,
nunha extensa diatriba contra Lenin (desaforada, pro chea de
ideas moi tentadoras) publicada por Trotsky en 1 904, aparece

por primeira vez na hiitoria a acusacin de csubstitulsmo, esto

: dunha interpretacin do partido coma un clocum tenens do

proletariado. Certame11te, non hai base efectiva pra decir que Le
nin estivese a defender eso, nin que o defendese despols; nin o
que di Trotsky exactamente que Lenin sexa csubstitulsta; pro a
historia ten a sa propa coherencia. En todo caso, substituls
mo lle esencial non ser a utorreconocido; o aparello sempre ne-

o. Po is
usa c proletariad
oder sexa outra co
ten
oclan
gar que quen
rec
y
o
2 2 2 . tanto Lenin coma Trotsk
s
do . e
be n. polos an
ana
let
pro
taba substitulndo
, o partl'd
ilaque. dal g n xelto
iqu
case an
u a in era froito da
a q
end
ent
s
es
dou
r:
de
os
-lo po
n esforzo de ase nta
v ti
o
ana
let
pro
do
ci n
revolu ci n, a
cio da desfeita da
a
q
to : con side raban
n pais ava n
g
proletariado nal
a
non ser que a tom
cin de
nci alm ent e a correla
a modificase substa
za do de Europ
Con
me ntr as se pui de se.
era ou sa de resistir
forz as; ent reta nto,
e da re.
da ins ost eni bili dad
e
.
de tal ar deso . t a nto
ase
IX
.
d
23
1
9
n
tra
; en adi ant e, a versi
n
uci
.
stit
sub
da
coma
o
vo luc in en Ru sia s.
que
e
ent
am
entir sinxel
est perm 'I fdo dis
do
ofi cia l, da qu e no n
llo
are
ap
usa s'l g ifica que o
.
8 0 poder. Ta11 co
pro let an a do exerc
do e
.
tad ura do proletaria
xa a l olt a po 1 dic
en
pa rtid o ab and on ou
.
po tardou Trotsky
. d1c
.
ta d ura. l C a nto tem
pia
pro
a
,
su
a
u
m1
asu
me nte ,
7 . Dig am os . pri me ira
reso a
exp
to
e
em
oc
on
da r rec
2 tampouco concorda en ah
nos ano s 1
.
qu e a sa act uac in
rltico m is be n
e h
vos de cteorizan e
sol uto co s calificati
vez q e Trotsky
deses re lca
fai ridlc ula a aplicacin
mas nos
n ar aqu eles te
en arre
foi o m is hab itu al
to
ent e atipica en can
uacl n bs l tam
&lt
la
po
e
ent
tam
qu e, xus
en n de ap lica r sin xe lam
on podla ser cua sti
nat ureza do poder. n
en
xa
ase
ct
Trotsky de
. Ev de nte me nt e,
te esq uem as te ric os
po
-lo
nta
san so o ase
tnu nviros ten P_or
de
1 92 3 de qu e a .lifla dos
ma
ci n, pro parcib e ase
esq ue nc e-l a revolu
der da burocracia e
Ru sia .
1 a sim ple me nte en
no n pode se r d efd
xa
a
rch
ma
e
esa
qu
o en qu e
.
tapa afincan am id
se a est
Os historia dores, refem
0 poder cam arilla,
t rlle
l
seria
Trotsky non I nte nto
xogase a
e d espraz ala se
ad
ltas po
pese a que tli\a mo
sab a es e
nte non lle int ere
baz as. Efecflvame
fondo td ala s sas
ari lla.
n lug ar du nha cam
stin no n era qu e
cue
a
r;
de
po
de
o
tip
era
mil lar a cue sti n
ra supost am en e
se estabelecese out
alent
dam
fun
depe dla
o . E esto xa no n
e
destrul- lo lugar me sm
qu
da
a
loit
s de levar esa
.
ah l qu e, en troque
&
me nte de R usi a. De
tal
s
usa
ky Intentase ca
s ato pa n a f a11 a. Trots
do
alg n s historiadore
s
ixe nte
rd o con certos dir
en 1 92 3 de aco
com a, por exemp 1 o,
ci n esolu
rev
a
que
s no
sladarse a est e pai
PC de Ale ma nia , tra

: : :
: ::r ;:

: :::
:
:

:
::

:::: =

43
42

taba na q u e! intre
moi pert a dun ha
derrad eira oca sin;
os tri unvi
ros da U A S S frus
traro n o in tento
medi ante unh a trist
e man iobra
d e sal n . No per
odo de 1 92 3 a 1
92 7 , Trotsky vai m
ovn dose,
con certa ind ecis in,
co ma quen ten de
crea r en cada intre
un ca
mio inex ist ente, non
prev isto, cara a posi
cin
s
de
rup
tura
co parti do Con ref
total
eren cia a esta etap
.
a dixem os que non
saupo
o u non quixo a
doptar claram ente
unha pos icin de
prin cipio con
tra o misti cis mo par
tida rio; en resposta
s consta nte s adve
cias imp llci tas ou
rten
expl rcita s, m esmo
a m istosa s, de
que podfa
cheg ar a atop arse
en loita contra o
parti do, responde
con xei
tos mis ou meno
s ecl cticos; non
d directa men te a
resposta
que tem as certo fund
amen to pra con side
rar co ma a sa, a
Por suposto, tan
saber:
axi a como o pa rtido
loite contra a rev
oluc in,
e nin un min uto
mis tarde. Non
obstante , con par
simonia, vai
dan do os p asos e
tirando as conclus
in s: prim eiro, que
non
cue sti n de disc utir
ou propo er tal ou
tal med ida ou lia
polrti
ca. sen n de lim par
de ps a cabeza
todo o apa rello do
partido,
despedin do a toda
a cam arill a (nesta
posici n atpase
xa en
1 92 7); lago, en 1 93 3,
que o partid o bolc
hevique e a Internaci
nal estn defi nitiv
o
am ente d errama
dos e que un revo
lucio nario
ten a abrig a de retir
rlle-lo seu recono
cem ento e a sa
lealtade .
Evi dent e m ente ,
est e derradeiro
p u n to abri gaba
rec onsi dera -la estr
a
atexia global da revo
luci n luz da nov
a si
tuacin caracteriz
ada, entre outras
cousas. polo xurdim
en to de
form as pollticas non
previstas nos esqu
em as clsi cos. Trot
sky fi
xera xa, ffo dos
aconte cem entos,
unha esplndida an
lise do
fa scismo. Res taba
convertir xa en feto
obxectivo, en tem a
an lise de nd e fr
de
a, a ou tra forma no
va de exercicio do
po de r: o
sta lin ism o. O tra ba
llo de Trotsky sob
re este tema at a
data da
sa morte co nd uci
u a teses qu e consi
deramos til Int ent
ar
resu
mir do xeito seg
u inte :
1 . - A bu rocracia ,
el a me sm . qu en
exerce o poder na
UA SS . Xa este me
smo feto diferenci
a a esa bu rocracia
de toda
outra, pois sign ifica
que ela ten un deg
rao de indepen den
cia do
qu e no n disfroita
nin gu nh a bu rocrac
ia nu n Estado bu
rgu
s.
Na sociedade burg u
esa, a burocra cia s
p
ode
exerce
der en canto que
-lo po
represe nta os int
ereses da clase q ue
dom i-

.
nante a mve l econmico. Orabn, hai na U RSS unha clase do.
m inante a mvel econmico?. Non pode se-la burguesfa, porque
.
.
dade pnvad a de m ed'los de producin a escala canon hal prople
pitalista. Por suposto, tampouco pode se-lo proletariado, porque
,
m esma natureza coma clase non ten ningunha
ste, pala sua
. .
econmico obxectivo, espontneo; o
om ln
de
posfbel
forma
.
pode acad r o polftico, a dictadura
nico tipo de domtnlo q
.
non manter un dominio
1
do proletana d o, que ten por fitna l'dade
.
.
econmiCO, sen n destruf-lo que h al. Logo non atopamos na
.
U R S S ningunha clase do ln t s intereses da cal debese es-

::
:e feto exerce o poder. De ahf a
tar xunguida esa burocra la q

grandfsima independencia en que se atopa a burocracia sovltl

ca.

. mesma unha clase. Non ten,

2 . - Tampouc0 a burocracia

.
en efecto, tftulos de propiedade de n ngu ha fndole un corpo

reclutado por pr ced mentos admimstrat1vos.

A burocracia existe coma casta dominante independente

. .
0 bastante
polo feto de que o prolet nado sov1t1co non mn

tarte pra exerce-lo poder ntn o bastante feble pra que unha res-

1'lsta non comportase grav es riscos.

tauracin caplta

A nacionalizacin da terra, dos m edios de producin, o mo.

nopolio estatal do comercl exterior, etc., todas esas medidas

q ue, no seu conxunto,

on i

osfbeis en rxime capitalista, son

conquistas da revoluc n pro eta la

i
capitalista non serfa posfbel na U S

O retorno a un sistema
sen un fo rte retroceso no

nival de desenvo 1 vem nto das forzas P rodutivas

O mantene-

mento das ditas conquistas define U RSS coma un Estado pro.

letano. Pro o esgo tante esforzo dos prl meiros anos ' o estanca.
m ento da revolucin, o propio atraso do pafs tan que o proleta

riada non exerza a dictadura.

.
" mente inestbel. cA cuas-

;; :

Esta unha situacin n

tin do carcter de clase da

rnda non est resalta pola

historia. Esto quere decir que mesm o a situacin actual (en

.
1 934-39) en sf mesma amblgua e q ue somente a historia pos-

terior podar dectr q u punto de v1sta o que debe ser asumido

coma fundamental pra entend e1 a (pra entande-la mesma realldade deses anos).

