AMONYAK ( NH3 )

1. GR
Amonyak; Azot (N) ve Hidrojenden (N) oluan renksiz ve kt kokulu bir gazdr.
Kimyasal forml NH3'tr. Sulu zelti halinde de ayn ad tar. ok eskiden Libyada
Ammon tapna yaknlarnda hazrland iin, eski Msr tanrs Ammondan kinaye
Amonyak diye isimlendirilmitir. lk kez pr amonyak gaz 1774 ylnda ngiliz kimyac
Joseph Priestley tarafndan yaplmtr.
2. GENEL BLGLER
Amonyak azot ieren (gbre, ila, boya, parfm) maddelerin sentezlenmesinde ilk
aamadr. Ayrca amonyak OH-1 iyonu iermedii halde zayf baz zellii gsterir.
Buharlama ss ok yksek olduundan soutucu gaz olarak da kullanlr. Yapt bileikte,
sp3 hibritlemesi yapmtr. Ba yapmam bir ift elektronu olduundan molekl ekli gen
piramittir, bu yzden polar bir molekldr. Gazlama gizli ss ok yksektir, bu nedenle
sanayi tesislerinde soutucu madde olarak da kullanlr. Amonyak gaz 10 s ve 6-7
atmosferlik basn altnda sv haline gelir. Molekl ktlesi 17.0304 g/mol, kaynama noktas
-33.34 C (239.81 K)dr. Molekl ekli gen piramittir. Moleklleri polar olduundan su
iinde yksek oranda znr. Piyasada amonyak ad altnda satlan maddeler amonyan sulu
zeltisi olan amonyum hidroksittir. Amonyak ayrca temizlik maddelerinde de kullanlr.
Amonyak canllar iin zehirli bir maddedir, kullanlrken dikkat edilmesi gerekir.
Amonyak kovalent bal bileiktir. Ametal+Ametal badr. Moleklleri polar olduundan su
iinde yksek oranda znr. Amonyak moleklleri kendi aralarnda olduu gibi su
moleklleri ile de zayf hidrojen balar oluturur. Bu sebepten suda ok znr. 1 atm
basn ve 0 derecede 1 litre suda 1300 litre, 20 derecede ise 700 litre amonyak znr. Oda
koullarnda doymu amonyak zeltisi yzde 34 lk olup younluu 0, 88 g/ml
dir. Amonyak bir bazdr. Krmz turnusol maviye evirir. Asitlerle birleerek tuzlar verir.
Daha soutulan amonyak, -74 de kitle halinde donar. Amonyak suda kolay erir.
Gnlk ilerde kullanlan amonyak % 10 orannda sulu bir eriyiktir. Amonyak oksijenle
yaklrsa, su ve serbest azot meydana kar. Havagaz ve kok fabrikalarnda, amonyak ikinci
dereceden bir rn olarak elde edilir. Bugn, endstride hava azotundan sentetik olarak
amonyak salanmaktadr. Bu yntem Alman kimyacs Haber tarafndan bulunmu ve Cari
Bosch tarafndan uyguland iin Haber-Bosch yntemi diye isimlendirilmitir.
Hayvan cesetlerinin ve bitkilerin bozulup rmesinden oluan amonyak belli belirsiz
bir oranla havada da bulunur. nsan ve hayvanlarn vcudunda, proteinlerin paralanmasyla
devaml olarak amonyak meydana gelir. Bu amonyak idrarla dar verilir. Havadaki ok az
oranda amonyak, yukarda deinmi olduumuz, gibi hayvansal ve bitkisel proteinlerin
rmesiyle yaylmaktadr. Amonyak endstride son derece nemli ve yaygn lde
kullanlan bir maddedir. Yapay gbre olarak kullanld gibi, basmaclakta, soda yapmnda,
soutma ilerinde amonyaktan yararlanlr. Renksiz, keskin kokulu, gzleri yakan ve yaartan,
yakc lezzetli amonyak gaznn tam bileimi, ilk kez 1785 ylnda Bertholler tarafndan
aklanmtr.

Amonyak zeltisi, gm takmlarn temizlenmesine, kuma lekelerinin karlmasna

yarar. Tpta yakc olarak kullanlr. Bir bardak suya damlatlan birka damla amonyak en ileri
lde sarholuu giderir. Amonyak gaz, asitlerle birleerek alkalik tuzlarn btn
zelliklerini tayan buharlam maddeler verir.

