Está en la página 1de 129

BIBLIOTECA IBEROAMERICANA DE FILOSOFIA

ARISTOTELES

dirigida por las


FACULTADES DE FILOSOFIA Y TEOLOGIA
(Colegio Mximo de San Jos

Seccin C.

San Miguel F.C.P.)

Biblioteca Clsica

Yol. 1

TRATADO DEL ALMA


Traduccin directa del griego, con estudio
introductorio por A. Ennis, S. I.

ESPASA - CALPE ARGENTINA, S. A.


BUENOS AIRES MEXICO
19 4 4

Queda hecho el depsito que previene la ley No. 11.723


Copyright by Ca. Editora Espasa- Calpe Argentina, S. A.
Buenos Aires, 1944
Imprimatur

f Antonio Rocca
Obispo de Augusta y Vic. Gen.
1 de Diciembre de 1943
INDICE

Thomas J. Travi, S. I.
10 Octobris 1943

Introduccin

Indice analtico
a) Libro primero. Crtica de los sistemas y de las investigaciones
precedentes
b) Libro segundo. La vida y la sensibilidad
c) Libro tercero. El sentido comnAa fantasa ; el entendimiento
Libro primero : Crtica
cedentes :

17
22
25

de los sistemas y de las investigaciones pre

Captulo primero: Dignidad, utilidad y dificultad del tratado


acerca del alma
Captulo segundo: Opiniones de los anteriores filsofos sobre el
alma
Captulo tercero : Refutacin de los que explican la naturaleza
del alma por el movimiento
Captulo cuarto: El alma no es una armona; ni algo que se mue
ve a s mismo ; ni es un nmero
Captulo quinto: El alma no est compuesta de elementos; no to
das las cosas tienen alma, unidad del alma

31

....

.....
.........

)t Libro segundo: La

Captulo
Captulo
Captulo
Captulo
Captulo
Captulo
Captulo
Captulo
Captulo
Captulo
Captulo

PRINTED IN ARGENTINE
Se acab de imprimir este libro el da 9 de diciembre de 1943, en los
Talleres Grficos de Domingo E. Taladriz, San Juan 3875 -Buenos Aires.

41

53

65

75

vida y la sensibilidad:

primero: Primera
segundo: Segunda

definicin del alma


definicin del alma
tercero: Las facultades del alma
cuarto: La facultad vegetativa

quinto: La sensacin
Tres clases de objetos sensibles
sptimo: La visin y su objeto
octavo : La audicin y su objeto
sexto:

noveno: La olfaccin y su objeto


dcimo: El gusto y su objeto
undcimo: El tacto y su objeto

91
99
109
115
127
135
137
145
155
161
167

Captulo duodcimo: Caractersticas generales de los sentidos

177

externos

X Libro tercero: El sentido comn; la fantasa; el entendimiento:

Captulo primero: Nmero de los sentidos externos


Captulo segundo: El sentido comn
Captulo tercero: La imaginacin
Captulo cuarto : El entendimiento pasivo
. Captulo quinto : El entendimiento activo
Captulo sexto : Doble actividad mental
Captulo sptimo : El entendimiento especulativo y el prctico .
Captulo octavo: Comparacin del entendimiento con los sentidos
y la imaginacin
Captulo nono : La facultad motora
Captulo dcimo: Causa del movimiento en los vivientes
Captulo undcimo : Causa del movimiento en los vivientes ....
Captulo duodcimo : Relacin entre las facultades del alma y su
aptitud para la vida
Captulo trece: Relacin entre las facultades del alma y su apti
tud para la vida

Indice de

autores

citados por Aristteles

181
189
201
213
221
223
229

Introduccin

235
239
245
251

.....

255

261

264

Uno de mis aventajados discpulos en griego y filosofa que


haba hecho un interesante estudio sobre la concepcin aris
totlica de la facultad sensitiva C1), el P. Daniel Ruiz S. I., me
entreg el esbozo de una traduccin que con ese motivo haba
hecho del tratado De Anima de Aristteles. Como l esperaba
ocasin oportuna para embarcarse en direccin a China, a don
de estaba destinado como Misionero, no tena esperanzas de
terminar su trabajo. Como obsequio al Misionero y para que
no se malograra su feliz iniciativa, dej de mano unos comen
tarios que estaba haciendo a la Metafsica de Aristteles, y
dediqu largas horas al estudio y comentario del texto aristot
lico para penetrar su sentido exacto.
En mi traduccin he procurado ceirme con la mayor fi
delidad posible al texto griego, procurando al mismo tiempo
ser fiel a la ndole del castellano. Algunas expresiones las dejo
algo indefinidas como Rf estn en el original. Otras veces he
aadido alguna palabra o expresin para que la frase castellana
correspondiera al griego.
En cuanto al texto griego he seguido fielmente el de Biehl,
cual lo presenta el P. Siwek, S. I. (Romae, Pontificia Universitas
Gregoriana, 1933) el cual gentilmente ha autorizado la repro
duccin del texto griego, y me comunica que el estudio de nuevos
Cdices (en vista a una nueva edicin de su obra) slo ofrece
(1)

Fascculos, 11. Espasa-Calpe Argentina, S. A.

II

variantes gramaticales, que dejan intacto el sentido (2) Los au


tores que he tenido constantemente a mano mientras realizaba
esta traduccin, son: el citado Siwek, Smith (Oxford), Hicks

(Cambridge) , y los Comentarios de Sto. Toms y del P. Silvestre


Mauro.
Como el fin de esta traduccin es el introducir al estudio
de Aristteles a los aficionados a la filosofa, hago preceder mi
traduccin de un resumen general, pero meramente expositivo,
de algunos estudios biolgicos de Aristteles, que sirven para
situar real y lgicamente al tratado De Anima. He omitido en
cambio el complemento que para muchas cuestiones se podra
deducir de otras obras del mismo Aristteles, para no hacer
demasiado voluminosa esta introduccin. (3)
Al fin de sta, doy un resumen de las ideas principales
de cada captulo del tratado De Anima.
(2)

Para el uso del

siguientes abreviaturas :

E
L
P
S
T
U
V

w
X

m
y

Aid.
Basil.
Bek.
Bhl.
Bus.
Sylb.

Trend.
Torst.
Alex.
Philop.
Prsc.
Simpl.
Soph.
Them.
(3)
1939).

10

aparato

crtico del

texto griego,

advirtanse las

cdice Parisiense 1853


,.
Vaticano 253
,.
Vaticano 1339

Laurentiano 81

,,

,.

Vaticano 256
Vaticano 260
Vaticano 266
Vaticano 1026
Ambrosianus H, 50

Parisiense 1921
Parisiense 2034
edicin Aldina
Basileana tercera

Bekkker (Accad.)

Biehl

B"<=semark (Didot)

,,

Sylburgiana
Trendelenburg
Torstrik
Alejandro de Afrodisia, ed. I. Bruns.
Philoponus, ed. Hayduckk.
Priscianu8 Lydus, ed. Bywater.
Simplicius, ed. Hayduck.
Sophonias, ed. Hayduck.
Themistius, ed. Spengel.

Dr. H. Donovan Hantz: The Biological Motivation in A. (N. York,

De Partibus Animalium, o sea,

estructura y

dinamismo

El objeto que se propone Aristteles es investigar las cau


de las diversas propiedades de los animales, teniendo prin
cipalmente en cuenta el proceso de la generacin (639b, 10) .
Estas causas, y sobre todo la causa final (639b, 15) son el prin
cipio de inteligibilidad que explican las etapas de la produc
cin. Porque para entender el proceso gentico, segn Aris
tteles, hay que tener en cuenta el fin a que tiende, pues slo ste
puede explicar las caractersticas del mismo proceso. Y porque
este fin es fijo y determinado, el proceso por el cual se con
sigue, no puede ser casual, y debe realizarse por la evolucin
de una materia apropiada. Y finalmente, como antes de cons
truirse una casa debe preexistir el plan de la misma, del mismo
modo el individuo, que es el fin de la generacin, debe en al
guna manera preexistir a su produccin.
El error fundamental de sus predecesores consista, dice,
en confundir la necesidad absoluta de un proceso, con la ne
cesidad condicionada e hipottica, algo as como si dijeran que
los ladrillos y el cemento bastaban para determinar la existen
cia de una casa, y que para explicar el proceso de la fabrica
cin de sta hubiramos de partir de lo existente (to on), y no
ms bien de lo que ha de existir (to esmenon) (640a, lss.).
En realidad, el fin propuesto, la forma que ha de tener la casa.
es la que explica y determina el proceso de su construccin,
porque "el proceso productor es para el producto, y no ste
para aqul" (640,a 19). De donde se sigue que "pues el hombre
es tal, su evolucin debe ser tal y cual, y ha de tener tales ca
ractersticas; y por la misma razn, tal parte ha de formarse
primero, luego tal otra, y as sucesivamente" (640a, 34-640b, 4).
Sus predecesores slo se preocupaban de explicar cmo de
una misma materia procedan todas las cosas; o a lo ms in
quiran cul era su causa eficiente (640b, 4-11). No advertan
que no basta al filsofo preguntar de qu est hecho algo, ni
por quin est hecho; debe adems preguntar por qu tiene
tales cualidades; porque as como la cama no se explica por
el bronce o la madera, que son su materia, sino por su consas

11

figuracin; as mismo en los productos naturales el estudio de


la forma es ms importante que el de la materia. (640b, 26-29).
Empdocle? advirti algo de esto al afirmar la necesidad de la
proporcin (624a, 1.8), y con l otros (642a, 26-28); pero no
vieron toda la importancia de su afirmacin.
Ms aun: "como el cadver tiene la misma estructura y
configuracin, sin ser por eso un hombre" (640b, 34), porque
le falta la actividad propia de ste junto con el principio de
sus operaciones, que es el alma; se ve cun importante es el
estudio del alma y de sus propiedades (641a, 18), ya que de
bido a ella el viviente obra "como un todo" (645a, 36; 645b, 15).
El principio, pues de esta actividad unificada es la forma
del animal, que constituye el trmino a que tiende su evolu
cin; y por lo mismo la forma es el principio de inteligi
bilidad del proceso gentico, como la forma de la cama explica
el proceso y las etapas de su construccin (641a, 27).
Como por otra parte, el cuerpo viene a ser el instrumento
apropiado para las actividades del alma, y esto tanto el cuerpo
entero como cada una de sus partes; por eso las funciones pro
pias del mismo son las que explican la estructura caracters
tica tanto del cuerpo como de cada una de sus partes, y dan
la razn de por qu unas partes son simples, y otras complejas.
De este modo los problemas fundamentales que sugiere la
gnesis y evolucin de los animales, llevan espontneamente a
Aristteles a plantear las cuatro famosas causas: eficiente, ma
terial, formal y final. Porque no basta al filsofo la clasifica
cin y la descripcin anatmica; el dinamismo del sistema vi
viente es el concepto dominante: "por sus funciones conocemos
las partes" (655b, 20).
Para nuestro intento, no es necesario seguirle en la discu
sin y aplicacin particular de este principio. Slo conviene ad
vertir que dicha actividad puede ser necesaria para que el ani
mal exista, o para su bienestar y perfeccin (640a, 34; 640b, 1;
656a, 6 ) ; y que otras actividades junto con la estructura por
ellas requerida slo "existen necesariamente exigidas por la
presencia de otras partes" (645b, 32), como se ve en la bilis
(677a, 13).

12

111
De Generatione Animalium, y el concepto de Acto y Potencia

En el tratado De Partibus Animalium (640a, 34) supone


Aristteles que conocida la naturaleza del hombre y la funcin
de las diversas partes, el filsofo puede dar razn del orden
gentico. Y para poder explicar el mecanismo evolutivo, se
vale de su famoso principio del acto y de la potencia, o me
jor, lo considera como una exigencia inmediata del proceso
formativo de un nuevo individuo, en sus dos fases de comienzo
de la generacin, y de la aparicin y el desarrollo de las diver
sas partes.

Era opinin generalizada que el ser futuro estaba prefi


gurado de algn modo en el semen (721b). Aristteles cree
ms bien que como la sangre contiene slo virtualmente las
diversas partes porque en ellas se transforma; as el semen es
en s indiferenciado y potencial (724b, 34), y no es todo el
cuerpo, sino que tiende a producirlo. Segn l, el vulo es po
tencial y da la materia del embrin, y el esperma es activo
(727b, 31; 730a, 28) ; y del modo que la madera toma la forma
adecuada por causa del carpintero y de sus instrumentos, as
el vulo recibe su forma por causa del esperma, que es el ins
trumento de la naturaleza (730b, 5). Esta afirmacin, dice, de
ja subsistir "muchas dificultades" (733b, 23).
Para esclarecerlas, hay que advertir que tanto los productos ar
tificiales como los naturales se producen por algo actual de algo
que es slo potencial (734b, 20-22 ). En nuestro caso, lo actual es
el adulto de quien proviene el esperma (734b, 23; 735a, 3). La
dureza o la blandura, dice, pueden provenir de factores o cua
lidades sencillas, como el calor o el fro; pero una mano o
cualquiera otra parte del cuerpo exige una preorganizacin, que
slo puede encontrarse en los padres. Por eso hay un orden
fijo en la sucesin de las partes hasta llegar a un producto se
mejante a los padres, lo que no puede explicarse por simple
agregacin de partculas, porque el semen no tiene valor ni
sentido por lo que es, sino por lo que ha de ser.
El crecer y el desarrollarse es la primera propiedad que
aparece en los vivientes (735a, 15), y este crecer es un movi
miento regulado. Superficial e infundada es la teora de Dem13

crito, que sostiene que la diferenciacin comienza por la peri


feria de modo ms o menos fortuito (740a, 13). Porque como
ni la madera se convierte en cajn sin que intervenga el car
pintero, ste no puede hacer nada si no tiene madera; as, sin
la materia potencial y sin un principio activo, ningn ser humano
puede producirse (743a, 21-26; 743a ,37).
No rige la misma ley evolutiva en todas las partes. Las
hay que son caractersticas de una especie animal; y hay otras
p. e. el color de los ojos, que no tienen tal valor (778a, 20, 32).
Las primeras hay que explicarlas en relacin con su finalidad
y su forma. Mientras que las otras tienen suficiente explicacin
en la materia y en el proceso de formacin (778b, 7, 10) ; pue
den estar meramente condicionadas por el estado de la materia
y por las variaciones del proceso gentico, o por sola la pre
sencia de otras partes. Para el filsofo no tienen valor, como
no lo tienen para la vida del organismo.

IV

De Anima, o naturaleza del alma


Conclusin del tratado De Partibus Animalium, era que
el alma es principio de actividad en los animales, y que las es
tructuras hay que entenderlas en relacin con sus funciones.
El tratado De Generatione Animalium afirma que es ne
cesario partir de las actividades caractersticas del adulto para
entender el proceso gentico.
En el tratado De Anima, estudia Aristteles las diversas
actividades de los seres vivientes: nutricin, movimiento local,
sensacin e inteleccin. Pero estas actividades las estudia para
entender la naturaleza (ousa) del alma.
Sus predecesores convienen en sealar al alma como prin
cipio del movimiento y de la sensacin. Pero de tal modo en
tendan el movimiento, que venan a considerar el alma como
desligada del cuerpo (406a; 407b). Y al considerarla como prin
cipio de la sensacin, se dejaban llevar del error de buscar la
semejanza material entre lo conocido y el conocedor (404b),
como si el alma fuera material (409b).
Para establecer su propia nocin, comienza Aristteles con
14

la nocin general de sustancia, para llegar al concepto de cuer


po natural orgnico dotado de vida (412a). As puede distin
guir: el cuerpo, que es la materia en potencia para la vida; el
alma, que es el acto que da vida al cuerpo; y por fin, el ser
viviente, ser sustancial que consta de cuerpo orgnico y de alma
(412a; 412b).

No contento con saber lo que es el alma, quiere saber por


qu es tal su naturaleza (413a) ; y para conseguirlo considera
al alma como el principio de diversas operaciones: nutricin,
movimiento, sensacin, inteleccin. De estas operaciones, las
superiores en jerarqua suponen las inferiores; no stas a aqu
llas (413b) ; y en el viviente en que todas ellas existen, estn
real e ntimamente unidas; no son realidades diversas, si bien
difieren en su concepto.
La definicin general a que dan lugar, es que el alma, "es
la causa y el principio de un cuerpo vivo". El alma es el que
da el ser al cuerpo; para recibir al alma se forma el cuerpo,
que es como instrumento del alma, a cuya naturaleza se aco
moda; y del alma proviene el movimiento corporal. El alma
es por consiguiente el principio que explica la organizacin y
estructura del cuerpo, que le hacen instrumento apropiado para
sus actividades especficas.
Al estudiar estas mismas actividades, que son el modo ms
apto para conocer el alma (415a), se encuentra Aristteles nue
vamente con el concepto de acto y potencia, con que antes ex
plicaba la capacidad de transformacin. En la sensacin, p. e.
tenemos la potencialidad del rgano para recibir la forma de
las cosas sin su materia (424a; 425b; 426 a). Tambin aqu slo
lo que es actual, puede actuar lo potencial. Sus antecesores,
advierte, se encontraban en un laberinto sin salida, por faltar
les estas nociones sencillas y fecundas, que explican cmo el
alma, sin despojarse de su ser propio, puede en alguna manera
convertirse en todas las cosas. Lo cual sobre todo se da en los
seres de inteligencia. (430a).

15

INDICE ANALITICO
i

A) Libro Primero (402a-411b)

Crtica de los sistemas y de las investigaciones

precedentes
Captulo Primero (402a-403z) : Trata de la importancia y
dificultad de este estudio. La dificultad principal proviene de
que hay que establecer una definicin exacta del alma; pero
no existe ningn mtodo fijo y nico para establecer las defi
niciones, sino que dicho mtodo viene determinado por la n
dole especial de la ciencia particular.
Las dificultades propias del tratado del alma, se ve por
los problemas (aporas) que suscita:
1) A qu categora pertenece el alma? Es sustancia, o
cantidad o cualidad?
2) Tiene existencia actual o slo potencial?
3) Es divisible o indivisible?
4) Son o no, homogneas todas las almas? Y si no lo
son, hay entre ellas una diferencia genrica o tan solo espe
cficas?
5) Si no hay pluralidad de almas, sino tan solo de partes,
ser mejor comenzar por el estudio del todo o de las partes?
Otros problemas hay (fin del 402b y 403a) que ya con
tienen indicaciones metodolgicas para el estudio del alma:
1) el estudio de l esencia ("qu es la cosa") es el punto

17

de arranque de toda demostracin; pero tambin el estudio de


las propiedades y accidentes es muy conducente para conocer
la esencia del alma; pero
2) hay que determinar si estos atributos son todos propios
juntamente del alma y del cuerpo, o si hay algunos propios de
solo el alma;
3) de algunos es patente su dependencia del cuerpo, co
mo se ve en la ira y en el temor;
4) de donde se deduce que el psiclogo no puede con
tentarse con una descripcin material y orgnica, como el bi
logo; ni con una definicin meramente formal, como el dialecta.
As, p. e. el dialecta puede definir la ira, "como deseo de ven
ganza"; el bilogo, como "el agolparse de la sangre en el co
razn", y de modo anlogo. Pero el psiclogo debe tomar en
cuenta ambos aspectos, porque su objeto es una forma que
existe en una determinada materia. (403b).
Captulo Segundo (404a-405b) : Comienza a tratar de las
teoras de sus predecesores, fijndose especialmente en Demcrito, Empdocles, Anaxgoras, y en Timeo de Platn, tomn
dolo a la letra. A los otros los nombra ms o menos incidentalmente.
La base general de la clasificacin estriba en que para unos
lo ms caracterstico del alma es el movimiento, mientras para
otros lo es la percepcin. Aunque el mismo Aristteles admite
parcialmente ambas concepciones, rechaza su exclusividad, y
especialmente el modo material de entenderlas.
Dan predominio al movimiento, Demcrito y Leucipo: al
gunos Pitagricos y Anaxgoras.
Empdocles y el Timeo de Platn, dan predominio a la
percepcin. Xencrates pretende combinar ambas concepciones.
Es tendencia general (405b), como se ve en Demcrito,
Anaxgoras, Tales, &., el relacionar la teora general del uni
verso con la del alma. Caracterstico de Anaxgoras es su con
cepcin independiente del Nous (entendimiento).
Captulo Tercero (406a-407b) : Crtica en la primera parte
a los que propone el movimiento como caracterstica del alma.
Desde 407a trata del Timeo.
Al principio del 406a pone una advertencia que es ne
cesario tener en cuenta para entender este captulo, y es que
al decir que algo se mueve podemos significar que se mueve
18

por s mismo, o accidentalmente por causa de otra cosa que se


mueve, como puede desmoverse la nave en que est.
Pero el alma no puede moverse por s misma, ni por ra
zn de otra cosa que se mueva.
No por s mima, porque:
1) debera moverse segn alguna de las especies conoci
das de movimiento, a. saber: por movimiento local, o de au
mento, o de disminucin, o de alteracin; de donde se segui
ra que el alma es espacial, lo cual no puede admitirse.
2) si le fuera natural alguno de estos movimientos, po
dra ser movida por violencia; lo que ni aun concebirse puede.
3) segn la teora de estos AA. el movimiento del alma
sera debido a alguno de los elementos; pero stos tienen una
determinada direccin en su movimiento, mientras que el alma
se movera en todas direcciones. (Cfr. De Celo, IV, 4, 311a 19).
4) si se admite que el alma se mueve localmente, ningn
contrasentido habra en que entrara y saliera del cuerpo pro
duciendo naturalmente la resurreccin.
5) si se supone que slo accidentalmente se mueve el al
ma, entonces no puede definirse sta por el movimiento.
6) si el movimiento y el cambio definieran la esencia del
alma, sta sera auto-destructiva.
7) dificultad especial presentan los tomos esfricos de
Demcrito, que con estar en movimiento perpetuo sera causa
del movimiento y de la quietud. Adems de que consta que
el alma mueve al cuerpo por medio del conocimiento y de

la apeticin.
Desde el nmero 407a, arguye contra el Timeo:
1) el alma no es una magnitud espacial, pues si tiene
relacin con una unidad de sucesin, ninguna tiene con una
unidad de coexistencia ;
2) si fuese una magnitud, no podra explicarse la intelec
cin; porque sta tendra que ser por medio de un contacto
espacial; lo cual es absurdo en cualquiera de las hiptesis po

sibles.

3) si el alma estuviera dotada de partes espaciales, sera


imposible explicar cmo conoce lo indivisible.
4) si el conocimiento propio del alma consistiera en un
movimiento circular, siempre volvera sobre s mismo y sobre
el mismo objeto; y por otra parte no tendra fin, como tam-

19

..J

poco lo tiene el movimiento circular. Vemos en cambio, que


la demostracin especulativa est limitada por la conclusin;
y el conocimiento prctico, por el fin que se propone.
5) En realidad, la inteleccin ms tiene de reposo que
de movimiento, como se ve cuando surge la conviccin, que
es una forma de quietud.
6) de esta teora se seguira que la unin entre el alma
y el cuerpo no es un estado natural, sino violento.
7) La razn profunda de esta teora estriba en la asimi
lacin con el alma del universo; pero ni siquiera se puede dar
una razn de movimiento circular que se atribuye al alma del
universo.
8) finalmente, esta teora, como otras muchas, no puede
dar razn de la dependencia de una alma determinada respecto
de un cuerpo determinado.
Captulo Cuarto (407b-408b) : El alma no es una armona,
ni un nmero que se mueve.
Ni es una armona de las partes entre s, ni de los elemen
tos de que stas constan; pues habran de ser varias las almas,
como varias son las relaciones y proporciones de las diversas
partes. Cierto que se necesitan armona, orden y proporcin
en el cuerpo, para que pueda existir el alma; pero esto no prue
ba que el alma sea una armona (407b-408a)
En una digresin indica que las modificaciones que acom
paan a la ira, a la alegra, etc., ms bien son modificaciones del
ser que est dotado de alma, que del alma misma. Pero el en
tendimiento parece independiente en sus operaciones del cuerpo.
Desde 409a, mueve dificultades contra la teora de Xencrates, que conceba el alma como un nmero dotado de mo
vimiento. Adems de todas las objecciones provenientes de con
siderar el movimiento como esencia del alma, tiene otras es
peciales por considerarla como un nmero:
1) lo que se mueve, tiene una parte movida y otra que
mueve; luego no es una unidad.
2) si al nmero le quitamos una o ms unidades, vara
su especie; lo que no pasa con las plantas y con ciertos gusanos.
3) la concepcin de un nmero que se mueve, en nada
conduce a explicar la esencia del alma, ni en que consiste el
pensar, el sentir, el gozar, etc.
4) si con algunos, se relaciona esta teora con la atmica

20

de Demcrito, y con la afirmacin de que lo semejante conoce


lo semejante; queda sin explicacin el conocimiento. Porque
aun cuando el alma constara de los cuatro elementos, nunca.
podra tener todas las "propiedades y proporciones de los diver
sos compuestos mixtos; y por consiguiente no podra conocerlos.
5) estas unidades atmicas del alma, o bien se identifican
con las correspondientes del cuerpo, o bien difieren de stas.
Si difieren, ocupan sin embargo el mismo sitio que las del cuer
po; lo que es imposible. Si se identifican, sigese que todos los
cuerpos son animados. Adems de que en este caso el alma
sera inseparable del cuerpo.
Despus de resumir la objecciones contra Xencrates, re
chaza la teora de Empdocles que sostiene que el alma est
compuesta de los cuatro elementos, ya que slo lo semejante
conoce lo semejante. Luego el percibir y el conocer no se ex
plican si el alma no consta de dichos elementos. A esto responde:
1) si esto fuera verdad, ademas de los elementos, el alma
debera tener todas las combinaciones posibles de los mismos.
2) debera tambin pertenecer a todas las Categoras, para
poder conocer la sustancia, la cualidad, la cantidad.
3) se siguira .que todas las partes de cuerpo estn dota
das de conocimientos; lo que es falso. Y tambin que todas las
cosas tendran alma y conocimiento.
4) tendra Empdocles que admitir que Dios no lo cono
ce todo, pues segn l, no conoce el Odio.
5) adems, dichos elementos, por ser materiales, piden
una causa unificadora, y sta tendra la supremaca, contra lo
que supone.
6) en esta teora no se explica por qu existen diversas

especies de almas.
7) como ni las plantas ni algunos animales respiran, la
concepcin Orfica de que se recibe el alma por la respiracin,
no es admisible.
8) aun admitido el principio, no se sigue que el alma
contenga todos los elementos, porque el que conoce un contra
rio, conoce por l al otro.
9) contra los que suponen que todo el universo tiene
alma, objeta que los mismos elementos, y no slo los compues
tos de ellos, deberan tener alma; lo que nadie admite. Ade
ms se parte del supuesto de que el todo es siempre homog-

21.

neo con sus partes, de donde se seguira que todas las almas
.seran homogneas entre s.
En 411b, suscita algunas dificultades o problemas acerca
de la unidad o composicin del alma.

B) Libro Segundo (412a-424b)

La vida y la sensibilidad
Captulo Primero (412a-412b) : Definicin del alma.
Para definirla, parte de la nocin de sustancia, que puede
dividirse en materia y forma, de modo que la materia sea po
tencia y la forma sea acto. Estas ideas generales no las prueba
aqu, sino que las supone de la Metafsica (cfr. 1029a; 1035a;
1043b, &).
Las sustancias ms patentes son las corpreas; de las cua
les unas tienen vida, y otras no. Luego los cuerpos vivos son
sustancia; y lo son precisamente al modo de compuestos de
materia y forma, por ser cuerpos que viven en razn del alma.
Esto establecido, dice que el alma es forma y acto, y lo es de
cuerpos que en potencia tienen vida, esto es, que pueden ejer
cer actos vitales. Porque el alma no es el viviente, ni es lo vi
vificado; luego es lo que da vida.
Pero como el cuerpo informado es el orgnico, es a saber,
el que tiene diversos rganos como instrumentos de operacio
nes; el alma puede definirse "acto primero del cuerpo natural
orgnico".
El alma o sus partes que tienen dependencia del cuerpo
o de sus partes, y con ellas estn relacionadas como su forma
especfica, no pueden existir sin el cuerpo. Pero si hay alguna
parte del alma que no tenga esta dependencia del cuerpo, po
dra existir separada de l.
Captulo Segundo (413a-414a) : Prueba la definicin dada
en el c. 1.
Propuestas algunas advertencias sobre las definiciones en
general, demuestra que el alma es principio de diversas mane
ras de actos vitales; relaciona stos entre s y con la misma al
ma, y as la define en relacin con sus operaciones.
Como conclusin distingue el sujeto que puede vivir; la
22

forma por la que tal sujeto vive; y el compuesto de ambos.


El alma no es el cuerpo, ni existe sin el cuerpo, porque es su
forma; pero como "tal, no se une a cualquier cuerpo, sino al
que le sea proporcionado.
Captulo Terceto (414b-415a) : Relacin de las potencias
del alma.
La potencia nutritiva puede existir sin ninguna otra; mas
ninguna otra puede existir sin la nutritiva. La apeticin no
puede darse sin que exista algn sentido, por lo menos el del
tacto; pues propio de ella es el juzgar como conveniente o no
civo el objeto del sentido.
En el 415a. trata de la unidad de la definicin del alma.
La definicin del alma guarda con las almas particulares la
misma relacin que la definicin de figura con las diversas fi
guras; por tanto, como de la figura, tambin del alma se puede
dar una definicin en que todas convienen. Una vez propuesta
sta, hay que estudiar las especies de alma y sus propiedades.
Captulo Cuarto (415a-416b) : La vida vegetativa.
Es la facultad ms sencilla y la que a ms seres se extien
de. Tiende no slo a conservar el individuo, sino tambin a
perpetuarlo, ya que no individualmente, por lo menos en la es
pecie.
En el ser vegetativo, el alma es causa formal, pues por ella
vive actualmente el cuerpo; es final, porque para recibir al alma
recibe el cuerpo su organizacin; eficiente, porque el alma es
el principio de la generacin, la cual no se da en los seres des
tituidos de alma.
La nutricin por consiguiente tiende a formar animales
perfectos, aptos para engendrar sus semejantes. El problema de
si los animales se nutren de lo semejante o lo desemejante, se
solventa si distinguimos dos estados en la alimentacin . En
el primero, es desemejante el alimento; pero cuando ya est
preparado para la asimilacin, ha tomado ya un estado seme
jante al del ser alimentado.
Captulo Quinto (417a-418a) ; Semejanza intencional.
En este captulo comienza a tratar de su importante doc
trina de la semejanza intencional en el conocimiento, que
est ntimamente relacionada con la doctrina del acto y po
tencia.
Primeramente el sentido es pasivo y diverso del objeto.
23

Al ser actuado por el objeto, se hace semejante al mismo, y


el sentido se reviste de la actualidad del objeto. Pero este paso
de la desemejanza a la semejanza, no se verifica por una alte
racin propiamente tal, ni por prdida de una forma; sino por
el acto de un ser perfecto en cuanto tal.
Captulo Sexto (418a-418).
El objeto de los sentidos puede ser directo o indirecto. Y
el objeto directo a su vez, puede ser propio de un sentido es
pecial, o comn a varios o a todos los sentidos. El objeto indi
recto o accidental, es propiamente un objeto concomitante del
directo.
Captulo Sptimo (418b-419a) : El sentido de la vista.
Por este sentido percibimos los objetos colocados a cierta
distancia, y como dotados de color. El color por consiguiente
se percibe a travs de un medio llamado "lo difano". El acto
propio de este medio es la luz; y como no tiene color ninguno,
puede transmitirlos todos sin alteracin hasta la vista. El color
por consiguiente mueve este difano intermediario, y a travs
de l a la vista.
Captulo Octavo (419b-420b) : El sonido.
Cuerpo sonoro es el capaz de poner en mocin una colum
na compacta de aire que llegue hasta el rgano auditivo. El
movimiento de este aire externo se comunica al interno, que
por s no tiene movimiento alguno, y slo transmite el recibido.
Captulo Noveno (421a-421b) : El olfato.
Ms difcil es formarse ideas claras sobre el mismo, que
sobre la visin, p. e.; y aun los nombres de los olores se ins
piran en los sabores. Tanto el aire como el agua son medios
transmisores; y por eso tambin los animales acuticos perciben
los olores. El hombre slo los percibe cuando respira.
Captulo Dcimo (422a-422b) : El gusto.
Presenta dos problemas principales: es uno solo, o son
varios los sentidos del tacto? Si son varios, varios sern tam
bin sus objetos propios. El rgano tctil es la carne, o es algo
ms interno?
Deja algo vacilante la respuesta a la primera pregunta, si
bien da pie para afirmar que la unidad es solamente genrica.
A la segunda, responde que la carne no es rgano, sino medio
perceptor colocado entre el rgano y el objeto, de la manera
que lo sera una membrana colocada encima del dedo.

24

Peculiar del rgano del tacto es el no poder estar destituido


de las cualidades que percibe, como la vista est privada de
color. El tacto en cambio debe constar de una debida propor
cin entre las diversas cualidades.
Captulo Once (423a-423b) : El tacto y su objeto. Hay razo
nes para afirmar que el tacto no es un solo sentido. El rgano del
tacto no es la carne; pero tampoco es sta propiamente un medio
a travs del cual jse percibe el objeto. Obra ms bien al modo
de una membrna que se colocara encima del sentido.
Captulo Doce (424a-424b) : El sentido en general.
El sentido al actuarse no puede recibir la materia del ob
jeto de su percepcin, porque en tal caso el ser mismo del sen
tido variara. Recibe pues la forma sin la materia, y se tiene
una verdadera actuacin del sentido por el acto del objeto.
Por eso la modificacin fsica del rgano no es la sensacin. Pa
ra sta se necesita una verdadera actuacin de la facultad sen
sitiva, que si bien existe en el rgano corporal, con el que forma
una sola realidad, lgicamente difiere del mismo.

C)

Libro Tercero (424b-435b)

El sentido comn; la

fantasa ; el entendimiento

Captulo Primero (425a) : Cuntos son los sentidos;


No hay ms sentidos que los cinco antes indicados. Porque
si hubiera otros, nos faltara el rgano correspondiente; pero
no puede afirmarse que falta ningn rgano, porque ste sera
para la percepcin inmediata para la mediata. Para la percep
cin inmediata tenemos el tacto. Y el rgano "para percibir a
travs de un medio distinto de nuestro organismo" debe cons
tar de los mismos elementos que dicho medio, es a saber, de
aire o de agua. Ahora bien, los animales superiores tienen r
ganos constituidos por estos elementos; luego ningn rgano
puede faltar. (Argumentacin que vale cuanto la teora de los
cuatro elementos y la referente a la constitucin del medio de
percepcin) .
Captulo Segundo (425b-427a) : La conciencia psicolgica.
Cuando percibimos algn objeto, advertimos dicha percep25

cin. El problema consiste en averiguar si para esta adverten


cia, necesitamos la actividad de un nuevo sentido, o no.
Hay que notar que cuando advierto, p. e. que veo un color,
tengo advertencia no slo de mi actividad, sino tambin del ob
jeto de sta. Por consiguiente el color sera objeto de dos fa
cultades, si para la advertencia se necesitara un nuevo sentido.
Como esto nos llevara a aumentar indefinidamente el nmero
de las facultades, ms lgico es afirmar que la misma facultad
que percibe el color, advierte su actividad.
En cambio, para distinguir entre s las diversas sensacio
nes, y para formar con ellas una sntesis objetiva y referirlas
a un mismo objeto, se necesita que uno sea el sentido
que per
cibe ambas cualidades. Como ste no puede ser ninguno de los
sentidos externos, hay que admitir otro sentido, llamado el
Sentido Comn, por ser complemento de cada uno de los sen
tidos externos.
Captulo Tercero (427a-428b) : La fantasa.
La fantasa no es una sensacin ni es una inteleccin; sino
que es como una prolongacin y un eco de la sensacin. Porque
despus de la sensacin actual, queda la excitacin correspon
diente que puede transformarse en imgenes, en la sede del sen
tido comn.
Captulo Cuarto (429a-429b) : El entendimiento pasivo.
En qu difiere el entendimiento de las dems facultades?
Como stas debe el entendimiento recibir el influjo de los ob
jetos, para que su conocimiento tenga valor objeto. A este ob
jeto podemos llamarlo inteligible, como llamamos sensible al
objeto de los sentidos. El entendimiento slo potencialmente es
semeiante a su objeto, como el sentido al suyo.
Pero como el entendimiento puede actualmente tener la se
mejanza y forma de todas las cosas, en s no debe tener forma
ninguna objetiva, pues de lo contrario, por influjo de sta, se
deformaran todas las otras que recibiera, que slo podran en
trar en composicin con ella.
Tampoco puede el entendimiento tener rgano; porque en
este caso no podra conocer perfectamente aquellas cualidades
de que constara dicho rgano.
Y como puede entender todas las cosas, y una vez actuado
puede conocerse a s mismo, se sigue que es a la par inteligible

26

intelectivo. Pero no todo lo inteligible es intelectivo, sino


slo lo inteligible que es ipmaterial en su sustancia.
Captulo Quinto (430a) : El entedimiento activo.
El objeto inteligible es lo universal que existe en lo singu
lar, ms solo potencialmente (a la manera que en Scrates, ade
ms de sus determinaciones individuales, distinguimos la na
turaleza humana). Como lo potencial slo puede ser actuali
zado por lo que est en acto, se necesita un entendimiento acti
vo o actual que transforme lo potencial en actualmente intelible, iluminndolo a la manera que la luz ilumina, ms no crea,,
los colores.
Este entendimiento es ciertamente incorpreo, impasible,
y puede existir separado del cuerpo o independiente de l.
Captulo Sexto (430b) : La inteleccin.
El acto ms sencillo del entedimiento es la aprehensin de
las nociones simples o indivisibles, en que no cabe error. Para
que pueda existir el error, y tambin la verdad perfecta, ha
de haber composicin o divisin de conceptos, o sea un juicio.
Buena parte de este captulo lo ocupa una dificultad se
mejante a la famosa argumentacin de Zenn.
Captulo Sptimo (431a-431b) : El entendimiento prctico.
Con la afirmacin intelectual de la bondad de un objeto,
guarda analoga la inclinacin sensible a lo deleitable, si bien
la inteligencia prescinde de la presencia actual del objeto, y
as supera al mismo objeto y a la impresin deleitable, porque
aprende el bien en s, y no slo un objeto particular.
El entendimiento prctico no difiere del especulativo por
el modo de su operacin, sino por el fin que se propone.
Captulo Octavo (432a) : Inteleccin y sensacin.
El entendimiento en acto viene a ser lo inteligible en acto,
bas
como el sentido actualizado es lo sensible en acto. Por eso
en
para
objetos
respectivos
sus
de
ta estudiar las propiedades
facultades.
respectivas
las
de
naturaleza
tender la
Captulo Noveno (432b) : El movimiento local.
El animal se define por la sensacin y por el movimiento
local, aunque ste no sea tan necesario como la sensacin, y pue
den darse animales con sta y sin aqulla.
Aqu se ofrece de nuevo el problema de las partes que de
ben distinguirse en el alma; el cual es insoluble en la teora
platnica.

27

El animal dotado de movimiento no podra conservarse ni


alimentarse si no tuviera sentidos. Ni aun bastara la sola razn
sin sensaciones, porque el entedimiento recibe su objeto por
medio de los sentidos; y sin stos estara desvalido el cuerpo.
De entre los sentidos, el tacto es imprescindible para la
existencia; los otros sentidos, son para su bienestar.
Captulo Trece (435b) : Composicin de los sentidos.
El rgano del. tnico sentido indispensable, el tacto, no pue
de constar de un solo elemento; no de slo fuego o tierra se
ha indicado en 425a y en 435a; del aire y del agua se ha pro
bado ya que forman los rganos que no perciben su objeto por
contacto inmediato, en 422b, y en 423a-b.

Pero volviendo al movimiento de loa seres vivientes, no


puede provenir de la facultad vegetativa, pues las plantas no
lo tienen, fuera de que el movimiento tiende siempre a una fi
nalidad y va siempre unida a la imaginacin y apeticin. Tam
poco es debido a la facultad sensitiva, pues animales hay que
no se mueven. Ni al entendimiento, pues el especulativo queda
en lo universal, y el prctico es superado con frecuencia por
la apeticin. Tampoco a sta es debido, pues muchos dominan
sus apetitos.
Captulo Dcimo (433a) : El movimiento.
En el movimiento pueden intervenir, el entendimiento, la
fantasa y la apeticin. Esta ltima, la apeticin siempre est
presente, y acompaa ora a la fantasa, ora al entendimiento.
Tambin puede el apetito entrar en conflicto con el entedimiento, porque ste supera las determinaciones contingentes y
temporales, y en oposicin a lo placentero actual, conoce el bien

Este sumario, aunque incompleto, creo que facilitar la


lectura del texto.

en s.

En general en el movimiento podemos distinguir tres co


sas: lo que mueve, ya sea en s inmvil como el bien, ya sea
tambin movido como el apetito; lo que es movido, que es el
animal mismo; y aquello por medio de lo cual es movido, que
es el instrumento u rgano del movimiento.
Captulo Once (433b-434b) : El movimiento.
Los animales inferiores, aunque no tienen otro sentido que
el tacto, estn dotados de apeticin, pues reaccionan a lo pla
centero o desagradable. Tienen por consiguiente alguna clase
de imaginacin, si bien vaga e indefinida.
El hombre en cambio se gua por la deliberacin; y aunque
de s la razn tiene preeminencia, sin embargo es a veces su
perada por el apetito. Cuando el hombre obra guiado por la
razn, la proposicin universal influye como motor inmvil,
y la particular, como movida por las circunstancias particulares.
Captulo Doce (434b-435a) : La finalidad de los sentidos.
Por qu unos animales poseen ms facultades, y otros
menos, y cul es la finalidad de las mismas?
Todo ser viviente est dotado de facultad vegetativa, pues
se ha de nutrir. Pero como la potencia sensitiva supone cierta
proporcin media entre las diversas cualidades, y la consiguien
te aptitud para recibir las formas sin su materia; las plantas,
que son terrestres y duras, carecen de ella.
28

Antonio Ennis S. I.
Seminario de V. Devoto
Jnlio de 1942

29

riEPI f YXHX

Libro Primero

CRITICA

DE LOS SISTEMAS Y DE LAS


INVESTIGACIONES PRECEDENTES

1.
402 a

(402a-411b)

Tv xaXwv xal
Xov 8' xgav exgagtificov tt)v 8qaiv vjtoXap.(3civovr<;, (idXi] xat' axpifteiav
f| tcp peXtiovwv
xat dav[xaai(jOTQCv
te
elvai, 8i,'a[iq)Tpa tara
jffjg latopav evkywg
xt]v itepi xfj? apvfiv ev JtQctoi? tietipev.
JXQg aXri,av
8oxet 8e xal

iaaav rj
Xsa&ai, jxXiata 8e ngg yvajaig aurrjs pEyXa aup(3Xrqv qpuaiv" eoti yap
tv cpgov. EJiiritoOfXEv
8e Ecoprjaai xal yvcvai olov apyf]
div aurrjg xal
rriv te q>trjy oaav, e'
oaa ou[i|3|3t]xe jeqI
wv ta |j.ev '8ia
arqv'
Jtxbi rijc; '<p'uX'>S evat 8oxeI, ta 8e
exEvqv xal
8i

>oi? wtapxEiv.
XaXEJtootrcov Xaftelv riv jtcrtiv 1 vrr) 8e tvtcog icrtl
jieq aurrj?.
xog

Convencidos de que el conocimiento en general es una 402a


cosa excelente y de inapreciable valor en s misma, y de
que un determinado conocimiento debe preferirse a los
otros, o bien por su ms exacta investigacin, o por el ob
jeto ms noble y admirable de que trata; tenemos por

.v

ro?

tcov

402 a 2.

te

ojiSei?t?

omittunt

Torst. | 3. xaxa om. E


STUWX Bek. Trend. || Etf)5
Torst. || rapl om.
om. Vy Soph. || 9. x
xat toI? oiot?
8 8i* xevt)v
ESTVWX Soph.
fit'xevriv U, ta S xotv xal Them., x 8 xoiv xa xoTg <oi
ro? ioou; y ||
Wy, 8 Jtvttog EX
Philop. || 12. xat iroXXoti; 10. 8 xat Jtvxc? STUV
t oTt SVWX
STUVW Torst. || 13. ro
Bek.
8ei|i? T, dbroSeit; Trend., x x eoxt TU, x x axt Ey |[ 15.
rj btEVy Soph.,
otSeiIiv SUWX Bek.

acertado el conceder el primer puesto a la ciencia del al


ambas consideraciones. Porque es notorio que su
conocimiento importa mucho para alcanzar toda verdad,
pero sobre todo para adquirir la ciencia de la naturaleza,
ya que el alma es como el principio de cuanto vive.
Pretendemos pues investigar cientficamente y conocer
en primer trmino, su naturaleza y su sustancia, y luego
las propiedades que le convengan por razn de su natura
leza; de las cuales, unas nos parecen afecciones propias
del alma misma, y las otras parecen existir en los seres vi
vientes (en el compuesto de alma y cuerpo) por razn de
la misma.
Obtener una firme conviccin sobre el alma es una de
las cosas ms difciles. Porque siendo comn a muchos ob
jetos esta investigacin (a saber, el problema acerca de la
sustancia y esencia de cada cosa) , podra obviamente creer
se que hay un solo mtodo aplicable a todas las cosas cuya
sustancia queramos conocer del mismo modo que es una la

ma por

xal yp ovr)rr[i.axog jtoXXoi? teqoi?,


Xyco 8e to itEpl
tt)v ovaav xal
t r eoti, xy' av
tcp SijetE pa xig
(i-}o8os xar Jtvrcov
Evat
jtEpl div PouXps&a
yvcovai rrjv ouoav, SastEp xal tgv
xar auppEprix?

i8u>v

Primero

DIGNIDAD, UTILIDAD Y DIFICULTAD


DEL TRATADO ACERCA DEL ALMA

xoivo tov

15

Captulo

30
31

_-A

Sote

t/rirqrov fiv et] rqv j9oov


rarriv. el 81 pq lat (xa
|x9o8o? xspi t t
eotiv, eti yaXEJio'iTEpov
yivEtai t
JtgaYuaTEuOfjvar E.aei yap
Xafieiv jregi 'xa-.
atov t? Tpito?.
lv 8e pavegv fj, jtTEpov
axSEi? t?
20 eotiv q
8iapsai? fj xa ti? aXXq
pi9o8o?,
eti jroXX?
aaopu? 1'yEi xai jtXva?,
Ix tvoov 8e qTv"
aXXai yap
a'XXwv apya, xa&ciep api&(i.ajv
xai
aw? dvayxalov SieXev ev tvi twv y EJtiJt8u>v. xpajiov 8
evwv xa t lat, Xya)
81 xtEpov t8e ti xai
ovaa q jtoiov q jtoav
q xa ti?
25 a'XXq tcv
8iaipE9Eiajv xaTqyopiiov, eti
5e
xteqov
twv ev
8uvcpEi 'vtiov q (iXXov
IvteXxei ti?" 8taqppEi yap oi ti
402 b apixpv.
axEXTov 81 xai e
q a|Xprj?, xai JtTEpov
posiSq? ajtaaa Hwyq q ot" pEpiarq
e 81 jxtj poeiSrj?,
jttEpov
e'Sei
ti? xa xcuvij

8iaqppouoiv f] yvEi. vv plv


yp oi XyovtE? xai qjispi ipuxn? xeq rrj?
dvOpauuvq?
pvq? loxaaiv ejuoxojieiv.
Ei>Xa(lqTov 8' ojij? pq
Xavftvq jtTEpov e? Xyo? atiTq? lat,
xaOxep Ipgou, q xud' xaTqv
etEpo?, oov
jxou,

tovte?

xuv?, dvdpijiou, 9eo, t 8e ippov


t xaOXoo qtoi oOv
lanv q voTEpov" poo? 8e
xv e ti xoivv aXXo
xarqyopoiTO"
eti 8' e
p.T) xoXXai qruyai
XX ppia, jtotepov 8e
10 telv xptepov
-qttjv oXqv Tjnjyqv q
totwv Siopaai xota stqpvxev ta ppia. yaXexov 8e xai
ETepa aXXqXwv, xai
retepov
ta pgia ypq
qTEv xptepov q ta
e'pya
autwv,
oov
t
Voeiv q tv vov xai
t
8e xai EJti td)v aXXwv. aaSveaSui fj t aadquxv' pow?
el 8 ta spy a xprepov,
xXiv av
17. xai xoivrj ti? UWXy ||
t)

tov STUWX || 19. virgulam


ponit post
SUW || t? omittunt VWX
Philop.
Bhl. ||
Bek. ||23. xpcTiuv yevaiv
pvov E (Bus.), pdXXov
Essen. || 26. paXXov]
tuentur Them. Philop. Simpl.
Soph. || ti om.
SVWXy, legunt ETU Soph.
402 b 2. potoEif)?
utrobique TUVWX, poeiSri?
lop. Simpl. ||4. pvov y
ESy Them. Phi
Torsi,
pvris corr. E et reliqui ||
E Torst., zEQov Vy,
6. ixparriv pr.

TpJio? Bek. || lv) el


V, oTav
20. puiictum post pfroo?

manera de demostrar las propiedades accidentales; de mo


do que slo tendramos que detetminar cul es este mto
do nico
Pero si no existe un mtodo nico y comn
para investigar lo que cada cosa es, el trabajo resulta aun
ms difcil: ser necesario determinar en cada caso parti

...

cular el mtodo apropiado. Y an cuando apareciera claro


que el mtodo debe ser la demostracin o la divisin o al
gn otro, quedaran todava muchas dificultades y dudas
acerca de los principios de que se haba de partir en esta

investigacin. Porque los principios de unas cosas son dife


rentes de los de otras, como los principios de los nmeros
difieren de los de las superficies.
Antes que nada ser sin duda conveniente determinar
a qu gnero pertenece el alma y cul es su naturaleza:
si es individuo o sustancia, o cualidad o cuantidad, o bien
alguno otro de los predicamentos descritos. Luego hay que
investigar si pertenece a los entes en potencia, o ms bien
a los entes en acto: cuestin de no poca importancia. Tam- i02b
bin hay que establecer si es divisible o indivisible, y si
todas las almas son homogneas o no; y si no lo son, si di
fieren slo en la especie o en el gnero. Porque los que ac
tualmente tratan del alma reducen su investigacin al alma
humana.
Tampoco se nos ha de pasar por alto el saber si existe
una sola definicin del alma, como una es la definicin
de animal; o si por lo contrario es distinta la definicin de
de cada alma, como distinta es la definicin de caballo, pe
rro, hombre y dios. Porque la nocin universal de animal
o no es nada, o es lgicamente posterior: lo mismo se diga
de cualquiera nocin comn que se predique. Y si no exis
ten muchas almas, sino diversas partes de una sola, hay
que determinar si conviene investigar primero toda el alma,
o sus partes. Difcil tambin es determinar cules de estas
partes son por su naturaleza diferentes de las otras, y qu
es lo que conviene estudiar primero, si las partes o sus ope
raciones, si la inteligencia o el entedimiento, si la sensa
cin o la facultad sensitiva, y as de las dems. Y si antes

Exaorov reliqui || 8. xaCTiyopetTai


E (feed q in rasura),
Torst., xaTqyo11. TOVTO V II 12. 6eX r)Teiv xarnyo<joTO reliqui, etiam Simpl. Alex. ||
UWX.

CrjTai

32

33

is

20

25

103 a

io

ti? jtopfjaeiEV el ta vnxepEva xqteqo. toitcov ?jr|Tr|TOv, oov


t atahycv to aiafhyuxoij xai t voqrv to vor|Tixo. eoixe 8'
ov (lvov t t Ion yvcvai XQaifiov evai up? t fretogfjoai
ta? a'ita? tcv cruj 3[3r)xTa>v tai? auaai?, toaJiep Iv toT?

p.a{hj|iaai t t eOij xai xapjrXov r) t ypappfi xai Ijijip? t xatiEv Jiaai? p-frai? a xov tpiydvou yaivai
Triai, XX xai vjiaXiv ta aupPEfbixota aupPaXXeiai
fiya pipo? jip? t 8vai t t lauv" xeiSv -yp eyoofXEv jco8i6vai xat rqv qpavtaaav jiEpi tv aupfkjlTixtaiv, q jivtoov q tv jiXeotuiv, tt xai JiEpi tq? oca?
Eo(xv ti XyEiv xXXiata' Jtaq? yp jioSeIeoj? apyf] t
t lanv, Sais xa' oaov? twv giapwv [ir) auppavEi ta aup|3fb]xTa yvwpteiv, XX pq8' Exaaai JiEpi atv eipap?, 8jXov oti 8iaXExtix5? EiQqvtai xai xev? jtavtE?.
_jiopav 8'exei xai ta jtSq tfj? i|nr/i?, jitEpv lat jtvta xoiv xai tofi e'xovto? f| lat ti xai tfj? i{jux?? 8iov atfj?" toto yp Xa|kv pev vayxaiov, o pSiov 81. cpavetai 81 twv plv jtXeatojv oev vEu toa a( pato? Jidayeiv oiSe
jcoieiv,
oov pyEafrai, dappEiv, |jn{h>piv, oXco? alaveaai. pXiata 8'eoixev 8iov t voeTv* e 8' eati xai toato cpavtaaa
ti? q pq vEti qpaviaaa?, oax Iv8exou' Sv o8e toCt' avEv
acpato? Evai. eI plv ovv lat ti t5v tfj? ipuxns Ipycov q
Jiadqpiiv Siov, IvSxou' Sv anqv xw6eaai' Se pqdv lativ 8iov airrj?, otix fiv eiq xpiatfj, XX xaftriEp to
eiiOe!, f) evdv , JioXX aupavEi , oov 'jiteaai tfj? xaXjie8ov

15. jtptEpov TUVWX Bek. Trend., xpTEpa ES Torst. || 16.


votitov
S, vo EVX Bhl, voT)tixo re. scripti et impressi II 22. etSfjaai STUWXy,
el5>jaEiv V || 25. ti Xeyeiv TUV (ti insert E2) Simpl., pv XyEiv W, Xyeiv
ESXy || oti xXXujxa TVXy, ti xXXiov W, xaXXiaxa reliqui (etiam Simpl.
Philop.).
403 a 2. xevw?] jieihtt? W || 6. tcv pv EXy Philop. Soph. Torst.,
reliqui omittunt pv || Sveutov ocopaxo? E Philop. Soph. Torst.,. &veu
oipaxo? reliqui || 8. I8ip SWXy Simpl. Philop., ifiiov TUV et E (sed
ov, tantum in rasura; subfuit 10) || 9. fiveu to oipaTo? Wy .et, ut videtur, Philop., fivEo {Hpato? reliqui || 13. sdei W et E2.

34

que nada se han de exanjnar las operaciones, podr toda


va alguien dudar si es ms conveniente analizar antes sus
objetos correspondientes, p. e. antes al objeto sensible que
a la facultad sensitiva, antes al objeto inteligible que al

entendimiento.
Parece 4ambin que no slo el conocer la esencia de
una cosa es til para estudiar cientficamente las causas de
los accidentes propios de cada sustancia (como en matem
ticas es til conocer qu es una recta y qu es una curva,
qu es lnea y qu es superficie, para saber a cuntos rectos
equivalen los ngulos de un tringulo), sino que tambin
los accidentes ayudan a conocer la esencia de las cosas.
Porque una vez que tengamos alguna nocin de todos o de
algunos accidentes, segn se presentan a nuestra experien
cia, podremos con ms certeza decir algo sobre la sustan
cia; puesto que el principio de toda demostracin es lo que
la cosa es; de suerte que todas aquellas definiciones con
403a
cuya ayuda no podemos conocer las propiedades de las sustancias, y ni aun deducirlas fcilmente, son manifiestamen
te vanas expresiones dialcticas.
Las afecciones del alma presentan un problema espe
cial: pertenecen todas al sujeto del alma (al compuesto
de alma y cuerpo), o hay alguna que sea tal vez exclusiva
del alma. La solucin es necesaria, pero no fcil. Respecto de
la mayora de las mismas es cosa clara que ni obran ni reci
ben la accin sin el concurso del cuerpo: as la ira, el va
lor, el deseo, y cualquiera sensacin. La inteleccin espe
cialmente parece propia de sola el alma. Si empero es una
especie de fantasa, o al menos no es independiente de
sta, tampoco podr aqulla existir sin el cuerpo. Si em
pero, hay alguna operacin o afeccin propia de sola el
alma, es posible que el alma pueda existir separada. Mas
si nada hay exclusivo de la misma, tampoco existir sepa
rada, sino que le acontecer lo que vemos en la recta, que
como tal, posee muchas propiedades como el de ser tan-

35

15

-20

25

30

103 b

xf5 oqpaiga? xar ariYprjv, ou jivtoi Y'aipETai otcd ywQiafrev to eiO* xcgiatov yp, Eteg acl pera acjiat? tivg ere iv. 'oixe 8 xal ta tfj? 3jn)xr? Jt9-q jrvra elvai [te
to: acfiatos , {hj[ist Jigaorq? , (p3o?, e'Xeo? , -frapaog , eti
XaQa xal t qpiXfitv te xal [uaelv " apa yg totoi? jcaxei ti t acopa. aqpelov 8e t jiote psv layuQajv xal vagywv jtadriptcov ou[i[aivvrojv pr[8v jraQojvEa&ai f| 90Peladai, evote 8' vit pixQ'cv xal pauQcov xivstcr&ai , oTav
QY? T owpa xal ovtco? e'/t] &aneg oxav qy?t1toi- eti
S toto pXXov qpavEpv* p-qdevo? yg 9o|3eqo aupflaivovto? sv T0I5 jrdEai Yvovtal T? T03 90[loupevou. el 8' outcd?
exei , 8fjXov oTi Ta Jtadq Xoyoi evuXo eoiv. Sote ol o@oi
TOlOTOl OOV T QYECTat xvqa? TI? TO TOlOvSl OCDpaTO? f)
pQoug f[ Suvpeco? {mo toSe 'vExa toSe. xal 8 ipt. Taina qSq
cpvoixo to {le)Qfaai jieqI liwxrjg , q xaq? q rq? Toiarq?.
8iacpEQvrco? 8' Sv QaaivTO cpuaix? te xal SioXextixo?
ExaaTOV airrjv, oov Qyq X scrcv' pev yg oqeiv vriXvjrrjaEio? q ti toiotov, 8e aiv to jieq xag8av aipaTO?
q "O'eqjio. totoov 8e (xev rqv uXqv dbto8i8a>aiv, 8 T
e!8o? xal tv Xyov. psv y<*P Xoyo? e8o? to JtpaYpaTO?,
vyxq 8' Eivai totov ev uXq TOia8, eI coxai" gjojieq olxa?
pv Xyo? toioto?, on axjiaapa xojXutixov cpdoQa? ji'
vpcov xal pPgatv xal xauptojv' 8 9qaei Xdou? xal
14. trueco E Bonitz, totou reliqui. || 16. xq Jtvta] jtar| xaxa W
|| 19. oquetov E Torst., nqvei reliqui omnes || (iv x loxuptov TUVWX
Soph. || 21. 8'] 8 xal UVWy, om. xal etiam Them. Soph. |] v STVWX,
oxav EUy Simpl. || 23.' totou pXXov coni. Torst., totcj) i. coni. Christ.
|| 25. IvuXoiJ v Xx) ET || 27. rj6r|] Sq STVWy, om. X || 29. Qaaixo 6
qiuaix? STW Xy, (oatxo. cp." V || xal 8iaXexxtxs Wy, om. etiam
Soph. || 31. TowTO STUVW, xoioxov EyX Soph. || xeoixagSiou T Simpl.
Soph.
403b 1. t| Eopau STUVWX Philop. Soph. Trend. Rodier, xal .
E Bek. Torst. || 2. el8o? (ult.) UX, ~6 ESTVy Simpl. Philop. Pluw
tarch., o8e W Soph. Simph || 3. raxeo xl otxa? Wy || 5. opPgwy
xal jrvEupxtov E, xaupxtov xal . WX || tpqat SVXy.

