REPUBLICA PERUANA
MINISTERIO DE EDUCACION
DIRECCION GENERAL DE EDUCACION COMUN
DIRECCION DE EDUCACION FUXDAMENTAL
SISTEMA DE EDUCACION BILINGUE DE LA SELVA
PUMASHI APOSTARCAN TAMYAHUAN
E1 Puma. Apost6 con 1a Livia 4K? Op
cK
Colecci6n literaria de los
grupos idiom&ticos de la Selva
QuECHUA DE SAN MARTIN N2&2
con traduccién al castellano
Preparada por Marinell Park R. del
INSTITUTO LINGUISTICO DE VERANO
1971
ARCHIVE COPY
Do Nob RemoveMinisterio de Mducaci6én
1971
Primera edici6nMINISTERIO DE EDUCACION
PRESENTACION
Esta Cartilla, editada por el Ministerio de Educaci6n
con la colaboraci6n del Instituto Lingiifstico de Verano, se entrega
a los nifios de nuestra Amazonia, como fuente permanente del saber y
como un profundo mensaje de peruanidad, ya que ella constituird el
instrumento b&sico para su alfabetizacién, castellanizaci6n y educa
cién elemental, para aspirar a una vida mejor dentro del mundo
actual.
Considero, que en la hora presente, en que el Supremo Gobierno
est empefiado en levantar la dignidad de la persona humana, en ayu-
dar a las poblaciones rurales y aborfgenes con programas de educa-
cién y desarrollo para su répida incorporaci6n a la vida nacional y
en que urge forjar un Perf grande y préspero con auténtica justicia
social y Sentimiento nacionalista, la Cartilla que seré utilizada
por los docentes bilingiles, cumplir& con los elevados fines de la
educaci6én llevando el ABC a los m&s apartados confines de la Selva
Peruana, donde nuestros compatriotas de lenguas diversas marchan
hacia el nuevo PerG que todos anhelamos.
sta Cartilla, que es el producto del esfuerzo del Instituto
Lingiiistico de Verano, seré el arma con que los nifios selvicolas
romperan la muralla de la ignorancia para avanzar pujantes en pos
del progreso econémico, social y cultural de sus comunidades.
Por esta valiosa contribuci6n, testimonio mi sincero re
miento al Instituto Lingtifstico de Verano, reiterandole mj
apoyo.
Lima, 1°
de
JOSE GABRIEL RODRIGUEZ FIGUEROA
Director General de Educacién ComGnIntroducci6n
Pumashi apostarcan tamyahuan
contiené cUéntos Tolkléricos én el
Quechua de San Martin, contados por el
Sefior Juan Ishuiza de Maceda y por el
Sefior Victor Cenepo de Chazuta.
El prop6sito de este libro es
aumentar la literatura escrita en
Quechua de San Martin,
La ortograffa usada es la misma
que la del castellano.Pumashi apostarcan tamyahuan,.
Tamyahuan apostarcan puma.
Chaypishi huillarcan pumaca:
—fiucami esica
runacunataca callpachini.
Manchayhuan callpansapa runacunaca.Chaypishi huillarcan tamyaca:
—Mana creyquichu cantaca, puma.
Mana creyquichu,
Canta mana manchashunguisapachu
runacuna, puma.
Cantaca shuyashunguisapa machetehuan
yanta trosohuan nina puchuhuan
capariypi callpaptiyquica
runacunaman, puma,
Canta mana manchashunguisapachu, puma.
fucatami esica manchahuansapa, puma.
fucaycunami esica rinisapa
manada enterolla runacunamanga,.
Chaypica riptinicunaca manada entero
paycuna callpansapa.
Chaypica huamicunaca llachapangunataca
masadotaca callpansapa yaycuchic.Chaypica ullcucunaca arroz masadotaca
callpansapa yaycuchic.
Chaypishi pumataca ganarcan tamyaca.
Chaylla cashca.Liyuchu sapuhuan apostarcan.