44
45

Que a restauracin do capitalismo tea que derrocar vio

lentamente propia burocracia ou poida chegar a un arranxo con
ela, eso depender de circunstancias concretas. En troques, coa
revolucin proletaria a burocracia non ten arranxo posfbel, por
que os seus privilexios terian de ser barridos. Polo tanto, o paso
exercicio do poder polo proletariado significarla o derrocamen
to violento da burocracia, ou sexa: unha revolucin. Pro ser un
ha revolucin politica, porque, no econmico, os instrumentos
esenciais da construcin socialista afnda estn ahl; o proletaria
do non terfa que crealos mediante unha revolucin no rxime de
propiedade, anque si terfa que producir fortes cambios na repar
ticin, no sistema de xest_in, etc.
3 . - Por mor da ambigedade antes citada, o feito de que
a URSS sexa un cEstado proletario non significa en absoluto
que a mquina mesma do Estado, o exrcito, a policfa, sexan un
exrcito ou unha policfa proletarios. Non son eso, senn instru
mentos ou sectores especializados da burocracia.
A burocracia ten, coma toda casta privilexiada, a angueira
de conserva-lo seu poder e, o que o mesmo, de amplialo na
medida posfbel. Os comunistas non defenden a supervivencia
nin o poder da burocracia. Pro defenden o Estado obreiro, esto :
o mantenemento das conquistas da revolucin (a nacionaliza
cin da terra, dos medios de producin, do comercio exterior).
A politica da U RSS, incluida a sa politica exterior, glo
balmente contrarrevolucionaria. Tamn contrarrevolucionaria a
politica da meirande parte dos sindicatos de Occidente, e os co
munistas atacan esa polltica, pro defenden a existencia dos sin
dicatos. A mesma actitude observan cara U RSS. O que pro
pugnan que a burocracia sexa derrocada polo proletariado; pro
esto non vai suceder cando os comunistas queiran; qu facer,
mentras esto non sucede, en canto inevitbel implicacin da
URSS en conflictos cos Estados imperialistas?. Resposta: a des
trucin da URSS neses conflictos significarla fundamentalmente
non o fin da burocracia, senn o fin do Estado obreiro, a parda
das ditas conquistas da revolucin; polo tanto, os comunistas
deben cdefende-ia URSS.
Esto non significa en absoluto que a segunda guerra mun-

ha gu erra rea ban da ou nal g n aspecto un guerra da

gunh
al
or
p
a
sex
l
a
di .
a
.
sm o a gu. erra que fai a UR SS
volu c1ona. n a. No n me 1 etana
rra, cartas
gue
a
des
e
qu
do. 56
pro
do
a
n
no
cla,
a
cr
b u ro .
conservan poden result ar destruidas ou
conq uistas da revolu ci
das.
U RSS perde tod.o senso revoEn todo caso, a cdefensa d a
. se nela non se distingue con toda clandade entre o
ano
ion
luc
ente rexeitp 1 tanto abs olu tam

p

ri
.
d
. a debilitarla a posiou en cu bn r (ou slm ple m
d
u
c acia sov i a o g
ulta moito m is
t ;e uci. res
m
c1 n da u
de VIsta, po1 o feito de non ousar
deb ilita do , bai xo tdolos puntos
m
s s s
cham
e consideramos significativo
u
b
t ei
de clase
4-40 sobre a nat ureza
facer das teses de Trotsky en 1 93 revolu cio nan. a verbo de l .
a
do Estado sovitico e a estratexi

t
G

l
1
<

=::.:;:::0::!:. ::: ; :: ::::

:: :: :
: : : : ;:: :

o que ten moi escaso

Hai na obra de Trotsky, certo aspectpertinente que este enece
peso cua ntitativo, pro sobre o ca1 par
1 as responsbel
destas rn
saio diga algo, toda vez que o autor verbo do e, s ois de
as
dun ha serie de val oracins negativ
sin de. ser I oso a arxis
ten
pre
coa
Ma rx, se ven exe.rcendo
n 7 . Parece obrigado
ta, con refe rencia expresa Engels e Lem
.
cl6 n que poida ter Trotsky
toca r. cando menos. a cuestin da rela
con todo esto.
dente que Trotsky non era
Pois be n por unh a parte, evi nc a a penetrar expresanu
. nci. a da co nafilsofo, no senso de que non ehegou resa concie
exp
ter
a
nin
la
sof
filo
da
reo
ter
no
nte
me
p s t n
a filosof a
titucin do tal terreo. E. non obstante, ra ou ra e : i :e:e
. r a Ma rx. Est
Trotsky con mis forza do que en calque posteno
smo
atopar) das grandes tilguras do marxi
) Trotsky no.n tala. cde filo
presente xustamente porque ( e cand a revoluclo
na na . E n tro
sofla, senn do que o Seu de polltic

;:

7 No citado Oe

/e

revolucin.

eap, pP.

93- 1 09

47
46

ques, nas poucas ocasins en que se pon a talar de filosofia,

cando a presencia desta mis feble. Podemos citar coma
exemplo as observacins sobre a dialctica incluidas no folleto
En defensa do marxismo.
Ali pretende Trotsky pr en relacin o rexeitamento da dia
lctica por Burnham e outros con cartas posicins adoptadas por
eles e que Trotsky considera non marxistas. Ten razn, tanto en
rexeitar esas posicins coma en atribuilas a falla de dialctica,
e tamn en cartas observacin& sobre pragmatismo, sobre a
vocacin polas cuestin& polrticas concretas, etc.; pro eiqui
non eso o que nos interesa. O que ten que ver agora connosco
que Trotsky pretende: a) defini-la dialctica coma un mtodo
ou unha lxica, un sistema de leis aplicbeis en canto que ex
presan as formas do pensamento; b) dar unha idea do contido
da dialctica. Non irnos tocar eiqui o detalle das afirmacin& de
Trotsky, porque non seria xusto facelo criticamente, xa que non
pretenden ser rigurosas. En todo caso, calquera conocedor algo
concienzudo da historia da filosofia dectase inmediatamente de
que non son consistentes. se ben tampouco exhiben esa atrevida
e desgraciada combinacin de ignorancia e suficiencia que se
atopa. por exemplo, en Materialismo e empiriocriticismo e non
digamos xa nos escritos filosficos de autores que, coma Mao
Tse-tung. non son marxistas. pro pasan por selo.
Trotsky identifica a dialctica con a lxica de Hegel.
cousa que, en primeira aproximacin, carta. e mesmo de
agradecer, porque nos sita nun preciso terreo histrico. Pois
ben, a nica pasaxe en toda a obra de Hegel en que este pensa
dor pretende realiza-la presentacin inicial da dialctica coma a
substancia mesma do sistema a, esa pasaxe non trata da dialc
tica, senn da imposibilidade de conquerir ningn mtodo pre
vio, da inconsistencia de calquera previa averiguacin sobre o
medio ou as condicin&; etc. Se de A fenomenoloxla do esp/
ritu pasamos a O capital, vemos de contado que Marx s6 tala de
mtodo dialctico nun prlogo, esto : nunha observacin pos8

48

Hegel. Die Phenomenologle des Gelstes,

ed. Hoffmeqter, 1 962. pp. 63-76.

terior e exterior respecto da presencia da cousa mesma. No car

po da obra ( decir: naquelo que indispensbel ler). Marx co
menza directamente e en firme polo asunto, non por estabelecer
un mtodo.
Ainda mis, na citada pasaxe de A fenomenoloxla do esplri
tu (e, por suposto, en toda a obra, e en O espita() resana con
esencial forza toda a historia da filosofla. A dialctica non pode
entenderse doutro xelto ca coma resultado desa historia. Non hal
cousa mis antidialctica ca todas esas exposicin& que por ahl
circulan dunha suposta filosoffa marxista coma conxunto doc
trinal exponibel en si e por si. Marx botariase a rir se algun lle
expuxese a pretensin de facer eso; certo que o seu riso trocarla
se en indignaci.n se tivese ocasin de conocer en concreto n
calquer dos exemplares do xnero.
En canto a Trotsky, o feito que parece estar de acordo co
que vimos de decir, aga naquelas ocasin& (afortunadamente
moi poucas) en que se He mete nos miolos escribir algo cde filo
sofla. Polo demais, algo que ns chamariamos filosofia est pre
sente nel, mesmo cando toca problemas moi de fondo e prs
que non cabla buscar unha indicacin expresa e concreta na obra
de Marx; asi, en Literatura e revolucin; por mis que este libro
tea unha serie de limitacins internas e externas que non cau
sa de discutir eiqui, nel a refutacin marxista do falso concepto
cultura proletaria e o diseo dos principios dunha polrtica cul
tural revolucionaria proban o que dixemos.

Sen pretendermos en absoluto facer unha anlise do

Trotsky escritor, hal, non obstante, algo que debemos suliar: en
toda a obra do no autor, est rigurosamente ausente ese vicio,
no que tan amido ven caindo a literatura considerada coma
marxista militante, do cinismo retrico coma veo que encobre a
impotencia dialctica. O que hai de literato en Trotsky pode facer
mis claro o argumento. nunca o substite nin o agacha. Ainda
mis. no millar e mis maduro da sa obra. en especial na Histo
ria da revolucin rusa, a calidade literaria chega a non ser en ab
soluto distingubel da mis pura e histrico-obxectiva presenta49

cin do asunto. Pese persoa do seu autor, a Historia non ten

absolutamente nada de autobiogrfico, nada que a asemelle, nin
de lonxe, a un libro de tdembranzas. E apunta rara cualidade
de que todo o que aH hai. figura colectiva ou individual, narra
cin, interpretacin ou explicacin terica. aguda observacin
ocasional ou mesmo indicacin de data ou fonte, estea tan per
fectamente no seu sitio que nada se poida ver separado do resto;
que todo estea retratado sen que se poida decir exactamente n
de est o retrato de cada causa, e que todo o aparello e compo
sicin da obra estea feto pra desaparecer, pra deixar lector non
diante dun libro que trata da revolucin, senn diante da revolu
cin mesma.
Cando decimos que Trotsky, en rigor, non ningn teri
co especial, porque a sa teorla (no sanso mis estricto desta
palabra) a de Marx, o que pretendemos xustamente todo o
contrario de calquera aparente conciliacin de posicins que t.
dolos fetos histricos presentan coma moito mis ca cdiver
xencias de opinin. As diferencias entre Trotsky e todo o comu
nismo oficial posterior s anos vinta son, en efecto, irredutlbeis;
non hai ningunha posibilidade de entendelas coma simples ten
denciaS dentro dunha mesma actitude fundamental. Alnda no
suposto de que nin un s6 prrafo ou actitude de Trotsky fose di
rectamente aplicbel hoxe, a cuestin Stalin ou Trotsky segui
rla sendo unha cuestin real, ineludlbel. e seguirla sendo certo
que, nesa oposicin, tanto Mao Tse-tu rig coma Jrushov ou
Brezhnev (pese s diferencias entre eles) estn do lado represen
tado por Stalin. Sen dbida seria mis cmodo que non fose to
talmente asl, que, por parte dalgns, se puidese declarar supera
da a cuestin e pensar que a parte correspondente do sucedido
foron desgraciados erros tcticos ou imposicin das circunstan
cias concretas; seria mis cmodo, pro non real.
Unha vez sentado esto, o historiador das Ideas ten dereito
a decir, con moito respeto s opinins alleas, que, nasa oposi
cin non superada, o marxista Trotsky. Esto non facer un
cxuicio de valor, porque cmarxlsta un calificativo histrico,
non cde valor.
50

r
1

Finalmente, se algun di que (nalgn sanso) a verdade dun

ha posicin prbase pola sa eficacia na historia, e que a historia
rexistrou a derrota material de Trotsky, respondemos: primeiro,
que a cuestin non concerne a Trotsky, senn 6 marxismo e re
volucin; segundo, que pode ser un pouco cedo pra proclama-la
derrota; terceiro, que, na revolucin. os conceptos Victoria e
derrota non poden te-lo mesmo sanso ca en calquera outra loi
ta, e haberla que ver se, amais doutras moitas causas, a mesma
fabulosa desproporcin entre a realidade material que Trotsky
representaba e a sai\a con que foi perseguido non un excelente
certificado de victoria.