36

bronc en un punto; pero si est se


tocar este punto, por cuanto su inseparabili
dad consiste en que no puede existir sino en algn cuerpo.
Parece tambin que todas las afecciones del alma estn
en el cuerpo: la ira, la mansedumbre, el temor, la mise
ricordia, la audacia, la alegra, el amor y el odio; porque
al existir ellas padece algo el cuerpo. Seal de esto es que
a veces no se produce ira ni temor a pesar de los fuertes
y manifiestos estmulos, y en otras ocasiones, con peque
os y dbiles estmulos se produce fuerte conmocin, cuan
do el cuerpo est enardecido y en un estado anlogo al del
que est airado. Prueba ms clara es la siguiente: sin que
acontezca nada terrible, se sienten las afecciones propias
gente a una esfera de

parada,

no

del hombre aterrorizado.


f ,
Siendo esto as, se deduce que las afecciones son for
mas subsistentes en la materia. De manera que sus defini
ciones deben expresarse de este modo: la ira es una especie
de movimiento de tal cuerpo, o de tal parte, o de tal facul
tad, producido por tal objeto o por tal causa.
Por esto precisamente toca al fsico tratar del alma
en general, o en particular de tal alma. De diferente modo
sin embargo, habrn de definir el fsico y el dialecta cada
una de las afecciones, p. e. qu es la ira. El dialctico dir
que es un apetito de venganza, o algo semejante; el fsico
la definir como una ebullicin de la sangre o de algo c
lido que est cerca del corazn. El uno atiende a la mate
ria; el otro, a la forma y definicin; porque la definicin, 403b
que es la forma de la cosa, es necesario que, si realmente
existe, est en determinada materia. As, p. e., la defini
cin de casa es: una techumbre que libra de las molestias
ocasionadas por los vientos, las lluvias y los calores; pero

37

jtXvdov? xal vXa,

10

15

dir que es un conjunto de piedras, ladrillos y ma


deras; y un tercero afirmar que es una forma existente
en estas ltimas cosas por causa de aquellas primeras. A
cul de estos hay que llamarle fsico? Al que slo se bcupa
de la materia e ignora la definicin formal, o al que slo
atiende a esta ltima, o ms bien al que comprende am
bas cosas? Cmo pues, hemos de llamar a los otros dos?
No ser acaso que no hay pensador que trate de las pro
piedades inseparables de la materia sin que pretenda sepa
rarlas en algn modo? Pero el fsico trata de cuantas co
sas constituyen acciones o pasiones de tal o cual cuerpo o
de tal o cual materia. De las cosas que no tiene este modo
de ser, otros se ocupan; y segn fuere el caso, algunas com
peten al artfice, al carpintero o al mdico. De las cosas
que son inseparables de hecho, pero que no se consideran
como afecciones de un determinado cuerpo, sino en abstrac
to, se ocupa el matemtico. Las que son separables de la
materia, las considera el primer filsofo (metafsico)
Pero volvamos al punto de donde partimos. Decamos
que las afecciones del alma son inseparables de la materia
fsica de la vida animal, en la cual estn tales pasiones co
mo la ira y el temor, sin que por eso tengan el modo de
ser de la lnea y de la superficie.

otro

8' ev tovtoi? t eISo? evExa twv8. t? ovv qwaix? tovtcov; jioteqov q jteqI rqv vXqv, tov 8e
Xyov dyvov, q xeqI tov Xyov [xvov; f| jxaXXov e|
ajxqpolv. exevcov 8b 8q t? exteqo?; q ovx eati ti? jteqI
ta jt&q t% vXq? Ta |xq yaigiar
(xq83 f) xojQiax, XX'
qwaix? jteqI ctav&' oaa tov toiovS a>[xaT0? xal rq? toiavrq? vXq? egya xai jrq' ocra 8e pq fj Toiavra, a'XXo?, xal jtEpl tivcov jxev TgyvTq?, v ryq, oov txtcov q
larg?, t5v 8e [xq
latev pv, q 8e pq toiovtov acpato?
Jtdq xal i!; atpaiQaEW?, pa{hqxaTix?, q 8e XE/copia(xva, jtqjto? qpiXaocpo?. aXX' Ejravitov oftev Xyo?.
eXeyopEV 8'8ti ta x&q rq? ijnqcq? ovte a>? yajpima rq? qpvcixq?
vXq? Ttv cpMv, fj 8q Toiavff' vjiqxei, h)[x? xal cppo?,
xai ov% jojceq yga[X|xq xal ejijteSov.
eteqo?

9. post fupolv ponit nterrogandi punctum Bek. || 8q om. UV || ti?]


leg. dTeXq? ti? Essen || post xreoo? punctum ponit Essen || 11. tov om.
SUW || toiovS] <pvaixov T || 12. oa] itaa omnes praeter E Philop.
Torst. || 13. twW] tiv?T, tiv UWy || 17. ovtb i? xoeioTa E Bhl. Rod.,
ov ji>? x<ptat Bhl. - Apelt, xwpiaTd TVX, ov xojpiara Soph. Torst. Dembowski, xwewjT reliqui || 18. fj 8q] { yt U Simpl., e ye T, q X.
i

.i

38

39

2.
20

25

30

404 a

10

'Ejticrxojtovxag 8 jieqI
vayxatov apa Siaxo(Lv
povtag jtEQi
eotoqeIv 8ei jtQOEWhSvxag, xas xwv rcpoxQCDv
8|ag aupjiaQaXapPctveiv ocroi ti jeeqI avrrjg axeqpqvavxo,
ojito? ta (xev xalajg eIqt) pva X(3ip.ev, e 8 ti pr] xaX5, xox' EvlafSiy&ajpev. pxr) 8 tt\? t/r|rr)0a>g jigoaai
tu paliota SoxoWP iiitaQyEiv aiiifj xax qnjaiv. t ep\|n>Xov 8r] tou i|njxov 8voIv paliara Siatpepeiv 8oxei, xivrjaEi te
xal ta) aladveaflm. jiaQEilrjtpapEV 8 xal naga xa>v jiqoyeveargojv cr/E&v 8o xaxa jrepl 3|n>x*ig' <patrl yg e'vioi
xal paliara xal jtQxiog xpuxnv Eivcti t xivovv. olTjfUvxeg 8e
T pq XlVOVpEVOV ailTO (XT) Ev8"/allai X IVIV ETEQOV, TWV XI"
voupvwv ti Tf)v Uruxnv JiXaPov Eivai. oOev AripxQiTOg pv
TCVQ TI Xal DeQv CpT]0lV a\)TT)V ElVai' djtElQ)V yOLQ OVTOOV
<r/r\ pttov xal xpwv xa acpaipoEiSfj m3p xal ruy-riv 11YEl> olov ev Tt Qi xa xalopEva japaxa, a qpavExai ly
xulg 8i xcov {h>p8)v xxTaiv, d)v xr]v xev jravajiegpav
xfjs olqg (paetog axoi'/Eia lyei" poa>g S xal Aeuxurjiog" totjxwv 8e xa aqpaigOEi8r) T|ruxnvi 8i x paliara 8i jiavxg 8x5vaafrai 8ia8i5veiv xog xoioxoug Qvapoug xal xiveIv xa loui
xivopeva xal avr, -ujtolapPvovTES x|v ajj-uyriv elvai x
jtaQyov xoTg poig rrjv xvqaiv. 810 xal xo fjv ogov Elvai
ttjv vajtvorjv" avvyovxog yg xo XEpisxovxog xa acopara
xal exOXpovxog xwv ayri pcatv xa Jiagxovxa xoig coig
xx)v xivqaiv 8i x ixtjS' atix fipspelv |xt]8jiote, PorplEiav
yyvEaflai hjpaiEV ejtEiaivtcov alliov xoioxcov v xa) vajrvEiv"
xcoleiv ydp , aix xal xa evujigxovxa lv xolg <0015 ex20. 8 xXiv Jiept S || 22. ovpjtEQilappvEiv TWX,/8iaXa|xPviv V ||
24. E0X.aPr)-ft(jjp.Ev] To-T!Xr|Ofj Oxjajiev S. || 26. 8uotv] 8-ual SVWX.
404a 4. psv om. omnes exceptis E Torst. Bhl. || 5. leg. oxoixsta Xyei
Tfjg oXt)? tpiaeaxg omnes cod. excepto E || 6. a<paiQOi.8] jiOq xal
V
II 13. opav-OEv T || Ex'Eaivtcov E.

Captulo Segundo

>C

OPINIONES DE LOS ANTERIORES FILOSOFOS


SOBRE EL ALMA

Al tratar del alma es necesario a un mismo tiempo in


dicar las dificultades, cuya solucin hemos de buscar; y pa
sando ms adelante,, examinar las opiniones que los anti
guos han formulado sobre la misma, para aceptar lo que
est bien dicho y desechar lo errneo.
El principio de nuestra investigacin consistir en pro
poner lo que se ha credo principalmente pertenecer al
alma por su naturaleza. En dos cosas principalmente pa
rece distinguirse lo animado de lo que no tiene alma: en
el movimiento y en el sentir. Puede decirse que stas son
las dos sentencias que nuestros mayores nos han transmiti
do sobre el alma. Dicen algunos que sobre todo y en pri
mer lugar el alma es lo que mueve; y juzgando que nin
guna cosa puede mover a otra si no se mueve ella misma,
creyeron que el alma perteneca al gnero de cosas que
estn en movimiento. Y por eso Demcrito dice que es una
especie de fuego o calor; porque siendo innumerables las 40 4a
figuras y los tomos, llama fuego y alma a los esfricos,
como lo son los llamados tomos que se encuentran en el
aire, y que ponen de manifiesto los rayos que penetran
por la ventana; ya la variada aglomeracin de estas
partculas llama elementos de toda la naturaleza. De igual
modo piensa Leucipo. Llama alma a los tomos esfricos,
porque tales figuras ms fcilmente lo pervaden todo, y al
estar ellos en movimiento, lo pueden comunicar a lo de
ms. Pensaban, pues, que el alma es aquello que da movi
miento a lo animado. Por eso decan que el lmite de la
vida es la respiracin; pues aunque el ambiente que cir
cunda los cuerpos tiende a expeler los tomos que, por nun41

xpvecdlai , auvavEpyovra T auvyov xai xqyvijov' xai qv


5e etog fiv Svcvtai toto xoiev. eoixe b xai t xap t6v
nu\}ayoQea)v XeypEvov rfjv arrqv eyeiv Sivoiav" Ecpactav
yap TLVE5 aitoav i|n>xqV elvat ta v tcp pi jcrpaTa , o
8 r Tanta xivov. xepl 8e totwv EpqTai,, 8ioti auvEycitSg
20 cpavstai xivopEva , xfiv f| vqvspia xavTeXrg. ex tarr 8e
qpgovtai xai oooi Xyovai rriv i)n)xnv t auto xivov" oxaoi yap oroi xvTEg vxeiXqcpEvai tt|v xvr|criv olxEtotatov
Evai Trj ijruxfi, xai ta pv aXXa xdvra xivEiadai 8i tt)v
> tarqv 8' vqp' eaurfi? , 8i t [xqdEv pav xivoCv o
25 pq xai arr xivEltai. poog 8e xai *Ava|aypag
Eivai XyEi xqv xivocrav, xai ei Tig 'XXog Egqxev a>g T xv
ExCvr|ff vog, o) pqv xavTEXwg y axEp Aqpxpitog. exEvog
pv yap xXig Tjiuxnv ratov xai vov" to yap Xqisg evai t
qpaivpEvov * 8i xaXaig xoiqaai tov "Opqpoy, g
30 "Extwp .xeIt' XXoqppovcov. o) 8rj ypqtai to vej a>g 8i)vpsi
Tivi xeq rqv dXrjdeiav, aXX TaiT XyEi ijruxqv xai. vov.
104 b 'Avaijaypag 8' fjtrov Siaaacpei xeqI avrcv*
xoXXayaD pv
yap t aTtov to xaXwg xai glcog tov vov Xeyei, etqoji
8e totov Elvai rqv TjJuxqv" ev axacu yp V7tgiv amv
rog toig, xai peyaXotg xai pixgolg, xai TipCoig xai au5 potEgoig. o) (pavEiai 8' o yE xat qppvqaiv Xsyopsvog vog
xaaiv potcog xpxeiv tolg (oig, XX ov)8e tolg av&pcxoCg
xaiv. oaoi pv ov exi t xivicr&ai t epij/uxov x(3XEi|)av, otoi t xivquxtoxatov vxXaPov rqv xpuxqv 0001 8'
xi t yivcaxEiv xai t aadvEadai rjv 'vtcdv, outoi 8e X1o youai rqv 3j>uxnv TS dpyg, o pv xXEovg xoiovvreg, tatag, o 8e
is

24. <xp' aorrjsl axrjg E || 27. vog SWXy, om. reliqui |f"28.
vlnixTiv Tavrv xai vov E Bhl. Rod., xavtv i|njxv *ai vov reliqui.
404b 1. xoXXaxcg W, JtoXXaxfj E, xoXXaxo reliqui [| 2. t om. -Vy,
legunt reliqui 11 3. xv vov elvai ravrv rp Hivxp TW, xavrv elvat xv
vov xp Uruxti V 1 1 7. xoiv om. STWX || 9. x ante alattvecrfhn om.
STVWy, legunt reliqui || 8 om. VW || 10. xaxaq delet Dembowski || xoiovxc? xg ox? xavrag SXy, xowvxeg xg px? ot TU, xoiovxeg
xaxag o VW.

42

"

ca estar quietos, comunican movimiento a los vivientes; les


viene un auxilio de afuera con la entrada de otros tomos
semejantes por medio de la respiracin; los cuales impi
den que los tomos que hay dentro del animal sean expe
lidos, al contrarrestar la compresin y fuerza restrictiva del
ambiente : vive el animal mientras esto puede realizarse.
Lo que dicen los Pitagricos parece tener el mismo
sentido; pues algunos decan que el alma eran los tomos
que hay en el aire; otros que era lo que los mova. A es
tos tomos se referan porque siempre se los ve en movi
miento aun cuando haya completa calma en el aire.
Lo mismo vienen a decir los que afirman ser el alma
algo que se mueve a s mismo; pues todos parecen opinar
que el movimiento es lo ms propio del alma, y que mien
tras las dems cosas son movidas por el alma, sta se mue
ve a s misma. Se fundan en que nada vean mover a otras
cosas que no fuese a su vez movido.
Tambin Anaxgoras dice que el alma es un principio
de movimiento; y del mismo modo pensaban cuantos di
jeron que el entendimiento es el que lo mueve todo, aun
que su opinin no coincida enteramente con la de Demcrito. Este cree que el alma y el entendimiento son entera
mente la misma cosa; porque para l es verdadero lo que
aparece como tal, y alaba a Homero por haber cantado
que Hctor yaca en tierra privado de entendimiento. No
habla del entendimiento como de una facultad cuyo ob
jeto es la verdad, sino que identifica el alma con el enten

dimiento. Anaxgoras habla con menos claridad sobre es- 404b


tas cosas: muchas veces dice que la causa de lo bello y de
lo recto es el entendimiento; otras, que lo es el alma; sta
se encuentra en todos los vivientes, en los grandes y pe
queos, en los superiores e inferiores. Pero no parece cierto
que la mente, en cuanto significa sabidura, exista igual
mente en todos los vivientes, ni aun en todos los hombres.
As pues, cuantos tomaron en consideracin que todo
lo animado se mueve, identificaron el alma con lo que ma
yormente tiene la virtud de mover. En cambio los que tu
vieron en cuenta que lo animado conoce y siente lo que
es, identificaron el alma con los ltimos principios de las
cosas, tanto los que admitan varios principios, como los
43

pav , xaxqv , wa;tEp 'E[iJte8oxXjs |iev ex x5v ctxoixecv


jtvxwv , elvai 8e xal exaaxov i|wxnv xoxwv, Ayaiv oxojc;
yait [iv yg yaav .xa>JtaxEv, v8axi 8' vScop,
atdpi 8'atpa 8lav, Azclq jxupl jx q a8q Xov,
axopyfj 8e oxopyr|V, VEixog 8 te vexs'i Xuypcp.

15

tv auxv 8e xpnov xal ID.xwv v tai Tipako rf)v x|tuex tjv axoi/etv jtoiet"* yivcoaxEailai yap x> poq> x
oiOiov , xa 8 Jtpypaxa ex xajv px5v elvai. 0[ioiwg 8
xai ev xolg Jtepi qpiXoaoqpa? Xeyoxvoi? Siwpah], auxo |xv
xo C>ov lij axfjg xfjg xo vg I8eag xal xo Jtpcxou p.fjxoxjg
xal jtXxox'5 xal p&oug, xa 8 SXka jxoioxpjtjc;. exi be
xai aXkiq, vov pev x ev, |jtiaxriT)v 8e xa 8o" (xovayto;
yg eqp' ev" xv 8e xo eitutSou apiftpov 85jav, aavhjaiv 8
xv xo oxeqe'o" ol [iv y dp aQift(xoi xa el8q avx xal al py.ai eXyovxo, elal 8' x xcov crxoiyeicov. xpCvexai be xa Jipdypaxa xa pev vqj, xa b' ?jri<jxf)pr], xa 8 8jp, xa 8' alad-qaei" ei'8r] 8' ol pidpol oxoi xwv Jtpaypxcov. iitel 8 xai
xivqxixv ISxei x t|)uyr| elvai xai yvcopiaxixv oxoo?, eviot
ouvejtl.E;av | d|xqpotv, icoqpr|v(i.evot xqv x(ruyr|Y pidiv
xuvov&' aoxv. 8iacppovxai 8e ttepl xcv pywv, xveg xai jxcai, (lXicrca |xev ol oa)|iaxixag jxoiovxeg xoTg aa)|ixoug,
xoxoig 8' ol ji|avxeg xal ait* (j.cpoiv xag apyag jto<pr|vnevoi. 8iaq)povxai 8e xal jrepl x jtXrjdog" ol (iev yap
(xav ol 8 JtXeoug Xyoxiaiv. nopvcg 8e xotoic; xal rqv
xjJtryrjv jxo8i8aatv" x xe yap xivqxixv xx\v qncriv tv jiqcxoov reedtqpaaiv, ox dXycog. odev e8o xiai Jtp elvai*
Xqv

20

25

30

405 a

12. Excepto E Bh!. apud reliquos oxto || 13. 8' E, omittunt retiqui ||
14. 8ov TUVW Soph. ||16. xal E, om. STUVWy||21. xS 8' lXag
ftotoxpjiov? Them. || 23. <p' ev] yvexai X, om. ST||24. avx om. SX
|| al E Bek. Torst. Rod. Bhl., omittunt reliqui || 28. ante oxtug virgulam ponunt omnes exceptis Soph. Torst. Belger, Rodier || 31. aoopxov? X Philop. Soph. Them. Trend. Bhl. Torst. Rod., atogxou; E
STUVW et Bek.
405a 2. xo jxX-qo-ug STVX || 4. xe om. ST.

44

que admita uno solo, el alma. As Empdocles la identi


fica con todos sus elementos, aunque cada uno es tambin
alma; pues as: "vemos la tierra por medio de la tierra;
el agua por el agua; el ter divino por el ter; como por
el fuego vemos el fuego destructor; el amor por el amor;
y en fin, la discordia por la luctuosa discordia".
Del mismo modo Platn en el Timeo constituye el al
ma por medio de sus elementos pues ensea que los seme
jantes se conocen por lo semejante, y que todas las cosas es
tn formadas por los elementos (principios). Del mismo
modo en sus escritos filosficos ensea que el animal en s
est constituido por la Idea de uno y de la primera longi
tud, y la de anchura y altura; y las dems cosas estn
igualmente constituidas. Proponiendo la cosa de otro mo
do: el conocimiento es la mnada; la ciencia es la diada
(pues se dirige en lnea recta a una cosa) ; el nmero de
la superficie corresponde a la opinin, y el de lo slido a
la sensacin: porque los identifica con las formas o princi
pios, y constan de elementos. Ahora bien, las cosas se apren
den o por la mente o por la ciencia, o por la opinin o
por la sensacin; y estos mismos nmeros son las formas
de las cosas.
Algunos, viendo que el alma tiene la facultad de mo
ver y de conocer, la supusieron compuesta de ambas cosas,
y decan que el alma era un nmero que se mueve a s
mismo.
En cuanto al nmero y naturaleza de los primeros prin
cipios, difieran las opiniones. Mayor es la discrepancia en
tre los que los creen corpreos, y los que juntando estas 405,1
dos sentencias, los creen corpreos a la par que incorp
reos. Tambin discuten si hay un solo principio o si hay
varios; y conforme a estas sentencias explican el alma, su
poniendo con razn que la facultad de mover estaha en
la esencia de los primeros elementos. De donde algunos
se la figuraban como un fuego, porque ste es sutilsimo y

45

10

15

20

25

xal yap toto XejiT0(XEQ6(jtatv te xal paXicrca taiv ctoixsidv


a(|j.aTov, eti 8e xivEira te xai V.lveT Ta akka jtqctoo?.
ArjixxgiTog 8e xal yXacpupaiTQwg e(>T]xsv airoqpaivfXEVo?
8ia T totcov IxaTEQOv" yriv xev yp elvai toit xal vov,
TOVTO 8'Evai TV XQtTtOV Xal SiaiQTOOV a(O(lT00V, XLVT]Tlxv 8e 8i jAix0O(XEQiav xal t aynpa" tjv 8e oxq|j,c(T>v
E-uxivriTTaTOv t aqpaiQOEiSlg XyEi' toiotov 8' Eivai tv te
vov xal t jtq. 'Avalaypa? 8' eoixe psv eteqov XyEtv i|njyr|V te xal vov, gjieq E\'ito(XEV xal jtpTEpov, XQfjTai 8'
apcpolv >g ra qpvoEi, JtAqv dpyqv y tov vov T&ETai xXiorra jtvrajv' pvov yov cpr|crv atv tv ovtoov aitXov elvai
xal piyi] te xal xa&apv. ito88a>ai 8' apipa) tt arij
dpyfi, t te yivaxEiv xal t xiveIv, Xyojv vov xivfjaai t
Jtv. eoixe 8e xal 0aXf]<; e| mv djtop.vT]piovEiJOvai xivtjtixv
ti Tr)v oyqv vJtoXa[?ETv, eurep tov Xflov EcpT) ijnjyr|v EXSIV,
OTl TV o8t)QOV XlVEl. AlOyEVT]? 8' S<TJtQ. xal ET8Q0 TIVE?
asga, totov oitjOeI? .jkxvtjv XEUTopEpatarov Eivai xai apxqv'
xai 8ia toto yivtaxEiv te xal xivelv tr|v iln'xqv, T M-v
tv eoti, xai ex totou xa XoiJt, yivoaxEiv, f| 8e XejtTTatov,
xivt]tixv svat. xal 'HgdxXEiTo? 8e ttjv aoyriv eva rprjai
Tjmxnv, e'it o rrjv vafhjpaaiv, eE, fjg ralla cuvcrrqaiv xal
aaoopaTCTarv te xal pov as" t 8 xivopevov xivoupvqj
yivoaxEadat. v xivrjaEi 8' slvai xa 'vxa xaxelvog jeto xal
ol itoXXo. xapajtXnacog 8e tojto tg xal 'AXxpawv eolxev
7. eti S xai STW, tt S U et E sed erasum (in rasura xal), xai
VX||Tsom. STW et E (sed nunc erasum) || 8. itotpaivpsvoi; E Torst.,
xoqnivixEvoi; reliqui omnes || 9. ipuxiiv] VX*! E || taiit] xaiitv STVX ||
10. elvai x tW TUVWX || 11. pixpoppEiav] XEirtoppEiav ET (sed Xejtto
in rasura; subfuit uxpo) Torst. Rodier, agixpopEpEiav Them., |xixqoX.'e3ttjtQEiav S | 14. te om. "X || xorjati EX, xeij1 reliqui || 16. itvrcov Sy
Them,, jtvrtov reliqui || 17. re om. SVWy || 20. jioXappvEiv TUVWy,
dsioXanPavEtv S, iitoXixpElv reliqui || tt)v XOou X Philop. Simpl. Them. ||
24. XsitTopEQEaTaxov TUVW || 25. qp-rjai Trpv ipuxiv UW || 26. xai yg
atoparTaTov TU || 27. post aupaxcTaTov leg. 6 SX Zeller, 8f| -TU,
Bek. Trend., te EWy Soph. Torst. Bhl., om. V || xai t pov X || t
xivopEyov 6 W, xa 8 xivo-pEva T.

46

el ms incorpreo de los elementos, y no slo se mueve a


s mismo, sino que mueve el primero las otras cosas.
Demcrito se expres con ms ingenio demostrando
el porqu de cada uno de estos hechos. El alma, dice, y la
mente son una misma cosa; y que sta es uno de los pri
meros e indivisibles cuerpos, y que tiene la facultad de
mover gracias a la pequenez y a la configuracin de sus
tomos. De todas las figuras la ms movible es la esfrica;
de tal configuracin es, pues, la mente y el fuego.
Por lo que hace a Anaxgoras, parece que no identifi
ca el alma con el entendimiento, segn hemos advertido
ms arriba; con todo trata de ambos como de una sola na
turaleza, fuera de que coloca el entendimiento como prin
cipal principio de todas las cosas; porque afirma que, en
tre todas las cosas existentes, sola el alma es simple, no
mixta y pura. Sin embargo, ambs actividades, la de mover
y de conocer, las atribuye a un mismo principio, diciendo
que la mente es la que todo lo mueve.
Parece que Tales, segn podemos deducir de la tradi
cin, sostena que el alma es una potencia motora; dice
en efecto, que la piedra imn tiene alma, porque mueve
al hierro.
Digenes junto con algunos otros, opinaban que el al
ma era aire, porque crean que ste era la ms sutil de
todas las cosas, y' el primer principio; de donde procede
que el alma conozca y mueva. Conoce, por ser el primer
principio del que derivan las dems cosas; mueve, por ser
muy sutil.
Herclito asimismo dice que el alma es el primer prin
cipio, por ser una exhalacin aquosa, de la cual deduce l
todo lo dems; es ella lo ms incorpreo que existe y est
en perpetuo movimiento. Tan solo lo que se mueve puede
conocer lo que est en movimiento. Tanto l como la ma
yora pensaba que cuanto existe tiene su ser en el movi
miento.

47

30

4 05 b

io

15

20

vJtoXa|3elv jeq i|wxS' pqol yag at>rf)V Ovatov elvai


8i t eoixvai tot? avTOi?" toto 8' VJtpxeiv atitf] )?
Usa Jtvra auvexw?
el ivoi)[xvT)" xiveT<r&ai y"? xal "
as, OEXqvrv, fjXtov, to? atpag xal tv o-ugavv oXov* tcv 8e
cpoQTixojtQwv xal u8ojq tivI? jcsq>rvavro , xaditEO "IjtJtwV
jrEia{H]vai 8'eoxaaiv ex rrj? yovfj?, ott jcdvrcov yQ. xal
yaQ- Xeyxei tov? al(ta cpaxovca? rr|v Tjjuxnv, ott r| yovr]
ovy aia" Tatqv 8' etvat rriv jtQcrriv i|ruxnv- eteqoi 8' al|xa, xafitee KpiTa?, to atoflvecxfai \|>vx? otxeiotarov
{iJtoXafi(5vovTE?, toto 8'vjtdpxeiv 8i rfiv toy apato? <poiv. Jtvra yap ta aror/ELa xqtct)v eTXtj<pe, jcXt)v tfj? yfj?taijtT|v 8' oeI? rtOJtqpavtai, rtXfiv e' ti? atrrrjv eqtxev Ix
Jtvttov eIvoi tcv otoixelcov fj xdvta. Qovrai 8e xvte?
rf)v i])'ux|v tqiov t? eijieIv , xivqaEi, alaihaEt , tip aco(xdtq)" tOTjttov 8' exaarov vyeTai Jtg? ta? pxd?. 8t xal
o tcp yivcaxEiv qiievoi aurqv r[ crtoixeXov f| ex tcv crroiXetov toiocri , XyovtE? jtagaJtXriaa)? XXr|Xoi? , JiXqv evo?"
cpaal yap ytvcoxEoOat t opoiov tc poico" jtei8t] yap r|
ipoxn tvta yyvaxEt, aimoTaiv - auTqv ex xaacv tcv pXv. oaot |i.v ouv pav uva Xyouoiv aTav xal crrotxeTov ev,
xal tt)v ii>vxnv ev Tr&Eaaiv, oov Jtp q pa- o 8e jtXeou?
XyovtE? ta? pxa? xal Tqv iliuxqv JiXecd xoioaiv. 'Ava-?;ay opa? 8e jovo? utaflq tprjalv svai tv vov, xal xotvv
otiev oOev tgv aXXoov Eysiv. tolo-uto? 8' dv ni? yvcopiEt xal
8ia tv'aTav, out'exeivo? EpqxEv out' ex tcv epqpEvcov aupcpav? lattv. oaot 8' EvavttcaEt? Jtoioaiv ev tat? pxal? , xal
tqv ipuxnv ex tcv evavrcov aimoraiv" o 8e flTEpov twv
32. yp] 5 U 1 1 nvra] axavra STUVX.
405b 1. tovs ora. UVW || 3. eoixv T || 5. tt|v om. ST || jtpcrrjv om.
W || 6. rj gipuxii? Uy Soph. f| 8. v<*p] 8' ov TV Them., oiv Soph. || 9. dbioq)avetai STVWX, dbtoxcpavtai reliqui || 11 Tiyv om. ST || tt)v -t|ruxnv
om. V || 12. vyecrOai UW || 15. YivcaxeaOai xal t o(coiov U, t 5(toiov
yivcaxeaOai STy, xal t poiov yiv... VW, xi (tocp t opoiov X || 16.
f| om. E || 18. jiXeova y, jiXeo UVW || 19. Jtoioaiv] Xyovoiv STUWy ||
21. yvcopoi y, yvcupiet SU, reliqui fut.

48

De modo anlogo parece haber opinado Alcmen sobre


el alma; pues deca que es inmortal por asemejarse a los
inmortales, y que esta semejanza le compete por estar en
continuo movimiento, puesto que todas, las cosas divinas, la
luna, el sol, los astros, y todo el cielo, estn en continuo 405b
movimiento.
Algunos ms rudos, como Hippo, sostenan que el al
ma es agua. Les mova, a lo que parece, la consideracin
de que el huevo de todos los animales es hmedo; porque
refuta a los que dicen que el alma es sangre, alegando que
el huevo no es sangre, con ser el alma primitiva.
Otros, como Critias, defienden que el alma es sangre,
por cuanto la sensacin es una propiedad del alma; y la
sensacin es debida precisamente a la naturaleza de la
sangre.

Por consiguiente los elementos todos tuvieron quien los


considerase como los constitutivos del alma. Slo la tierra
no tuvo defensores, a no -ser los que la hayan considerado
como constituida por todos los elementos, o como algo de
que todo est formado. Puede decirse, pues, que todos de
finen el alma por medio de tres notas caractersticas: mo
vimiento, sensacin e incorporeidad, cada una de las cuales
viene a reducirse a los primeros principios. Por eso aun los
que definen el alma por el conocimiento, la hacen constar
de uno o de un compuesto de elementos, hablando todos
de parecido modo, con una sola excepcin. Lo semejante,
dicen, es conocido por lo semejante; y como quiera que el
alma conoce todas las cosas, la creen constituida de todos
los principios. Los que defienden una sola causa y un solo
elemento, sostienen tambin que el alma es un solo ele
mento, p.e. el fuego o el aire; mientras que los que afir
man que son muchos los principios, admiten la pluralidad
en el alma.
Solo Anaxgoras afirma que el alma es impasible y
que nada tiene de comn con ninguna otra cosa. Siendo
tal su naturaleza, ni l declar ni se deduce con claridad de
sus escritos, cmo y por qu causa conoce la mente.
Los que admiten oposiciones en los principios, pien
san que el alma est compuesta de contrarios; pero los que

49

25

vavTmv, olov {hppv \|)vx>ov rj

ti

roiotov

dXXo, xal

rrjv

poog ev ti tovtcov tifl-aaiv. 8i xal rol? vpaaiv


xoXoudoaiv ol (xev ya.Q xo 8eQ|j.6v Xyovxeg,, oti 8i toto xai tq
fjv (wvpaatai, o. 8e t ijwxev, 8i tt|v avajrvoqv xal rriv
xaTvJruiv xaXeicr&ai a|ruxf]v. ta (iev quv JtapaftsSojiva jteqI
4>vxns, xal 81' ag altag Xyouaiv oirrco, taCt' atv.

T|ruxr)v

30

25. GXKo om. X, fiXXo... ad 26. -covxtov om. E || 27. post xo/.ouOoOaiv
colon ponunt E Torst. Rod. Noetel |[ y<LQ ponu,nt E Torst. Rod. Noetel
|| ante ?.yovreg virgulam ponit Rodier, post Xeyovreg ponunt virgulam
Bek. Trend. Torst. Bhl. j| 28. post i|n>xev virgulam posui cum Rodier.

50

consideran

como

principio a uno solo de los contrarios,

p. e. el calor o el fro, o algn otro semejante, afirman


que el alma es uno de stos. Por eso se inspiran en las eti
mologas : los que defienden que el alma es calor, afirman
que de l se tom la palabra "vivir" (dsein-dsen) ; los que
dicen que es un elemento fro, alegan que decimos "alma",
de las palabras "respiracin y refrigeracin" (psyche-ka-

tapsyxis) .
Tales son las cosas que se han dicho sobre el alma, y
las razones en que se fundan los que as hablan.

51

3.

406

i5

20

'Ejuctxejtcv 8e jrgtov [ev jieq xivjascog' aoug yag ov


jxvov o|)E8g eoti r tt)V otKJav airrjg TOiuTrjv elvai oav
paav o Xeyovteg T|)i'xv]v evui t xivov Eaut rj StivajiEvov
xiveTv , aXX' ev ti twv Sovtcov t {otqxeiv aiirrj xvr|aiv.
oti jev ouv ox avayxalov to xivov xa auto xivecr&ai, izqtEQOv EiQTjtai. 8i%5s 8e xivoujxvoo Jtavrg (f| yap xad' eteqov
f| xa}' auto" xa}' eteqov 8e Xyopev , oaa xiveltai tc ev
xivoufxvcp Evai, oov jrXwrrjQEg" o) yp ftocog xivovtai tco
jiXoco" t [xev yp xa}' auto xivEtai , o 8e tq> ev xivoupivcp Elvai. 8f\Xov 8' Jt tjv poQwv oxEa (ev yp eoti
xivqaig jcoScav . |3d8iaig, arq 8e xa vGpoJtojv. ox ujipxet Se tolg JtXamjQai ttE) iaawg 8e Aeyovou to xivea}ai vv EJiiaxojiofJ.Ev jceq TTjg ipuxng E xa}' atrjv xivEitai xa HEtExei xivr)GE)g. tEaapcov 8e xiyictejv oiawv,
apopas aXXoiooaetog cpKaEiog- a)jracog , i) (xuv totoov xivolt' Sv tj iitaoug ti Jtaag. e 8e xivEitai [t] xat aujxpe[3qxg, qraei Sv jtpxoi xvrjaLg arrr" e 8e toto, xa
tjiog* rcaaai yp a XEX&eiaai xivqaeig ev titco. e 8'
iatv f) oioa rrjg ipuxS T xiveiv Eautrjv, o) xata ouuPePqxg aitfj t xivEiaai rcplEi , ojcjtieq tip Xeuxw t| tip
tpiJttxei' xivEitai yap xa tata, akl xata aupPePrixg' a) yp jipxouaiv, exeivo xivEitai , t awpa. St xa
oix Eati tjiog autiv trig 8e ipuxng eata, e'jteq cpaei xivqaeaig [tetexei. eti 8' e cpGEi xivEtai," xSv pa xivr)-

406a 1. t)v Tpuxiv U || avt UW || 2. xivovv X || 3. ox om. S ||


Jiavrs om. S || yp om. W || 6. olov oliil. W || 7. vttp x. SX || 8. jiv
om. S || 9. pSiau;] fame; U || xa om. W || 10. 8iaa<i; pr. E Philop. Bhl.,
re. omnes 8ix>g || S] ov U Them, in interpr., 8t| Susemihl || 11. jieQiaxoxojiEv V || 13. qpOaewg om. pr. E || 18. t xiverOai arg S U || xmQ|ei codices, wpxei Soph. || 19. t> Tpirtixei TUVW Bek. Trend. Torst.

4.

52

Captulo

Tercero

REPUTACION DE LOS QUE EXPLICAN LA NATURALEZA


DEL ALMA POR EL MOVIMIENTO

Nuestra investigacin debe comenzar por el movimien


to; porque quizs no solo es falso que la esencia del alma
sea cual dicen los que la describen como algo que se mu- 406a
ve o puede moverse; sino que es imposible que el alma

tenga movimiento.
Que no es necesario que lo que produce movimiento
sea tambin movido, lo hemos dicho en otra parte. Siendo
de dos modos el movimiento de una cosa, o por s misma
o por otra cosa que se mueve (decimos que es por causa
de otra cosa, cuando algo es movido por estar en otra cosa
que se mueve, p. e. los navegantes, que no se mueven del
mismo modo que la nave; sta se mueve por s misma,
mas aqullos, por estar en algo que se mueve. Lo cual se ve
claramente en los miembros del cuerpo; la marcha es pro
piamente por el movimiento de los pies, que es el modo
de moverse los hombres; pero este movimiento es el que su
ponemos que no tienen los navegantes) ; siendo, pues, como

decamos, de dos modos el movimiento, tratamos ahora de


averiguar si el alma se muevB--po.r s misma, o si participa
del movimiento de otro'.
Cuatro son las clases de movimiento: traslacin, al
teracin, disminucin y crecimiento. El alma por consi
guiente se mover con uno de estos movimientos, o con
varios de ellos, o con todos. Ahora bien si el movimiento
no es accidental al alma, le compete por su naturaleza, y
dado que todas las clases de movimiento descriptas se efec
tan en algn lugar, el lugar le debe ser connatural al al
ma. Mas si es de la esencia del alma el moverse a s misma,
el movimiento no le es accidental, como lo es a lo blanco o
53

25

30

406 b

ffeiiy xfiv el (la, xal paei. rv autv 81 tqjtov eftei xal


JtEQi f|Qfia5" etg o yap xivelrai (pvcrei, xai fiQspsi Iv totco
cpijcTE l' [xowg 8e xal elg o xivEttai pa, xal fiqegei lv toT(p pa. Jtoiat 8e paioi rfjg \[)uxn? xivrjaEig I'aovrat xal
fQ|xai,. ou8e JtXrtELV PovA.oi.voig pqSiov aitoSovvai. en 8'
eI j.ev cvw xivqaeTai, jrOp ecrai, el 81 xtw, yrj' totwv
yap tcv ca>|xTO)v al xivrjaEig atai. 8'aurg Xyog xai
jteqI tajv petalg. I'ti 8' Irtei qpavetai xivotiaa t ac5(xa,
xaikag evXoyov xivetv tag xivrjoEig 3g xal airriy xivelrai.
el 8e toto, xai vitarpaaiv eIjiev Xr|\}g or r\v to c>[xa xivelrai, TaiJTT]v xal avrij. t 8e awpa xiveltai cpopa"
wote xai Tj ipiyr] ixeraPXXoi Sv xat to oajjxa f| ohr\ f|
xat ppia pehaTapVTi. el 8e tout' EvSeyetai, xal eXoCaav elaivai itXtv EvSyoix' av- totw 8' ejtoit' Sv to vataaai ta TeOvewta twv tpwv. tt)v 8e xar aijxPePrixog
xvr]otv xSv vcp' xQOV xlvoiTO* cbadeT] yp Sv py t wov.
ou 8eI 8e 4> to <p' auTO xivelaSai Iv rrj ocrq, toH' vji'
aXXoxi xivetafrai, nXtiv el (xtj xaTa au[xppr|xg, wokeq oiSe
t xa&' aT SyaSv i) 8i aim, t p.sv 8i alio evai, to
8' Tpou evExev. rf|v 81 tyvyfiv [lXicrca cpar] Tig Sv vnd twv
alafqTwv xivela&ai, EJtep xiveiTai. XX (j,qv xal el xive
ye avrri aoTrjv, xal avrrq xivoit* av, wot' el jtaa xvqaig
exoTaog Ion to xivou[xvou j xiveiTai, xal f| Tjaiyri eotult'
Sv Ix TT]g ovoag arrig, el xr) xfix ou[xPePr|xg aTTjv xivei, XX'
23. e om. pr. E || xal qnaei] xat qnioiv pr. E || 30. t<3v leqo; \ya> xal
EX.oyov xavxaq STWXy, rara? euXoyov EU Soph.
406b. 2 nexapXXot av xar tjiov Bonitz, Hermes, p. av. xar t
acopa cod. omnes || 3. vSxoixo STUW, eI 8 toto, vSxoix'av xal y Bon.,
vSxExai re. || 4. vSxoix'av om. SWXyBon. || 8. pr) om. E Smpl. || 9. 8x'
ax ov conicit Christ || slvat] ax X | 10. svexa TU || cpat] xig av pX.iaxa
ut W, Svxig X || 11. alcrfrr)xixtSv S Aid. || 12. ye om. STVW Alex. Soph. ||
axirr|v STUVWy Soph. || jote] etx' V || si] ejeeI Alex. || 13. f| om.' V || \axaxo y, axaixo av Alex., |axaxai (omisso v) SWX, taxari T 1 1 14.
Ix] avxfjg V, om. TW || x xj? oaag avxfji; xa-ft' axrcriv E (sed xaft'
avixriv expunctum), I. x. oi. SUXy, x. ov. TW, I. x. ov. av. Bhl.

v5atoe |iEia| W || 31.

54

a lo que mide tres codos; tambin esto se mueve, pero ac


cidentalmente, pues en realidad se mueve lo que tiene estas
cualidades, es decir, un cuerpo; por esto no tienen lugar
propio. Pero el alma lo tendr si es que esencialmente par
ticipa del movimiento.
Adems, si por su naturaleza se mueve, tambin po
dr moverse por una opuesta fuerza externa; y si por sta,
tambin por un movimiento natural. Lo mismo se diga de
la quietud: pues hacia donde se mueve por su naturaleza,
all descansa naturalmente; y a donde se mueve por fuer
za, all tiene descanso forzado. Cuales sean los movimien
tos y quietudes forzadas del alma, ni siquiera los que quie
ran inventar podrn fcilmente explicarlo.
Ms an, si el alma se mueve hacia arriba, ser fuego;
si hacia abajo, tierra, pues estos son los movimientos pro:
pios de tales cuerpos. La misma razn vale para otros lu
gares intermedios que pueda ocupar el alma. Siendo ma
nifiesto adems que el alma mueve al cuerpo, es obvio que
lo mover con el mismo movimiento con que ella se mue
ve; y entonces recprocamente se puede decir con verdad
que con el movimiento con que se mueve el cuerpo se
mueve tambin el alma. Pero el cuerpo se mueve por tras- 40 6b
lacin; luego tambin el alma pasar de un lugar a otro
como el cuerpo, movindose toda o alguna de sus partes.
Ahora bien, si esto es posible, tambin lo ser que una
vez salida del cuerpo puede retornar al mismo; de lo cual
deducira que los animales muertos podran resucitar. Pue
de ciertamente el alma ser movida por otro con movimien
to accidental (porque un animal puede ser impelido por
medio de la violencia) ; mas no es necesario que un ser
que se mueve a s mismo sea movido por otro, a no ser ac
cidentalmente; como tampoco se requiere que lo que es
bueno en s y por s, lo sea por otro o en virtud de otro.
Con ms probabilidad podr alguno decir que, si el al
ma es movida, lo es por las cosas sensibles.
Pero si el alma se mueve a s misma, la misma que mue
ve ser movida; de donde se sigue que, siendo todo movi
miento un desplazamiento de lo que se mueve en el sen
tido del movimiento, el alma se separar de su misma esen-

55

15

20

25

30

-407 a

Sotiv f| xvr]ai? Tfj? ovaag ai)xi]? xa&'artv. evioi 8 xal xiveiv <paal trv xpi>xnv
oijia v q> saxv, >? avrf) xiveTxai,
olov Aqpoxgixo?, xagaxXqa)? Xywv dhXtxxco tw xiopco8o8i8aaxXq>* cpqal yg xv Aa8aXov xivoi!]ivr]v xoifjaat
rf]v uXivr]v 'AqpgoSirqv; eyxeavx' ugyugov yutv' dioicos 8e
xal At|(j,xq iro? Xyef xivounva? yg <pr]<n xa? 8iaigxov?
aqpaga? 8ia xo itecpnxvai |XT]8xOT pveiv avvEqJXxEiv
xal xivelv xo ajjxu xv. f|]j.i? 8' EgtoxTjaopEv ei xal f]Qpx]<iLv jroiE xaix xaxa. xaj? 8e xoiqaEi, yaXexv f xal
a8ijvaxov exeiv. oX>? 8' oiiy oBxa) qpavExai xivev f Tjwxn
x <pov, XX 8i xgoaigoE)? xivo? xal vorjaEt?. tov aixv
8e xgxov xal Tpaio? puaioXoyEi xqv tyxixqv xivev x
ajia- xa> yg xiveut&ui amr|v xal x a>[xa xivev 8i x
oupxExXxdai xg? aux. ax)vaxr]xutav yg ex tcov oxoiXeoov xal pEpEgiap.vT]v xaxu to? ugjxovixo? gtdpo?, oxeo?
aiafhrjav x a(xqpvxov gjxova? syfl tal x xv qpgT|Tai
ao[i.(pcvov? epog?, xt]v er&uwgav e? xxXov xaxxapiipev'
xai SieXcov ex to evo? xvxXou? 8tjo 8iaaaxf] <njvr]]i]tvoo?
xXiv xv eva 8ieXev e? Ejxx xxjxXou?, &>g ovaa? xa? xo
ogavo pog? xa? t]? Tgt'XMC xivtjoei?. xgxov ]iev ov o) xaAco? x XyEiv xt|v i(JX)-/r|V piyedo? slvai* rf]v yg xot) xavx? SfjXov oxi xoiadxTiv elvai poXsxai ov xox' eoxiv xaXopiEvo? vo?" o) yg 8i] ov y' f| aavhjxixrj, o)8' oov f| sxih)]ET]xixrj' xoxcov yg f| xvqai? o) xuxloqpoga" .- 8e vo? e?
xai CTDVEyr]? aaxEg xal f] vt]<ji?' t 8e vt]oi? Ta vot]]i.axa" xavta 8e x qpEljrj? ev, w? giO|x?, aXk' ox >? x
pyexlo?- Sixsg o)8' vo? oxai auvEyi]?, XX' t]toi p.gr]? q

17. xcflgco6i8aaxaX.<u TUVWX || 19. 5e om. Wy |) 22. xai] re xai TVy


|| QWTT|a(i)|xEv STUVW || ioejieiv X, ripEnrjoEiv STUVW, t)qht)ctlv etiarm
Soph. || 23. toiIt' ar STUWX, xoxo avx y Soph, et E (sed in rasura ;
subfuit probabiliter xaxa xaoxa), tot xoxe V |J 30. te] te xai TU ||
o(Tovav TUW Soph., pirova? re. et Philop. Them. || 32. x-x.Xou? 8o
E Torst. Rod., 5o x-xXou? re.
407a 5. y' om. Wy || 8. giOn? pr. E U Philop. Simpl. Torst.,

cia, si es que no se mueve accidentalmente, sino por su mis


naturaleza.
Algunos dicen que el alma mueve al cuerpo en que
est con la misma clase de movimiento con que se mueve
ella misma. Entre stos est Demcrito, que usa casi de las
mismas expresiones que Filipo el cmico, el cual narra
que Ddalo comunic movimiento a eu Venus de madera
echndole dentro mercurio. De semejante modo habla De
mcrito, pues dice que los tomos esfricos, que por su na
turaleza nunca permanecen inmviles, arrastran y mueven
todo el cuerpo. En cuanto a nosotros toca, slo pregunta
ramos si a estos tomos se debe tambin la quietud: cmo
pueden producirla, es difcil, y hasta imposible explicarlo.
Cosa cierta es que el alma no mueve de ese modo al ani
mal, sino mediante cierta eleccin y conocimiento.
Del mismo modo Timeo explica fsicamente que el al
ma mueve al cuerpo, pues por el hecho de estar ella mo
vida, mueve tambin al cuerpo por la unin que con l tie
ne. Pues habiendo compuesto el alma de elementos, y di
vidindola en partes armnicas para que tuviera innato sen
tido de la armona y para que el todo se moviera con mo
vimientos armnicos; dobl la lnea recta en forma de crcu
lo; dividindolo luego, de uno hizo dos crculos que se cor
taban en dos puntos, y a uno de ellos lo dividi en otros
siete crculos: de modo que los movimientos del cielo son 40 'a
los del alma.
En primer lugar no est bien decir que el alma es una
magnitud. Porque es manifiesto que quiere que el alma del
universo sea de la misma clase que la llamada mente (nous)
No puede ser como la sensitiva o como la apetitiva, ya que
el movimiento de stas no es circular. Pero la mente es
una y continua como lo es la inteleccin, la cual es como
sus conceptos, y stos tienen una unidad de orden como
la de los nmeros, y no como la de la magnitud. Luego
la mente no es continua de este modo, sino que o es indima

eip? re. || 9. ofi vo? UW.

56

57

ovx

cog peysdog ti aruvEyqg. Jtog


og aSv; Jtoregov otaioftv pogft) twv

yg 8rj xal vorjaei plyeato; pogq) 8'fjtoi xat


peyeilog f) xata 0Tiyprv, el 8ei xal taOto pgiov ebteiv. el
pev ovv xat aTiyprjv, avtai 8' reigoi, 8fXov 5 o8notE
SiEiaiV eI 8e xat pyelog, jroXXxig neigtxig
vot
is oei t axrr. qpatvEta 8e xal ajta| lv8expevov.
el 8' txavv {hyelv ttpovv ttov pogov, t 8ei xvxXco Xivetaflai xal
f\
oXwg pyelog eyeiv; el 8' avayxaov vofjaai rcji 8Xq> xvxXw
Oiyvta, t? eativ fj rolg pogoig K|ig; eti 8e Jta>g voqaei to
pegiatv apege! fj t pegeg pegiatc) ; avayxaov 5e tv
20 vov evai tv xvxXov to-tov" vo pev yg xivqaig
voqaig, xxXou 8 Jiegicpop' el ovv f) vrjaig xegupogct, xal vovg fiv eTt]
xvxXog, o
roiarq jtegupoga vr)aig. ael 8e 8fi t voqaei; 8ei yag, eTlxeq a&iog f| jiEgiqpog" ttov pev yag itgaxtixv vorjaEcov eatt negara (naai yg itgou ygiv), al 8e
25 decogritixai rotg Xyoig potog govtai. Xyog 8e ncg giaug fj ax8i|i?" f| pev ouv nSeijig xal are' gyjg xal
e'xoua nwg rXog tv auXXoyicipv f[ t aupngaapa" el Se
pq jtegatovvtat, XX ox vaxpnroua ye jtXiv en* agyqv,
ngoaXapPvovaai 8' del paov xal dxgov evdrjnogoijaiv t\ bk
o

10. neyeOog <v xjov rtv xoqv Sylb. Bek. || 11... v nxepov
xaOXov fi xtpov xciv fxoQwv Trend, et vetus translatio, <v xtp 0I4) q
t(poiv xdiv n-optov xaiv axo Steinhart, <v ; jixeqov xipov (lopp pr.
E Bhl, iv ; jixeqov xaO' oXov diyiov rj xcpov x>v pogcav Torst. post
Simpl. Soph., <v xtpovv tg5v popicov re. cod. Philop. Bek, cv ; xcpov
popco Susemihl, cv ; jixeqov xah' oXov ij xcpov xcv popcov xcov axixo
Rodier || popcov 8' communiter cod., popcp 8' Susemihl, Rodier || 16. xal
ora. SVW || 19. pEQEt i] Ey Philop. Bhl. Torst. Rodier, pepet xal
reliqui || 22. post voTjaei punctum interrogandi ponunt Simpl. Torst.
Bhl. Rod., colon vero Soph. Bek. Trend. || 23. y&Q xoit]xix<0v xal jtpaxxtxcov SUWX || 25. rj Qiapog Uy || 26. T) pv orv JiSeiig
E, at piv
ov uto8E|Eig y, at 8' JioSelEig STUVWX Bek. Trend. Wallace || 27.
xovoa E Bhl Rod., xouai reliqui omnes || 29. xQoaavaXapPvouaai E
(sed va expunctum), jtQoaxaxaXappvovoai y, jxQoaXapPvovaai re. |1
xal om. V.

58

no es continua como la magnitud. Y a la verdad,


si es una magnitud, cmo podr entender? Acaso con cual
quiera de sus partes? Si es as, 'la tal parte ser una mag
nitud, o un punto, si es que a ste se le puede llamar parte.
Si por un punto, es claro que la mente nunca llegar al tr
mino, por ser infinitos los puntos. Si por medio de una ex
tensin, muchas veces, o infinitas veces, pensar lo mismo.
Pero es evidente que podemos un sola vez entender una
cosa. Si basta que el alma toque al objeto con cualquiera
de sus partes, qu necesidad hay de que se mueva en crcu
lo, o de que tenga extensin? Y si para entendr es nece
sario tocar el objeto con todo el crculo, qu sentido tiene
el contacto con sus partes? Adems, cmo conocer lo di
visible por medio de lo indivisible, o lo indivisible por me

visible, o

dio de lo divisible?
Necesariamente el tal crculo debe ser la mente. En
verdad, el movimiento de la mente es la inteleccin, y el
del crculo, el movimiento circular; si pues la inteleccin
es un movimiento circular, tambin la mente ser el crcu
lo cuyo movimiento circular es la intelecccin. Y qu cosa
pensar siempre?, puesto que siempre deber pensar al
go, ya que el movimiento circular es eterno. Los conoci
mientos prcticos son siempre limitados, puesto que tien
den a otro objeto; y los especulativos estn limitados por
el razonamiento mismo. Porque todo razonamiento es una
definicin o una demostracin; la demostracin parte de
un principio y tiene en algn modo como trmino la- con
clusin o el silogismo; y si no llega al trmino, no por eso
retrocede al principio, sino que asumiendo un nuevo me
dio o un nuevo trmino, prosigue su camino siempre en va

59

JtEQicpop jtXiv it' apxf)v vaxpjtrEi. o 8' piapo -nvteg JiejtEQaavoi. 'ti e f) a-Or] JtEpKpop jrqXXxiq, 8et']ctei JtoXXxi? voeiv r aOt. eti 8' fj voqais eoixev fipEixrjaei
nvl xai jtioraEi pXXov 1) xivr(7i' rv aOrv 8 rpitov
xai ovXXoyiopg. XX pqv o08e [xaxagiov ye r pf) g407 b 8iov aXXa (3iaiov. e 8' ariv -f] x-rjai? a-urfjq
pi) oOaa, na
ga qpaiv Sv xivolro. ejujiovov 8 xai r pptx&ai rqj aco
pan pq 8-uvpEvov diroXnHvai, xai Jipoari cpEuxrv, eYjeeq PXuov ta va ]x] pera cjparoq Evai, xaOjtEp sYa5 -9e te A.EyEtrdai xai jioXXiq cuv8oxeT. 'SqXos 8 xai ro
xxXq cpQEaOaL rv oOpavv f| aira' oOte yp rfjs 7]njyfj? fj
oOaa aira ro- xtjxXco rppEaOai, XX xar aupPEPqxog
orto xivEirai, oO'te r a(Opa airiov, all' f| xpuyi] pXXov
EXEiVp. aXXa pqv o08' or fJXnov XyErai' xaroi y' X(?fv
o 8i roOro rv Oeov xxXo) jtoieiv tppEaSai ri]v tpuxnv, or
PXtiov arfi r xivElafaL roO pvEiv, xivEiadai 8' orai? f]
aXXajg. ejte 8' eotv q roiaOrr] oxijiig eteqcov Xyojv oxeiorspa, rarr]v pv cpapv r vv. exeTvo 8e roitov cruppavEi xai rorcp ra Xyq xai rol? jiXeotoii; rv jtEpi ijru15 XHS' auvjcrovai yp xai ridaoiv eL; apa rqv i|ruxqv, odv JcpoCTLOpaavrE; 8i rv' arav xai rcajg 'yovroc; to aco
paros. xatoi 8|eiev v tout* avayxalov Evai" 8i yp rqv
xoivamav ro pv jcoieT r 8 noyei xai r pv xivEirai r
Se xivei, rorov 8' oO&v jtpyEi ngg 'XXr]Xa rol? rvyovaiv.
20 o 8 pvov EniXEiporai XyEiv jeoTv ti q i|>uxn
5tQl S ro
8e;opvod acoparos oudv 'ti Jtpoa8iopo-uaiv, coartEp evSex30

En cambio el movimiento circular, de nuevo vuelve


al principio. En cuanto a las definiciones, todas tienen
lmites definidos.
Adems, si muchas veces se presenta el movimiento
circular, el entendimiento deber pensar muchas veces en
la misma cosa. La inteleccin empero ms se asemeja a la
quietud y a la detencin, que al movimiento: dgase otro
tanto del silogismo.
Por otra parte, lo que no es fcil sino violento, no pue
de ser grato; y si el movimiento del alma no procede de 407b
su esencia, sera contra su naturaleza. Cosa molesta es tam
bin para el alma el estar unida al cuerpo y no poder des
ligarse del mismo; ms aun, como suele decirse y muchos
lo sostienen, tal estado debe evitarse si realmente es me
jor para el entendimiento no estar con el cuerpo.
Tampoco se ve claramente la causa por qu el cielo
ha de moverse con movimiento circular; porque ni la esen
cia del alma es la causa de ste (pues tal movimiento le
es accidental), ni menos el cuerpo, ya que el alma ms
bien causa el movimiento del cuerpo. Ni aun se prueba que
sea mejor para el alma el moverse de tal modo; y con to
do si Dios hizo que el alma se moviera circularmente,
tena que ser por resultar mejor para ella el moverse que
el estar quieta, y mejor el moverse de este que de otro mo
do. Con todo, como esta cuestin pertenece a otros trata
dos, la omitiremos aqu.
Un contrasentido propio de esta sentencia y de otras
sobre el alma, consiste en que juntan el alma con un cuer
po y en l lo colocan sin explicar por qu causa sucede
esto, y en qu condiciones ha de encontrarse el cuerpo.
Sin embargo sera necesario explicarlo, porque esta comu
nidad de alma y cuerpo hace que el uno opere y el otro
padezca, que el uno sea movido y el otro mueva; relacio
nes mutuas que no rigen en cualesquiera otras cosas/ Estos
en cambio slo se preocupan de describir la naturaleza del
alma, y nada dicen del cuerpo que la ha de recibir, como
si fuera cosa admitida que, en conformidad con los mitos

recta.

30. o 6' 5q. coni. Chris. || Jtvxa? coni. Essen, Susemihl || 31. en. 8' el
el -an) Aid. Sylb. 11 32. Tauro X, en be xai y Aid. Sylb.
407b 1. 0 ovala Torst., ooa xai naga X || 2. av xivoto E Simpl.,
xivolr' iv reliqui || 4. elvai xai xaOjceq S || 5. 8oxe W || xai om. W || 9.
xevo T || o pXnov 8' 6xi S || y'om. E Torst. || 10. rv -frsv 8iro-Dxo Aid.
Sylb. || JtoieTv xxXcp SVWy Torst. || 13. xa vv T Aid. Sylb. || 14. xav Jtegi
cod. omries, ro; Jtepi E Soph. || 16. JtQoSiooovxeg Them. || 17. 8|ete y av
S || 8ui xt)v yQ Sylb. || 18. xoiei n x STVWX 1 1 20. Xyeiv pvov mxeipoai Wy || 21. 8eapvou S.
y,

eti

60

61

25

(icvov xctt Toig rTuayoQixoix; pdoug ttiv tuxoxiactv i|ivxnv e


t tuxv evSvEaOai acopa" SoxeT yg exaatov 5iov eyeiv el805 ajpa xai poQtprv. jiaQaxXrjaiov 8e Xyowiv wajtEQ ev ti?
cpar] tt]v txtovixt)v 15 aiXoi)? v8ijcr&uf 8ei yg triv pv
texvtjv x(?*0ai T0S Qyvoig , tr|v 8e xlnjxqv tw acopan.

de los Pitagricos, cualquiera alma pudiera sumergirse en


cualquier cuerpo; siendo cosa eyidente que cada cuerpo
tiene especie y forma propias. Hablan como el que dijera
que el arte fabril se encarna en las flautas. Cada arte, cier
tamente, debe usar de sus instrumentos, y cada alma de su
cuerpo.

