Marcuse, O home unidimensional.

Prlogo: Jorge lvarez Ygez

Traducin: Jesus Saavedra Carballido.
Universidad de Santiago de Compostela, Fundacin BBVA, Santiago, 2012.

PRLOGO
Jorge lvarez Ygez
Pensar hoxe en Herbert Marcuse evocar de inmediato as revoltas estudantiis dos
anos sesenta, en Berlin, Berkeley, Pars, nas loitas contra a guerra do Vietnam, no
movemento polos dereitos civs, nas proclamas pacifistas ou na denominada New Left...
Todos eles movementos extraordinariamente crticos co status quo das sociedades
desenvolvidas do primeiro mundo, coas sas intolerables inxustizas, a mido
disimuladas baixo unha enorme capacidade produtiva e de consumo, co seu innegable
malestar recuberto polos brillos dos seus opulentos mercados. Aquelas loitas
caracterizronse por unha grande espontaneidade, por partir de xentes formadas non
incardinadas no aparato econmico, pola sa disidencia respecto aos elementos de
integracin que ataban a partidos polticos e se expresaban nas condutas tradicionais;
pola sa creatividade e imaxinacin en moitos mbitos como foi o intento dunha novas
formas de relacin na vida coti. Combatase certamente a explotacin, pero tamn a
miseria das relacins humanas e as sas institucins, o entorpecemento da sensibilidade,
o aprazamento de todo goce, a postergacin para un futuro de todo atinxo de felicidade;
combatase a contradicin, que remarcara reiteradamente Marcuse nos seus escritos,
entre as enormes potencialidades en todas as ordes desta sociedade e o impedimento da
sa realizacin. Ben expresiva diso era aquela pintada do maio parisiense, sexamos
realistas esixamos o imposible. Diso se trataba de reclamar aquelo que s pareca irreal
aos conservadores, pois baixo toda aquela agrisada superficie existan condicins
posibilitadoras doutro mundo, sous le pav, la plage (baixo o empedrado, a praia).
En efecto, as obras do pensador alemn foron entusiastamente acollidas por moitos
dos animadores desta diversidade de movementos, en especial os dous libros que
[9]
estaban mais facilmente a disposicin dos lectores, Eros and Civilitation (1955), e OneDimensional Man (1964). O heterodoxo marxismo e freudismo da primeira, nun
contexto no que a psicanlise e tamn as publicacins marxistas estaban ampliamente
difundidos, o seu antieconomicismo, o seu vnculo entre a liberacin de Eros e o fin da
explotacin, da limitacin do traballo; a sa penetrante idea de que xa nos medios de
loita pola felicidade futura esta ten que estar dalgn modo presente, en fin, a sa
apertura s compoentes utpicas, ao irmandamento entre Marx, Freud e Schiller,
traballo e goce... todo iso pareca enriquecer as ideas e sensibilidade de todos aqueles
xoves. One-Dimensional Man, a pesar do seu pesimista diagnstico, non via senn a
facer mais urxente a necesidade dun cambio radical, que nin moito menos podera
reducirse a instancias econmicas. Este inmigrado alemn, profesor na Universidade de
San Diego (California)1 saltou de pronto aos medios. As sas conferencias en EE.UU. e
1 Marcuse traballou entre 1952 e 1954 en Columbia e Harvard, despois ata o ano 1965 en Brandeis (Boston), seus anos de
retiro foron precisamente en San Diego.

Alemaa multiplicronse, tamn os seus escritos e intervencins en relacin coa

protesta, algns de especial incidencia como Das Ende der Utopie (O final da utopa).
Non obstante, Marcuse, que a sazn contaba xa con setenta anos, en ningn momento se
amosou compracente e se deixou arrastrar por a marusa social e tamn non pouco de
meditica. Polo contrario marcou reiteradamente a sas discrepancias con respecto a
moitos aspectos dos movementos como certo emprego da violencia, a inmediatez, a
falta de profundidade terica, ou os flancos que podan facilitar a sa integracin.
A apelacin importancia da teora como arma crtica que, inversa do dito
marxiano, non poda ser en ningn caso substituda pola crtica das armas, era
precisamente un aspecto no que el sempre insistira, e que a outros membros da Escola de
[10]
Frankfurt como os seus amigos Horkheimer e Adorno lles pareca o nico refuxio en que
puidera acollerse un hlito de resistencia fronte a inanidade invasora do existente... E,
agora, pasado o tempo, habera que recordar xustamente ese aspecto para evitar que
inxustamente aquela inmersin na protesta ameace con ocultarnos ou distorsionar o
pensamento e a porfiada labor terica deste filsofo2 que entendeu sempre que a teora
non poda senn ir ligada internamente praxe, mis de forma mediada, que este
concepto hegeliano de mediacin (Vermittlung) era clave. Este home que na sa
xuventude se incorporara aos consellos de soldados e traballadores da Alemaa
revolucionaria de 1918, que sempre tentou abrir horizontes accin revolucionaria nas
sas reflexins filosficas, este home do que Habermas nos conta o impacto que tivo
sobre el e os seus compaeiros cando puideron escoitar as sas conferencias o ano 1956
en Frankfurt, cando inda non era demasiado coecido, entn viron de contado na
vibracin poltica dos seus pensamentos o verdadeiro esprito da Teora Crtica, do
mtico grupo de intelectuais que en torno a Horkheimer se reuniran no Institut der
Soziale Forschung de Frankfurt a principios dos trinta3, este home certamente non tera
dificultade en subliar aquela tese de Engels acerca da relevancia para o movemento
obreiro alemn da filosofa de Hegel4.
Ao fin, non era esta situacin de malestar intolerable que chegramos -e na que
seguimos- o resultado dun fracaso da Razn?, non era a patoloxa social, en definitiva,
a mostra sensible da patoloxa en que incorrera a Razn?5 E non era a Razn a
[12]
categora fundamental do pensamento filosfico?6 de Teora do que se trata cando a
2 J. Habermas, Die verschidienen Rhytmen von Philosophie und Politik, en Die postnationale Konstelation, Suhrkamp,
Frankfurt, 1998, pp. 232-239
3 Para os que eramos axudantes de investigacin no Instituto de Horkheimer e de Adorno este foi o instante en que por
primeira vez viamos ante nos a encarnacin e a expresin viva do esprito poltico da vella Escola de Frankfurt: J.
Habermas, Perfiles filosfico-polticos, trad. Jimnez Redondo, Taurus, Madrid,1984, p 285.
4 F. Engels, Prefacio a La guerra campesina en Alemania, en Marx, Engels, Obras Escogidas, t. II, Progreso, Mosc, p.
179
5 A. Honneth centra neste punto o fo de conexin entre os membros da Escola nos seus diagnsticos epocais Pathologien
der Vernunft. Geschichte und Gegenwart der Kritischen Theorie, Suhrkamp, Frankfurt, 2007.
6 H. Marcuse, Philosophie und Kritische Theorie, en Kultur und Gesellschaft 1, Suhrkamp, Frankfurt, 1980, pp. 102127, p.103.

praxe importa.
Teora Crtica
De Teora, id est, de Filosofa. Si, como Hegel, como Marx e Engels, como
Horkheimer e Adorno, el tamn entenda a revolucin como realizacin da filosofa. A
revolucin francesa sentara o principio de que o pensamento debe gobernar a realidade
(Hegel); as mesmo o entendera un dos seus lderes, Robespierre. E a amosar as
condicins sociohistricas en que aquelo poda chegar a materializarse, unha vez que a
burguesa revelara a sa inconsecuencia con tal principio, adicou Marx os seu esforzos
co destinatario da clase obreira como suxeito universal. Diso falaba a tan malentendida
como celebrada tese XI sobre Feuerbach: Os filsofos interpretaron o mundo de
distintas maneiras, pero do que se trata de transformalo. Esa mesma idea era a que
faca a Engels escribir O movemento obreiro alemn o herdeiro da filosofa clsica
alem7. Horkheimer faca residir xustamente naquel fracaso da burguesa o inicio da
teora da sociedade, e en particular o arranque da teora marxiana; o ideal de libert,
egalit e fraternit, programa da realizacin burguesa da relixin e da filosofa pronto
converteuse en cosa moi distinta, a nova liberdade resultou ser equivalente a liberdade
de desenvolvemento do poder econmico, a igualdade a un primeiro plano de
diferencias xigantescas de ingresos e de posesin -o nico que contaba verdadeiramentee a fraternidade disposicin -producida mediante presins econmicas e
[13]
manipulacins- para a irrupcin colectiva8. Nun artigo central para a definicin do tipo
de teora que os membros da Escola de Frankfurt queran utilizar, Marcuse perfilaba a
sa conexin coa tradicin filosfica9; a gran filosofa alem recollera na categora de
razn todo un ideal que esixa ser levado realidade, toda vez que fora no plano do
pensamento no que encontraba solucin s contradicins entre entre esencia e
existencia, aparencia e realidade, suxeito e obxecto, entre individuo e sociedade, entre
home e natureza; racionalidade implicaba harmona e equilibrio. Foi na propia categora
de razn en que a idea de liberdade se expresaba na sa maior plenitude. Hegel
vinculaba internamente ambas categoras; a autonoma lograda polo coecemento que
impn a sas propias regras ao obxecto que no son outras que as que neste mesmo se
desenvolven, representaba un modelo a seguir en todas as ordes. Realizar, entn, a razn
significaba facer practicable a autonoma do individuo, efectuar a liberdade. Mais a
inconsecuencia da burguesa amsase no repregue desa plenitude no campo da
conciencia, na interioridade, no pensamento. O idealismo filosfico era manifestacin
dese conservadorismo. Marcuse entenda que corresponda a Teora Crtica dar ese paso,
desbloquear aquela filosofa, o que supoa evidentemente, en primeiro lugar, non a
7 F. Engels, Ludwig Feuerbach y el fin de la filosofa clsica alemana, en Marx, Engels, O.E. t. III, op. cit, p. 395.
8 Th. Adorno, M. Horkheimer, Sociologica, trad. Snchez de Zavala, Taurus, Madrid, p. 10.
9 H. Marcuse, Philosophie und Kritische Theorie, op. cit., dende agora as citas deste artigo incorpranse ao corpo do
texto: KT, seguida do n de pxina.