1t
'

51

Sobre a teora
dos
ccestados obreiros,,

1t

No ensaio Pra unha relectura de Trotsky. flxose un resume

da anlise trotskiana da natureza de clase da URSS. Por outra
banda, o autor deste ensaio fixera anteriormente unha interpre
tacin da viraxe staliniana ! na que lle consta que algns lecto
res viron algo totalmente oposto anlise de Trotsky. O clarexa
mento desta suposta contradicin {que non existe en realidade)
moito mis ca un problema de interpretacin de textos; hai ta
mn a cuestin de se as teses de Trotsky sobre a URSS en
1 934-39 deben ser asumidas coma esquemas pra repeticin es
colstica {necesariamente unilateral sempre) ou coma sinais pra
un vieira de investigacin, maiormente cando Trotsky escribe en
letras grasas que ca cuestin non est resalta pola historia, co
cal sen dbida non pretende enuncia-la trivialidade de que a res
posta cuestin pode non se-la mesma pra 1 960 ca pra 1 930,
senn algo de maior contido, a saber: que a propia evolucin in
mediata pode decidi-la adopcin dn ou outro punto de vista po
sfbel en principio pra enxuicia-los feitos que o mesmo Trotsky
tia diante de sr.
Polo demais, a anlise trotskiana, por moitos considerada
coma conservadora do mito, mostra, correctamente asumida.
se-la menos mltica e a mis avanzada. Esto xa o sinalou o propio
Trotsky en comparacin cunha das teses alternativas: a da buro
cracia coma nova celase explotadora. Se fose asl, ven a decir
mis ou menos claramente Trotsky, antn precisamente estarla
salvado o mito: a grande revolucin terla implantado efectiva
mente un novo rxime social que seria, a tdolos efectos, unha
De le revolucin, pp .

1 1 1 - 1 59

55

lextima creatura da historia, anda que os actores non fosen sa

bedores do verdadeiro significado dos seus papeis, causa nor
mal, pois tampouco o triunfo da revolucin burguesa consistiu
realmente en estabelece-lo reino universal da Razn.
Esta teora da nova clase explotadora tivo, como sabi
do, diversas variantes, nas que non nos irnos deter. As teses dis
tintas da de Trotsky redcese bsicamente a estas variantes e
milas da teora do capitalismo de Estado, xa aludida tamn
por Trotsky en trminos que alnda consideramos substancial
mente vlidos.
O que sucede cos que acusan a Trotsky de querer
conserva-lo mito que proxectan sobre a exposicin trotskiana
un mito do que son depositarios. Asl. cando Trotsky di Estado
obreiro, eles parecen non decatarse de que eso d por suposta a
correcta e desmitificadora tese de que unha causa obreira pode
ser contrarrevolucionaria. Non hai clase innatamente (ou espon
tneamente) revolucionaria; s hai unha clase que, pala sa defi
nicin coma tal, est no caso de actuar revolucionariamente, o
que non quere decir que de feto acte asl. Os sindicatos (mesmo
os que son verdadeiramente tais) seguen frecuentemente unha
polltica reaccionaria, o que non impide que sexan obreiros. Outro
exemplo: cando talamos de partidos obreiros, claro que non
s non queremos decir sempre partidos revolucionarios, senn
que moitas veces estamos inclulndo nese conxunto a partidos
que levan unha polltica contrarrevolucionaria; o apelativo de
cobreiros quere decir que de feto forman parte do movemento
obreiro e que, por unhas ou outras razns, non poden, se queren
seguir existindo en medida aprecibel, prescindir de chegaren
realmente clase obreira. E, cando, contra o fascismo, por exem
plo, os marxistas defenden a existencia dos sindicatos, das orga
nizacins obreiras, dos partidos obreiros, etc., non defenden en
absoluto a polltica desas entidades en xeral, nin deixan de cha
malas contrarrevolucionarias cando o son; o que defenden o
dereito do movemento obreiro a existir con aquelas organiza
cins que lle pete, non coas que os marxistas desexarlan.
Pra entender no seu verdadeiro significado tanto a tese de
Trotsky sobre a natureza de clase da URSS coma o emprego
66

...

das expresins Estado obreiro e outras parellas. absoluta

mente preciso, en primeiro lugar, limitar a trminos estrictamen
te marxistas o uso de cartas palabras que adoito son emprega
das con algunha lixeireza; absolutamente necesario aterse sen
concesions uso tericamente correcto desas palabras.
Primeiramente, cEstado obreiro non quere decir en abso
luto cpoder obreiro. O proletariado da U RSS. mesmo nos anos
trinta, non tia o poder; quen tia o poder era a burocracia; o
proletariado s6 poderla facerse co poder derrocando violenta
mente burocracia; esta a tese de Trotsky.
Pode resultar extraa a nocin dun Estado proletario no
que o proletariado non ten o poder. Non obstante, esa nocin ex
presa un feto preciso, a saber: que o proletariado non est sepa
rado do poder polo mantenemento dun sistema socioeconmico
e das correspondentes normas xurldicas, senn s pola sa mes
ma febleza obxectiva ou subxectiva.
En segundo lugar, o que unhas lias mis arriba chamaba
mos cpoder obreiro , polo menos cando constite o poder poll
tico nico nunha situacin e espacio determinados (esto : fra
dos casos puramente transitorios de doble poder). a dictadura do
proletariado, ou sexa: o Estado obreiro revolucionario, que ta
mn o que se debe chamar 'Estado socialista, causa anterior
sociedade socialista, xa que sta, s poslbel a escala mundial,
o obxectivo total da revolucin, mentras que o 11Estado socialis
ta a revolucin mesma erixida en poder estatal. A dictadura do
proletariado (esto : o Estado socialista) Estado nun senso
distinto do que atinxe Estado burgus. Non a expresin politi
ce dunha base econmica que se desenvolve de xeito natural.
dun cmodo de producin. senn que a materializacin do pro
xecto de destrucin consciente da base econmica dada; un
Estado contra a clei econmica, que necesita conocela ben pra
poder destrulla, mentras que o Estado burgus o garante das
condicin& de funcionamento desa lei econmica. Xa que logo, a
sociedade socialista s6 existe final da actuacin que o Estado
socialista, a dictadura do proletariado, leva a cabo consciente
mente (e non espontneamente, como sucede co Estado bur
gus en condicins normais). A sociedade socialista, que enten67

demos coma obxectivo final da revolucin, consiste na integra

cin de toda a producin nun plan nico racional, asumido por
tdolos produtores.
Decimos que a sociedade socialista o obxectivo final,
porque a sociedade comunista non obxectivo ningn, xa que
non planificbel. Dalgn xeito, a sociedade comunista a
propia sociedade socialista, pro xa non considerada coma obxec
tivo a conquerir, senn nun intento de enxergar cis serfan os re
sultados desa conquista. a saber: que, pola superacin da esca
sez e a total racionalizacin (e, conseguintemente, a asumibilida
de por todos) do proceso produtivo, a coercin estatal (xurldica,
etc.) deixarla de ter papel ningn, de xeito que o Estado debece
rla; non seria abolido, senn que irla esvalndose de seu.
Asl, pois, que un certo poder sexa ou non a dictadura do
proletariado, esto cousa que non pode ser definida en ningn
xeito por referencia a unhas caracterlsticas de cbase econmica.
Carece de senso o intento de definir un tipo de base econmica
que correspondese 6 exercicio do poder polo proletariado. E,
efectivamente, da caracterizacin do sistema econmico da
URSS, Trotsky non extrae a conclusin de que aquelo sexa a dic
tadura do proletariado; tal conclusin non poderla en ningn ca
so extraguerse simplemente dunha anlise da economla. O nico
que sae da caracterizacin econmica lo que Trotsky obtn dela)
o seguinte: dado que o sistema econmico de tal natureza
que unha burguesla non pode nin existir nin medrar nel. dado que a
burguesla est efectivamente expropiada (e non s6 a burguesla rusa,
senn mesmo a poslbel propiedade dunha burguesla exterior), com
pre reconocer que aquelo un Estado obreiro, por mol contrarrevo
lucionaria que sexa a sa poUtica.
Hai que insistir afincadamente en que o calificativo de
obreiro ou proletario representa eiqul unha caracterizacin
obxectiva de feitos, e non a definicin de clase dun proxecto po/1tico. !: moi importante (non s pr cuestin da URSS, senn ta
mn pra outras) distinguir entre estes dous xeitos de aplicacin
do calificativo, porque, por exemplo, no segundo senso somente
partido obreiro un partido revolucionario socialista, xa que, se
pra algo serve a teorla marxista, pra demostrar que, fra da re58

volucin proletaria, non hai verdadeiro proxecto polltico propio

do proletariado. Orabn. esto ltimo non significa ( neso estamos
a insistir arreo) que o proletariado sexa innatamente ou espont
neamente revolucionario, nin saquera que sexa revolucionario
dende o momento en que est organizado independentemente.
Xusto contrario: dado que o proletariado unha clase da socie
dade burguesa, o espontneo e inmediato ( en canto proxecto
polltico) o burgus. Nin saquera preciso recurrir a unha in
fluencia da burguesla dentro do movemento obreiro ( coma se
o movemento obreiro fose algn recinto); abonda con reconocer
que a conciencia revolucionaria non nunca un feto dado,
senn sempre unha posibilidade a asumir. Neste senso, o mo
vemento obreiro consiste sempre nunha grande medida en orga
nizacins obxectivamente obreiras que asumen ou dan por su
posta unha polltica obxectivamente burguesa. A masa humana
que hai nesas organizacins nin mis nin menos c clase revo
lucionaria, pro a sa expresin polltica representa alternativas de
recuperacin desa masa pr sociedade burguesa, digamos: a po
lltica obreira da burguesla, ou as diferentes pollticas burguesas
que a clase obreira pode asumir mentras non asume a sa propia
polltica.
Se o Estado da U RSS fose proletario (ou obreiro) no se
gundo dos dous sansos ditos, entn seria a dictadura do proleta
riado, ou sexa: o Estado revolucionario; o cal o contrario do que
Trotsky expresamente di.
Evidentemente, a frmula estatal da URSS xurdiu porque
houbo un intre de verdadeira dictadura do proletariado; pro ese
proletariado que tomou o poder en Outono de 1 9 1 7 foi esgota
do, disolto e prcticamente aniquilado polo contraste entre a
sa cativeza e a inmensidade das tarefas que houbo de afrontar,
incluidas dun xeito especial as impostas polo bloqueo e a inter
vencin exterior. Houbo un momento no que pode decirse, sen
case esaxeracin ningunha, que materialmente non habla prole
tariado en Rusia. Esto non quere decir que a revolucin rusa ast
vese simplemente derrotada. O auxe revolucionario do proleta59

ver co concepto m a rxista que ela designa de seu. Non viraron

agora dereita, porque, en materia de intentos de direccin do
movemento obreiro, non hai posicin mis dereita c de amor
dazar clase mediante a supresin das libertades democrticas
en nome da revolucin, drogala con mitoloxla marxista-leni
nista e faceta inclinarse reverentemente ante o retrato do xefe.