23. v&ecrdai om. S || 24. att>|ia xai popcprjv E Bhl., oipa Om.
xi TVW Them.

reliqui || 8] 8t) SX, 8Vj

62

63

4.

3o

408 a

Kai 'XXr] 8e ti; 8|a jtaaSSotai jieq TlTxns 11l>


Oavq pev jtoiXo; oii8pi; |ttov xaiv Xeyoj.vjv , Xyov; 8'
&OTIEQ Evflva; 8e8a)xma xai toi; ev xoivw yivo|ivoi; Xyoi;. ap(xovuv yQ tiva avrqv Xyovai" xal yap xqv gpovuv xpaiv xal crvEaiv vavrcov elvai, xal t ct dip.a atiyxeladai e| evuvtiov. xaroi yE f| pcv ppova Xyo; t; ari
tv piydvTtv f| avv&Eai;, rqv 8e ijnjxqv ov8eteqov olv t'
Eivai TOVTOOV. ETl 8 T XIVEIV O'X EOT IV QjlOVLU;,
TpD'/i] 80
jccxvte; btovpovai tovxo paXiad' cb; eIjieTv. appei 8e pXXov xal}' vyiEa; XyEiv dp(xovav, xal oXto; twv awpaxixcv apETwv , t] xar i|ivxns. pavEpcotaTOV 8' zX ti; itoSiSvai jripa-&Eri tu 7t9q xal Ta 'pya xfj; Tlruyrj; apjiova Tiv yuXenv yup ecpapjxEiv. eti 8' eI XyopEv r]v
ppiovav el; 8vo jtopXJtovTE;, xvpiajtata [lev twv |iEyE\}d>v ev toi; Eyovcu xvqaiv xal flaiv
xr|v ctvOeolv avxcov, ejxel8v outo) avvappotoaiv wgte pr|8v avyyevE; jtapa8xea{lai ,
evtev&ev 8e xal tv tcv ii(iiy|xvcov Xyov, ovSeteqj; (xev ovv

28. ixoXXol; om. Them. || xal ov8(iia; TW pr. y Soph. | qxxcov


TVWXy |] Xyot; 8'toojiep V, Xyov 8 xal jaix(> Sus., Xyov 5'mjtep xai
coni. Bergk., Xyov 8'iajtee Torst. || Xyov; Philop. Soph., aXoyo; Essen
|| 29. v x5 xoivtji S || Xeyopvoi; Xyoi; W Aid. Philop., Xeyopvoi; S ||
30. aTr|v Tive; VWy Aid. Sylb. |] gpova; S || 31. vavxov S || 32. ye om.
E Soph. || 33. t xai ovvOeai; TWy.
408a 1. jtovpovoiv airavxe; xoxo STVWy, xavxe; dir. x. X, ixvte;
reliqui || 2. yea; X Aid. Camot. || 3. (pavEpcoxxiv E, <pavpoixepov SVy
Aid. Sylb. || 6'av q el W || 5. eti] ixel Vy || Xyopev STVX pr. E, XyoipEv
reliqui || 7. daiv xai xtjv a. X || 8. ovvyEvoOai E, prjSv pr) ovyyEVE;
coni. Sheinhart, pr)8v {pxe ovyyeV; pqxE pr)] ovyyev; coni. Sus. || 9.
post Xyov punctum ponit Bek., virgulam Trend. Bhl. Rodier, colon
Torst. || ovv om. y.

64

Captulo Cuabto

EL ALMA NO ES UNA ARMONIA; NI ALGO QUE SE


MUEVE A SI MISMO; NI ES UN NUMERO

Otra opinin hay sobre el alma que a muchos parece

no menos probable que las citadas, la cual ha presentado


sus razones en pro y en contra, aun en disputas pblicas.

Dicen que el alma es una determinada armona; porque la


armona es una mezcla y sntesis de contrarios, y el cuerpo
est precisamente compuesto de contrarios. Sin embargo
la armona es una cierta proporcin de los mixtos, o un
compuesto; pero el alma no es ninguna de estas dos cosas.
Sin contar que la armona no posee la virtud de moverse;
y en cambio parece que todos convienen en atribuir pri
mariamente esta facultad al alma. Ms acertado es llamar 408a
armona a la salud y en general a las cualidades del cuer
po, que no al alma. Ms claro an se vera si alguien tra
tara de explicar las acciones y pasiones del alma por medio
de cierta armona: a la verdad que sera difcil conciliar
estas cosas. Si hablando de armona tenemos en cuenta sus
dos significados; el primero y principal, que se refiere a
las magnitudes dotadas de movimiento y lugar, que de tal
manera se adapten mutuamente que nada admitan entre
s que sea de su misma naturaleza; y el significado deri
vado de este primero, que indica la proporcin en los mix
tos, en ninguno de estos sentidos puede llamarse lgicamen-

65

euXoyov, f| 8e ovdsatg xwv to acpaTog pEQwv Xav eveljte yap at auvdaeug twv [xequiv
xal jtoXXaXwg" tvog oxiv f| jtajg inoXaPetv tov vouv ypf|
cruv9eaiv Eivat,
f| xal to aaOrpixv f| oqexuxov; potog 8 arojtov xal
to tov
Xyov Tfjg (xEwg eivui tjv -ijmxnv' ou yap tv
artv ex61
is Xoyov t pjig tcov
aToixecov xa&' fjv aap; xai xaF fjv aTov.
<jU[A|lrCTTai ov JtoXXg te tyvyag exeiv xal xaTa jcv
to
awpu, e'ijxeq jcvra jxev ex t5v otoixeojv
(xiy[Xvcov, 8e
Tfjg pEcog Xyog opova xal xjaixnaJtartqaEis 8''v Tig
tot y8 xat tap' Ep,jtE8oxXovg' exuotov yap
auTcv Xyco
20 Tiv (pqaiv Eivui" jtteqov
ov Xyog earlv q xpaix1! iraXXov I'teqv ti ovaa yyvETai Tolg (lpeaiv ; eti 8s
jtteqov )
tpiXa Tf)g Tuxoaqg aaa (njeoog q Tfjg xaTa tv
Xyov; xal
ujtt] jrTEpov Xyog IcttIv i; jtapa tov Xyov
eteqv ti;
Ta-Ta (iv ov e'xei ToiaTag jropag. et 8'
eorlv eteqov q
25 xliuxn
Tfjg ntleoog , t 8q jiote a
\ia tw oapxl elvai vaipsiTai xal tc Tolg aXXotg popotg tox
<oi>; irpg 8 Tovcoig
Ei'jtEQ |xr exaaTOv tv popcov tjruxqv e'xei, e
pq eotiv f| qwXl Xyog rqg pijECog, t aftv o q)&EpTai
Tfjg TjnrxqS
djtoXeutoijarig; oti pv ov oiiP ppovav ov pEvaiT-qv i|n>30 XHV OUTE XxXcp JtEQKpQEa&ai, 8qXoV
EX TCOV Epr||TSV(OV. xa
Ta aup(3|3qxg 8e xivelaOai,
xaftcmep e'jto|j.v, e'ot xal xivEiv eautqv, oov xivelaai [xev ev a)
eot, toto 8e xiveiaftai
VTio Tfjg xjiuxns" aXXcog
8'oiix ov te xivEiar&ai xaTa tjtov
utaqv. EvXoycTEQOv 8' aJtopqasiEv av Tig jteq
avrqg g xilo

xacrrog. jtoXXu

10. EXoyov* o 8 Aid. || 11. al om. TV Aid. Sylb. ||


pEpn-J jtoXXojv
E (in rasura) || 12. XCH tv vov STVWy Aid. || 13. xal
ante x aiofl. om.
W Soph. Philop. Them. Sylb. ]| 6(ioo?] opcog coni.
Essen || xal tv Xyov
VX Bon., xal x tv Xyov Soph. Bhl. Torst.
Rodier||19. utiv v
Xycp Wy Soph. || 20. om. V Aid. Sylb. || 21. yvexo
T || hqeoiv pr. E
W Torst. Rodier, (iXeoiv STUV, Beit. Trend, et re.
E, [itxtEiai X Phi
lop. Soph. || 22. ruxoarii;] Hiox1!? S || tv om.
W || 26. post. vaiQEiTai
legit apa W || x to? T Philop. Simpl. Aid.
Camot. Basil. || 27. negationem ante xaoxov delet Chaignet || 28. o] <T>
coni. Barco || 29. obtoX'
xoori? TVXy Philop. Soph. Them. Aid. Sylb. || 31.
xaOdutEu etrtopEv
xivetoOai V || Eon om. W.

armona al alma. La definicin del alma como composi


refutar; pues
cin de las partes del cuerpo, es muy fcil de
y se
mltiple
es
cuerpo
del
partes
las
de
la composicin
es
corporales
partes
efecta de diversas maneras: de qu
la
o
sensitiva,
facultad
la
o
composicin el entedimiento,
ab
igualmente
Es
verifica?
se
modo
apetitiva? o de qu
de la
surdo pensar que el alma consiste en la proporcin de los
la
proporcin
mezcla, puesto que no es la misma
seguira
elementos en la carne y en el hueso. De donde se
todo
por
repartidas
almas
muchas
tendra
que el cuerpo
cu
mixtos
elementos
de
l, ya que las partes se componen
alma.
el
armona,
la
ya diversa proporcin es
Esta misma pregunta se le puede hacer a Empdocles,
por una
para quien cada parte corporal est constituida
esta
pro
con
alma
el
determinada proporcin: se confunde
las
a
sobreaadida
realidad
una
bien
porcin, o es ms
o slo
composicin,
cualquiera
de
causa
amor
el
partes? Es
Y este
de aquella que se hace con la debida proporcin?
mis
la
a
sobreaadido
algo
es
o
armona,
mismo amor, es la
Por
teora.
esta
presenta
que
dificultades
las
ma? Tales son
de
la
proporcin
de
otra parte, si el alma e3 algo diverso
juntamente
desaparece
qu
los elementos corporales, por
de la carne,
con esta proporcin de los elementos tanto
si el alma
Adems,
animal?
del
partes
otras
las
como de
ni
compuesto,
un
de
no es la proporcin de los elementos
lo
es
qu
alma,
su
propia
tiene
cada uno de los elementos
alma?
el
separarse
al
miembro
cada
que perece en
Por consiguiente, de lo dicho resulta que el alma ni
Con todo
es armona, ni se mueve con movimiento circular.
de
hemos
segn
accidentalmente,
el alma puede moverse
el
cuanto
en
misma
s
a
moverse
puede
aun
clarado ; y
el
por
movido
an
cuerpo en que est puede ser movido, y
localmoverse
alma
el
puede
modo
alma. De ningn otro

te

mente.

66

67

*08b

10

15

vovuvrie, el? ta TOiavta axofftipa?. rpaiv yap ttiv t|ivXnv Xvrtslaai yapEiv, Oaggev <po|3Ela$ai, eti 5 gytea&a te xa aacvscriai xa 8ivoEiodai" rauta 8e jtvxa xivrjaEi? Eivai 8oxoaiv. 6&ev oit|{et] ti? fiv aurijv xivEia&ai.
T 8'oix EOTIV vayxalov. e'i yag xal oti pdXiaxa r XvjteTaffai ] yatQEiv f| 8iavoEia0ai xivrjaEi? eiot xa Exaatov xivEiadai totcov, t 8e xtvEiafla lativ xmo tfj? ajjuxq?, olov t
pyEafui T] (poPeaSa i r Tqv xap8av a)8 xivEia&ai, to
8e 8tavoa\}ai f] to toto Taco? r eteqv ti, (tovtcov 8e aupi(3avEi xa pev xax qpogv tivwv xivovpvwv, tc 8e xax'
XXooJCTiv, jtoiu 8e xa jraj?, eteq? taxi Ayo?)' xo 8r) Xyeiv gy ideadai xqv tpuxrjv opoiov x&v e ti? lyoi xqv ipuXxiv iqpavEiv ij oxoSo(xeiv. IXtiov yg taco? p.i| XyEiv rqv
Tlruxqv eXeeiv f) [xav&vEiv SiavoEaai, U xv avflgcaJtOV Tfl Xl'l'Xn" TOTO 8e HT) )? EV EXEVT] xf? xivqaEco? oicn-j?,
XA.' ote (xev p-/g i exevti?, ote 8' are' exevt)?, ooy r) [rey
aYaOrjai? ano xtov8, t) 8' vpvqai?. an' exevti? Eni xa? ev
ala{)r|TT](3oi? xivijaEi? ] piov?. 8e vo? eoixev yyvEaOai
oficia ti? oaa, xa o) qpfregEadai. ptXiaxa yg e<p8eqet' av
in rrj? ev xcg yrjga piaug)a(o?, vv 8'iaw? OJtEg ejt
tv aaOrirqgcov aup(3vi' e'i yg X(3oi Jtga(3TT}? 0[j.pa xoiov8, (3Xnoi fiv SanE'g xa veo?, jote t yfga? o
tw xfjv t[ii)Xt|v ti nnov&vai, XX' ev q>, xaditeg iv p-

xo?

20

408 b 3 te om. V 1| 7. post xivEioai addit xcqeiv W || post xiveIcrOai addit fj /ageiv q SiavoEtaai y || 8. toj Tfyv x.] t t)v x. V Bon.
Rodier, xiveXoOai rj oISev, t V || 9. f| t toto Bon. Bhl. Rodier, fj t>
toto Torst., -i toiotov caeteri || loco? t)J | tatos SV, n ou? S W,
aa>s TX || 11. Jtotai E || Bon. parenthesim incipit a verbo nota, Rodier a

(versu 9) || t Sfj ST Bon. (ab hisce verbis secutus Philop.


Bon. apodosim incipit ab: eI yg 5) || 12. Xyn T, Xyri y, Xyot reliqui. || 13.
Y"o] Spa coni. Sus. || 15. to-tco E|| 8 (xt|] 8'ox corr. y || oorj? om. pr.
E || 16. pxei? TVWX Philop. Aid. Sylb. || 8'wg <bi' W || jiev post i om.
E (inserit rec. E) || 17. tcovS] t6v8e X || 19. oaa om. pr. E (sed inseruit
auctor antiquus) || 20. wv 8' woneg STVWXy Aid. Sylb., vv 8e jieq
Them || 21. Xpoi] Xap-j) y || 22. xa om. X || 23. JtEnovfrvai ti ttjv ipvxriv
VW Philop., tt|v ip. jtEnov&vai S Them., ip. nEnovOvai ti Aid. Sylb.

Ms slidas dificultades acerca del movimiento del al


ma pueden provenir de los hechos siguientes. Solemos de- 408b
cir que el alma se entristece, goza, confa, teme, se aira,
siente y raciocina: todo lo cual parece indicar movimiento;
de donde podra deducirse que el alma se mueve. La cul
no es una deduccin necesaria. Aun en el supuesto de que
el dolor o la alegra o el razonamiento sean movimientos,
y de que cada uno de stos consista en un movimiento,
y causado precisamente por el alma (que la ira y el temor
sean un determinado movimiento del corazn, y el racio
cinio tal o cual movimiento del mismo, o cualquiera otro
movimiento, los cuales se verifican cuando el animal se
mueve localmente o cuando sufre alguna alteracin el de
clarar la naturaleza de estos movimientos y cmo se reali
zan pertenece a otro tratado ) ; aun en tal supuesto, el
decir que el alma se aira, sera como si dijramos que el
alma teje o edifica. Sin duda que mejor que decir que el
alma compadece o aprende o raciocina, sera decir que
esto lo hace el hombre por medio del alma. Y esto no
porque el movimiento est en la misma alma, sino porque
algunas veces en ella termina, y otros de la misma proce
de. As la sensacin proviene de tales o cuales objetos; y
el recuerdo parte del alma, y termina en los movimientos
o vestigios que quedan en los rganos sensorios.
En cuanto al entendimiento, parece que se origina co
mo una sustancia especial, y que no es corruptible. Si pu
diera corromperse, sera por el embotamiento de la vejez.
Pero lo que entonces acontece no parece diferir de lo que
sucede con los rganos sensorios: si el anciano estuviera
en posesin de los ojos adecuados, vera lo mismo que un
joven. De donde se sigue que la vejez no proviene de alguna

ToxjTov

68

69

Sq xal to Oewqeiv papaivetai


aXKov uvg eow (p&eiQopvou, auT 8e aitag eauv. to 8e 8iavoEiadai xal cpdeiv r\ piiasiv ovix ecttiv exevou rcdh], all tou81 tot) e'xovTog IxsTvo, fi exeIvo e'xei. 810 xal tovtou cpiteiQO(jivau OTE PIV(X0V\JEI oute cpiki- ox> yg xEvox) qv. aXX TOX)
xoivo, o aJi0X.coX.EV 8e vaOg ocog ftEiTEQv ti xal ajradg
eauv. OTI [XEV ov ovy> olv TE xtvla-&ai rqv "vTJxnv, CjpaVEQOV
x totjtcdV eI 8' oXcog (iq xlveItoi, 8qX.ov obg oi)8' icp* eauTqg.
jtoXx) 8e tcov Elpqpvcov aXoycoraiov to Xyeiv apiftpv eivcxi
xpxiyjiv xivovd' eau.Tv. ujtqxei. yg axiTOig S-vata
tt)v
jtgoxa (xev Ta ex toxj xivEicfrai oi)(i[a[vovra, i8ia 8' ex to
XyELV atkqv apiftpv. jig y0 XQ*\ vofjaai [xovd8a xivov(xvriv, xal m Tvog, xal Jtwg, d(Xof) xal a8idqpOQOV ot>oav; eI yg eoti xivquxq xal xivqrr), StaqppEiv 8ei. eti 8'
ejte gpaai xivq-fteiaav y0H'llinv hjceSov jioieTv , aTiypqv Se
yQa(x(xrv , xal a tcov povScov xivqaEig Y?a4A-XiaL eaovTai "
pilpg Tqg
f) yg otiy(xt( (xovdg eotl Oaiv eyovaa'
x|)X)xg q5q jtoxj eotl xal daiv Eysi. eti 8' apiHgou (xev av
acpXri Tig apiftpov f( (xovdSa, XEJtETai aXXog dpiOjxg"
Ta 8e cpxiTa xal tcov carv jtoXXa SiaipagEva grj xal So
xeI rf(v avcqv qjir/qv e%eiv t<o e8ei. 8|eie 8' Sv ov&ev SiacpQEiv (xovd8ctg XyEiv q acogtia (xixp' xal yg ex tcov
At((xoxqtod aqpaipcov Eav yevovrai oriY(xa, (xvov Se (lvq
t jtoav, EOTat ti ev arcai to (xev xivov to 8e xivotjjxevov,
wojteq iv to oxrvExei ' ai) yg 8ia t (XEy&Ei SiacpQEiv q
Oaig xal vaoig. xal

25

30

400 a

lo

to voeiv

24. xal ante to voeTv om. Them. || 25. XX.'o S Therri. || aco] e|co coni.
Steinhart, v <I> coni. Bon. || 26. xal] q T || 27. q] o V || 28. xevo Them.
|| 30. ov om. S || 31. aTjs X || 32. Xoyd)Te<5ov T || 34. xecorovO X Them. ||
I5ia E Simpl. Soph., ISql reliqui.
409a l.aTv S || 3. si] i) T, iX Soph., f| pv Soph. || xivqtixq xal
xivEtrai X, xivriTTi xal xivrjTixr) W |) 6. novg OTiypTi T, oiyixti povg
caeteri || 8. <pXri te ti? S || 10. arriv om. E || xeiv atmxqv STUVy Them.
|| 8|ei X || &v] v ov .T || ovOevJ powg (xqSv VW || 11. Xytov y ||
opixg ST Them. Aid. Sylb. || 12. otpaiocv TX et re. E, acpaiccov SUV
WXy et, ut vidtur, pr. E||yvriTav ariypri y H'pivsi V || 13. post xivopevov delevit virgulam Torst || 14. owexeT] peyeOsi TWy Aid. Sylb. Soph.

70

afeccin del alma, sino del sujeto en el cual est, como se


los casos de ebriedad o enfermedad. La inteleccin y
la contemplacin decaen por corromperse algn otro rga
no interno; el entendimiento en s mismo es impasible. El
raciocinar, el amar, el odiar, no son afecciones suyas, sino
del sujeto que tiene el tal entendimiento y en cuanto lo tie
ne. Por eso cuando decae el sujeto, no hay memoria ni amor,
por ser estas actividades no del entendimiento, sino del sujeto
que pereci; el entendimiento es, sin duda algo de ms
divino e impasible.
De lo dicho se deduce evidentemente que el alma no
puede moverse; y si no puede ser movida, claro est que
no puede moverse a a s misma.
De todas las opiniones expuestas, la ms irracional es
la que afirma que el alma es un nmero que se mueve a
s mismo. Tiene contra s todos los inconvenientes que se
derivan del suponer que el alma es algo que se mueve, y
otras especiales quq provienen de decir que es un nmero. 4090
Cmo puede concebirse una unidad que se mueva? De
dnde le provendr el movimiento y cmo, ya que no tie
ne partes ni distincin interna? Porque si es movida y la
que mueve, ha de tener algunas diferencias internas.
Adems, ya que dicen que una lnea que se mueve engen
dra una superficie, y el punto una lnea; tambin los movi
mientos de las unidades sern lneas, ya que el punto es una
unidad que tiene lugar. El nmero, por consiguiente, que
constituye el alma, est en alguna parte y ocupa lugar.
Adems, si de un nmero se quita otro nmero o la
unidad, queda un nmero diverso; en cambio las plantas
y muchos animales, seccionados, viven y parece que con
servan la misma especie de alma.
Lo mismo da hablar de unidades o de corpsculos pe
queos; porque si los tomos esfricos de Demcrito se
convirtieran en puntos, siempre que permaneciese la canti
dad, habra algo que mueve y algo que es movido, como su
cede en el continuo; pues esto acontece no porque difieve en

71

is

20

25

30

<t[aixqtt|Ti ovppavei to Xsydlv, XX' oti itoav. 5i vayxatov Eva ti t xivfjaov Tag povSag. el 8' ev t> cco t
xivov r| ipuyq, xal ev til pip), ojote ou to xivov xai TO
xivojevov f| ipuyn, aXXu t xivovv pvov. evSexstoi Se 8i"i
ixig pov8a TaTjTrjv elvai; SeI yg vkqxeiv Tiv utrtfj
SiuqpOQv jtpg Tag aXXug. OTiypjg 8e povuSixqg Tg av Eiq
8iaq>op jtXtiv Saig; [xev ojjv eoiv eteqixi at ev Tip aiputi
povSsg xa! a! otiypu , ev Tip aiTip EaovTai ai povcfiEg '
xuOei yug ycpav oTiyp.fjg. xaTOi t xjXei ev to uiix
evui , eI 8o , xa! axEpoog ; v yg TJiog SiaQETog ,
xai artd. eI 8' a! ev t aipuTi tJTiypa! apipg TVg
J1 i Tujv ev t) aipati aTiypwv apidpg f|
ilwxn, 8i t oii jTavTU Tjiuxiiv E/oiJai tu aujpuTa ; aTiypui
yg ev ajtaai 8oxo0oiv evui xa! gjxeiqoi. eti 8e juag ov te
XajpEaOai Tiig auypg xa! itoXiJEadui twv irajpaxiov, e
y p.T] 8iaigotvrai al ypuppu! Eg ouypg ;

ran en magnitud o pequenez los tomos, sino porque tienen


un "cuanto". Por tanto si el alma es el motor en el animal,
tambin lo es en el nmero; de donde, el alma no ser mo
tor y lo movido, sino solamente lo que mueve. Y cmo
puede esta unidad dar origen al movimiento? Pues en algo

debe diferir de las dems unidades; pero cmo puede di


ferir una unidad de las otras sino por su posicin? Si pues
estas unidades anmicas difieren de los puntos corpreos,
ambas unidades estarn en el mismo lugar; puede la unidad
ocupar el lugar de un punto. Pero, si en el mismo lugar
puede haber dos unidades, por qu no podr haber infi
nitas? Si ocupan un lugar indivisible, deben Eer indivisi
bles. Si en cambio los puntos corpreos coinciden con aque
llos cuyo nmero constituye el alma, por qu no todos los
cuerpos tienen alma? Porque todos los cuerpos constan de
puntos, y por cierto en nmero infinito.
Finalmente, cmo podrn aislarse de los cuerpos y
separarse los puntos, dado que las lneas no pueden dividir
se en puntos?

15. |.ixqxt)xi E. Bek. Trend. Bhl. Rodier Torst. cquxpoxriTi reliqui |


crujipavei] xoxo <xi>|Pcivei Wy Aid. Sylb. || 16. xivqaav TWy Aid. Sylb.,
xivfjaov re. || 17. xq post xa! om. SUWXy || 18. 8 om. SVWXy || 19. jiug
Them. Trend. Bhl. Torst. Rodier, Jtiog (enclit.) Bek. || post eivai colon
ponit Bek. || a-xj| axr|v TX, axf)g S | 22. xai ai] xa! SUVWy,
T,
re. E Aid. Sylb || 23. xioX-oei VW Them. Philop. Aid. Camot. Trend.,
xioXvei reliqui || 24. yo] 6' coni. Susemihl. || xxog] XQixog y || 25. a! om.
S || axiypa eoiv al y || 6 oi&nqg] pitlpg X || 26. ij om. V || 6 x>v E
Philop. Simpl. Soph. Them. Bhl., x xcv reliqui. 28. xal fijtEioqi Eivai
W || 29. oxiypg] Hiux"? STUTrend. || 30. ye om. E || elg xag axiyucig TW.

72

73

5.

400 b

io

15

2up.|3avEi S, xactEg s'JtofiEv rrj [xev tait Xiyz.iv


to? a<I>|i ti XeitrofiEg? aiirrfv tiDeioi, tt\ ', coaTteg Ar|fixgiro? xivEicr&a qptfaiv n tt]? tyuyfi?, Siov to ctojiov.
eTjceq yg ecttiv i] ajnixr) v Jtavxl tcp alaavo(ivq> crtfiaTi,
vayxalov ev tcd atw So eIvol aofiata , eI awfi ti f|
*Juxn ' T04S S' gi&fiv Xsyouaiv , ev xrj fiia OTiyfirj itoXXa? axiyfi?, ij Jtv aujfia i|njxrfv EyEiv, e'i fii) Siaqpgcov
tl? gifi? EyyvEtai xal XXo? ti? twv -ujtapxouaojv ev
ro? acfiaai axiyfiajv. ou[i|3avEi te xivEiadm to cpov Sit
to gifrfio, xad.-tEg xal Arffioxgixov aura s'qpafiEv xiveiV
t yg Siaqpgsi aqpaga? XyEiv fuxg? f| fiovSa? fiEyXa? , f) oXto? fiovSa? cpEgofiva? ; ficpotgaj? yg vay
xalov xivEiv t a>ov reo xivEia&ai rauta?. ral? Stj oufiirXEaaiv el? t auto xvrfaiv xal gi&fiv Tata te cru|x(3avEr
xal noXX tfxEga raiaaba" ou yg fivov giapv H>uyij?
Svaxov toiotov lvai, XX xal aufifteprpi?. SfjXov 8' e
ti? 8JCiyigr)(jiEv ex too Xyou rarau t Jt&q xal x Egya
xfj? ifjoxfi? jtoSiSvai, qIov Xoyiafio?, alohjciEi?, f|8ov?,
XiJta? , o aa 'XXa toia-Ota * waitEg yg EiitofiEV jrgxEgov ,
ouS fiavxEVEai gSiov e; atcv. xgi6v S TgJtoov JtagaSeSofisvajv xaft'ou? govri tqv afnjyriv , ol fiv x xivtjti31. Non recte nic signatur initium capitis novi || aupflaT] U ! S xal
xa' E || 5] 8i| coni. Susemihl || xfj] jvij W || Tatv T |[ 32. ti om. T (W

ponit in margine).
409b 11. xaijTa? E. Soph. Bek. Bhl. Torst. Rodier, avt? STUVWX
Trend. || 12. xej ys X, om. U || 13. toiaOta om. U || 14. xoioxov Svaxov
X. || 15. jtiyeLyt'iaoi T || 18. (lavxeEaftai STUVWy Aid. Sylb., lavxeaaaOai EX Them. Soph. || 19. JtagaSESojivojv] SeSopvtov y.

74

Captulo

Quinto

EL ALMA NO ESTA COMPUESTO DE ELEMENTOS; NO TODAS


LAS COSAS TIENEN ALMA. UNIDAD DEL ALMA

Sucede, pues, como hemos dicho, que stos en parte


dicen lo mismo que los que hacen del alma un cuerpo sutil;
y en parte al sostener con Demcrito que el movimiento
procede del alma, caen en un particular contrasentido. 409b
Porque estando el alma en todo el cuerpo sensible, habr
necesariamente dos cuerpos en un mismo lugar, si es que
el alma es un cuerpo. Y los que sostienen que el alma es un
nmero, deben admitir que hay muchos puntos en un mis
mo punto, o que todo cuerpo tiene alma, a no ser que el alma
se agregue como un nmero distinto y enteramente diferente
de los puntos que hay en el cuerpo. Sigese tambin que el
animal es movido por el nmero del mismo modo que Dem
crito hace que se mueva, segn hemos visto. Porque, qu
ms da hablar de pequeas esferas o de grandes unidades,
o simplemente de unidades que se agitan? De cualquier
modo hay que admitir que 'al moverse ellas, mueven al
animal. A estos y otros muchos absurdos estn expuestos
los que defienden a la par el nmero y el movimiento; pues
to que no slo es imposible que tales cosas constituyan la
definicin del alma, pero ni siquiera explican sus propie
dades. Esto se ve de modo evidente, si se trata de explicar
por ellos las pasiones y operaciones del alma, por ejem
plo los raciocinios, las sensaciones, los placeres, los dolores,
etc.; ni siquiera se puede conjeturar lo que son, segn indica
mos ms arriba.

75

20

Kotatov btecpivavTO x xiveiv catiro , o 8e aa>[xa x XtjXTopEQeaxaxov i) to aacupuxwTuxov xiv cXXmv (tutci 8e
Tvct? (Lxopac; te xa u.tevuvti'xjelc; /_ i, 8ieXqX)u|J.EV
oxe86v) , XEJtExai 8' Jiiaxe\JiaaOai
XyExui to ex tv
axoiEcoy axixrjv Eivai. yooai tev yp, IV ula9vr|Ta te
tv ovTiv xai Exaaxov yvoiori, vayxalov 8 axjpPuiveiv
xoXX xa Svaxa t> A.ycp. xflEvxai yap yvtopEiv xa>
po(p to opoiov, wajtEQ av e xqv ij>uyr|v tu jtQypuxu
TivxEg. oux eoti 8e (xva xuCxa, jeoXXu 8e xal etequ,
[laXXov 8'tau>s cjieiou tv apc&pov xa ex tovtwv.
a>v
(iv ouv taxiv Exacjxov xoxoov, eaxa> yiv(axiv xfjv a|nr/T)v xal
alafl-vEadai" XX x avoXov xvi yvcopiEi f| aaihaexai,
oov x {hoc; q avOpumog ?] aupi; i) oaxov; powg 8 xa
xioD v otXXo twv auvOxwV 00 yap jtojoovv eyovxa xa axor/Eia
totojv exaoxov, XX Xycp xivi xa oxivOrtEi, xudcjiEp <pr]al
xai 'E(j.xe8ox).fj5 x axoxv

25

30

<10 a

| 8 yOc'ov .Ti]oog tvatvnxyQvou; x0(voi<nv


t> 6o t)v >xx> jiEywv E v)'|<m8og aiY?.ri5,
taaaoa 8' 'Hcpaaxoio' xa 6' axa Xevx" e.yEvovxo.

oti8ev
Xyoi

oijv

'rpsXog EVElvai xa axoi/Ea ev xf] ij'uyfi. el (j.t) xai o


xai f| avOEaig * yvwpiEi yap Exaaxov xo

Evaovxat

20. to] t V || verba o |iv


ayeSov (23) in parenthesi scribit Rodier ; nos posuimus in parenthesi verba xaxa (22) ad oyebv (23) ||
21. t ?.fxxo(i(joxaTov] xi X. V I1 daiuaxov Xy || 22. te om. VW Philop. I xtl xi vjtevavxMoei Wy || 23. x] xd E || 24. V om. pr. E ||
a.oi)r|Tai TW, corr. E Aid. Sylb. || xe om. VX || 25. yvcoogfw T || 28.
noX 8 xai 'xEQa om. V || 29. post d(>iO|iv ponit virgulam Bek. ||
30. totcv om. X. || otv post totcdv W || fox1 om. S || 31. xvi i'|] ov...
o8'WX || yv<i>(Hrtai V.
410a I. IxkXo xioOv E Bek. Rodier, xioGv uXko STUVWXy Sylb.
Soph. Trend. || 2. toxcov] xcoy pr. E || 3. xai om. X || 5. xd) 8o] xtv 8o
STUX et pr. E Them. Philop. Soph. Bhl., xd 8o V et re. E Bek.
Trend., xd? 8o W Alex. || (xoiptov UVWy re. E Philop., i-ieqeiv STX
et pr. E Alex. Them. Soph. || 6. Xevxd yvovxo ETVWy Aid. Sylb. Ro
dier, Xe-x* yvovro SUX Alex. Them. Soph. Bek. Trend. || 7. svai]
EvEivai pr. E || ot om. V.

76

Siendo, pues, tres las maneras como se ha definido el


alma: unos dijeron que es lo que tiene ms virtud de mo
ver, ya que se mueve a s misma; otros, que es el cuerpo
ms sutil o ms incorpreo de todos (ya hemos expuesto las
dificultades y contradicciones que estfis teoras encierran) ;
no nos resta sino examinar con qu derecho se dice que el
alma est compuesta de los elementos.
Los que esto defienden, dicen que slo as puede el
alma percibir las cosas existentes y conocer cada una de
ellas; pero esta teora choca necesariamente con muchas im
posibilidades. Suponen que lo semejante se conoce por lo
semejante y por eso identifican al alma con todas las cosas
que puede conocer. Pero no slo existen estos elementos de
que supnese compuesta el alma; en realidad adems de
los mismos elementos, hay otras muchas y aun infinitas co
sas compuestas de los mismos. Supongamos, pues, que el
alma conoce cada uno de los elementos de que estn com
puestas estas cosas; pero cmo percibir o conocer el to
do, p. e. Dios, o el hombre, o la carne, o el hueso, o cual
quier otro compuesto? Porque cada una de estas cosas no
consta de los elementos dispuestos de cualquier manera, si- 410a
no con cierta proporcin y sntesis, como del hueso dice
Empdocles: "La amable Tierra obtuvo en sus inmensos
hornos, de sus ocho partes dos de lmpida Agua, y cuatro
de Vulcano: as nacieron los blancos huesos".
De nada, por consiguiente, sirve que en el alma exis
tan los elementos si falta la proporcin y sntesis debida.

77

410 b

is

20

uatd. vEipa tp/ec, onlevq ulaftveaflui 8oxeT, coot' ovbe t<ov


(xo(ov. xaroi JtQooijxEv. en 8' xati} tv aQyjov ayvoia
tiXev q oijvEaig turpEi' yvcaerai ]xev yap ev exaatov,
TtoXXa 8' ayvojaei* jtvtu yup xaXXu' ai)p(luivi 8' ,:iEjtjte8oxXeI yE xai dcpgovEcrtatov eivui tov fltov' (ovo? yap xiov
atoi-XEiov ev o) yvcopisT, to veTxo?, t 8e dvx]Ta rccvTa' ex
3T(ivT0)v y uq ExucTOv. oXwg 8e 8i tv' uItuv or/ airavra
Tj'O/ilV E/El ra OVTU, EJtElfti) JTCCV I] atOl/EOV ?\ ex aroL/Etoo
Evo? i] jcXeiovojv \\ jtcxvTwv; avuyxaiov yp eotiv ev ti yivioxeiv i] tiv i'| jtovtu. jtoQaElE 5' av tig xal t jtot'
eitt to EvoJioioijv uvr' vXt) yup eoixe T( yE aroi/Eia" xuQiiTrxTOv ydp xEivo T) auv/ov o t jtot' eotv" t| Se tI'vyf; Eivix ti xpELTTO v xu gyov aSvutov" Suvutcteqov 8'
ETi tot3 vo' EiXoyov ydp tcOtov eivui jrpoyEVEaTUTOv xal xpiov
xut qnaiv, tu 8e otoi/ei tpuai jiqcotu tcv ovtcov elvat.
jtvTEs 8 xu ol 8id to yvwQEiv xa aiaOdvEodai Ta ovta
ti]v a])ir/|v ex tI) v otoi/euiv XyovTEg aurqv, xa ol to xivi|Tix(TaTOv, oi JiEp 3tai]g Xyovai t]iux<;. ote yap t
(xlalavfXEvu jtvTU xivqux" cpaveTai ydp elva Tiva pvipu tu) v <>iov xutu tjtoV xaTOi 8oxel ye Turqv pvqv
410b 1. ci'] uionep V || 2. jrooofixev tu vfOpu xu t? TQy/ix; yErip
vxa tu)v jiodv aioDveobcxi. eti W || eti] e U || 3. xrXov SUVWXy
Aid. Sylb. Sopli., nXeov caeteri || aoxel WX || xoti] TWX Soph. ||
4. Jtvtu yn zuXX( om. pr. E || 5. ye om. y || cpQovaxEQov y || 6. ev
om. T || yvioo'Cfi E Bhl. Torst. Rodier, yvwpiEl caeteri || 7. 5 STUVW
n ntoi/lov reliqui Aid. Sylb., te caeteri || 8. av om. pr. E || ttoi toi/eov E Bhl. Tors., x otoi/eiov xa axoi/ecov j W, ex xtv otol/ecov
xu ntoi/Ediv X, || 9. ii x n\. TVW || ev ti] ev SUX, ij ev W || 11. yeom.
STWX |1 12. ydp] S pr. E Torst. || 13. xpetaaov EWX || 14. svXoycxEeov
TW, EXoyo'iTUTov SVy Aid. Sylb. || yp] yp apa X, ye S || elvai xoxov
STVy, toto evuc X || jipoyevaxEQOv X, irpoayevtatutov TUV | xvguxatov T || 15. rpaai] xuux V 16. x alaOvEaOai xa yvtopeiv y || xrjv T|n)/riv
Ta ovtu STU, t xax x|v xju/.i'iv V || 18. jtar]i; STUVWXy, nor)? E
Them. Philop. Rodier || ore] oS coni. Steinhart || 19, yap] ye S || pvipa]
ppiu S || 20. ye Soxet X || pvr]v xaxr)v y, Trend, coni. pvq, Susemihl
con. pvx|v |i6vr), Essen coni. xaxr| jivfl xr)v Jtpcxriv || 21. Hni/r] xai x U.

80

de los animales que estn formadas nicamente de tierra,


como los huesos, los nervios, los pelos, no parece que sien
tan cosa alguna, y por lo mismo, tampoco lo semejante: y

410b

sin embargo, as debera suceder segn la teora de Emp-

docles.
Y cada elemento ms tendr de ignorancia que de co
nocimiento; porque conocer una sola cosa, e ignorar
otras muchas, es decir, todas las dems. Ciertamente de Empdocles se deduce que Dios es el ms ignorante de todos,
pues es el nico que no conoce un elemento: el Odio, sien
do as que las cosas perecederas conocen todos los elementos
por estar compuestas de todos.
Por ltimo, por qu no tienen alma todos los seres,
ya que todo ser o es un elemento, o est compuesto de uno,
o de ms de uno, o de todos? Cada uno debera conocer un
elemento, o algunos, o todos.
Podra tambin preguntarse, qu es lo que lleva a la
unin a los elementos?, porque stos se parecen a la mate
ria; y el principio que los unifica es el supremo, cualquie
ra que sea. Pero nada hay superior al alma ni que la domi
ne; y aun con ms razn se ha de decir esto mismo del en
tendimiento, que es justamente tenido por el primero y su
perior. Estos en cambio dan la primaca entre todos los
seres a los elementos.
Por lo dems, tanto los que dicen que el alma est com
puesta de elementos, porque conoce y siente las cosas, como
los que afirman que es algo que posee la mxima virtud de
mover, no toman en cuenta todas las especies de alma. Por
una parte, no todos los que sienten pueden originar movi
miento; pues parece que hay animales que estn fijos en un
mismo lugar, y con todo este movimiento local parece el

81

25

30
411 a

10

TWV XlVl08WV Xivelv T| T|)DXTJ TO WOV. 0|X01W5 8e Xat 0001


tv vov xai x ataTiTixv ex twv axoixewv jtoiociv cpavexai
yag ta te qnir f\v 06 pete/ovta poga? 008* alahoew?,
xai twv q>wv jcoXX Sivoiav ovx eyeiv. el 8 ti? xa! xaxa
3iagaxwgraeie xai f>eT[ tv vov (xqo? ti t% ipoxng, jioco?
8 xai to a'icr&T|Tixv, ov8'Sv ovxw Xyoiev xa&Xou jteg
jtaris T|n>yijs oi)8e jtegi oXqg oSepias. toto 8e jtxov&e
xai v T0I5 'OgcpixoT? 'jteai xaXoug.vois Xyo?" qprjoi yag
oji
tt)v alnr/qv ex too 0X00 eloivai avaJtvevrwv, cpegonvqv
xcov vi.tv. oox ov xe 8tj foi? (puToig tocto av[i|3aveiv ouS
tcov cwv evoie, euteg [xt] jtvxa dvajtveocaiv" tocto 8e Xtwv
Xt|{e TO05 ocTwg {ijteiXricpTa?" e' Te 8et xqv ipcxqv
djtvxwv
txavv yag ftregov
otoixhwv Jtoielv, ocdv 8ei
pego? rrjg vavxiwaews acT xe xgveiv xai x vtixe|xevov.
xai yag tw ecffei xai acT xai x xapitcXov yivwoxopev*
xqitt[5 yag |x<poTv xavwv, (t 8 xajjurcXov 00O' acTO
ovxe to Eldeos). xai v xw oXw 8 xive? aiixriv pepl/da
cpaaiv, odev lows xai aXrjs w7! Jtavra jiXtqt] dewv elvai.
tocto 8''xei Tivag axogia?- 8t xva yag a'ixav v pv xw
gi f| xw Ttogi ovaa T| ajic/r) 00 iroiel wov, ev 8 tolg [xixxot?, xai xaxa PeXxwv v toctois elvai Soxocaa; jtiynoeie yg av ti? xai 8i xv' trav r| v xw gi ijiox! ys

23. tpopae] cp&OQs S|| 24. ei w II 25. XTjq] xoxr)? coni. Essen ||
26. ov8'&v] ovx &v y || otcd] ouTOL Them. || xadXov om. TUV Torst. ||
27. ov8e(xta?] ov6e xi? ETUVW Bek. Trend., o>8e jteq (ug SX Simpl.
Soph. || 28. xaXovpvou; jieoi TVWy Sylb. Them., xaXovpvox; om. S
Xeyopvou; Philop. || 30. 8 TWX, corr. E Soph., 8t) SUVy et pr. E |
T0X5 qpvTot? om. U.
411a 1. euteg [xr|] pti8r) y || 8] 8r\ E || 2. et 8 X Trend., eIjieq SV
W Aid. Sylb., elxee S T, re. E, ei te (exe) U Bek. Torst., ei xe S pr.
E || 8el] 8ti S II 4. xai avx xgveiv y || 5. xai post avr om. X || 8. aco?
om. V Philop. Them. Soph, in par. || 9. xva pv y uq Vy, corr. E Aid.
Sylb. || p.v om. STVy Aid. || 10. i] v x STUfA'd- II xaxa] xoi X || pXxiov E
|| verba: xirirriceie usque ad Oavarcxoa (11) in parenth. Tors. Susemihl
|| 12. yo] 8' WX Soph., y' pr. E (yay STUV et re. E) || xi? 8i y.

82

nico que el alma produce en el animal. Por otra parte, lo


mismo puede objetarse a los que construyen el entendimien
to y la facultad sensitiva con los elementos; porque es cosa
clara que las plantas viven sin que estn dotadas de trasla
cin y de sensacin, lo mismo que muchos animales estn
destituidos de entendimiento. Aun concediendo todo esto
y dejando asentado que el entendimiento, lo mismo que la
facultad sensitiva, es una parte el alma; ni aun entonces
tomara en cuenta todas las especies de alma, y ni aun to
das las partes de ninguna alma.
Esta dificultad vale tambin contra la sentencia expre
sada en los llamados versos Orficos: dicen stos que el alma
penetra desde el universo por medio de la respiracin, como
que es llevada por los vientos. Tampoco esto puede darse 411a
en las plantas ni en toda clase de animales, porque no todos
ellos respiran. Esto no lo tuvieron en cuenta los autores
de esta sentencia.
Si hay que considerar al alma como compuesta de ele
mentos, no es necesario fingir que todos ellos la forman;
porque un solo elemento de entre los contrarios, basta para
que pueda conocer a ste y a su contrario. Por medio de
la lnea recta podemos juzgar de sta y de la curva (por me
dio de la regla podemos apreciarlas) ; mas la curva, ni de
s misma ni de la recta puede ser norma.
Hay quienes sostienen que el alma est difundida por
todo el universo; de donde acaso proviene la opinin de
Tales, de que todo est lleno de dioses. Tal opinin tiene
varias dificultades. Por qu el alma que est en el aire o
en el fuego no da origen al animal, y lo produce sin em
bargo cuando est en los mixtos, siendo as que es mayor
su excelencia en aqullos que en stos? Sin contar que
1

83

15

20

25

30

411 b

v tot? 0)015 (Mrov eat! xal Oavaxcdxpa. avppavEi 5'


|xcpoxspa>5 axojtov xai jtapocXoyov ' xal yg to XEyeiv
<oov to jiuq f tv dpa tcv jiaaoyaiTCQJV lat, xal t
Evoar|5 xonov. vjcoAu|3eiv 5* oxaaiv
(ir) Xyeiv q>u
etvai tt)v ijnr/iiv ev tovtoi?, oxi to oXov toI? (0.091015 (oosiSg
toot' vayxalov 0x0X5 Ayeiv xal tt]v oo/riv (iOEi8fj T0I5
((.09015 Eivai, eI too ajtoXappaVEoSai. ti too jteqiexovto? ev
T0X5 00015 8(j.o()oxa xa cpa yvExai. et 8' (xev r|Q Siaajtc(TEVO5 (ioei8t5, f 8e oj)uxri vopqiopeqr, x pv ti axm]5
JtaQEi 8f(Xov oxL, x 8'ox VJtQEi. vayxalov oov aorjv
5] opoiopepfj evui f| [xi] evojx00xiv ev xcv (xoqlo to JtavX05. cpavEQv oov Ix xoov eIqt]|xv)v 005 ooxe x yivoaxEiv futpxl -qi opoxfj Si x ex xov axoixeoov elvai, ooxe x xivelcr&ai a.XT|v xaX>5 008' Aqdws XyExai. ejie 8 x yiv>oxEiv xf5 i|joxf5 Icrxl xal x alaSvecr&c te xal x 8oeiv, xi 8e x jti)o(XELV xal PoAecr&ai xal 0X005 al qei5,
yvExai Se xal r] xax xjeov xvr]ai5 X0I5 <015 oji xfj5
i]joxSi Tl 8' aorjai5 te xal x(xr] xal qp{Koi5, jcteqov oXt]
xrj x|)oxfi xoxcov xaaxov jrpx61) oial jicrr] voopv te xal
alaSavpieda xal xivooixtSa xal xv XXoov exaaxov jioio|xev te
xal JtaxojiEV, fj (X09015 xQOt5 Ixega; xal x fv 8] jixeqov v
13. 8 xal pcpoxQcos y || 15. JtaoaX.YWv SUX A.ld., n.aoajloao tlno)v
Soph, et Philop., ut videtur |l x om. TUW || 17. sTvai om. SUX || xi'iv
i|-oX>iv etvat TVWy Them. Aid. Sylb. || oxi] ehe TVy || Xov v X0T5 E ||
19. Etvat om. pr. E || el] ev S, el v UX || no/aupveiv STUWy, xo"/.a|ipvEtrbat Philop. Soph. Them. || jiEpiyovxog Qoq v V, jteqxovxos y ||
20. x om. STUVWy Aid. Sylb. || 8tao.xw(iEvov poet? U || 23. f ante
op. om. E || 25. xv om. W || ooxe Se x V || 26. 08' dXriOoig om. pr. E ||
netT) UWy, corr. E ||- 27. xi]? om. TWy Aid. Sylb. || x ante ocl'Qetv
om. ST UW Soph. || 28. 8 xai x SUWX || pouXeeaOai TUVWXy et
corr. E Them. Soph. Aid. Sylb. || at om. TX Aid. Sylb. J| oqeis T I 29.
11 om. E 11x1)5 om. TVy Aid. Sylb. || 30. avnau; STUVWXy corr. E Aid.
Sylb., attr) pr. E Soph. Trend. Bhl. Rodier.
411b 2. alaOav|XE\ta xai xtvovpeOa xai EVW Soph. Simpl. Camot.,
atff&avopeOa xai xtvovpev X, xai xivovpEOa om. reliqui || 3. 5i|] 8e V ||
ev xtvt] ivi y.

84

podra preguntarse por qu el alma que est en el aire se


tiene por ms excelente y ms inmortal que la de los ani
males. Por dos partes aparece el contrasentido y el absurdo:
por una parte, el dar el nombre de animal al fuego o al
aire, es de lo ms absurdo; y por otra, el no llamar anima
les a los que tienen alma, es un contrasentido.
Estos piensan, segn parece, que todas las cosas tienen
alma, por creer que el todo es homogneo con sus partes.
De donde necesariamente deducan que el alma del univer
so es homognea con la de los animales, (que son partes
suyas), ya que stos son animados porque absorben algo
del universo que los rodea. Pero si el aire disperso es ho
mogneo, y el alma es heterognea, es evidente que alguna
parte del alma se encontrar en el aire, y otra parte no.
De todo lo dicho claramente se infiere que ni el cono
cer le corresponde al alma por estar compuesta de elemen
tos, ni es exacto ni verdadero el afirmar que el alma se

mueve.

Puesto que el conocimiento, la sensacin, la opinin, la


apeticin y la volicin, y en general los deseos son ope
raciones del alma, y siendo tambin el movimiento local en
los animales, y el crecimiento, la madurez y la corrupcin,
productos del alma; cabe preguntar si cada una de estas
cosas es producida por toda el alma, de modo que pense
mos y sintamos y nos movamos y oremos y padezcamos con
toda el alma, o si cada una de estas actividades correspon
den a diferentes partes del alma. Lo mismo acerca de la
vida; reside en alguna otra causa diferente?

85

mb

xal v jdfioaiv q naaiv, fjxal aXXo ti


sativ
8q uveg fiQiarf|v aiirqv, xal aM.w piv
3 ait10v; Xyovcu
voeiv Xho 8e EJtifrupEiv. t ovv 8q jiote auvyei
ttiv ilwyTjv,
Ei pEgiarq jtcpvxEv; o) yug 8r) t ye owpa" Soxet yg totivavTov pXXov t ipuyq T awpa ouveyEiv' eijEXd-OTjaqg yov
8ijivTai xal oqjTETai. eI ovv xegv ti puv
airqv jtoie,
io exeivo
paliar' Sv Eq tyv}P* Setjoei 8e JtXiv xxeivo
qTElV JtTEQOV EV T] JtoXupEgg. El [AEV yag v, 8i t ovx
Evwg xal f| i{nr/j| ev; eI 8e pegiarv, jtXiv Xyog t,r\TTjaEl T T (TUVXOV EXEIVO, xal O UTO) 5| JTQOEIOIV EJtl TO
aJiEipov. JtoQ-qoEiE 8' 'v ug xal jteqI twv pogwv avrrjg,
is tv* e'xei Svvapiv
exaaxov ev tw awpau. el. yag
oXq
qivxil jrav t awpa ovvfxei, jrgoarxi xal twv pogwv
EXaaTOV 0TJVXEIV TI TOV CJWpaTOg. TOVTO 8' EOIXEV aSuvTq)
xoiov yg pgiov q Jtwg vovg ovvei,
-/aXExiv xal jtXaui. (pavETaL 8e xal Ta <pvTa
8iaigovpva fv xal twv
20 wwv l'via twv evtjojv , wg Tqv
ari]v 'xovTa i}mxqv tw
ei'8ei, el xal jiq gilpw" xTegov yg twv pogwv atffhpjiv
EXEi xal xivEiTai xaTa tjtov ejc Tiva xQvov. el 8 prj
SiuteXouoiv, ovOev gtojtov 'gyava yg ovx e'xodoiv wote aweiv Tqv <pvaiv * XX' ot>8ev qrtov ev exaTgw twv pogwv
25 ujtuvt' EvujrgxEi Ta pgia Tqg qioxii xctl poEiSlg
elalv
nvi tovtwv

4. axlv q vl q E (sed vl q expunctum) || v om. SX || q xal xaiv


TUWXy, q xal v xaiv SV Soph. Aid. Sylb. || 5. 8q] 8 STUV Aid.
Sylb. || at)v tlvai xal TV Sylb. || uUo EW Aid. Soph. *Torst. Bhl.
Rodier || 6. fiXXo EW Aid. Soph. Torst. Bhl. Rodier || 7. ye ante t TV
Aid. Sylb., om. SUWXy || pXXov xovavxov W || 8. yov] oiv X Sylb.,
yiq 8q y || 9. 8iouivei xe xal aqxExai y || arqv om. W || 10. xelvo 8 (lXujt' T || q i|n)xq TVWy Aid. Sylb. || xal
om. Ey Sylb. || 12. xal xqv iuXqv ev SUWX, Ev xal xqv yoyqv Evai V, xal xqv ijruxqv
slvai Ty
Aid. Sylb. || 15. xaaxov Svapiv SV || fit] q W || oXq q Hox W Aid. Sylb.,
q om. V || 17. Svaxov Philop. || 18. mrveyEi EV, <tuv|ei y Philop. Soph.
Them. Trend. Rodier || 19. x <pvx x 8. W || 20. ilwxqv om. V || 21. pq
xal E || yg] yov SVX Soph. Bek. Trend., ovv UW || 23. x xoxov
y
|| 25. voiroxriv y || jioeiSeig etalv HqXaig STUVX, 6poei8q. eUjiv
akXqXou; W et nunc E Soph. Dembowski, Bek. Trend.

86

Algunos afirman que el alma est dividida, de modo


que una parte de ella entiende y otra apetece. Pero si su na
turaleza consta de partes, qu es lo que mantiene a stas
unidas? No el cuerpo por cierto, pues ms bien parece que
el alma es la que mantiene al cuerpo, porque apenas se se
para del cuerpo, ste decae y se pudre. Por lo tanto si al
gn otro principio unifica al alma, a ste propiamente hay
que llamarle alma; y acerca de l podemos preguntar si
es uno, o si est compuesto de partes. Y si es uno, por qu
no admitir en seguida que el alma es una. Si consta de par
tes, de nuevo, se preguntar qu es lo que le da su unidad.
y as se proceder indefinidamente.
Sobre las partes del alma se puede preguntar cul es
la funcin que cada una de ellas ejerce en el cuerpo? Por
que si es el alma toda la que da unidad al cuerpo todo,
cada parte del alma unificar alguna parte del cuerpo. Es
to sin embargo parece imposible; porque, a qu parte del
cuerpo unificar el entendimiento, y cmo lo har? Aun
el imaginarlo es difcil.
Es cosa manifiesta que las plantas y de entre los ani
males los insectos, continan viviendo cuando han sido sec
cionados; lo cual prueba que todas las partes tienen espe
cfica aunque no numricamente la misma alma, pues cada
parte tiene sensacin y se mueve localmente por algn tiem
po. Nada extrao es que no duren mucho tiempo en tal
estado, ya que carecen de rganos para conservarse. No
obstante, en cada parte del cuerpo estn presentes todas
las partes del alma, y son homogneas entre s y con el

87

XXrjXatg xa! trj oXp , aXXiXojv (xev a>g ov /opiata ovta,


rfj? 6' oXr]g linj/rig cog 5iaiQEtf)i; otarig. eoixe 8e xa! q ev
xoig iputoig ap/i)
TlS elvai ' pvtig yap taikrjg xoivtovEi xu! <pa xal cputd "
xa! autr] jxev /ajptEtat tfjg
alaflri'rixfiq dpxfjg, a!'a{}r)aiv 8' ovOev avzv Tarqg e/ei.

30

todo; y porque lo son entre s, no puede la una parte sepa


rarse de la otra; y porque lo son con toda el alma, sta pue
de dividirse en partes homogneas.
Parece tambin que el principio que encontramos en
las plantas es una especie de alma, porque slo este princi
pio tienen de comn los animales y las plantas; y aunque
este principio puede separarse del sensitivo, sin l ningn
ser humano puede tener sensacin.

26. XXr'|?.oig \X( Soph., XXV|Xaig V, liXXi'iX<ov Simpl. Them. . Soph.


'ipX1! T,
Philop. || ov xipiata X || 27. o>? o fiiaiQETfji; W ||
om. SU Aid. || pvt| X || 29. xal ra t<pa E | afitri) avxi\ X |[ 30.
al<j0r)ou; X.

88

89

ri e p i *i' y x h 2

Libro

Segundo

LA VIDA Y LA SENSIBILIDAD
(412a-424b)

i.
Captulo Primero

Ta [xev 8e vjto x(I>v jiqoteqov jiaQ(tftffto(.iKv jteq t|hj~


elpiaOo)' jiaAiv 8'<o<tjte(> e'f; {jjtupxM* laviopev, jiei,
5 q(jj.voi 8topaui t eoti T]a'xq xui tic ttv e't| xoivxaxog
Xyog uvirfjg. Xiyopcv 8i] yvog ev ti t<7v ovtoiv xqv avaav,
Tuikrjg 8e to p.v tog vhv, o " xxfi'avw psv ox sotl t8e
ti, eteqov 8e (lopcpiv xui sl8og, xai)' f|v t')8t| XyETai t8e
TI, xui TQTOV TO EX TOVTJV. eYitI. 8' T| [(EV X(| SVUpig, TO
o 8' elftog evteXexeiu, xai toto
iyjg, to [iev ig Ejriorqp.1],
to 8'<i>g to {Veojqev. (cuniti 8e uXiot' .eivui 8oxoai xa- oc412 a 3. t (iv... 4. k-xv(0|.if.v] 'Exei 8 ta jia(ia8E8o[iva jteq 1)07/1?
.xaQtx toiv XXoiv, tp' oaov (oaoiv X) sxaaxog rbiF(>|vaxo (xTiv E) jiqtffov (x(io)xov WX) eipnxat o/.E&ov, vov (8 addit W) io.xso 1 oxs roliv

PRIMERA DEFINICION DEL ALMA

Baste lo dicho sobre lo que pensaban los antiguos acer


Comenzando de nuevo desde el principio tie la
cuestin, procuremos determinar cul es la naturaleza del
alma y cul su ms comn definicin.
A un determinado gnero de seres los llamamos sus
tancia; y a sta la llamamos materia, si por s misma no es
algo real ("un todo") ; y forma y especie, si se le puede
aplicar el trmino "un esto" (tode ti) ; finalmente existe un
tercer gnero de sustancia compuesta de -los anteriores. La
materia es potencia, y la foMna es acto; y le sta distingui
mos dos sentidos: el uno equivalente a la ciencia (habi
tual) , y el otro, al conocer actual.
ca del alma.

jtuvo>[iev SUWX m Soph, et E.


Vulgatam legerunt Them. Philop.
Simpl. || xqotfqoiv Vy Sylb. || 4. etixai habuit margo E. || 5. xg] t UX
v ei)] f.oti SUWX II xcnvg UWX, xoivxaxog reliqui || 6. Xsyopev usque
ad cpvoix 12] x<l)0'?lxv 8>1 t; pv ovaaq cuto xiv vx<ov xcv &XX(ov"
xf]5 8 oaug x pv <05 v\r\\ Xiyecr&ai xiftepEv, o xa' ax (pv.ovx
taxi x8e xt, x) 8 fj fioQcpi'i, x 8' x xoxcov. eaxi 8' -q |xv vXt| 8uvpi,
x 8' eT8og vxsXXEia, uxq 8'uipxEl 8ix<oi;, -q yQ <85 rj xioxqpr], f| w?
x foiqeTv, oaat 8e [tliaxa 8oxo0oiv Eivai xa oipaxa xai xoxiov x
tpvaix E (fol. 186) || ev xl yvq SWX, yvcx; ev reliqui j| 8q] 8s UV || 9.
8wpei y Philop. Simpl. et, ut videtur, Them. Simpl. || 10. Sixxig W |J
11. o? x om. E. (inserit tamen)||x deaigEv] EOQa P y.