tomar como mera ideoloxa, expresin dos intereses e cosmovisin dunha clase social. A
Teora Crtica non se propoa como unha especie de socioloxa do coecemento que
se limitara a captar unha poca histrica, un mundo social nun conxunto de conceptos.
As concepcins filosficas se ben non tian autonoma propia, non eran tampouco mera
superestrutura sen transcendencia sobre o contexto social do que emerxan. Que o
movemento obreiro era o seu herdeiro quera dicir das cousas: 1) que a teora que
guiase a este habera de facerse cargo daquel legado; 2) que ese legado habera de ser
[14]
realizado. Por conseguinte era tarefa da teora dar conta dese idealismo, facer crtica del
no sentido hegeliano de Aufhebung (superacin), en que o superado retomado nun
plano superior. A Teora Crtica tera que capturar os contidos emancipatorios existentes
nas categoras filosficas do idealismo que conciliaban as contradicins vitais s no
campo do pensamento, tia que superar a sa abstraccin, a depuracin e illamento do
suxeito, a reducin da liberdade ao mundo interior. Comprendendo que esa mesma
abstraccin e separacin do mundo emprico era unha forma de protesta ante el, pois
este tia todas as caractersticas do que se opoa racionalidade, representaba unha
ameaza razn, pureza dos seus conceptos. O emprico parece facer razn
dependente; ten o carcter de aquelo que lle `estrao. Na limitacin da razn a un
terico e prctico facer `puros, reside a confesin da mala facticidade(KT, 108). Nesa
mesma abstraccin reside precisamente a sa verdade. verdade s na medida en que
non verdade acerca da realidade social(KT, 120). A depuracin do que de fctico hai
no seu concepto de home, por exemplo, pode explicitar a potencia e plenitude do ser
humano, evita que este quede definido polo patrn da sa deficiente existencia, pola sa
situacin de mero medio no proceso produtivo. Co concreto, coa facticidade, o suxeito
pensante deixa fora tamn a sa miseria(KT, 119). Por outra parte a retirada respecto do
mundo emprico tamn expresin dunha abstraccin real, aquela na que viven os
homes, separados uns doutros pola divisin social, pola escisin entre traballo
intelectual e traballo manual, coa homoxeneizacin da sa labor, a reducin do traballo a
traballo abstracto, a igualacin do valor, etc. Na abstraccin dos conceptos da filosofa
se dan estas das dimensins: de expresin dunha realidade e tamn de protesta, de
carga normativa respecto da mesma. A Teora Crtica haber de captar ambas
perspectivas, comprendendo deste modo a dialctica do concepto na sa relacin coa
realidade histrica. O que, en suma, a filosofa idealista, a travs da idea dun suxeito
[15]
autnomo, de liberdade, de felicidade via a elevar a concepto eran os dereitos
inviolables do individuo. No idealismo, o individuo protesta contra o mundo, en tanto
que fai libre e racional a si mesmo e ao mundo no pensamento.(KT, 108).
A mesma interpretacin estenda Marcuse cultura burguesa, particularmente a sa
arte, cultura cualificada de afirmativa pola sa separacin respecto do mundo material,
na medida en que situaba s no mbito do esprito e a alma o valioso, marxe das
condicins sociohistricas e as divisins sociais, que permanecan ocultas. Pero, a pesar

diso, conservaba un elemento crtico, recorda aquelo que podera ser10, na arte, na
pureza dos seus personaxes nos mostrara o que este mundo non .
A Teora Crtica tera que ir mais al desta protesta abstracta, muda, xa que s tal na
medida en que aparece en contraste coa realidade, e deixa polo tanto esta tal e como
est; habera, pois, que pasar a articular ese ideal coas condicins materiais que fara
posible. O mesmo xesto terico adoptara respecto daquelas formulacins abstractas, de
carcter xeral, nun plano de universalidade, acuadas polo pensamento filosfico como
a concepcin propia do home en tanto que ser racional, libre e destinado felicidade.
Un pensamento crtico debe captar o que nesa mesma xeneralidade hai de verdadeiro por
canto que esta transcende as divisins sociais existentes. A focalizacin nas condicins
materiais da sociedade, non debera, por tanto, conducir a un simple rexeite de tales
ideas: A xeneralidade dlles unha pretensin case subversiva: non s este ou aquel,
senn todos deben ser racionais, libre e felices (KT, 121). A categora de razn, na que
resta articulada boa parte destes conceptos, enfocada desde este ngulo, que Marcuse
define como o do verdadeiro materialismo, formlanos a necesidade de superar a
[16]
clausura no plano do pensamento caracterstica do idealismo: Se razn significa a
configuracin da vida segundo a libre decisin do suxeito de coecemento, entn a
esixencia da razn se estende tamn creacin dunha organizacin social na que os
individuos regulan a sa vida comunitariamente segundo a sas necesidades (KT, 109).
Tal posicin de entronque coa gran filosofa idealista en que a crtica buscaba unha
articulacin coa praxe, implicaba un rexeitamento do enfoque positivista do
coecemento. A teora non concibida como un mero reflexo dos feitos, do dado. Facer
tal significara cortar todas as amarras que unen a teora coa humanidade, pois sera
obviar que os feitos son resultados de intereses, de valores, de pretensins humanas. Que
a teora evitara o seu axuizamento implicara a sa sancin do existente, a sa renuncia a
transformalos, a sa inconsecuencia co que alenta o coecemento mesmo. Para Marcuse
a teora ten un carcter construtivo, pretende volver contra unha facticidade anquilosada
e inxusta os propios potenciais que abriga. Esta idea hegeliana unha das claves de todo
o seu pensamento. De feito, non s a usa continuadamente senn que a tematiza e
desenvolve teoricamente en varios traballos. No seu magnfico estudo sobre Hegel,
Reason and Revolution (Razn e revolucin) (1941) en que faca un percorrido por toda
a obra do grande filsofo co nimo de contestar a interpretacin fascistizante que na
poca se intentara como a sostida polo destacado filsofo italiano Gentile. No estudo
marcusiano, como na Wissenschaft der Logik (Ciencia da Lxica) de Hegel, se nos
amosaba a realidade constituda por unha interna negatividade toda vez que nela as
posibilidades entran en contradicin cos feitos dinamizando estes, facendo que aquelas
pasen a constitur unha nova realidade. Por iso, o existente non pode tomarse
simplemente como o verdadeiro, pois o conxunto das posibilidades anda non realizadas
poden entraar un nivel de realidade superior, por mis rica e racional. O que chamamos
[18]
10 H. Marcuse, ber den affirmativen Charakter der Kultur (1937) en Kultur und Gesellschaft 1 op. cit., pp. 66-67.

feito en definitiva non a realidade, tan s representa un momento que outras forzas
superarn, dando lugar a unha nova constelacin de feitos. Hegel expresaba isto ao
afirmar que o feito (die Sache) antes de existir, unha realidade incoada que se
desprega nun momento dado. De a que na obra citada se asentara esta tese: Cando
todas as condicins dun feito estn presentes, este entra na existencia11. Para Marcuse
era capital distinguir en Hegel entre realidade e actualidade, do contrario a coecida
afirmacin de que todo o real racional transformarase nunha bendicin do existente
por moi contrario a razn que aparentase ser. O cualificativo de racional s se referira
a aquela realidade na que non existe contradicin entre o existente e as sas
posibilidades, ou, dito doutro xeito, entre esencia e aparencia, ao que se lle reservara o
termo actualidade, no senso aristotlico da categora de acto como realizacin da
potencia (RR,153).
Nun artigo anterior, publicado na revista da escola, Zeitschrift fr Sozialforschung
(Revista de Investigacin social), no ano 1936, Zum Begriff des Wesens (O concepto
de esencia) Marcuse daba unha mostra de como un pensamento crtico deba recoller o
potencial das categoras centrais da filosofa. Neste artigo se faca unha anlise histrica
das distintas concepcins desta categora desde os gregos ao marxismo. Fronte ao
positivismo que rexeitaba o concepto de esencia como metafsico, como intil na
consideracin dos feitos, quedando todos eles nivelados, sen que a esencia puidera ser
en ningn caso unha instancia que entrara en tensin con eles, o materialismo asumira o
concepto dialctico hegeliano de esencia, que sostn que as cousas s manifestan a sa
face inmediata, ou como se dica na Lxica, que a sa existencia inmediata non se
corresponde co que elas son en si mesmas. A esencia tampouco debera entenderse
[19]
como unha especie de ente perenne, senn como algo histrico, que se vai despregando
en tensin coa aparencia, ou mellor c que as cousas son nun momento dado. O
materialismo pon en conexin a esencia co concepto de totalidade, a esencia en
realidade a totalidade do proceso social, que est estruturada en niveis de xerarqua
diferente, por exemplo, na etapa actual, a economa sera a instancia principal. luz de
esa totalidade haber de ser entendido cada un dos elementos da sociedade. Sera
competencia dos homes na sa praxe resolver as contradicins entre o particular e a
totalidade, entre a aparencia e a esencia, entre as posibilidades e os obstculos para a
sa realizacin.
As categoras filosficas reelaboradas desde a perspectiva materialista introducen
continuamente unha dimensin de transcendencia fronte a unha realidade dada, un
elemento utpico de esixencia de superacin do presente, que implica a transformacin
da sa instancia determinante, a economa para poela a o servizo das necesidades
humanas, para facer prevalecer a liberdade, a racionalidade, a felicidade que se
anticipaba na filosofa. Para a Teora Crtica o cambio, por tanto, unha transformacin
xeral de toda a sociedade non simplemente un cambio econmico. Para Marcuse sempre
11 H. Marcuse, Reason and Revolution, Routledge, London and N.York, 1955, p. 152; desde agora citado como RR seguido
da pxina.

ser capital este aspecto, en contraste coas imperantes interpretacins economicistas, O