Pobo, nacin e
autodeterm inacin
nacional

62

O fundamento de que os marxistas inclan na perspectiva

politica revolucionaria a autodeterminacin das nacins esa
tan repetida tese da incorporacin do programa democrtico ra
dical programa da revolucin proletaria. Esta tese foi xa expli
cada tantas veces que se nos permitir que a deamos por cono
cida no seu contido e na sa fundamentacin 1 . A aplicacin de
so eiquf presupn que a autodeterminacin nacional un princi
pio democrtico xeral, esto : un principio ideolxico que xorde
co ascenso da burguesfa, ou, dito doutro xeito, un principio
democrtico-burgus.
En efecto, o desenvolvemento da economfa burguesa o
que crea a nacin no sanso moderno desta palabra. O feito que
puxa pr nificacin dun espacio econmico a circulacin de
mercancfas. Esta circulacin. por unha parte. presupn (pra ser
suficientemente intensa) unha certa unidade ou, cando menos, a
posibilidade de producila, e, por outra parte, produce efectiva
mente esa unidade, a cal concerne a tdolos elementos de ven
cellamento e comunicacin entre os homes, ou sexa: principal
mente mis primario deses elementos, que a lingua. Co triun
fo da circulacin de mercancfas, unha lingua chega a ser lingua
nacional.
En principio, falarmos do triunfo da circulacin de mer
cancfas, entendemos que se trata dun desenvolvemento consi
derbel do capital comercial. Orabn, Marx demostrou no libro
primeiro de O Capital (especialmente seccin segunda) que non
Poi a nosa pane. vxase O /a
especialmente pp. 6 7-9 1 . e o enseio cPra
unhe relecture de TrotskY neste mesmo libro (concretamente os prrafoa referentes
concepto revolucin permanente).

revolucin;

65

posbel unha penetrac in profu nda da produci n

de mercan
o capital estea l i m i tado en xeral esfera da circula
cin e non se faga crrego masivame nte da producin mesma.
O
capital comerci a l d, pois, base a un proxecto de nacin, pro este
proxecto non calla sen o desenvolv emento da producin capita
lista propiamente dita.
A producin de mercancias xebra a figura idaolxica da co
munidade coma conxunto de cidadns iguais en dereitos, e, polo
tanto, d lugar concepto polltico de democracia. Os lindeiros
do tal conxunto deben ser, pois, os mesmos do espacio econmi
co unificado ou unificbel. A palabra nacin pasa asl a designa
lo conxunto dos cidadns, esto : o pobo. A soberanla do
pobo a csoberanla nacional.
Cando decimos que a democracia algo ideolxico, quere
mos decir que un principio que non contn as condicins mata
rais da sa realizacin. Pois ben, puramente ideolxico tamn
o concepto O pobo, que, a fin de cantas, non outra causa ca
un correlativo de democracia: pobo aquelo que decide nun
sistema democrtico, esto : nun sistema no que se decide por
voto libro, o cal presupn as libertades de comunicacin, etc. En
canto a anlise pase da simple democracia s condicins ma
teriais da sa realidade, o pobo conquerir tamn unha concre
cin e delimitac in, por canto obvio que non todo o mundo po
de aceptar palas boas e incondicionalmente que as decisins po
llticas dependan dun voto enteiramente libre e soberano.
En canto concepto democracia, o que dixemos do seu
carcter de puro ideoloxema soe ser entendido mis ou menos
ben. Pro, tocante pobo, xa est n afeito a ouvir empregar
ese concepto coma se designase algunha forza real. Que eu sai
ba, os primeiros que propuxeron O pobo coma a verdadeira for
ZIJ revolucio naria, fixeron eso precisame nte pra elud-las cla
ses; foron os fascistas. En 1 93 1 , o PC de Alemania, que estaba a
leva-la desastrosa polltica do terceiro periodo, decidiu facrlle
la competencia s nacis apropindose unha consigna, revolu
cin popular, que eles empregaban (en especial a ala cezquer
da, de O. Strasser); Thaelmann xustlficou esto explicando que, a
cas mentras

66

fin de cantas, esa consigna era idntica co concepto marxista de

revol ucin proletaria.
xica coma a
0 cpobo unha causa tan puram ente ideol
concepts
eses
democracia, os dereitos humanos, etc. Todos
. los na sua
non deben ser rexeitados; contrario, compre asum1
.
interpretacin mis radical. Pro o que non se pode facer con eles
tomalos polo que non son, esto : por designacin de forzas
reais ou coma fondo e sanso real dalg n proxecto de transforma
cin da sociedade ou dalgu nha etapa autnoma dentro dun tal
proxecto.
. .
Cicais 0 intento mis conocido e inxenioso de atnbU ir palabra ppbo un sanso real sexa o de Mao Tse-tung. O procede
mento deste autor, no proble ma que nos ocupa, estabelecer
que en cada momento e en cada pals hai unha moitedume de
contradicins, das que s6 unha a principal ou dund amen
tal; segun do Mao, a masa de poboacin que materializa o lado
avanzado e prog resivo da ccontradicin principal. eso O
pobo Analiz aremos brevemente esta teorla.
n primeiro lugar est o concepto mesmo de contradicin.
Mao escribe:
cNa sociedade capitalista, por exemplo, as d uas forzas apostas, 0 proletariado e a burguesla, constiten a
contradicin principal. As outras contradicins, coma,
por exemplo, a contradicin entre o q.u resta da clase
dos feudais e a burguesla, a contrad1c1n entre os la
bregas pequenos propietarios e a burguesla, a contra
dicin entre o proletariado e os labregos pequenos pro
pietarios, contradicin entre a burguesla o.n mono
polista e a burguesla monopolista, a contrad1c1n . etre
a democracia burguesa e o fascismo, as contrad1c1ns
entre os paises capitalistas, a contradicin ere o im
perialismo e as colonias, e as outras contrdc1ns.: t
do esto atpase determinado pola contrad1c1n pnnc l
pal ou sometido sa influe ncia . 2

1 963:

Mao Tse-tung. A
Lausanne.

propos de Ja contradcton,
p. 83.

en cEcrits philosophiques>, ed.

La

Cit.

67

Vexamos. O modo de producin capitalista contraditorio;

esto, na xnese conceptual marxiana 3, non comenza en absolu
to pola oposicin capitalista-obreiro, burguesfa-proletariado. Fa
celo comenzar ahi equivalerfa a entender por contradicimt non
o que esta palabra realmente significa, senn algo moito mis
trivial: un antagonismo de forzas ou unha contraposicin de inte
reses. A oposicin burguesia-proletariado autntica contradi
cin, e non simple taxonomia baseada na determinacin de inte
reses, porque xorde dialcticamente da contradicin que se ato
pa no ser mesmo das cousas na sociedade moderna, a saber: de
que a cousa material (valor de uso) asemade cousa allea a toda
materialidade (valor), de que o traballo real, concreto, asemade
traballo abstracto, de que, inversamente, o valor, alleo a toda
materialidade. sempre unha materialidade concreta, de que o
traballo abstracto sempre un traballo concreto. O propio de
senvolvemento dialctico desta contradicin, tal como se atopa
presentado nas tres primeiras seccins de O Capital, conduce
afronta mento burguesfa-proletariado. A contradicin non se defi
ne coma tal comenzando nese afrontamento. Se comenzase ahf,
non seria unha contradicin, nin seria mis esencial ca calquera
outra divisin da sociedade en sectores con intereses contrapos
tos. Dende o momento en que a contradicin se considere defi
nida coma tal a partir dun afrontamento entre sectores da socie
dade, entn o conflicto de intereses ou proxectos entre eses sec
tores pasar a se-la nocin mesma de ccontradicin, e, polo
tanto, tdolos conflictos dese tipo quedarn en principio no mes
mo plano (coma exemplos concretos do universal abstracto
ccontradicin), e a prioridade dun deles sobre os outros s po
dar vir despois coma chovida do ceo.
En segundo lugar, Mao parece considerar principal a con
tradicin burguesla-proletariado s polo que atinxe modo de
producip n capitalista considerado en xeral. o cal ven ser coma
non considerala principal en ningn caso, xa que a cuestin con
creta nunca o capitalismo en xeral. Non en absoluto, pra
3

Vxase o enaaio cSobre o capitulo prlmelro de

O Caplral,

Mao, esa contradicin xeral a que d lugar a un pobo. Por con

tra, en cada momento, en cada pafs. algunha determinada con
tradicin a tprincipal. Asf: Nos paises semicoloniais, coma,
por exemplo, China, sucede, segundo Mao, o seguinte:
No caso dunha guerra de agresin lanzad a polos
imperia listas contra un pais tal, as sas diferentes cla
ses, con excepcin da pequena camari lla dos traidores
nacin , poden unirse provisionalmente pra leva-la
guerra naciona l contra o imperialismo. Neste aso, a
contradicin entre o imperialismo e o pals constderado
pasa a se-la contradicin princip al. e tdalas contradi
cins entre as diferentes clases no interior do pals (in
cluida a contradicin principal entre o rxime feudal e
as masas populares) retroceden provisionalm ente se
gundo plano e non ocupan mis ca unha posicin subordinada...
cPor contra, noutra situacin, as contradicins cam
bian de sitio. Cando o imperialismo non recurre opre
sin polo medio da guerra. senn que utiliza nos domi
nios polltico, econmico e cultural formas mis ":' oda
radas de opresin, a clase dominante do pals semtcolo
nial pode capitular diente do imperialismo; ent fr
mese entre eles unha alianza pra explotar en comun s
masas populares. Neste caso, as masas populares re
curren frecuentemente guerra civil coma forma de
loita oontra a alianza dos imperialistas e dos feudais...
cCando a guerra revolucionaria nun pala toma unha
enverg adura tal que comenza a ameaza-la existen ia
mesma do Imperialismo e dos seus exentes, a reacctn
interior. entn o imperialismo, pra mante-la sa domi
nacin. amals dos medios xa citados, recurre frecuen
temente 8 outros; ou ben introduce a divisin no cam
po da revolucin. ou ben fai intervir dlrectame.nte for
zas armad as extranxeiras... Un exemplo de dlvtsln do
frente revolucionarlo a traicin de Chiang Kai-chek
en 1 927.

'i

primeiro deate libro.

68

69

' '

. .