Sapuca lluychuta llullachinayarcan,
Sapuca churanacurcan cada filupi
cada filupi lluychuca sapallanila.
Chaymanta callarircansapana
callpaytana,Lluychuca callparcanna
sapuca mana callparcanchu.
Sapo chayllapi.
Cada filupi chayashpa
lluychuca saputa cayan.
Chaymanta sapuca ayniptin
cashcan callpan vamo,.
Chaymanta cashcan suc filupi chayac
cashcan sapullata cayac.
Sapo: —-cocococo —aynic.
—Ay malito carajo
paynachu ashuan ganahuanna,
Chaycaman mana pues sapuca callpacchu.
Lluychuca callpac.
De modoca lluychutaca sapo ganarcan,
Cada filupi cada filupi
lluychu cayac sapotaca.6
Liuychuca huafiurcan shaycuyhuan,
Desmayuhuan huafiurcan lluychuca.
Sapu mana huafiurcanchu.
Chayllan.Cuchica challhuahuan
taripanacurcan,
Cuchica huillarcan: —Challhua,
cantaca millashuypi micushunguisapa.
Tuc tuc tucashuypi
micushunguisapa, challhua.
Nucataca mana.Challhua huillarcan:
—Canmiya ashuan
micungui ismata, cuchi.
Can ashuan porqueriyata micungui.
Nuca mana,
Nuca cani yurac liquido.
Chaypi cuchi huillarcan:
—-Bueno challhua, canga yangapa
yurac liquido cangui.
Tucashuypi micushunguisapa.
Nucataca, challhua, micuhuansapa
hasta dedongunata
llacuaypi Tlacuaypi.
Cantaca, challhua, tucashuypi
micushunguisapa yurac caycaptiqui.
Runacuna micuhuan fiuca cuchita
ashuan tucuy mashna ricu.Huiraynitaca micun
Ricucuna sucaman rantihuansapa
huiraynitaca, challhua.
Chashna fiuca cani.
Ya.10
Pumashi apostarcan machinhuan,
—Sobrino, fiucapish yarcani, sobrino.
Altupishi machin
micdcun challhua juanita.
Machin micdcun alutpi.11
Chaypishi allpamantaca pumaca:
—Sobrino, fiucapishmaya
micunayani, sobrino.
Urmachimupayna, sobrino, siquero
tullitunllatapish micunaynipa
—nircanshi.
—Bueno. tiyu,
fian urmachipuyquina, tiyu.
Shuyanguit shimiquita quicharishpa
—nircanshi machinga altumantaca.
Cuando manllayba fiyero rupactashi
huishchucumupurcan machinga pumapa.
Chaypishi pumaca ticrarcan,
—Ay huafiuchihuashcanguina, sobrino
—nishpa ticrarcan pumaca.
Chaymantaca machinga
asicuypi rishpa12
vamo rircanna rircanna:
—titi titi titi —nishpanashi
rircan machinga.
Chayllan cashca,13
Intishi macanacun quillahuan,
Quillaca huafiuchinayanshi
yacuhuan intita.
Quillaca yacu.
Intica nina.14
Siempre intishi huafiuchin
quillataca ninahuan.
Mana quillaca puedinchu yacuhuan
huafiuchiytaca intitaca.
Inti esica huafiuchin quillataca
pay nina cashpa.
Chayraycu huafiuchin
intica quillataca.
Chaymanta huafiuchiptinga inti
quilla huafiuptinga tutana quiparin.
Tutana quiparin.
Tuta liquiduna tucun,
Quilla sumac cashcanmantaca
tuta liquiduna tucun
huafiuptina quilla.
Chaymantaca cashcan unay tiempupica
punchauyan.15
Causarimun quillaca cutirimushpaca.
Quilla sumacna cashcan tucumun.
Chaypina fiata cushicunchina runacunaca
fian causarimushcana quillaca.
—Mana huafiushunchinachu fiucanchicunaca
—ninchina quilla causarimuptinga.
Chashnana rimanchi.