importante non que o proceso de traballo estea regulado planificadamente senn que o
que interesa saber cal o interese que determinar esta regulacin, dicir, se este
interese responde ou non liberdade e a felicidade das masas. Precisamente para que
iso poda darse necesario que os elementos finais, estean continuamente presentes na
crtica do existente. Neste sentido a Teora Crtica discrepa da imaxe hegeliana como
Bufo de Minerva que mira cara ao acontecido, que levanta o seu voo pola noite cando
todo est feito; a filosofa se caracterizara mais pola sa proxeccin cara ao futuro. De
aqu o lugar relevante que se reserva imaxinacin, fantasa, pois ela ten a capacidade
[20]
de distanciarse das determinacins dunha mala realidade e intur o que o o home pode
chegar a ser, facer presente o ideal. Sen ela todo coecemento filosfico queda ligado
ao presente ou ao pasado, separado do futuro, que o nico que enlaza a filosofa coa
historia real da humanidade(KT, 123).
De realizacin da filosofa, polo tanto, tratbase tamn agora. Curiosamente a altura
dos anos trinta Marcuse comparta a tese marxiano-hegeliana da fin da filosofa a travs
da sa incorporacin realidade. Se a esencia desenvolvera todas as sas posibilidades
sen que o existente as contradixera, o real sera xa racional e non tera sentido unha
reflexin que introducira a transcendencia. Se a razn como organizacin racional da
humanidade- chega a ser realizada, entn a filosofa tamn carece de obxecto (KT,
103). Non veremos nos escritos posteriores a reafirmacin desta tese. O sombro
horizonte histricos acentuara progresivamente a indispensabilidade da Filosofa12.
Diagnstico dun fracaso. Dialctica da Ilustracin
Non pode comprenderse o desenvolvemento da Teora Crtica sen ter moi presente as
negativas experiencias polas que pasaron os seus construtores. Mencionamos antes a
participacin do Marcuse mozo na revolucin alem, alentada polo triunfo dos soviets
no outubro ruso de 1917, pero en Berln o seu curso foi moi distinto, as forzas
insurxentes dirixidas polos minoritarios espartaquistas foron rapidamente derrotadas; os
seus dirixentes, a aguda e resolta marxista Rosa Luxemburg e o prestixioso deputado do
Reichstat firmemente oposto participacin na Guerra, Karl Liebknecht, asasinados por
axentes ao servizo dun ministro socialdemcrata. Ese fracaso foi acompaado polos
[21]
movementos consellistas do norte de Italia, do que Gramsci extraera tantas leccins,
polos levantamentos posteriores de comezos dos vinte na mesma Alemaa, ou en Austria
e Hungra. A recomposicin das forzas da dereita facilitada pola desafeccin
socialdemcrata non se fixo esperar. En 1922 tia lugar a marcha de Roma que sinalaba
o triunfo do fascismo italiano. Unha dcada despois o seguira o ascenso de Hitler en
Alemaa con todas as terribles consecuencias coecidas. Mentres, o curso da revolucin
sovitica agostbase progresivamente. O stalinismo acabara por pechar toda esperanza a
calquera mente crtica. Os membros do Instituto de Frankfurt, boa parte deles xudeus,
12 Son interesantes ao respecto as reflexins coas que comeza Adorno a sa Dialctica negativa.

como Marcuse, exilironse en canto triunfou o nazismo, e despois de varias peripecias

individuais, instalaran a sa nova sede en New York no ano 1934. Walter Benjamin non
puido reunirse con eles, suicidouse en Portbou, cando no ano 1940 estaba a punto de
pasar a fronteira francesa con Espaa, ante o temor de que os xendarmes da ditadura
franquista o entregaran aos alemns. Nos EE. UU. continuarase o traballo do Instituto
ata o ano 1950, en que unha parte regresara a Alemaa. Marcuse se contara entre os
que preferiron quedarse. Durante a Segunda Guerra Mundial, no ano 1942 adoptou a
cidadana americana, e entre este ano e 1951 colaborara coa seccin poltica da Office
Strategic Service, e a Division of Research and Intelligence do Departamento de Estado,
como analista poltico sobre a situacin alem, relacin que con moi mala fe sera por
algns distorsionada anos mis tarde.
trxica experiencia europea habera que engadirlle a peculiar vivencia que estes
inmigrantes da Mittel Europa, marxistas, xudeus, representantes en boa medida do mais
elevado da cultura continental, tiveron dunha sociedade moi distinta, de rpido
desenvolvemento, de integracin multicultural, cun impacto enorme dos medios de
comunicacin e unha cada vez mais relevante industria cultural de masas, e de niveis
cada vez mis altos de consumo.
[22]
A tarefa central foi tratar de comprender as razns daquela situacin regresiva. A
reflexin terica foi acompaada de estudios empricos como por exemplo o voluminoso
Studies in Prejudice, do que formaba parte The Authoritarian Personality. Curiosamente
Marcuse non participou neste tipo de traballos, reservndose sempre unha labor
estritamente filosfica. A sa tarefa en certo modo caracterizouse por ler os cambios
sociais en relacin coas grandes categoras da filosofa, convertendo estas en elementos
crticos. Se repasamos os seu artigos dende a unin co Institut aparecidos na Zeitschrift
fr Sozialforschung e logo Studies in Philosophy and Social Science poderemos
comprobar un continuo recorrer Historia do pensamento con este fin13. Esa labor
estaba en conexin co diagnstico en que coincidan os membros do Institut. Xulgaban
que os fracasos revolucionarios tian que comprenderse en relacin coa importancia dos
elementos superestruturais, coas mediacins culturais e psicolxicas, que un certo
economicismo e reduccionista entendemento da relacin coa praxe desprezaban. Haba
que analizar de maneira mis detida todas esas medicins que fan que unha situacin de
crise econmica non se converta repentinamente nunha desafeccin das clases
subalternas respecto das autoridades tradicionais; haba que analizar mais
pormenorizadamente os mecanismos de integracin social; para iso todos viron unha
ferramenta imprescindible: a teora psicanaltica e os estudos sobre a cultura. O
capitalismo pasara dunha fase liberal a outra de carcter fortemente monopolista, e boa
parte da inestabilidade xerada pola inadecuacin das distintas instancias superestruturais
s novas condicins pretenda solucionarse por novos mecanismos, algns deles
consistan nunha configuracin dun Estado de natureza totalitaria, este era o caso da
solucin fascista, e mecanismos de coactiva integracin social. A nova situacin da
13 Bo exemplo son os seus artigos do perodo 1934-1938 recollidos en Kultur und Gesellschaft, 1, op. cit.

[23]
familia, a figura do pai, o debilitamento psquico do eu, o novo tipo de personalidade,
os elementos de irreflexividade por procesos de identificacin inmediata en referencia
coa sangre o a terra, entre outros, eran algns dos factores que se someteron a estudo.
Marcuse reflexionou especialmente sobre os trazos da composicin ideolxica totalitaria
e a conformacin dunha nova individualidade14. Ao fo disto confrontouse co
existencialismo poltico dun Carl Schmitt e do que fora o seu mestre, con quen fixera o
seu interesante traballo de habilitacin: Heidegger15. Para Marcuse toda esa
transformacin significaba entre outras cousas un paso do que chamaba a mobilizacin
parcial a unha mobilizacin total en que todas as esferas de existencia dos suxeitos
eran xestionadas politicamente. Un elemento esencial en toda esa conformacin dos
suxeitos a nova racionalidade tecnolxica, que determina o conxunto da sociedade
estendndose dende a instancia econmica. O que non se limitaba en absoluto ao
momento do nazismo. As interaccin dos individuos eran mediadas polo proceso
maqunico de maneira que a sa psique e corpo eran acomodados plasticamente as
esixencias do aparato produtivo e social. Reparemos neste paso, pola importancia que
ter posteriormente nos traballos marcusianos: Baixo o impacto deste aparato [refrese
a organizacin tecnolxica de todo un modo de producin], a racionalidade individual
foi transformada en racionalidade tecnolxica (...) e caracteriza o modo omnipresente de
pensamento e incluso as mltiples formas de protesta e rebelin. Esta racionalidade
establece modos de xuzo e fomenta actitudes que predispoen aos homes a aceptar e
[24]
incluso interiorizar os ditados do aparato. O individuo composto todo el desde fora,
non hai xa autoconformacin. Todo coopera para tornar os instintos humanos, desexos
e pensamentos en canais que alimentan o aparato16
No trnsito dunha fase a outra da sociedade capitalista, a grande cultura da burguesa,
do momento en que o individuo emerxeu socialmente e se pensou na filosofa como fin
en si mesmo, como autnomo, vai quedando atrs como elemento inservible para a
lexitimacin que requiren os novos tempos. Agora a burguesa entra en conflito coa sa
propia cultura17. E polo que se refire Filosofa son rotundas as palabras con que
pechaba un destes artigos: O existencialismo que se entendeu a si mesmo como
herdeiro do idealismo alemn, destruu a gran herdanza espiritual da historia alem, e
engade unha sombra observacin na que resoa o texto de Engels mais arriba citado:
Hoxe queda na incerteza o destino do movemento obreiro no que fora depositado o
14 Ver particularmente: Der Kampf gegen den Liberalismus in der totalitren Staatsauffassung (1934) e State and
Individual under National Socialism(1942), o primeiro est contido no volume 1 de Kultur und... op. cit., o segundo
pode lerse hoxe na Web.
15 No seu axuste de contas particular co Heidegger vinculado ao partido nazi Marcuse, no primeiro dos artigos citados,
sostn que segundo a posicin daquel xa non o esprito o que rexe os destinos do ser, senn o Fhrer. O traballo de
Habilitacin foi publicado en 1932 co ttulo Hegels Ontologie und die Theorie der Geschichlichkeit; hai traducin ao
espaol por Manuel Sacristn en Martnez Roca, Barcelona, 1970.
16 H. Marcuse, Some Social Implications of Modern Technology en Studies in Philosophy and Social Sciences, vol IX,
1941, pp. 138-163, as citas corresponden respectivamente a pp.141, 144.
17 H. Marcuse, ber den affirmativen Charakter der Kultur (1937), op. cit., p. 92.

legado desta filosofa18.

O chamado crculo interno do Institut, isto , Horkheimer, Adorno, Pollock,
Lwenthal e Marcuse19 non fixeron senn acentuar no seu diagnstico esta idea de total
disposicin dos suxeitos pola sociedade xa fora nas formas de capitalismo de Estado
ou nazismo, nas formas burocrtico-policiais do Estado sovitico en que a poltica
suprima moitas outras mediacins, ou nas formas democrtico-formais como era a
americana. Un fito decisivo nesa senda de percepcin dun universo cada vez mais
clausurado onde desapareca todo suxeito revolucionario e con el as esperanzas de
[25]
cambio marcouno a publicacin de Dialektik der Aufklrung (Dialctica da Ilustracin)
acabada en 1944 pero non publicada ata 1947, curiosamente en Holanda, o que fara que
a sa repercusin, que sera determinante no devir da Escola, se demorara ampliamente.
A cuestin que se propoan era entender por que a humanidade, en vez de entrar nun
estado verdadeiramente humano, fundiuse nunha clase nova de barbarie20. A
Ilustracin, como Kant o formulara con tanta sinxeleza como fondura, propoase liberar
ao home da sa minora de idade, o que significaba que o home alcanzara a madurez da
autonoma, de pensar por si mesmo. En lugar disto, chegrase a unha situacin en que o
mesmo concepto de individuo estaba en cuestin. Mais agora as causas non se
encontraban nunha determinada fase do desenvolvemento do modo de producin
capitalista, o unha especfica configuracin da relacin de clases, ao menos non a raz do
problema, que se pretenda mais fonda. O problema desta vez estaba na razn mesma e
nas sas mais destacadas formas, como o coecemento cientfico-tcnico. Importa
demorarse un pouco na exposicin desta tese pois, como o lector ver, est na base de O
home unidimensional, unha obra que debe lerse en relacin fundamental con esta.
En efecto, Adorno e Horkheimer entendan que era a propia Ilustracin a que levaba
consigo o veleno, haba que falar en realidade de autodestrucin da Ilustracin(DA,
3). Admitan que o fenmeno era ambiguo e tia distintas caras, que a liberdade na
sociedade inseparable do pensamento ilustrado, pero que a cara regresiva deste era a
triunfante, e toda a obra dedicbase a amosala toda ve que o concepto mesmo de ese
pensamento, non menos que as formas histricas concretas, as institucins da sociedade,
as que vai unido, contn xa o xerme daquela regresin(DA, 3). No despregue desta tese
[26]
contemplamos que desde o seu comezo no mito, na medida en que contn lgos, se
impn en Occidente unha forma de razn configurada pola finalidade de dominio da
natureza, tanto a do propio suxeito como a da realidade exterior. A figura de Ulises
atndose ao mastro do seu barco para resistir o sedutor canto das sirenas via a ser o
exemplo preclaro desa mentalidade de dominio, de clculo, que se impn o suxeito
18 H. Marcuse, Der Kampf gegen... op. cit., p. 55.
19 Para todo o relativo a Escola de Frankfurt, a situacin de Marcuse nela, e un estudio amplo da obra deste ltimo
permitirame remitir ao meu traballo: A escola de Frankfurt: Herbert Marcuse, en AA. VV. Nietzsche, Marx, Marcuse,
Baa, A Corua, 1994, pp. 211-350.
20 Max Horkheimer, Theodor. W. Adorno, Dialektik der Aufklrung, Fischer, Frankfurt, 1991, p. 1; desde agora ser citada
como DA.