90

91

is

20

25

412 b

pata,

xa!

gya.

t>v

tovtwv
ta
qivaix" taita yn twv XXwv
8e cpvaixatv ta |iv eye i arqv, ta 8' ovx eysi'
poqv 8e Xyopev rqv 81' avxov TQorprjv te xa! avi;i]oiv xa!
cpfKaiv. ojote jtv aapa qpvaixv petxov a)ijs ovala av
eTt], ovaa 8 vtw? w? avvdtT]. Ijte! 8 lat! aaipa xai toiovSi tovto, swr]v ye10 e'xov, ovx Sv e'it) t atopics ipuyi]'
y dp lat tiv xa' vjtoxeipvov t acopia, piXXov 8' <05
vjtoxepievov xa! vXr|. vayxaiv apa trjv Tjiuxr]v ovaav
Elvai d>5 eiSo? ac pato? cpvaixoi 8vvpii a>T]v ?X9V~
apa acpiato? Ivto?. f| 8' ovaa IvteXxEia. toiovtov
reXyeia. avrrj 81 Xyetai 81x165, fj pisv 5 Ijtiarqpq,
f| 8* o>5 t decopeiv. cpavepv ovv oti a>g IjtiaTTjpr]" lv yp
tc vjtdpxeiv xt]v Tpvxt)v xai vjrvoq xa! lypTyyopaig lativ,
avXoyov 8' f| piv lypiiyopai? ta) Oeojqeiv., 8' vjtvog ta)
e'xeiv xai pit] IvEpyElv jipotpa 8e rfj yEvoEi ejc tov avtov
f| Jiiat)pir|. 810 f| ipvyi] lativ EvteXxsia f) jtpctr] acpame;
cjpvaixov Svvusi Jcofpv Eovto?. toiovto 81, 8 Sv fj pyavixv. opyava 8e xa! ta twv cpvtcov pilpr], aXX JiavreXaig
ajiXa, olov t cpvXXov itEpixapitov axjtaapia, t 81 jtepixpjtiov xapjtov" a! 81 piai tep atpiati avXoyov" picpco
yy .'Xxei rqv tpocprjv. q ti xoivv Ijti narg "H>vxfjc;
8eT XyEiv, e'tj Sv I-vteXeio f| jtpcrr] acoparos cpvaixov
pavixov. 810 xai v Se! t]Teiv e! ev t) tJjvxt) xai t acopia,
cajtEp ov8s tv xt]pv xa! t ayf) pa, ov8 oXco? rqv Ixatov

12. SWiiov ai gyai S || 14. avxov Them. || avrns tpocpp V | te post


avqaiv ponit S, om. UX || 15. v et), ovala om. X || 16. 8'] 8r| Ei y, om.
VX || xa! ante otpa ponunt ESTy Bhl Tors., om UVWXP Soph. Bek.
Trend. Rod. || toivSe ETP, xa! xoiov8! tovto SUVWX, xa! toiovfi! y
Them. Philop. Soph. Trend. 1)17. to om. SU Zeller||rj )]>vxt| SUVWX
y Them. Philop. Alex. || 21. toiovtov &pa owpatag vrXsxeia ponit post
8txto<5 (22) T, om. V || 24. xa! ante vjivoc, om. U Aid. Sylb. |f 26. 8) EUy,
reliqui 8 || 27. 810 f| ipoxq ETVy, f| om. caeteri || 28. cpvoixov Qyavixov
8wpei X || toiovtov STVWX Aid. Sylb. || ] o t' W.
412b 3. fi S Qt,a V || 4. S ESTVy, Sq re. || xoivv] xa! V.||5. rj
jipctr) vtE?.y_Eia WX Aid. Sylb. || xa! post 810 om. V.

92

Entre las sustancias se cuentan comnmente los cuer


pos, y esencialmente los cuerpos naturales, porque stos son
los principios de los dems. Algunos cuerpos naturales tie
nen vida, otros carecen de ella. Entendemos por vida el ali
mentarse por s mismos, el crecer y el decaimiento. De don
de se sigue que todo cuerpo natural que participa de al
guna vida, ser sustancia y sustancia compuesta.
Y porque el cuerpo natural es un cuerpo pertenecien

determinada especie, a saber '"dotado de vida", el


no
puede ser alma; porque el cuerpo no es una de
cuerpo
las cosas que se atribuyen al sujeto, sino que constituye al
sujeto y la materia. Por consiguiente el alma es una sus
tancia, en cuanto forma del cuerpo natural aue tiene vida
en potencia. Pero la sustancia es acto. Luego el alma es el
acto de un cuerpo de esta clase Ahora bien, el acto puede
considerarse al modo de la ciencia, o al modo del conocer
actual. Y es claro que el alma es un acto considerado al mo
do de la ciencia, porque tanto el sueo como la vigilia su
ponen la existencia del alma: la vigilia corresponde al co

te a una

nocimiento actual; el sueo, al hbito de una ciencia que


110 se ejercita. Y como en el mismo individuo la ciencia es
anterior a su ejercicio, por eso el alma es el primer acto
del cuerpo natural que tiene vida e potencia.
Pertenece a esta clase de cuerpo, el que tiene rganos. 412,1
Tambin son rganos las partes de las plantas, aunque
muy simples, p. e., la hoja es la cubierta del pericarpio,
como ste lo es del fruto; las races corresponden a la bo
ca, porque introducen el alimento.
As pues, si se debe decir que hay algo comn, a toda
alma, ser el ser el acto primero del cuerpo, natural or
gnico. Por esto no es necesario inquirir si el alma y el
cuerpo son una misma cosa, como no es necesario inves
tigar si son una misma cosa la cera y la figura, y en gene-

93

10

is

20

25

4i3a

5X.t)v xa! t ou f Xr|' to yap ev xu to elvai jtei jiXeo va


ya) 5 Xeyetai, t xugwg r) evteXexsuz eotiv. xu9Xov [xev
ouv Etgryrai t eotiv fj Tjruxi' oiaa yp f| xutc tv Xyov
toto 8e t t t|v Eivai Tco touoS aojjraTi, xuOxeq e' ti
tcv Qyvwv qpvaixv fjv oajpa, oov xExug" rjv [xev yg av
t xeXxei Elvai f ouaa aiTO, xa f| Tjiir/r) toto' ycoQta&eaqg 8e Taurqg oux av en xXExug f|v, XX* f| ico
vptog. vv 8' eot xXsxvg' o) yp Toiotou acpaTog to t
t)v Eivai xa Xyog f) ipuxq, XX qpuaixo toiou8 eyovTog {?xV xirtoEcog xa oTuaecog Iv aurq>; Decoqelv 8e xa
exi tcv [teqv 8e to XsyOv. e yp rjv rp&uXxg /ov,
ipTiyri av fjv uuto f| ch|ng' axq yap ouaa cpDaXpo f|
xaTa tv Xyov. 8' cpdaXpig
tjXtj ipscog, fjg. xoXeixoorjg ouxet' cp&aXpg, xXtjv picovopicog, xadxEQ Xkvog xa yEypapipvog. 8ei 8q Xapeiv t tx pipoug Ecp'
0X00 too, ovTog crcpiaTog' vXoyov yp lyEt g t ppog xpg t pspog, oTwg rj oXq aladqaig xpg t 0X0v
acopa t aa&riTixv, j toiotov. eoti 8e ou t xopEpXqxg
tt]v Tpuyrjv t 8uvpiEi ov Sote tgrjv, XXu t Eyov" t 8e
axppia xa xapxg t 8uv<xei toiov8 aajpa. obg psv
ov i) Tpfjaig xa rj opaaig, otco xa r) Eypiyopaig evteXyEia, bg 8'rj o-vj ig xa r) 8vvapig to pyvou, rj 3puy>V
t 8e acopa t 8uvpiEt ov* XX' coaxep cpdaXpg t)
8. ou f| iXrj ETV y, o Xri SUWX Sophon. Trend. Tors. || 9. Xeyexat
om. SUWX Them. Simpl. [| 12. xtaxug] jtqcov P || iv Ey, om. reliqui 11
av om. X || 13. t] to. ETW et re. X || 14. 8s ETUVWy Bhl., yaQ SX
Bek. Trend. Tors. || av om. V || )v] svai y || 15..vv 8' eat'i... iauxqi
(17) delet Essen, vuv 8' ox axiv coni. Torsi. || 17. avTtb X, axoj SU*
VW Aid. Sylb. Alex., auxc reliqui || 19. qv om. XV || 20. 8'... ipewg
delet Essen, in-parenth. ponit atque punctum post Xyov delent Bywater,
Susemihl || dxoXixooiig TVW Aid. Sylb. Them. Simpl. Trend. || 21. ox
sotiv] oxxi EXy Them. || pcvupog E || 22. 6 'om. W Aid. Sylb. || 8q]
S VX || Xaflsv jXyeiv S |1 24. orcog om. UVWX Soph. Aid. Sylb. || 25.
6Xov oct)(xa] upog y || xoioxov ESTVX, xoioOxo UW || 26. S] y lq coni.
Susemihl || 28. Tprjau;] ai'aOrioig coni Christ.
413. a 1. t| ante ptg om. V||2. cp9aXpg TUWX Simpl. Soph.
Bek. Trend., om. ESV Philop. Them.. Bhl. Rodier.

94

ral la materia de una cosa y esta misma cosa. Porque aun


que uno y ente se emplean en varios sentidos, en sentido
riguroso, tanto uno como ente son actos (entelejeia) .
Queda pues dicho en general qu es el alma :.una sus
tancia en el sentido de la definicin de una cosa. Es lo
que constituye la esencia de un determinado cuerpo. Su
pongamos que un instrumento cualquiera, p. e. una segur,
fuese un cuerpo natural, y preguntemos, qu es la segur?
Lo que lo indica, manifiesta la sustancia y el alma de la
segur; porque separada aquella sustancia y alma, ya no
existira la segur ms que de nombre. Tal como es, slo
es una segur (un cuerpo artificial) . Pero el alma no es la
forma y esencia de un cuerpo de esta clase, sino de un
cuerpo natural determinado que tiene en s el principi
del movimiento y de la quietud.
Conviene considerar en las partes del organismo los
que hasta aqu hemos dicho. Si el ojo fuera un animal, su
alma sera la vista, porque sta es la esencia del ojo, en
cuanto expresa su definicin. El ojo es la materia de la
vista, y pereciendo sta, ya no existe el ojo sino de nombre,
como un ojo pintado o de piedra.
Esto que se dice de las partes, se debe aplicar a todo el
cuerpo del vvente. Porque de la misma manera que se
relaciona una parte con otra, se relaciona el conjunto de
los sentidos con el cuerpo sensitivo en cuanto tal. No el
ente falto de alma, sino el que la tiene es el que est en
potencia para vivir: el esperma y el fruto son tal cuerpo
en potencia.
As pues, del mismo modo que un corte y una visin,
as tambin el estado de vigilia es un acto; y el alma es un
acto, como lo es la vista y lo es la potencia de un instru
mento. El cuerpo es lo que est en potencia. Pero as co
mo el ojo consta de la pupila y de la vista, as el animal, 413a
de cuerpo y alma.

95

xai x acopa poov.


f) oxpis, xxEi f|
xo awpaxog, f) xqt)
-/ojQiat)
oxi |xev ovv oix eaxiv r| vjwri
tiv axixjg, el pcpiaxi; jtcpxixev, ovx a8r|Xov' vcov yp 'H
evxeXxsia xcv psgdiv axlv umwv. oi pqv aXX evi ye
ovdv xcoXei, 8ia x (j.t|9ev5 elvai otpaxog evxeXexeui;.
evteXexeiu xo ccpaxog f| ruxn
Ext 8 g8t}Xov eI oxixw?
jxXoou.
_xxc)
(xev ouv xuxirr) 8i<jOQau> xai
ojisq jtXojxtjq
uJioyEyQctcp&) jxeq xp'ux'S- '

xqt|
5

10

xai

Con lo cual queda probado que el alma no se puede


separar del cuerpo, o algunas partes de la misma, si es que
ella puede dividirse; porque el acto de algunas de ellas, lo
es de las mismas partes del cuerpo. Pero no hay dificultad
en que algunas otras sean separables, ya que no son
acto
de ningn cuerpo. Por lo dems, no aparece claro si el al
ma es un acto del cuerpo, como el navegante lo es de
la
nave.

En esta forma general hemos querido definir o indicar


algo sobre el alma.

3. x t<5ov SUWX Them. Simpl. Soph. Bek. Trend., x om. ETV


4. ox om. y || 5. xiv om. W || 6. ov prjv om. X || 7. xcoXei elvai 8ui V
j| oOtv S, jtriSv X || 8. te E, 8 reliqui || 9. ouv om. W.

96

97

2.
8 yyv-

b' ex T(jjv ocKpjv pv cpavEgojTEQcov


tov Xyov yvcopipcTEpov, jteipatai t aacpg xa xat
ejteMIeiv jteo avrfjg' oti yp jxvov t ote
teov jtXiv oSta) y'
o jtXeiaroi tv oqcdv
8eT tov piauxv Xyov 8rjXovv, Sajtep
XX xa rrjv aTiav Ewjuzpyeiv xat epqpuveis XyoiJoiv,
twv oqcov eav
c&ai. vvv 8' iajtep avjj.JtEpapa&' o Xyoi
pdoycmov
oov t eot iv TTpaywvio(i5; t t'oov ETEpojxrjxEi
avpjtQap.atov
Xyog
elvai taJiXevpov. 6 8e Toiovtrog opog
TETpayumajiog jiiarjg evpeoig,
Tog. 8 Xycov ou eotv
auov. Xyojiev ovv apyrjv Xupv20 tov -TQyiraTog Xyet to
t l'jnpuxov tov crijiyou to
teg Tfjg axipEcog, Siaipai
xSv ev ti tovtcdv
tijv. jiXeovayajg Se tov fjv Xeyopivov,
uTard-qm;, xvovg,
oov
evujtpyr] jxvov, 5rjv avT <pap.Ev,
xaTa tqof|
xvr|ai.g
tjtov, eti
vrjaig xa crraig f\ xaTa
cpvueva
Ta
xa cp&oig te xa avgrjaig. 8t xcd
25 cprjv
avTOig eyovra 8vvaji.iv
Jtvra Soxe tv* cpaveTai yap ev
xa qp&aiv Xajxxa dpyrjv TOtavrrjv, 8i' fjg avrjav te
avije'Ejee

pdvovoi

xaTa

Tovg

evavrovg rjtovg' o) yp

avio

jiev

Philop. Bhl. Rod., ye


EP Soph. Bhl. Rod. || ye EPS Soph.
Simpl. || 17. t] t?
Philop.
S
-toveXIev
eteXOev]
om. caeteri omnes ||
VW Them. Soph.

om.
Rod.,
X | ante TETpuyiovuTpog ponunt ESTUX
ante xErgay...
V||
ti
uti]
19.
[|
Bek. Trend. Torst. || 18. Xyog om. ETV
TW Alex.
XycopEv
||
20.
caeteri
eGpeoig
TUWX,
om WX Them. || EGgrjaig
Susemihl,
coni.
.
aXXqv
Alex.,
Aid. Sylb , XyopEv reliqui |] t?|V agyqv
oxeapetog
post
agaynaTog
to
||
21.
tjv om. Them. Philop. Trend. Rod.
ante 5ugiXafiovxEg
||
SX
om.
oxetJ)
eco?
ante
xf)g
ponunt SUWX Alex. ||
at(taxi Alex. || 23. wiagy.r]
rOai ponit W Camot. || 22. igrjv) cai'iv exovu
xai om. V || tpdioig. ..
[|
25.
SWX Philop. Aid. Sylb., IvuaapxT) caeteri
ETV, cp-Btoiv... av|r)oiv SU
pioig Bek. Tors. Bhl. et e codd., ut videtur,
pv] &vco6ev V.
avio
WX Soph. || te om. W || 26. v om. X || 28.
13.oGtij

98

l. i

Captulo Segundo

SEGUNDA DEFINICION DEL ALMA


Procediendo la nocin clara y lgicamente ms cognos
cible de las que son en s oscuras aunque
ms patentes pa
ra nosotros, procuraremos
explicar el alma de este modo.
Porque conviene que la definicin no slo
descubra el he
cho (lo cual sucede en muchas
definiciones), sino que
tambin contenga y manifieste su causa. Hoy
da suelen
enunciarse las definiciones como si fueran
conclusiones
de silogismos: p. e. qu es el cuadrangular?
truccin de un rectngTilo equiltero que sea E9 la cons
igual a una
figura oblonga. Tal definicin es el
enunciado de la con
clusin de un silogismo. En cambio el
que dice: cuadran
gular es encontrar la lnea media
proporcional; da el fun
damento de la definicin.
Decimos, pues, para empezar
lo animado difiere de lo inanimado,nuestrala discusin, que
por
vida. Y como
son muchas las significaciones de
vida, decimos que vive
el que tiene aunque sea una sola de
estas cosas: entendimien
to, sensacin, movimiento y quietud
local, o movimiento de
nutricin, decadencia y crecimiento. Por e9to
se dice que
todas las plantas viven; porque
manifiestamente tienen en
s una potencia y principio en virtud
del cual
versas direcciones y decaen. No crecen hacia crecen en di
arriba de mo-

99

8' o, XX' pocog en" ajxcpco xa Jtvrr) xttame, cog &v Svqtai. XapjlcvEiv
tomo [xev tcov 'Xtaav 8uvatv, tu
8' aD.a tovtou Svatov v tot? DvqtoTg. tpavEQv 8' rc
tcov qruo(tsva)V o8e|na yaq atolg JtQxet 8vva(tig aXkr\
t (xev ov t;jv 8t trjv oyqv tatqv jtQyEt tot?
woi, t 8e (pov 8i tqv aTafhynv jtQttto?" xa yaQ ta
ritov,. Eyovta 8' a'taOqaiv
(xt) 8' XXdttovta
(xq xtvopeva
8e Jtgctov itaQaa&rjaEoj?
rjv
xa
(xvov.
o
wa Xyo(Xv
xt :taaiv qprj. woheq be. t Oqejuixov 8vatat ywQeadai rrj? qjg xa jiaqg alaOqaEwg, oitwg q qpq twv
akkwv alaOqaEwv. Oqejitixov 8e XyopEv t tototov [xqiov
rqg apoy)? o xa ta (pti(Xva [iete/ei" ta 8e q>a jtvta
<pavtai tqv jmxqv aTaOqaiv Eyovta' 8i* fjv 8' atav
xtEgov tottov ai>(ip3qxv, oteqov QOtj|t.Ev. vv 8' it toaotov signada) [xvov, ott latv q Tj'uyq twv ipi)(xvcov tote) v
aQXH tai tototg woiatai , Oqejitixo) , aaOqttxq) , StavoqttXw, xivqoEi. jttEQOv 8e totwv exaatv att tpuxq 0 [xqiov
vpvyfj?, xa e'i (xqiov, jiteqov outcog wat' Evat ycapiatv
taSyw [xvov q xa tiuo, jieq (xev ttvwv totoav o yaXejtv
Seiv, Evta 8 ajtOQav eyei. waitEQ yaQ eji tiv cptrcwv vtu
8taiQ0(XEva cpavEtat i/ovta xa ya)Q(iva it' XtajXwv,
wg o'aqg trig v tototg tjnqcqg EvtEXE/eia (tv (xtg v xatcp

tat,
30

413 b

io

is

xdtco

TQqpetat xa jj 8 ta
TQQqpTv. /wQEa&ai 8e

29. JtdvtT) xxQcpexa te xa SUX, jrvxq oca e tQcpeta te xa


ET et W (omittit tamen te), xvxq- xa xgtpexai 8i xXovg xa ?fl P
jivtooE xa xpecpEtat Vy Bek. Trend. Tors., Jtvxi) oaa xa xQq>xai,
xa Bhl. || 32. v ye xotg T || 33. Y0 8va(itg xoxoig xixoZl W.
413b 1. xat xog t;)ai SU Them. Soph. Aid. Sylb., xotg <5ct jiat
X || 3. (ir) ora. X Sylb. || aoOqatv 8' eyovxa V || 4. t<j>a Xyo(xev ponit ante
Eyovxa (3) X || naiv wzQxei tiqwtov X, .xoxei .xqjxov naatv S, nodjxov
X || 8. tpux SUX Bek. Trend. |)
jtoxEl naatv caeteri omnes || 5. 8]
tpupeva ETVW || cpavEtai itavxa X || 12. {toercxixo)] oextlxo) coni.
Susemihl || 13. post xivr|0i addit e|Ei Steinhart || ) TCvxa X | 15.
piv] pv o6v XP || xoxoiv om. SUWX Them. Soph. Aid. Sylb. |1 16.
'tojtEQ] g T || 17. xa ante oj'vta ponunt SX || 18. axolg SUVX Aid. Sylb.
Them. Soph.

100

do que no lo haga hacia abajo, sino que se desarrollan igual


hacia ambas partes; o ms bien, en todas direccio
nes; y viven continuamente mientras puedan tomar ali
mente

mento.

Este gnero de vida puede estar separado de los dems,


pero stos no pueden separarse de l, en los mortales. Esto
se ve claro en las plantas, las cuales no tienen otra facultad

del alma.
As pues, los vivientes tienen vida gracias a este prin- 413b
tipio; pero los animales estn primeramente constituidos
por la facultad sensitiva. Llamamos en efepto, no slo vi
vientes, sino animales a los seres que, aunque no se mue
ven ni cambian de lugar, tienen con todo facultad sensitiva.
[El sentido que primariamente tienen todos los anima
les es el del tacto. As como la facultad nutritiva puede se
pararse del tacto y de cualquiera sentido, asimismo el tacto
de los otros sentidos. Entendemos por facultad nutritiva
aquella parte del alma de que tambin participan las plan
tas. Por lo que hace a los animales, todos poseen el sentido
del tacto. Despus diremos el por qu de estos dos hechos.
Ahora slo diremos que el alma es el principio de estos
gneros de vida mencionados, y que se define por ellos;
a saber, por la facultad de nutricin, de sensacin, de in
teleccin y de movimiento.
Es cada una de estas facultades un alma, o partes del
alma? Y si es parte, lo es de tal modo que slo lgica
mente sea separable, o tambin en cuanto al lugar? Fcil
es responder a algunas de estas preguntas; otras en cambio,
tienen su dificultad. Hay plantas que divididas viven mani
fiestamente, aun cuando sus partes estn separadas unas de

101

20

25

30

414 a

cual demuestra que el alma de ellas es una ac


en cada planta, pero es mltiple en potencia) ;
vemos que lo mismo acontece con otras notas diferenciales
del alma, cuando los insectos son divididos en partes, pues
cada una de stas est dotada de sentido y de movimiento
local; y si tiene sentido, estar dotada de fantasa y apeticin; porque donde liay facultad sensitiva, hay dolor y
placer; y donde stos, hay necesariamente apeticin.
En cuanto al entendimiento y a la facultad especula
tiva, nada hay en claro; pero parece ser otro gnero del
alma, y que slo l puede existir separado de las otras par
tes, como lo eterno de lo corruptible.
En cuanto a las otras partes del alma, se deduce cla
ramente de lo dicho, y contra la opinin de algunos, que
no son separable aunque tambin es claro que su defini
cin es distinta; porque la facultad sensitiva y la opinativa son diversas, como diverso es el opinar del sentir. De
igual modo difieren entre s las otras partes de que se ha
hablado.
Algunos animales poseen todas estas facultades; otros,
algunas; otros, una sola; lo cual fundamenta la diferen
cia especfica de los animales. Ms adelante indicaremos 414a
la causa de esto. Lo mismo pasa con los sentidos; unos ani
males los tienen todos; otros, slo algunos; otros, no poseen
ms que uno, el tacto, que es el ms indispensable.
Dado que la frase "con lo cual vivimos y sentimos",
se puede entender de dos maneras, lo mismo que aqulla
otras (lo

Stivdfxei

8e jxAelvcov, 08x0)5 Qfxsv xai jieq ergag


8iaq>OQag rf5 Hwxrjg ' "Vfx|3aivov ejx xcv evx[i.cuv v xolg
8iax[xvo[Xvoi,s' xai yug aToOT|<jtv exxeqov t<v .sotv eyei
xai xvqaiv xqv xax x:tov, el 8' atab]aiv, xai cpavxacrav
xai OQEiv" ojtoa jxev yug aTaOqaig, xai Ajtri xe xai f|8ovq,
OJXOD Se taita, 85 avciyxrjg xai ju(h>jua. jxeq 8e xo vo
xai xfjg {>E)QT]xixfj5 8t)vXEO)5 o)8v jico qpavepv, akV eoixe
i|ru)rr5 yvog exeqov evai, xai xoxo pvov Ev8-/xai ycopEoOai, xaOcutep x aSiov xo cpOagxo-O. xa 8s AoiJt ppia
xrjg
(pavEQv ex xovxcov oxi ox eaxi ycogiat, xaOjteg
TIV5 cpaaiv' xcp 8e Ayci oti etega, pavEQv* aarixix
yp evai xai 8oaaxix(p exeqov, e'jxeq xai x alavecr&ai
xo) 8o|div. opoicog 8e xai xcv dXXoov exaaxov xcv elqtjuvoov. Exi 8' voig |i,V xcov ccov ajtavO' vxapyEi xaOxa,
xiai 8 xiva xoxcov, xQOig 8e ev |xvov, toxo 8e jxole 81acpopav x5v ic(i)V 8i xva 8' alxav, uaxepov exiaxEJixeov.
xapaxXrjaiov 8 xai xeq xag alaOjaeig <n)|xP3r|XV xa
Q.ev yap eysL jiaag, xa Se xivg , xa 8e xav tqv avayxaioxdrriv, cpqv. ejxe 8e q> (pev xai aladav[i\}a 8iycog
Xyexai, xa&cbiEQ w ijtiaxixsOa (XsyO|tEV 8e x |xv exi<pimp,

19. (pvxtp ora. V || pai(j.v post H'uxfis (20) ponit W Aid. Sylb. || 20.
bt W || v xog xeirvopivon; U Aid. Sylb., xtv xejivopivoiv W, v xoc
8uxxE|xvo|ivoig caet. || 21. xel exaoxov xaW |xeq)v V || 22. xai cpavxaaav
delent Freudenthal, Susemihl, Schieboldt || 23. xai ante Xxt} om. SUWX
Soph. || f|8ovi' te xai Wjxq W || 24. jiapaxoXovOe ante 6x00. ponit T
Aid. Sylb. || 25. o8xcu TUVWXy||26. xai om. S || v8xecr0ai Alex.
Them. f| x<Dpi;eadai ora. X || 29. <paa xiveg X Aid. Sylb. || 30. yg om. y
|| 32. ti] att W, 6x1 U Sylb. || ttov] (vrcov coni. Essen || magxeiv
X, wtexovta W||33. Verba: xovxo... usque ad (cov (414 a 1) in parenthesi ponunt Bhl. Tors. || jxoie SUXP Simpl. Philoph. Trend. Bek.
Tors. Rod., jtoirjaei ETVWy Bhl.
414 a 1. Siacpogg TVXP Sylb. || i;<>a>v] gdrvxcov P Susemihl || yeyovev
post, attav UXy || axenxov fiaxegov W Aid. Sylb. xiaxexxov reliqui
|| 2. xq ora. E re. Til 3. nanas yei U || 4. xel 8] xi 8 coni. Trendel. || 5. post moxeOa virgulam ponunt Bek. Trend. Tors., delet
Bon. Rod.

102

tualmente

103

10

15

20

25

0ir[xr|v to 8e Tj-'TV.ilv, ExaTgig yag totwv cpupv EJioraafrai), [xoa)g 5 xai <L vyiavoEv (t pv yiEq t 8
fxogq) tivi to awjiaxog f) xai oXa>), totcov 8'f| |aev Ejuarrjtt)
te xai vyEia p.opqpT) xai cSg ti xai Xyog xai olav vgysia to 8extixo, f| p.Ev to ejuaTrqxovixo, f| Se to yioaTo
(SoxeI yg ev t jtoyovTi xai 8iaTi\}[xvo) f| t5v Jtonytixwv tuto/Eiv EvpyEia)" r| a[iuyr| 8e toto q> cfiEV xai
aladavjiE&a xai Siavoopeda irgctcog" 'jote Xyog Tig av e't)
xai Ei8og, aXX' or/ ir| xai t tikoxievov. Tgtywg yg
XEyo[xvr]g rrjg oaag, xaOjteg eYtojiev, d>v t jtev EiSog,
t 8e 'Xi], t 8s ec, cpoiv, (totcov 8' f| jiv Xr| 8vaj.ig,
t 8e Ei8og evTEX/Eia), ejte t e; p.(poIv e|xi|)oyov, o
t aaqui ecttiv vTEXyEia \|>uyf|g, XX' atr) a>[xaTg tivog. xai 8i toto xaXcg uJToXap.pvo'uaiv og SoxeI (J-tJt'
aved acaTog Elvai |xtte aw[x ti f|
crcixa |xev
yag ovx ean, acqiaxog 8 ti, xai 8i toto ev acopan
VJrgxEi, xai ev acopan toiotco, xai oiiy warceg o jtqtegov Eg acopa vrgpoov arrriv, o&ev jigoa8 cogido vTEg ev tvt
xai jioco, xaiTEg otiSe cpaivopvou to Tuyovtog 8y_a{}ai t
Tuyv. oOtco 8e yvETai xai xat Xyov Ixarou yg f) iv6. verba: xax(H... usque ad Ejuaxao&ai in parenth. posuit Bon.
|| 7. Verba: x pv... usque ad oX<o in parenthesi posui || yEiav X, pr.
S, xiyieicy Soph. Tors. Bon. Rod. Bhl. (Trend, laudat hanc lectionem),
vyieia reliqui || 8. post oAtp colon Tors. Bon. Bhll Rod., punctum vero
Bek. Trend., virgulam posui || 9. tiom. TU Sylb. || ti om. V || xai ante
otov om. SUX |] 10. Tcv Sextixov X Aid. Sylb. Philop. Them. Simpl. Soph.
|| -GyiaaTou XP Philop. Simpl. Soph., Rodier, vyiaaxixoO caeteri cum Bon.
Bhl., Barco || 12. Bon. et Rodier incipiunt apodosim ab ware (13), Tors.
ab f| ipvyri || vgyEia {mo/Eiv W || vitaQyt iv om. y || to cpEV om. V || 14.
ovx' cog SUVXy Simpl., oyi | W ||ye] S coni. Hayduck || 15. vXri, to
S eI8o? UX II 16. 8' om. P I|r>vpEi y || 17. S] x' S || post vxXExeia vir
gulam Bon. Bhl. Rod., colon Bek. Trend. Tors. || jie S STP Bek. Tors.,
rxei. xa t E, ejxe 8 x S, jie x UVWXy Trend. Bon. Bhl. Belger ||
20. pv om. SUX || 21 S e8o? ti V || 22. v om. S. || xoioxcp] xoxo pr. y ||
23. jroooSioQaavxEg SUX Soph. Aid. Sylb., nQocSiooovxeg caeteri || 25.
oixto] xoxo Soph., ut videtur || 8q W

"con lo cual sabemos" (ya que con sta designamos ora la


ciencia, ora el alma; porque con ambas decimos que sabe
mos) , y del mismo modo se puede entender de dos ma
neras aqulla "con lo cual somos sanos" (sta la aplicamos
a la salud, o a determinada parte del cuerpo, o a todo el
cuerpo), y supuesto que la ciencia y la salud son la for
ma, y cierta esencia y razn y como el acto de lo que es
capaz de recibirlo: la ciencia lo es del que es apto para
saber, la salud de lo que es capaz de ser curado (porque
es cierto que el acto de los agentes se encuentra en el que
padece y recibe alguna modificacin) ; y finalmente, dado
que (gl alma es aquello con lo cual primariamente vivimos,
sentimos y entendemos, se deduce que ella es cierta razn
y forma, y no materia ni sjetOilJPues siendo triple la sig
nificacin de sustancia, como hemos dicho: forma, materia,
y el compuesto de ambas, de las cuales la materia es la
potencia, y la forma el acto; y como quiera que slo el com
puesto de ambos es un ser animado, no es l cuerpo el acto
del alma, sino el alma es el acto de un cuerpo determinado.
Por esto piensan bien los que creen que el alma no pued
existir sin el cuerpo, y que tampoco es cuerpo. Ciertamente no es cuerpo, sino algo del cuerpo; y por esto est en
el cuerpo, y precisamente en determinado cuerpo; no siendo
exacta la opinin de los antiguos, que la uan a un cuerpo
sin determinar el modo y las caractersticas de ste; por
que nada hay en el mundo que pueda recibir una cosa
(forma) cualquiera que ella sea.

104

105

SvvpEi vjtyxovxi xa i rr oIxelol uXt] jtYYvo0ai. ti (ev ovv evteXe/eicx zq cari xal Xyoq
to Svapiv E'xovtog Eivai toiovcov, (pavEgv ex totcov.
Tyia

ev

tu)

cpuxEv

La razn prueba que esto es as; porque ,el acto de


un ser slo se origina naturalmente en lo que est en po
tencia respecto del mismo, y en su propia materia.
,
De todo esto se sigue que el alma es el acto y la razn
de lo que tiene potencia para ser animado.

27. YveaOai SU Aid., EYY"'6aal caeteri || xai lyog om. V || 28.


toioufti evai SUX Aid. Sylb., eTvoli toiovtov Them. Soph.

106

107

3.

30

414 b

T5v e Svv[xscv xrjg


a4
XexOeT0ci, tolg jev
xaOjtEO
'7to[.iv, xoig 8e xivsg aitwv,
JtQxouai jtaaai,
voig be [xa pvq. 8uv(xetg 8' eueo[ev {QEjmxv, 8qexuxv, a'iaOritixv, xivryuxv xaxa xitov, 8iavor|xixv. iijcq/ei 8e rolg |xev qmtoTg x Oqejxtlxv pvov, Etpoig 8e
tot x xai x a!<jfrr)xixv. eI 8e x alo&qxtxv, xai x qexxixv' OQEig pev y<*0 ijuOupa xai Oupg xai (louXqaig,
xa 8e a>a jravx' e/oikji puv ye x<v uaOqaEjv, -xqv aqpqv*
& 8' a'aOrjaig vjtaQXEi, xoxco f8ovrj xe xai Xxr) xai x
r|8v xe xai Xv)ixr]Qv, olg 8e xaxa, xai f ijtiOiqia* xo
yg -qSog QEig arq. exi 8e xrjg xpoqprjg a'o9r)aiv eycruaiv.
f| yg qiT) xqg xgoqpfjg aoO-qaig' |r|(?oTg yg xai yO0
xai OeQjtoIg xai ijnr/eolg xQEcpsxat xu i)vta itvxa, xoxojv
8' a'aOqaig cpi" (xv 8' aXXcov. ataOrixcv xaru cnj[a.|3E(3iixg. o&ev yg elg xQoqpqv 0U|x(3XXexai ip<pog o)8e xqm\ji<x
ov8e oop/ip 8e yupg s'v Tl T,v <*jtx>v eaxv). rcelva 8e xai
8xa :u{hj|xa, xai r ]xev jteiva jqQo xai OeqixoO, ] 8e
30. iaxep euxohev W, otn. ETy, xaxEQ euiojiev etiam Them. Soph.
|| 31. pvq pa V || qexxevv post alcrdtixixov (32) ponit VX Aid.
Sylb. Them.
414 b 1. avx SWX Aid. Sylb. Soph., xoxo reliqui || te om. V || et
8 x ataLrixixv om. UX pr. S Aid. || 2. QEjEig E || 3. pav sxovaiv W,
reliqui 'xovct pav || be xcv y || 4. xai x] xax x coni. Barco || 5. xe om.
ET || xai f| om. SU || r| om. V Philop. Soph. | 6. qe? axiv aixn STUX
Aid. Sylb., oxiv 5qe|u; auxq Soph. || 8 om. EWy || 7. xai yqou; om. V ||
8. 5a TUVX Bek. Trend. Tors., ivxa ESWy Them. Philop. Bhl. Rodier || 9. xotg 5'Uou; atodqxolg Soph. Dembowski Torst. Belger, xu>v S'fiXXcov alo. omnes cod. Alex. Simpl. Philop. || 10. o8 xowpa om. E || 11.
8 xai] yg xai coni. Susemihl |] pst oapq virg. Hicks || 12. equo xai
xiOoC SX Aid. Sylb., trigoiS xai . reliqui. -

108

Captulo

Tekcero

LAS FACULTADES DEL ALMA

Acerca de las potencias del alma ya citadas, unos vi


vientes las poseen todas; otros, segn dijimos, algunas de
ellas; otros, una sola. Estas potencias son: la nutritiva, la
apetitiva, la sensitiva, la de moverse localmente y la inte
lectiva. Las plantas slo tienen la facultad de nutrirse; los
otros vivientes tienen sta, y adems la de sentir, y si tie- 414b
nen sta, tendrn tambin la apetitiva; porque tanto la
concupiscencia como la ira y la volicin, son una clase de
apeticin.
Todos los animales tienen un sentido por lo menos, el
tacto. Pero todo el que siente, experimenta el placer y el
dolor, lo agradable y lo molesto; y tiene por consiguiente
concupiscencia, ya que sta es el apetito de algo agradable.
Tambin tienen todos los animales la facultad nutri
tiva, porque el tacto es Ta facultad de la nutricin. Todos
los animales en efecto, se nutren de cosas secas y hmedas,
calientes y fras; y con el tacto sienten todos estos objetos.
Los dems sensibles son percibidos por el tacto indirecta
mente (per accidens) ; y ni el sonido ni el color, ni el olor
tienen nada que ver con el alimento: el sabor en cambio
es algo que pertenece al tacto. El hambre y la sed son
una clase de concupiscencia: el hambre de lo seco y lo ca-

109

olov r)8ua|J. ti totov


Styia \|u/0o xai vyQOif 8e
vv 8' ejx xoaoxov
{ctteqov,
eaxv. 8inaarpr|Tov 8e Jtcgl axixwv
xal 'gsjtg vjig(pqv
(ibv xolg e'xoikjiv
15 lgr)afl>, oxi tcov
a8qXov, xaxsgov 8' juoxejtteov. vXEi. JtEgl 8e qpavxaaag
tai t xaxa xjxoy xivqxixv,
oig 8e jxgg xoxoig ujragxEi
vovg, olov vflgutoig xal
xgoig 8e xai x 8kxvot]tixv xe xai
q xipicxEgov. 8f|Xov OUV OXl xv
Ei ti xoiovtov eteqv saxiv
slg av eYtj. Xyog tyvxqg te xal cr/juiuxog'
20 auxv xgjxov
xgytovv sari xal xa fqpelqg,
oxjte yg ex Ei oxt1" Jtag x
yvoixo 8'civ xal
out' Evxav&a Uruxq tapa xg Elgr)ivag.
pilv jtaiv,
ejx twv oxrmxijv Xyog xoivg, og EipaggaEi
xai IjxI xaig e'8iog 8' o8Evg 'axai axqpaxog. poog 8e
Xyov xai
xoivv
xv
yeXoiov qxEiv
25 gqpvuig ipuyalg. 8i
i8iog
vxcov
Ejtl xoxcov xai Ecp' xgojv, og oxiSvg Eaxai xwv
xv
qpvxag
Xyog, 08e xax x oixeTov xai x axopiov 8og,
xwv axnucxwv xai
xoioxov. jtagajiXqaiiog 8' v/e i xq> jrEgi
vjidgyei 8uvdpi
xa). EcpElqg
xa xax xpn'/qv asi yg ev
xwv 2|i.xpxcov,
tal
xal
v
eji te xwv axqpatio
30 x jxgxEgov
8e to gEitxiaiaflqxixco
olov ev xExgaycvii) pv xgywvov, ev
xpuxq, olov xg
xv. ojote xu)' 'xaaxov qxqxov, xg xorov
xva 8' alxav tco qpEcpoxo xai xg vftgcojrou fj dqgov. 8i
hu'xqo XC Soph. || ti om.
13. xai xpuxO0" xai xryeoO S, yoo xai
Them. Soph. || tptov] <vSylb.
Aid.
SUVX
SicupcOo)
SUVX Philop. || 15.
VX || xuv X Phi
SvOpioTrog
||
be om. W
T<ov coni. Susemihl || 18. xai post
eteqv axiv
Sylb.,
Aid.
Them.
lop., xai reliqui || 19. axiv rrepov SUV
Them. Bek. Trend.,
reliqui || ecmv om. Philop. || xai post q ponunt UX
|| 22. rj H'ux EVy
V.
om.
I<m
om. ESTVW Soph. Philop. Bhl. Rod. |] 21.
Trend., yvoixo
Tors.
Bek.
Sph.
Simpl., i) om. reliqui || yevoito SUVX
|| 24. foxai]
reliqui

om.
W,
Xyog

||
23.
ETW Aid. Sylb. Bhl. Rod.
xax] npg
27.
||
Soph.
Sylb.
ar 1 SUXP Aid.
Eiq T, fot VX || 26. arui.)
ni Vf-nap
.mpi]
|
t
S
t<u]
28.
||
caeteri
Wy || xai x ('touov ETy, x om.
(30) om. V || 29. xax] jteq x|v SU
S || verba: xai t... usque ad oxii'xiov
x om. reliqui || 32. iooxe xai
VX Aid. Sylb. || 31. x rpyiovov V Soph.,
t PU Soph., om. V || oxiog
t<7>]
||
33.
vaO' pr. E Tors., xai om. reliqui
?X01KTIV flpfgqg V.

110

lente; la sed, de lo fro y hmedo: el sabor es


algo as
como un condimento de estas cualidades.
de esto; por ahora slo diremos que los Luego trataremos
animales que tie
nen el sentido del tacto, estn dotados de
apeticin.
Sobre la fantasa nada hay claro; ms adelante
trata
remos este punto.
Algunos animales tienen adems de estas
del movimiento local; otros, la de raciocinar cualidades la
y el entendi
miento, p. e. el homhre, y si es que existe algn
otro ser

semejante

o superior a l.

Es cosa averiguada, por lo tanto, que


alma es una, como lo es la de la figura; la definicin del
porque as como
no hay figura que no sea triangular,
rectangular, &., as
tampoco hay alma que no sea alguna de las
Pudese dar una definicin general de figura mencionadas.
que a todas
convenga, sin que sea propia de ninguna; y lo
mismo vale
de las almas descritas. Es por lo mismo
ridculo buscar una
definicin

general que no expresa la esencia propia


de nin
guna cosa que exista en la realidad;
como lo es, omitien
do sta general, buscar definiciones de cada

divisible especie.

propia e in

Lo que sucede con las figuras, acontece


cido en el alma; y es que as en las figurasde modo pare
como en las
cosas animadas, lo que viene primero en la
serie est con
tenida en potencia en lo que viene despus, p. .
el trin
gulo en el cuadrado, el alma nutritiva en
la sensitiva. Por
esto hay que averiguar separadamente
cul es el alma de
cada cosa: cul la de la planta, la del homhre,
la de la
bestia.

111

415 a

rjs oixwg eyouai, axejrtov. aveu |xev yuo ro qejitixov to


aa\h]Ttxv ovx eariV to 8' aiaOquxo "/oiQEiaL to dgEjruxv
ev rol? tpiiroig. StXiv 8' avsv (xev ro jrcixoxi twv dXXcov
alaOrjaejv oxiSspia vjigyei, cpr 8' veo twv 'XXwv -uitQxEl* toXX yg twv wwv ovx' otJhv oik' axoqv Eyouaiv
ove' orr|$ u'aOaiv. xa! twv alai)t|tixwv 8e tu pv
'yEi to xaxa xicov xivr)Tixv, tu 8' otix e/el. TeXeuxaiov
8e xa! EXyiaxa Xoyiapv xa! Sivoiav" og xev yg vncqxEt Xoyiapg twv (p&aQxwv, xoikoig xa! xa XoiJta Jidvxa,
olg 8' exsvwv 'xaaxov, ov nai Xoyiapog, XXu xolg (ev
oti8 cpavxaaia, xa 8e xaixT] povr) wciv. jieq! 8e to ewqt)tixo vo eteqos Xyog. oxi pev ovv JtEpi xoixoiv Exaxou Xyog
oros olxEixaxos xa! jtep! T|ivyf|c;, 8fjXov.

Tambin se debe averiguar por qu las almas forman 4153


esta serie. Porque en verdad, sin el alma nutritiva no se da
la sensitiva; en cambio la nutritiva se encuentra separada
de la sensitiva en las plantas. Sin el tacto ningn otro sen
tido se da, pero el tacto puede existir sin los otros, puesto
que muchos animales no tienen ni vista, ni odo, ni olfato.
Y de entre los que tienen la facultad de sentir, unos pue
den moverse localmente, otros no. Por ltimo, algunos po
cos estn dotados de razn y entendimiento. Los seres co
rruptibles que raciocinan, poseen todas las dems faculta
des, pero no todos los que tienen algunas de estas facul
tades estn dotados de razn, sino que algunos carecen de
fantasa, y otros viven slo de ella.
El entendimiento especulativo, merece ser tratado aparte.
Es evidente, pues, que el mtodo ms propio para tra
tar del alma, es el que versa sobre cada una de estas facul
tades.

415 a 2. xris .S atoOi]Tixijs V || 3. otov v xoTg (puxog Tors, e prima


editione E, om. caeteri || 5. yp] 5 SX [| 6. o|rjg oXcog ctloft. STUPWX
Soph. Bek. Trend., apijv ove' &XXt]v aia0r|oiv V || oXiog om. Ey Tors.
Bhl. || 8. XxwJTov SUVWX || Sivoiav, otov ( om. E Soph.) uvOpcwtog
rj ti toiotov XXo mgxei. olg Wy, margo E (a prima manu) Soph. ||
11. tol] to? y || xarn pvov SUX, Tarr) pvn Them. Philop. Soph. Trend.
Rod. || 12. vo om. V pr. S || xotou om. V.

112

113

4.

15

20

25

'Avayxalov 8 xv pXXovxa jieqi xoxtqv axipiv jtoixicr&ai


Xa(3etv exaoxov axatv t eaxtv, Eift' oikwc; tced ratv eopivoiv
xul jtepl xdjv aUciiv ejrir|Tlv. el 8 ypr) Xeyeiv xi exaaxov
avxcv, oov x x vor)xixov f| x ala\h]xixv r x Qeitxixv,
jtQxsQov exi Xexxov x x voeiv xai x x acr&vea&ar jiqxEQai yp elai xwv 8vvcqicov ai evepyEiai xai ai jxpcteig xax
xv Xyov. e 8' oxa>s, xovxcov 8' exi JtpxEQa xa vxix(iva
8eI xelEtopqxvai, jxeq exevcov itpanov av 8oi 8iopaai 8i xrjv
a{txT)v axav, olov jtEgi TQoepfjs xai aladr|xox) xai vorxoxj. <5axe
jeqo5tov itQ xpocpfj? xai yvvT}a)5 Xexxeov" f) yp ftpeitxixri
ijJir/T) xii xolg aXkoiq xmapxEi, xai Jiprq xai xoivoxrq
8vapg ectxi xpuyi]?, xa&' f|v vjtpysi x fjv ajxaaiv. fjs eaxiv
epya yEvvfjaai xai xpocpfj xOTaat- tpnoixajxaxov yp xcov
epywv rol? >olv, oaa TXeia xai pri jrr|Q)(iaTa, f| tt]v yveaiv a\>TO(xTT|v e'xei, x Jtoifjaai exepov otov axix, qjov pv
14. Jtoiriaaodai W || 15. x otiv om. SUX || oiSrco xai jispi W, ovxuiq
jteq reliqui || 16. q xa SUX Bek. Trend., i} om. ETVWy Simpl. Soph.
Bhl. Tors. Rod. || jieq om. T || 17. t om. TU || to om. W || r t t atad.
S || 18. itpTEpov STUVWX Bek. Trend., apoTspai Ey Aid. Sylb. Them.
Soph. Tors. Belger Bhl. Rod. |J eti om. V || 20. tv om. E Soph. || 8'
ante eti omnes codd., insertum est in E. || itQTEpov U||21. xai ante
8ei SUX || 8e TEdEioptixvai om. W || av jipteqov 8oi y, 8' fiv nQ>tov
W, itQcoTov av 8oi reliqui || poai U || 8i tt)v a.vxr\\ atxav post teOecoQ-qxvai ponit Christ || 22. ante nepi ponit y || xepi] xi TV Sylb. || 23.
xai yewrjoeoii;] yevaetog P, dlet Essen || 24. xai ante toI? om. V ||-xai
ante itpirri om. UVXy || 25. ipvxTi? om. V || is] oI? VW || 26. te ante xai
W || xpioaadai STUVX Aid. Sylb. Soph. Trend., xCH0011 Bek. Bhl.
Rod. || qpuaixcoTEpov E et pr. y, qpvaixtTaxov xXoq corr. y, (pvaixouTaxa
V Them. Simpl. Philop. Soph. || tojv Epycov to!? wot? S, toT? (oi; tv
pyoiv X, pyov toT? <j5aw W || 28. arre paxov SUW Soph. Aid. Sylb.,
avTopTriv Them. Simpl. Philop. Trend. Rod.

LA FACULTAD

VEGETATIVA
Cuarto
Es necesario que el que
intente hacer un estudio sobre
estas facultades conozca
la esencia de cada una de
ella, pa
ra luego extender su
investigacin a las propiedades que
en ellas se contienen,
y a lo dems que con las
mismas se
relaciona. Pero si debemos definir
la naturaleza de cada
una de ellas, p. e. de la
facultad intelectiva, o sensitiva, o
nutritiva, es necesario precisar primero
en qu consiste la
inteleccin y sensacin, porque los
actos y las operaciones
son lgicamente
anteriores a las potencias. Siendo esto
as,
debemos por la misma razn comenzar
por los objetos an
tes que por los
actos, por ser aqullos antes
que stos, y
tratar del alimento, de lo
sensible y de lo inteligible.
Trataremos, por consiguiente, primero
de la nutricin
y de la generacin; porque
el alma nutritiva se
en los dems vivientes, y es
encuentra
por
comn facultad del alma, y en otra parte la primera y ms
virtud de ella
Captulo

los seres tie


nen vida. Sus operaciones
son la generacin y la
asimila
cin del alimento. Porque la
ms natural de los
vivientes que han adquirido suoperacin
pleno desarrollo y no tienen
defecto orgnico ni nacen de generacin
espontnea, es el

114

115

tj>ov, cputv 8 <pvcv, va tox) e xal to eoxj [iEteycoaiv f


8vavtai" jtcvta yao sxevoxi geyetai, xal exevoxi svsxa jcptrei
oaa jtQrcEi xar cpaiv. t 8' o 'vexa 8irtv, t [xev o, to
8e a). ejceI ov xoivveiv SuvatsT to del xal toi sox tfj auvrEysa, 8i t [t[8ev EvSyeadai xav cpx) agTjv tat xal ev
i pidpiw
8iajiviv, f) 8vatai (xetxeiv 'xaatov, xoivcovei
taixt), t [ev [xa).ov r 8' fjrrov xal 8ia|xvi ox axo
kX' oov ax, gid[x<p [ev o/ ev, e8ei 8' ev. eoti 8e f|
xpxiyri T vrog awparog alta xal gyrj. taxhra 8e jxoXXayjbq Ayexai. poaig 8' f| x|>x>xv] xax tog 8ia)Qi<j[xvox)5
io tqjtoxk; tqei? uixa- xal y g o&ev fj xvqaig arrj, xal o
'vexa, xal >g f| oala xcv E[xx|nixwv aco[ix(ov 'i'uyq
alta. ott [xEV ov 15 oaa, SfjXov" x yp atiov ton elvai
staiv f| oaa, t Se rjv rol? 5ai t sva auv, alta 8e
xal apxl totov i'] "H'X1') exi toxi Sxjvpei ovtog Xyog f
15 IvtEXxEia. qpavEpv
8' 015 xal o e'vexev rj
alta"
axEp yp vox); e'vex toxi Jtoiel, tv axv tpjtov xal t)
qpaig, xal tox' 'ativ aitrjg tlog. toiotov 8' ev tolg (oig f|

>i5

nEtxovaiv EU Soph., pexaaxcoaiv V, (etxoioiv reliqui.


415 b 1. xal xevov TUVWE Them., xxsvov caeteri || 2. jtQrcei
post cpoiv addunt Wy Aid. Sylb. || post <poiv et post $ (3) vulg. ponit
punctum, Rodier colon [| verba: t 8' o usque ad t tamquam probabiliter intrusa Trend, uncis includit, legunt haec verba Them. Philop. Soph.
Simpl. || 3. SuvatEi] Svaxai Them. | 4. t at SUX Sylb. Soph., tavt
Them. || 5. xarn xoivcovei SUX Them., || 7. post ev addit 8ixep t axena
tiv cpcov xal cpxrrwv Spyavv sari trig iuxS T et (singulis verbis omissis vel mutatis) etiam VXUPm || 9. opon; SUWX Aid. Sylb., pocoq
reliqui || 8' om. S || xat om. SUX || 8it]qtipvovs SU pr. X, 8uopiajivot*; reliqui '| 10. tpe? xpojtoix; atlv alta W, tqe; om. pr. X || aw
ES, auxT) Rod., Bhl. Appelt., axf| caeteri || t ante o addit T Sylb. jj
11. ante oaa om. UX || 12. c? om. SU j| 13. atiov E, alta reliqui || 14.
totov EP Soph. Rodier, totwv reliqui | v Swvgei SUX || J q T j| 15.
8 xal >? o W, 8e xal >? t o V. || evexa STUVPWX Aid. Sylb., eve
xev reliqui || alta f| ipux X Aid. Sylb. || 16. om. V || voe ESTV, itoie
reliqui. || 17. avtf UVWXP Soph. Trend. Bek., arii? EST Philop. Tors.
29.

producir otro ser semejante }6 : el animal produce un ani


mal, la planta una planta, de modo que a la medida de
su poder lleguen a participar de la eternidad y de la divi- 41Bb
nidad; porque a stas tienden todos los seres, y por su
causa hacen cuanto hacen en virtud de su naturaleza. Do
ble sentido puede tener aquello: "por su causa", a saber,
el trmino apetecido, y el sujeto para quien se desea. Como
quiera que el ser viviente no puede participar por su conti
nuacin de lo eterno y de lo divino, ya que nada corrup
tible puede permanecer siempre lo mismo y xxno num
ricamente, por eso cada uno procura participar de ello en
la medida que puede: uno alcanza ms, otro, menos; y
aunque no perdura el mismo ser, permanece uno semejan
te, uno no numricamente, sino en la especie'
El alma es causa y principio del cxierpo viviente. Esto
se puede entender de muchas maneras. Pero el alma es
causa juntamente segn los tres modos que hemos defini
do; porque indica aquello de donde procede el movimien
to; y aquello por cuya causa se efecta; y finalmente el
alma es causa por cuanto es la esencia de los cuerpos ani
mados. Que sea la esencia, es evidente; porque la esencia
es en todas las cosas la causa de su existencia; pero en los
animales la vida es su existencia, y la causa y el principio
de esta vida es el alma. A ms de que la esencia del ser
potencial es su acto.
Es no. menos evidente que el alma es causa en el sen
tido de "aquello por cuya causa" se hace algo. Porque as
como el entendimiento, as tambin la naturaleza obra por
causa de algo; y este algo es su fin. Tal fin es en los ani-

Bhl. Rod.

116

117

cpaiv jtvta yp ta pvcnx ac fiara


tfj?
OQyava, xal xa-&jtEp ta tv qwv, olta) xal
ta tojv cputwv, )5 evexa rfjg tyuxn ovra. fiittc? 8e to au
evexa, t te ox> xal t q>. kla fxqv xal odev jiqtov fj
xat titov xvrfoig, i|n)xr. o) jiai 8' vjtpxsi toT? <5oiv
f| 8vva(iig avtt]. eati 8e xal allocoaig xal avqons xat
aptr/i] v f) pev yp a'aOqai; XXowa? ti? Evai 8oxeT, aarlavet ai S'otiEv o fit) fiEtxei rpnxS- Ofiocog 8 xal jteqI aut,r\<3Z(>c, t xal (piKaeco? 'xei' o)8ev yp qpvsi o) 8' ajetai
(puaixwg [xi| tgEcpfiEvov, tQqpetai 8' o){lev o |tq xoivcovet
'E[ixe8oxXf]5 8' o) xaXn; eipqxe tonto, utpoatidels tqv
avjqoiv crup|3avEiv toig qptitoi? xtco pev ouppioufievon;
8i t trjv yfjv oitrio cppecr&ai xat cpaiv, vco 8e 8i t
jtp ibcaijttog. ote yp t 'vco xal xtco xaXcg Xafi(3vei" ov yp t aire Jtai t vco xal xtco xal to navt,
Xk' >5 f| xecpaij tcov q>cov, oStcog al pai tcov cpirrcv,
e! "/pq t OQyava Ayeiv etepa xal" tatt toig epyotg.
jtpg 8 tovcoig t t auvxov el? tvavta qpepfieva t nvp
xal tqv yqv ; 8iaajtaarjatai yQ, eI fxrj ti eatai t xcoXvov" eI 8' eatai, tot' satlv q tVuxq xal t aitiov toO ai%voQ ai xal tgcpEa&ai. 8oxel 8 tiaiv f| to Jtupg paig
rptJXH

20

25

416 a

xal xat

xat cpcrvi U
18. xal omnes codd. excepto U (om. Trend.) ||
Aid. Sylb-, ifox'l xai xat qpaiv Bek. || ac piara om. S || 19. xal or. SUX
|| ra om. X || 20. 'vexev S || Sixoiq X || 22. vwtpxei V | coi?X || 23.
san 8 om. V || 24. aladveor&ai UX Sylb., alafrverai reliqui |[ 25. yei
Hmxi'i-v W Bek. Trend., vxv xel SUX Aid. Sylb. Them. Soph.,
pittt/Ei r|ioxii? ETV Tors. Bhl. Rod. || 26. re om. X Aid. J| atijvErat
TVX, avlctai reliqui || 27. pereyei qnixtis W, xoivwve cofj<; reliqui || 28.
eg ante rouro ponit V || rijv om. U Sylb. || xeocr&e; P, jieoti&eis coni.
Essen, nooaOaEi coni. Karsten || 29. Qioupivcov SUVWX Aid., Sylb., qioupivoi? TP Soph. Rodier.
416 a 1. oiro)] xno V || 3. r avr E Them. Philop. Tors., tarre
reliqui (| 5. verba et... usque ad qyov; om. W || Post EQyou; addunt Aid.
Basil, verba: r 8' avr Xyeiv Qyavov q> v r t avt egyov || 6. xal TiQoq
W, jip? 8e reliqui || 7. ri om. W || sari X, arai caeteri || xcoWov ETX
Rod., xAvoov SUVWP Soph. Bek. Trend. || 8. earai] arl V Aid. Sylb.
II xal r utiov om. X || r onj. T.

118

males, el alma; y esto por fuerza de su misma naturaleza,


porque todos los cuerpos naturales, tanto los de los anima
les como los de las plantas, son instrumentos del alma; exis
ten por causa de ella. Esta expresin "por causa de" tiene dos
sentidos: lo qtie se apetece, y aqul para quien se apetece.
Tambin el alma es aquello de donde se origina pri
mariamente el movimiento local; aunque no todos los vi
vientes tienen esta facultad.
Al alma adems se debe el cambio en cualidad v el in
cremento; porque la sensacin se tiene por un cambio cua
litativo, y ningn ser privado de alma es .capaz de sentir.
Lo mismo hay que decir del incremento y de la corrupcin;
porque nada crece ni decae naturalmente si no se nutre,
y no hay nutricin sin vida.
Empdocles no acert al afirmar que el crecimiento de
las plantas se debe a que echan sus races hacia abajo por 416a
razn de la tierra que toma esta direccin, y sus ramas ha
cia arriba, que es la direccin que toma el fuego. No entien
de lo que significa hacia arriba, y hacia abajo: ya que estas
palabras no tienen el mismo sentido respecto del universo
que respecto de las otras cosas. Si la diversidad o identidad
de los rganos deben definirse por sus funciones, lo que
es la cabeza en los animales, son las races en las plantas,
Adems, qu es lo que contendrn al mismo tiempo al
fuego y a la tierra, que llevan opuestas direcciones? Se se
pararn, si no hay algo que lo impida; y si este algo existe,
ser el alma y la causa del crecimiento y de la nutricin.