Chayca.16
Mashushi casaracunayarcan
suc huarmihuan.
Rircan mafiac suc huarmita
casaracunampa,.Chayman rishpaca mafiacuc 47
tatanhuan mamanhuan pacchanacushpalla
sirfcurcan noviyoca mashuca
ama cahuanampashi
noviyampa tatan maman,.
Ama singanta cahuanampashi
pacchanacurcan,
Mana singayuc cashpanashi
pingacurcan mashuca.
Chaypinashi huillarcan:
—Atarimuyna, novio.
Mana cahuashcayquichu.
éAllichu manachu uyayquica?
Manashi atarinayarcanchu
noviyo mashuca
singanta pingacushpanashi.
Chaymanta tatan mamanshi
atarichimurcan:18
~—Atarimuyna
cahuashunampana suegruyqui.
Chaypirashi uyantaca alsamuptin
cahuarcan noviyapa tatan mamanga,.
Mana nima singayucshi
fata carcan mashu.
Chaypishi huillarcan mamanga:
—Mana casarangachu huahuaynica
mana singayucuanga.
éImatatf valen cay mashuca
mana singayucca?
Huahuaynica manllayba singasapami
—nircanshi mamanga noviyapaca,.
Ya.19
Chaypishi suc diya
suc cucarachilla llucshircan
cusanta mascac,.
Callarinampi tingunacurcan
suc manllayba burruhuan,20
Burruca tapurcan cucarachataca:
—Hola cucarachilla.
éMaymantt ringui?
Cucaracha aynircan:
Riycani cusaynita mascac.
Burruca huillarcan:
—~-Acu casaracuypa fiucahuan,
Cucarachaca aynircan: —A ver, cantay.
Burro cantarcan: ~—Aj aj aj aj aj.
Entonces cucarachillaca rimarcan:
—Ayao carambas, mana munayquichu.
Chaymanta mana munashpa
cucarachilla chashna huillashpa
pasarcan,
Tingunacurcan suc bestiyahuan,
Bestiyaca tapurcan:
—iMaymanti ringui, cucaracha?21
Cucarachaca aynircan:
—Riycani cusaynita mascac.
Bestiya huillarcan:
—Acu fiucahuan casaracuypa.
—A ver, cantay.
Bestiyapish rimarcan: —Mimi mimi mimi.
—Ayao carambas. Mana munayquichu.
Ni pay gustarcanchu,
Chaymanta rircan rircan rircan.
Tingunacurcan suc torohuan,
Toropish huillarcan:
—Hola cucaracha mandinguilla.
éMaymantt ringui?
Cucarachillaca aynircan:
—Riycani mascac cusaynita.
—Acu fiucahuan casaracuypa.
—A ver, cantay.22
Toro cantarcan; —Uuuuuuuuuuu,
~—Ayao carambas, mana munayquichu.
Mana munarcanchu ni payta.
Chaymanta rircan rircan rircan
tingunacurcan suc manllayba allcuhuan,
Allcu shamuycacpin
cucarachitaca tingurcan,.
—Hola cucaracha mandinguilla.
éMaymantt ringui?
—Riycani cusaynita mascac,
—Acu casaracuypa fiucahuan,
—A ver, cantay.
Entonces allcuca cantarcan:
—Gop gop gop gop.
--Ayao carambas, mana munayquichu.
Mana munarcanchu ni payta.
Chaymanta rircan rircan rircan23
tingunacurcan suc mishuhuan,
Mishupish huillarcan idenllata:
—Hola cucaracha mandinguilla.
éMaymantT ringui?
—Riycani cusaynita mascac.
—Acu casaracuypa fiucahuan,
A ver, cantay24
Entonces mishuca cantarcan:
—~Meaou meaou meaou.
~—~Ayao carambas, mana munayquichu.
Mana munarcanchu ni payta.
Chaymanta rircan rircan rircan.
Chaymanta rishpa tingunacurcan
suc micarahua machuhuan,.