sobre a propia natureza e sensibilidade. Ulises adopta as calidades que o fan prototipo
do individuo burgus(DA, 50); aprende a sacrificarse, a renunciar, a dominar todos os
seus impulsos, a autoinstrumentalizarse en aras do control das situacins polas que no
seu largo periplo vai pasando. Necesita suprimir a sa propia subxectividade para ter o
control exterior, e xustamente, ao facelo, adquire os trazos da natureza sometida. O que
tan s era un medio para o enriquecemento do seu esprito queda convertido en fin, en
engrenaxe dunha actividade que xa non lle pertence. Nesa mentalidade un ncleo de
Ilustracin anticipbase, que a razn moderna non fara senn desenvolver. O
coecemento cientfico, do que a tcnica a esencia (DA, 10), se estilizara por
enteiro ao servizo daquel fin, que non busca en realidade a verdade senn o control do
que reduce a mero obxecto; non aprende da natureza mais que a maneira de sometela.
Dese modo o pensamento estreitase progresivamente, renuncia ao significado, substite
o concepto pola frmula, a causa pola regra e a probabilidade (DA, 11), todo o que
non se adapte a este patrn ser arroxado ao mesmo saco que a supersticin, a maxia e
os idola dos que o coecemento nos liberaba. O que non se acomode medida do
clculo e da utilidade ser para a Ilustracin sospeitoso (DA, 12). Na abstraccin do
nmero e da lxica formal se atopar o canon deste pensamento; o que non sexan feitos
expresados no linguaxe matemtico, desposudos de calquera outra significacin, social,
histrica ou humana ser considerado literatura. O positivismo ser a sa forma
[27]
filosfica mais expresiva.
Pero non temos que chegar ao positivismo para ver a sa elevacin a concepto. No
mesmo Kant podmolo ver formulado, inda que fora con mis cautelas e complexidade.
O seu concepto de razn adquire todo o tipo de configuracin interna que o dominio da
natureza esixe. Caracterzase pola reunin dos coecementos illados, e articlaos en
forma de sistema que xerarquiza facndoos depender duns principios dos que logo
podern seren deducidos. A mesma percepcin est xa controlada, en canto organizada
polo esquematismo do entendemento puro. Ningunha experiencia individual poder
entrar en conflito co suxeito transcendental de coecemento, de carcter universal.
O paralelismo desta razn tmolo no campo da moral, desde o momento en que Kant
desubstantiviza a razn convertndoa en meramente formal renunciara sa
competencia respecto aos fines. Kant fracasara, segundo os nosos autores, no intento de
derivar da propia razn o deber. Ao final, mal que lle pese ao de Knisberg, o que
quedara a razn cientfica, para a que as forzas morais, de acordo certamente con
Kant, son impulsos e condutas non menos neutrais que as inmorais (DA, 93). O
totalitarismo mostrarase consecuente con esta ratio. En Sade, no seu despregue de
xestin calculstica do gozo illado de calquera outra dimensin van Adorno e
Horkheimer outro exemplo dese tipo de razn allea a calquera valor ou sentimento
moral. Tanto el como Nietzsche haberan sacado a luz sen miramento algn a crua
verdade: A imposibilidade de extraer da razn un argumento fundado contra o
asasinato, a identidade de dominio e razn(DA, 127).
O proceso de obxectivacin e dominio da natureza que esa razn cientfico-tcnica

leva a cabo envolve por enteiro as formas do propio suxeito, non s a forma do seu
pensamento senn tamn toda a sa constitucin psquica e social, que son postas o seu
servizo, de modo que o suxeito queda el mesmo dominado e reificado, convertido en
[28]
simple accesorio do aparato produtivo, este si verdadeiramente autnomo. E nese
proceso a ilustracin torna no seu contrario, o ideal de liberdade en automatismo e
cosificacin, a razn convertida aos trazos do mito. A sociedade chega a unha
contradicin radical entre as posibilidades facilitadas pola sa enorme capacidade
produtiva e as ataduras dun poder non menos grande e tecnificado pero non diferenciado
que envolve aos suxeitos sen resistencia. A decadencia natural dos homes hoxe non
separable do progreso social. O crecemento econmico, que xera por un lado as
condicins para un mundo mis xusto, confire por outro lado ao aparato tcnico e aos
grupos sociais que dispoen del unha inmensa primaca sobre o resto da poboacin. O
individuo completamente anulado en favor do poder econmico(DA, 4). Progreso
material e regresin humana sern, pois, indisociables, domino da natureza e ruindade
do esprito humano, das caras do mesmo proceso racional. Como o anticipara a figura
de Ulises, o dominio da natura para ser posta ao servizo do home tornou en primaca do
dominio sobre unha subxectividade osificada. Ser esta unha contradicin na que cale O
home unidimensional.
Na mesma lia en que o far Marcuse, os autores de Dialctica da Ilustracin
prestarn atencin dentro de este marco terico a arte e, en particular, a industria
cultural. A arte por canto que sofre os efectos dunha separacin entre signo e imaxe,
absorbndose o primeiro na ciencia operativa e deixando o segundo para esfera
artstica, desposuda de toda pretensin cognitiva. A arte vese limitada reproducin do
existente ao que contribuir a lexitimar. Desaparece a nota esencial da obra de arte, a sa
capacidade de crear un mundo propio desde o que poder contrapoerse realidade
presente; lonxe queda aquel ideal que Schelling expuxera dunha arte capaz de ir mais ala
dos lmites do coecemento cientfico.
[30]
Maior efecto social ter, sen dbida, toda a industria que pretende encher o ocio das
xentes de maneira que os prepare reparadoramente para retornar ao traballo nunha
prolongacin sen solucin de continuidade da alienacin. A industria do entertainment
coloniza a actividade psquica dos suxeitos producindo un identificacin inmediata co
produto. O cine un caso paradigmtico, non require do pblico independencia algunha,
nin sequera aquel esquematismo do que falara Kant polo cal as percepcins son
remitidas a conceptos, isto xa o fai o propio ritmo narrativo das imaxes, elas se suceden
de tal modo que non queda marxe algunha de autonoma intelectiva ao suxeito, todo
intento pola sa parte lle far perder o sentido, por outra parte vacuo, do exhibido. Por
parte do consumidor nada hai xa que clasificar que non fora anticipado polo mesmo
esquematismo da producin (DA, 133). No extremo, o significado real substitudo
polos variados e elaboradsimos efectos e o xogo maqunico simple da narracin; a
producin tecnolxica se impn sobre calquera indicio de verdade. O suxeito se limita a

devorar pasivamente o que se lle ofrece. Os produtos da industria cultural estn

preparados para ser consumidos mesmo nun estado de distraccin(DA, 135). En
perfecta coherencia, a linguaxe dos produtos culturais trnase meramente en
publicitaria; a sa densidade semntica redcese a un minimum que ha de posibilitar o
aceleramento da comunicacin e a rpida transmisin, a xnese dunha reaccin, dunha
pauta ou efecto requirido. Aqu tamn se da aquel proceso no que o desencantamento
producido pola ilustracin transfrmase en mito, toda vez que os signos funcionan con
efectos mxicos. Aquela carga da palabra que expresaba, ao tempo que contribua a
definir, o expresado resoa agora como lastre metafsico que introduce unha dimensin
que impide a adaptacin inmediata ao real. Tamn nesta condicin esencial dos homes
introdcese a unidimensionalidade. O que nunha secuencia fixada de letras supera a
correlacin co acontecemento desterrado como escuro e como palabra metafsica. Sen
[31]
embargo, deste modo a palabra, que s debe designar e xa non significar nada, se fixa
cosa de sorte que se fosiliza como frmula (DA, 175). A repeticin, a difusin
universal, a brutal homoxeneizacin, o mero funcionalismo da transmisin elimina
calquera posibilidade de que a palabra recolla algunha experiencia do suxeito, por outra
parte xa de antemn tamn ela colonizada e empobrecida. Ao final o exterior a
interioridade cosificada, e os homes se entenden a si mesmos a travs das mercancas,
personality significa apenas xa algo distinto que relucentes dentes brancos e liberdade
con respecto ao suor axilar e s emocins(DA, 176).
O diagnstico de Adorno e Horkheimer non poda ser mais sombro. A dificultade que
inmediatamente xurda era que se se parta dunha razn, dun coecemento cientfico e
un suxeito por enteiro pregados a un mundo totalmente administrado e reificado, non se
va moi claro como se podera sar del por mis que se apuntara cara un pensamento e
razn mais ampla. Algunhas das expresins parecan deixar como nica sada unha
senda de difcil trnsito, como cando se afirmaba que o intento de separar o inextricable
lazo entre terror e civilizacin poda esixir burlarse da lxica se est en contra da
humanidade(227); ou: a lxica est ao servizo do progreso e da reaccin, en todo caso,
da realidade (255). Inda que a va terica fora posible tampouco se saba que suxeito
sera capaz de escapar a clausura que lle permitise sostela21.
Figuras de transfundo
Dous autores especialmente servan de base a este diagnstico: o marxista hngaro
Georg Lukacs, especialmente a sa obra do ano 1923, Geschichte und
[32]
Klassenbewusstsein (Historia e conciencia de clase)22, tan influente no decurso dos
21 Esta foi a lia crtica que emprenderon Habermas e os seus discpulos: J. Habermas, Theorie des kommunikativen
Handelns, Suhrkamp, Frankfurt, 1981, t.I, cap. IV; Der philosophische Diskurs der Moderne, Suhrkamp, Frankfurt,
1985, pp. 130-157. A. Honneth, Kritik der Macht, Suhrkamp, Frankfurt, 1985, pp.12-111. A. Wellmer, Zur Dialektik
von Moderne und Postmoderne, Suhrkamp, Frankfurt, 1985, pp. 9-47.
22 Especialmente o ensaio titulado Die Verdinglichung und das Bewusstsein der Proletariats (A cosificacin e a