3. RETM TEKNOLOJLER
Sanayide amonyak elde etmek iin uygulanan balca yntem, hidrojen ve azotun
dorudan bileimini salayan Haber-BOSCH yntemidir. Ayrca kok fabrikalarnda da yan
rn olarak amonyak elde edilir, en ok gbre sanayiinde; amonyan amonyum nitrat,
amonyum fosfat vb. tuzlarnn (suni gbre) retiminde kullanlr.
Soda retiminde yaygn olarak uygulanan amonyak-soda (ya da Solvay), ynteminde
amonya nitrik asite dntren Ostwald ileminde ve alam levhalarnn yzeylerini
sertletirmek iin uygulanan nitrrleme gibi eitli metalrji ilemlerinde de amonyaktan
yararlanlr.
Kimyasal gbrenin ve nitrik asidin balca hammaddesi olduu kadar, soutucu ve
temizleme arac olarak da kullanlabilen amonyan retimi, endstri ilemlerinin en
nemlilerinden biridir. Amonyak, Haber-Bosch yntemine uygun olarak, azot ve hidrojen
gazlarndan retilir. ou modern tesislerde azot, hacimce % 78'ini oluturduu havadan,
hidrojen ise doal gazdan elde edilir.
N2 + 3H2 2NH3
XX. yzyla kadar bu tepkimeyi gerekletirmek, azotun hidrojenle kolay tepkime
vermeyiinden tr, ok gt. Amonyak yapm iin ilk atlm, Crookes'un I898'de, ili
gherilesi biiminde bulunan dnya azot rezervlerinin tkenmekte olduu ve bir baka
kaynak bulunmazsa gbre yokluundan dnyada ktlk ba gsterecei yolundaki
ngrsnden sonra geldi. Bir Alman kimyacs olan Fritz Haber, yksek basn altnda
katalizr kullanarak amonyak bireimi yapmay baard. Kari Bosch adl kimya mhendisi ise,
eldeki laboratuvar tekniini, tam lekli bir endstri ilemine dntrd.
Kuramsal olarak, amonyak retimi iin dk scaklk ve yksek basn gerekir.
Ancak, uygulamada 500 C'a varan scaklklar ve atmosfer basncnn 150 ile 1000 kat kadar
basnlar kullanlmaktadr. Bunun nedeni, 500C'n altndaki scaklklarda dengeye ulama
hznn ok yava oluudur. Ne yazk ki, daha yksek scaklklarda amonyak verimi azalr.
250 atmosferde bu verim % 20, 800 atmosferde ise % 50 dolayndadr. Katalizr kullanarak
tepkime hz artrlabilir ve birim zamanda daha fazla amonyak retilebilir.
Kullanlan katalizr, esas olarak, demir oksitten oluur. Bunun iine etkinliini
artrmak amacyla, promotr ilemi gerekletirmek iin katalizr, ok yksek basnlara
dayanan elik tepkime hcresinin iinde katalizr yataklarna doldurulur. elik, zellikle
yksek scaklk ve basn koullarnda hidrojenle tepkimeye direnli olmaldr. Azot ve
hidrojen gazlar artlr, sktrlr ve dntrcye (konvertr) girmeden nce bir n-

stcdan geirilir. Tepkime, s veren bir tepkime olduundan, ilem bir kez baladktan
sonra, dntrc iindeki karmn scakl istenen dzeyde korunur.
Oluan amonyak gaz, suyla soutulan borulardan geirilerek svlatrlr.
Dnmeden kalan azot ve hidrojen svlamaz ve yeniden devreye sokulur. Endstri
leinde amonyak retimi iin teki yntemler, kok frn gazndan retim ve siyanamid
ilemidir. Siyanamid ileminde kalsiyum siyanamid, kalsiyum karbr eserlerinden artlmak
iin su le pskrtlr ve daha sonra ar snm su buharyla lem grerek, amonyak ve
kalsiyum karbonata ayrtrlr.
CaCN2 + H20---> 2 NH33 + CaC03
Kalsiyum + su amonyak kalsiyum karbonat siyanamid

Amonyak sentez gaz birincil reformerde, ar stlm su buhar ile hidrokarbon

besleme gaznn (rn. Doal gaz), yksek basnta katalitik reforming prosesi ile
hazrlanr. Bu ilem ikincil reformerde, azot salamak amacyla, hava kullanlarak
yaplr. Son olarak da H2/N2 nin 3:1 mol orann salamak iin hava miktarnda
dzenleme yaplr (Pr)