Micarahua machupish tapurcan:
—Maymantf ringui,
cucaracha mandinguilla?
Cucaracha rimarcan:
—-Riycani cusaynita mascac,.
—Acu fiucahuan casaraycupa.
—A ver, cantay.
Pay rimarcan: —Col col col col col.
—Ayao carambas, mana munayquichu.
Ni payta munarcanchu.25
Chaymanta tingunacurcan
suc patuhuan,
Patupish huillarcan:
—Hola cucaracha mandinguilla.
éMaymantt ringui?
—Riycani cusaynita mascac,
—Acu casaracuypa fiucahuan.26
—A ver, cantay.
Entonces patuca cantarcan:
—Shu shu shu shu,
Ni payta munarcanchu
cucarachilla saquircan.
Chaymanta rircan rircan rircan,
Chaymanta tingunacurcan rishpa rishpa
rishpa suc galluhuan,
Gallu huillarcan:
~—Hola cucarachilla mandinguilla
émaymantt ringui?
—Riycani cusaynita mascac
—nishpa aynircan cucarachillaca,
—Acu casaracuypa fiucahuan
—nircan galluca,
Galluta huillarcan cucaracha:
—A ver, cantay.27
Gallu cantarcan: —Cocorocé.
—Ayao carambas, mana munayquichu.
Ni payta munarcanchu,
Chaymanta chashna rimashpa
saquircan gallutapish cucarachillaca,
Ultimo tucunampi
tingunacurcan suc asnac ucuchilluhuan.28
Ucuchillu shamuycashpa
cucarachillata tingurcan,
—Hola cucaracha mandinguilla.
éMaymantft ringui?
Cucarachilla aynircan:
Riycani cusaynita mascac,
—Acu fiucahuan casaracuypa.
——-A ver, cantay.
Entonces ucuchillu cantarcan:
—Siyu siyu siyu siyu.
—Cunan esica filucahuan casaracungui
—nishpa cucarachillaca abrasarcan.
Chaymanta casarashpangunaca
cucarachillaca cusanhuan causaycarcan,
Chaypina cusanga
huillarcan suc diyaca:
—Risha chacraman cucarachilla.29
Can rillay tacshacumuy.
Cucaracha rircan tacshacuc.
Tacshacuymanta shamushpanga
cusan chacraman rishcan huashaca
cucarachilla inguirinta ruranampa
rircan yacu puyfumpi ayhuicuc.
Yacun puyfiupi ayhuicushpa
maquin satishpaca tarircan
suc ucuchata.
Llangarcan sipicuduta
yacun puyfiu ucupica.
Pay surcumushpanga rimarcan:
—Ay, cay ucuchaca yacunayashpacha
urmashca cay puyfiu ucupica,
Caspashpanga micurcan suc patumataca,.
Cusantana shuy&chicurcan,
Total cucaracha mandinguilla30
cusanllata micurcan.
fan cusanta micuycaptinga
sucaman shuyashpa
suc maru rimarcan
cucarachillpa ladumpica:
—Cusan micuc chic chic chic.
Cusan micuc chic chic chic.
Cusan cimuc chic chic chic,31
Cucarachillaca manchacushpa huillarcan:
—dIma ninté fiata cay maruca?
Cashcan maru vuelarcan suc laduman.
Cashcanlla rimarcan:
—Cusan micuc chic chic chic.
Cusan micuc chic chic chic.
Cusan micuc chic chic chic.
Entonces cucarachaca yuyaycumushpaca
rimarcan:
—Ay pata cusaynita micuycani.
Chaymanta huacacushpanga
chay patuman ucuchata micuycashcanta
pamparcan allpa ucupi.