119

jo

tXojg altu xrjc; Tgocprig xal Tfjg avgqaeiog evai' xal yg


OX) TO

CpaiVETOtl

(J.VOV

TJV

0Ci){J.<Tfc)V T]

TCV

0tOlXE)V TQECp-

xal uv|pevov. Sto xal ev TOig pvToIg xal ev Totg


<oig vxoXpoi Tig v tovto eTvai t egya;|j.vov. t 8e
awariov [xv juog eauv, ov prjv xXig ye a'tiov, XX
pXXov t| Tj'uxiV f| (iev yg tov xugg av'lqaig elg 'jteigov, ecog v f| to xuvarv, rcov 8 ipvaei avvicrrapvoov jivegt jrgag xal Xyog pey{)ovg te xal avljqffewg' Tavta
To) v
8e Tfjg Tpuyrjg, aXX' ov Jtvgg, xal Xyov (iXXov q jXiyg. exel
8' ] aiT] 8vvupig Tfjg li'vxqs Ogenrixq xal yevvr|Tixi, xal jieqI
Tgoqprjg vayxatov Siiugiadai Jtgajiov cpogETai yg jcgg
Tag 'XXag 8vvcgEig no egyip tovtco. SoxeI 8' elvai r] Tgoiprj
t evavrov tw evavTcp, ov Jtv 8e jravr, XX' ooa tv
j-Evov

ti

20

[xvov yveoiv e; XXqXoov eovaiv XX xal


uvigrjaiv * yveTai yg jroXX eg XXiXcuv, XX' ov jrvTa
Jtoa, olov vyieg ex xcpvovrog. (paverat 8' ov8' exelva tov
uvtov Tgxov
XXijXoig Elvai Tgocprj, XX t (xev vScvg
t) Jtugl Tgocp,
Se Jtg o TgcpEi t '8(og. ev gev ovv
Totg jtXolg acpiaai ravr* eivui 8oxe (xXiaTa t (xev
roocp; t 8e Tgerppievov. brogav 8' 'xel' (paol yg ot
J.EV t opioiov to) piooj Tgrpeoai, xaOcreg xal aijgveaOai, rolg 8' wajteg el'iropiev TovpiaXiv 8oxe, t evavrov
ri vavTcp, <Lg xadovg ovrog ro poov vji tov pioou,
piETapXXeiv xal .-tTreaDai' f 8 pieratt|v 8e Tgocpipv
IvavTcov jxfj

25

30

11. atj xai ar V || 12. av|av(.ievov SUVWX Them. Aid. Sylb.,


av||xevov reliqui || 14. (iv post mog S, om. V || 15. j ante H'vyi] om. E
(insert. Es) W || 17. irgag ctti X Sylb. || peydoug te] (reyeOoug TUVX,
xal gEydovg S Them. || te om. TUVX || TaCra] toto VW || 18. Tfjg om.
SUVWXP Them. Soph. Trend., Trig VOTS ET Rodier|| 19. e.teI 5'] sari
6' coni. Essen Susemihl || xai jteq ETW, jteqI caeteri (xal om. Them.
Philop. Bek. Tors. Trend.) || 20. Siopoaa&ai y Them., Sioooal PUW
Soph. Aid. Sylb. Siopadai reliqui || 21. f| Tpoqrfi Elvai Wy || t)]
coni.
Essen || 23. ywriaiv E, yeveoiv Sophon. et, ut videtur, Them. || 24. nvra
om. SUXy et corr. E. |[ 25. jtoa E (in rasura !), om. UWP [| oi'8'] ovx
V J| 28. /J.oig SUX Philop., utXog reliqui |[ 31. t E|xjiaXiv y || 32. vit
roO noov om. EPW Aid. Sylb., tuentur etiam Them. Philop.

120

Algunos sostienen que la naturaleza del fuego es la ver


dadera causa de la nutricin y del crecimiento; porque, a
la verdad, slo el fuego, entre los cuerpos o elementos, apa
rece como capaz de nutricin y crecimiento. Por esto po
dra tal vez pensarse que el fuego es el que opera en las
plantas y en los animales. Con causa es en algn sentido
de la nutricin y del crecimiento, pero no verdadera causa;
lo cual es ms bien el alma; porque el fuego crece hasta
el infinito, siempre que haya algn combustible; y en cam
bio, todos los compuestos naturales tienen cierto lmite y
proporcin tanto en su magnitud como en su crecimiento;
y esto es propio del alma y no del fuego; de la forma ms
que de la materia.
Como la misma potencia del alma ejerce las funciones
de nutrir y de engendrar, conviene tratar primero sobre la
nutricin; pues precisamente por sta, se distingue esta fa
cultad de las otras.
Comnmente se cree que un contrario se nutre con su
contrario; pero no por cualquier cambio de un contrario
en su contrario, sino de los que pueden comunicarse el ori
gen y acrecentamiento; porque muchas cosas pueden trans
formarse en sus contrarios, sin que puedan darles aumento
cuantitativo: p. e. un enfermo en un sano.
Es evidente que no se nutren en el mismo sentido, ni
siquiera todos los que llenan las condicionen indicadas; as
el agua alimenta al fuego, pero no el fuego al agua. De en
tre los cuerpos simples; stos principalmente parecen re
lacionados como alimento y alimentado.
Pero aqu surge una dificultad. Porque algunos pien
san que lo semejante se nutre y aumenta por lo semejante;
otros, al contrario, como ya hemos indicado, creen que un
contrario se nutre con su contrario, pues un semejante no
puede ser el paciente de otro; pero el alimento padece mu
tacin y digestin, y toda mutacin dice trnsito a un tr-

121

|3oXtj

416 b

10

15

20

el;

avTixepEvov f|

pETa|v. I'u noyei


TQECpO |AEVOV, /-' OI) TOVTO VITO Tfjg
Tgocpfis, woitep ov8' txtojv vit t% "CXrig, aXX' vir' exeivov otiiTT]' 8e textco v }iTa(3XA.i (xvov eti; EvpyEiav e~
apyag. jtteqov 8' av f| Tgocpq to teXevtoIov jtpoayiv(xevov t)
to
itpaTOV, e'xei Siaqpopv. ei 8' pqj), XX' t)
[iV aiTEJITOg f| 8e JTEJIEppivq, apqJOTEQCOg Sv
Ev8-/01T0 TT)V
T(Docpr]v Xyeiv * f) |xev yap aitEitTog, to evavrov t<L IvavTq> TpqpETai, f| 8e jtEitEppevq, to opoiov tc poqj. Sote
qpavEpv oTi Xyova Tiva Tpitov dfvpTEQOi xal pdjg xai
ovx pdojg. ejte 8' ovDev TpqpEtat |xr] (xete/ov cofjg, to eliTpV'/OV UV ET) crd)[ia TO TpECpjXEVOV, T EllTpVyOV, OJOTE xai
fj Tporpt) upo; epipvxv EOTi xal ov xara ovp(3e(3tix;. sera
8' ETEpov Tpocprj xai avjqTix) elvai" f) tev yp itoav ti
to Eixipvyov, avr|Tixv, fj 8 t8e ti xai
ovaa, Tpocpq'
ocEi yap Tip ovaav, xai (Txpi tovtov eotv ej; iv xai
TpcprjTcu' xai yEVEOEOj; itoiqTixv, ov tov tpEcpopivov, uXX'
olov t TpEcpjiEvov" ijSri yp otiv. avTOV f| ovaa, ysvv 8'
ov9ev avT avT, XX aciEi. orad' | |iev TOiavTT| rfjg
Hn>xfg pxr] Svvapg otiv oia atEiv t eyov avrqv -y
toiovtov, f| 8e Tpoqpfj itapaaxEvjei eveqyeIv. 8i atpr|'&v
Tpocprj; o) 8vvaTai elvai. eite 8' eot Tpa, t TpEcp|Xvov
xai o TpqiETai xai to rpcpov, t tev Tpqjov otv f|

3b TI

T)

Jtaoiv

TQOqpT}

to

VITO

to

TOT)

34. j] xai X || t post v insertion habet E.


416 b 3. veoyea; y || f| om. V || iteoaxQiv|xvov Them. Philop.,
:190ayivjievov reliqui || 4. el 8' &(xq>i om. S || 5. av] 8' av X || 6. xip vavtqi om.
S || 11. xai ante rcpg V || 11905 t eppuxov Them. Simpl. || Immxov fcxai
V Soph. || post pA|)ux0V addenda fj Efupvxov at xai tollendum putat Susemihl || 12. T9o<pT) E Soph., xoocpfj reliqui || 13. t p/i)>vxov] .-roogtpEOpevov Soph. || 14. av T9(pti y, av T9(priTai P Soph., v xai T9<pr|i, TW, av
xai T9(pr]Tai caeteri || 15. yewticecoi; EPS Soph., yevEOECog reliqui || post
jToiT)Ttxv virgulam tollunt Beck. Trend. || 16. aKX' otov t xcecpjiEvov
om. V || aTO t| ooa STVWX Soph. Bhl. Susemihl, f| aa aro
Philop., aoTi'i r| ooa EPU Bek. Trend. || 17. ax om. ETVW || uut
om. y || 18. Hivxt)?! xooqjfi; y || 8ex|tevov EWy, syov reliqui.

122

mino opuesto o intermedio. Adems el alimento padece al


go de parte del sujeto alimentado, mas no ste de parte
de aqul, como el carpintero no padece influjo de la ma- 416b
teria, sino todo lo contrario. El carpintero slo sufre muta
cin en el sentido de pasar de la inaccin al acto. Gran di
ferencia hace el llamar alimento a lo ltimo que se allega
al organismo, o a lo primero que en l se introduce. Si a
ambos se les llama alimento con la sola diferencia de que
el uno est crudo, y el otro triturado; las dos teoras pue
den usar la expresin en sentido verdadero: considerando
el alimento crudo, el contrario se alimenta con el contrario;
si se le considera digerido, el semejante con el semejante.
De algn modo, por consiguiente, hablan exacta y no exac
tamente ambas teoras.
Como quiera que nada puede nutrirse si no participa
de la vida, lo que se nutre es un cuerpo animado, y pre
cisamente en cuanto animado; de manera que el alimento
encierra una relacin, y no meramente accidental, con el
ser animado.

La nocin empero de alimento no es precisamente la


nocin de algo que tiene la virtud de acrecentar; porque
slo tiene esta virtud en cuanto que el ser animado tiene
extensin; pero en tanto es propiamente alimento, en cuan
to que el ser animado es "un esto" (tode ti) y una sus
tancia, pues el alimento conserva a la sustancia; y sta tan
to tiempo vive cuanto se alimenta. Adems el alimento es
el que causa la generacin, no del alimentado, sino de un
individuo semejante a ste; pues la sustancia del alimen
tado ya existe, y nada se engendra a s mismo; slo se
conserva.
De modo que este principio del alma, es una potencia
capaz de conservar tal cual es al cuerpo que lo contiene;
y el alimento prepara el acto de esta facultad. Por eso, el
animal que carece de alimento, no puede seguir existiendo.
Como tres cosas concurren en la nutricin; lo que se

123

JtQ)TT[

Se

25

8e TOCp[IEVOV

TO

E/OV TMUT1JV OcTj(XU, (T>

fj. TgOfpi]. ejteI 8e .-TO too Tlooc jtavTa


jtQoaayopEEiv Sxouov, tAo; 8e to YVV)l(Tlt otv ot,
Erj V 1] JTQWTt) IpO'/l YEVVriTlV.f) OIOV aOTO. EOTI. bk O) TQE<pETi Sittv, coojtEQ v.ui cT> xu(3eqv<, y.ai ) -/el o y.ai to jtqSAiov, to [lev xivovv xi xivo|.iEvov, to 8e xivovv [lvov. jioav 8' vuyxMiov ro<xp|v ftvualui jiTiEcrlai , QY&tai
TOECpETCti,

8 TT]V JTlpLV T
30 TOJtfp

[LEV

EOTV OOTEQOV

f)EO[XV

8l

TQOept]

JTEpl UOTri?

0OV

.tV
ETTIV

TOiq

'|lT|iOyOV E/EL {)Q[lTT[TU.


lQ]Tf

SlUOCtCpqTEOV 8'

OXEOiq Aoyoiq.

22. TaTr[v ETXy, o.t>)v caeteri||25. yevvquxov ESTWXP, yevvijreliqui | 5] 6| corn". Essen (| Tp<pEi Ty, tqpetgli caeteri | 26. xci
post 'xKtep om. SUWX || xal ante xeif EVy, om. caeteri || 27. t S xivoprvov E, xivov uvov caeteri codd. Simpl. Alex. Bek. Tors. Trend.,
tixt|

XLVOpevov" pvov Bhl, xivopevov pvmg Soplo, pvov xivopievov Philop. in interpr. || 28. 8'] yg coni. Snsemihl || WvaoOatJ ftvcwov y ||
JioCTeaOai X i| 29. .Osonnitog S || 30. t axiv i) Toorp) V Sylb., | TQOtptj
rg iTtiv SU || 31. axv om. X.

124

nutre; aqullo con lo cual se nutre; y lo que nutre; lo que


nutre, es el alma primera; lo que se nutre, es el cuerpo
que la contiene; aqullo con que se nutre, es el alimento.
Ya que es correcto el denominar las cosas por razn
de su fin, y siendo el fin del ser que tienen esta alma, el
engendrar un ser semejante a s mismo podemos definir
esta alma primera como "aquello que es capaz de engendrar
algo semejante a s mismo".
La frase, "aqullo con lo cual se nutre", puede tener
dos sentidos, como los tiene la frase, "aqullo con lo que el
navegante mueve la nave" significa dos cosas: la mano y el
timn; ste mueve y es movido; la mano slo mueve. Y
todo alimento es necesario que pueda ser digerido; pero el
calor es el que produce la digestin; y por esto todo ser

animado posee calor.


Hemos pues dicho en general que es el alimento. En
tratados especiales trataremos luego de explicar su natu
raleza.

125

5.

AioQiajivcov Se toutidv Xeycopev xoivfj aegl jtaaq? aiofbaew?. f| 5' aiadr]ai? v t< xive&a te xa i aayeiv
au[i|3avei, xaftcxtEQ eQr|xf Soxel yup XXoioa? ti? e35 vcci. (paai S uve? xal x opoiov jx xo poou
aaxeiv.
417 a xoxo S Jtio? Suvaxv fj Svaxov, EQqxapev v
xol? xa{}A.ou
Xyoi? reepl xo jtoieiv xal Jicryeiv. 'yei 8' aopav Si x
xal xtov aladriaeiv auxev ou yvexai ul'adqai?, xal Si x
aveu x v ew o) jtoioaiv uicflqaiv, vvxo? aupo? xul yf? xal
s xtov XXcov axoi'/etov, iov crxlv f| aYafhjai? xaf)' uta T| xa
a"U[x(3e|3r|xxu xoxoi?. SfjXov ouv oxi x aaf}r|xixv oux 'axiv
veoyea, XX Suvpei pvov. Si xaffcitep x xuuoxv ov
xaexui aux xaf}' ax aveu xo xauaxixo' 'xaie y dp fiv
aur, 'xul odv Seixo xo evxeXeyeia aup? 'vxo?. jieiSr)
io S x aiof}vaf}ai Ayopev i'/? (x xe yp Suvpei xoov
xal ptov xoeiv xal pdv Xyo(xev, x&v xxl xa&eSov, xal
j tSt) vepyov), Sr/i? av Xyoixo xal f| aiaflqai?, f| pv
32. 6] te X || liyopev VWX Them. Soph., Xey<d,uev' caeteri || 33. te}
STWX Them. Simpl.
417 a 1. verba: toto usque ad aoxElv (2) ora, U || Q|xaiev v]
eQiycui pv xul S Simpl. Alex., Eoqxai v V || xal v STUWX Aid. Sylb.,
v reliqui || 2. Alexander, teste Philopono, tradit darretiam lectionem: Xextov 8 xal vv post aaxsiv || o post 5i t SUX Aid. Sylb. || 4. aia0t'|oei? SUX || 5. f) ora. SU || 6. eveotiv SUy || 7. 8u> om. VW || ox aaOvexat
xaaEQ TX, xahncQ ox aaflvExai S, xal xaftitEQ U, xaO.-teo reliqui
|| 8. ax om. W || xaO' uim> E Tors., vcp' euutoO S Them., tp' uto
UV, xaO' aT reliqui || exue X || v om. W || 9. ax UX, aire S, atre
reliqui | evai W, vto? caeteri || 10. Sixto? XeyopEv W, l-EyoiiEV Sitti; T,
XYopev & r/to? reliqui || tixoov om. V, qojv xal xoov y, xoov xal
ptv reliqui || 11. xal v UX.
ti

126

Captulo

Quinto

LA SENSACION

Propuestas estas distinciones, tratemos de la sensacin


general. La sensacin, como hemos dicho, consiste en
cierto movimiento y pasin; porque parece ser cierta al
teracin cualitativa. Algunos dicen que tambin en la sen
sacin lo semejante padece la accin de lo semejante. En 417a
los tratados generales sobre la accin y la pasin hemos
aclarado en qu sentido es esto posible o imposible.
Pero aqu surge una dificultad. Por qu no se da tam
bin la sensacin de las mismas sensaciones? Y por qu
los sentidos no producen la sensacin sin objeto externo,
siendo as que en los sentidos hay fuego y tierra y los
otros elementos, los cuales ora en s mismos, ora por sus
cualidades son objeto de la sensacin?
Es evidente que la facultad sensitiva no es algo que
est en acto, sino slo en potencia. Le pasa, pues, lo que
al combustible, que no se consume por s mismo, sino que
requiere algo que tenga la virtud de quemar; de lo con

en

trario ardera por s mismo, y ninguna necesidad tendra


del fuego actualmente existente.

127

f S wg eveoye ta. pocos S xa i to u'ktOcveoai, r te Svv(Ti 5v xai to eveqy- jcqctov pv oov 5


to aviTo 0VT05 to Jtaxeiv xal too xivEia&ai. xai to eveoyev
XyweV xai yuQ eotiv q xvqai5 IvpYEi ti?, oteX |ivtoi, xuSctcep 8v tqoi; 'ot]tui. jrvTu S nayj xti xiVEuai tuto to jTOltjtixoo xai eveqyeo: ovto?. Sl EOTI (lv (1)5
vk to poou naxsi, san S (05 vjt to vopoov, xaO3tg EJTOJJ.EV
Jla-/l pv yug T v[AOlOV, JlJT0V)05 S'
poiv eotiv. SiaipETov S xal Jtpi SuvfiEwg xai f.vteXsXEag. vv yug nkg XsyopEv jieq 'uutwv. eoti jxv yug
O)TO)5 EJtlOTT] [XOV TI (1)5 UV ElJlOipEV vOqooJTOV EJtlOTqpOva, OTl
'v0pcojtO5 tojv jti0TT)ix6va)v xai e'/ovtojv juaTrjpr|v' eoti S'
>s Suviijiti,

-)5

20

25

(1)5 iSt] Xyo|j.v

3rioTT)(iova

tov

EyovTa

Tr)v

Yeannnxqv

S totwv ov> tov avTv Tptov SovaTg eotiv, XX'


(xv OTl T YV05 TOIOVTOV xai f) vXq, 8' OU (louXTpVlS
SovaT5 OeiOQEIv, UV pq ti xcoXaq Tojv '|(o>EV S'ijSq
Oeujqov, lvT>.XEa wv xal X09105 E3iioT[ivo5 toSe T A.
apcpTEQoi pv ov o jtqwtoi xaT Sivapiv IjtioTqpovEg ,
XX' (xv Si [ia)i']OEO)5 .aXXoio)&5 xai jtoXXxi5 e|
IvavTas pEra|laX(.v e|eoj5, 8' ex to ysiv rqv aiaftqaiv
ExaTEpo5

30

13. verba: iioto? usque ad veovea (14) suspecta videntur Trend.


Rodier Bhl. || fivapi? et v<jYeia P II atcrOtixv pro ataOvEaai ponunt
Alex. Tors. Barco Brentano Rodier || 14. oiv om. V || 15. to ante itoxsiv
om. V||xe post jr(rtiv addit Susemihl || to ante vEQyv om. EVWy
Philop. Soph. || 16. Xyojjev STUWXPy Philop. Simpl. Soph. || 17. verba:
nvxa... usque ad onv (20) uncs includit Susemihl || Elenvaisv Exgoi; W,
v Tpou; EpriTai reliqui || 18. xai ante ji U || 19. to ante dvopoou om.

V. Aid. Sylb. || Eigqxai T. || 20. [iv om. X | v(.ioiov ov U Aid. Sylb. |


21. xai ante heqL om. SX || 22. vv pv yug PTW, vv om. Soph., o yQ coni. Roeper, vv yp reliqui || eXeyojjev coni. Tors. || 23. eukojiev ETUVWPy
Aid. Sylb., rinoipEv reliqui || 24. xai xu>v Eyvxow SUX Aid. Sylb., xvtdv
inioripqv xai morn.uviuv W || 25. |8q suspectum videtur Tors., alii defendunt || naTaoflai XS || xi|v om. X || 27. xoioxov x yvog V || PouqOeq
V || 28. v SUV || xtul.)! Simpl. || xpro? 6' qSq Soph. Tors., 5' ijftri
reliqui || 29. post Oecoqwv virgulam Tors. ]) <5>v om. V || 8 x xo S || ?.q;a
litteris scriptum E || 32. aiaOi]aiv] cioujui(Tixi)v coni. Tors, (post Them.)

128

La palabra "sentir", puede significar dos cosas; porque


decimos que oye y ve, tanto del que tiene la potencia de
ver y or, aunque tal vez duerme, como del que ejerce la
accin de ver y or. De igual modo tiene un doble signi
ficado la palabra "sensacin". Sensacin en potencia, y sen
sacin en acto. Lo mismo vale de esta otra palabra, "sentir".
Procedamos al principio como si fueran lo mismo el
padecer, el moverse y ejercer alguna accin; porque el mo
verse es una especie de accin, aunque imperfecta, como
hemos dicho. Todas las cosas padecen y se mueven por el
influjo de algo que puede obrar y que existe actualmente.
Por esto ya hemos dicho que todas las cosas sufren altera
cin por influjo, en cierto sentido, de lo semejante, y en
cierto sentido, de lo no semejante; porque sufre la alte
racin lo no semejante, que una vez alterado es ya seme
jante.
Hemos de hacer distinciones entre la potencia y el ac
to; porque hasta ahora vamos tratando de ellos muy en
general.
Decimos de algo que sabe, o bien en el sentido con que
lo decimos de un hombre por el hecho de que pertenece
al gnero de los seres que tienen inteligencia y ciencia; o
bien en el sentido con que decimos que sabe algo el que
posee la ciencia gramatical. Mas, no es la misma la potencia
de saber en ambos casos: en el primero, el hombre sabe
porque tal gnero de seres y tal materia, tiene potencia pa
ra saber; en el segundo, porque si no hay impedimento
externo, puede el hombre cuando quiere actualizar su co
nocimiento. Por ltimo decimos que uno sabe, cuando ya
actualmente contempla una verdad, de modo que propia
mente y en acto sabe que esto es A. Los dos primeros sa
ben en potencia. De ellos, el uno sabr actualmente, cuan
do por la enseanza cambie de cualidad, y repetidamente

129

7 b

, (i) vEQyelv 8' E? to IvEgyEv a'XXov


GtuXoiv ovbk to Jtdaxeiv , aXXa to jiev
8'
tqoieov. ox
vji
to 8e acorrjpia paXXov to 8uvevavriou,
too
epiloga ti?
[TL 'vTO? TlJtO TO VTEX/q o'vro? xa poou OTO)? b? 8vajn? r/t xgo? evteXexeiov' dstogovv yg yiyvsTai to eyov
f|
tt)v juarqju|v, o iteg f ovx eaTiv aXXoioalai (e? att yap
eju8o<u? xa e? evteXexeiov) t eteqov yvo? aXXoicaEC?.
8i o) xaX<? e'xel XyEiv t epgovovv, otov tpgovfj, aXXoioOaai, ajtEg oi8e tov olxo8pov otov olxo8op.fi. t jiev ov
el? evTEXxEtav ayov ex SvvjiEi veo? xaTa t voov xai
epgovov oi 8t8aaxaXav aXX' ixgav eitaivojiav eyeiv 8xaiov- t 8' ex 8i)v(i.i 'veo? pavOexvov xai Xa|i|lvov ejuaeiiuTiv vit to EvtEXsyEiq vro? xai 8iSaaxaXtxo tjtoi oi8e
itaayEiv qpaTov, [oSaitEg EpqTai,] fj 8o Tgoitou? Eivai aXXoicaeco?, rrjv te IjtI e? aTepr|Tixa? 8iaflaEi? pETaPoXqv
xai ttjv Eiti Ta? e|ei? xa rrjv cpaiv. to 8' aahjTixo f| (xev
itger) jxETapoXr) yvsTai vit to yevvcvto?, OTav 8e yevvqfj , 'xei 58ti dSaitEp JtL<rer er]v xa to aloOvEa&ai. xa
t xt' EvgyEiav 8e jiooo? XyETai Tt OecopEiv SiacppEi
8, oei to jiEv Ta itouycixa tt? vegyEa? ew&ev, t gaTv
xai t xouoTv, junco? 8e xai Ta Xouta tcIiv ataqTtv.
a'Tiov 8' OTi tcv xaO' exaarov f| xaT* ivpyEiav uiaOrjat?, f|
8' juorqpq tcv xa\}Xoir TaTa 8' ev aTj itc? eau rrj

rj

ttjv

Ypapji.aTi.xqv
eati

io

15

20

417 b 2. S t xaxov uiXovv W, xaxov reliqui || 3. S yveau; xa


otjiaea V || t tov Sw|ii... X || 4. vceXexe vre? om. X || fioov]
go Si|| comma post poou delevit Tors. || 6. ttjv om. SX Alex. || avr
X, Soph., avr Trend., avr etiam Them. Alex. Simpl. Soph. || 7. el? vTE.xeiav] f| vreXxeta V || 9. (oxeg om. V II t pv usque ad Sxatov
(12) suspecta videntur Hayducko. || 10. &yov] fiyeiv coni. Tors. Susemihl,
vyov y || 11. SiSaoxaXa W, 8i8acxa).av reliqui || 12. vro? xaTa t voovv
xai eppovovv pavvov X || 13. t)toi] elTa V || ovSv X || 14. oireQ EeTjTai
om. SUX Them. Alex. Philop., uncis includit Bhl. Hayduck, post i)
transponenda censet Susemihl || 16. ttjv ante iei om. V || 18. xei fjSr)
axTjteg] antQ xlv qSq coni. Essen || xa post alaveaai om. EU ||
xa t om. V || 191 S om. SV, post poto; ponit E || 21. Xout] fiUa X.
A.outa dbt S.

130

pase de un hbito al contrario; el otro, si del poseer la sen


sacin o la gramtica, pero sin usarlas, pasa a la actuacin 417b
de las mismas; lo cual supone un cambio muy distinto del
anterior.
La pasin tampoco tiene un solo sentido; pues signi
fica a veces la corrupcin de un contrario por medio de
otro; o mejor an, la conservacin de un ser en potencia
por otro en acto, y que tiene con aqul la semejanza que
tiene una potencia al acto con que est relacionado. De
esta ltima manera el que posee el hbito de la ciencia pa
sa al acto de contemplarla; lo cual o no es verdadera mu
tacin (ya que consiste en un progreso del sujeto y de su
acto) , o por lo menos es un gnero de mutacin distinto de
la comn. Por esto no est bien decir que el que piensa
padece, en el acto de pensar, una alteracin, como tampoco
el edificador cuando edifica.
As pues es lgico que al proceso por el cual pasa de
la potencia al acto el sujeto que entiende y piensa, no se
le d el nombre de enseanza, sino algn otro. Y del su
jeto que partiendo de la potencia de aprender y adquirir
ciencia por el influjo de otro perito en ensear y que la
tiene actualmente, o bien hay que decir que no sufre al
teracin alguna, como hemos indicado; o bien que hay dos
modos de alteracin; uno que consiste en el trnsito a las
disposiciones privativas (a saber, la sustitucin de una
cualidad por su contraria), la otra, en el trnsito a las dis
posiciones positivas y a la perfeccin de la naturaleza (que
es progreso y perfeccin de la cualidad existente).
Respecto del ente sensitivo, su primera mutacin es
producida por el progenitor; y una vez engendrado, posee
ya la sensacin, del mismo modo que la ciencia. La sen
sacin en acto es semejante a la contemplacin de una ver
dad, con una sola diferencia, y es que los objetos producto
res del acto de la sensacin: lo visible, lo audible, y los
dems sensibles, estn fuera del sujeto. La causa de esta
diferencia radica en que la sensacin actual es de lo sin
gular, mientras que la ciencia es de los universales, los cua-

131

25

30

4m

\|njxii. Ot vofjaai plv eji' crura), rerav |3oXr|rai , aadveoflai ' oi;x In' arrrqy vayxalov yag vnaQxziv to alafhritv. po); 51 rom' e'xei xav ral? Ejuarqfxaig tai? rcov alo{h]tjv, xal 6i rqv atirfjv atrav, or ra aia{h-|Ta rcv xa&'
exacta xal rwv e|cd{1ev. aXX jceqI jxev tovtcov Siaaaqyrjaat
xaiQog Yvoir' av xal Eaaxh?. vv 51 Siwpafrw roaourov, or
oix anXo ovro.g tov Suvp.i XeYOpvou, aXX ro) [xev oomQ
rov Iv
fiv eixoipev rv jtalSa Svaadai crrparqYEiv, rov 51
f|Xixa ovra , orw? e'xei to aaxbiuxv. IjieI 5' dvumip.o;
a-urv f| Siaqpop, Supiarai 51 jtepl airwv or erega xal
neos I'tEQa , xCTaai dvayxalov reo Jtaxeiv xal XXoioa&ai g xuqois Svpaaiv. r 5' aa\b]Ti.xv Suvpei larlv

olov r alarirv
evteXexe<? , xafrnEQ elp-qrai. icdaxei
pev ov 017 opoiov ov, nsnovdo? 6' (fiowrai xal eauv olov
IxeIvo.
24. oxav VWX Soph. || PoXerai V || 26. toxoig S, xoxoj UX | tais
om. X || xal? xwv] auxag x| xcov coni. Essen. || 28. 'xaaxov V || 29. av ora.
X. || S Sitogado) xoxo ST, 6' ni xoaoxov SuopoOcu W || 31. eniopEv
SUX Sylb., EnoipEv reliqui.
418 a 2. xepa xal oxi 'xEpa y.pfjcrOai V, xoijoOai 5' av Sy Aid. Sylb.
|| t<>] x ET || 3. 8' om. ES || 4. <>? vxeXexe S Aid. Sylb. | 5. 6v om. S.
|| olov] >s S.

J32

les de cierto modo se encuentran en el alma. Por esto est


en manos del hombre el pensar cuando quiere; no as el
sentir, que requiere la existencia de algn sensible. Lo mis
mo se ha de decir de la ciencia que versa sobre los sensibles,
y por la misma causa, a saber, porque los sensibles son de
cosas singulares y externas. Pero ms adelante habr ocasin
de tratar de los sensibles.
Por ahora slo dejamos establecido que el ente en po
tencia tiene ms de una significacin: una, en el sentido en
que decimos que un nio puede mandar un ejrcito; otra,
en el sentido en que afirmamos esto de un adulto: del mis
mo modo acontece con la facultad sensitiva. Y porque la
diferencia de estas dos potencias carece de nombre espe
cial (aunque ya queda demostrado que son diversas, y por 41Sa
qu lo son) , es necesario emplear estas expresiones "pasin
y alteracin", como si fueran nombres propios.
Como ya hemos indicado, la facultad sensible es potencialmente semejante a lo que es actualmente el objeto
, sensible. Cuando todava no son semejantes, padece alte
racin la facultad sensitiva; pero una vez alterada sta,
se asemeja al objeto y es como l.

133

6.
Aexteov 8s xad' 8xarr|v aiadqaiv jieqI tv ala&r|T(I>v
Xyzxai 8e t aaOr|Tv xp lyco;, cov 8vo pev xad'
aita qpapev aaveadai, t 8e ev xat avirpEPx?. xaiv
8e 8o t |iev Siv ecttiv xarri; alaOTac;, t Se xoivv
jtaaiv. Xyu) 8' Siov (tev o xf] IvSyETai steqoi alahaEL
acr&vE<T&ai , xai jteqI o |a.r Ev8)ETai aJtarqiKivai , olov
'ipi; xgcpaxo; xai d*OT) ipqpou xal y801? XvM-0- i
8' qpT) JtXEou; psv exei 8iaqp0Q; ' XX' Excrrr) y xgvEi
jteqI totcuv, xal OTix ajiaxTai oti yodxa o5' oti ipqpo;,
jto, ij t t ipoqpov Ij JIO. tu
XX t t XExpwapvov
(tev oiv ToiaTa Xyexai 8ia IxaTou, xoiv 8e xivqat;, f|0pa, agiilp; , oyr|ia , pYsOo;* t yg xoiaxa o8pi<x;
ecttv '8ia, aXX xoiv jraaig. xal yg aqpfj xvr|a? t;
ecttiv aafh]TT) xal 'ipEi. xax crupPEpqx; 8e XyETai uct8t|tv, olov eI t Xeuxov euj Aigou; u; ' xax aupPePrjx; yg torou ala&vEtai, oti tw Xeuxc ai)pP(3r|X
toto o a<r&vtat. 8i xal oi8ev Jtaysi f) tolotov oji to
aladriTO. xa>v 8e xad' avxa al<rh)Ta)v xa 8ia xogoo; eaxlv
ald&T|T, xal jtg; a fj ovaa icqruxEV ExaTq; ao&qoECj;.
jtowxov.

10

15

2o

25

8. 5uoiv SUX || 10. ev 8iov V || rfj? atadi'ioew? Wy || aff&i'ioejg om.


V || 11. jtaotv] Jt.eivcov coni. Schieboldt || 13. post xv(lo delet punctum
et verba rj... 8ioupoeg (14) in parenth. ponit Susetnihl || 14. jtA-eot a; T
|| c>; ante xarri ponit Essen J| exaarov P || 15. totoiv] xoxou V, axjv
y || 16. i) jto om. U, i) t t ipocpovv ) jto om.V || i) rco om. W || 17.
sxaTqg W Soph., xaTT) X, xoxou reliqui || 19. jraaig om. UX et pr.
S, Jtvrcov re. S || pro jtaaig coni. nXeooiv Schieboldt || cpfj] | cpf) E ||
ti;] t V, om. U || 20. alaOrjTix| S || post ovpei editi ante Bek. xaft'
ara pv ov crciv aloOqTa Tara||21. 8uiepoug ET Soph., SipQOu V,
Aaeog pr. y, ulg om. W || 22. ala&vecrftai UX || t l.euxv W || 23. q>
v V || xal om. SUV || xi om. SUX || o5 alobveTai ante oupPpTixe (22) ponit
Essen || 24. xuQoog t 8ia W || 25. xoTOV T.

134

Captulo

Sexto

TRES CLASES DE OBJETOS SENSIBLES

Primeramente se han de estudiar los sensibles en cada


sentido. Bajo tres aspectos se puede considerar el objeto
sensible; dos de los cuales lo miran como sensible por s
mismo, y el tercero como accidentalmente sensible. Y el
sensible por s mismo puede ser, o propio de cada sentido,
o comn de todos. Llamo propio al sensible que otro sen
tido no puede percibir, y en el cual no cabe error, p. e.
la visin de un color, la audicin de un sonido, el gusto de
un sabor. El tacto percibe muchas cualidades diferentes.
Con todo cada sentido discierne estos sensibles propios, y
no se equivoca al decir que existe un color o un sonido.
Puede, s, errar acerca de la naturaleza del objeto coloreado
sonoro, o acerca del lugar que ocupan. Estos objetos se
llaman los propios de cada sentido. Los comunes son, el mo
vimiento, la quietud, el nmero, la figura, la magnitud ;
porque stos no son propios de ningn sentido, sino comu
nes a todos. Ciertos movimientos pueden ser percibidos tan
to por el tacto como por la vista.
Se dice que un objeto es accidentalmente sensible,
cuando p. e. algo blanco que vemos es el hijo de Diaria;
accidentalmente percibimos al hijo de Diaria, porque est
accidentalmente unido a lo sensible blanco que percibi
mos. De donde se sigue que el que siente no recibe influjo
alguno de lo accidentalmente sensible, en cuanto tal.
Entre los sensibles por s mismos, los propios son los
ms importantes, y la esencia de cada sentido se adapta a
ellos por su naturaleza misma.

135

7
tot' atv Qaxov. qcxtov 8'
anv ejtsiv, v(vv(iov 8
Tvyxvet ov * 8rjXov 8e eotai o XyopiEV jiqoeXDooi (idXiaxa. to y do oaiv eati yQcop.a. toto 8' eot t litl to
xaO' ax Qaxo' xad' air 8 o tq> Xytp, aXX' oxi ev
avr) eyei t auov to elvai Qaxov. jtdv 8e XQW(ia xivqtixv laTi to xax' evepyeiav 8ia<pavo5, xal tot' fauv axo f)
qjatc;. 8iitQ oy paxv aven qpooxg, aXX Jiav x xaxou
XQW(ia ev cptoxl ogaxai. 8i iteQi qxox? jeqwtov Xexxov t
oTiy. 'fJTi 8q ti 8iaq>av?. 8iaqpave? 8e Xyai o 'azi |iv
qutv, o xa&' aT 8e gaxv wg jiXwg eixetv, XX 8i'
aXXxgiov xQw>(iu. toiotov 8 laxiv rjQ xal {58>q xal jioXXa
tcov cfTEQewv o yp fj 58wq o8' fj rjQ, 8iatpavs, XX' oxi
axl qn5aig Jtoxouaa f| arq ev totoi? a(iq)OTgoi? xal
v Tcp aiStp Tqj avw ocjiaTi. ps 8 axiv f totou evpyeia,
to Siaqpavo? fj Siaqpavq. 8ovct(iei 8e v w tot' axl xal x

O (lev ov cxlv f|
lat x(xj[i,a Pv> xa* o Xya)

30

4i g b

jo

|iev

26. ofrv om. T || t| om. SU || Qaxov 6* oxl x(?l oxl S XCH X ||


27. |iv EWP, te reliqui || 28. o kyouev om. U, post paxv ponunt SX
|| |x?.ujTU om. SUX || 29. te post Qaxov S || oxi ante xe*pa om. U ||
to... paxo] tcv... paxv (30) ETW || 31. axq) UV, aixa) X, aereo)
Them. Philop. (ut videtur) || t?xei otn- T.
418 b 2. jtvx<o; Exaaxov SUX Aid. Sylb. Them.et, ut videtur, Simpl. ||
3. paxai ETy Soph. Bhl. Tors. || jiqteqov W || XriJtxov X || 5. ebretv mXcs
UX || 6. xal ante uSoiq om. X || 7. oxeqecov otov felo; -y.Qvaxal.Xoq. o T et
margo U || 8. ox ti; tpoi; UX Them. Soph. Simpl. Tors. || wpxvoa
ETWy, vx'Tgxovoa SUVXP Them. Bek. Trend. || verba: nal... usque ad
oiopaxi (9) uncis incl. Susemihl || 9. vpyEia nal to Stacpavo; coni.
Trend. || virgulam post voyeia om. Bek. Trend. || 10. virgulam post S
Tors. || S xal v <T> tox' an, x axxo; coni. Steinhart || v <y] v oX;
W.
U Aid. Sylb. ||toxo ante v

136

Captulo Sptimo

LA VISION Y SU OBJETO

Se llama "visible" a lo que constituye el objeto de la


vista. Esto visible es el color, y tambin otra cosa que se
puede describir por medio de la razn, pero a la cual no
se le ha dado nombre propio. A medida que adelantemos en
el discurso se ver claro qu es lo que queremos decir con
estd. Lo visible es pues el color, que es lo que se allega a
cuanto es visible por s mismo digo por s, no en el sen
tido lgico de la definicin, sino en cuanto contiene en s
la causa que le comunica el poder ser visto.
Todo color tiene la virtud de mover lo que es difano 418l>
en acto; y en esto consiste su naturaleza. Por esto no es
visible el color si no hay luz, y slo por la luz se ve el color
de cualquiera cosa. En consecuencia hemos de hablar pri
mero de la luz.
Es indudable que existe algo difano. Llamo difano
a lo que es visible en verdad, pero no visible generalmente
por s mismo, sino por causa de un color ajeno. De esta cla
se son el aire, el agua y muchos slidos. Pero ni el agua
ni el aire son difanos en cuanto tales, sino porque poseen
cierto cuerpo que es idntico en ellos y en la eterna esfera
superior. La luz es el acto de esta sustancia, del difano en

137

5 qpcog oov ypcij|xd eoti ro) SiacpavoC;, otav f)


evreXexeia Siaqpav; reo revp5 f| toiovtou oov t vj
ai TavTv. t jiev ouv
aa>|xa' xa yap totjtco ti vreapyEi
t SiaqpavEg xa t ,to qpcg, EgqTai, oti ote jtp o"u\>' 0X005
15 ajxa ov' jtOQOoi] arc[xaT05 ovSev? (eit] yp &v ac[x ti xai
oTcog), aXXa jrugg f| -toiovtou Tivg reapouaa ev t&> 8iaq>aveI" otie yp 8o ocpaTa fia Sovarv ev too avtoj Eivar
8oxet te t cpog EvavTov Eivai t oxtei- ecfti 8e t oxtos
<ttqt|oi5 t5 TOiaTri5 EECog Ix 8ia<pavoJ5, ojote 8f\Xov oti
20 xa f| T01T00 reapovaa t qptg eotv. xa oux pih? 'Ejxres8oxXf|5, 008' El TI5 OXX05 0TC05 E'pqxEv, 5 qjEgopvou to
qpcoTs xa TEivofxvou jiote XEtalj t% yfjg xai ro reepiXOVT05, [xas 8e XavOvovTog ' tovto yp eoti xa reap
tt}v tot3 Xyou Ivoyeiav xai reap Ta cpaivgEva- ev jxi25 xpqj jiev yp 8iaaTT)[iaTi Xftoi av , are' vaToXf5
8' re
8uo|xa5 t XavO'vEiv |xya Xav t a'rqjxa. eoti 8e ypc[xaT05 [ev 8extixov t 'xpouv , "tjJqpou 8e t atyocpov.
cxqovv 8' ot t 8iacpavE5 xa t parav f| t 1x0X15
gcjxEvov, oov 8oxe t oxoteivv. toioOtov 8e t 8iaqiav5
so (xv , XX' ox OTav fj evteXexeoi 8ia<pav5 , XX' otov 8uvfxEi * 7) yp aT) 90015 ote jxev oxto5 ote. 8e cpcag
419 a EOTV. 00 JtVTa 81 paT EV qpCOT EOTIV, aXX |XVOV EXOTOO
t oixeTov jgajpa " via yp ev xev too cpatti oy pcfrai,
cjxto?.

to

11- "51 fi Bek., om. E || 12. ro nvgg X || ij... usque ad Tarcv (13)
uncis incl. Susemihl, Essen | 13. tot<o] toto S || ti post repxei SX
|| 14. t ante Suxqpave? om. X || egriTai xai t t cp? V Them. ||
15. o8'] ovt' TVW Aid. Sylb. || 16. rj toiotou tiv? unds incl. Su
semihl II 17. o8] orte UX || SovaTv post. 0((xaTa SX, post avx V ||
18. te post Soxei ESW Aid., 8 TUVXP Bek. Trend. || elvai om. V
|| oxt) ES || 19. tt? om. Sy || 20 xa rjJ xav f| y || t q>d>? ij totou reaQovoa SUX || 22. Teivopivoo EV et vet. trans., yiyvopvoo reliqui || jiote]
TTe V, jiqteqov et? coni. Essen || 23 reeg V || 24. tr)v to Xyou ETVWy,
tt)v ev Tig Xy <> SUX Them. Bek. frend. || vQyeiav E, vgyeiav TWPy
Soph. Bhl. Tors., Xeiav caeteri || 25. gv om. W||26. gv S,. 8 reli
qui || 28. pXi?] pyi? X || 29. axoxuj|xevov Wy || cpav? T.
419 a 1. Qdxai X || oriv om. X || xoTW V.

138

cuanto es difano. Donde ste est en potencia, all hay


tambin tinieblas. La luz es como el color de lo difano,
cuando el difano est en acto por influjo del fuego, o de
algo semejante al cuerpo superior; porque en el fuego exis
te algo que es idntico con el cuerpo indicado.
Ya hemos explicado qu es difano y qu es luz. Esta
no es ni fuego, ni simplemente un cuerpo, ni la emanacin
de ningn cuerpo (pues tambin en este caso sera un
cuerpo), sino que es la presencia del fuego, o de algo seme
jante, en lo difano: dos cuerpos en un mismo lugar no
puede haber juntamente. La luz es lo contrario de las ti
nieblas, y stas consisten en la privacin de la antedicha
propiedad; luego es claro que la luz consiste en la presen
cia de esta propiedad.
No estuvo, pues, acertado Empdocles, ni los otros que
sostenan su opinin, si los hubo, al afirmar que la luz
es llevada por el firmamento y que algunas veces se extien
de entre el cielo y la tierra sin que nosotros lo advirtamos.
Tal teora va contra la razn manifiesta y contra lo que nos
dicen los sentidos. Es verdad que en un intervalo pequeo
podramos no percibir este movimiento de la luz; pero
creer que nos est oculto cuando va de oriente al ocaso, es
demasiado pedir.
Apto para recibir color es lo que no tienen color, co
mo lo apto para recibir el sonido es lo que est privado
del mismo. Carece de color lo difano y lo invisible, o ape
nas visible, como parece que es lo oscuro. Oscuro es lo
difano, no lo difano en acto, sino en potencia; porque la
misma propiedad natural es unas veces oscuridad, otras es

luz.

Sin embargo no todo lo que es visible lo es por efec- 419a


to de la luz; esto slo vale para el color propio de cada co
sa. Porque algunas cosas hay que no se ven en la luz, y en

139

8 to) oxtei jtoiel aiodqoiv, oov to jrupcSq qmvpeva


xa! Xapjiovta (dvvu|j.a 8' ioti taita v! ov(xati) , oov
irx-qg, xgag, xeqpaXa! tyiWcov xa! XejtC8eg xa! cpaXjio" XX' ov8evg patai toikwv t oxetov xQ<h[ia. 81' jv
pev ovv atav taita Qatai, 'XXog Xyog' viv 8' en! toev

ooitov gpaveQv eativ, on to (tev ev qxot! Qtpevov X0w|ia.


8i xa! oi'/ gatai aveo cptotg' ioito yg rjv atcp to
xOnati Evai, t xivrjtixc Evai toi xat' Evepyeiav 8iaqpavoig' f| 8' IvteXxEia toi Siagpavovg qpwg latv- aqjxeTov 8 tovtou

is

20

25

(pavEQv

v yp

tig

-9t\

to

exov

xpwpa Iji'

aiitqv

rqv oajnv, oix oipetai" XX t jxev x0W(ta xivei t 8iacpuveg, oov tv apa, vjt totou 8e aovEyoig 'vtog xiveltai
t aadr)trQiov. ou yg xaXajg toito Xyei ArntxQitog otpevog, el yvoito xevv t tEtai, QoDai fiv axpiflaig xal
el |rp|rr|| v to ovpavc et|* toito yip a8vatv otiv. Jiaxovtog yp ti toi aahquxo yvetai t pav" ji' airoi
pev ov toi poopvov XQftatog Svatov XeLtetai Sil jc
toi [xeta|i, amt' avayxalv ti evai pEtaj' xevoi 8e yevopvov ov>x oti axQi(3<j5g , aXX' oXaig odev cp8raetai. 8i' rjv
pev ov atav t xQjpa avayxalv ev qxot! paaai, eiqt)tai. jiq 8 ev pcpolv opatat, xa! ev oxtei xa! ev qpait,
xa! toito e| dvyxr]g" t yp Siaqpaveg jt toitoo yvetai
8iaqpavg. 8' arcg Xyog xa! jiepi ipqpou xa! apfjg

cambio produce la sensacin en la oscuridad, p. e. las co


resplandecientes (carecen de un nombre co
mn a ellas) , como son, hongoa, cuernos, las cabezas, esca
mas y ojos de peces; pero en ninguna de estas cosas se ve
un color propio. Cual es la causa de su visibilidad, es otra
cuestin.JPor ahora queda bien asentado que lo que vemos en
la luz es el color, el que no se ve sin luz. La esencia misma
del color consiste en la capacidad de mover lo que es di
fano en acto; y el acto de lo difano es la luz .
La prueba de esta teora es evidente. Porque si alguien
pusiese en el mismo ojo alguna cosa dotada de color, no
la vera. Y es que el color mueve lo difano, p. e. el aire,
y ste extendido de modo continuo desde el objeto colo
reado, mueve el rgano sensitivo.
No est acertado Demcrito al pensar que si el espacio
intermedio estuviera vaco, se podra ver perfectamente una
hormiga que estuviera en el cielo. Tal cosa es imposible.
Porque la visin se produce cuando la facultad sensitiva pa
dece algn influjo; y es imposible que padezca el influjo
del mismo color visto; no resta pues sino decir que el tal
influjo le viene del cuerpo intermedio; de donde se sigue
que ste ha de existir. Si no existiera, lejos de ver distin
sas gneas y

tamente,

nada veramos.

por consiguiente expuesto, por qu el color se


ha de ver necesariamente en la luz. El fuego se ve tanto
en la luz como en la oscuridad; y esto sucede necesaria
mente as, porque lo difano es tal por influjo del fuego.

Queda

3. oxth, E axta) Them. || ifupQcSr) E || 4. etc! T || taita om. U


|| 5. xQagJ xgag coni. Chandler || xa! ante XeicSe? om. UX || Xeju8e<;]
XojiSes E II xa! ante qpi. om. X || 6. tovtcav t] toito T || 7. pat E,
Qdtai reliqui || 9. xa! om. EPUW Soph. || avt W Trend., avxtg reliqui
|| t] tai W, om. S Them. || 10. post xe<(iati evat virgulam om. Bek.
Trend. || 12. si yg fiv tu; W || ieq WX, fi reliqui || 14. 5q ETWy, 8
f|8q Them., 8 reliqui || 16.' yvriTai W, yvoito caeteri || t iEta| xvov
V || v om. W || xQipi; om. X || 17. piQuql W || otiv 8vatov SUX
Aid. Sylb. || 18. ti om. SU || alathitixoi] atoiritriqou VW || 19. afrv om.
SU || Sq EPTWy, 8 reliqui || 20. verba: wot'... usque ad petaj om.
SUX || 21. ovftv] pqiv y || Verba 8i* jv... usque ad 8ia<pav; (25) une.
ind. Susemihl || 22. gafrai v eponi y || 23. oxtcoi E, oxtip Soph.,

oxtei caeteri.

140

141

30

35
ii9 b

eotv" ouOev yg uiuv jtTpEvov to alorjTripoD jioieT tt)v


xiuTtrfrrioiv, aXX' vno plv a(ifjs xal -vyqpou t
JtT
8'
E
Otav
T)V
aTo{h)TTlQ)V EXTEQOV
VEITUI, VJt 81 TOTOU
o{>8Epav
!ov,
t
f
avr ti? IjuKj t ula9r|TT0iov t ipocpo-v
uiafhiaiv jtoifjoEi. rcepl 8e cprg xal yeoecs e%ei plv
poicos, ov qjuvEiai 8e" 8i' rjv 8' altav, {Joteqov Eatai 8ijXov.
t 81 pETaj ijicpcov pev rp, opfis 8' .vcvupov xoivv
yg 8q ti jtaOos In.' upog xal {8aT? eotiv, Sojieq to 8ia'
tpave; xgcpyu , otco tco e'xovti apr|v o lv pcpoTEQOis
vncQXl toTOi? * cpuveTui yug xal x I'voSga tov ckov
jiewv
E"/iv a\'a{h]aiv oaprjs. aXX' piv avdpwnpg xal twv
vujivovra. f| 8' ata8\)vuTEt
pii
apaam
uyujtvei,
oau
Ta Xul JlEQl TOTCOV aTEQOV XE'/dioETai.

Idntica razn vale para el sonido y el olor; porque


ninguno de los dos cuando est en contacto con el rgano
produce la sensacin; sino que el olor y el sonido mueven
el espacio intermedio y ste a ambos rganos. Si en cam
bio alguien colocara sobre el mismo rgano el cuerpo so
noro o el odorfero, no producira ninguna sensacin. Lo
mismo se puede decir del tacto y del gusto, aunque a pri
mera vista no lo parezca. Ms adelante se ver el porqu
de esto ltimo. Lo intermedio para los sonidos es el aire;
para el olor, no tiene nombre especial. Hay presente en el
agua cierta realidad comn, que es para el cuerpo oloroso,
lo que lo difano para el color; as vemos que los animales
acuticos tienen sensaciones olfatorias; mientras que el 419b
hombre y los animales terrestres que respiran, slo pueden
oler cuando respiran. Daremos luego la causa de este hecho.

29. ti? mOfi om. pr. E | x ante aaflr)x. om. E || 31. 6* om. X || 33.
8] om. SUVWXy || 34. y,pu>naxos P || o v] 6v SX, v TV, Sv v P || 35.

xal om. V.

419 b 1. onpiic] 8pf|<; EPT || 2. anoflai] Spaadai EPT.

142

143

is

20

Nfiv 8e Jtpctov jieqi iji<p<n) xal axoijg SiopacopEV. eaxi


8e Sixxg ipcpog' psv yap EVEpysiq rig, 5 8e 8uvp.i*
xa p.EV yp ox5 tpapev eyeiv i|)<pov , oov aityyov, Epia, xa
8' Eye iv , oov yaXxv xal oaa oxEQEa xal Xela , oxi 8vaxal xfjg xorjg
xai ipoqprjaai. xoxo 6' axlv avxo pexaju
ivpyEtav tyxax'

5'
yvEtai
Ijuroiqaai ijJcpov eveqyeou
eaxiv fj oiyp
jiXqyT]
<pog ae xivog Jtpg ti xal ev xivi'
exeqov
\|>cpov
oaa. 8i xal &vaxcrv evo; 'vxog yEvaftai
yp x xjtxov xal x xuiitpEvov coxe x xpocpov Jipg xi
aJiocpEl' JiXriyr) 8' ov yvEtai aven qpopag. axEp 8' EJtopEV,
o) xv xtr/vxcov xXrjyr) tyqpog' ohva yp jioiei i|>qX)v
xolXa,
'pia fiv JtXriYf), XX yaXxg xal oaa XsTa xal
JtoXvaxXaEi
ti]
xolXa
8e
pev yaXxg, oxi XEiog" xa
eeXOeiv
8uvatovxog
,
Xg jioiei .-tXriyag peta xtjv jtpoxr|v
xo xivqhvxog. exi xoitexai ev pi xal xSaxL, XX' fpxov.
ox Eaxi 8 x|)q>ou xpiog r)p o>8e x vSaip" XX 8ei oxepa.
pEv jrXriyriv yevahai xpg 'XXqXa xal Jtpg xv
8iani]
xal
qg

xXriyEig
xovxo 8e yvEtai, oxav Jiopvr]
4. jtqgxov om. V. || opoqoEiog EPWXy Soph., xoqg reliqui || 5. vEeysai (i. e. casu dativo)... SirvEi E Camot. Them. Philop. Simpl. Soph.
om.
Bhl. Tors. Rodier, vQyeia... Svapig reliqui || xig post vEeyegt
eveSoph. || 7. xa*g T Aid. Sylb., xaxv caeteri || 8. xoxo... usque ad
Chan
jxXqxxovxsg
cnset
addendum
xm
PYeqi (9) une. ind. Essen || 10. post
-i)
dler || 11. yvsa&ai X Soph., yevoOai xv E || xv qicpov E || 15. eqiov
||
Philop.
Soph.
leg.
jxax|av q itXqyv, XX VX et margo U, vulgatam
18. v] >g T, |xv v coni. Tors. || XX' fxxov om. Soph., une. incl. Torst.
|| 19. x-piog] xupog STV || oxe TW, ovxe 8 E, o8 etiam Simpl. Soph.
|| XX 8i oxeqewv yEvcrdai jiXqyqv X | 20. xai] q xai coni. Steinhart
E.
Tors., vulgatam tenent etiam Philop. Soph. Simpl. || 21. wopEvqi

144

Captulo
i

Octavo

LA AUDICION Y SU OBJETO

Establezcamos primero algunas distinciones acerca del


sonido y de la audicin.
De dos maneras puede ser el sonido; en acto y en po
tencia. Decimos que algunas cosas no tienen sonido, p. e.
la esponja, la lana; y que otras, como el bronce y todo lo
que sea slido y liso, tienen sonido, porque pueden produ
cir sonido, es decir, que entre ellas y el odo pueden produ
cir el sonido actual. El sonido siempre se produce por al
guna cosa relacionada con otra y en algn medio. El golpe
es el que produce el sonido, y por eso es imposible
que
haya sonido si no existe ms que una sola cosa; porque lo
que golpea se distingue de lo golpeado, y as, lo que suena
puesto en relacin con algo; de ah que tampoco se d sin
movimiento de traslacin.
Hemos dicho que el sonido no nace del golpe contra
cualquiera cosa, ya que la lana aun golpeada ningn so
nido produce; en cambio lo produce el bronce, y todo lo
que es liso y cncavo: el bronce, porque es liso; lo cncavo,
despus del primer golpe produce muchos otros debido a la
reflexin, por no encontrar salida el cuerpo puesto en mo
vimiento. El sonido tambin se oye en el aire y en el agua,
aunque con menos intensidad. Ni el aire ni el agua es lo
principal en el sonido; es necesario que se produzca el
golpe entre dos cuerpos slidos y contra el aire; lo cual su-

145

25

30

35

420

yuOfj. 5i kv xaxewg xai 09085065 jclriy), xpoqe" 8eT


yap pftaai rf]v xivqaiv to paniovxog rriv \>Q9iv to apog,
cojiep Sv e ocoQv r| ppaOv i|K[xy,ov rircoi T15 9850 pgvov ray. f)x< 8e yivsxai, otav ano to 505 ivg yEvopvou 8i t ayyElov t SioQaav xal xaXaav -Q-ottopHivai
irXiv r|Q ajtoaaOf], ojojieo ocpaipa. eoixe 8' a yvsadai
f|xc , Xl' 08 oaqpr)5 , IjteI <TU|xpavi y6 &tl T0 990V
xadnE5 xal Eitl to 90)365' xai yap t 9065 asi vaxXtai (o\)8e yp Sv iyvEto Jtvrfl 9065 , aM. oxro5 e|a> to
r)Xioojivoi)) , aXk' or/ o)ta)5 avaxXtai aiaitEp 09' vSaTog
-q 'fa.Kv.ov f) xai nvog aW.00 t6v Xecov , /Sote oxiv hoieIv,
f| t 9065 qo(j.ev. t 8b xevov 658-065 AiyEtai xpioV to
axoEtv. 8oxeI ya5 elvai xevv rjQ, otog 8' lorlv Jtoiv
xoEiv, otav xivqdfj oovext]? xai E15. XX 8i t afrupg
Eivai o) ysyoovEi, Sv ir) Xeiov f t nX.Tiyv. tote 8s E15 yejujteSov.
vEtai apa 8i t ejjteSov ev yap t too Xeou
909T|Tixv |xev ovv t xivtjtixv vg 505 auvEXEa pypig
axofig. axorj 8s 001x90315 aqp' 8i 8e t v 51 evai, xiVOO[XVOO TOO e|ol> ElOOO XlVEltai. 81TE5 o) ndvTT] T {pOV axoEi,
o8e JtvTT) 8iS5xetai aqp' o yp nvrr) eysi ga t xi-

.....

...