En tdolos casos, non hai dbi da de que en cada

unha das diversas etapas de desenvolvemento do
pro
ceso non hai mis ca unha contradic in princ ipal,
que
xoga o papel dirixente.
Sguese que en todo o proceso, se o tal conoce di
versas contradicins, hai en todo caso unha que
a
princ ipal e que xoga o pape l dom inan te, decisivo, men

tras que as outr as non ocupan mis ca unha posicin

secundaria. suba lterna. 4
Non insistiremos demasiado nalg ns aspectos curio
sos
deste texto, tais coma que, dentro dunh a anl ise que
fai referen
cia a clases, apareza o concepto traidores nacin
coma se fo
se unha clase mis . Ou que a posicin das clase
s autcton as
apareza determin ada por unha opcin que o imperialis
mo fai po
la sa conta entre a guerra e formas mis moderad
as. Ou que a
divisin no bloque sexa introducida (con non
sabe
mtodos de seducin) polo impe rialis mo, sementa mos qu
dor de trai
cin nas filas revolucionarias. Etc... O que eiqu f
nos interesa
que Mao considera que en cada momento e cpafs
. das diversas
contradicins presentes, s6 un ha a principal.
En qu con
siste, segundo Mao, a principalidade da ccontradicin
principal?
O nic o que atopamos expresamente dito polo auto
r desa teorfa
esto:
ca sa existencia e desenvolvemento determinan a
existencia e desenvolvemento das demais e actan so
bre elau. 5

Pois ben, esto totalmente valeiro, porque carecemos en

xeral de calquera fur:damento pra poder decir nun caso concreto,
dentro dun certo momento e cpafu, que unfvocamente tal ou
cal ccontradicin en exclusiva a que determina, en canto a exis
tencia e dc;senvolvemento, s demais. De feto, Mao non nos
proporciona nin saquera un exemplo dun proceder metdico po
lo que se demostre que a ccontrdicln principal en tal ou cal
4
5

70

Mao. edicin citada, pp. 83-86

Id., p.

83

caso concreto tal ou cal; simplemente declara (ou, coma moito,

tipifica) que, en tal pals a tal data, a contradicin principal tal. A
ventaxa deste mtodo que pode xustificar tdolos zigzags
dunha polltica emplrica. A contradicin principal a que se de
cida en cada momento, e, polo tanto, o pobo ten tamn o con
tido que en cada momento se decida. E, pra que nin sequera se
estea na abriga de aterse delimitacin adoptada en cada caso
(e, ademais, na de compraba-lo seu resultado), estn en reserva
conceptos coma o de traidores pra xustifica-las excepcins ou
afastamentos da regra que se produzan ou se estimen oportunos.
Unha teorla coma esta sinxelamente a non-teorla, a li-.
beracin pr empirismo craso. Pra. todo hai unha xustificacin.
Mantmonos, pois, en que o concepto pobo non ten ou
tro valor c dun ideoloxema; non en ningn caso a designacin
dunha efectiva forza social. Certo que a revolucin pon en move
mento sempre a forzas moi diversas, as cajs, en conxunto, cons
titen a grande maiorla da nacin; pro esto non quera decir que
esa diversidade constitufse de antemn (nin sequera que consti
ta durante a revolucin) un bloque social coherente, que haxa
que dar un nome. Somente quera decir que a actuacin decidida
dunha clase social capaz de levar adiante un programa revolucio
nario moviliza a unha serie de sectores da poboacin, desperta
unha serie de reivindicacins que, agora por primeira vez, atopan
a posibilidade de ser resaltas, recolle e unifica loitas parciais an
tes dispersas.
Tratemos agora de precisa-las nocins de democracia,
cpobo, cnacin e autodeterminacin nacional, admitido que
non son outra cousa ca ideoloxemas, e, en canto tais, ideolxi
camente burguesas.
Democracia aquel xeito de goberno no que as decisins
proceden do voto libre dos cidadns; o voto libre implica as ple
nas libertades de reunin, de expresin, de comunicacin; e o
concepto enteiro implica que ccidadns son todos aqueles que
non se autoexclen de tal condicin. O carcter ideolxico deste
concepto estriba en que el non contn en absoluto a determina
cin ( nin saquera a cuestin) de baixo qu condicin& materiais
71

1
pode suceder esto; noutras palabras: a democracia s pode exis
tir coma forma dun contido-de-poder que non pode ser calquera,
pro que non est determinado no concepto mesmo de democra
cia.
Reiteradamente expuxemos que a democracia, idea esen
cialmente vencellada co pulo do modo de producin capitalista,
s pode ser efectivamente realizada, segundo o esquema de
Marx, oma forma polltica da dictadura do proletariado.
AqueJo que nun sitema democrtico (tal como foi definido)
decide, eso o que se chama o pobo, decir: o conxunto dos
cidadns.
Eso mesmo a nacin. Certo que a palabra nacin su
lia mis ca pobo a delimitacin xeogrfico-humana. Pro esta
delimitacin tamn inherente pobo. A unidade e uniformi
dade de dereito, correspondente unificacin do espacio econ
mico, s ten lugar pra aquel espacio dentro do cal existe a posi
bilidade material (natural e histrica) dunha libre comunicacin,
e, de feto, calla nun vehlculo de comunicacin uniforme (lingua
nacional). Somente un desenvolvemento das forzas produtivas
ulterior capitalismo podar liquidar estas barreiras, pro antn
xa non haber nacinu nin pobos.
Sentado esto, a idea ttautodeterminacin nacional non sig
nifica outra causa c democracia. co pobo mesmo quen deci
de ou non constituirse coma Estado independente, polo mes
mo que se d uns rganos de poder propios, que tei'len a consti
tucin que O pobo quera que tei'lan.
Asl, pois, a presencia da autodeterminacin nacional no
programa da revolucin non nin mis nin menos c asuncin
pola revolucin de todo o programa democrtico radical; do fun
damento terico desta asuncin xa ternos falado abondantemen
te. Neste senso, nunca houbo dbidas entre os marxistas tocante
admisin da autodeterminacin nacional. As dlscusins con
cerniron somente a se o problema ou non, nun intre dado, un
problema real pra aquelas masas das que debe esperarse que
apoien a revolucin, e, polo tanto, se compre ou non lnclullo ex
presamente no programa, co conseguinte risco de crear un pseu
doproblema ou, cando menos, de darlle a un problema real unha
72

cir eleme nd .1m ansin que non ten, todo o cal significarla introdu
. .1str r cnsumm
tos diversionistas na conciencia das masas e
.
trarrevolucin novas posibilidades de maniobra . Esto _fol umco
que realme nte se discutiu. O principio de aut?determ mac1n na
cional, coma tal princip io. non estivo en cuest1n. A Rosa Luxem
burgo, que se opuxo a incluir ese punto n prog ama, non se lle
podia ocurrir que. se os soviets de Ucrant a dec dlan _declarar
Estado independente. os soviets de Rusia fosen mvad1 r Ucran ta,
tal causa estaba tan absolutamente fra de discusin que non
procedia nin menta la.
.
A constitucin da nacin, segundo xa se d1xo, va1 de par co
desenvolvemento dunha economia capitalista. Alnda q e o pr?
pio Estado precedente (feuda l, absolutista ou d spt1co) un
dos factores que influn na determ inaci n dos llm1tes dunha na
cin xurdinte, non en absoluto o nico. De ahl que o problema
do reconocemento e constitucin polltica da nacin se plantexe
non s en trminos de camb io na forma de Estado: senn t n
coma problema de fronteiras: unhas veces cuest1n d umfla
cin (asl en Alema nia), outras de separacin (coma nos 1mpenos
austro-hng aro e ruso).
.
Pro en relacin con esto, a cuestin mis interesante e1qul
a segui te: cmo, se o desenvolvemento capitalista unifi_ca un
espacio econmico nacio nal, sucede que o prob lema nacio nal
se plantexe tam n en certo s casos, con mls ou meno s foza, no
interior de paises capita listas avanzados 7 A resposta .res1de na
imposibilldade, esencial capitalismo, de levar prctca t as
ltima s consecuenc ias os seus propios supostos. En pnme 1ro lu
gar, a nivel polltico, xa indicmos reiteradamente cmo, senda a

democracia un principio ideolxico burgus de seu, a burgu esla

total
bases
re

so
o
Estad
un
res
incap az de estabelecer en ningu
le
mente democrticas (no que estarla incluida, obviamente, a
n1vl
a
parte,
na autodeterm inaci n das nacins). Por outra
econmico, 0 capita lismo non est capacitado pra leva-la tot.ah
dade dun pals a un degrao uniforme de desenvolvemento c plt
Jista; non pode penetrar na mesma medida en todo o terntono
do Estado. En efecto, a producin capitalista desenvlvese nece
sariamente en ciclos de auxe e depresin, en constante fluctua.

73

11

cin do volu me de producin e a dem and a

de man de obra; en
. con . .
ta1s
d1c1 ns , serfan de extrema gravedade
as perspect1vas
.
dun ha economfa cap itali
sta que non contase con amort
.
ecedores
dent ro do seu espac1o econm ico; as zon
as
dep
rimi
das
_ mente o papel de
xogan
precisa
mercados com plementarios e rese
rvas
de ma n de bra, porq ue unh a economla m
is
atra
sad
a
pres
ent
a
_
_ mai or en can
unh a elast1c1dade molto
to a consumo e a n mero
de brazos q e traballan nela . Pois ben, as limi
tacins na penetra
c_ n do cap itali smo comportan tam n limi
tacins na consecu
Cin dunh a unidade nacio nal.
Aln da mis, fra deste mod elo xera l, exis
Estados burgueses que, por defi cien cia crnica ten en particular
vemento cap italista. que daron en algo asl com do seu desenvol
a
sados de nac in; c;Jsos nos que a circ ulac in proxectos fraca
de
poca da creacin dos Estados modernos, foi mercanclas, na
sufic
luga r a un Estado unitario, pro o desenvolvemento iente pra dar
caberla esperar a contin uaci n non se produciu industrial que
por unha ou ou
tra razn. Caso tlpico precisamente o do Esta
do espaol. Eiqul,
os procedementos da acum ulacin prim itiva de
capi
ron en boa med ida, pro sen que esa acum ulacin tal funciona
tivese lugar,
porq ue, ama is doutros fenmenos que seria longo
citar en deta
lle, os recu rsos zugados (de Am rica e dos pobos
de Espa
ron adicados nunh a grande parte a soster unha balan a) fo
za comer
cial fortemente deficit aria e, xa que IC\go, a engrosala acum ula
cin primitiva doutros paises de Europa. Aga fenmeno
s perifri
cos ou illados, o capitalismo industrial en Espaa
non se desen
volveu, senn que foi introducido a posteriori, cand
o xa triunfara
definitivam ente en Europa, fundame ntalm ente xa na
etapa mo
nopolista e, polo tanto, esixindo fortes inversins, o cal
obrigou
oliga rqula espaola a acepta-la entrada pactada de
capital ex
tranxeiro. Dende aquela, o problema pr clase dominant
e en Es
paa consiste en que non ten mis volta ca entrar na
rbita inter
nacio nal do capit alismo e quere facelo conservando
na maior
medida poslbel o seu poder de decisin, podendo, cand meno ,
o
s
negocia-la participacin extra nxeira, ou sexa : sen convertirs
e en
colon ia; cuestin que, no fundamental, redcese a unha
soa cou
sa: realiz ar unha fortt acum ulacin propia de capit acum
al,
ula