Caypi cay cuentituca tucushca.32
Pagina 1
El puma apost6 con la lluvia. Le dijo:
—A mi los hombres me tienen miedo y los hago
correr., Le contest6 la lluvia:
—No te creo, puma. A ti no te van a temer los
hombres, sino que van a esperarte con machete, con tis6n
y trosos de lefa,cuando vayas gritando. A mf sf me van
a tener miedo. Yo voy a hacerles correr, A mi me
tienen miedo, porque nosotros somos bastantes. Nos
vamos entre muchos contra los hombres, Ellos,viendo
que vamos entre muchos, van a correr, Las mujeres
correr&n a meter los trapos soleados. Los hombres
también correr&n a meter el arroz que est6n soleando.
As{ le gan6 la lluvia al puma.
Pagina 4
El sapo dijo al venado, queriendo enganarle:
—Vamos a apostar. El venado acept6. [ntonces
los sapos se pusieron en diferentes cerros. Los sapos
eran varios, pero el venado estaba solito, Después
comenzaron a correr, [Fl venado corri6 y el sapo
solamente se hizo el que corrfa, Llegando a cada cerro
el venado llamaba al sapo y otro sapo le contestaba
de m&és arriba. fIntonces el venado corrié para
aventajarle. Luego, otra vez llegando a un cerro llamé
y otro sapo le contest6, Fl venado dijo:
—A majadero, ya me deja.
-~~Y se puso a correr m4s rapido. Y asf con tanto
correr el venado se cans6 hasta morir y el sapo le gan6,33
Pagina 7
El chancho y el peje se encontraron, fl chancho
le dijo:
—Peje, a ti los hombres te comen escupiendo tus
huesos.
El peje le contest6:
—TG comes toda clase de porquerfia, yo no, Yo soy
blanco.
Entonces el chancho le dijo:
—Tf, para nada eres blanco. A ti te comen
escupiendo, escupiendo. A mf si me comen lamiéndose
sus dedos. Me comen los ricos y muchos utilizan
mi manteca. Asi soy yo, peje.
Pagina 10
Fl puma apost6 con un mono que estaba arriba de
un Arbol, comiendo un pescado. fl puma le dijo:
—Sobrino, yo también tengo hambre. Dame,
sobrino, siquiera su huesito,
—Bueno, tio, ya voy a botar un pedazo. Abre
tu boca —le dijo el mono.
Entonces el mono hot6 en la boca del puma un
fierro ardiendo. Se volte6 éste, diciendo:
——iAy sobrino! Me matas.
Después el mono se fué riendo, riendo.
Pagina 13
El Sol pelea con la Luna y la Luna quiere apagar
al Sol con agua. La Luna es agua y el Sol es candela.
La Luna no puede matar al Sol con agua, pero a veces
el Sol mata a la Luna con candela. Cuando muere la
Luna, lo que era noche clara con Luna llena, se hace
oscuro. Después de mucho tiempo, la Luna alunbra
otra vez, Entonces se alegran los hombres.
—Ya no vamos a morir —se dicen cuando alumbra
otra vez la Luna,34
Pagina 16
En una &poca, el murciélago querfa casarse con
una mujer, Se fué a pedir la mano de la mujer a sus
padres. Llegando a la casa, el novio se puso boca
abajo. No quiso que el padre de la novia le viera
su cara porque tuvo verguenza de no tener nariz.
Entonces el padre de la novia le dijo:
—LavGntate, novio. No te conozco si eres
bueno o no, Asi. haciéndole levantar su cara, vieron
que no tenfa nada de nariz y reconocieron que era un
murciélago. Entonces, la madre dijo:
—Mi hija no ha de casarse con este murciélago
que no tiene nariz, porque ella es una hermosa narizona.
Pagina 19
Un dfa,la cucaracha sali6 a buscar marido. Primero
se encontr6 con un burro. Este le dijo:
Hola cucaracha. ¢A d6nde vas?
La cucaracha le contest6:
—Me voy a buscar marido.
—Casate conmigo.
—A ver, canta primero.
Entonces el burro comenzo a rebuznar:
Aj, aj, aj.
Ella dijo:
—iAy! No te quiero.
No queriendo casarse con el burro, pas6 por otro
lado y se encontr6 con un caballo. El caballo le
pregunté:
—2A d6énde vas cucaracha?