24. tv om. STUX I] H)i(ioa] &(j|xou X || tkxei X, xwtxq W, twitoi


reliqui || coojieq
xax (25) uncs incl. Susemihl II 25. xax] xxei P || Jt
too om. SUVX Tors. || yivovov UVWXP Soph. || 30. ov STUVX Them.,
008 etiam Soph. || 31. f|Xio)|i.vov SXy || 32. -i xai] rj SV, xai W || 33. f|]
El? (35) ex parte corrupta, ex parte loco
$ Philop. Tors. || t 8e
Them. Smpl. Soph. Philop.
tuentur
alieno posita putat Torst.,
420 a 1. ctv] \\' el W || 2. fia yag U || 4. xof) 8 crupcporis <xrjQ
WPy Philop. Simpl. Soph. Bon. Tors. Rodier, xor| 8e trupqwrig
pi caet. || 8e post 8i om. y || 8ui x '-va pa elvai coni. Jul.
Pacius, Steinhart || 5. x etoo) SUVXP Bek Trend., ciato reliqui
|| xivei STVW Bek. Trend., xiveixai EUXy || rtavxi pipei x 5q>ov
xoei ).).' iav o8 itavxaxo to acpaxog 8ipxTal" yg
Wy (similiter Them, et Philop.), Jtvxa x lt>ov xoei, V.' toav,
08 nvxa SipxEta1 aqp P, vulgatam tuentur Soph. Simpl. Trend.

Rodier.
146

cede cuando el aire golpeado permanece sin difundirse por el


espacio. Por esto slo resuena si es golpeado con rapidez y
vehemencia; porque es necesario que el movimiento del que
golpea prevenga la dispersin del aire, a la manera del que
golpease un cmulo o montn de arena que se agita rpi
damente.
El eco se produce cuando el aire sonoro es repelido.
como la pelota, por otro aire convertido en una masa com
pacta a causa del vaso que lo limita e impide su difusin.
El eco parece que siempre se produce, pero no siempre es
claramente percibido, porque al sonido le pasa lo que a la
luz. Esta siempre se refleja, pues de lo contraro no se di
fundira por todas partes, sino que habra oscuridad fuera
de lo directamente iluminado por el sol; pero no siempre
se refleja como en el agua o en el bronce o en cualquier
otro cuerpo liso, de modo que produzca sombra y por me
dio de sta distingamos la luz.
Con razn se dice que el vaco es lo principal en la
audicin; porque lo que vulgalmente se llama vaco es el
aire, el cual produce la audicin cuando se mueve en una
masa nica y continua, aunque por ser tan desmenuzable 420a
no produce sonido claro sino cuando golpea con algo liso.
Entonces el aire forma una sola cosa, en virtud de la super
ficie, por ser una sola cosa la superficie del cuerpo liso.
Por consiguiente, sonoro es aquello que puede mover
una masa continuada de aire hasta el odo, al cual est el
aire naturalmente adherido. Y porque el odo est rodeado
de aire, al moverse ste en el exterior, muvese tambin en
lo interior del odo. Precisamente por esto, el animal no oye
por cualquiera parte, ni el aire penetra en cualquiera parte
de su cuerpo; porque ni aun la regin animada que debe
ser movida tiene en todas sus partes, aire interno.

147

10

15

20

25

30

vqapevov ppog xai e|t|>vxov. avtg pv 8rj ctyoqpov r)Q


8i t EvOpvittov otav 8 xcoA/udfj dgvittEadai, f| tovtov
xvqcig ipcpog. 8' ev tolg alv eyxatq>xo8(iTiTai Ttgg t
xvqtog slvai, OJtcog axQi|35g alodavT}Tai ' jtaag tag 8iatpopg tqg xivqaEcog. 8i taita 8s xai ev v8ati xovopsv, oti ovx eloeexetai Jipg avtv tv avpqpvrj pa' XX'
ov8' ig t ovg 8i tag Xixag. otav 8e tovto avpPf, ovx
xpr|, toajtep t eiti tp xopp 8pxoiEi' ov8' Sv f|
pa [otav x(iT)]. XX xai crr|pElov tov xovEiv f] pq t
f|xetv alei t ovg oiajtEQ t xpag' c 'yp oxsav uva xvqaiv qp xivEitai ev tolg aiav XX' iptpog XXtpiog xai ovx i'Siog. xai 8i tovt qpaaiv xovEiv ta xevm xai
fixovvti, ou xovopev ta eyovti tbpicrpvov tv pa. Jttspov
8 tpoqpEX t tvittpEvov i} t tvntov ; i) xai pqpw, tpjtov
8' l'tepov" eoti yap ipcpog xvqaig tov 8vvapvov xivElodui tv tpxcov tovtov oviiEp ta <paXXpeva :t tcv
Xeoov, otav tig xpovarp ov 8rj Jtv, (aneg eipi|tai, \|o<pi
tvntopEvov xai tvjttov, olov v jtatjT) fteXovq (3eXvt]V
XX 8el t tvjttp&vov paXv elvat, >ats tv pa &povv
(jpXXEadai xai aeEadai. al 8 Siacpopai twv t|joqpovvTcuv
ev ta xat' vpyeiav tpqpco 8qXovvtui" coaitep yp vev
cpootg ovx ptai ta '/ptopata, ovtwg ov8' avsv ij'qpov t
|v xai t |3apv. taita 8e XyEtai xat ptaq>opv air
tov jttwV t pev yp 8> xlvei tqv . al'adqaiv ev Xycp

E1 mismo aire no produce sonido por ser muy desintegrable; slo al evitarse la dispersin produce sonido su mo
vimiento. En los odos el aire est como encerrado entre
muros para que sea inmvil y pueda as sentir todas las di
ferencias del movimiento. Por esta razn omos tambin en
el agua, porque sta no penetra hasta el aire naturalmente
adherido al odo; ni siquiera en el odo penetra por causa
de sus espirales. Si llega a penetrar, el animal deja de or,
como tambin si el tmpano est enfermo, como no ve
cuando est enferma la membrana de la pupila. La seal de
que uno oye o no, es que el odo resuene siempre como un
cuerno; porque si bien el aire que est en los odos siempre se mueve con un movimiento peculiar suyo, sin embar
go el sonido no es un movimiento suyo, sino un movimien
to extrao. Por esto se dice que el animal oye por medio
del vaco y de algo que resuena, puesto que omos por cau
sa de un recinto que tiene aire aprisionado.
Qu es lo que resuena? lo golpeado o lo que percute?
o acaso ambas cosas, aunque de diverso modo? Porque el
sonido es el movimiento de algo que se mueve al modo de
lo que rebota al ser arrojado contra cuerpos liso. Como se
ha dicho, no todo lo que es golpeado o percute, produce
sonido (no lo produce una aguja golpeada por otra) , sino
que lo golpeado debe ser plano para que todo el aire re
bote juntamente y sea sacudido.
Las diferencias de los cuerpos sonoros quedan mani
fiestas en el sonido actual. Como sin luz no se ven los colores, sin el sonido no se percibe lo agudo y lo grave. Estos

7. Epxp-uyov Sorteo f| xqt; t ryev at WPy, margo U Aid.


Sylb. vet. trans. || epiocpov coni. Tors. Dittenberger, Hayduck j|
atg Them. Bhl. Tors. Rodier, ax reliqui || 9. yivetai post tj><po<;
addit W || 10. pEtaxvqtog coni. Hayduck, Essen || 14. oCt' ET || pqvil;
U || 15. otav xpri om. ETW Py Soph. || 16. del ante t om. SVX ||
e yd(>] xai yp Essen || 17. xivEltat qp SUV Aid. Sylb. || ante v
om. STUWX || 19. tv om. SUVX || 22. XXn-eva SVX, acpaXXgEva W,
cpaXXpeva Them. Soph. Philop. Simpl. || 23. nep om. T.|| 24 xai
tatov om. SUVX || av] v W || 25. flpov STUVWX Aid. Sylb.,
cjov reliqui || 26. tpe/.crOai S || ipquov tuiv U, iptpcuv Ty Soph.
Them., tpocpovtoiv reliqui || 27. v om. T.

148

149

t 8s fSaQt) v jioXXc eit' Xyov. ov Srj


tct/u to v, t 8 lapii |3pa8v, aXXa yvsrai tov [iev
8i t xfoq x\ xvnai? Toiavrq, tov 8e 8i Pga8vTf|Ta.
xai eoixev avXoyov eyeiv tcd jteqI rf)v qpr|v oei xai apIXeT t pv yaQ |v olov xevtel, t 8' ap3Xv olov w&e!
8l T XIVEIV T [1EV EV Xy) T 8e EV JtoXX), OJOTE 0Upflavei t (J.EV Tayv t 8e |3(>a8v elvai. jieq piv ovv qpoo
Tavrrj SicoQaOco. rj 8e q)0)VTj ipqpo? t? eotiv pajnixov tv
y olq i|)xoov ovdv cpcovEi, aXXa xah' poirr]Ta XyEtai
cpcovelv, olov avXg xai Xga xai oaa aXXa tv atyvxcov
aittaaiv exei xai pXo? xai 8iXextov. eoixe yg oti
xai f| qjcovrj Tavr' exei. JtoXXa 8e tv puiv oix eyovai
tpcovrjv, olov Ta te avaipa xai tv svatpcov lyhjE?. xai
tovt' evlywq, eineg gog xivqai? t? eotiv iJ>(po?. all'
ot XEypevoi qxovEiv, olov ev t 'AxeXcpqj, ipoqpovai toi?
Ppayxoig rj tivi eteqc Toiovrcp. qxovr) 8' eot cou ipqpo?,
xai OV T) TUXVTl J.OQCO. ll' EJtEl Jtav TpOCpEl TVJtTOVTO?
Tivo? xai ti xai ev tivi, tojto 8' otv dijo, svXyco? fiv
cpo)vor| TaTa pva oaa Sxetat tv aspa. t8t) yp r
vajtvEOfivcp xaTaxpfjTai rj cpvai? exi 8vo 'pya, xaO-itEp
tfj yXoTTTJ EJt TE TTjV yEVOlV Xai TTJV 8iXeXTOV, d)V f| flV
ujcapyEi) , f| 8' p(iT|yevai? vayxalov (5i xai jtXEoaiv
VEa EVXEV TOV EV, OVTCO Xai Tc JtVEV(iaTl Jtp? TE Tqv dspXpvcp

420 b

is

20

Ijt jtoXv,

31.

eji'

om. SUVW Py || >are

ovx'i

PWT Soph.,

mote

o8e V,

ov 8t) reliqui || ov... PyaSv (32) om. pr. y || 32. t 8] o8e


t V || 33. ToiavTT|] toO TavTTj? S, om. T || xrriais] aahiai? coni. Essen.
420b 1. xeiv vXoyov" X || 2. if3).v olov] pay wajTEg P || 3. avpovtco

X,

dos trminos se toman metafricamente de los objetos tc


tiles, en los cuales, lo agudo es lo que mueve mucho el sen
tido en poco tiempo; y lo grave, lo que le mueve poco en
largo tiempo; no que lo veloz sea lo mismo que lo agudo,
ni lo grave lo mismo que lo lento, sino que la cualidad
del movimiento de lo agudo se debe a su velocidad, y la
de lo agudo a su lentitud. La misma relacin se da en el 420b
tacto respecto de lo agudo y lo obtuso; pues lo agudo pa
rece que pinchase, y lo obtuso que empujase, al producir
su movimiento, lo primero en poco tiempo, y lo segundo
en tiempo ms largo; de modo que lo uno es accidental
mente veloz, y lento lo otro. Y por ahora haste lo estable
cido acerca del sonido.
La voz es una especie de sonido propio de un ser ani
mado; los inanimados no pueden emitir voces, y slo por
semejanza se dice que lo hacen, p. e. la flauta, la lira, y
otros seres inanimados que poseen escala, meloda y ex
presin. La razn de esta semejanza es que la voz tiene tam
bin estas cualidades. No emiten voz los animales sin sangre,
y tampoco los peces de entre los que tienen sangre; y esto
es lgico, porque el sonido es un movimiento del aire. Se
dice que algunos peces, como los del ro Aquelao, emiten
voz; pero en realidad producen sonidos con las branquias o
con algn otro rgano parecido. La voz es un sonido del
animal producido por un rgano especial. Como quiera que
todo sonido se produce cuando hay algo que choca contra
algo y en algn medio, que es el aire; con razn slo pue
den emitir voz los animales que reciben aire. Una vez ins
pirado el aire, la naturaleza lo usa para dos funciones,
algo as como son las funciones de la lengua, la de gustar
y la de hablar. De stas, la primera es necesaria, y por esto
la tienen los ms; en cambio la segunda slo existe para la

PavEtv ES, avpPavEi Simpl. Philop. Soph. || 6. pcov) U || 8. 8e SUV,


yg reliqui || post yaQ virgulam ponit Rodier || 9. xai om. S || 10. qxovrivl
cpcovelv W || XX' ovSe xa. vaipa itvra, olov tOvE?" P | post Ixve; vir
gulam ponendam censet Susemihl || 12. axsXcocp txs? ipocpovoi SV Aid.
Sylb. || 13. ipcpo? ;cov W || post ilicpog Torst. addendum putat : ov Jta?
8 || 15. xai post tivo? om. TW Soph. || 17. xaTaxxor)Ti y || 18. te ante
rqv om. SUVWX Sylb., tuentur reliqui || 19. xai om. ET || 20. vexev
STUVWX Aid. Sylb., vsxa reliqui.
150

151

25

30

42i a

p.ir|Ta xqv tvxg 5 dvayxaov (x 5' axiov ev xooig stQiastai) xal xpg xv cpwvrv, oxcog jtgxil t s. 'pyavov 8e xf vajtvofj qpaQvyl' o 8' evexa xal x pgiv
axi roto, jtXepcov totoj yo tw popup tXsIatov eyei t
-Oeppov ta Jte xaiv aXXcov. 8exai 8 xqg avajtvorjg xal
Jtspl tt)v xag&av xtog xoakog. 8t dvayxaov eaco vaJtveopvou slaivui xv asga, ojote f| xXrjyr) to vajtvEopvov
gog x xfjg Iv xoxoig xolg popoig xpujpjg "xgg xqv xaXoupvqv aQxr)0av qpovrj ariv. o yg icg l/ou apqpog cptovrj ,
xafrxeg E'jtopev .(eaxi yg xal xfj yXcoxxri ipocpelv xal
cbg o PitovTsg) , aXX 8sl epa|>uyv te svai x xjtxov
xal pex rpavxaaag xivg" oqpavxixg yg 8r xig xptpog
axlv f| (pujvrj' xal o too vajxvEopvo-u gog, wajtep f| prj|,
uXX xoxcp xjxei xv ev xfj apropia Jtpg axrjv. or|petov
exjxvovxa,
8e x pfj SvaaOai qpajvelv avaitvovxa
XXd xaxxovxa" xivei yp xoxw xax'/cov. <pavep,y 8e
xal 8ixi ot i*/ 9x5 eg Sqpoovoi " o yp e'xovcri qppuyya. xoxo
8e x ppiov ox eyouaiv, 6xt o 8/ovxai xv pa o8' vajxveouaiv. 8i'
f\ v pev ov alxav, exepg axi Xyog.21. EpiiTai SVXWPSoph. Philop !| x... eqttoli post tpiuv/jv (22) W
|| 22. vji<jxei TW Aid, vizQyoi EV || 23. evexev SX || xal om. ESUWy
|| 24. jrvEpuov STUVWXPy Aid. Sylb. Them. Simpl. Philop. Soph.,
jtXevi-uov reliqui || jtXov T, jiXeov SUVWPy Them. Soph. || 26. tlvaxvEOjivov elao) W || 27. vaxvEopvov post xoO om. Wy || 28. VXtsI H"JXtxiig
Suvpecog Wy Philop., vulgatam tenent Simpl. Alex. Soph. || 30. xal
ante tfj om. SUVX Aid. Sylb., xal ante to? om. EW Aid. || 31. wokeq
W Aid. Sylb., cbg reliqui || 8ei] 8t UV || u SUVX, te reliqui || 32. 8q om.
SUVWX Aid. Sylb. || 33. vaaveogEvov] vyxfl xxvEopvou Essen || pi)
|ig ETy Them.,
reliqui.
421a 1. toOto X || x(> o to) t.tteiv coni. Essen || 3. XX xaxy.ovra
om. E Soph. || y clq STUVW, 8e reliqui || roto EVW Bek. Trend., xoitcp
STUX Them. Simpl. Soph. Philop. ve). trans. Bhl. Tors. Rodier ||
5. vajtvEouaiv. XX' ot yovTEg oixoug paQxvovaiv. 8t'... SVW vet.
trans, et y (in y addita sunt haec verba altera manu), XX' o Xyovreg
5xi tptovoviotv o ixvEg 8ta|tagxvouaiv. 8i' X, Philop. Aid. Sylb. || 6. 8'
PVX, om. SU, pv ofcv caeteri || scrrai SUVXP, om. T, eotoi Philop. in par.

plena perfeccin del individuo. Del mismo modo el aire


inspirado sirve para dos cosas, para regular el calor inter
no, cosa muy necesaria (cuya causa explicaremos en otro
lugar), y para producir la voz, que es perfeccionamiento
de la naturaleza.
El rgano de la respiracin es la laringe; y el miem
bro por cuya causa existe este rgano es el pulmn, en el
cual los animales terrestres poseen ms calor que los dems.
Tambin necesita especialmente de la respiracin la regin
que est alrededor del corazn; por esto es necesario que
penetre dentro de l el aire cuando respira el animal. De
manera que la voz es la percusin del aire respirado, la
cual es producida por el alma que est en estas partes, con
tra la llamada arteria. No todo sonido del animal es voz,
(porque tambin con la lengua produce sonidos, como tam
bin los que tosen), sino que debe ser un ente animado y
dotadp de fantasa el que percute, porque la voz es un so
nido significativo, y no slo un golpe de aire como la tos.
Se produce la voz cuando el aire que est en la arteria cho- 421a
ca contra sta por causa del aire respirado. La prueba de esto
lo vemos en que los animales no pueden hablar cuando res
piran o inspiran, sino slo cuando retienen el aliento; pues
slo reteniendo as el aire se puede con l producir el mo
vimiento. De ah se ve claro por qu los peces no tienen
voz, dado que carecen de laringe; y de este rgano care
cen porque ni inspiran aire ni lo expelen. Por qu es esto
as, es otra cuestin.

152

153

9.
Ilspi 8e oapijg xai acpgavTOTi f)Ttov euSiqiotv art twv
pri|ivov" ov yap 8rjXov jrolv t eotiv f| oopi], ouTwg wg
iqpog i] to x(?,lAOt- a'tTiov 5' on rqv ai'a{h]CFiv TavTrjv oux
axpiPfj , XX yepw jio XXwv twwv qpaXwg yp
io e'xoixev
avdpwjtog ajxarai, xai o'frevg oacppaivEtai twv acppavTwv
oven tot; Xvjrqpo rj tot; fi8og, wg ow. ovrog dxpi|3o\5g tot; aiofh]ttjqotj, ETjXoyov 8' otjtw xai Ta oxXripcplaXpa iwv /gtofidtwv alaffaveadm, xai |xq SiaSqXoug avrrolg slvai Tag 8iai5 cpopag rwv xQBtwv jtXr]v tw (popEpw xai dtcp(3a) " oinw
8e xai Tag a(xg to twv avigwjiwv ysvog. eoixe [xev yap
vXoyov e'xeiv jtpg tt)v yeaiv xai |xoojg Ta e8t] twv
Xtj|xv Totg rqg apfg. aXX' xptPeaTpuv exopv rqv yeoiv 8i to elvai uvtqv dqpfjv uva , taijrqv 5' e'xsiv tt)v ai20 afhjaiv tv avifpwjtov axpiPEaTcirqv1 ev jxev yap Talg aXXaig
XeijtETai jroXXwv twv wwv, xavd 8e rijv dcpi")v jtoXXw twv
aXXwv 8iacpepvTwg. axpiPoi. 8i xai cppovijxwTaTv eau twv
wwv. oripeTov 8e to xai ev tc yvei twv v&pw:twv napa
to aab)Tqgiov toto eivui Enqpusig xai dcp-ueig, nap' a'XXo
25 Se p-qSv " o |xev yp axX-qpaapxoi uqruEig ttiv Siavoiav,
7. 8|iiig W, ocmfj reliqui. || 8. | om. SUX Aid. Sylb. || ofipi'i
ETW, oui'i reliqui II 9. ijiotpo i'j t <pco? q TWXPy Philop. Simpl. Aid.
Sylb., i'| to tpinc om. etiam Soph. || 10. yyioovu SW, /eqov X, xeptov E [| 11.
avOpomog W || oqiouivexai ETW vet. trans. Tors. Bhl. Rod., aoQverai reliqui || 14. iiiaXXijXoug S, Tiig Siacpopg elvai X H 16. Spot? ET
Wy || nf(H tcu; ooprt P, y.anl rag o. coni. Christ. || 18. xpipOTEOov
T | 19. xai 8ui y || aTijv svai SUV || t f|v aiaOqaiv om. V || 20.
axQifSfoxaTiiv tov v&p. W i 21. jtoXXq; ESV Bek Aid., itoXXiov TWX
Them. Simpl. Philop., itoXXoig Soph. || twv om. PX [| tpqv noXXw EST
UVWy,. cpqv noXXwv P Bek. li twv aUwv om. ESTUVWXy || 22. eon
twv toMiiv om. y || 23. xai t ESTW, om. xai X.

154

Captulo

Noveno

LA OLFACCION Y SU OBJETO

Es ms difcil tratar del olor y del olfato que todo lo


que hasta aqu hemos expuesto; porque la naturaleza del
olor no es tan clara como la del sonido o del color. La cau
sentido, en la cual
El homhre tiene un
olfato muy imperfecto y slo siente el olor de los objetos
este modo perciban los colores los animales de ojos duros,
es poco fino en nosotros este rgano. Verosmil es que de
cuando ste le produce dolor o placer; lo cual prueba que
y que slo perciban las diferencias de los colores en cuanto
que les causan o no terror. De modo parecido perciben el
olor los hombres. Parece que hay relacin entre el olfato
y el gusto, y proporcin entre las especies de sabor y de
olor, slo que el gusto es ms afinado por ser una especie
de tacto, que es muy perfecto en el hombre. En los otros
sentidos es el hombre superado por muchos animales; pero
en cuanto al tacto, el hombre discrimina con mucha ms
precisin que los otros animales; por eso es ms prudente
que ellos. La seal clara es el hecho de que a causa de este
sentido, y no de otros, unos hombres son ingeniosos, otros
sa es nuestra falta

de precisin en

este

somos inferiores a muchos animales.

155

30

42i b

10

ol 8e i-iakaxaagxoi Euqweis. ecu 8', jojceq xupo.s [aev


yXvxg 8e juxp, outod xai opa. aXXa ta pcv eouci
tr)v avXoyov oap-qv
xal yv\rv, Xya) 8e otov yXuxelav
ap.T)v xai yXuxv jcupv, xa 8e rovvavtov. potog 8e xai
8gPi(XEa xai atiarqQ xai Eia xai XiJtap eariv a[r.
aXX' wajtEp EjtopEv, 8ia t jxtj acpoSga 8ia8-nXou<; Eivai
ta? ap?' (SajtEp to? xi>novi$, no toijtodv ETqqpe ta vnata xad' fioirriTa tjv irQayficawV | [xev yap yXuxEia
xpxou xai fiXito?, f| 8e SpipEia hjpov xai tcv
TOioiTcov tv atv be tqjtov xai cari to>v 'XXcov. lat 8'
jojteq xai iq xor) xai xaonq tc'v aiaOrjaEov, f| [ev toi3 axoccrto
xai viqxovCTTOt), f| -8e to patov xai optou, xai ) oaqppiqaig to fT<ppavToij xai voaqppvTou. vacppavrov 8e t jev
napa to oXcog a8i3vatov exeiv apijv, t 8e [iixpav l'yov
xal te qpaXr|v. row? 8e xai to ayEoarov XyETai. 'oti Se
xai r| oacpptqai; 81a to p.Ta|, otov pos r| lSaTO?' xal
yap xa Evo8pa 8oxoai.v aprjs aiaOvEaai, poaig xai
Vaipa xal avaipa, wcfjteq xai xa ev tc apL' xal yap
totcov l'via jtqqcoOev navxa npg rqv xpo<pr|v {5jtoa(xa
yivpEva. 810 xai anopov qpavExat, eI jtvxa pv poico?
apaTai , o 8 ' av&pcojros avajtvcov , pq vanvcov 8e
27. o8|xai E || 28. Spqv E l| 29. oSprjv E || t Se tovvavtov ante
Xyto (28) SUVX Alb. Sylb. || 30. Sjxt] sine articulo E | 32. Spa; E l|
xai T015 jrupo? W.
421 b 1. yp om. WX || 2. cuto to E Bek. Bhl. Trend., om. STUV
WX || xai to |xXtToi; T Bek. Trend., to om. ESUVWXy Simpl. || 4.
xai ] om. SUVX Aid. Sylb., xai om. W Them. Bek. Trend. || 5. to
aY1l xouGTOu TX || to optou TX, optou xai pato U, toC in
utroque loco om. Them. || f| om. SVX || 6. xal to voatppvtoo STU
X, om. to Them. || 7. pr|8" oXw? W, X.C05 Svvatov reliqui || oSpqv E
W || to ante pixpv addit V || 8. t ante <paXr)v ETUV, om. SWX Bek.
Trend. || S om. W || xai t yeucrtv xai t... SUW Aid. Sylb. || 9. xai
om. S | r| om. W || ] om. SU || xai... ata&veoftai (10) om. W || 10. ta
om. ETW || 68n% E || pow? S xai SUVX Philop., S om. ETW ||
11. ta vaipa xal t v. SUVX Philop. Bek. Trend. || yp ante xai U
II 13. xai om. E || 14. 8(xtai E | vcurvwv pv SUVX, vourvcov pv
optai W || pv om. ETy Them. || trj vcutvwv S om. SUVX.

156

de poco ingenio; porque los que tienen carne dura son


tardos de ingenio; ingeniosos en cambio los que son de
carne suave.

Como el sabor puede ser dulce y amargo, as tambin


los olores. En algunas cosas olor y sabor se corresponden,
p. e. olor dulce y dulce sabor; en otras, diferen. Del mismo
modo que el sabor un olor puede ser agrio, seco, cido y
sustancioso. Pero, los que ya advertimos, por no ser los
421lj
olores tan manifiestos como los sabores, de stos reciben el
el
dulce,
objetos:
por
sus
de
nombre por analoga tomada
azafrn y la miel; agrio, por el tomillo y cosas semejantes;
y as de los dems olores.
As como el odo, y lo mismo vale de los otros senti
dos, tiene relacin a lo audible y no audible, y la vista a
los visible y no visible; tambin el olfato tiene como objeto
lo odorfero y lo no odorfero. No odorfero es bien lo que
ningn olor puede tener, o bien lo que tiene poco olor y
muy dbil. Esto mismo se aplica a lo spido.
Tambin el olfato se ejerce en un medio, como el aire
o el agua; porque parece que tambin sienten olor los ani
males acuticos, los que carecen de sangre y los que la tie
nen, lo mismo que los que viven en el aire; porque algunos
de stos, atrados de lejos por un dbil olor, se acercan al
alimento. Pero aqu se ofrece una dificultad. Suponiendo
que todos los animales perciben del mismo modo el olor,

157

is

20

25

30

<22

lX' exjtvwv f| xatxwv to jtveOja ovx apTai, cute


jiqq)\}ev ovt' Eyydev, ovS' Sv IjtI tov (ivxrfjgog vrs TeOfj"
xal t [Xv jt' aura) tiOejxevov tw aladrjTTiQc avaadrjtov

elvai xoivv jrvraiv aXXa t vzv tov vaitvslv xr) acrftvEcr&ai 6iov ejtI twv v)Q<jta>v' 8tXov Se JtiQco(xvoi?' eres
xa avaipa, trceiSf) ox avajtvovaiv, TQav Sv tiv* aadr|<jiv
eyoi naga Ta? Xcyopivas.
XK' aSvvaxov, euteo Trjs a(xf5 atcrdavETaT fj yp toO aqppavrov aia&rjaig xal SvawSovg
xal evwSov? oaippqaig eanv. en Se xal (p&eiQpieva qpaverci.
vit x by tcryuQcv tjjxaiv vqp' (Lvjteq av&pcojcog, olov aaqpaXtoo xal Oeov xal twv toiovtwv. Saqppaveadai (lev 00v avayxalov, lX' ovx avajtvovra. eoixe S toi? avOQcjtoig 5ia<ppeiv t alcrdTjTTQiov tovto itgg t twv aXXwv coov, aajtEp
Ta
ppaTa jtqoc; Ta tcdv crxXr]QoqpO'X(x)V Ta pv yap
eyei cpQayia xal wojteq eXvtqov Ta pXeqpapa, a t) xividera? |xt)5* vaanaaq or/ gq.' Ta S oxXqpqpdaXfia ovSv eyei toiovtov, XX' evdcog opa Ta yivjxeva iv tc 81aq>avei" ouTco? ovv xal t aqpQavrixv aadr|Tr(}iov toi? xv
xXucpEg elvai, waatEp t |i(xa, toI? S tov pa Ssyopvoig yeiv ijtixdXvpfia, o vajtvevrajv ajtoxaXvjtTEadat,
6ie\)quvo[Xvoov twv cpXe|3wv xal twv jcqwv. xal Si t.ovto
Ta Svajtvovra ovx Sapaxai ev xcg vy pw" avayxatov yp
Saqppavrjvai avajtvEvtxavra, toto 81 jtoislv v tw vypq
SvaTov. ari S' q Saji/ri tov |ipov, wajtsp yvjxs tov vypoft,
t S acppavrixv ala{h)Trpiov Svvfiei toiovtov.

y que el hombre lo siente al inspirar; porque si en vez de

inspirar respira o contiene el aliento, no percibe el olor


ni de lejos ni de cerca, aunque el objeto oloroso se ponga
sobre la nariz: el no ser sensible un objeto si se pone sobre
el sensorio, es comn a todos los sentidos; pero el no sentir
sin inspirar, es propio de los hombres: lo puede comprobar
quien quiera hacer la experiencia. Ahora bien, puesto que
los animales sin sangre no respiran, tienen algn sentido
fuera de los mencionados? Imposible, ya que perciben el
olor, puesto que la sensacin de algo odorfero, que sea
bien o mal oliente, es en todo caso una olfaccin. Adems
se observa que perecen, lo mismo que el hombre, por efec
to de fuertes olores, como de betn, azufre y otros pare
cidos. Es indudable pues, que sienten el olor, aunque sin ins
piracin. Parece probable que el rgano del olfato en los
hombres difiere del de los otros animales, como los ojos
humanos de los ojos duros de otros animales. Porque los
ojos de los hombres tienen en los prpados como una cu
bierta y envoltura, que si no se mueven ni se contraen, es
imposible ver; nada de esto tienen los animales de ojos
duros, sino que en seguida ven lo que pasa en lo difano.
Del mismo modo algunos tienen el rgano del olfato des- 422a
cubierto, como el ojo; otros, los que reciben aire, tienen un
tegumento que lo cubre, y que al inspirar el animal se des
cubre, dilatndose las venas y los poros. Por esta misma
causa, los animales que respiran no sienten olor estando en
el agua; porque para sentir el olor es necesaria la respira
cin, la cual no puede verificarse en el agua.
De lo seco viene el olor, como de lo lquido el sabor;
por tanto el rgano olfatorio es potencialmente seco.

15. KX' xjtvcov om. Wy Them. | 8|xxai E || oxe] ovS U || 16. post
xE#rj (16) et 'post xEiQcopvotg (19) colon ponendum censent Hayduck, Rodier 1| 18. xal xoivv X || 19. v&Qcxcov] pQavx(5v coni. Hayduck,
Susemihl || 20. riva av y || 21. eyei TVy || ieqI W, napa reliqui || XX d8vatov suspecta videntur Trend., legunt Them. Soph. || 22. SuocSou? xal
evcoSag W, 6vaw8rq xal e<[>8ti? T || 23. 8r] Ey, 8e reliqui j 24. vq)'] cp' y
|| 26. to W, T015 reliqui || 28.
ante axX.r)po<p. y || 29. crajpa PW,
tppypa reliqui || a av p-rj X || 31. evdq SUVX Aid. Sylb., evOojs Simpl.
Trend. Rodier || t yevpevov UX, ra yivpsva reliqui.
422 a 2. 'xecv] woxeq X || vaxaWxTEO&ai U || 3. (p?.efid)v EPT Them.
|| 7. alcrfhyt. t 8e SUX Them. || to om. Soph.

158

159

10.

s
\

To 8e yuotv eoxiv jitv ti ' xal xox' a'xiov too |xi|


atofhyrv. 8i to (XEta) oXXoxqoij 'vxos aop.axos'
o5e yg f| cprj" xal x acojAa 8e ev co yup?, xo ytv0xv, ev ygcp a>g Xr)" xoxo 8' axxv ti. 8i xav ei ev
8aTi f|[xv , fia&av|XE}' 5v EpPAqtlsvTog to y/.oxo? "
ox tjv 8' Sv r cuodroig Tjplv 8i to jxxa| , uil t>
M-'Xvai xqj vygq) > xadctEp Ijxi to jxoto. t 8e '/owpa
ox -oxtoos gaxai xw |iYv'ua'ai > otiSe rait; itoogoaic. ajg
[iv ov to p,xa|> ovOev Eoxiv" 5 8e xgajpq t gaxv, OOXOJ
x yewtov yupo?. oo&ev 8e jioie x'00 aTaOqoiv cvev
Ygxr]xo5 , aX> ' syEi EVEQYq i] Svvpei Ygxrixa , oov x
Xpuov ' ExrixTv te yg ax xal owTTptxixov yxxt)? :
(SajtEQ 8e xal f o'tyig eaxl to te gaxo xal to aogcixoo (x
yg axxo? paxov , xqlvei 8e xal xoxo i] oipig), exi to
/av Xapjrpo (xal yg xoxo aogaxov, aXXov 8e xpxov to
oxxouig) , jioai? Se xal f| xoi) xjjcpoo te xal atY'S, >v

Evai

10

is

20

Captulo Dcimo

EL GUSTO Y SU OBJETO

9. ovtoq oKXotqov U 10. 8 om. SUX || 11. w? 0X11 om. pr. y |[


vki\ E (Trend.), Xt E (Buss. Bek.), vkfl reliqui | tifian pro ?qi legi
tradit Alex, apud Philop. || xal SUVWX Aid. Sylb., xav reliqui || 12. sTpev
E (sed ei in rasura; subfuisse videtur fjpsv) Bek. Torst., fp.Ev STUVWXy
Alb. Sylb. I aloavopefta E Bek. Torst., alaOavpeO' T et, lit videtur,
Them., fjaav|X8&a SUVWXy Aid. Sylb. Philop. Soph. Bhl. Trend. Rodier || 14. x yqv W, xt vyQt# caeteri |) xe<>pa 8 W, x fi yo. reliqui
|| 16. x pexa|] t i. X || 17. aaOtioiv -/vpov SUVP Aid. Sylb. | 18.
U\.. vvQxqTa om. E, post kpvev ponit T || i) uvpei i) vegyea W,
\Qyeq t| fitrvpEi reliqui || yciT-rixoq ST || 19. Xpt]QOtiv S, -ijajQOv
X || xrixxv PSUX Soph. || (TupsirixTv y, avvxqxxv X, cuvtt|xtixv reli
qui || y kcroT|s SUV Aid. Sylb. || 20. jaxee... yeoew; (31) divisum est in
membra singula secundum Bonitz || f] om. U || xs om. EW || xov- ante
opxou om. STUWy.

El objeto del gusto es algo tctil; y sta es la causa


de que, como en el tacto, no se pueda sentir por interme
dio de un cuerpo extrao. El cuerpo en el cual est el ob
jeto del gusto, el sabor, es en cuanto a su materia un l
quido, que es a su vez una de las especies de objetos tc
tiles. Por esto, si estuviramos en el agua, podramos sentir
lo dulce introducido en la misma; con todo el agua no se
ra como un medio para esta sensacin, sino que lo dulce
se mezclara con lo lquido, como sucede con la bebida. El
color en cambio de diverso modo se percibe, y no por mez
clarse con lo difano, ni tampoco por emanaciones. Pero en
el sabor nada hay que haga las veces de medio; si bien el
color es objeto de la visin, y el sabor lo es del gusto. Nada
produce la sensacin de gusto sin humedad; debe contener
la en acto, o bien en potencia como lo salado, que fcil
mente se liquida o produce lquido en la lengua.
Como la vista tiene por objeto lo visible y lo invisible,
(porque la oscuridad es invisible y con todo la vista la
distingue), y hasta lo muy brillante, lo cual tambin es in
visible, aunque de otro modo que la oscuridad; y como el
odo tiene por objeto no slo el sonido, sino tambin el sir

161

160
f

i
I

8' ox axouamv , xa (isyaXov i|)cpou,


xa&xEQ ) oi? to XajixpoO (Soxeq y(> pixQog ajjcpog
vrixouaTog, tqxov tiv xa! nyac; te xa pcaos), Qatov 8 t |xev okcjg XycTat , jcjxeq xa ex' 'XXwv t
a8vaT0v , t 8' ev xcpux$ Pl e'xn ) <paX)s , woxeq
t axovv xa t jrQT]vov otco 8t) xa rj yEcaq too yeuaTo
xe xa yEaToo, toto 8e t fxtxQv q qpaXov eyov -/o|i.v
f| cpOaQTixv rrjg yEaEcog. 8oxeT 8' Evai pxn t xotov xa
axorov* yeaig yap Tig |xqpTEQa aXX t tev <paXr]
xa qpOagTLXT] Tfjs yEaEcos, t 8e xat cpaiv. eati 8e xoivv aqpfjs xa yEaEoog t xotov. ejte 8' iygov t yeootv,
vyxT] xa t ata{hyrrQiov aiTO p.TT iyQv svai evteXeXEa |tt)te 8vaTOv oypaivEoQ-ai. xdaysi yap ti f| yi3atg vx to yEDOTO, f yEoatv. vayxalov apa yQav9qvai
t &uvp.Evov pv oypavEa&ai atbopEvov, pq ypv S, t
yEvoTixv alah)TTpiov. aqpElov 8e t pqrs xaTjqoov oaav
rqv yXcTTav alavecrai pqrE Xav ypv" aurq yap cpq

25

(rev

xonoTv to

30

422 b

ytvETai

io

to

xqotoo -uypo, coctxeq

oTav

xQoyEupaTaag ti?

loyupo xfio yT)Tai etqou" xa oov tos


xvra <pvTat 8i t tt yXcoTTq xXqpsi
rqTog ataHvEadai. Ta 8' e'8ti rwv xvv
>
tjv ypcopoTCov , dxX pev TavavTa, t

xpvovai xtxp
Toiaikqg vygwaxcp xa ex
yXuxu xa t

t? yctQ X || 26. Ovtco? post vrixouaios addit y || 6 ante (Saiog


Wy || virgulam post vrixoucrTO? ponunt Bon. Rodier, Bhl. - Apelt,
post uva Bek. Torst. Trend. || 27. post. oXto? addit Essen :pi| txov
xt><p.a || joxEp... Svarov (28) in parenth. ponit Rodier || 28. Sv E || 29.
xXovv E, urcv S, fijtouv reliqui || t ante xprivov om. ETU Simpl. ||
&X0LVOV ST || 8s ETUW Simp!., 5t) reliqui || 30. te om. S || xa to
yevarov SV Them. || fj] xa VX || 31 "n xa Tfjs yevoEuq (pdapTixv y ||
32. fiv ti? U || ficpoTpou coni. Trend. | 33. tt? yevoea>g om. y.
422 b 1. vayxaiov y || xa om. STVX Them. Aid. Sylb. || 2. vQyaveaftai vaTOv WX, S. vyg. reliqui || 4. piv post 8wpevov om. SUVWX
Aid. Sylb. || 6. yXcoooav TUVW Aid. || avtq] coni. aTo Tors. || t| ante
q)T) E Simpl. || 8. xo|to om. E || xp(tvovoiv E || 9. ttjv yXtoTTav xXpri
TWy Aid. Sylb. || 10. xa om. y.
25.

lencio (aqul audible, y ste no audible), y tambin el


sonido muy intenso como la vista lo muy brillante (casi
tan imposible es or el sonido muy intenso y violento como
el muy dbil) ; y como respecto de la vista, se dice invisible
no slo lo que de ningn modo puede verse y que corres
ponde a lo que se llama imposible en otras cosas, sino tam
bin a lo que de suyo puede verse, pero que de hecho o
no se ve o apenas se ve (en este mismo sentido decimos "ani

mal sin pies" y "fruto sin hueso") ; as tambin el gusto


por
entendiendo
spido,
lo
no
tiene por objeto lo spido y
esto ltimo lo que tiene poco o insignificante sabor, o lo
que corrompe el gusto. Lo potable y lo no potable parecen
ser el principio de los sabores, pues ambos son de algn
modo objeto del gusto; pero lo no potable es malo y co
rrompe el gusto; lo potable es connatural al gusto. Lo po
table es objeto comn del tacto y del gusto.
Dado que el objeto del gusto es lquido, el rgano de 422b
este sentido no puede ser lquido en acto, ni tampoco in
capaz de liquidarse. El sentido del gusto sufre alguna mo
dificacin de parte de lo spido en cuanto tal. Por consi
guiente, el rgano del gusto debe humedecerse, pero al
hacerlo debe conservar su propia naturaleza y no conver
tirse en lquido. Se demuestra esto por el hecho de que la
lengua no siente cuando est muy seca o muy hmeda; en
el ltimo caso el contacto es debido a lo hmedo pre-existente en la lengua, como cuando despus de un sabor muy
fuerte se quiere gustar de cualquiera otro; es lo que acon
tece a los enfermos, a quienes todo parece amargo, porque
su lengua est embebida en amargura.

otn.

162

163

15

icixpv, eyopeva 8e to pev to Xutapv, to be to lpvQv


jiETa) 8e totov t Te 8pip xal to aaTqgv xai otpucpvov
xtt j ' oyebov yaq amai boxovoiv elvai 8iaqpOQal yu5v.
diote t yeoaTixv ati t 8uviei toiovtov, yexxjTv 8e t jtoiqTixv vTeXexea outo.

Las especies de sabores, como de los colores, pueden


simples, formados por los contrarios dulce y amargo;
luego, los derivados de stos: lo suculento de lo dulce, y lo
salado de lo amargo; y adems los intermedios: lo agrio,
lo spero, lo astringente, y lo cido. Estas parecen ser casi
todas las variedades de sabores. Por tanto la facultad del
gusto es en potencia lo que en acto son estas especies; y
lo spido es lo que acta esta facultad.
ser:

13. to ante aatiiev om. SVW || 16. olov at post autoO addit
Tors. (Themistium et Philop. secutus).

164

165

11

20

25

30

423 a

lisp! 6 ton jtto xa! jieq qpfj avxq Xyog' eI yp f|


qpq (ir) pa iativ aiadqan; akl jtXeoug, vayxaiov xa! ta
jtta aladqTa itIeoj elyai. eyei 8' jtogav JttEgov jiIeovc
Elalv 7} pa, xa! t t aa{hyrrj(Hov t tov jmxo, itteqov f| ap; xa! ev rol? dlXoig t avXoyov, rj o, aXX tovto
pv eati t pEtalj, t 8e Jtpanov aa\}r|rr|(HOv XXo t
lativ evt?. jta te yap aiaqais pa? evavtioaecog elvai
8oxeI, olov o\|>ig Xew.o xa! pXavo? xa! xoq |og xa!
papog xa! yeaig Jtixpou xa! yXuxo? ' ev 8e tq> jrrqi
itoXXa! Eveiaiv evavncoaEig, Eppv Tjruxpv , Iqpv vypv,
axXqpv paXaxv , xa! twv dXXojv oaa totatrta. eye i 8
ttva Xaiv Jtpg yE tavtT]v rqv anopav, oti xa! zj tcov
cXXcov a'iadqaecv elaiv vavxicaeis nXEovg, olov ev qjcovf) o
pvov Tqg xa! paptr)? , aXX xa! [xys&o xa! pixprqq
xa! XsitTjs xa! xpay/rqq qpoovfj? xa! toiaijP etepa. eta! Se
xa! step! xpapa 5ia<popa! toiatai Itepai. XX t t ev
t jtoxEpEvov, wajiEp xoq iocpoe, ovtw trj arpfi, ox eattv
ev8r|Xov. jiteoov 8' eat! t alaihycqpiov vtq, q o, XX' edco? r ap|, oSv 8oxeI aqpsiov elvai t yveaai tqv aadqaiv apa hyyavopevaiv. xa! yp vv e tiq jteq! tr\v. apxa jtEpitE veiev olov pva 3toiT|oa5, powq Tqv a\'o-&r|aiv e17. xa! xeq! qf)? ETy, xa! xf|<; acpfjc; W, xa! neQi cpf)<; reliqui || 20. xt>
ante to otn. SVX Simpl. || ittixo ESTUVXy, utxo W, dnxot) nxixv
Bete. Trend. Tors. || 21. fi ora. SUVW || xv 6XK<ov W, v xo; aXXoic, caet.
|| 23. xa! evx? V || xe om. X || 24. | xor) W Aid. Sylb. || PcLQSOS
xa! |o? V, Papo? E || 26. etoiv STUVX Aid. Sylb. || vyQv snpv
y || 28. xqv itopav xavxqv W, xavxqv xqv jtopav reliqui |) 29. -xXeaxas
y || 30. opixpxqs y || 31. xeXeixrjs S || 33. xq xofj y II 34. 8f?.ov SUVX,
ev SfjXov T, ev SfjXov E, exSqXov Aid. Sylb., EvSqlov reliqui.
423 a 1. post opi; virgulam Tors. Rodier, interrogationis signum Bek.
Trend, ponunt |f elvai om. X [| x] xcoi E || 2. vuv om., SUV Aid. Sylb.
|| 3. icixEveiEv T. Aid. Sylb.

166

Captulo

Undcimo

EL TACTO Y SU OBJETO

Lo que se dice del objeto tctil, vale para el tacto;


porque si el tacto no comprende uno solo, sino muchos
sentidos, necesariamente tienen que ser muchos los objetos
tctiles. Cahe, pues, preguntar, comprende el tacto uno so
lo, o muchos sentidos? Adems, cul es el rgano del tac
to? Es la carne y lo que le corresponde en los otros vi
vientes, o no? Y en el ltimo caso, es la carne tan slo
un medio, estando ms adentro el verdadero rgano del
tacto? A la verdad parce que toda sensacin tiene como
objeto un solo par de contrarios, por ejemplo la vista tie
ne lo blanco y lo negro; el odo, lo agudo y lo grave; el
gusto, lo amargo y lo dulce; pero en el objeto del tacto
hay varios contrarios: caliente y fro; seco y hmedo; du
ro y blando, y otras cualidades semejantes. Solucin par
cial de esta dificultad nos la da el considerar que los otros
sentidos tienen ms de un par de contrarios; as en la
voz no slo se distingue la agudeza y gravedad, sino tam
bin la intensidad y debilidad, la suavidad y aspereza, y
otras cualidades. Semejantes diferenciaciones se dan tam
bin en el color. Sin embargo no aparece claro qu es lo
que en el tacto hace las veces de objeto comn, como el
sonido lo es para el odo.
El sentido del tacto, est dentro del cuerpo, o no, sien
do directamente la carne su rgano? No parece ser prueba 423a
de esto ltimo el que la sensacin se produzca al tiempo de
tocar los objetos; pues si an en las presentes condiciones
alguien extendiera una especie de membrana alrededor de

167

-ftws chjicipEvos Evaqj.avi" xatoi 5f)lov 5 ox eaxtv ev toti)


to atahitriQioV et 8? xai 0|AcpuE? yvoito, dttov eti 81ixvoit' Sv f| ardr|ais. 810 t toioto ppiov ro acpate? eoioitcu? e'xeiv Sajtep av e xxXco f||i.iv jtEgiEJiEcpxEi
ai'lp" e5oxo (J.EV yp av v tivi aiadvEadai xal ij'cpou xal
XQj puto? xa oopi]?, xal pa ti? aTaOrjaig Eivai 'ipi? axo)
oacppqai?. vv 8e 8i t Siwpiadai 81* o yvovtai al xivrjasi?,
cpavEp xa Epripva alafir|Trpia exeq ovia, eju 8e trj? dqpfjxoxo vv '8r|XoV i apo? |xev yp rj vato? Svarov avaxfjvat x E{xx|'X)XOv owa' 8eT yp ti oxeqeov slvai. XexExai
8 [iixtv ex yrj? xal totjxcov Evai, oiov Potatai f| api; xal
x vXoyov ojote vayxalov xal to acopa evai t pta; tov
ajxixot) JtgoajiEcpux?, 81' o yvovtai al alafhjaEi? jtXeov? ooai. 811X01 8' oti jiXeo-u$ r| eju rrj? yXcTTT)? aqpi" itvtaiv
yap xcv jctcv alaOvEtai xat x ax ppiov xal yupo.
eI psv ov xal T) aXXrj apl f)a&vto xo yupo, e8xei v q
axii xal (ta Evai aai)r|ai? f| yEai? xal f| qpq" vtiv- 8e
8o 8i x [xt] avxiaxpqJEiv. jtopqaEiE 8' av ti?, eI Jtav
acopa (3cr&o? e'xei, xojxo 8* oxl x tpxov pyEOo?. cov 8' eoxI
xev

io

15

20

4. aqwlpevov P, -ipapvcp vel ijiapEvoic; coni. Trend., iyapvoo coni.


Tors. | var)(irivEiE X, v var) pavEi T || 5. yvvoixo S || ooov X || 6. xoiotov STUVWXP Aid. Sylb. Them., xoioxo Philop. || 7. v orn. X || 8.
tivi otn. y || 9. Spii? ETW || slvai] r)v | X || xal xoq S || 10. xal
oacpeqaig W || xal al iaOiaEi? post xivr|aEi? U || xiv|OEic] aadriOEu; S
Them. || 11. Etpiipva om. X || 12. psv post xoxo ETW, om. reliqui || yp]
orv coni. Essen || 13. e|xt|ix7.ov] pExa|i> ov coni. Susemihl || ti om. UX
|| 14. 8 ESTUXy, 8rj VW Them. Bek. Trend. || post poXEtat coni. Evat
xal Tors., elvai Bhl. || 15. etvai post vayxalov ponit E, om. STVWX
Bek. Trend. Bhl. || xal om. Tors. || xal] elvai xai E, om. U Tors. || xo ante
|iExa| TXy Them. Simpl. Bhl. Tors. Steinhart. Rodier, om. caeteri || vXoyov. eI yp noa auj{h)ai? 8i xo jiExa|, xai f| cp addunt Aid. Bas.
(fortasse ex Them.) || 16. al om. V W || 17. yXcaaris Xy || nvxcov X |( 18.
ata&Exai STU |) 19. xai om. SU Aid. Sylb. || i] om. V || aloOvsxai W |]
xo om. SX | v om. SUX || 20. Etvai xai pa X, aaO-tioi? Eivai y || 21.
itodEv (423 b 3) interpunctiones Bon., Tors. Bhl. Apelt.
ajtopqaEiE
|| 22. ppog S;

la carne, esta membrana apenas fuera tocada indicara la


sensacin, siendo evidente que no est en ella el sentido. Si
la membrana estuviera adherida naturalmente a nuestro
cuerpo, la sensacin se transmitira ms pronto todava. Por
donde se ve que la carne desempea el mismo oficio que
una capa de aire que naturalmente circundara nuestro cuer
po; tendramos entonces la persuasin de percibir con un
solo rgano el sonido, el color y el olor, y creeramos que
la vista, el odo y el olfato eran un solo sentido. Pero en
la realidad, por estar separados de nuestro cuerpo los me
dios por los cuales se transmiten las impresiones, por eso
nos resulta indudable la distincin de los rganos sensorios.
Pero respecto al tacto, la cosa no es tan clara. El cuerpo
animado no puede estar constituido por aire y agua, sino
que debe ser algo slido; por tanto slo resta que sea un
compuesto de stos y de tierra, segn lo exige su natura
leza de la carne, y de lo que hace sus veces en otros anima
les. De donde se sigue que este cuerpo connatural debe ser
el medio, por el que se producen diversas clases de sensa
ciones. Que sean muchas estas clases de sensaciones lo com
prueba la lengua, que percibe todos los objetos tctiles, y
adems el sabor; de modo que si con cualquiera otra parte
de la carne se percibiera tambin el sabor, tendramos que
identificar tacto y gusto. Son empero dos, por no guardar

perfecta correspondencia.

...

168

169

25

30

423 b

ac ti, ovx ev8xtai taita XXr|8o aoipcitajv


vygv
ovx eativ avev ocpatos, ov8 t
8'
t
Xwv unxecrdni'
58cop
elvai ij e/eiv v&aip' ta 8e
8iepv, uXX' avayxaiov
dittoesva aXXVjXoov v t> v8ari, jj-tj qQtv twv dxQwv ovtwv, avayxaiov {58ojq eyetv [xetaj, o avcbtXea ta ecr/ata.
el 8e toit' XriO?, aSvvatov aHaoOai aXXo aU.ov ev vSaxi*
tv aitv 8 tpjtov xal ev ta agi (pocjq yotp eyei qg
7t gg ta ev a{t(p xal t vSwq jxqos ta ev tip 58ati, Xavdvei 8e paXXov rpicxg, aojtep xal ta ev ico {58ati tpa,
el 8iQv Sieqov cttEtai)" jtteQov ovv jtvtcov powq eatlv fj atodriaig, i] aXXiov XXwg, nuddneo vvv 8oxel f| pev yevai?
xal f| acpq ta> anteaDai, al 8' cXXai axo8ev. t 8' ovx
egtiv, XXu xal t axXqQv xal t paXaxv 8i' etpa)v alcdlavpeOa, roaxep xal t i|)ocpr|tixv xal t gatv xal t
ocqjQavtv XX ta pev jtQQcoOev, ta 8' eyyvOev. 8i
XavOver ercel aladavpeO ye jivtwv 8ia tov |iaou* dXX'
ijtl tovkov Xav&vei. xatoi xaHitep eutapev xal irgtegov,
xdv el 8i' vo? ala&uvo|teOa tcv airrtov djtcvtaiv XavQvovrog oti 8iepyei, |2.oa>? div eyoipev toajteQ xal vvv ev
23. 8o om. SUVX || xExa| aomxtov W || avx EWy || 24. 8']
8i] coni. Essen || 25. xSaxo? SVX Aid. Camot., v8wq reliqui || 27.
o STUVX Aid. Sylb., ou reliqui || 28. cEcOai. S, tXXo aXXov aya W || 30. x om. ET || v axi> x(p >8axi EP
oftui || 29. exEl
TWy, v avx xiSaxi Soph., v xti> x>8axi reliqui || 31. p?.?.ov om.
X || xpia?, iajxep] ripag x|Q coni. Rodier || post <>a virgulam tollit

Alguien podr argir as: todo cuerpo tiene profundi


dad, que es su tercera dimensin; dos cuerpos entre los que
media uno tercero, no puede tocarse entre s; ni lo lquido
puede existir sin un cuerpo, ni tampoco lo humedecido,
sino que o deben ser agua o contenerla; finalmente, si dos
cuerpos se tocan bajo el agua, como no estn secas sus
superficies de contacto, necesariamente tienen agua en me
dio, a saber, la que humedece sus superficies; siendo esto
as, no es posible que dos cosas estn en contacto bajo el
agua. Y por la misma razn, tampoco en el aire puede darse
el contacto; porque el aire tiene para con lo que en l es
t la misma relacin que el agua con lo que est en ella;
pero esto ms fcilmente escapa a nuestra atencin, porque
nos sucede lo que a los animales que viven en el agua, que 423b
no advierten que los objetos que en ella tocan estn h
medos. Se produce la sensacin del mismo modo en todos
los sentidos, o hay diferencias segn los sentidos, de modo
que, conforme a la opinin corriente, el gusto y el tacto
obran por contacto, y los dems sentidos a distancia? No
hay tal distincin; porque tanto lo duro y lo blando, como
lo sonoro, lo visible y lo odorfero, los percibimos por un
medio; si bien estos ltimos los percibimos desde lejos, y
de cerca lo primero, y por eso no nos damos cuenta de que
tambin aqu hay medio. Por tanto percibimos todas las
cosas mediatamente, aunque no lo advirtamos cuando sen
timos de cerca. Pero si, como ms arriba dijimos, todo
lo percibiramos por intermedio de una membrana y no
supiramos que ella nos separa de los objetos; estaramos
respecto de ella en la misma persuasin que ahora respecto

Rodier.
423 b .1. dxvxcov SUVW Aid. Sylb. || 2. post HXXoiq virgulam ponunt
Bek. Trend. Bhl. Bon., Rodier, signum interrogationis Torst. || yp post
pv W Aid. Sylb., pv yup om. P || 3. v xo anrsadai X || post Sjxoey
punctum ponunt Sylb. Bek. Bhl. Bon. Tors. Rodier, signum interrogatio
nis Trend. || 5. qjotpxixv SX, exov qcpov P || 6. xa pv] x pv SVX || x
8'] x 8' SUVX, xa 8 8i x .av yyx? XavdvEi P | post yyv&ev colon
ponit Tors., punctum Bek. Bhl. Trend. || 7. post. XavOvEi colon ponit
Bhl. Tors. Rodier, virgulam Bek. Trend. || 8. aneQ eipxixui ixqxeqov P,
enapev E, E'iopEV STUVWXy Aid. Sylb. || xai om. X || 9. xavj xal y ||
ataOavcpEda etiam Them.

170

171

15

20

25

30

Tt {S8an xai v xa gi" 8oxo pv yp vv caitaiv ajitsadai.


xai oi8sv evai ~5i paov. XX Siacpgei t jttv twv gaTujv xai t)v i|>oqjr|Ti.xu>v, oti xsvcov plv aladavpeda tco
t pTa| jtoieTv ti -f] [Jictg, tcv 8e cUtmv ovy vno to psxa]; XX' apa tc pETaj, toajtEg 81' aarcSog jtXt|yeg' ov yo f| ajiig n:).riYaa jrriTa|v, qXk' ap' apqpoj
avvPq jiXriyrjvai. oXaig 8' eoixev f| apl; xa f| yXwrca, cig
qp xai t (8a)Q jtpg tt]V o't|hv xai rqv axoqv xa ttjv
aqppriai.v E/ouaiv, o*Ta>g 'yeiv jtgg t ala&qrqQiov coajteq IxEvaiv ?xuotov. atiTO 8e to aa{)-r|TriQ[ou jrcopsvoi/
o(!t' exeT out' vcada yevoit' Sv auid-qaig, oiov ei Tig oajp
t Xew.v ejc i to ppatog Oetrj to Uayaxov. f) xai Sfj/.ov
oti Evrg t toO cbtTO ala{b}Uxv. outj yap Sv aup|3avoi
o jteq xai ex i tu)v aXXojv" EJtmfrepvajv yp Ixi to aladqTqptov oix alodvExai, Ixi 8 tt|v apxa EJUTiftepEvaiv ala&vETai' (Sote t pTa| to xxixo f) ap;. xTul pev ov e1aiv al 8iu<pogai to oajpaxog fi ow(ia' Xyw 8e 8iacpogg
ai t E OTOiEia 8iopiovcn, Eppv Tjruypv, qpv vygv, jteo
wv Egqxapev jtgTEgov v toIg JtEg tLv otoixeojv. to 8e aladi]rrjpiov auTjv t dxTtxv, xai EV (!) f| xaXovpvr] (p] ixgXt aujdqaig xqcto>,t 8uvpEiToi.oTv lau pgiov. t yp piada.