H2O kullanlarak (reformerden gelen + su buhar) demir oksit katalizr zerinde CO,
CO2 ye dntrlr (Pr)

CO2, potasyum karbonat zeltisi ile absorplanarak uzaklatrlr (Pr)

CO ve CO2 nin metanasyonu

3:1 orannda H2:N2 karm 150-200 atm basnca sktrlr (op)

Amonyak konventrnde demir katalizrlnde reaksiyona sokulur(pr)

Oluan amonyak gaz soutulur ve younlatrlr.

rnek Prosesler
1. Habe Bosch Prosesi
2. Lungi coal gazofikasyonu
3. Koppers Totzek
4. Kellog

4. AMONYAK KULLANIM ALANLARI

Evlerde temizlik ilerinde kullanlan amonyakl su, deriye zarar vermemesi iin iyice
sulandrlm amonyum hidroksittir. Havada da bir miktar amonyak bulunur; bunun kayna
ryen bitkiler ve hayvan leleridir. Nitekim ty, deri, post gibi hayvansal rnlerin yanarken
yayd itici koku biraz da amonyak gazndan kaynaklanr. Bazen yamur sularnda da ok az
miktarda amonyak bulunur.
Havagaz ve kok retimi srasnda da yan rn olarak ok miktarda amonyak aa
kar, ama bu gaz katksz halde deildir. Ayrca herhangi bir amonyum tuzunun snm
kire (kalsiyum hidroksit) ya da baka bir alkaliyle tepkimeye girmesiyle az miktarda
amonyak
elde
edilebilir.
Amonyak asitlerle birletiinde amonyum tuzlarn verir. I. Dnya Sava'ndaki deniz
arpmalarnda gemiler sv amonyak dolu tanklardan evreye amonyak gaz yayar, sonra
stne asit buhar gnderirlerdi. Bylece geminin evresinde youn duman bulutlar olutuu
iin kendilerini dman deniz altlarndan gizleyebilirlerdi. II. Dnya Sava yllarnda daha
gelimi gizlenme yntemleri bulununca amonyak bu amala kullanlmaz oldu. Amonyum
tuzlarnn ou yararldr. rnein amonyum klorr ya da nadr pillerde, lehim ilerinde ve
tpta kullanlr.
Kullanm alanlar aada belirtilmitir:

Boyalarda

Parfmlerde

Temizlik malzemelerinde

Patlayclarda

Gbre yapmnda

Sanayide

Nitrik asidin retiminde

rede

Plastiklerde

Amonyum nitrat baz patlayclarn ve yapay gbrelerin temel bileenlerindendir.

Bitkilerin salkl gelimesi ve tarmda verimin artrlmas iin gerekli olan azotu topraa
kazandran yapay gbrelerde amonyum slfat da ok kullanlr. Srasyla hidrojen klorr,
nitrik asit ve slfrik asidin amonyakla tepkimesinde elde edilen btn bu tuzlar doada
kendiliinden de oluabilir. Doal amonyum tuzlar zellikle verimli topraklarda, volkanik
blgelerde, deniz suyunda, rm bitkilerde ve hayvan lelerinde bulunur.

5. AMONYAIN ZARARLARI

Amonyak, solunduu zaman zehirleyici, vcuda temasnda her blge iin tahri edici
ve sv olarak vcuda temasnda iddetli souk yanklara neden olmaktadr.

Sv amonyak sramalarna sebep deride ciddi souk yanklar meydana gelir. Nemli
amonyak buhar deriyi tahri edebilir.

Sv amonyak sramalar, gzde etkisi birka gn iinde grlemeyen kalc hasarlara

neden olur. Amonyak buharlar gz tahri ederek ve gzde sulanmalara neden olur,
yksek konsantrasyonda ciddi zararlar oluabilir.

Yutulmas ile meydana gelen zarar da yemek borusu, mide ve barsaklarda ciddi
tahri ve zararlara yol aar.

Uzun sre solunmasyla st solunum yollarnda, gz, burun ve grtlakta tahrie neden
olur.

Akcierlerde ciddi hasarlara sebebiyet verirken lmcl de olabilir. Cierler de dem

oluabilir ve lme sebebiyet verebilir.

Atmosfere ak ortamlarda amonyan tutumas zordur. Kapal bir ortamdaki

amonyak ise hava karm ile temasnda tutuabilir, yanc ve patlayc olabilir.

Sonradan oluabilecek nefes borusu, bron ve akcier demleri iin yaral kiiyi salk
gzetiminde bulundurmak gerekir ve giderek ilerleyen zararl etkilerden korunur.