—Estoy yendo a buscar marido —contest6 ella.
—A ver, cdsate conmigo.
—Canta primero,
Y el caballo relinché:
—Mi, mi, mi, mi.
— Ay caramba! esto no me gusta.
Ni a 61 le querfa.
Entonces se fu6é caminando y se encontr6 con un
toro, El toro también dijo:
—Hola cucaracha mandingui*la, ¢éA d6nde vas?
—Estoy yendo a buscar marido,
—A ver, casate conmigo.
—Canta primero.grand
El ga
35
y el toro mugi6é: Muuuuu.
—jAy caramba! No te quiero.
No le querfa a 61,
Sigui6 yendo adelante y se encontr6 con un perro
e, Este le pregunt6:
Hola cucaracha mandinguilla. ¢A d6nde vas?
—Estoy yendo a buscar marido.
—A ver, cAsate conmigo.
—Canta primero.
Entonces el perro ladr6é Gop, gop, gop, gop.
—iAy caramba! No te quiero,
A €1 tampoco le querfa.
Continu6é caminando y se encontr6 con un gato.
to dijo lo mismo:
—Hola cucaracha mandinguilla. 4A d6nde vas?
—Estoy yendo a buscar marido.
—A ver, casate conmigo.
—Canta primero.
Entonces el gato maull6: Meaou, meaou.
—iAy caramba! No te quiero.
No querfa ni a 61.
Estaba yendo, yendo y se encontr6 con un pavo
el cual le pregunt6:
—2A d6nde vas, cucaracha mandincuilla?
—Estoy yendo a buscar marido,.
—A ver, c&sate conmigo.
—Canta primero.
El se puso a cloquear: Col, col, col, col.
—iAy caramba! No te quiero.
Tampoco a 61 le querfa.
Luego se encontr6 con un pato, Este también
dijo:
—Hola cucaracha mandinguilla, ¢A d6nde vas?
-~Estoy yendo a buscar marido,
—Casate conmigo.
—Canta primero,
Entonces el pato hizo: Shu, shu, shu.
Pero |la cucaracha no lo querfa y lo dej6.
Yendo m&s adelante se encontré con un gallo que
le dijo:
—Hola cucarachilla mandinguilla. ¢A d6nde vas?36
—Estoy yendo a buscar marido.
~—A ver, c&sate conmigo.
—Canta primero.
Y el gallo cant6: Cocoroc6.
—jAy caramba! No te quiero.
Y asi diciendo le dej6. Ni a 61 le querfa.
Después se encontr6 con un ratoncito, El ratoncito
le dijo:
Hola cucaracha majaderilla, ga d6nde vas?
—Estoy yendo a buscar marido.
—C&sate conmigo.
—A ver, canta primero.
El ratoncito cant6: Siu siu siu,
La cucaracha le dijo:
—Ahora sf, voy a casarme contigo. Y le abraz6
y bes6,
Después de casarse la cucaracha vivi6 con su
marido, Un dfa su marido le dijo:
—Voy a la chacra, Vete a lavar la ropa.
La cucaracha se fue a lavar como le dijo su
marido. Y volviendo de lavar comenz6 de hacer el
almuerzo para cuando su marido viniera de la chacra,
Pelé pldtanos, los puso en la olla y se fue a la
tinaja a sacar agua para echar en la olla. En la
tinaja toc6 un ratoncito muerto., La cucaracha dijo:
—iAy! Este ratoncito,queriendo tomar agua quizds
se ahogd.
Lo sac6 y comenz6 a comérselo, Pero no supo que
era su marido, Mientras estaba comiendo, un grillo
vino a decirle:
—A tu marido comes chic, chic, chic.
La cucaracha dijo:
—
Carlos Duche Hidalgo, Geoffroy de Saulieu - Pastaza Precolombino - Datos Arqueológicos Preliminares Con El Catálogo Del Museo Etno-Arqueológico de Puyo y Del Pastaza - Abya-Yala (2009)