membros do Institut, e o xigante da socioloxa Max Weber, cuxo impacto alcanza tamn
segunda xeracin da Escola; ambos son igualmente claves para unha acertada
comprensin de O home unidimensional. A categora de reificacin (Verdinglichung)
que Lukacs elaborara como verdadeira cifra para a comprensin da sociedade capitalista
no seu conxunto, constitua un lugar central nesta crucial obra de Adorno e Horkheimer.
Eles compartan a idea lukacsiana de que a forma mercanca con todo o seu fetichismo
penetrara en todas as manifestacins vitais da comunidade transformndoo todo a sa
imaxe e semellanza. A mercanca representaba a forma universal de configuracin
dunha sociedade23. A obxectivacin racional de todo o proceso de traballo e o
sometemento de todo el ao principio do clculo (Prinzip der auf Kalkulation) se
proxectaban sobre a sociedade no seu conxunto. Nese proceso toda calidade humana
quedaba transmutada en peza dun engrenaxe, a sa natureza cualitativa, espiritual era
arrasada. A mecanizacin racional penetra ata a `alma do traballador: incluso as sas
calidades psicolxicas se separan da sa personalidade total, se obxectivan fronte a el
para poder ser encadradas en sistemas racionais especializados e traducidas a un
concepto calculstico24. Toda a conduta do home respecto da natureza e respecto dos
seus semellantes quedaba completamente transmutada.
Lukacs empregaba a categora de racionalizacin do que fora o seu amigo no crculo
de Heidelberg, Max Weber, moi presente no seu texto, e o faca para resaltar
precisamente a obxectivacin cosificadora de todas as esferas da sociedade capitalista.
En efecto, se algo significaba a inmensa obra weberiana era o ter calado
[33]
penetrantemente no proceso de sometemento de todas as areas da sociedade (economa,
dereito, Estado) a unha racionalidade instrumental (Zweckrationalitt) caracterstica
singular da civilizacin occidental, que trouxera consigo certamente un incomparable
aumento de riquezas, pero tamn unha situacin de perda de sentido en tanto que o
proceso de desencantamento (Entzuberung) do mundo significaba a fin das grandes
cosmovisins, substitudas pola concepcin cientfico causal e a sa expresin abstractomatemtica que deixaban fora tanto toda finalidade como calquera valor como non
racionalizable. A condicin da subxectividade resultaba tamn negativamente afectada
pola parcelacin extrema das actividades, a mecanizacin e adaptacin da estrutura
psquica a cada esfera de traballo, pola abstraccin das sas relacins. O aparato
psicofsico dos homes aqu completamente adaptado s esixencias que lle formula o
mundo externo, o instrumento, a mquina, en suma, a funcin25 Das figuras
espigbanse como expresivas da compartimentacin social, da compartimentacin da
alma: a que denominaba especialistas sen esprito (Fachmenschen ohne Geist) para
referirse ao tcnico que en toa caste de actividades era requirido pola racionalizacin; e a
conciencia do proletariado).
23 G. Lukacs, Geschichte und Klassenbewusstsein, Malik, Berlin, 1923, p. 98.
24 Ibid. pp. 100-101.
25 M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft. Grundri der verstehenden Soziologie. Besorgt von Johannes Winckelmann.
Studienausgabe, Tbingen 1980, p. 686

figura dos hedonistas sen corazn (Genussmenschen ohne Herz)26que nas illadas
esferas mais expresivas da arte podan emerxer. Mais, fora cal fora o seu mbito, todo
suxeito quedaba sometido a unha irremediable perda de liberdade como efecto do
mesmo proceso tecnificante. A obxectivacin racional da vida tornaba nunha verdadeira
coiraza aceirada (stahlhartes Gehuse)27 para o home. Paga a pena a cita seguinte para
[34]
captar o tenor do diagnstico weberiano, do que Parsons preferiu verter como iron cage
(gaiola de ferro): Unha mquina inerte esprito coagulado. E s o ser tal dlle o poder
de forzar aos homes a servila e determinar toda a cotianeidade das sas vidas de traballo
de modo tan dominante como efectivamente o caso na fbrica. Esprito coagulado
tamn aquela mquina viva que encarna a organizacin burocrtica (...) Ela traballa en
asociacin coa mquina morta para xerar a coiraza de servidume do futuro, que tal vez
se vexan obrigados a someterse impotentes, como os fellahs do antigo Estado exipcio, se
unha administracin, boa desde o punto de vista puramente tcnico (...) chega a ser para
eles o valor ltimo e nico que haxa de decidir acerca da forma de direccin dos seus
asuntos28. A organizacin social racional, maqunico esprito coagulado,
automatizaba como pezas do seu desenvolvemento aos propios individuos.
O panorama presentado en Dialctica da Ilustracin tia tras si, pois, unha xa larga
senda, pero o seu rexistro entre tanto tornarase mais abstracto, feito, a pesar das
observacins sociais que lle acompaaban, nun plano filosfico no que a referencia de
Weber era sen dbida moito mis relevante que a de Marx, o proceso do lgos mis que
o conflito interno instancia econmica. Haba na obra, claro , outras resonancias,
como o traballo dos anos trinta de Husserl, mais tarde recollido en Die Krisis der
europischen Wissenschaften und die transzendentale Phnomenologie (A crise das
ciencias europeas e a fenomenoloxa transcendental), sen esquecer a afinidade co
proxecto heideggeriano de deconstrucin da ontoteoloxa. A obra marcaba unha
importante inflexin no decurso da reflexin do crculo interior do Institut. Marcuse
asumira fondamente o al exposto. Ante un mundo reificado como este toda alternativa
pareca ilusoria. Ningn suxeito histrico poda encarnar xa a esperanza revolucionaria,
[36]
e polo que respecta a teora a dificultade non pareca ser menor. A cuestin xa non era
tanto o legado incumprido da filosofa e a situacin do seu posible herdeiro social, se
non o que da filosofa mesma se realizara, que a razn que nela fora hexemnica pasara
efectivamente a formar parte da realidade, esa era precisamente a raz do mal. A partir
destes presupostos moveuse toda a reflexin posterior de Adorno, de Horkheimer e
Marcuse. A fonda ligazn intelectual entre as obras dos tres autores se mantera a pesar
das diferencias ao largo do tempo.
O primeiro seguira o camio de tentar unha tan suxestiva como pouco definida va
26 M. Weber, Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus, en Gesammelte Aufstze zur Religionssoziologie,
Band 1,J.C.B. Mohr, Tubingen, 1986, p. 205. Na traducin das das denominacins de tipos seguimos a versin ao
galego de X. M. Garca (Prlogo: R. Miz) Universidade de Santiago, Fundacin BBVA, 2006, p.230
27 Ibid. p. 204. Na versin galega mencionada na cita anterior prefrese a traducin de caixa dura coma o aceiro, p. 229
28 M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, op. cit., p. 835

que tratase de captar no concepto o que se resiste a toda conceptuacin, obter unha
conceptualidade en que as diferencias se respectasen, non caeran baixo a coaccin
lxica. Ese foi o proxecto dunha dialctica negativa confrontada a un pensamento da
identidade. Complementario del foi a va da arte, que baixo a categora de mmese
responda a ese mesmo respecto pola particularidade e contra o distanciamento e
dominacin do outro, home ou natureza. A arte habera de ser anticipacin dunha
natureza redimida e unha humanidade reconciliada.
Max Horkheimer seguira un camio cun final mis difuso, que partindo dunha razn
de ancoraxe histrica, que evitaba a formalidade sen querer incorrer nun retorno a razn
metafsica, se achegaba a unha sui generis teoloxa negativa na que se postulaba un
Absoluto meramente anhelado, do que non caba plasmacin positiva, garanta ltima
da redencin do sufrimento e esperanza no enteiramente outro.
Herbert Marcuse, como anticipamos, compartiu fondamente as teses de Dialctica da
Ilustracin. As prolonga en todas as sas obras centrais, en Eros and Civilitation (1955),
moi especialmente en One-Dimensional Man (1964), e no seu ltimo libro Die
Permanenz der Kunst (A permanencia da arte) (1977). Estas tres obras forman unha
estrutura a pesar da distancia temporal entre elas, as sas diferencias, de ton, mis
[37]
esperanzada a primeira que as outras das, de nfase na sa concepcin antropolxica
de fondo: relevancia das pulsins na primeira, das necesidades na segunda, da
dimensin esttica na terceira. No que segue trataremos de extraer ese fo que as une.
Outro principio de realidade posible
Se o suxeito se nos presentaba en Dialctica da Ilustracin como enteiramente
sometido, Marcuse en Eros e civilizacin, partindo do carcter inmediatamente poltico
das categoras psicolxicas, unha tese na que insistira desde moi tempern Horkheimer,
recorre teora freudiana das pulsins para calar na profundidade de este dominio, para
amosar a envergadura da contradicin entre as posibilidades de felicidade e a msera
situacin psquica do individuo na sociedade capitalista. E se a razn apareca na obra de
Horkheimer e Adorno como peza da maquinaria de poder, funcin do aparato produtivo,
Eros e civilizacin destacar igualmente o seu papel de elemento de represin fronte s
pulsins, a sa posicin fronte ao principio do pracer en favor dun principio de
realidade tornado historicamente nas sociedades desenvolvidas no que Marcuse
denomina principio de rendemento (performance principle)29. Desde este ngulo Eros e
civilizacin poda aparecer como unha peza mis do proxecto dunha Dialctica da
Ilustracin.30
Sendo isto certo, ser unha caracterstica do talante marcusiano a de porfiar na busca
29 H. Marcuse, Eros and Civilization, Beacon, Boston, 1966 (Orix., 1955), p.35. Desde agora as citas se incorporan ao
corpo do texto coa abreviatura de EC seguida do nmero de pxina.
30 E as a considera Rolf Wiggershaus na sa ben documentada obra: Die frankfurter Schule, DTV, Mnchen, 1988 (1
1986), p. 556.