74

cin que non puidera producirse 6 longo dun proceso normal de

desenvolveme nto capitalista pola sinxela razn de que tal proce
so, en Espaa , non tivera lugar. Este problema, progresivamente
asu mido, mostrou, cabo, ter coma punto fundamental a supre
sin de toda resistencia por parte do resto da poboacin do Esta
do.
En principio, cabe asum-la hiptese terica de que un de
senvolvemento capitalista clsico no Estado espaol terla feto
de Espaa unha verdadeira nacin no pleno senso da palabra,
por suposto que a travs de toda a pillaxe e o terror que compor
ta o proceso de acumulacin primitiva, pro conducindo, a fin de
contas, real integracin de todo o territorio nun espacio econ
mico con unidade e uniformidade mis ou menos imperfectas.
De feito, se ben o terror e a pillaxe tiveron igualmente lugar, o
que non se produciu foi ese desenvolvemento capitalista clsico.
Por contra, un intento serodio de acumulacin primitiva suple
mentaria, feito xa dentro das condicins do capitalismo monopo
lista (e, polo tanto, en prol dunha oligarqula xa consolidada), nin
saquera pode asumir a posteriori a forma dun crecemento relati
vamente uniforme e integrador.
Se a democracia, esto : o poder do pobo, plenamente in
corporada programa da revolucin, pro reconocndoa precisa
mente coma posicin ideolxica, non coma anlise de situacins
materiais e forzas reais, esto quere decir que nesa incorporacin
non se d por admitido en absoluto que O pobo sexa forza real
ningunha, nin moito menos que vaia se-lo axente revolucionario.
Pois ben, igualmente, se a autodeterminacin nacional (que a fin
de cpntas non mis ca unha designacin especial da democra
cia) asumida no programa da revolucin, eso non quera decir
en absoluto que se considere nacin coma unha forza obxec
tiva real, nin moito menos coma unha forza revolucionaria. A au
todeterminacin nacional un principio que non se renuncia,
pro eso non quere decir que sexa a nacin a forza material que
vaia produci-la realizacin efectiva dese principio. Esto claro a
partir dunha consideracin moi xeral: a nacin ( e a contraposi
cin de nacins) non se define 6 nivel no que realmente se cons76

tten, segundo o marxismo, as forzas que podarn ser portado

ras dun proxecto politco global; conseguintemente, a nacin
non a base real de proxecto politico ningn, senn que, con
traro, somanta se define coma nacin dentro dun determinado
proxecto politico. Irnos precisar esto un pouco mis.
O abe do marxismo a distincin entre a base materiellt, a
estructura econmica, estructura que se realiza en fetos que
poden e deben ser constatados coa exactitude das ciencias da
natureza, e, da outra banda, o nivel de as formas... nas que os
homes se decatan do conflicto e o loitan. Destes dous planos, o
primeiro o que chamamos material, cobxectivo, as condi
cins obxectivas. Pois ben, a anlise desa materialidade, que
conduce descubrimento dunha estructura econmica (no
sanso especificamente marxista), non presenta contradicins de
nacin, senn de clase. O concepto nacin non t definlbel a
nivel puramente obxectivo, material.

Non existe nacin se non no seo dun proxecto pol/tico

determinado, propio dunha clase determinada. Concretamente,
foi o proxecto politico da revolucin burguesa o que deu reallda
de s nacins no senso moderno da palabra.
O feito de que o concepto nacin non sexa deflnfbel a ni
vel de pura realidade material, a nivel estrictamente obxectivo,
trae consigo que non exista, no intre da constitucin das nacins
modernas, un mapa preciso e obxectivamente fundado das na
cins que deben producirse. Certo que a delimitacin das na
cins ven nunha grande parte motivada por todo un complexo de
fetos matarais, dos que a xestacin pode ser seguida a travs
da historia precedente, e neste senao p6dase faJar da historia de
tal ou cal nacin dende sculas antes de que exista a nacin pro
piamente tal; pro non hai ningunba definicin que uministre
un criterio xeral e obxectivo pra poder decir que tal ou tal cousa
t unha nacin. De feto, un proxecto nacional triunfa en perxuicio
doutros que naque/ intre eran tamn posfbeis.
Asf, pois, da nacin coma feto dado somente pode faJarse
na medida en que o mentado proxecto polftico est realizado, es
to : cando o obxectivo da revolucin burguesa est cumprido.
76

Noutras palabras: a efectiva unidade do espacio socioeconmico

nacional crase co normal desenvolvemento do modo de produ
cin capitalista, tanto mis perfecta canto mis profunda a.
penetracin dese modo de producin. A falla dun desenvolve
mento capitalista clsico nun Estado , como foi o caso de Espaa,
deixa subsist-los fetos potencialmente nacionais existentes no
seu interior, fetos que un serodio esforzo de acumulacin, reali
zado baixo condicins monopolistas. diffcilmente pode eliminar,
polo mesmo que non pode crear un desenvolvemento relativa
mente armnico e uniforme do conxunto do territorio. Decimos
potencialmente nacionais porque s falla unha causa pra que
sexan nacionais, a saber: o proxecto polftico no que tal cousa
poida conquerir un senso. Antes de averiguar en qu medida po
de haber un tal proxecto, intentaremos clarexar ainda mis o
sanso dalgunhas teses xa postas.
Nada ten de sorprendente o feto de que non sexa a nacin
a forza material que produce a autodeterminacin nacional. A fin
de cantas, esquemas semellantes aplfcanse a moitos outros
fenmenos de opresin na sociedade de clases. Por exemplo, os
marxistas asumen sen a menor ambigedade nin restricin todo
o programa de liberacin da muller, e eso non os leva en abso
luto a sentar que cas mullereS coma tais sexan unha forza revo
lucionaria. Asimesmo, loitan radicalmente contra a opresin a
que est sometida a mocedade, e tal cousa non lles permite de
cir que a mocedade en canto tal sexa a constitucin dunha ma
sa potencialmente revolucionaria. En xeral, a tese marxiana de
que a emancipacin do proletariado ha ser obra do proletariado
mesmo vale s6 pr proletariado, porque este modo de opresin
non un modo, lado do cal haberla outros, senn que a
consistencia mesma da sociedade moderna con tdalas sas for
mas de opresin. En trminos marxistas evidentemente puro
reformismo considerar cada forma concreta de opresin existen
te na sociedade moderna coma fonte dunha masa revolucionaria
de oprimidos. Pois ben, esto mesmo vale pr opresin nacional.
Asi, pois, entndese tamn o carcter reformista e antimar
xista do discurso que, da existencia dunha opresin nacional. ex77

'.,
'....

trae unha delimitacin de forzas na que a nacin oprimida figura

coma unha unidade na loita. Discurso do que son s variantes,
por un lado, a chamada unidade da nacin oprimida (unidade
na que tdolos gatos son pardos). e, polo outro, a clasificacin
das forzas sociais e pollticas en cnacionais e outras.
Dixemos que a nacin s se constite coma tal no seo dun
certo proxecto politico. Orabn, somente a revolucin burguesa
nacional de seu. Na revolucin burguesa, o concepto de nacin
expresa precisamente a soberanla do corpo de cidadns con
igualdade de dereitos, e responde unidade e cllbertade, con
querida en loita, dun certo mbito ou espacio socloeconmico.
Por contra, na revolucin proletaria, nico proxecto polltico glo
bal e coherente na actualidade, todo esto, esencialmente, que
dou atrs, ou subsiste a titulo de simple lncapacidade da burgue
sla pra levar adiante os seus propios principios. Na revolucin
proletaria, pois, non existe a nacin coma principio rector. senn
s coma conceptuacin relativa, nun caso concreto, dun conxun
to de feitos a ter en conta.
Coma principio democrtico xeral. a autodeterminacin na
cional asmese do mesmo xeito que se asume en xeral a demo
cracia. Pro esto 6 ldeoloxema. Se dese terreo pasamos da ela
boracin efectiva dunha estratexia revolucionarla real, antn o
cfelto nacional subsiste cun senso distinto. clase revoluciona
ria cmprelle na sa loita recoller, unificar, vertebrar, tdalas rel
vindlcaclns democrticas de tdalas camadas da socledade
que, dun xeito ou doutro, son oprimidas polo sistema capitalista.
E tanto astes conxuntos de relvindlcaclns coma as lit\as de ac
tuacin concreta a que poidan dar lugar por parte da propia clase
revolucionaria son diferentes en cada rea xeogrflca. 6 decir:
son nunha grande medida cnaclonalu.
Resumindo. Decamos que a nacin a se define coma tal no
seo dalgn determinado proxecto polltlco, que a nacin non
unha realldade definlbel a nivel puramente obxectlvo. que poida
presentarse ooma un felto simplemente dado, aga cando o pro
xecto polhloo en cuestin, a revolucin burguesa, fol cumprido
cunha radloalldade total; pro. se tal radlcalldade se dese, xa tam78

lema nacio nal. O afronta

pouco haberla o que se cham a prob
forma parte da
mento dese proble ma pola revolu cin proletaria
a burguesia
asuncin das tarefas democrtico-burguesas que
da revo
deixou sen resolver. O proxecto politico global agora o
tal zo
ou
tal
que
a
acept
sta
lucin proletaria. Na medid a en que
zona,
esa
pra
que.

n a Q unha nacin , o nico que quera decir

ac
da
s
a Cuestin dun progra ma especifico, nos diversos campo
a e relevancia rea 1 .
tuacin revolu ciona ria, ten
- coherencia intern
en razn dunha serie de feitos que, adema is, non tei'len por qu
ser en tdolos casos os mesm os nin dos mesmos tipos e que,
polo tanto , tampouco dan lugar a unha definicin obxectiva de
nacin , defini cin que non existe.
No mbito da revolu cin prolet aria,o concepto de nacin
non outra cousa c enunc iacin abreviada dunha serie de cues
tins de estratexia revolucio naria, o reconocemento de que esas
cuestins son pertinentes no caso concreto do que se trata.
Esto o contrario do que adoito se fai. que comenzar por
proclam ar que tal ou tal cousa unha nacin, coma premisa me
nor dun siloxismo do que a maior calquera afirmacin consabi
da sobre o que sucede ou o que debe facerse no caso dunha na
cin en xeral. A conclusin antn obvia, pro o razona mento en
teiro vicioso, porque supn que o predicado nacin ante
rior, dado, puramente obxectivo, e tal predicado asl entendido
non mis ca unha imposicin metaflsica. O proceder correcto
ten outro orde: conocendo a realidade dada, elaboramos unha
estratexia revolucio naria; o feto de que nesta estratexia determi
n adas cuestin& resulten pertinentes pra unha rea xeogrfica
dada pode logo anunci arse abreviadamente chama ndo a esa
rea unha nacin.

79

l,

11

.,
1

Estructura e ldeoloxa

'
Comenzaremos por contrapol'\er algo asl coma das ver
sins do marxismo.