11. v om. SUWy Aid. Sylb. || v&v yp ETWy, vv ora. SUVXP


Bek. Tors. Trend. || 12. t om. X || gcmxtijv ETy || 13. tojv om. EPy
Soph. || xetva ESTUVX, xevwv PWy Soph. || pv om. P || 14. ti jioiev
T || 16. dp* ante apcpw EP (nisi quod P pcpolv loco apcpa>) Them.
Soph. Bhl. Rodier, om. reliqui || 17. yX&oaa STUVXy Aid. Sylb. |[ 18.
ante rpj om. STVX || 20. iTOpvtv UVX || 21. v UVX || tu;] ti W || 22. t
ante Xevxv om. SUVX, uncis incl. Bhl. Rodier || f| Wy Aid., om. SUV,
f etiam Simpl. || otov t oipa t Xeuxv ei ti? y || 23. t ante to om.
W || aiariTi'iQLov TW Aid. Sylb., alafb]Tixv etiam Simpl. || yiiQ ouppavei W, y.Q av auppavoi caeteri || 24. wontQ SUVX Aid. Sylb. || xai

del agua y del aire: pensamos tocar los objetos inmediata


mente, sin que nada haya de por medio.
Difiere ciertamente lo tangible de lo visible y de lo
sonoro; porque estos ltimos los percibimos por el influ
jo que en nosotros ejerce el medio; en cambio lo tangible
no lo percibimos por el medio, sino juntamente con el me
dio, como el que es golpeado a travs del escudo; porque
no golpea el escudo antes golpeado, sino que ambas cosas
son golpeadas a la vez.
En general, parece que la carne y la lengua tiene res
pecto del tacto el mismo oficio que el aire y el agua res
pecto de la vista y del odo. Si el objeto toca inmediata
mente al rgano del sentido, ni en stos ni en aqul se dar
sensacin alguna; p. e. si se coloca un cuerpo blanco en la
superficie misma del ojo. Con esto se prueba claramente
que la facultad del tacto est dentro del cuerpo. Slo as
hay completa analoga entre el tacto y los otros sentidos.
Porque en ellos, lo que se coloca inmediatamente sobre el
rgano sensitivo, no se percibe; percbese en cambio lo que
inmediatamente se coloca sobre la carne; luego la carne s
lo es un medio del tacto.
Lo tangible son las cualidades del cuerpo como tal;
hablo de las cualidades que especifican a los elementos: lo
caliente, lo fro, lo seco, lo hmedo, de los cuales hemos
hablado anteriormente en los tratados sobre los elementos.
El sensorio de estas cualidades es el tacto, es decir, aque
lla parte en la cual est primariamente el sentido llamado

om. STUVWXy Aid. Sylb. || 26. t om. X || Elaiv avTat ai W, cbiTai


pv ov eov caeteri || aTat P, cutto. TUV Philop. Soph., cutTai etiam
Simpl. || 28. atg SUVX || 29. toiv ante otoixeojv ETy Philop., om. Simpl.
Soph. || 31. ndex" o oqoig ngiTu E Simpl. Bhl. Rodier, aiodqaig ngwTiog y, jiqxei alaqoig xai jigortoj TW, aoqatg om. etiam Them.
Soph. Bek. Trend. Tors.

172

173

424 a

VECT&CU

Jtcr/ElV

toiovtov

eheIvo

TI

E0TV. 0TE

jioisi

TO

JIOIOV

15

-&EQ1J.0V xai

aolqaEwq OOV |TaTT]Ti; Tivog O(TT]S


xa 8i toto xqvei ra
toT?
yap jtqo; xteqov
.
yvETai
xqitixov.
uloqtc. to yg poov
*
Tjv
to pXXov aladrjwojieq
8ei
xai
axpoov
uvtv liaTEQOv
oEaiiai Xecxo xai pXavog pqSTEpov aoTwv slvai EVEpyEg,
8rvpi 8' apqxo (ottoj 8e xai ejt t5v oXXcov), xa ejt Tfjg
cpfji; (xtte -&pp.v (xr|TE ajruypov. en 8' iajTEp paroii xai
opd.Too fjv Jtaig t| oipig, uo<x><; 8e xai a Xoutai tv vtixLxvaiv, otoj xai f| qpr) to jtto xai vitTOO' avaitrov
8' eoti T te . pixpav 'yov jtpjrav 8iaqpopv taiv ojctcv ,
oov jijtovOev aip, xa t6v jttv a ijcEpjloXai, ajiEp
t cpdapTix. xad' sxorriv pv ov rwv aiodrjoEwv E'pT]Tai
rjrq).

TCtjv

io

EVEpyEa,

alodavopEfra , XX

t|)vxqo'5 f[ oxXtiqoO xai paXaxo ofix


5

OlOV avtO

8"uvd(j,i ov. 8i to 6(io 1005

-UJTEQpoXjv,

Tfj? ev

)? TT)5

atadr]TOs

EvavTicoaEwg.

424 a 2. to vvnei ov Torst. || (rooo TUX, hoo; etiam Them.


Simpl. Soph. || 3. 4)uxqo0 SUW Them. Soph., xai Tpuxpov reliqui | xai
axA-rjooO V, x ox>tiqo reliqui || f) (iaXaxoi) SUV Them. Soph., xai jiaX.
reliqui || 5. xa om. E || 6. aadriTipia STUX, atahiT etiam Philop. Soph.
|| 8. elvai post avxdiv om. WX || 9. 8 ETV, om. X, 8t| SUW Bek. Trend.
|| ni ante xf|q om. STVX Aid. Sylb. || oixoj. S.X.?.cov in parenth. Tors.
Bhl. Rodier | 10. jojTe \)>ux<?v |it|te Osppov y || 13. jcpinav exov X.

..

174

tacto, y que es en potencia tal cuales son estas cualidades en acto. La sensacin consiste en cierta modificacin.
De modo que el objeto, que est en acto, puede poner al
rgano en acto, porque ste ya est en potencia. Por esto no
percibimos lo caliente y lo fro, o lo duro y lo blando,
que tienen el mismo grado que el rgano; slo sentimos
* las
cualidades que exceden a ste. Lo cual prueba que el
sentido es algo as como un intermedio entre los contra
rios propios de los sentidos, y por serlo puede distinguir
los. Lo que est en el medio, puede distinguir; porque res
pecto de cada uno de los extremos puede tomar la rela
cin propia del otro. Y del mismo modo que lo que ha de
discernir lo blanco y lo negro, no ha de poseer ninguno de
ios dos en acto, aunque s en potencia, (lo mismo vale pa
ra los otros sentidos) ; asimismo conviene que el rgano del
tacto no sea ni fro ni caliente.
Adems, as como la vista percibe lo visible y tam
bin de algn modo lo invisible (lo que vale proporcionalmente para los otros sentidos) ; as tambin el tacto per
cibe lo tangible y lo intangible. Es intangible lo que tie
ne una muy insignificante cualidad tctil, p. e. el aire; o
bien lo que lo pesee en grado excesivo, p. e. cualquier co
sa que pueda corromper el rgano.
Con esto hemos tratado en general de cada uno de los
eentidos.

175

424a

12.
Al

Ka&Xou 8e jisqI jtaqg

20

aiadrjaEiog 8ei Xapeiv on fj


pev aiadr)a? ecru t 8extixov tcv
alaOr)t(7jv sl8v dvev 1%
vXrjg, oov xrjQg xov 8axrvXov
avsu tov aiSijQov xai tov
ypvcrov 8xtai t oripeiov, Xa p.
(idve i 8e t "/pvaov T| t
yaXxovv crr] peiov, XX'
fj

ovx

tj yaXxg' poajg 8
xal i] aicr&qaig xdatov vit tov
EyovTog XQM-01 ?| xH-v q
i|)<pov jtaxei, XX' ovx
fl 'xaatov xevcov Xsyetai , XX'
j) toiovS , xa xatt tv Xyov.
ata9qTr)piov 8e jiqwtov v
25 c
Toiarr] 8vvapig. eau pev ovv tavtv, t 8'
elvai eteqov pyeftog pev yp av ti
eir; t alaSavpevov o) pijv t
ye ala>r)tixco evai o)8' rj at'aflrjoig
pyedg eattv, XX Xyog tig xa 8vvapig xevov. (pavepv
8' ex tovtjv xai 8i
t jiote tcov aa8t|tc5v a vJiep|3oXai
cpOepovai ta atoilqri30 pa"
Y<*? fi taxvQotga tov alaflqrripov f| xvijaig, Xvetat Xyog (tovto 8' tv
t| ai'ahjaig), majtep xai f|avpcpcova xai tvog xpovopvwv ocpSpa
tuiv xop8d>v' xai 8i
t jtote ta cpvt ovx aladvetai,
'xovt ti ppiov ipuyixv xai Jiaxovt ti tuto tiv aJttwv
aitiov" xai y do ijivystai
XOaog

17. 6iaXaf5ev W, XaPsiv caet. || 18. (ivaia|tiv


S, aioOijtojv caet. ||
etfiiv ora. SUX Soph. Tors. || 19. om. ETy |
20. XapPvei... a\) .aiov (21)
om.W || 21. xaXxv U || f|] tg U || xaXxg i)
xQvobq X Aid. Sylb. || 23. xsvwv] xevivov coni. Essen || 24. fi] rj X |) tv
om. E., toiovi xat /.yov
Soph. || 25. tauta SX, tavtv Them. Simpl.
Philop. tavt Ty Tors. || 26.
ti erjJ 7]v X || t ye] tw
Y S. Aid. Sylb., tcp y || 28. xevou] xeivo E
|| 30. v yiLQ layvQOxQa VX || 31. |v
om. ETWy || xai om. W || toDto...
aiadrjau; in parenth. ponunt Tors. Bhl. Rodier ||
32. xpovopi-wv oipSya]
xai t|x poOai? X || 34. ti om. SUX
Them. || r] no y || .ttwv avtiv
ETW, avtcv om. etiam Them. Soph.

176

Captulo Duodcimo

CARACTERISTICAS GENERALES DE

LOS

SENTIDOS EXTERNOS
los sen
En general se debe opinar de esta forma sobre
sen
formas
recibir
puede
tidos: el sentido es aquello que
del
imagen
la
sibles sin su materia, como la cera recibe imagen dorada
la
s
anillo, y no l hierro ni el oro; toma
o de bronce. As
o broncnea, pero no en cuanto es de oro
sufre el in
cosa,
cualquier
percibir
al
tambin el sentido
pero no
sonido,
o
flujo del objeto que tiene calor o sabor
tiene
cuanto
en
sino
sustancia,
en cuanto es esta o aquella
tal cualidad y forma.

cual se en
Se llama sensorio primario aquel en el y el rga
facultad
La
cuentra una facultad de esta clase.
su esencia es di
no son una misma cosa realmente, pero
extenso. Ahora
versa, porque lo que siente debe ser algo
la sensacin
ni
sensitiva
bien, ni la esencia de la facultad
del su
potencia
y
razn
una
son algo extenso, sino slo
jeto que siente.
objetos sensi
Por aqu se ve claramente porqu los
sensorios.
rganos
los
destruyen
bles de grado excesivo
destru
se
fuerte,
muy
es
rgano
del
Porque si la mocin
as co
algo
sentido,
ye la proporcin en que consista el
con
se
pulsa
cuando
tono
el
mo se rompe la consonancia y
que
el
explica
mismo
Esto
cuerdas.
demasiada violencia las
dota
parte
una
las plantas no sientan, aun cuando tienenobjetos tangibles,
los
de
influjo
el
reciben
y
alma
de
da

177

424 b

-ftEQuavETai' a'tiov yg t fxr( eeiv [xearrjTa, j.t|&e


TOiatriv aQXT)v o'av ta E8q 5xsa\>ai tcov a'mflqTjv, all

xa!

rj? vlri?. areopqaEiE 8' v ti? ei reaOoi av


Svarov acpQavKjvai, fi vit XQH-0?
t
anfis
pq Suvajievov 18ev" jiocu? 8e xa! Ijc! tcv XXcov. eI 8e
t acpQavTv aixrj, e' ti jcqiei, tt)v o<xqpQT|aiv t) ajir] reoiEi'
ojote tojv aSuvctuv oqpQav&fjvai oisv olv te reacr/Eiv vji'
8p.fj?' 8' uvt? Xyo? xa! ere! tg3v aXXwv' oiSe tcov 8uvwTjvj Xk' fj a!o9T]Tixv exaoxov. ajxa 8e 8ij>.ov xa! outuj?.

jtdaxeiv

jiETa

ti vji'

10

15

ote yp qp5? xa! oxto? o\Ste ipqpo? cute o(j.t] oiSev reoiei
Ta amputa, aU'. v o? atv, olov arjp peta Ppovrfj?
8ioTT|ai to IjvXov. M. Ta arexa xa! o x!101 reoioaiv" el
Yq (jtrj, vre tvo? Sv reaxoi ta \|n>xa xa! XIoioIto;
uq' ouv xxEivu preoiei i] o) reav a<Lpa rea&Tjtixv vre' 8ojJ.fi?
xa! \J)<pou' xa! Ta redoxovra dopiata, xa! o pvei, oov
aqp' ei y <*(?> cuareep reudcv ti. t ovv eotl to apaaflai
reapa t redoxeiv ti ; ij to pev apacr&ai xa! aia&aveo&ai, o
8' f)Q reaOdjv Taxcu? alaTjT? yvetcu

xa' X H 2. SxeoOai x Sti SVX Aid.


424 b 1. yg] 8e U ||
Sylb. || 3. xfis ante CXris om. W || 4. ti om. ETWy Torst. || Sufj? ET ||
xoO Xfu'uuxoc y || 5. Stj xcov ocKpgavxajv U [| 6. oSjitj E, r) oojirj W ||
virgulam post jioieI ponunt Trend. Tors. Bhl. Rod., post ocpgriotv
Bek. (om. post reoie) || Sptrj E || 7, x Svaxov y || o6v] jtfj V II
vre 8jii)s om. SUX, xoxov coni. Rodier || 9. 61 om. SV || xa!
ovxai? om. V || 11. f)0 S, f]Q UWX, f)0 V || 13. ovXXoioxo V
|| 14. juxoiEt ETWy, jioie P Philop., ejireoixioei U, reoifjosi caet. ||
66jirj5 ETV Aid. || 16. fie W, vfjO X || xi om. SUX || 17. resg! W ||
ti om. SUX || xai post ajifioflai E Tors. Bhl. Rodier, om. Philop.
'

178

como lo prueba su acrecentamiento y disminucin de tem


Y es que no estn dotadas de un estado interme
dio, ni de un principio que pueda recibir las formas sensi

peratura.

bles, sino que sufren el influjo de la materia.


Podra alguien preguntar si lo que no puede sentir el
olor, o lo que no puede ver, est capacitado para recibir
el influjo del olor y del color respectivamente. Dgase lo
mismo de los otros sentidos.
Siendo el olor lo que siente el olfato, la olfaccin se
r efecto del olor, si es que ste produce algo. Por tanto
ningn ser que sea incapaz de sentir el olor, puede pade
cer el influjo de ste. Lo mismo vale para los otros sen
tidos. Ni aun basta el poder sentir en general, sin la virtud
de sentir un determinado objeto. Tambin del siguiente
modo se puede esto esclarecer. Ni la luz, ni las tinieblas, ni
el sonido, ni el olor, tienen influjo alguno en los cuerpos;
lo que influye son aquellas cosas en que estn estas cuali
dades; as el aire que acompaa al trueno, es el que rasga
la madera. Con todo las cualidades tctiles y las odorferas
influyen en los cuerpos. Si no, de quin recibiran influ
jo y padeceran mutacin los objetos inanimados? Puede
afirmarse el mismo influjo de los dems objetos sensibles?
Sin duda no todo cuerpo puede recibir el influjo del olor
y del sonido, sino slo los cuerpos que son indefinidos y
que no tienen consistencia, como el aire que exhala olor,
por cuanto ha padecido algn influjo. Pero, qu es el
percibir olor sino padecer algn influjo? Pero el sentir
olor es una verdadera sensacin; en cambio el aire, por
el dicho influjo, slo se convierte en objeto de sensacin.

179

TT E V 7

Y X H2

Libro Tercero

EL SENTIDO COMUN; LA FANTASIA; EL


ENTENDIMIENTO
(424b-435b)

1.
Captulo
22

25

30

"On 8'

u\'adr]ai5 etpa jtap rag jtvte (Xeyw


'6e xavxag oi|hv, dxorjv, oacppqaiv, yevcriv, acpqv), ex ioutojv
jiiaxevaeiev a'v tig, el yap jravrg, o eaxlv aiadrjaig acpi'i, xal
vCv a\'adr)aiv e'xo|rev (jcvxa yap tu xov dittou f| cbttv jxccxh)
xrj aqji] f|[xlv alafrqr axiv), avyxr| x', eYxep xXejxei ug
al'afhatg, xal al(j{hynjoiv xi f||v exXeijteiv" xal oawv pev
affrojv aitxpievoi alcrOavjie&a , xfj qpfi a'ia&qx axiv , 'jv
xuyxvopiev eyovTEg, oaa 8s 8i tojv (isxa|i xal pt) uvxcov txpievoi, rol; jiXotg, Xyw 8' oov pi xal Saxi'xei 8' ovtwg, toar' el (iev 8i evg jxXeoo ala&iycu exepa ovxa
aXXrjXoov xcp yvei, vyxx) xv exovxa x xoioxov alofliynjqiov apcpolv alaOrxixov elvai (olov el s; apog eaxl x a'iaftr|xrQtov, xal eaxiv arjp xal xliocpou xal xQag), el 8 jtXsw
otix

box iv

Primero

NUMERO DE LOS SENTIDOS EXTERNOS

Que no hay ningn sentido fuera de estos cinco: vista,


odo, olfato, gusto y tacto, se deduce de lo siguiente:
Si percibimos ahora todo lo que cae bajo el sentido
del tacto (porque todas las afecciones tctiles, en cuanto
tales, nos son sensibles por medio del tacto) ; si algn sen
tido nos falta, necesariamente ha de faltarnos un rgano
sensorio; y adems, si todo lo que percibimos por contacto
inmediato, lo sentimos por el tacto de que estamos dota
dos; y lo que no percibimos por contacto, sino por inter
medio de algo, lo sentimos por medio de los cuerpos sim
ples, como el aire y el agua; y esto de tal manera que, si
con un solo medio se pueden percibir muchos sensibles
genricamente diversos, el que posee un rgano de su mis
ma clase tendr necesariamente facultad sensitiva para am
bos objetos sensibles (p. e. si el sensorio consta de aire, y

22. Tga post Jtvte W ]| 23. xal post yeaiv W || xoxcov EWSoph.,
xmvSe 8f]X.ov SX || 24. propositionis ei yp... apodosin ncipit a xucrai
apa (425a 9) Simpl. Bon. Bhl. Rodier, ab woxe (425a 11) Torst. || 25.
xop-E-v aar|oiv STUW, acr0T|aiv exo|ev etiam Alex. Simpl. || 26. x'] 8'
X || 27. xi post f|piv W, om. L || xXuxev pr. E Bek. || 28. axol TWy
Alex., axjv caet. || 30. jtA.o? 8taaxr|paai.
TWy et margo U Alb., .
axooxi'ipaai Simpl., vulgatam tuentur Alex. Philop. Soph. || 32. ovxa ante
x<T> yve habent 'STUVWy, om. Alex. Simpl. |] x om. TUy Simpl. |
34. o ante xal eoxiv y | x(?oiag W.

]80

181

25 a

10

15

olov yoaq xal x|Q xal xSSwq (ajxcpco yp 8iacpavf), xal to eteoov avxwv qrav pvov alaOriaeiaL to 81* pqjotv xwv 8e anXoyv ex 8vo rotcov ala{hyrr|Qia pvov eaxv,
| poq xal {580X05 (f) pev yp xprj 080105, r 8' xoq
pog, f| 8' oacpQri0i5 aipcru xoxoav), x 8 jrp q oSevq i]
xoivv Jtvxwv (oev yp 'vet) {hppxriTog alo\}r|xixv), yf| 8e
r| 0O&EV5, I] ev xr (pf pXicrxa ppixxai I8la>5' 810 Xeixoix'
v pqOev elvai aoqxqptov e|j 080x05 xal po5' xaxo 8e
xal a'uv eyowiv evio wu" jxaai apa al ala&qaeiq eyovxai
ojio xdiv
pi) uxeXtov pr)8e jiejiqpwpviov <pavexai yp xal
r| ajtAal; ojio x 8eppa E'/oooa qrOaXpog" toox' el jxr| xt
exepv axi awpa, xal JiQoq o pq&evq axt xajv vxa&u
atopxwv, o)8epa Sv exXeitoi '108x1015. XX pqv oo8 xojv
xoivtv olv x' evai ala&x|xrpiv xi Siov, u)v xcaxT] aldqaei
ala9avpea xax avpPePqxos, otov xivqaewq, oxaa)5f
ayrpaxog, peyovg, pipo, vc' xuxa yp jrcvxu xivrjxal ayquu'
oei alaDavopeOa, olov pyeOoq xivrjaer coate
pye&oq yp xi x ayripa" x 8' f|pepoi)v xto pq xivela&ai"
ro axixo,

425 a 1. yp] 8 V || 2. xoiv L, om. SUVX et pr. E Philop. Bek.,


toC 8' TWy Sylb. vet. trans. Simpl. Trend. Bhl. Tors. Rod. March!
|| 5. xOy o&evg oxw xal el xoivv coni. Essen || 6. f| 8 yq SUW,
Aid. Sylb., yq 8s etiam Them. Philop. || 7. q primum om. W et pr. E || i)
odevg -i om. SUV |) l8(o; om. LUVXy || 81 om.'LSUVX (E2 in rasura
subfuit fortasse Scog) || l.-ton' Ej, \einon' E2 1| 9. ptuv W || o
habet
ante jiaai addit X | al om. WX || 10. itejtXqtjuipvojv S || yp xal] 8
xal S, 8 X || 11. onka; ES Bek., Jr?.a| y, a.onla.% LTUWX Aid. Sylb.
|| xog cp0aX(xo5 TUWy Aid. Sylb., xog om. reliqui || 1.3. o8e|xa av
Xercoixo T, o8e(ia av eXXenoi Ly Simpl., o8epav ktoi pr. E., oSejxa v xX.toi re. ES Them. Alex. Bhl. Torst, oSepa av exXtoi caet.
|| aoOqoiv X || 14. ti &iov om. y || xal post (v habent E Tors. om.
caet. || 15. o ante xax oupfkPqxg addit Torst. Bhl. (o nec in ullo
cod., nec apud Them. Philop. Simpl. invenitur) || olov... auvexaig (19)
in parenthesi Susemihl || 16. post pipo comma ponit Tors, secutus
Philop. || evo? om. V || 17. xoivij Tors, e Simpl., xivqoei Them. Soph. Phi
lop. || xivi'iaei gyeog U || 18. x oy.qpa Wy Aid. Sylb., om. reliqui |

y el aire es un medio del sonido y del color) ; si en cam


bio, un solo sensible se transmite por muchos medios, (como e) color por el aire y por agua, que son cuerpos di
fanos) , el que tenga uno solo de estos dos elementos sen
tir todo lo que con ambos se puede sentir; y si de los cuer
pos simples dos solamente constituyen los rganos senso
rios, el aire y el agua (la pupila consta de agua, el odo

de aire, el olfato de uno de los dos; el fuego en cambio


no se encuentra en ningn sensorio, o es comn a todos,
porque sin calor no existe facultad sensitiva; la tierra no
6e encuentra en ninguno, o si se encuentra es mezclada prin
cipalmente con los componentes del tacto; de donde se
sigue que no existe rgano sensorio que no tenga agua y
aire) ; y como algunos animales poseen actualmente estos
rganos, por consiguiente todos los sentidos son posedos
por animales no imperfectos ni mutilados (en realidad
hasta el mismo topo tiene ojos debajo de la piel, como
puede comprobarse). Por tanto si no existe otro elemento
fuera de los cuatro, ni otra cualidad que las de los cuer

pos de este mundo, no puede faltar ningn sentido.


Tampoco puede existir un rgano sensorio peculiar de
los sensibles comunes, a saber, el movimiento, la quietud,
la figura, la magnitud, el nmero, la unidad; porque stos
los sentimos accidentalmente con cada sentido, ya que
todos ellos los percibimos por el movimiento: la magnitud
por el movimiento, lo mismo que la figura, que es una
especie de magnitud; lo que est quieto lo percibimos por

peyoug coni. Tors, (contra Philop. Soph. Freudenthal) ||


LTW Sylb., xal om. reliqui.

182

ti

xal x

183

425a

20

25

30

425 b

5'" dpilfis tt) jtoqpaei to ouve'/ouc, xal toig 5oig" xarrj


yg ev aladvetat aiarjais. ware 8fjXov oti a8vatov touov
I5av ataOriaiv Eivai totcv, oov xivqaEwg' out yap earai
coajrsQ vv tf oapei to yAcx) aadavpeda. rcOro 8' or
ajxqpolv e'xovteg Tuyavofiev aaaiv , fj xa otav ovjijtTcoffiv axa yvcopE;o|iEV el 8 pr, ovSapwg av aXV -q xard
oi>nf3e(3qx6s f|cr&avpOa, oov tv KXcovo? olv o>y oti
KXwvos vg, aXX oti Xevxg' rovtcp 8 crup|3|3T)Xv oqj
KXiovog Evai. tcov 8 xoivcov q8q Eyopsv a'cr&rioiv xoivrjv,
oti xat aufxPePqxs' oix ap' eativ I8a" o)8ap>? yap Sv
fia-ftavfxeda aXX3 r otoo? waitep EprjTai [tv KXscovog oov
qpa? pav]. ta 8' dXXqXwv '8ia xat auppEffrpcog aadcat aiaOqaEig, oiy fj aita, aM' f qa, otav
vovtai
apa yvqtai r) aiaOqaig ejc to aiTov, oov yoXr| on Jtixp xai SavOq' o) yp 8r stpag. ye t ejceiv oti apcput
v 8io xai itattai, xai sav fj |avf)v, yoXqv ostai evai. qtrjosie 8 av tig tvog evExa jtAeov? EyopEv aladqaEig,

20. Svvatov qXovti y || totiov XV, touov caeteri||21. eaxai un


cs incl. Essen || 23. exogsv ruyxvovTe? X, xai ante otav E, ora. LSTUVWXy Aid. Sylb. | 24. vayviopojiev T Bek. Trend., axa yva)Q;o(iev
E Simpl. Torst., yvajoiofisv LSUVWXy Aid. Sylb. | |ir|5a|xtt)? W || 25.
atadavogefla L, atoavgeda ETUVWy Sylb. Phlop. || 26. KXiovo? yo
ul? STVW || &XXo t Xevxv U || touto LVXy totip reliqui || 27. tojv e....
pav (30) post elvai (425b 4) ponendum censet Dembowski || aicr&qaiv
qSq SVX Aid. Sylb.,
aaflqaiv LTUW || 28. &q' ora. T || ovx
O" YQ coni. Essen || oxiSag&j?.... pav (30) delenda censent Trend. Steinhart, Susemihl || yo1
Essen |] 29. q om. ELTV || tv.... gv (30)
suspecta videndur Bhl. Tors. Kampe, Neuhaeuser, Rodier || to S || qga?
ulv U || 30. ov ante xat aug3ePqx? addit Essen || 31. f| om. EL || q
a atai SUy Bek. Trend., q ayxa Simpl. Brentano, Tors. Dembowski
Bhl., fj atai X Philop. Soph.
425b l.'yvqtai om. SUV || olov xoXqv E (sed v erasum), oov oti
XoXr) STUVWXy, otov xos oti Simpl., ti q x0?-1) Aid. Sylb. || 2. 8qj
8i* S || fipcpo) 'v] ev pcpco coni. Susemihl || 3. 5i ante xal v habet E
|| 4. ti? 6i tvo? ST || aXeoo? Simpl. Soph., Jti.eova? TW Philop.
Ttkttovog y.

184

la falta de movimiento; el nmero, por la negacin de


continuidad y por los sensibles propios, pues cada sentido
percibe un objeto. Es por tanto evidente que no puede
existir un sentido peculiar para cada uno de estos sensi
bles comunes, como p. e. el movimiento. Si fuera as, nos
pasara lo que ahora cuando percibimos por la vista lo
que es dulce. Esto acontece porque tenemos sentidos apro
piados para la percepcin de ambas cualidades; por lo
cual, siempre que concurren los dos sensibles, los percibi
mos juntamente. Si no fuera este el modo de percibir las
cualidades comunes, slo los sentiramos accidentalmente;
as cuando vemos al hijo de Clen, no le vemos en cuanto
tal, sino en cuanto blanco; y esto blanco acontece que es
el hijo de Clen. Pero de los sensibles comunes tenemos
verdadera sensacin comn, y no mera percepcin acci
dental. No hay pues, para ellos ningn sentido especial;
porque si lo hubiera, la percepcin sera como la descrita
(la visin del hijo de Clen) .
Unos sentidos perciben accidentalmente los objetos pro
pios de otros sentidos, pero no en cuanto son tales sentidos
propios, sino en cuanto constituyen uno solo, que es cuan- 425b
do tales sensaciones versan al mismo tiempo sobre un mis
mo objeto, p. e. que la hil es amarga y amarilla, pues nin
guno de los sentidos dice que estas dos cosas son una so
la. De ah nacen los engaos; si algo es amarillo, piensa
que es hil.

185

dXX' oi iav |xvi]v. i] ujuog i'|ttov Xav&vr] ta axoXovSouvra


xul xoiv, olov xvr]aig xai (xys&og xai aQidpog' el yp
qv f| oijiig (j-viy , ;/al atitf] Xeuxo, Xv&avev &v paXXov
xv 5xei ruar elvai xvra 8i to uxoXou&slv XXqXoig
upu ypwfiu xai pyedog. vv 8' excel xal v etpa) aladrjtco
tu xoivu VKpxei, 8qXov xcoie oti aXXo
ti
av
exaatov
TWV.

5. pvov SUX, fiviiv etiam Simp!. |] n'| TVWXy Aid. Sylb., S,


jjxrov etiam Simpl. Soph. || 7. >j ante oxjug om. STUVWX Aid. Sylb. [| pvov
L, om. pr. E. || xal axr) XfuxoO uncs inc!. Tors. Essen |[ xi'iv E (sed
x in rasura), av etiam Simpl. Soph. [| 8. xai pr. E y Soph. Bek. Trend.,
xv LSTUWX Aid. Sylb. | xurv TX Simpl., toxo SU Aid., xax EL
V Soph. Bhl. Rodier, xax Wy Bek. Trend. Torst. || Jtvxa] ixvxtog coni.
Essen || 0. apa] e'i coni. Torst. || xai ante v om. X Aid. Sylb. || v om.
L, pr. E. || 10. xi] xe y.

Alguien podra preguntar por qu tenernos varios sen


tidos, y no uno solo. No ser para que ms difcilmente se
nos oculte la existencia de los sensibles concomitantes y
comunes, como el movimiento, la magnitud y el nmero?
Si slo existiese la vista y su objeto, lo blanco, fcilmente
desconoceramos los sensibles comunes, tomndolos por
idnticos al objeto de la vista, por cuanto siempre encontra
mos unidos el color y la magnitud. Pero como en la reali
dad los sensibles comunes se encuentran tambin unidos
a los objetos de los otros sentidos, claramente los distingui
mos de los sensibles propios de cada sentido.

186

187

2.
'Ejiei 8' iaOav|J.E\}a on q>|j.ev xa i axovopsv, vyjcrj
rf oij'Ei aadvEadai or opa, i] rga. akk' r avtr) ecrcai
rfjs OTjJEiog xal ro vrtOXEijxvov XQipaTOi;. Sctte f| 5o to
7]

15

20

25

aitoO

fj arir] airfj?. eti 8' eI xai ixga Eiq fj xfjg


oiEcog aioOrjai?, fj elg ctEigov eciv f| arrj ti? 'arai
avt%.
at' EJtl rfj5 Jtp(TT|5 TOVTO TIOlTjTEOV. EEl 8' jiopav- eI yap
t rfj oiJiei aadvEafra anv pav, patai 8e xguqia f| t
Ey.ov, eI oipEra rig t pwv, xal xpwpa eEi r pajv jiqrov. rpavEQv tovov or otiy ev t rfj 'ipsi aiaOcvEaOai" xal
yp 6'tav pij pcpiEv, rfj 'ipEi xpivopEv xal r oxro? xal
r qpwg, XX' or/ aiaaTiog. eti 8e xal t pwv eotiv 5 xeXpwpcmoTai. t yp aiafrrjTqQiov Sextixv tov aadrjTOi) ved
tt]5 -uXr|<; Exaatov. 810 xal jtEXHvTOiv twv aia-&TjTo5v eveioiv
al alaOiaEi? xal <pavtaaai ev tolg aiafhjTqQois. f| 8e to
alaOriTot) vpyEia xal t% alafhaEwg f afir) piv Ion xal pa,
t 8' Eivai ov t aiit aiTaig- leyco 8' otov ipcpo? xat'
Eaovrai

13. )) xfj] rjxoi Alex. || on] e ti Alex. || xgq) y |[ 15. avxTjg E || 8']
Sil L || xal e E, om. xal y || f| ante rfj? E Tors. || 16. fiveurtv LUWX,

jtgeioiv Them. || eotiv X || avTijg Ey |) 17. 3ioiT)xov] ftexov coni. Trend.


Brandis, 8oxov Tors, (post Simpl. in interpr.) || 18. x ante xvjjjim-W
|| x ante xQl~Hia W, om. caeteri || 19. gv X || xal x x(>>M.a W || 20.
xal x gav post aoOvEoftai addenda censet Christ. || x post ev om.
pr. y || 21. post xgvopEv colon Simpl. (in interpr.) || ebiep post xgvopev
addit Essen || fj xa post axxo? X, fj x y, fj xal S || 22. xal post >g
X || xxgioaxai T || 24. ataOiixripov S || 25. ai, om. SWX Them. Simpl.
Soph. || aiodrjau; S || al ante tpavxaa. T || f) be.... cp&egei (426 b 8) suspecta videntur Susemihl || 27. ov xavxv avxag Bek. Trend., avxov ov
xavxv X, avxag ov x avx Them., ov x avx avxatg EL Tors. Bhl.
'Rodier, avxalg ov xavxv STUVWy Soph. Aid. Sylb. || ante ty<pog
ELW Soph. Tors. Rodier, orn. caeteri.

188

Captulo Segundo

EL SENTIDO COMUN

Dado que sentimos que vemos y omos, se sigue ne


cesariamente que o bien por medio de la misma vista, o
bien por algn otro sentido percibimos que vemos. Y este
sentido no slo percibe la visin, sino tambin el color, su ob
jeto; de manera que o bien dos sentidos tienen- el mismo ob
jeto, o un sentido es objeto de s mismo. Pero si es otro el
sentido que percibe la visin, se sucedern hasta el infinito
estos sentidos, o alguno de ellos finalmente ser objeto de s
mismo. En este caso ms obvio es afirmarlo del primer sen
tido.
Se ofrece aqu una dificultad. Si el percibir con la
vista es ver, y si lo que se ve es un color o algo que lo tie
ne, si se percibe lo que ve, esto que primariamente ve est
dotado de color. Y es que el sentir con la vista, tienen ms
de un significado; porque aun cuando no vemos, con la
vista discernimos la oscuridad y la luz, si bien el modo es
diverso. Adems, tambin aquello que ve, est en cierta
manera dotado de color; porque cualquier rgano senso
rio puede recibir el color sin su materia. Por esto, aun
desaparecidos los objetos sensibles, persisten en los senso
rios las sensaciones y las imgenes.
El acto del objeto sensible y el del sentido son uno e
idntico realmente, pero difieren en su concepto. Digo,

189

vQyeiav xal r axor| r)

xar' IvIgyEiaV 0U yg dxor)v


t'xovta
axoEtv, xal t syov ajicpov ovx ael
ajjocpet. otav 8' evsgyfj
30 to 5uvcj.vov
axoEiV. xal Tpoqpfi t Suvcxpsvov
ipoqpEiv, tote
t) xar' vpyeiav xo) a
ra yvETai xal xar' Ivlpysiav
a|i<26 a (pog, d)V
ElJtElEV dv Tig TO (J.EV ElVUl
axOTKXlV T 81 TpqprilV.
el 8t eotiv f| xivrjaig xal fj
jtoriaig xal t jtcx&oc; lv to itoiou(ivco, vyxr| xal tov ipqiov xal
rqv dxoqv rqv xaT' eveqyEiav lv Trj xaTa 8vapiv
Eivai' q yp to itolqTixo xal
xiyq5 tixo EVpyEia
lv Tw itaxovu lyyvETat," 8i ovx.
avyxr]
t
xivov xivEia&ai. f| psv ov too
ipocpr]Tixoi3 IvpyEi Icm ipqpo's q
qjcpqaig, f| 81 too axoucmxo axoq q
axouaig' 8ittv yaQ q axoq,
xal Sittov ipqpo?. 8' aurg
Xyog xal litl twv iXXv
aiaOqcrEcov xal aaOqTv. jcticeq
yap
q itoqaig xal f) itio
ev tco jtoyovTt XX' aux lv
tw nOtovu, ovto xal q to
aa{lqTo IvQysia xal q to acr{lqTt,xo
lv tcd aladquxqi. dXX*
lit' Ivcov (ev aivpaarai, oov f|
q>cpqaig xal t] axovatg, litl
8' Ivcov avcvu|iov Octeqov"
opaaig yap XysTai q Tqg o'tpEcog
IvpyEia, q 8e to ypcp-atog avcovupog,
xal yeaig q to
is yEvaTixo,
q 8 to yupo avcovupog. IxeI
8e pa pv- Icrciv
f| IvpyEia q to aladqTO xal
q to aaOqTixo, t 8' elvat ete[ir]

28. xal rj xorj f) EL Soph. Bhl. Torst.


Rodier, xal xoq r caet. |j
xal... veysiav om. T |) 29. ijicpov ly.ov
W || ocpev' W Sylb. || 30. tote...
xal (31) om. E (sed in margine
addit) || xal post tote TW, om. reliqui.
426 a 1 wot' TW, wote xal
SUV Aid. Sylb., <5>v reliqui || etoiev EL,
<pr|OEiv SUVX Aid. Sylb.,
eicoi y Soph. || 2. 6' eotiv W Bek.
Trend.,
8rj eotiv ELSTUVXy Soph.
Tors. Bhl. Rodier || rj ante xvqou; om. W ||
4. v Tf)~] ev ti V, lv pr. y, ev tw
re. y | xai
W, yytvETai caeteri [| 6. otiv ante vgyEia xivqTixo om. y || 5. yvETai
EL, post qjcpqoig (7) Ty,
om. Soph. || 9. wanee... alo&rjTtxcp
(ll)?post xiVEloftai (6) transponit Bhl.
|| xal wojieq TWy, wotceq yp xal
EL, cooitep yg caeteri || 10. xal LT
W Aid. Sylb., XX caeteri || ox v] ov
xv E || 11. vpyEia xal rj to
aloOrjTtxo om. TUWy || 12. pv xal
wvp. TUWXy, re. E. Aid. Sylb.
Philop., xal om. Soph. || it' vwv 8' L, n'
vcov 8 Them. Soph., itl
8' vcov caeteri || 16 f| evlgyeia
E Soph. Bhl. Tors. Rodier, om. f| reliqui
|| r) post vgyeia om. TVWy Soph.
|| xal q E solus.
'
190

una

la audicin en acto son


p. e. que el sonido en acto y
que alguien ten
misma cosa; puede sin embargo acontecer
puede reducir
algo
que
o
actualmente,
ga odo y no oiga
que tiene po
lo
se acta
sonido y no lo haga. Pero cuando
para sonar;
potencia
tienep
tencia para or, y suena lo que
y el so
audicin
la
entonces se producen simultneamete
otro).
al
sonido
audicin, y
nido en acto (al uno se le llama
que
el
en
estn
pasin
la
Pues si el movimiento y la accin y
en acto,
audicin
la
y
sonido
el
recibe el influjo, se sigue que la facultad auditiva, puesto
deben necesariamente estar en
est en el paciente. Por
que el acto del agente y del motor
mueve sea movido.
que
lo
esto mismo no es necesario que
de sonar es el
virtud
tiene
que
lo
de
As pues, el acto
de or, es lo
virtud
sonido o la sonada; y el de lo que tiene
pue
sonido,
el
como
la audicin

odo o audicin: tanto


den tener dos significados.
otros sentidos y de
Todo esto se puede decir de los la accin y la pa
as como
sus objetos sensibles. Porque
de
no en el agente, as el acto
y
paciente
el
en
estn
sin
este
en
sensitivo, se encuentran
lo sensible y el del sujeto
sentidos tienen nombre es
algunos
en
bien
si
ltimo. Mas
audicin, en otros carece
y
pecial estos actos, p. e. sonido
de la vista se llama vi
acto
El
ellos.
de nombre uno de
nombre; gustacin se llama el
sin, y el del color no tiene
el del sabor no tiene nombre.
acto de la facultad gustativa, y
sensible y el de la facultad
lo
de
acto
Como quiera que

191

gov, vyxr) apa fpdeoea&ai .xal caeadai tqv otco Xeyapvqv xoqv xai r|>cpov, xal yupv 8f| xal yei5aiv xal ra
20

25

30

>26 b

XXa crpocag" ta 8e xar Svvapiv XeyjiEva ow vyxr)"


XX' ol jtptsQov cp-uaioXyoi tocto ov xaXwg eXeyov, ouOev
olpevoi o ire Xeuxov ote pXav svai vec 'rpecog, oi8e yopv aved yecaEiog. xf pev y olq EXeyov Qog, xfj 8' ovx qOajg' 8iya)g yg Xeyopvrig Tfjg alafhjaEiag xal tot3 ala&rjto, xwv pev xat 8van.iv t5v 8 xax' evQyeiav, Ijtl totwv pev avp(3avi T Xeyfl-v; xl 8e twv tqmv ov cvppaivei. XX exEivoi cbtXog eXeyov Jtepl titv Xeyopevcov ouy
iiXcg. el 8' f oupqpcova gpcovr] rig eaviv, r 8e ptev) xal f
xor) eauv wg ev eau, xal eotiv g cuy ev t ait, Xyog 8' f| ccpqpwva, vyxr] xal ttjv xoqv Xyov tiv elval. xal 8i tocto xal (pdepei 'xaarov cjreQ3XXov, xal t
51c xal to |3aQi5, ttjv xorjv" poatg 81 xal ev ycpog tt]v
yecaiv, xal ev ypopaai rr)v 'ipiv t a<p8ga Xapjipv r]
lorpegov, xal v acporjaer f| aycp 5apf] xal yXcxela
xal jtixQa, wg Xyoc rivg ovTog Tjg alaSrjaeoag. 8i xal
fj8a pv, 6'rav elXixoivfj xal piy) vra yr]Tai Eig tv Xyov,
oov t | i] yXcx f| Xpcgv, f|8a yg tote- oXcog 8e
pXXov t pixTv acpqpa>va i] t ole i] t Pap, aqprj 8e
17. cpmpeaftai ajxa L, &ga <p&. STy, ajia cpf). etiam Simpl. Philop.
Soph. || 19. 8s] v"0 S || 20. xptepov Them. Soph. Rod., Jteoxepoi UVW
Aid. Sylb. || 21. tlvai ocxe pXav X || 22. Tiyovxeg y, yp tXeyav caeteri ||
23. aiaOrixixoO V || 24. Jtepl ESTV, sitl etiam Simpl. Soph. || 27. 8r) ESXy
Simpl. Philop., 8rj f| W, 8' reliqui codd. Bek. Tors. Bhl. ||
post xai
om. LSTUVXy Aid. Sylb. || 28. laxi post ev E solus || i) o to avx
STXy, oS x avx V, xai t avx com. Susemihl || 30; xai ante tpeipei
om. LW || (pdepei wg W, qrdmpecr&ai S Aid. || 31. pocog 8 habent EL,
om. STUVWXy.
426 b 1. x ocpepv STUVWXy Aid. Sylb., x om. EL Soph.
|| 3. Xuxapd EL, xixp caet. || 8i om. SX pr. U || 8i xai om. V || 4.
etXixpivf] xai om. X || apiyf] vxa U Sylb. Soph. Torst. Bhi. Rodier,
apiyr] 7) ovxa L, piyi] E Bek. Trend., aurxxa vxa STVWXy Simpl.
(in paraphr.) || fiyexai EL Aid., yxai post oxav STUVWXy Aid. Sylb|| 6. ei cvjupama coni. Essen, ei v oupcpcova coni. Susemihl || cp...
<pvxxv (7) post Xavpv 15) ponit Dittenberger Bhl. || xai x Pap L,

192

sensitiva son uno en realidad, aunque diverso en su con


cepto; necesariamente han de perecer y conservarse junta
mente la audicin y el sonido (como lo hemos explicado),
el sabor y el gusto, y del mismo modo los dems. Pero es
ta necesidad no vale para lo que est en potencia. Los an
tiguos fisilogos no estaban por consiguiente acertados, al
opinar que ni lo blanco ni lo negro existan independiente
mente de la vista, ni el sabor sin el gusto. En parte tenan
razn, en parte no. Porque siendo doble la significacin
de sentido y de sensible, a saber, lo que est en acto y lo
que est en potencia, la afirmacin de aquellos fisilogos
se verifica en este segundo caso, y no en el primero. Pero
aqullos hablaban de las cosas que tenan ms de un signi
ficado, como si tuvieran uno slo.
Si la consonancia es una especie de voz, y sta es en
cierto modo una misma cosa con lo odo, aunque bajo
otro aspecto no lo es; y si la consonancia consiste en una
cierta proporcin, tambin lo odo debe consistir en cierta
proporcin. Esta es la causa porque toda agudeza y grave
dad excesiva destruyen el odo, y el exceso en los sabores
tambin corrompe el gusto, y en los colores lo demasiado
brillante o demasiado oscuro destruye la vista; lo mismo 42Gb
pasa en el olfato con el olor fuerte, sea ste dulce o amar
go. Luego el sentido consiste en una cierta proporcin.
Por esto mismo cuando las cualidades sensibles, p. e. lo
cido, lo dulce, o lo salado, siendo puras y no mezcladas
se reducen a cierta proporcin, entonces son agradables.
Generalmente hablando, ms que lo agudo o lo grave co
mo tal, el compuesto de ambos es lo que constituye la con-

193

-tfEppavTov f| ipuxtv f| ft' a'a9T|aig Xoyog" ftjtEQpr).Aovra S XvkeI q cpEQEi. exart] pv oftv al'aftrioig too vjzoxeijtevotj aa9T]toft eatv, ftjiaQyonaa ev rep alaqrqQ) fj
aia9r]10 Tt'ipiov, xa! xqvei ra? roo ftjioxEijiEvo-u
aaqroxi ftiacpoQctg, oiov
Xedxov pv xai rXav Tjng, yX/uxft 8 xai jilxqv yEoaig.
[j.oa>c; 8' e'xei roftto xal eju twv aXXcov. eceI 8 xa! r
Xeuxov xa! r yXuxft xa! Exaatov rtv alaftqrwv jtQog 'xaarov
xpivopEV, rvi xa! aa\}avp.&a ou SiacpQEi ; avyxi]
ftft al15 aqaEi"
alaOiir y g ativ. f) xa! ftfjXov or f| aQ; oftx sari
r Eayatov aicr9r]TiQiov" avyxq y q ]v axtjiEvov aftroft
xqveiv r xqivov. cute 8t) xEXWQiajTvotg EvftyEtai xqveiv or
eteqov r yXuxft ro Xe-uxo, aXX 8eI ev rivi
apipa ftfjXa
Evai. orco pv yaQ xav e! ro) xv eyco to 8e aft
a'aOoio,
20 ftijXov v Eii] on eteqc XXi')Xa)v.
Se! ft r ev Xysiv or
eteqov" eteqov yp r yXuxft to Xeuxot). Xysi apa
r aftr.
(ogte wg Xysi, oorco
xa! voei xa! aiaOcivsrai. oti pv oftv ofty
ov te xEyu)Qiorpvoig xqveiv ra xEyioQiapEva, ftrjXov oti'
ft' oftft' ev xxa)0ia|xvcp yQvip, evte09ev. mcfteq yup
to aftro
25 Xevei or eteqov r yaftv xa! to xaxv, oijtoj
xai ote 9dteqov Xysi or eteqov xa! 9tqov, oft xar avppsprjxog
ro
ote' Xyw ft', olov vv Xya) ou eteqov, oft
jievtoi oti vv ete
qov" XX' oft'rco Xysi, xai vv, xa! or vv
apa aQa. wars
to

xai (3a(j UVW Aid. Sylb., ft x pap E,


ft PaQ reliqui || cpfi y Philop.
BhI. Trend., cpft reliqui || 7. equovtixv et cpwxixv WX || 8']
ftft coni.
Susemihl || om. SUVy || 8. Xuitei] Xei Soph. || >g ante xoxi] et ante
ft
aiaOicu; addit Essen || 12. totio X || xai ante x om. TUVWy || 14. xiv
L Aid., xivi Sylb. Soph. Bek. Bhl. Essen, xvi Them. Trend. Tors.
Rodier || xvi xai] xivi xoivoi coni. Essen || 16. eayarov t5v alaOi]xi]pcov
W
|| yp v ftv W Torst., v om. etiam Philop. Soph. ||
autoC] aiko coni.
Essen, Susemihl || 18. xai post yXvx y || 8ftXa om. X || 19. pev om. Ty
|| yp] iyei LV, yo xyei E Aid. || 20. XyEiv t ev y || 22. xai om. STV ||
voeI] <pqove UX || 23. xExaiQiopvaiv X || 24. evt E, ovS' vi v
Torst.,
o8' v etiam Soph. || 25. oti eteqov] 8i' eteqov S || tote post eteqov
Ty
|| t ante xaxv om. ELy || ote] oti S||26. tte post eteqov Ty || xai
post OxEQov W || o ante xax o. Them. Philop. legisse videntur
|| 28.
o Oto] aio W || xai vv] vv y, oti vv X || oti vOv
in parenth. ponendum censet Bywater.

194

sonancia; y en cuanto al tacto, lo capaz de recibir ms o


lo
menos calor. El sentido consiste en cierta proporcin; y
destruye.
lo
o
molesta
lo
excesivo,
que es
Cada sentido, por consiguiente, lo es respecto de un
determinado objeto sensible; est radicado en el sensorio
e.
en cuanto tal, y distingue las diferencias del objeto, p.
y
dulce
lo
la vista distingue lo blanco y lo negro; el gusto,
lo amargo; y as en los otros sentidos.
Puesto caso que distinguimos lo blanco de lo dulce, y

cualquiera cualidad sensible de

otra, con

qu facultad sen

timos que difieren? Sin duda tiene que ser con algn sen
tido, porque se trata de objetos sensibles. Con esto se ve
si
patente que la carne no es el ltimo sensorio, porque
lo fuera, tendra que distinguir estas diferencias por me
dio del tacto. Tampoco las facultades separadas entre s pue
den apreciar la diferencia entre lo dulce y lo blanco, sino
que estos dos deben manifestarse a una misma facultad.
De lo contrario, si yo sintiera una cualidad y t otra, con
eso slo no aparecera la diferencia entre ambas. Hay que ser
uno para poder decir que dos cosas difieren, como en reali
dad difieren lo dulce y lo blanco. Por consiguiente, una ha
de ser la facultad que afirme esta diferencia; y como lo
que afirma esto, uno tambin lo que piensa y siente.
Es pues, claro que sensibles distintos no pueden ser
distinguidos por facultades distintas; y que ni siquiera
pueden hacerlo en distinto tiempo, se ver por lo siguiente.
Porque as como es uno el que dice que lo bueno se dis
tingue de lo malo, as cuando dice que lo uno difiere de lo
otro, el tiempo no le es accidental, como cuando p. e. digo
que tal y cual cosa difieren no queriendo significar que
ahora difieren; sino que ahora dice que actualmente se di-

195

30

427 a

10

ywgiorov xu v uywgaTq) yovcp. akku p.r)v aSvaTov apa


ta? vavtag xivqaeig xiveTaOui r air f dSiagerov xai v
SiuigTcp yyvio. el - yay yAux, 81 xivei Trjv al'aO-qaiv
f] ttjv vqcuv, to 8 jtixyv vavTto;, xai to Xeuxv ETotag.
ap' ov apa pv xai pipcg SiaQEtov xai yQiatov x
y,q ivov, t elvai 8e xEyajpiapvov; eoti 8r| nuig 5 t 8iaiqetov tv Siflpripviov aladvEtaL, sari 8' ; j 8iaQEtov' t
Evai pv yao 8iaipETv, toteo Se xai api{)p a8iapTov. r\
ovx ov te; 8o)v[xei pv yp To oto xai aSiapExov xvavxa, x 8' Eivai 00, Xk x vEpysiaOai 8iaipETv, xai
OTiy ov te apa Isoxov xai plav Eivai, ax ov>8 xa E8r|
jtayEiv aiixwv, ei toiotov i'] aiafhjaig xai f| voqaiq. XX'
aitep f]v xaXooa xivsg auypijv, f; pa f) 80, xax5xr|
xai 8iaigxr. fj pv oov aSiaperov, ev t xptvv laxi xai axa,
i'l 8 8iaiQTv, oy ev vJcgyEi' 81c; yap x aTxpfTuiaripEq> apta'
30. r| X || SiapExov pr. E (a additum est antiquitas) || 31. yp] piv
yo eoti y || x ante yXux addit TW et rec. E Bek. Trend., om. LSU
VXy et pr. E.
427 a 1. r)] xai STW et rec. E (in rasura). || 2. xai om. W || v
oi>ia) iapExov rec. E, pipi v SiapExov pr. E, pi>|ia> Siaqexov etiam Alex. || xai y.Qvco ycpiaxov Uy et re. E (in litura) Aid.
Sylb. Philop., xai xxio xigurxov coni. Susemihl || x xpivov om. corr.
E || 3. elvai] giOpi y || Sr(]SSU- Alex., 4. ic ante ) om. TW
|| fi] x X, om. Alex. || Siaigexv pr. E || x slvai T | 5. xai xovog ante
xai piSpai U Aid. Sylb., om. Alex. Them. Philop. Simpl. || o Siaipexv
T, &iapExov etiam Alex. Simpl. Philop. || 6. xai iagExov] iapExov xai Siqpqpvov rec. E (in marg.) X, xai Siaigexv xai Siapexov
Them., o iaioexv xai 5it|qi) ivov T, iaipExv xai iapexov UWy
Torst. || xai xvavxa EU, om. xai ,y Alex. Philop. Torst. || pro xvavxa... 'fj. x<7) (7) coni. Essen : x> y xvavxa Eivai aKK' o xqi || 7.
U. x S || EVEeyetoOai] Eivai W || Siaipexv] iapexov coni. Susemihl,
iagexat coni. Torst. (Philoponem secutus) || xai om. S ]| 10. i)v] ev
coni. Trend. || ij pa xai 6o L, i] pa -r] 8o E, i] pav rp 8o Alex.,
f) pa xai f| 8o Bek., rp pa ai 8o codd., f pa, f| 8o suspicatur Rodier ( aut unum aut duo vet. trans.) || 11. xai om. L || SiapExog STU
et E (? tamen in litura) Alex. || xai apa om. y || 12. Siaigexv regyei
oy ev Aid. Sylb. Basil. Torst., oy ev rcg-yEi Ty E2 Soph., oy' ev

196

erencian: afirma pues, las dos cosas a la par. Se trata por


consiguiente de algo indivisible que percibe en un tiempo
indivisible.
Parece sin embargo, imposible que una misma cosa,
en cuanto es indivisble, sea movida por movimientos con
trarios en un tiempo indivisible. Porque si lo percibido es
lo dulce, mueve de un modo determinado al sentido o al
entendimiento; si lo amargo, de un modo contrario; y de
diverso modo, lo blanco. Ser que lo que discierne es al
mismo tiempo numricamente indivisible e inseparable, y
lgicamente dividido? Podra por tanto percibir de algn
modo los objetos diversos, en cuanto dividida; y de algn
modo en cuanto indivisa: lgicamente dividida, es indivisa
en lugar y nmero.
Pero, no ser esto imposible? Slo si se la considera
potencialmente puede una cosa ser la misma e idntica con
ambos contrarios, aunque lgicamente diversa de los mis
mos; pero considerada en acto, es distinta, y no puede
ser al mismo tiempo blanca y negra, ni recibir sus formas,
si es que en esto consiste la sensacin e inteleccin.
Sucede con esto sin embargo, lo que con aquello que
suele llamarse punto, que en cuanto es uno o dos, es indi
visible o divisible. En cuanto la facultad que discierne es in
divisa, es una y distingue los sensibles al mismo tiempo;
ms en cuanto es dividida, ya no es una, porque en el mis-

197

427:1

is

f| pev ovv uai XQMTUI T<) nepaii, bvo xqvei xai xeyuiQi.ausva ecttiv (bg xByojoiapivw' f| ' v, xai apa. Jtegi
pv oiv Tfjg aoy,f|g f| cpapev to cov cilcdbirixv elvui, 8iu>(Hofrl TOV TQJIOV TOTOV.

mo tiempo usa dos veces del mismo signo. Por consiguien


te, en cuanto emplea el lmite como dos cosas, discierne dos
objetos, los cuales estn separados como pertenecientes a
distintos (sentidos) ; en cuanto emplea el lmite como una
cosa, percibe juntamente los objetos.
Quede esto determinado sobre el principio en razn del

cual llamamos sensitivo al animal.

om. caeteri codd. Alex. Bek. Trend. |j 615 TWE2 vet. trans. Aid. Sylb.
Basil. Bhl. Torst., 810 y Soph. || ydg TWyE2 Aid. Sylb. Basil. Torst.
Bhl., om. reliqui codd. Alex. Bek. Trend. || 13. ? 8uol coni. Trend.
Torst. | virgulam post x(?iiTCU posuit Bek., sustulerunt Trend. Torst. Bhl.
Rodier || 14. xExweiapvtp ELT Torst. Belger Bhl., xsxcooiapva aut
y.e/(OQ 10pevtuv SVWXy |1 {| 8 ev, vi TWy Alex. Simpl. Bek. Trend. Tors.,
i) be ev U, fi be v, ev Christ, r| 8' v, xal apa caeteri || 15. oiiv orn.
V || a'ai>T|TL-/v elvai t ojov STU || 16. pa&co pr. E.

198

199

3.
'Ejiei

8e

8ijo

SiacpogaXs Qovtai [idXiota tip Tpujcqv,

tr xatd tojcov xai tcp voeiv xai tcp xpveiv xai


cuadvEaOai, 8oxeX 8e y.ai r voeXv xal to cpgoveiv iojtEq
aiaOvEaOa ti Elvai ( ev ap.cpoTQOig yp tovroig xqvei ti t)
vpvCT ai yvwoEi ttov ovtcov), xai o ys apyaXoi t cppoveXv xai t aiaO-vEadm tatvcv slva cpaaiv, ihaneg xai 'EpxeSoxXt? @i]xe "jtQ; jtaosv yp jxfjxig eletai vdpcjtoiaiv" xai Iv 'XXoig "oev ccpaiv aEl xai to (ppovetv XXoia itagatarui", t 8* atit totoig poXstai xai to eOpTQOO "tolo? yg vog eatv", TtvtEg yg ovxoi t voeiv aa>[iatixv ajtEQ t aiadvEadat 7toXa|xpvouaiv, xai aiodvEa3a te xai qpQovEiv ta> pocp t opoiov, mojieq xai ev toI?
xat' ugyaq Xoyoig Siwpaapev xatoi e8ei apa xai Jiepi
too fiJtatfjoOai ato? Xeyeiv, oxeiteqov yg toXg ppoig,
xai jtXe) yovov ev totcp SiatEsX f|
8i yyxr]
rtoi, SffitEQ Evioi Xyooai, jtvta ta paivpsva slvai Xrjdfj,
i) tr|v to vopoou Hljiv jtdtr|v slvai, tonto yo evavtov tcp
t 6'poiov tcp fxocp yvcjQEiv SoxeX Se xai f| dittri xai
xivqosi te

25

427 b

, 5

17. nei8ii y Alex. || cpoga; X |] 18. xai toi xgveiv xai voeiv Tors.,
xai t xgveiv xai voeiv W, xai tcp voeiv xai cpgoveiv SUV || xai aicdveadai om. SUV || 19. Interpunclionem hanc (19-427b) sequuntur Biehl,
Bon. Rodier || 5] yg coni. Susemihl || xai ante t om. LT Aid. Sylb.
[| 20. yg] te yg ESU || r) ipuyj'i xgvei te X, Aid. Sylb., ipujn) xgvei
ti SUVWy, xgvei te f| Tpvxq T || 21. ti post yvcogei TX Sylb., te
SUV, ye corr. E || 22. te post cpgoveiv X || 23. evajetai pr. E (nunc avetai),
|etai etiam Them. Philop. Soph., v|etai y || 25. xa&otataiT || poXetai
toro 15 STUVWy, (JovXetat tovtiov X || 27. &aneg xai t SUV Aid.
Sylb. || 28. tip pocp t poiov xai cpgoveiv T.
427 b 1. i'ijiatri<j-9ai] uiaTfjaOai y || 2. totoiq STVy, totcp etiam
Simpl. Soph. || 4. tip] <p L., t S, om. TU Sylb. || 5. tip poco t opoiov
TW, t opoiov tip poop- ESTUVXy || oxei S oitio coni. Susemihl.