dunha alternativa. Isto lvalle a confrontarse co a idea freudiana do carcter irremediable

da represin dos instintos, de Eros e Thanatos, en toda cultura. Toda sociedade esixira
esta represin ou unha forma especial da mesma que se realiza a travs das formas
[38]
culturais, a sublimacin, para canalizar as enerxas psquicas cara ao traballo. A
regulamentacin esixente e inevitable da sociedade xerar un desexo non menos
inevitable de transgresin e satisfaccin das pulsins, o que ter como efecto a
emerxencia dun sentimento de culpa que acompaar constantemente a o individuo, e
farase tanto mais intenso canto mis se desenvolve a sociedade e reclama
necesariamente dos individuos unha anuencia a toda a sa complexa normativa e rede de
institucins e autoridades; tal sentimento formar parte indefectible da infelicidade do
suxeito, do seu malestar (Unbehagen). Marcuse como marxista non pode senn tratar de
historizar certo bioloxismo presente na teora freudiana, pero desde os propios conceptos
psicanalticos, e mostrar que o desenvolvemento tecnolxico creou unha situacin en
que as necesidades e o traballo para cubrilas, en funcin da cal desenvolveuse toda a
estrutura pulsional e psquica do individuo ao largo do tempo, cambiaron radicalmente, e
que hoxe xa poderan satisfacerse abundantemente e, en consecuencia, o tempo de
traballo sera susceptible de minguar cualitativamente as como de un cambio radical das
sas servs condicins. As potencias desta sociedade, a sa esencia vese confrontada coa
sa mala realidade ou aparencia, para dicilo en trminos hegelianos. Boa parte da
represin por tanto resulta innecesaria, existe un plus de represin que se engade ao plus
de valor que lle extraido ao obreiro na explotacin econmica, unha represin
excedente (surplus-repression) que como aquel non irremediable. Por conseguinte non
se tratara de superar irracionalmente o principio de realidade sen mais senn a sa
actual plasmacin histrica, o principio de rendemento, o cal, claro , supora un cambio
total no sistema social: a superacin do traballo alienado. Revolucin e Eros poderan ir
da man.
Na medida que a razn est ao servizo do principio de rendemento, razn e felicidade
entran en contradicin. Marcuse concorda co enfoque da constitucin do lgos feito en
[39]
Dialctica da Ilustracin. Para el, a partir dun certo Platn e ao longo da historia da
Filosofa, a razn sita ao suxeito fronte a natureza como a un obxecto a dominar, a
realidade non se presenta senn como resistencia a sa accin reducida a control e
imposicin. O coecemento adquire as modulacins adecuadas para esa dominacin, de
linguaxe formal, clculo, abstraccin. As facultades mis receptivas, a sensibilidade e a
imaxinacin quedan marxinadas, tinguidas de irracionais. A Filosofa elevar esta
posicin a ontoloxa entendendo o mesmo ser como lgos, o que s no pensamento dun
Schopenhauer, o un Nietzsche, a pesar da sa ambigidade respecto da vontade de
poder, intentara superarse. Con todo, aparte dos autores mencionados, Marcuse nunca
deixa de apuntar esperanzas na mesma tradicin central da Filosofa, e recorda
conceptos como o aristotlico de nous thes, ou o hegeliano de Esprito Absoluto para
sinalar como a Filosofa abriga o ideal da reconciliacin entre suxeito e obxecto, razn e

goce, inda que sempre quedando marxe da realidade, deixando idealistamente esta
intocada.
Ante unha razn traducida en lxica da dominacin(EC, 228), ou racionalidade do
principio de rendemento(EC, 159) s queda esperar das facultades marxinadas a
potencia crtica que poda remover a orde existente. A imaxinacin est entroncada cos
arquetipos e desexos do inconsciente, co abrigado na memoria dos tempos, , pois,
capaz de visualizar a harmonizacin das escisins da cultura entre individuo e
colectividade, razn e sensualidade, comprende unha capacidade cognitiva xeralmente
desprezada. A imaxinacin conserva as aspiracins dun cumprimento pleno do home e
da natureza que son reprimidas pola razn (EC, 160). Tal o que a verdadeira arte nos
ofrecera; nela retorna o reprimido. Non hai ningunha obra de arte xenuna que non
revele o seu contido arquetpico: a negacin da carencia de liberdade(EC, 144). A
literatura, por exemplo, se comporta criticamente fronte aos mitos ligados ao principio
[40]
do rendemento como o de Prometeo, smbolo da produtividade e o esforzo no dominio
da vida e Pandora, que como smbolo feminino, asociado ao pracer, non pode senn ser
representante do negativo, fonte de destrucin. Por contra, erixe a Orfeo e Narciso,
imaxe de o goce, da liberacin do tempo, de pacificacin da existencia e harmona coa
natureza.
Desde un punto de vista filosfico Marcuse poda apoiarse para isto nunha lia
consistente e suxestiva: a que arranca da Kritik der Urteilskraft (Crtica do xuzo)
kantiana, en tanto que ela mostraba como no xuzo esttico, a imaxinacin poda mediar
na separacin entre sensibilidade e entendemento, razn terica e razn prctica,
necesidade e liberdade. Na imaxinacin converxen receptividade e creatividade
captacin perceptiva e actividade sinttica, pracer subxectivo e ao tempo universalidade.
No xuzo esttico, no seu desinterese, ou interese desinteresado ou determinacin sen
fin, na liberdade en que a imaxinacin concibe o seu obxecto, desvinculndoo da
utilidade, sen reducilo a concepto, e alcanza a forma esttica, en todo iso se esbozaba un
ideal. No deixar ser ao obxecto, actitude caracterstica da experiencia esttica, anticpase
outra relacin co a natureza que non de dominacin. Nesta lia kantiana o Schiller de
ber die esthetische Erziehung des Meschen (Sobre a educacin esttica do home)
poda encontrar na esttica a va de superacin das escisins que fragmentaban o ser
humano, a posibilidade dun novo principio de realidade (EC, 180). Os polos
antagnicos en que se desenvolve a nosa cultura (sensualidade e razn, materia e forma,
natureza e liberdade, particular e universal) obedeceran a dous impulsos presentes na
cultura: o impulso sensual (sinnlicher Trieb) e o impulso da forma (Formtrieb). Ambos
deban harmonizarse, o que para Schiller sera obra dun terceiro impulso, o do xogo
[41]
(Spieltrieb)31. Marcuse quere devolverlle ao grande poeta alemn a sa forza crtica
31 Vxase en particular a carta XV. Schiller utiliza tamn o termo Stofftrieb para o impulso sensible, ou material. Ver a
edicin bilinge alemn-espaol de J.Feijoo e J.Seco, Cartas sobre la educacin esttica del hombre, Anthropos,
Madrid, 1990, pp. 229-239.

superando o academicismo ao que se lle soe relegar, e sublia a alternativa poltica que
nesa concepcin: un debe pasar a travs da esttica, pois a beleza a que conduce
liberdade(EC, 187). O impulso do xogo o impulso vital que puxa por unha existencia
sen medo e desacougo, libre da coaccin externa das condicins materiais e das
necesidades, e da coaccin interna ou moral da servidume e ansiedade. Na experiencia
esttica baixo o impulso do xogo esbzase unha liberdade en que a realidade se fai
lixeira, perde a seriedade, sen o lastre e inquietude da necesidade, e o home expande as
sas facultades. Schiller vai mais lonxe que Kant, pois, como se ve, na moral deste
ltimo a razn imponse sobre a sensualidade, en perfecto paralelismo co a solucin
represiva de dominio dun impulso sobre o outro que establece a nosa cultura. O xogo
dlle paso a sensualidade, e prescribe que as leis da razn deben ser reconciliadas con
os intereses dos sentidos. Liberacin da necesidade, da servidume do esprito en favor
do despregue das facultades, razn sensual, sensualidade racional. Traducido a outra
linguaxe: superacin da explotacin, do traballo alienado, liberacin da represin
excedente: todo iso o que a dimensin esttica de a existencia nons propn e anticipa.
Deste modo, no mbito da arte e da esttica, enfocadas desde o ngulo da reflexin
schilleriana, va Marcuse o aliado necesario para sar do bloqueo dunha razn vicaria da
dominacin nunha era que se Adorno cualificaba de administracin total, el afirmaba
que tende a ser totalitaria, incluso onde non xerou Estados totalitarios(EC, xxvii).
O home que se recoece nas cousas.
As teses centrais de Eros e civilizacin manteranse en O home unidimensional, a idea
da profundidade do dominio que cala ata os instintos, a idea da magnitude da
contradicin entre as posibilidades dunha sociedade desenvolvida e a situacin do home
[42]
nela, a idea dunha racionalidade esencialmente represiva e a confianza no potencial
emancipatorio da arte, nunha razn non enfrontada sensibilidade... E, sen embargo,
enseguida notamos que se respira outro aire, mis inquietante, en que o avance na
dominacin dentro do que chama a sociedade opulenta (affluent society) non parece
deixar sequera unha greta de sada32. O diagnstico de Dialctica da Ilustracin reptese
aqu, os termos de mundo administrado, universo pechado non fan aqu senn
confirmarse a travs de novas descricins e mecanismos; o libro se centra por completo
nos procesos de clausura de toda dimensin crtica que permita ao suxeito transcender a
esfera da sociedade industrial avanzada. A argumentacin de Dialctica da Ilustracin
retomada e ampliada, especialmente nos captulos 5 e 6, verdadeiro compendio
filosfico do pensamento marcusiano. As teses da obra foran, como xa era habitual na
32 O concepto de sociedade opulenta para Marcuse mis un modelo que unha configuracin emprica determinada. Na
sociedade estadounidense, en efecto, se cumpra pero mis ben coma unha tendencia. Os seus trazos seran:
concentracin dos medios de producin e de comunicacin, cobertura a gran escala das necesidades, pero en
conformidade cun aparato represivo, mantemento na pobreza dun estrato da poboacin; mistura de gran producin e
destrutividade, liberdade e control. Ver Liberation from the Affluent Society (1967), en D. Cooper (ed.), The
Dialectics of Liberation, Penguin, Baltimore, 1968, pp. 175-192, pp. 180 ss.