A primeira. a que

eiqul non aceptamos tal como ven dada,

pro que a que se atopa en moitos manuais, estabelece coma

contido da teorfa marxista os elementos (e no mesmo orde) que

a continuacin se enumeran:
(a) Unha concepcin xeral da historia coma sucesin e/ou
entrambilicamento de diversas formacins sociais ou modos de
producin, todo elo segundo unha mesma lei. que poderlamos
resumir brevemente as(: cada formacin social consiste nunha

estructura econmica que a base dunha auperestructura

ldeolJdcal; a estructura econmica (as crelacins de produ

cinl corresponde en cada caso a un determinado degrao de de
senvolvemento das forza& produtivas e leva adiante ese desen
volvemento at o punto en que o tal xa non pode ser impulsado
polo sistema de relacin& de producin dado, aenn que, con
trario, 6 freado por el; nese punto Abrase un periodo de revolu
cin social.
(b) Unha aplicacin desa concepcin xeral a un obxecto
concreto. obxecto que sea a sociedade capitalista. Nesa aplica
cin mostrarfase a concreta estructura econmica desa socieda
d&. expllcarfase de qu xalto impulsa o desenvolvemento daa for
zas produtivaa, cmo chega a ser pexa pra tal desenvolvemento, etc.
Resta indicar que o nivel de presunta xeralidade abstracta
de que parte esta versin do marxismo soe ser alnda maior, en
canto que mesmo a concepcin da historia mentada en (a) resul
ta ser un aspecto ou momento concreto dunha cfilosofta total.

83

P ro

nin saquera preciso recurrir a esto pr noso presente

propsito, nin rnoito menos percorre-los peregrinos contidos das

realizacins concretas do esquema que vimos de presentar.
Compre, en troques, adiantar algunhas dificultades. Marx,
que se ocupou de descubr-la clei propia de cada (ou, cando me
nos. dunha) formacin social determinada, aparecerfa eiqul co

Decimos que unha estructura (no sanso forte da palabra)

econmica cando os fetos reclamados coma realizacin desa
estructura son de carcter material. esto : feitos que poden e
deben ser constatados coa exactitude propia das ciencias da na
tureza.

ma o defensor da tese segundo a cal toda a historia acontece de

Pois ben, a tese que a antes citada interpretacin do mar

acordo cunha soa e mesma lei. Un mesmo principio (o da estruc

xismo d por suposta dun xeito gratuito a de que, en toda so

igual tdalas formacins sociais, e tamn un mesmo principio (o

cin dunha estructura precisamente econmica (digamos: os fe

forzas produtivas e relacin8 de produ

tos econmicos) constiten efectivamente por si ss unha totall

tura econmica na que repousa a superestructura) gobemarfa por

da relacin indicada

entre

ciedade, aqueles fetos que, pola sa natureza, poden ser realiza

cin) determinarla en tdolos casos o paso dunha formacin so

dade separbel e que realiza unha estructura. Noutras palabras:

cial a outra. Marx seria un evolucionista.

que en tdalas sociedades hai unha estructura econmica no

Ademais, esta interpretacin presupn unha tese da que,

parecer, nin saquera se decata, e que non pode ser extraguida da
obra de Marx. Pra chegarmos a enunciar esa tese, comenzaremos
por distinguir dous usos da palabra estructura.
Por un lado. esta palabra pode significar simplemente unha

sanso forte da palabra estructura. Afirmacin que non pode ex

traguerse da obra de Marx.
Pasamos agora outra versin da teorla marxista, a que
aceptamos e que se obtn de estudiar a Marx cunha actitude ri
gurosa de historiador do pensamento.

O tema da obra de

interrelacin definida entre cousas ou faltos. Este seria o uso or

dinario do trmino.
Pro, por outro lado, estructura ten un uso mis ealxente,
no que significa: un certo modelo non emplrlco, senn construi
do idealmente, con elementos de natureza asimeamo ideal. no
que eses elementos non estn simpiemente xuxtapostos. senn
implicados os ns nos outros, modelo que contn as sas pro
pias lis de movemento e posibilidades de variacin, e de xeito

que a aplicacin de todo eso permita efectivamente expresa

-k.

fetos emplricamente dados. Decimos en tal caso que a tal es

tructura est realizada neses feitoe.

O que

Marx eatabelece en O capital pr csociedade moder

na unha estructura no segundo senso. no senso forte. En tro

qu88, se talamos. por exemplo, da cestructura econmica de Gall
cia. evidentemente usmo-la palabra no senso feble e ordinario,
porque a economla de Gallcia non un conxunto de feltos que

realice por sf s algunha enteira estructura, algunha totalidade ea

tructural.

84

M a rx precisamente mostrar que a so

ciedade moderna ten unha estructura econmica.

enunciado

que M a rx d da sa propia tarefa este : descubrir ca lei econ

mica de movemento da sociedade moderna. Eiqul, <ei ou clei
de movemento o que chamamos estructura. e econmica
est dito no sanso antes exposto. Marx non supn primeiro que
toda sociedade obedece a unha clei econmica (no senso eiqul
explicado) pra logo preguntarse cl esa lei no caso concreto da
sociedade moderna ; nin moito menos pensa que toda a sucesin
de formacins sociais estea rexida por unha mesma lei econmi
ca.

que fai poer de manifesto que a sociedade moderna ten

esa particularidade de que a sa estructura econmica; e Marx

mostra esto do nico xeito en que tal causa pode facerse con ri
gor, a saber: descubrindo e expoendo a tal estructura.
Esto non significa que o concepto de base econmica ca
reza de valor prs formacins sociais distintas da sociedade mo
derna.

contrario, precisamente porque Marx non ere en nin

g u nha concepcin suprahistrica da historia, ten que admitir que

a propia historicidade peculiar da sociedade moderna o que
85

serve de guieiro metdico pr comprensin da historia preceden

te. O cal non equivale a sentar ningunha tese positiva e abstracta
sobre o carcter das formacins sociais en xeral. Dito dun xelto
expresivo : M arx non supn que se puidese escrib-lo equivalente
de O capital pr sociedade antiga, a sociedade feudal ou outras.
Por outra parte, tamn a tese da correspondencia do edifi
cio de ideas e formas verbo da base econmica, en Marx, refe
rida propiamente sociedade moderna, e, s en vlrtude da nece
saria extensin metdica que vimos de citar. debe ser adoptada
coma guieiro pr comprensin doutras formacin& sociais. Esta
limitacin en principio socledade moderna resulta evidente se
ternos en conta das consideraclns que son fundamental& pra
entender correctamente a tese de Marx. A saber:
Primeiro, que aquelo que Marx chama lbasu non son faltos
econmicos en xeral. senn que precisamente a estructura
econmica, a totalidade estructural das relacins de producln.
A relacin que Marx estabelece non entre faltos econmicos e
fetos ideolxicos en xeral, senn entre unha formacin social
(esto : unha totalidade estructural de relacin& de producin) e
as condicins do mundo de ideas e formas correspondente. Polo
tanto, non se fal en absoluto teorla marxista cando calquen
fenmeno ldeolxico se considera coma csuperestructura dun
feito material calquera; pot\amos, por exemplo, cando a opresin
nacional no nivel cultural considerada coma superestructura
do esbullo econmico a que est sometido un pala; a relacin
entre os dous fetos certa, pro non reclama, pra ser entendida.

do respecto (ainda que sexa un prlogo, esto : un texto de non

moito rigor terico) ; en efecto, no prlogo de Zur Kritik der poli

tischen Oekonomie, o que os tradutores de Marx dan coma cso

ciedade civil a mesma expresin alemana que no sucesivo
eses mesmos tradutores verquen por sociedade burguesa. Da

tal sociedade civil di Marx ali mesmo que a sa canatomia

investigada pola ceconomla polltica, e, en efecto, o que Marx
chama sempre ceconomla polltica averigua a anatomla da so

ciedade burguesa e non doutra.

Outra cuestin a da natureza da relacin que, verbo da ba
se, ten o edificio montado encol dela. Eiqul preciso. primeira
mente, deixar ben claro o que esa relacin non .
En primeiro lugar, non unha funcionalidad&; as ideas e
formas non estn a cservir pra os intereses da clase dominan
te en cuestin . A exclusin desto ven dictada polo mesmo con
cepto de estructura econmica. Se as ideas e formas fosen eme
dio pra un fin de natureza econmica, entn xa non correspon
derlan estructura, senn que simplemente estarlan dentro dela,
serian parte dos fetos materiais que a realizasen, e, antn, xa
non haberla totalidade estructural econmica, e todo o edificio
terico marxista quedarla reducido absurdo.
Polo mesmo, tampouco a relacin pode ser de efecto a
ccausat. Tal relacin situarla as ideas e formas no mesmo plano
da base econmica. formando parte da realizaci n dunha mesma
estructura.

a categorla especlficamente marxista da correspondencia dunha

Pro, se a relacin non de medio a fin nin de efecto a cau

ideoloxla a unha base, senn que cae dentro do mbito molto

sa, entn qu casta de relacin 7. De feito, tal como Marx a

mis trivial do manexo e a utilizacin, mbito que non descubrfu

concibe, relacin entre, por un lado, espontaneidad&, materiali

Marx, e que est alcance de calquera intelixencia, non necesa

dade, e. polo outro, conciencia. Entre o que unha carta totalidade

riamente marxista.

estructural een si e o que cpra si mesma. O texto no que es

Se a esto engadimos que a afirmacin dunha estructura

ta relacin e distincin se atopa efectivamente presentada non

econmica, dunha clei econmica de movemento, est referida

ningn prlogo, senn un texto perfectamente terico : o capitulo

en principio sociedade moderna, resulta evidente que o mesmo

primeiro de O capital, no que se pon de manifesto cmo a pro

sucede coa tese da correspondencia do edificio de Ideas e for

pia totalidade estructural en canto tal a que fundamenta unha

mas verbo da cbase real. Cousa que, por outro lado, est clara

certa aparencia de si mesma: cmo cada artellamento descuber

mente indicada nas propias palabras de Marx no texto mis cita-

to na anlise da mercancla est efectivamente edito no propio

86

87

acontececer do m u ndo das mercanclas, pro nunha clinguaxe

distinta.

D eixemos, pois, sentado que a proxeccin dun sistema de

ideas e formas a partir dunha base econmica estriba na distin

' .

sa loita interna. N este sanso decimos que. se por unha parte

certo que Kant (por exemplo) un idelogo da

urguesla,

pola

outra tamn verdade que ese carcter o que Kant ten en co

cin entre o en si e o pra si desa mesma base; noutras pala

mn cos seus colegas. cos que, en carta maneira, non ten ab

bras: estriba en que a base algo espontneo. non consciente,

solutamente nada en comn, e que aquelo que o diferencia dos

xustamente o que se chama unha lei econmica ou mesmo (en

ditos colegas ( decir : en carta maneira todo) non interesa en ab

sanso estricto) un modo de producin, esto : unha totalidade

soluto burguesla coma clase nin est incorporado en ningn

estructural que funciona sen que a sa realizacin implique con

xeito acervo ideolxico da sociedade burguesa.

ciencia dela mesma, que, en principio, marcha ccegamente.