6. AMONYAK NAKLYE
Amonyak piyasada dkme olarak tankerlerde ve konteynrlarda ve polietilen
bidonlarda sv halde sat ve tamas yaplr.
Karayolu ile Nakliye (ADR)
Maln Tanm : Sulu amonyak, Amonyum hidroksit zeltisi % 25
Tehlike Snf : 8
UN Numaras : 2672
Paketleme Grubu : III
aretleme : Korozif
Denizyolu ile Nakliye (IMDG)
Maln Tanm : Sulu amonyak, Amonyum hidroksit zeltisi % 25
Tehlike Snf : 8
UN Numaras : 2672
Paketleme Grubu : III
aretleme : Korozif

AMONYAK AMBALAJ VE NAKLYE

Karayolu ile Nakliye (ADR)
Maln Tanm : Deriik Amonyak %25
Tehlike Snf : 8
UN Numaras : 2031
ADR Numaras : 80 / 2031
Paketleme Grubu : II
Transport Kategorisi : 2
aretleme : Korozif-Oksitleyici Amonyak tama
Denizyolu ile Nakliye (IMDG)
Maln Tanm : Deriik Amonyak %98
Tehlike Snf : 8
UN Numaras : 2031
IMDG Numaras : 8185
Paketleme Grubu : II
Tremkart Numaras : 9B / 80G05
aretleme : Korozif-Oksitleyici
Transport Kategorisi : 2
aretleme : Korozif-Oksitleyici
lkemizde Amonyak nakliyesi genellikle karayoluyla tankerler, konteyner ve asite
dayankl (polietilen) bidonlarla yaplr. Tama ve kullanm srasnda kimyasal madde
gzl, koruyucu balk, lastik veya PVC eldiven, ful i elbisesi kullanlmaldr.

7. AMONYAK DEPOLAMA

Souk, kuru, iyi havalandrlm yerlerde muhafaza edilmelidir.

yi kapatlm kaplarda scaktan sudan ve direk gne ndan korunmaldr.
Kaplar, paslanmaz elik, polietilen, propilen veya yumuak elik malzemeden
olmaldr. Kaplar fiziksel hasarlara kar koruyun.
Kolaylkla reaksiyon verebilecei materyallerden uzak tutulmaldr.
Depolarda sigara iilmemelidir.
Elleri ve gzleri koruyucu tehizat kullann.
Uygun havalandrma salayn.
Srama ve dklmelere kar vcudu tamamen koruyucu giysiler giyin.
Seyreltme yapldnda, asidi suya yava yava ve az miktarlarda ilave edin.
Kesinlikle scak su kullanmayn.
Amonyak depolama ykleme, boaltma ve kullanmda ok dikkatli olunmal ve zel
talimatlara gre hareket edilmelidir.
Ambalaj ok dikkatli almaldr.
Kullanm srasnda gzlk, eldiven gibi koruyucu tedbirler mutlaka alnmaldr.
Havalandrlm ortamda nemden ve sudan uzak tutulmaldr. Ambalajlar sk
kapatlm olmaldr.
Yanc materyaller ile bir araya gelince yangna sebep olabilir.
Suya, topraa ve kanalizasyona karmasna engel olunmaldr.

Aadaki maddeler ile patlama ve /veya toksik gaz oluumu riski vardr.
Gl alkaliler, akrolein, alminyum hidrr / s, bor, hidrojen, bromr, kloratlar,
hidroklorik asit, CrO3, kromil klorr, dimetilslfat, etilen oksit (polimerizasyon), hidrojen
florr, halojenler, halojen - halojen bileikler, halojen oksitler, karbondioksit, hava,
oksitleyici ajan, fosgen, fosforoksit, civa, su, nitrik asit, oksijen, asitler, slfr dioksit,
hidrojen slfat, gm bileikleri(depolama sresince), azot oksitler, nitrojen triklorr

(dekompozisyon), hidrojen peroksit. Kimyasallar ile urarken rn her zamanki dikkat ile
kullanlmaldr.

7. EKONOMK DEERLENDRME
Amonyak - Amonyum Hidroksit %25 - Saf kalite

1 litre Likit Amonyak fiyat 11 ile 13 TL arasnda

deimektedir. Fiyatn etkileyen en nemli etki ise safldr.

1 kg Amonyak fiyat 50 ile 53 TL arasnda

deimektedir.

KAYNAKA

Gbreta Fabrikas