sa maneira de traballar, anticipadas en diversos textos, que foron aparecendo desde

fines dos cincuenta, moi en particular no artigo The Problem of Social Change in the
Technological Society do ano 196133.
Dese mesmo ano precisamente o Prlogo que Marcuse escrebe para unha nova
edicin de Eros e civilizacin, no que introduce un concepto que mostra a lia que
[44]
seguir O home unidimensional: o concepto de desublimacin represiva, que encarna
un mecanismo esencial caracterstico do universo das sociedades opulentas, nas que a
liberacin significa, en verdade, represin. En Eros e civilizacin formulbase unha
liberacin de Eros que implicaba unha maior satisfaccin dos impulsos sexuais, inda
quen non se reducira a sexualidade; a ton con isto, tentbase unha sublimacin non
represiva na que a enerxa ertica envolvese relacins habitualmente non erticas. Na
sociedade opulenta dirase que se satisfai en certo modo o desexo e existe, en
consecuencia, unha compoente de gratificacin; a sexualidade estndese a todos os
mbitos, invade traballo e ocio, os medios de comunicacin, pero -aqu est toda a sa
contradicin- o fai de maneira que non se acompaa dunha verdadeira liberacin de
Eros, senn dunha afirmacin mais radical do principio de realidade existente, as formas
xerais da represin social. Dese modo as liberdades e gratificacins do individuo
participan da supresin xeral.
Esta ser unha tese esencial de O home unidimensional. A satisfaccin, unha
determinada maneira en que se goza de liberdades, formar parte indisociable da
opresin, que non ser vivida, sen embargo, como tal. Para calar nesta idea Marcuse non
recorrer teora freudiana, respecto a cal en artigos anteriores insistira na necesaria
modificacin dalgns dos seus conceptos, por canto que se daba un estado en que se
produca unha identificacin inmediata con roles sociais e produtos que non supoan
tensin entre os distintos niveis psquicos, de maneira que se poda falar dunha reducin
do espesor psquico do individuo, o que esixira certas adaptacins dentro da validez
esencial da teora psicanaltica. Nesa estrutura unidimensional xa non existe o espazo
en que os procesos psquicos descritos por Freud poden desenvolverse34. De acordo con
[45]
33 Este artigo est recollido na excelente edicin de Douglas Kellner: H. Marcuse, Towards a Critical Theory of Society,
Vol 2, Routledge, New York, 2001, pp. 37-57. Marcuse ensinou nos anos 1958-59, 1961-62 en Pars, en LEcole
Pratique des Hautes tudes, tivo contacto co grupo da revista Arguments (S. Mallet, G. Sismondon, J. Ellul, K. Axelos)
en conexin con cuxas investigacins sobre a sociedade industrial avanzada estn algunhas teses de O home
unidimensional. Na revista citada publicou un interesante artigo sobre a cuestin da tcnica: De lOntologie la
technologie, Arguments, 4, n 18, 1960, pp. 54-59. Esta cuestin foi largamente seguida polo noso autor: do ano 1941
Some social implications of modern technology en Studies in Philosophy and Social Sciences, IX, pp. 158-163
34 H. Marcuse, Das Veralten der Psychoanalyse (1963), en H. Marcuse, Kultur und Gesellschaft 2, Suhrkamp, Frankfurt,
1965, pp.85-105, p. 89. Xa nas das conferencias de Frankfurt, en 1956, con motivo do centenario de Freud, adiantara
teses que, ao dicir de Habermas, contian in nuce a teora do home unidimensional (J. Habermas, Perfiles filosficopolticos, op. cit., p. 228): Trieblehre und Freiheit; Die Idee des Fortschritts im Liche der Psychoanalyse, ambas
recllense en. Freud in der Gegenwart: Ein Vortragtszyklus der Universitten Frankfurt und Heidelberg zum hundersten
Geburstag, Europische verlaganstalt, Frankfurt, !957, pp. 401-424; 125-441. Sobre ese momento ver o traballo do
coecido especialista na obra de Marcuse, D. Kellner, Herbert Marcuse and the Crisis of Marxism, Univ. of California
P., Los ngeles, 1984, p. 238.

esta perspectiva o concepto de alienacin, capital en todos os traballos marcusianos35,

non sera pertinente para dar conta da situacin actual do suxeito. Se Marx falaba dun
home que non se recoeca no seu propio produto, agora o que observamos xustamente
o inverso, un mundo-obxecto transformado nunha extensin da mente e o corpo do
home. A xente recocese nas sas mercadoras; acha a sa alma no seu autombil36.
O home desexa e sente como necesidade xustamente o que a sociedade lle ofrece. Ao
igual que ocorre co concepto tradicional de ideoloxa, debe ser modificado. Non
podemos xa falar sen mis de falsa conciencia, toda vez que esta supn un nivel de
interioridade en que o individuo asume ou comparte unhas crenzas e valores; supn
igualmente un proceso de interiorizacin, de introxeccin deses valores e pautas.
Marcuse, como Adorno, pensa que o proceso de organizacin tecnolxica do conxunto
da sociedade, de todos os mbitos vitais en funcin das condicins da producin ten
como consecuencia unha mecanizacin do mesmo individuo no sentido de que todo el
encaixa sen mediacin no que o aparato lle esixe. O mltiple proceso de introxeccin
parece estar osificado en reaccins case mecnicas. O resultado non `axuste senn
mmese: unha identificacin inmediata do individuo coa sociedade como un todo37.
[46]
Dirase que o concepto de ideoloxa perde toda dimensin psicolxica para
obxectivarse. A ideoloxa non remite a ningunha interioridade, est nas prcticas, nos
produtos, nas cousas. Non se trata de ideas ou elementos dunha conciencia senn de
obxectos, de pura exterioridade. Sera interesante poer en relacin esta tese marcusiana
da absorcin da individualidade -no dobre sentido de absorcin enteira do suxeito e da
sa condicin de individuo- coa tese marxiana sostida no famoso captulo indito do
libro I de O Capital en que se sostia unha posta total da vida do traballador en todas as
sas dimensins en funcin da instancia econmica, o que Marx denominaba paso da
subsuncin formal do traballo polo capital unha subsuncin real38.
Neste autntico cambio antropolxico Marcuse coloca nun lugar central o concepto de
necesidades: O sistema de dominacin se afirma a travs do control exercido sobre as
necesidades. S, entn, un tipo de necesidades son como tales formuladas polos
suxeitos: as necesidades de consumo, de dilapidacin, de elixir entre moitas
mercadoras, desexo de marcas, dun ocio industrialmente organizado, etc, non se sente,
sen embargo, a necesidade de autonoma, de liberdade real ou de plenitude de esprito.
De aqu que unha teora crtica se vexa obrigada a distinguir entre autnticas e falsas
necesidades. O control do individuo se desprega xa nun nivel semibiolxico.
Marcuse examina todos os lados desta administracin total en que se sume o suxeito:
a desaparicin de toda forza social de verdadeira oposicin a esta estrutura, a
35 Marcuse desenvolveu a anlise do concepto na sa tempern recepcin dos Manuscritos de 1844 de Marx nun escrito
decisivo na evolucin do seu pensamento, aparecido o mesmo ano en que se editaron aqueles por vez primeira, 1932:
Neue Quelle zur Grundlegung der Historischen Materialismus,
36 H. Marcuse, One-Dimensional Man, Routledge, London, 2007, p. 11. (A traducin que seguimos a da presente edicin
galega, de Xess Saavedra); dende agora citado como ODM seguido do n de pxina.
37 H. Marcuse, The Problem of Social Change in the Technological society(1961), op. cit. p. 53.
38 K.Marx, El Capital, Libro I, Captulo VI (indito), trad. P. Scarn, S..XXI, Mexico, pp. 54-77.

integracin en particular da clase traballadora, a nivelacin dos partidos polticos, a

difusin dunha cultura reificada e reificadora que non permite a distancia necesaria para
un xuzo crtico, en coherencia con iso a constitucin dunha linguaxe funcional,
operativo en que o signo non difire da cousa, no sentido de que non introduce
[47]
mediacin, case non funciona como signo, por tanto, senn que fai vehicular as cousas,
engraxa os procesos en marcha. En fin, a desaparicin dun pensamento negativo que
confronte a realidade co concepto, que non pregue o real ao existente. Unha forma tal de
pensar estivo, en realidade, encarnada na gran filosofa, na sua proposta dunha forma
dialctica de concebir o dinamismo interno s cousas, e que traizoou o positivismo e a
filosofa analtica, hexemnica eses anos nos pases angloamericanos.
A clave de todo farase radicar na racionalidade tecnolxica que rexe a totalidade. A
estribar tamn, claro , toda a carcter polmico deste enfoque. A racionalidade
tecnolxica encarnara o ltimo estadio de desenvolvemento da razn moderna, da razn
cientfica que fraguou nunha maquinaria social que determina todas as relacins, e que
outorga lexitimacin ao conxunto en virtude da sa mesma racionalidade, por moito que
este estadio represente unha situacin de baleirado dos suxeitos e destrucin da natureza
realmente irracional. A tese weberiana que abocara esta gaiola de ferro adquira un
mordente poltico do que careca. No mesmo ano que se publicaba O home
unidimensional, Marcuse dedicara un traballo particular anlise da tese de Weber39.
Nel criticaba a idea weberiana do carcter neutral do seu concepto de racionalidade
formal, sostia agudamente que a neutralidade real s cando ten o poder de resistir a
interferencia40, e neste caso non fai senn dar corpo a un modo de producin nunha fase
do seu desenvolvemento, e responder, entn, a uns intereses sociais de carcter
particular. Vista no seu conxunto, ese concepto de racionalidade ocultara a dominacin.
En O home unidimensional, Marcuse apiase nas teses da obra de Adorno e Horkheimer,
de Husserl e Heidegger para facer ver que a tecnoloxa non simplemente unha suma
de utensilios, senn que un verdadeiro a priori histrico, un marco, unha estrutura en
[48]
que se acaso aqueles se desenvolven dunha determinada maneira, nunha direccin e non
noutra41. En consecuencia, se ten efectos destrutivos, dentro da enorme produtividade, s
pode superarse en tanto que sistema, non cabe un simple uso distinto da tecnoloxa pois
non neutra respecto dos fins aos que est orientada. A esencia da tecnoloxa, como
dira Heidegger, non tecnolxica, pois ten a sa raz na maneira como concibe o
mundo a ciencia moderna, na maneira en que esta se sita fronte ao que toma como
obxecto, na reducin do real a mera materia, simple elemento de resistencia s
39 H. Marcuse, Industrialisierung und Kapitalismus im Werk Max Webers, en Kultur und Gesellschaft 2, pp.107-129.
40 Ibid., p. 119.
41 Xa no artigo de 1941, Some social implications of modern technology, sostia este carcter holista e non neutro da
tecnoloxa: Tecnoloxa, como un modo de producin, como a totalidade de instrumentos, dispositivos e artificios que
caracterizan a poca maqunica ao mesmo tempo un modo de organizacin e perpetuacin (ou transformacin) de
relacins sociais, unha manifestacin dun pensamento hexemnico e pautas de conduta, un instrumento de control e
dominacin, op. cit., pp. 138-139.