Mis

adiante

retomarmo-la

cuestin derradeiramente

A exclusin deste problema das categorlas de medio-fin

plantexada. Antes intersanos volver sobre a tese de que a exis

e causa-efecto exde tamn a hiptese dun necesario vencella

tencia de figura especifica dunha formacin social no mundo das

mento fctico ou material ou orgnico entre o acontecer material

ideas e as formas est vencellada cos conceptos de lei econ

da base econmica e o mundo de ideas e formas. A cproducin

mica e cmodo de producin coma conceptos de algo que opera

deste mundo ten lugar non por obra do acontecer socioeconmi

sen ser pra si mesmo o que cen si mesmo. coa oposicin da

co, senn en cartas actividades especiais que chamamos carta

conciencia materialidad&, obxectividade econmica. e, polo

ou cfilosofla, e o artista ou o pensador, en canto tal. non est nin

tanto, coa existencia dunha estructura coma algo que se impn e

causalmente nin finalmente determinado polo acontecer socioe

se mantn espontneamente.

conmico; en canto pensador ou artista, independente.

A tese, eiqul adoptada, da libertada esencial pensamento
e arte est requerida pola non-funcion alidade e non-efectua li
dade do mundo de ideas e formas, a cal est, pola sa parte, esi
xida pola tese marxiana de que a totalidade estructural. e non
tal ou cal necesidade, tal ou cal feto, o que constite a base

sobre a que asenta o edificio de ideas e formas. mesmo tem

po, esto parece envolver unha carta contradicin : o labor do pen:...

Segundo esta tese, a burguesla ten unha proxeccin propia

no mundo de ideas e formas porque unha clase dominante a
nivel espontneo, econmico; esto : porque a sa situacin de
dominio corresponde non a unha operacin consciente, senn
funcionamento dunha clei econmica, dinmica obxectiva dun
cmodo de producin.
Pois ben, o proletariado non ten ningunha forma de domi
nio econmico, espontneo. O proletariado somente pode toma

sador e do a rtista han corresponder base, han servir de con

ciencia sociedade do caso, e. asemade, s6 poden facer esto en
canto que o pensador e o a rtista son liQres verbo das condicins

econmica (como tal a burguesla co seu Estado). senn precisa

do seu mundo e, se non o fosen, precisament e non poderlan

plasmalas. Esta contradicln existe efectivamen te, e propia de

econmica que hai . Todo o exercicio do poder polo proletariado

toda xenulna tarefa filosfica ou artlstica, a diferencia da filoso

tia e a arte de consumo.

Tal contradicin manifstase na distincin conflictiva entre,

no caso da arte, e. polo outro lado, o que a obra mesma en si. a

lo poder en virtude dun proxecto conscitmte; e toma o poder non

pra garantiza-las condicins de funcionamento de carta lei
mente pra destruir, desmontar, desartellar, os mecanismos da lei
consiste neso; en suprim-la espontaneidade da lei econmica,
pra someter toda a producin a un plan consciente e asumido
por todos.

por un lado, o que queda ahl e se fai de pblico dominio coma

Polo tanto, non hai lugar ningn pra unha proxeccin pro

doctrina. no caso da filosofla. ou coma maneira. estilo ou gusto,

letaria no terreo das formas e as ideas. Non hai arte proletaria

88

89

cal se est a partir enteiramente de teses marxianas. Estamos

nin filosotra proletaria>>. Cando de feito, na historia do move

enunciando precisamente unha das diferencias fundamentais e

mento obreiro. se asentaron eses conceptos, foi cun estricto ca

insuperbeis entre marxismo e populismo.

rcter de manexo.

proletaria. No que segue imonos referir especialmente filosofla,

anque, cando menos, as aceptacins e rexeitamentos son de fei

to vlidos

pra

mbolos dous campos citados. A razn desta restri

cin expositiva o se-la filosoffa o terreo que pertenece 0 pro

Marx, en efecto, pertenece historia da filosoffa. O capital

..

-t .

teorla marxista non est vencellado de feito co movemento

a tarefa que, nos terreas da filosofla e da arte, corresponde dal

gn xeito que na actuacin polltica o proxecto da revolucin

pio M a rx.

Polo demais, o propio labor intelectual no que se produce a

Caber, de tdolos xeitos, intentar facerse unha idea de cl

unha obra filoe6fica fundamental; non unha obra

de

eoono

mla (o subtitulo di Critica da economfa polftica). Outra cues

tin, que s6 poderla resolverse pala interpretacin detallada e
Janga do oontido,

de

por

qu a fiJoaofta chega a adoptar, nun

momento determinado da sa historia, esa figura externa tan ex

traa actual concepto acadmico que deJa se ten. Pro. en todo
caso, 1.. non adopta a filosoffa unha figura Igualmente extra na po
las mesmas datas na obra de Nietzsche?. E. a fin de cantas.

1.. qun, e segundo qu, pode decidir qu figura externa debe

adopta-la filosoffa ?.
Pois ben, entrando na cuestin da tarefa filosfica relacio
nbel coa revolucin, a tese menos aceptbel de cantas poderlan
ocurrfrselle a algun a de que esa tarefa tivese necesariamente
que estar, dende algn momento dado, nun vencellamento ma
terial (orgnico ou simplemente de feito) co movemento obrei
ro. Esta ocurrencia desbotada non s6 pota lmposibilidade de
que o movemento obreiro proxecte uns criterios propios e positi
vos en materia de ideas ou formas, senn tamn pota natureza
non-funcional e non-efectual de todo canto poidamos chamar fi
losoffa ou arte. Non que esas altas actividades non queiran
cbaixarse e pofterse servicio de.

, mis ben, que unha causa

servicio de non pode ser nin arte nin filosofta, e que, mes
mo

tempo, a

arte e a

flloeofta

1011 ll8C88IIrias. E todo esto sucede

en virtude de todo o que se dixo at eiquf no presente ensaio, no

obreiro. A onde o traballo de Marx pertenece, dun xeito que mes

mo poderlamos chamar corgnico. historia da filosofla. Marx
o lexltimo herdeiro de Kant e Hegel, e o curmn de Nietzsche.
O vencellamento co movemento obreiro conse c uen c ia dese
derradeiro paso da historia da filosofla. non revs.
O marxismo non ca visin do mundo (nin a filosofla, nin
outra causal propia e orgnica do movemento obreiro.

por

contra, unha peculiar inflexin da historia da filosofla pala que

sta, nun momento determinado da sa propia loita interna. at
pase na necesidade de tender unha man movemento obreiro.
Mis exactamente, dentro dese momento histrico (derradeiro e
inversor) da filosofla, Marx. que non nin moito menos o nico
que hai, precisamente esa man tendida. O cal nos pon definiti
vamente en garda contra todo o doctrinarismo de considerar un
ha cfilosofia marxista que farla inteis (por falsas) tdalas outras
doctrinas filosficaS, xa que o marxismo seria simplemente a
verdade.
Precisamos mis arriba en qu senso Marx descobre na so
ciedade moderna unha estructura econmica. Dando agora por
supostas aquetas precisins, preguntamos: de nde extrae
Marx a determinacin desa estructura ?. Podemos imaxinar. en
principio, das respostas:
Segundo a primeira, a seleccin dunha carta estructura vi
rla dada polo feito de que esa estructura a nica que d lugar a
resultados que atopan verificacin emplrica; a nica que corres
ponde s feitos. Pois ben, esta interpretacin, que converte o
marxismo en positivismo, virla a decir que o peculiar punto de
vista asumido por Marx, o punto de vista revolucionario. non en
realidade ningn punto de vista, senn unha inevitabilidade ob
xectiva.
Esta maneira de ve-las causas poderla sentirse apoiada po-

'

90

91

estas das visins da historia da filosofla corresponden

lo uso marxiano da palabra ciencia pra designa-lo contido de O

das maneiras de entande-lo poslbel significado das palabras fi

capital mesmo. Orabn. este uso, en Marx, unha mera supervi

losofla marxista No primeiro caso. tratarfase dun conxunto de

vencia da terminoloxla hegueliana na que (por razns internas

teses que se oporfan coma ca verdade a outros conxuntos total

pensamento de Hegel e nas que non nos irnos deter) a palabra

ou parcialmente falsoS. Esta a filosofla marxista do conser

ciencia designa a filosofla. non porque sta se reduza a ciencia,

vadorismo das burocracias estatais e/ou partidarias. A posicin

senn por todo o contrario, a saber: que a filosofla ocupa o terreo

re"olucionaria. por contra. pode expresarse brevemente decindo

que o nico senso admisfbel (se hai algn) da frmula. ilosofla

da ciencia; en Marx xa non sucede esto, pro certos hbitos termi

nolxicos subsisten. Desgraciadamente xa non pode decirse o
mesmo pr uso do trmino ciencia que se atopa (designando a

marxista o da tarefa seguinte: mostrar cmo e por qu a filo

soffa (a qus ha/, non unha tJspecial), nun momento deter m inado

propia obra fundamental de Marx) en Engels, lenln e outros; ei

da sa historia, tlvo de dar ese voleo e tender. cara movemento

qul hai efectivamente penetracin positivista. En todo caso, O

obreiro, esa man que o pensamento de Marx.

capital non ciencia; o concepto das chamadas ciencias so

ciaiu positivista ou pragmatista, non marxista.

asuncin

por

Marx

dunha

determinada

estructura

econmica coma esencia da socledade moderna non ven (e es

ta a segunda das das respostas a que faciamos referencia an
tes) determinada pola coaccin dos datos, de xelto que fose a
nica visin obxectivamente poslbel de fenmenos emplrica
mente dados. Non asl, senn que a frmula de Marx depende
tamn da adopcin dun punto de vista especifico. E de nde
xorde, nde afinca, nde se fundamenta, este especifico punto
de vista 7.

A nosa reaposta, segundo xa adiantamos, que o punto de

vista asumido por Marx un voleo da fllosofla (esto : da historia
da filosotra), que se fundamenta e se entande nesa mesma histo
ria (esto 6: na filosofla).
Obviamente. o desenvolvemento desta derradeira tese non
pode ser outro c propia historia da filosoffa. O mis que se pode
facer eiqul lembra-ia distincin arriba estabelecida entre a
doctrina e o que propiamente filosofla. Tal distincin d lugar
tamn a dous sensos enteiramente distintos de entande-la fr
mula chiatorla da filoaoffa. No primeiro senso, correapondente
doctrina. esa historia seria unha xuxtaposicin de doctrinas.
das que unha ser verdadeira na medida en que aa outraa sexan
falsas. aga en canto coincidan. No segundo senso, por contra. a

historia da filosoffa (esto : a fllosoffa) 6 unha soa cousa.

93
92