operacins subxectivas, na sa abstraccin e clculo; o concepto anticipa a

transformacin tecnolxica da realidade. A ciencia trnase tecnolxica en si
mesma(ODM, 159). Isto levaba a Marcuse consecuentemente a ter que postular que se
se quera unha verdadeira alternativa o cambio habera de afectar propia estrutura da
ciencia: o proxecto cientfico (ODM, 170).
Habermas, que tamn criticar o modelo weberiano como unilateral por s ter en
conta unha forma de racionalidade, a instrumental, e admitir da anlise marcusiana a
relevancia do papel da tecnoloxa como elemento de dominacin e de lexitimacin,
considerar, sen embargo, que Marcuse se ve conducido a un cuestionamiento da ciencia
de dubidosas consecuencias por seguir ancorado, como tamn os autores de Dialctica
da Ilustracin, nun enfoque en que o modelo de accin est tomado da relacin entre
home e natureza, da relacin entre suxeito e obxecto, e polo tanto seguir no paradigma
da filosofa da conciencia, sen ver a necesaria relativizacin por outros modelos de
[50]
accin como a do entendemento, a da interaccin entre suxeitos, que est en conexin
co paradigma da intersubxectividade. Isto non levara a cuestionar a tecno-ciencia senn
a circunscribir o seu mbito, e salvar a esfera das relacins sociais que non deben ser
ditadas polo seu criterio42.
A distancia crtica da arte.
O estalido dos movementos estudantiis antisistema do 67 e 68, pareca desmentir
unha descricin como a feita aqu, non o veu as Marcuse toda vez que a protesta parta
do elemento mis ligado labor intelectual, e non das forzas sociais que dan o seu
carcter sociedade. Marcuse, como dixemos ao comezo, estimulou ese movemento non
sen formularlle cuestins e dirixirlle crticas. Se ben O home unidimensional foi
extensamente lida, sera mis ben Eros e civilizacin a obra que realmente expresaba
mellor o lan que animou o movemento. Dese tempo son os seus escritos de
compoente mis esperanzadamente utpica, sen comportar elementos tericos novos. O
refluxo posterior tornara o seu traballo ao ton sombro do seu ensaio sobre a ideoloxa
da sociedade avanzada. A sa obra Die Permanenz der Kunst (1977)43 completara o
que consideramos como proxecto unitario.
Neste, o seu ltimo libro Marcuse retoma algunhas ideas que xa expuxera en
Counterrevolution and Revolt (Contrarrevolucin e revolta) (1972), incluso no seu An
Essay on Liberation (Un ensaio sobre a liberacin) (1969), pero que aqu se presentan de
[51]
forma mis sistemtica e tamn mis afirmativa. O seu enlace con Eros e civilizacin
42 Para a crtica de Habermas ao Marcuse de O home unidimensional obrigado Technik und Wissenschaft als `Ideologie,
Suhrkamp, Frankfurt, 1968; son importante tamn os textos recollidos en Perfiles filosfico-polticos, op. cit.,pp.227282; unha crtica estendida a todo o crculo interior do Institut faise detidamente no xa mencionado Theorie des
kommunicativen Handels, op. cit., t.I ,IV.
43 Die Permanenz der Kunst (A permanencia da arte) foi publicada en 1977 en Alemaa, e un ano mis tarde en ingls cun
distinto ttulo -o mesmo que daba nome a un dos captulos de Eros e civilizacin, co que ten unha evidente conexin:
The Aesthetic Dimension, Beacon, Boston, 1978. Citamos pola primeira edicin inglesa, traducida polo mesmo Marcuse
e Erica Sherover; utilizaremos a abreviatura DE.

e O home unidimensional revlase na asuncin da proposta que fixera na primeira acerca

do potencial crtico da imaxinacin e a sa vinculacin intrnseca a Eros, toda vez que o
lgos se confunda, como reafirmara en O Home unidimensional, coa dominacin. No
espacio de subxectividade que se abra na arte poda cifrarse a dimensin que
transcendera un mundo en que o exterior xa non era un mero afora, pois se constitura
como nica realidade. O retorno deste vello Marcuse esttica tia, como sempre nel,
unha significacin poltica. Non en van a sa obra mis adorniana. Como o autor da
Dialctica negativa, na arte pareca depositarse a ltima esperanza de capacidade crtica.
Marcuse defenda unha idea da arte absolutamente contraposta a algunhas tendencias
marxistas que poan en cuestin o valor da subxectividade, da intimidade, xeralmente
asociada ao burgus, de ideas socioloxistas que reducan a arte ao seu compoente de
clase, que o entenda por completo en termos de ideoloxa, de conciencia distorsionada,
etc; pero tamn fronte a outras tendencias neses anos moi presentes, que incluso podan
reclamarse dalgns xiros dos seus textos, e que defendan con nimo de radicalidade a
fusin de arte e vida, a idea dun final da arte. Marcuse soster con forza a tese da
autonoma especial que encarna a verdadeira obra de arte, capaz de crear un universo
propio. Nela se sublima, certamente, o real, se transfigura en concordancia coa categora
de beleza, o que comporta certa dimensin afirmativa, pero non menos, nese seu
estraamento e distancia do real, posibilita a sa contraposicin e transcendencia crtica.
Esa sera a dobre faciana consubstancial a arte. O seu destinatario non clase algunha
determinada senn a humanidade, ten un carcter universal; e se pode adoptar un cariz
elitista iso na medida en que as xentes se achan sumidas no sistema de necesidades
imperante. A arte retomar sempre o reprimido, a memoria do sufrimento, polo que
anticipara un outro principio de realidade. E nese propsito mantera sempre a
[52]
permanente non identidade entre suxeito e obxecto, individuo e individuo(DE, 29), a
diferencia entre esencia e aparencia, a non esgotabilidade en praxe algunha, polo que en
calquera sociedade seguira a ser necesario sen que coubese disolucin nin unha especie
de realizacin que anunciara o seu final.
Con esta reafirmacin das categoras permanentes da arte (forma, autonoma, beleza,
estraamento, sublimacin) Marcuse acometa un paso caracterstico no seu
pensamento, o de tornar algunhas das categoras que brillaran na sociedade liberal, sen
reducirse a ela, en contra do seu devir posterior nun mundo unidimensional. Non outra
cousa fixera respecto da gran filosofa alem desde os seus primeiros traballos. De a a
permanencia da reclamacin de autonoma, liberdade, individualidade e felicidade que
xa s podamos esperar da imaxinacin ou en articulacin cunha razn dialctica en que
sensibilidade e racionalidade se irmandaran. Nesa senda a Teora Crtica poderase
seguir reclamando como herdeira da gran tradicin cultural de occidente, e tamn seguir
porfiando na sa infinita realizacin, na procura dun outro principio de realidade.

BIBLIOGRAFA
A obra de Marcuse est escrita en das linguas, en alemn e en ingls. A primeira foi
a empregada en todos os seus traballos practicamente ata o ano 1941. Incluso durante un
tempo nos EE. UU. seguiu empregando o alemn. A sa ltima obra, Die Permanenz
der Kunst, de 1977 tamn foi escrita en alemn. Case todo o correspondente ao perodo
entre eses anos foi escrito en ingls. Dos artigos que foron aparecendo en diversas
revistas, especialmente en Die Gesellschaft, Zeitschrift fr Sozialforschung e Studies in
Philosophy and Social Science, fixronse diversos compendios. Indicamos aqu s as
edicins mis fibeis.
[53]
Unha edicin completa da sa obra a editada por Suhrkamp baixo a denominacin
Schriften, en 9 tomos, Frankfurt, 1978-1989.
1. Der deutsche Knstlerroman. Frhe Aufstze. (1978)
2. Hegels Ontologie und die Theorie der Geschichtlichkeit. (1989)
3. Aufstze aus der Zeitschrift fr Sozialforschung 1934 1941. (1979)
4. Vernunft und Revolution : Hegel und die Entstehung der Gesellschaftstheorie.
(1989)
5. Triebstruktur und Gesellschaft : ein philosophischer Beitrag zu Sigmund Freud.
(1979)
6. Die Gesellschaftslehre des sowjetischen Marxismus. (1989)
7. Der eindimensionale Mensch : Studien zur Ideologie der fortgeschrittenen
Industriegesellschaft. (1989)
8. Aufstze und Vorlesungen 1948 - 1969. Versuch ber die Befreiung. (1984)
9. Konterrevolution und Revolte. Zeit-Messungen. Die Permanenz der Kunst.
(1987)
Os seus textos pstumos recllense en Nachgelassene Schriften, en 6 tomos,
Klampen, Springen, 1999-2009.
De compendios parciais de artigos cabe destacar:
Kultur und Gesellschaft 1 e 2 Suhrkamp, Frankfurt am Main 1965.
Douglas Kellner est a facer un magnfico traballo de edicin en 6 tomos de artigos,
entrevistas, cartas, intervencins, etc en Routledge, London and N.York; os ttulos son:
1. Technology, War and Fascism, (1998)
2. Towards a Critical Theory of Society, (2001)
3. The New Left and the 1960s, (2005)
4. Art and Liberation, (2007)
5. Philosophy, Psychoanaysis and Emancipation, (2010)
6. Marxism, Revolution and Utopia, (annciase para 2012).

[54]

Edicins de libros por separado:

- Hegels Ontologie und die Grundlegung einer Theorie der Geschichtlichkeit ,
Klosterman, Frankfurt, 1932. A partir da 2 edicin (1968) publcase co ttulo Hegels
Ontologie und Theorie der Geschichtlichkeit.
- Reason and Revolution. Hegel and the Rise of Social Theory. Oxford Univ.
Press, N. York, 1941
- Eros and Civilization. A philosophy Inquiry into Freud. Beacon, Boston, 1955
- Soviet Marxism. A Critical Analysis. Columbia Univ. Press, N. York, 1958
One-Dimensional Man. Studies in the Ideology of Avanced Industrial Society.
Beacon, Boston, 1964
[55]
- An Essay on Liberation, Beacon, Boston, 1969
- Counterrevolution and Revolt, Beacon, Boston, 1972
- Die Permanenz der Kunst, Wider eine bestimmte Marxistische Aesthetik. Hanser,
Mnchen, 1977. Marcuse e E. Scherover traduciron esta obra ao ingls: The
Aesthetic Dimension, Beacon, Boston, 1978.
Bibliografas:
- R. Goertzen, Auswalhlbibliographie zu Herbert Marcuse, Mnchen, 1988
- D. Kellner, Herbert Marcuse and the Crisis of Marxism, California Univ. Press,
Los ngeles, 1984
- Harold Marcuse mantn unha pxina web con interesante bibliografa, ademais
de textos, enlaces, etc. :http://www.marcuse.org/
Edicins de O Home unidimensional:

Ingls:
- One-Dimensional Man. Studies in the Ideology of Avanced Industrial Society.
Beacon, Boston, 1964
Alemn:
- Der eindimensionale Mensh. Studien zur Ideologie der fortgeschrittenen
Industriegesellschaft., Neuwied, Berlin, 1967. A traducin correo a cargo dun dos
importantes membros da segunda xeracin da Teora Crtica, Alfred Schmidt,
Francs:
- Lhomme unidimensionnel: etudes sur lideologie de la socit industrielle,
Minuit, Paris, 1967. A traducin, feita por Monique Wittig, foi revisada por
Marcuse.
Espaol:
-El hombre unidimensional. Ensayo sobre la ideologa de la sociedad avanzada.,
, Seix Barral, Barcelona, 1968. Traducin do profesor Antonio Elorza
- El hombre unidimensional, Ensayo sobre la ideologa de la sociedad avanzada.
Joaqun Mortiz, Mexico, 1968. Traducin do escritor Juan Garcia Ponce.

[56]