200

Captulo

Tercero

LA IMAGINACION

Defnese pues, el alma por dos notas sobre todo, por


el movimiento local, y por la accin de pensar, discurrir y
sentir. Opinan algunos que el entendimiento y la prudencia
son algo as como una sensacin, porque en ambos discier
ne el alma y conoce algo de las cosas que existen. Cierta
mente los antiguos identifican el conocimiento con la sen
sacin; as Empdocles dice, "En relacin con el objeto
presente, crece la inteligencia de los hombres", y en otro
lugar, "De donde les viene el que siempre piensan cosas
diversas"; lo mismo significa aquello de Homero, "El en
tendimiento es de tal naturaleza". . . Todos stos creen que
la inteleccin es algo corpreo como la sensacin, y que
sentimos y pensamos lo semejante con lo semejante, segn
al principio de nuestra discusin indicamos. Pero deban 427b
juntamente haber tratado del error, el cual es ms propio
de los animales, y en el cual persevera el alma por ms
tiempo. De -aqu se sigue que, o bien( lo que algunos sos
tienen) todo lo que aparece es verdadero, o bien, el error
consiste en el contacto con una cosa desemejante; pues es
to es lo contrario de aquello de que lo semejante se conoce
por lo semejante.

201

tiv evavrcov f| avtrj Eivai" on xev oiv ov ravaaOcvaOai xal to cpgoveiv, cpavsgv. to (xsv
yap naax (tetsctti, too 8e Xyoig tcuv oiojv. XX' oi>8e to
voeiv, ev q> earl to opOcg xul to fir) pOcog, t (ev opflrog
qpQvqaig xal EJtiaxqpq xn 8|a Xq-flqg, t 8e pq pfhg
tvavxa totwv, ovbk toto [8'j ectt totit tco advEadai " q
pev yp a'aOqaig twv Sov el Xqdqg, xal Jtaiv vjidgXi Toig '(oig, 8iavoia8m 8' v8"/Tai xal apEuScg, xal
ovi8evI jtapyEL q> pq xal Xyog" cpavraaa yp eteqov xal
aaOqaECog xal 8tavoag* aurq te o yyvETai 'vEU alaOqaecog, xal 'vEU TaTqg ox ecruv jtXqxJng. on 8' oxix eotiv
q arq vqaig xal jtXqiJug, gpavEpv. toto pev yp t
x&og Etp' qp.lv aTv, otav |3ovXcpEda (up ppdrwv yp
eoti ti Jtotqoacr&ai, cojeq o ev ralg pvqpovixoig TiOpevoi xal
E8coXoitoiovTEg), 8o';Eiv 8' ox E<p' qpTv" ctvyxq yp1 q
vpij8Eo8ai q XqOEijEiv. eti 8e otav pv 8oawpv 8eivov
ti q <po|3egv, EHKjg oupjtaxopEv, pocog 8s xfiv appaXeov" xaT 8e tv cpavtaaav oaTwg EyopEv janeo Sv
e {kwpevoi ev ypacpq t Seiv q appaXa. slal 8e xal
8;a xal
auTqg xqg vJtoXqtjiEwg Siaqpopa, EJtiaTqpq xal
8iaqpop;
jtEpl
cov
etexrjg
cppvqaig xal Tavavta totov,
IjieI
eteqov to ataOvepog lao Xyog. Jtso 8e to voeIv,
r| jnarq|xq

xv

10

15

20

25

Ot i to

Se admite empero, que como la ciencia de los contra


rios es la misma, as lo es el error.
Es pues claro que no es lo mismo sensacin y pruden
cia; de la primera todos los animales participan; de la se
gunda, slo algunos. Pero tampoco la inteleccin es lo mis
mo que sensacin; en la inteleccin se encuentra lo recto y lo
no recto; lo recto comprende la prudencia, la ciencia, y la opi
nin verdadera; lo no recto, sus contrarios. En efecto, la
sensacin de los sensibles propios, siempre es verdadera, y
todos los animales la poseen; pero el acto de pensar, puede
ser falso, y no lo tiene ningn ser que no posea razn. La
fantasa es distinta de la sensacin y del pensamiento; cier
to es con todo, que no puede existir sin la sensacin, y sin
ella no se da la creencia; pero es evidente que tanto sta
como la inteleccin difieren de aqulla. Porque aquella
modificacin podemos tenerla cuando queremos (podemos
evocar algo ante los ojos, como hacen los que usan la mne
motecnia, y los que fingen imgenes de los objetos) ; ms
la creencia no est en nuestra mano, ya que debe ser falsa
o verdadera. Adems cuando pensamos que algo es terri
ble o temible, en seguida nos sentimos impresionados; lo
mismo acontece si inspira valor. Pero si slo lo representa
mos en la fantasa, nos encontramos lo mismo que si con
templramos en un cuadro lo terrible o lo que da valor.
Adase que dentro de la creencia hay varias especies:
ciencia, opinin, prudencia, y sus contrarios, de las que
hablaremos en otro lugar.

6. i) ante ejuot. ora. X || f| axT) om. X || elvai f) axfi y |] xaxv]


t at pr. E || 9. pev yp pcog ETUWy et rec. E Aid. Sylb. | II.
8' om. y Philop. Vahlen || xaxv L Philop., x ax STUVWX Aid.
Sylb. || 15. axri SWX Aid. Camot. || yp V, S caet. || 16. xaxns]
axfjg coni. Trend. |[ 17. ] ante aixq delendum censet Schneider || vqatg] cpavxaaa U (in marg.) Aid. Sylb. Bhl. Susemihl Chaignet, om.
y || pv om. y || 18. yp] yovv V, om. U || 19. oxi xi E Soph., om.
U, xt om. caet. || 20. n om. STUWXy||21. xi post pv addit W || 8o|t;copev LSUW, 8o;oipv Essen, Soljawpev caet. || 22. xaxopev V ||
xa v Ty, xal v q SUVWX Aid. Sylb. Soph., xv L || 23. Jteg
om. T || 24. o TW Bek. Trend. Torst., et ELSUVXy Simpl. Soph. Bhl.
|| ii E Simpl. Soph., xal STUVWXy Aid. Sylb. || 26. x vavxa SU
VWX Aid. Sylb. || 'xepo? ante eoxco om. pr. W || 27. oxai X Aid. Sylb
I] to aaO. E (sed v est nunc erasum).

202

203

t2 8 a

io

15

odea, totou 8e to (iv cpavtaoa 8oxei etvai t 8 JtXqi|'ig, iteql cpavTaaag 8iopaavrag outj jte qI darpou Xexteov.
i
8/j EOT iv f] (pavTaoa xaO' ijv Xyopev qpavTaapa ti f|xai (ir) e' ti xaxa (XETaqpoQav Xyopev,
(iiv yyvsaOat
pa Tg eoti tootojv Svapig f| e;ig, xai}' f|v xpvopev xai.
Xr]{}eiJO|iEv rj Eu8|TEx}a. xoiaOrai 8' etaiv aiadiiaig, 8|a,
jrioTi(xr], vovg. ou [iev ouv oox eotiv aia{h]aig, 8jXov ex twv8e. a'aOriaig pv yap qroi Svapig q evepyeia, olov oijiig
xai opaaig, cpavETai 8 ti xai pqSeTgou vitdpyovTog totcov, oiov Ta ev xog ujtvoig. eir aYaOqaig psv asi xqeoti,
cpavtaoa 8' oil. eI 8e xfj evepysia to aiito , Jtaaiv civ evSyoiTO toig {Iqpoig cpavTaaav {ijidgyEiv' 8oxei 8' ox. oov
pppqxi q peXrrq i) oxcXqxi. Eita d |xev aXqOEg a ,
ai 8e pavtaaai yvovTai ai xXeoug t|ieti8eis. ejceit' oi&e XyopEv, oTav evepyajpev xpi{3t5g iteq t alodqtv, oti cpavetui touto qplv avOgiojtog" XX paXXov otav xq evapy dig ala\}avd)|j.EOa * tote Y| dXqOqg q rJjEuSqg. xai* tczq 8e
eXyopEy jtpTEQOv, qpavETai xai pouaiv pdpata. XX
pqv ot8 tcv asi dXqOeuvT<x>v oviSepa eotui, olov juaTqpq q

...

29. 8tOQaaaiv U.
428 a 1 rj ora. W et pr. E || 2. yevoOai STUVX Aid. Sylb., yyve"
aai Wy Them. || si xr) T || Xyerai T, Xy<o|xev X || 3. In hac apodos!
.addendam esse negationem aut saltem dubitationem censet Trend. ||
..
ante pa addendum t)t5(xev e censet Bywater || oti om. SX | xaO' ag
coni. Torst. || i; ESUWX, xai reliqui || 4. xai ESTUW, q reliqu || xaxa
LWX, xoiaxa SVy, xoiaxat caet. || 5. vog Exwmjpri STUWX Aid. Sylb.
Philop., iriaxquii vog etiam Them. Simpl. Soph, jucmqxri pr. E (sed
nunc v erasum) || ov om. SUX || 8fXov 8' ex X || 6. pv om. y || 7. 8]
8ij X || xoxtov {'xpxovxog STUVWX Aid. Sylb. Soph. || 8. cLei] tcol
coni. Freudenth. Susemihl || 10. 8oxei 8' ov, olov (xpuqxi ij peXxxp )
axo)Xx|xi fere omnes scripji et impressi || corrigunt : 8oxeT... peXixxp,
oxcXr|xi 8' ov Torst. Belger Trend., (in altera ed.) Schie'ooldt, Rodier
|| 12. ejieit'] 'xi T et corr. E, JtEixa etiam Soph. || 14. evEpycog E, vaQy>g etiam Them. Soph. || 15. i)] xai U, xai \ SV, xai q Ty, om. pr.
E }| rj] xai r| SV, xxe i X. f) iji. uncis includunt Torst., Madvig, Bhl.
- Apelt || S) STUVXy Soph. Bywater, 8 caet. || 17. ei om. T || eoxai
om. X.

204

Como la inteleccin difiere de la sensacin, pero pa


rece participar tanto de la imaginacin como de la creen
cia; despus que hayamos definido lo que es la imagina
cin, del mismo modo definiremos la naturaleza de

esta

otra.

Si la fantasa es algo en virtud de lo cual decimos


que se producen en nosotros imgenes, sin hablar metaf
ricamente, entonces es ella una facultad o hbito cuyo ob
jeto son las imgenes, por la cual juzgamos con verdad
o con error.

Facultades de esta clase son la sensacin, la opinin,


la ciencia y la inteleccin.
Que la imaginacin no es un sentido, se ve claramen
te por lo que sigue. Porque el sentido o est en potencia,
o est en acto, p. e. la vista y la visin; pero sin ninguna
de estas dos podemos imaginar algo, como acontece en los
sueos. Ms aun, el sentido siempre est presente, la fan
tasa no. Si las imgenes fueran lo mismo que el sentido
en acto, todos los animales podran tenerlas; lo cual no
parece ser as, p. e. en la hormiga, la abeja, el gusano.
Adems, las sensaciones son siempre verdaderas; las im
genes son las ms de las veces falsas. Y cuando nuetros
sentidos se aplican con precisin a un objeto sensible, no
decimos "esto nos parece un hombre"; slo decimos esto
cuando no percibimos con nitidez, en el cual caso nuestra
percepcin puede ser verdadera o falsa. Y como antes de
camos, las imgenes se forman an cuando tenemos los
ojos cerrados. Tampoco la fantasa se cuenta entre esas

205

428a

facultades que, como la ciencia o el entendimiento, siempre


est en posesin de la verdad; pues la imaginacin puede
ser falsa.
Falta ver si la fantasa puede ser una opinin, pues
la opinin puede ser verdadera o falsa.
Pero a la opinin sigue la conviccin (porque no es
posible que el que opina no est convencido de aquello
acerca de lo cual opina) ; en ninguna bestia encontramos
conviccin, aunque muchas tienen fantasa. Adems, la
creencia acompaa a toda opinin, la persuasin a la creencia, y a la persuasin el raciocinio; pero aunque muchas
bestias tienen fantasa, ninguna tiene razn. Es pues evi
dente que la fantasa no puede ser una opinin acompaa
da de sensacin, ni producida por sta, ni un complejo
de opinin y sensacin: en este caso es claro que el ob
jeto de la opinin no puede otro que el de la sensacin
(es decir, la fantasa sera un complejo de la opinin y de
la sensacin de lo blanco: no de la opinin de lo bueno, y
de la sensacin de lo blanco) ; segn esto el imaginar sera
opinar sobre un objeto sentido, y no accidentalmente por 42gh
cierto. Imaginamos con todo cosas falsas, de las cuales al
mismo tiempo formamos una conviccin verdadera; p. e.
imaginamos que el sol mide un pie, a pesar de que esta
mos persuadidos de que es mayor que la tierra. De donde
se seguira que o se ha de rechazar la opinin verdade
ra que se tena referente al sol, aun cuando el objeto si
ga siendo el mismo, y l no ha olvidado la tal opinin, ni

vog' ecru yug cpuvxuau xai t]>uSi']c;. Xejietui aoa I8elv ei


Soa' yiverai yap dga xai Xr|dt]g xal TjjEuSqg. XX
20

(ox evSexetui yuq 8oovta os


8
Oqpicuv oEvi uitaQyei Jtaug,
8oxei [XT] juoteueiv),
cpavzaaa 8' ev jcoXXoig. eu jtcrr] [xev 8ijr| axoXoo&el Jttcrtig,
xlotei 8e to jcsjtElcr&ai, jretOoI 8 Xyog' tcv 8s -Oqpiwv
evoig cpavTacra [xv -uitaQyei , Xyog 8' o. cpavEQv tovuv
ou ou8e 8|a [xer' aad-quEtuc;, ouSe 81' ala&ioecog, ov8e <iu|xjtXoxi] 8|T]g xai ao&roews cpavtaoa fiv et]. 8i te
TaTa xal SfjXov ou ox d'XXoo uvg eouv q S'ja, aXX'
exevou eotv ou xai fj aiaOqaig" Xyu) 8', ex Trjg to Xeuxo 8|r]s xai aadroEwg f| oupjtXoxi] qjavxaoa eotv" ou yap Srj
ex Trjg 8|t]s jxv Trjg to dyaOo, aa&naea); 8 rqg to
Xeuxo" t ouv qpaveada sou to 8o|leiv ojteq alo&veuxt
[xt] xar au(x(3epr]xs. qpavetax 5 ye xal t]>eu8t, jteq d>v
d[xa JtXqTlnv dXri&T] e'xei, oov qavetai [xev qXiog jco8iaiog, jtejtaTEUTai 8' evat [xeoj Tfjg oixou[xvt];' a.u[x3avei ov t]toi jtofSEpXrjxvai rqv auTo aXq&q Sjav, qv exb,
om0[xevou to Jtpy[xaTog, [xi] eiuXa&[xevov jxqSe [XETaJtei-

8fl

[xqv

exetai

juotu;
ytov

25

30

128 b

21. 8o|ei LUW Philop., 8ox etiam Them. Soph. || 22. 8' v xoXAog EL, v om. caeteri | eu... 8' o (24) une. incl. Bhl., eI jiari SXy E
(sed insertum), el itai W, jxaq reliqui |] 25. ou om. W || q 8ja U ||

26. f| ante cpavzaaa. con. Torst. || 8ux te... aorioi; (28) ponit ante
(pavegov (24) O. Schneider || virgulam post Eiq delevit et post xaOxa
(27) posuit Rodier, secutus Simpl. Philop. Them. || 27. SAXq xt? STVW,
fi.XA.ris y, aAAou etiam Them. Simph. Soph. || f| om. SVX || 28. xEvqs
y, xsvq ST, q xEvq Philop. || qxEQ eotv S, exeq oxv TW Torst.,
eotv etiam vetus trans. || o xai EL Bek. Trend., xai q y, ojiq oti
xai rj UV, o xai q caet. || x] et V Trend, ote x y, vulgatam tuetur
etiam vet. trans. || 29. q aupxAoxq une. incl. Torst.
428 b 1. Eoxai Torst. O. Schneider et coni. Trend., sou etiam Phi
lop. et vel. trans. || 2. S ye STUVWXy, ye om. EL || xai ipEuSq] q>Eu8q;
y ] 3. TAqipic; Ar]{Hi; UW, iAqqnv XqOq reliqui || exeiv ES ]| Jt8io<;
pr. E || 4. elvai post itoSiaiog W || rjieioxai STUX Torst., itioTeexat
L || [lEitov LUWX Bek' Trend., [te;o) ESTV | 5. axo EL || AryH) post
eIxe SUWX !! 6. E.-iLcvavuevov LTUVWX Aid. Sylb.

207

206

10

15

20

25

avia, i] el exi eyei, dvyxr| xqv auxriv /byh] elvai xal


x|ieufj. uXKu t|)d8i5 eyvexo, ote X&oi psxajtscrov to
xiQaypa. olit' qu ev ti xoxwv ecrxlv or' ex xoxcov f| cpavxaaa. u)X jti5)| axi xivrjdevtos xou8l xivela&at steoov tuto
xoxov, i] 8 cpavxaaa xvqas xig 8oxel evui xal otix aysu
aladqaeto; yyvecrOui Xk' alaftavopvoic; xal c&v aYaOqais
eaxiv, eaxi 8e yvea&ai xivqcnv 8jx xr$ veyea? Tq sa'aOqoeto;, xa xavxqv poav uvyxq elvai xij alaQqcrei, iq av
axq q xyqai? oixe aveu alaOqaecoc; evSsyopyq otxe pq aiaOcivopEvoig tutaoyeiv, xal JtoXX xax* aixqv xal Jtoieiv
xal jtaxeiv x e'xov, xal elvai xal uXqdq xal ilJEuSq. xoxo
8 auppuvei 8t xd8e. q al'aOqaig xcJjv pEv I8wv aXqffqs
oxiv i) oxi Xyiaxov eyouaa to ipeOSog. 8exeqov 8e to aup-.
ftepqxEvui xaxixa" xal evxaOa -y 8tj v8xstai 8iax|>8a&ar oxi xv yuQ Xeoxv, ot) ipeSexai, el 8 xoxo x Xeuxv l| 'XXo ti, ipetiSexai. xqxov 8e xtov xoivojv xal Ertopvoiv -xols cnjpftepxaiy, olg xuxcqxei x:d '8ia' Xyai 8' oov
xvqaig xal piye&os, (a <xup(|lqxE xolg alaOqxoig,) Jteol a
pXiaxa fySiy eaxiv ajxaxqOqvai xaxd x]v aTa&qcnv. i] 8e xivqaig q 8x0 xT|g eveQyeag yiyopvq Sioaei [xqg alaOqaEOog]
7. el l'xi] oxi L Aid. j xrjv axixi'iv ante vyxv| ponunt LWy, om.
|| post elvcu add. juaxeeiv Essen || 8. yvexo LSUVXy E (sed in
E
pV.
litura) Torst. Bhl. Michaelis || ukX.... xQayua. (9) suspecta videntur
Torst. || 9. ovx don ELTWy Aid. Sylb., o X, oit' caet. || c(ja] y o.q X,
om. S, || 10. xo8e S UVy || 11. xig] xe X, om. pr. W || 12. ala&i'iaet? elav
TUVW Aid. Sylb.,'-ala9V]0i5 S, atoOqai; etiam Philop. Simpl. || 13. y\aiiai UX || 15. cum")? E, ax] S, auxq caet. || 16. winyei E || xaxd xaxriv
EL, xaO' amjv Philop., xax' ax>x]v etiam Them. Simpl. Soph. || xal om.
TUXy || 17. xal ante <57.i)Of| om. W || i) xal xjieuSij S, 8 y. U, xal Ycaet. || 18. q om. S || 19. Xiyoaxv LSUVX Aid. || xo av(i{5eP>]xxo X,
xo iT> coftpPilxE xal xaxa Aid. Sylb. Basil, et vet. trans., xco ou|t|3epqxvai xuxa EL || 20. vSysxai q8q y || StaYEcaadai E | 21. SiaYsexai SUVXy || x om. ESVX || 22. xi post ALUo. om. STUVWX || 23.
xolc... 8ia une. incl. Essen || 24. a ante ou|xp. om. STVWX || a...
alaOvjxou; uncis inch Bhl. Tors., in parenthesi Rodier. Eadem verba post
xaxa (20) transponunt Bywater, Susemihl || 25. ] 81] TU, 8' f) W ||
26. xf)5 aaOt'ioeco; post veoyeag transponunt O. Schneider et Bhl., post

ha sido persuadido de otra; o bien si se retiene dicha opi


nin, ha de ser sta verdadera y falsa. Pero en falsa no
puede convertirse si no es que el objeto vara sin que lo

advirtamos.
Por tanto la fantasa no es ninguna de estas cosas,
ni un compuesto de ellas.
Pero, como quiera que cuando ha sido movida alguna
cosa, sta puede mover a otra, y como la fantasa parece
ciertamente un movimiento producido con dependencia de
la sensacin, pues se da en sujetos que sienten y acerca de
cosas que son sensibles; y como el movimiento puede pro
ducirse por influjo del acto sensitivo, con el cual tendr
semejanza; este movimiento necesariamente ser tal que no
pueda originarse sin la sensacin, ni existir en seres que
no sienten; y el sujeto que lo posee podr por medio de l
hacer y padecer muchas cosas; y tal movimiento puede ser
verdadero o falso.
Esto ltimo es consecuencia de lo que sigue. La sen
sacin de los sensibles propios es verdadera, o tiene un
mnimo de error. En seguido lugar, estos mismos sensibles
propios son accidentes de tal o cual cosa, y en el discernir
esto ya cabe el error; pues al decir que hay un objeto blan
co, no cabe el error; pero al decir que esto o aquello es
blanco, es posible el error. En tercer lugar vienen los sen
sibles comunes, los cuales derivan de los objetos acciden
talmente sensibles, en los cuales radican a su vez los sen
sibles propios, p. e. el movimiento y la magnitud (que son
como accidentes de los objetos sensibles) ; en stos es sobre
todo posible el error de los sentidos.

208

209

tcv TQicov aladfjascov. xal f| piv JtQjrr| naalaiascog


XqOqg, ai 8' etequi xal jragowTig xal
goaqg trig
ajtovcrr|g eIev Sv apEiiSEig, xal paliara otav jtggu t aafhjtv fj. eI otjv piy&Ev psv IT.0 e'oi f| ra Eigripeva r| <pavraaa, toto 8' sail to Xex&v, f| (pavraoia av eit) xivqcrig
uno Trjg
a!cr&T0(ji>g rfjg xar' ivQyeiav yiyvopevTi. nel 8' f|
i|ng pXiara aiadqag sari, xal t 'vopa- ano to (pong eTXqcpEv, OTi 'vEu cpcoTg ox eotiv 18eiv. xal 8t t EppvEiv
xal poag evai Talg alaDrjaeat, noXk v.ar aiaag JtgtTEi Ta coa, Ta psv 8i t pq e'xeiv vov, oov Ta Oqga,
Ta 8e 8i t enixaX-nTEoOai tv vov evote jtcOei q vaoig
q ojtvcp, oov ol avOgconoi. jtsgl psv ov cpavxaoag, t cari
xal 8i t EOTiv, Egqoda) eji tocoveo v.

f| ano

30
429 a

tovtcov

yivo|ivTf) Suse mihl, seclus. Tors. Rodier || xivovpvq W [| tris alaH)cEtog... aioihiaeuiv (27) om. SUVW || 27. |] trig Basil. Bek. Trend., fl
coni Christ., f| delet O. Schneider | 29. av om. X |] atadqTqeiov TUVWX
Aid. Sylb., aoritv caet. || 30 pv om. STUVWX Philop. || ex01 q E
Bhl., exoi Ly, 'xei caet. || t| STUVXy, f| E Bhl., q q W || tpavtaaTav S
Bek. Trend.
429 a 1. cor i Bhl., sot omnes reliqui || zaxixb 6' eoti coni. Christ || 2.
n L || yiYvopvq gut ytvopevq pr. ELy Them. Simpl. Philop. Trend.
Bhl. Torst. Zeller, Rodier, Yiyvopvqg caeteri. || 3. eoti om. STUVWX ||
5. (iotag TUX et E (sed ag in rasura!) Them. Simpl. vet, trans. Tors..
powg reliqui || xat tatag ELy, xat' aiirag etiam Them. Simpl. ||
nqaxTEiv E || 6. olov om. y Aid. Camot. || 7. vlote tv vov W || vc(>
TUV, v.ooig etiam Them. Simpl. || 8. o om. Xy || tig SUVX || 9. tjti Ej,
8i x Soph. || EOTtv om. y.

210

jjiuuuEiuo

por ra actividad de

estas tres
formas de sensacin, ser diverso de la sensacin
primi
tiva. El primer caso ser verdadero siempre
que est presente la sensacin. Los dems pueden
ser falsos, que est
o no est presente la sensacin, y
especialmente si est le
jos el objeto sensible.
Por consiguiente, si la fantasa no posee
fuera de las indicadas, y stas son como las otras notas
la fantasa ser un movimiento producido por describimos;
la sensacin
actual. Y porque la vista es el principal
sentido, la fan- 429a
tasa tom su nombre de faos, la luz, sin la cual no
se da la
visin. Y porque las imgenes de la fantasa permanecen
en el sujeto y son semejantes a las
sensaciones, muchos
animales operan con su influjo: unos, porque no
tienen
entendimiento, como las bestias; otros, como los hombres,
porque algunas veces se les oscurece el
la pasin, o las enfermedades, o el sueo.entendimiento por
Basta lo dicho acerca de la naturaleza y causas de
la
fantasa.

211

1
4

io

is

20

jregi 8e to pogou to xqg tyir/ijg V yivcaxEi te t)


ipu'/r] xa i <pgovE, eite xwgioTO 'viog eite xai pv) yajgicTTOu
xax pyE&og XX xax Xyov, oxejttov tv e'xei 8iacpogv, xal jrwg itot yvexai r voeiv. el Sq oti t voeiv
wcFJtep to alaOveaOai, r'| jtcxayeiv ti av sl'q vit to vot|to i]
ti toiotov ETEgov. ajradsg aga Se! evai, 8extixov 8e tot ei8oug xai SuvpEi toiqtov XX pr| toto, xai poajg yeiv,
oaiTEg t ala{h]Tixv Jtgg xa ala0T)T, oxu> xv vov jrgg
xa voqTC. vyxq aga, ejtsi jtvxa voei, piyi] Evai, wo3Tg cpr)aiv 'Ava'aygag, iva xparrj, toto 8' ecrrlv l'va yvcog'r| " jragE(xcpaiv[Tvov yg xojXei t XXxgiov xal vxifpgxxEi* ojote |xr|(V uvxov Eivai cpaiv p,r|8p.av XX' f]
xaiixriv , oxi Suvaxv aga xaXoi'|xevog xijg ipir/jg voOg
(Xyw 8e vov qj SiavoEixai xai JtoXap|3vi i) ipuy.q)
oOv Eoxiv evEgyEa xiv vtojv jxgiv voeiv. 8i ovS psux&ai
EXoyov axv xqj ocxaxi' jroig xig yg v yyvoixo, ] q>uXgg q {feppg, q xuv 'gyavv ti eir), jaitEO xq> aiah)Tixq>'
vv 8' o&v eotiv. xai e 8q ot XyovxEg rr|v i|>uxr|v eIvui tJtov eISv, jxXqv oxi oixE oXr) XX' f] voqxixq, o'te evteXe-

25

10. to ante Tijg om. LSTUWX Aid. Sylb. Philop., to ti); xi'uxM-g
ti T, oin. W||ll. xai post eite om. E Simpl. || 12. t
piyEtog W, om. t caet>|| 13. t voeiv yvETai W || 14. t ante aioO.
om. SV Aid. || ti] o ti EL || i ti toiotov... cbrag (15)] f] toiotov xai
cp' eteimov (biag coni. Essen || 15. post toiotov ponunt colon Aid.
Sylb. || 17. t voov V || 18. aEiq SUVWXy Them. || 20. xtoXasi coni.
Essen || vTupo'Ei UWy, vrupoEi SVX, vTKpQTxEi caet. || 21. (puma
y, ipoiv Evai \V |] tiv. ante nnfi. SUV || 25. yo &v ti? LSTUVWX Aid.
Sylb., ti y || Oeop g i] >|'uy_o? STUVWX Philop., i) ip. i) . E, i) . P] >p.
y || 26. P) xuv] xv TW Sylb. Soph. Susemihl, xai xv S, xai UVX, ||
28. XX' t) om. SUX || ei ante evteXexeu addit Essen.

nooou y || te]

212

Captulo

Cuarto

EL ENTENDIMIENTO PASIVO

En cuanto a la parte del alma con la que sta conoce


y juzga (ya sea sta una parte realmente separable, ya sea
slo lgicamente separable y no en cuanto al espacio) , hay
que estudiar cul sea su diferencia especfica, y cmo se

produce la inteleccin.
Si la inteleccin es anloga a la sensacin, consistir en
una pasin producida por influjo de lo inteligible, o en
otra cosa semejante. Debe pues, ser impasible, mas al mis
mo tiempo capaz de recibir la forma, y ser tal en potencia
cual es la forma en acto, aunque no idntica a ella; y debe
guardar respecto de lo inteligible la misma relacin que
la sensacin a lo sensible. Y por consiguiente, dado que,
todo lo puede entender, debe estar libre de toda mezcla,
para poder dominarlo todo, como dice Anaxgoras, esto es,
para conocerlo, pues al aparecer una forma diversa de la
suya, la obstacularizara y la destruira. De manera que
no es otra que sta la naturaleza del entendimiento3 estar
en potencia.
As pues, la parte del alma llamada entendimiento
(llamo as a aquello con que el alma piensa y juzga), no
es ningn ser en acto antes de entender. Luego no es razo
nable decir que est mezclado con el cuerpo; porque en tal
caso tendra alguna cualidad o de frialdad o de calor, o
algn rgano como lo posee la facultad sensitiva; pero de
hecho nada tiene. Por tanto bien dicen algunos que el al- <

213

in

[
30

429 b

>0
<

is

yea XX 8uv.isi ta e'r). oti 8' ouy poa f| ajraihia


ro aicrfhyrixoO xal toC votjtixo, qiaveov gjtl twv alaOrjtripioov
xa tt)5 aafhjaeoog. f (j.ev y g al'aTjaig o) 8vatai alaOveodai ex too cqpSga alodr|TOj, olov ijjqpou x twv peycA.cV
x|)<pcov, o)8' ex tcov layugcv xQwpra>v xa apt&v ov'te
gav orte ojiafrai- XX' o votk; otav ti vbqafl acpSga Yoqtv, otix jxxov voel ta 8to8eateQa, aXX xal [taXXov* x
ftv yp alahyrtxv o)x 'vei) acjiatos, 8 "/wQiaTog. otav
8' oirrwg exacrra yevrjxai a)? eJtioxT](ia)v Xyexai xax' evpyeiav (toto 8 oouPavei, oxav Suvqtat evegyetv 8t' avcov),
ou pqv tocog xal
eaxi
(tev xa xxe 8irv|xei Jtaxg ,
jtgv [laOev q EtiQev xa aixg 8e aiixv xxe 8vaxi voelv. ite 8' aXXo ax x pyelog xa x jieySet elvai xa
iScog xa i58an evai (outu) 8e xa qp' exgouv JtoXXcov, aXX'
oix it Jtvtcov" en' vcov yp xaixv axi), x aapxi evai
xa apxa xa q aXXa> q aXXwg Uyovx'i xovei' f| yp cap;
oix aveo rq<g iqg, XX' Sarcep x aipv, x8e sv Tq)8e. xcp
(iev ov aaOquxq) x "Seopov xa x i|>ir/ov xpvei, xa d)v
Xyog tig q ap;' aXXoi Se qxoi /(opiatco q >g q xexXa29. e ante 5uviei addit Essen || 30. aaOqxo SX.
429 b 1. olov x xo i|icpov... E, oov toO ip. STVXy, olov iptpov
reliqui || 2. x] tai W || 5. ala&qxv X || vog ante y.coQiaxg y Aid.
Sylb. Soph, (in interpr.), om. reliqui || 6. exaaxa oxw? W || 6 ante
atoxTpojv ELTUVX, om. SW Bek. Trend. || ante xax' om. SUVWX
|| 8. ov post pv LW Them., om. caeteri || pioog ante xa xxe om.
pr. Ey m. Them. Philoph. Bhl. Tors. Rodier || poog ante xa txpv
om. SUX |[ 9. 8 axixv] 8i' axo coni. Bywater || axv y Aid. || 10. x
post axi om. W || 11. xa x uaxi E... (sed x expunct.), om. x omne?
caeteri || oxo) 8... xaxixv axi (12) in parenth. Bon. || oxw 8e om. LT
|| 8 ante tioXXwv T || 12. pv ante yg W, om. caeteri || xax E || colon
om. post axi et ponit post a>xa (13) Aid. Sylb. Bek., ponit post axi
et om. post aoxa Trend. || 13. xa q a/./.o) E, xa aXX&> y, fj iXXm re
liqui || y.ovxi om. ELSLV (insertE2) || vog post xgvei addunt LE
Aid. || 14. uaxeo] jxeq y | virgulam post oqiv Tors. Bon. Bhl. Rodier,
om. Bek. Trend. || 15. a'iaOqxixo)] alaflqxcp coni. Brentano || x ante xpuyqo\ om. EL || x t. xa x ip. om. V || 16. Xyog E, om. etiam Simpl.
|| ijxoi -/()(.> laroi] qxxov y.cooiaxo coni. Essen || xE/cooiaiievii X || ) ante

214

lugar de las formas, no toda el alma, sino la inte


lectiva, ni con las formas en acto sino en potencia.
Que no es igual la impasibilidad de la facultad sensi
tiva a la intelectiva, aparece claro considerando los sen
sorios y el sentido. El sentido no puede sentir despus de
un sensible demasiado intenso, p. e. cuando ha odo so- 429b
* nidos
muy fuertes no puede percibir otro sonido; ni ver ni
oler, despus de colores u olores muy intensos. Pero el en
tendimiento despus que ha entendido algo muy inteligi
ble, entiende los inferiores no peor, sino mucho mejor; y
esto acontece porque mientras la facultad sensitiva no pue
de estar sin el cuerpo, el entendiminto es separable.
Cuando el entendimiento se ha hecho cada uno de sus
objetos al modo del sabio que actualmente, posee la cien
cia (y esto acontece cuando puede por s mismo producir
el acto), aun entonces est de alguna manera en potencia,
si bien no del mismo modo que antes de aprender o des
cubrirla; y entonces puede tambin entenderse a s misma.
Como quiera que no es lo mismo la extensin que su
esencia, ni es lo mismo el agua que su esencia (lo mismo
vale para muchas otras cosas; no para todas, ya que en
algunas se confunden estos dos conceptos) ; la carne y la
esencia de la carne se disciernen o bien por diversas fa
cultades, o bien por la misma, pero diversamente afectada;
porque la carne no existe sin materia sino que (lo mismo
que chato1), es un esto en esto2.
Por medio de la facultad sensitiva se discierne el calor
y el fro, y todo aquello que en cierta proporcin constituye
la carne; pero la esencia de la carne se distingue por otra
ma es el

(1)

Me ha parecido aqu la ms

(2)

si bien en 431b traduzco la misma palabra por "nariz arreman


gada".
Esto es, una forma determinada en una determinada materia.

oportuna

traduccin de "to simn",

215

xraflf), to aagxi evai xoiev cpaipaei ovttov to ecOu 5 to


8'
oipv (xet ovvExovg yg' to 8e ri rjv elvai, el e'otiv ETEgov
to evei Etvai xai to etiOtj, aXXo" i'atco yg 8vdg. eteqco
oiga f] ETgwg I'xovti xgivEt. xal 0X0)5 oiga a>g yajgioru ra
jtgayixaTa ttji; vA.qg, outo) rxai Ta jcegl tv vov. rtogioEiE
8' 'v Tig, e! vog rckovv iari xal autaOsg xai piy&Evi
(xr|v e'xei xoivov, <3)CTJtgn(pT)aiv 'Avaaygag, jratg vorjaEi, eI to
voeIv JtaaxEiv t ecttiv. fj yg ti xoivov pxpoiv vjtdgxsi, to
pev jtoiEiv SoxeT to 8e jidayeiv. en. 8' ei vot|Tg xai avzc.
1) yg TOig 'XXoig vog futggEi, e pq xaP 'XXo aorog
VOT|Tg, EV 8 Tl TO VOTjTOV l'8l, q |T(Xly|TEVOV TI EEl, O
jioiEt
voqrav aoTov axrnsg TaXXa. r\ to pv JtaaxEiv xat
xotvv ti 8ifgr|Tai jtgtEgov, oti 8vvpEt rccg ctti Ta vorp
vog, XX' evteXexecc oti8v, jtgiv dv vofj. 8ei 8' oikwg coa<L' pqEv utgxEi evteXexeoi yeygapJisg ev ygappaTEco
pvov oxsg crup[3aivei ejti totj voij. xal aoTog 8e voqrog eotiv
)0-TEg Ta vorTc. ejcI pv yg rwv avev Xqg t aoT ecu
to voovv xai to voovpEvov' r yg EJUOTqpq f| fjEiogquxf) Xai
T OUTCDg EJtLOTTjTOV TO aUTO EOT IV. TOO 8e [XT] OE VOEIV TO a'-

e'xei

<t|1vt]
vei. jtXiv

20

25

30

43Q.a

ngoq aTT)v

otav

jtl tcv

xexX. ora. SUVWX. |[ 17. axqv Ey Aid. || eivai xai xpvei LS Aid. Sylb.
|| 18. dv om. X || 1Q. -el... efl (20) sed. Essen || el om. L || 8' 'xepov V
|| 20. to eOei] xii> e... X || post ev8v virgulara ponit Trend., om. Bek. ||
&Ho TVX Bon., aMi> caet. || 21. xai om. LS TUVXT>Y>m7 pr. E |j
23. naOdi;] xalh'ig pr. E, apiyei; coni..Zelj%r ||-xqi jtag delenda censent- Hayduck, Susemihl || 24. extov SUV, exeiv X || vorjoei] vorjoetev TVX
Sylb. || el... ear iv (25)! om.'j pr. W || 25.' fj] -i) L, el Xld., || 26. 8' Om. pr.
E || 27. xai post yg y Aid. Sylb. || vog STUWX Philop. Bek. Trend.
Tors., om. ELV || 31. av pi) L VW et inter versus UX, om. E. (insert.
E2) || voliaPeiv post ouxcog excidisse coni. Torst.
430 a 1. qj om. ESUVXy et vet. trans. || jrpxE|v SUVX Aid. || xaxayeyeappvov L et E (sed xaxe xpunct.), Om. pr. T..|| 2. post yeyQappvov punctum Bek. Trend., colon Tors. BhI. || 3. Sajtep] wg ojteq et
punctum delendum coni. Essen || yap unc. inch Essen || xai post loxi
addit y || 4. 1) ante Oecop. om. E || 5. djuaTT)Tv] Oecaprixixv pr. Ty ||

facultad, o enteramente separada de la sensitiva, o que con


ella guarda la relacin que una lnea curva consigo misma
cuando est enderezada.
Y en cuanto hace a los objetos de las matemticas, lo
recto tiene cierta correspondencia con chato en cuanto que
ambos suponen una materia continua; pero la esencia de
lo recto (si es verdad que la esencia de lo recto se distin
gue de lo recto), ya no corresponde a la de chato: son pues
dos cosas diversas. Luego se perciben con diversa facul
tad, o con la misma pero diversamente afectada.
En trminos generales, como bay objetos separados de
la materia, tambin lo est el entendimiento.
Alguien ;podr objetar, si el entendimiento es algo
simple e impasible que nada tiene de comn con ninguna
cosa, como dice Anaxgoras, cmo podr entender, si el
entender es una especie de pasin? En cuanto dos cosas
tienen algo de comn, parece que la una opera, y la otra
recibe la accin. Adems, es el entendimiento para s mis
mo un objeto inteligible? Porque si el entedimiento es por
s y no por otra cosa inteligible, y si lo inteligible es uno
especficamente; entonces o bien el entendimiento estar
en todas las dems cosas, o bien estar mezclado con alguna
cosa que a l y a las dems cosas hace inteligible.
Por lo que se refiere a que la pasin se produce por
alguna cosa comn; ya antes hemos dicho que el entendi
miento es en potencia, de algn modo, lo inteligible; aun
que no lo es en acto sino despus de haber entendido. Lo
inteligible debe estar en el entendimiento, as como la es- 430a
critura est en la tablilla en que nada hay escrito todava:
de este modo estn las cosas en el entendimiento.
El entendimiento es inteligible del mismo modo que
los dems objetos inteligibles. Porque en lo inmaterial, el
que entiende y lo que se entiende, son una misma cosa;
pues lo mismo es la ciencia terica y lo que ella comprende.

xavx T.

216

217

S TOl? Z'/OVOLV 5XtJV 8vv|J.l V.aOTV


Tjv
vot|tg5v. coat' ixgvoig psv oiix tiJtipei vo? (aven
ecru
yug {5Xi]5 8vup.ig vog twv tolotwv), exevco 8s t votjtov

TIOV

71 10X871TEOV.

TtaQjEt.

Despus estudiaremos porque no siempre entendemos ac


tualmente. En las cosas que tienen materia, cada inteligible
est slo en potencia. De aqu se sigue que tales cosas no
tienen entendimiento (pues el entendimiento slo es fa
cultad de las mismas en cuanto libres de materia) ; y que
el entendimiento es objeto inteligible.

6. [lvov 'xaotov y Aid. Sylb. || 8. Svapg axiv LSVUWX AidSylb. || xat post 5-vapic; addit y || xevo T || &vr\xov y.

218

219

O.

50

j J5

20

25

8' (JJ03TEO 8v jzar] t) cpaet lat xi to |.iv iiXq


Exaxcp yvEi (xoro 8e o jtvxa Suvpei Exelva), eteqov 8e
to ai'xiov xai 3TOix|Xixv, - t) rcoielv jtvxa, otov f| Teyvq
itqoc, ttjv Xqv jtexovDev, avayxxi xai ev xf] ipir/fi iJtpyEtv
rara? x$ 8iacpopg. xal eaxiv (aev xoioitos vovq xw Jtvxa
8e xcp itvxa jioieTv, 5 ljiq T15, oov x 90)5'
yvEaflm,
xpjtov yp xiva xal x cpcog jtoiei x 8uvpei ovxa yp>jxaxa vpy<y ypcopata. xal 08x05 V05 ywQiaxbg xal
reaOfis xal uj.iyr]5, xfj ovoa >v evEpysta. del yp tipicTEpov x Jtoioxv xov Jtoyovxog xal f] apyif xf; UXt]?. x 8'
axix EOTIV i] xax' vpysiav EJtiaxq|xr] to jtpy|xaxi" f| 8e
xax 80vapiv ypvco Jtpoxspa ev xq> ev, 0X015 Se ov ypvq)'
XX' ox>y xe (xev voei ote 8' ox> voei. yojpia\}el5 8' taxi xvov
xov8' OJtEp Eax, xal xoto pvov dvaxov xal 8iov. ov xvt]|j.ovtjo|xv 8, oxi xoOxo [XEv jiadg, 8e jta{b]Tix5 vovg
qiOapxg, xal c'vev xovxou oxiev vosl.
'Ejtet

10. litel] gjtEi- 8r) W Essen, Susemihl || .xoi; Ty Simp!. || 11. o] xi


UVX Aid. Sylb., om. y || xevo E, exeiva reliqui et E2 II 12. x .xouix.
LW. || xcpj Tip LT X || 13. jijiovOe jiq? xr]v {JXr]v S || 14. xq>] x S |] 16.
xal om. V || 17. ovxa post vepyeij W || oro?] oxiy, 015 S || 18. piy];
xai xaOi)? STUVWXy Aid. Sylb. Philop., obtaO. xai dp. E Them.
Simpl. || i? >v yj| Evpyeia Simpl. cod. Marcianus A, Bon., vEpyEp
omnes codices Them. Philop. Soph. || 19. x ' axix EL Soph., ax 8'
STUVWXy || 21. ov8 STUVWXy Aid. Sylb., o E Philop. Bek. Trend.
Bhl. || post xevw virgulam ponit Rodier, colon vulgata || 22. ox>x ante
xe post codd. Them. Philop. Alex. Schlottman, Zeller, Brentano, Ro
dier, om. Wy Simpl. Soph. Tors. Kampe, Susemihl || loxi om. V, post
pvov ponit W || 23. 8iov xai &vaxov W, &vaxov xai du8.tov caeteri || 24. 8] yp coni. Susemihl.

220

Captulo

Quinto

EL ENTENDIMIENTO ACTIVO

Puesto que lo mismo que en toda la naturaleza, hay en


cada gnero de eres algo que es la materia (y esto es en
potencia todos estos seres), y algo tambin que es causa y
principio activo, porque lo acta todo, y con ello tiene
la relacin que el arte con la materia; as tambin en el
alma debe haber necesariamente tales diferencias. Existe
pues, un entendimiento tal que se hace todas las cosas;
y otro tal que se le debe el que el primero se haga todas las
cosas, el cual es una especie de hbito, como la luz lo es;
porque la luz hace en cierta manera que los colores en po
tencia sean colores en acto. Y este entendimiento es sepa
rable, impasible y no mixto, ya que por su naturaleza
est en acto. Siempre es superior lo que opera a lo que pa
dece; el principio que la materia.
La ciencia en acto es idntica a su objeto. En un indi
viduo determinado, la ciencia en potencia es anterior a
la actual, pero considerada en absoluto, la ciencia en po
tencia no la precede. Pero el entendimiento activo no es
tal que ahora entienda, y luego no. Slo cuando est se
parada es lo que es, inmortal y eterno. Pero no nos acor
damos, porque es impasible; en cambio el entendimiento
pasivo est sujeto a la corrupcin; y sin l nada puede en
tender.

221

i
6.
'H [xv ov

dSiaiQTcov vr|aig v toutou;, Jiegi a ow


to 3|>ev8og xai t aXry&g, avkag tig f8rj voriptcov aneg ev 'vtu>v, xafrctEp sEpjtE8oxAfjg ECpri ,, f| jioXXtav {xev xgaai avauyevEg (3Xarriaav,
"
EJiEua ouvtd-Ecr&ai tfj cpiAia, ootco xai taita
XEXjpiapsva
aovtfl-Etai, olov t a<n5p.p.EtQov xai f| 8ipEtQog. Ixv 8e yevopvcov i] Eaopvcvv, tv xQovov jTQoaEvvojv xai aovtiEig. t
yg tpE'Sog ev auvdaEi aE' xai yao Sv t Xeuxov pq
Xevxv, t pq Xevxv ovvflqxEv. evSxetai 8e xai Siaoeoiv
pvai jrvta. XX' ovv eati y ov pvov t iJ>v8og q aAqOg,
oti XEvxg KXewv eotv, aXX xai ou qv q 'atai. t 8e ev
jioiovv, tovto vovg 'xaatov. t 8' aSiaQEtov EJte 8r/>g, I)
SwpET q EVEQYEa, ov&ev xwAvei voeIv t SiaQEtOV, otav
vofj t pqxog (SiaQEtov yap ivEQyEa), xai ev XQvcp a8iaiQt(p" potvg yap ypvog 8iaipetg xai a8iaptog tcj>
eort to

30

430 b

tcv

apeSos. ev og 8e xai

27. xai om. L Aid. Sylb. ||\pev8og fSrj xai STUVWXy || avvsaig L,
ovvftepviov W || 28. xig] te tig V, om. W || t>v ante vor) uitcov W || 30.
post cpiX? punctum ponunt Bek. Trend. Tors., virgulam Bhl. Rodier,
Vahlen||31. ovvxEodai STVWy || post Sipiexpog addunt i) t o.ij.etqov xi t) SipiEToos W Simpl. Torst. || yiyvopvtov VWX Bek.
Trend.,
yevopvwv LSTUy Tfiem. Simpl.
430 b 1. JigoaEwoiv] xqs ev voujv LX Aid. || xai awxiOeig une.
incl. Tors., defendit Vahlen || 3. Xevxv xai x T || x puj Xevxv uncs
incl. Trend., adest in omnibus codicibus || 4. itvxa] xaxa aut xoiaOxa
coni. Torst., irvxa defendit Vahlen || ye om. Torst., defendit Vahlen ||
x \pEv8og] ipEuSo? W | 5. eoxai] ax X || S] 8y UX || 6. i) ante x 8' S
UX || 7. x 8.] xi 8iapexov coni. Essen, x fiiapexov xt SiaQExov co
ni. Tors. || oxav] clxg ox. Steinhart, olov ox. coni. Tors. | 8. Siaostov yg
vtQytq in parenth. Tors. || post yaQ addit xi 8vy|iEi laxai Essen || 9.
yp] 8e coni. Essen || xai 8iaoexog] xa! ov 8. T, om. X et pr. W.

222

Captulo Sexto

DOBLE ACTIVIDAD MENTAL

La inteleccin de lo indivisible versa sobre aquellas co


sas en las que no cabe el error. En cambio, en los que hay
verdad o falsedad, se da siempre una cierta sntesis de los
objetos inteligibles como si fueran una sola cosa. Como dijo

Empdocles: "He aqu que las cabezas de muchos germina


ron sin cuello", y que luego fueron combinadas por la Amis
430b
tad; as estos inteligibles separados se unen, p. e. lo inconmensurable y el dimetro; si se trata de objetos pasados o
futuros, el sujeto piensa el tiempo y lo compone con ellos.
La falsedad no se encuentra sino en la composicin; porque
aun al decir que lo blanco no es blanco, esto ltimo fu
agregado por composicin. Todo esto se puede llamar tam
bin divisin. Pero el error y la verdad no slo existen
cuando digo que Clen es blanco, sino tambin al decir
que era o que ser blanco. Lo que hace la sntesis es el en
tendimiento.
Como lo indivisible puede ser de dos maneras: o en
acto, o en potencia; nada impide que el entendimiento en
tienda lo indivisible, p. ej. cuando entiende una longi
tud (que es indivisible en acto), y que lo entienda en tiem
po indivisible; pues tambin el tiempo es divisible o in-

223

jo

15

|u)xei. oxouv eotiv euteTv ey-xw fipiaEi t vvoel xatpto" ov


yg eoxiv, iv pq SiaipsOf), aXX' q- 8uvpei * ycupl? 6' xcTspov vocv tv q[tctbjov 8iatQi xal tv ypvov apa" tote
8' olovel [Ti]xt). el 8' b? li; dpcpolv, xal ev tco ypvcp to>
ere' pcpoiv. t 8e \iv xaTot jtoav 8iaQETOv XX to> el*
8ei voel v 8iaiQTto ypovep xal aSiaipTCp rq? Tpuyq?
voei
cu
xaT <xi'[i|33t]xs 8, xal ooy f) Ixelva, 8iatQETa
xal ev q> XQvcp [XX' f) d8iapETa]" eveoti yap xv totoi?
ti 8iapETOv, XX' Taco? ou ycopiatv, o tioieI Eva tov ypvov
xal to pqxog. xal toO' poico? ev iravT san Ttp auvEyEl
xal ypvcp xal pqxEi. f| 8e anypq xal Jtaaa 8iapai?, xal
t ovtco? 8iapETOv, 8qXoTcii cocjieq q aTpqci?. xal opoio?
Xyo? enl T<ov aXXcov, olov jt<o? t xaxv yvcopEi h
t pXav tco IvavTcp yp jtco? yvcopEi. 8el 8e SuvpEi
Eivai t yveopov xal -ev Evai autcp. eI 8e tivi pq eotiv
IvavTov tcv aUcov, atiT euut yivcaxei xal evEpyea eotI
xal ycopiaTv. ecu 8' rj pv cpai? ti xarc tivo?, (OOJtEp q

20

25

10. ewoev TUW Sylb., evei? y, evei L Tors. || 12. xcov fipiascov
SU Aid. Sylb., om. TX | x6e 6' X || 13. pr|XEi STV || (? om.
cu
S || ev ante xy> om. TVW || 14. t jxoov TX. || iaCgexov Wallace,
xax...
TV
uruyfigvoicEi
15.
e18ei
Essen
xq>
&XX.q,
||
adversatur Susemihl
Aid. | 16. ixelva transponere suadet i licks post fi (17) || vlrgulatn post
StaipEx Bek. Trend., om. Tors. Rodier || SiapExa Essen || y] <5 te
coni. Tors., xe om. Simpl., 6 Bywater || 17. akl' ft 8.] ak\' i\ 8! X,
XX'
unc. incl. Tors. Hayduck, ante > voe (16) transponit Essen ||
'va
xal
ante
||
18.
Essen
incl.
unc.
yap
|]
X,
om.
fl] &XXr scribit Rodier
W || 19. xal xofE... pxjxei (20) post pr|XEi (10) transponit Susemihl ||
jtavxi W||21. ouxco?] ovte V || poai? T || xal opoio?... pXav (23) delenda censet Hayduck || 22. xal post tico? addit W || 24. yvcopEiv V ||
xevai SUy Simpl. Philop. Bek. Trend. Brentano, xal ev slvai LTVWX
Aid. Sylb. Bhl. vet. trans., pq ev elvai aiixuiv coni. Tors., evavxiov elvai
ev axixco Bywa ter || v ante ax<y om. solus W Bhl. || 25. alxicuv] svavxicov
S, d8iaipxwv coni. Essen, vxcov vel vavxcov coni. Tors. Kampe, delent
Zeller Bywater, Susemihl || ax aux] u> to ax W, ax ax<> S || 26.
ti] xi? L || coojTeQ xal i; W Tors., xal om. reliqui omnes.

votov

224

divisible como la lnea. De manera que no se puede decir


qu parte de la lnea entienda el entendimiento en cada
mitad de tiempo; porque las partes no estn sino en poten
cia mientras el todo no est dividido. Pero si el entendi
miento, entiende por separado cada uria de las mitades,
divide juntamente el tiempo; y entonces piensa en varias l
neas. Y si concibe la lnea como compuesta de dos, el tiem
po corresponde tambin a estas dos partes.
Lo que es indivisible no cuantitativa, sino especfica
mente, se entiende en un tiempo indivisible y por un ac
to indivisible del alma. Slo accidentalmente, y no como
en lo extenso, son divisibles la operacin con la cual se en
tienden los indivisibles, y el tiempo en que se entienden
(hablamos de indivisibles en cuanto tales) En los exten
sos hay algo de indivisible (aunque sin duda no separado
de ellos), que da unidad al tiempo y a la lnea; y esto
se encuentra igualmente en todo continuo, as en el tiempo
como en la lnea.
El punto, toda divisin, y todo lo que de este modo es
indivisible; se nos manifiesta como una privacin. La mis
ma explicacin se puede aplicar a otras cosas, p. e. el
modo como se conecen lo malo y lo negro. En algn modo,
debe ser por su contrario; el que conoce debe ser en poten
cia ambos, y en acto uno solo de ellos. Pero si alguna de las
causas inteligibles no tiene contrario, se conoce a s misma,
est en acto, y tiene existencia separada.

225

30

xatcpaaig, xai Xt|Kig rj tpevSitg xclaa. Se vovg ov Jtag,


aXX' to t crti xat to t qv slvcu Xi|{hjg, xai o) ti
xatd tivog" XX' waneg i pv roO Iou uXr)g, el 5' vdfxoxog to Xsrxov i [iq, ovx Xqdeg as, oitwg eyei oau
avsv vXqg.

27. xai seel. Essen || Tj] xai L Aid. [| 2S. axiv ij xax X || xai une.
incl. Essen || x ante taxi om. X || 29 ).\' jajifo... <i?.i)ig asi (30) une.
ind. Essen || xo i5u] to iu' V || 30- tiAt|ilijc X || post oiiroj; add. 6
Sylb. Simpl. || ooa om. W||31. x|c v.iic V.

226

La locucin, lo mismo que la afirmacin, dicen algo de


alguna cosa y es por tanto verdadera o falsa. Pero en cuan
to al entendimiento, no todo l lo est; pues aquel cuyo ob
jeto es que es la cosa conforme a su esencia, est siempre
en la verdad; pero no el que dice algo de alguna cosa; del
mismo modo que la visin del objeto propio siempre es
verdadera, pero no siempre es verdad que lo blanco sea
o no un hombre; lo mismo pasa con lo inmaterial.

227

7.

431 a

lo

15

To 8' CXOT ECFTIV f| xax' EVEQyEiaV EJUOTqpT] Tib jigaypaxi. r) 8e xaxa 8vupiv ygvtg TtgoxEga ev xcp ev, oXwg
8e o8e XQvcp. 'an yg evteXexegl ovio; jicvra ta yLyvpEva. qpavEtai 8 x pev aai)r|Tv ex 8uvcxj.ei ovxog to
cuadrjiLxoO EvegyEa itoiov" ou *yg jtaayEi o>8' XXoioxai.
8i oAXo eI8o? toto xivqaEiog" f| yg xvqaig to xEXog
vgyEia f)v, f| 8' ajtXcog Evsgyeia ETga i] to teteAecpvott
to |iv oijv aladdvEadai opotov x.t cpctvai pvov xal voelv
oxav. Se t)8\) r[ Ajrqgv, olov xaiacpaaa ij nocpaa, Sit
xEi f| cpEyEi' xai eoti to qSEaOai xa Xvnzladui to eveoyElv tt) alaOr|TixT) |xeott|ti jigg to yaftv ij xaxv, fj toixa. xal f) qpuyf| 8e xal f| OQEig xaxrro fj xax' svegyciav,
xal O IT/ ETEOOV T QEXTlXOV xal CpET'XTLXO Vj OTT3 AAljXiV O'TE
to ala&TjTixo" aXX x Evai 'XXo. rrj 8e 8iavor|xixf| t|'v/]
xa (pavTciopaxa olov aiafhjpaTU viicgxEi. oxav 8s uya&v
j xaxov <p)]ar] r) cbtocpijari, tpeyei f| 8icxei. 8i oi8JtoxE
431a ]. t ax 8' TUVXy Aid. Sylb. |[ x S'ax... teteXsctuvou
(7) alieno loco posita esse censent Torst. Zeller||2. ixoxQa U || evi tT>
vi T || 4. akrOriTi'iQiov SVX || 6. e8oc; post toto TUVy Them., post x ivi'iaeoig W, om. SX || 7. |v ora. LSUVX Them. Simpl. || f| ante to om.
L [| i| to X || 8. T(p] t TX || 9. oxav] oxi coni Essen. || 10. xal Xict.] i)
/.u.t. TUVW Simpl. || 11. t] xaxv om. S || fl xoiaxa] rj xoioxo L,
om. X || 12. S] 8i'i SUWX, om. TV || xavxov T, x ax LV, xax
Bhl., xoxo reliqui || i] om. V, aut simpliciter delendum aut loco eius f)
scribendum censent Trend. Essen, uncis incl. Rodier||13. x] xi V || x
<pf i'xxixv L || 14. 8] S i'i S || 15. atofh'ipaxa] alaOqxa coni. Schell || 16.
xaxtpaaig i) aipaaig W, eaxi xax<pr|Ctv i] xcpqow V, cxi xaxacpr)of iv j .xoipijaeiv corr. S, (pqol ij ;t<pq<H TX, xaxacpr|0),i i\ GUTOCpijafl
y, (pi'iayi ) rrocpqavi L Tors, (sed in une.) || xal rpEyEi STUVWX, i)
rpeyei y || 8i... ipoyq (17) omittendum coni. Tors.

228

Captulo Sptimo

EL ENTENDIMIENTO ESPECULATIVO
Y EL PRACTICO

El conocimiento en acto es idntico con su objeto. El


conocimiento en potencia, es en cuanto al tiempo, ante
rior en un determinado sujeto; pero en absoluto, ni siquie
ra es en cuanto al tiempo anterior; pues todo lo que se
hace, proviene de un ser actual.
Es evidente que el objeto sensible hace que la facul
tad sensitiva pase de la potencia al acto; ni padece, ni se
altera la facultad. Es por consiguiente una forma especia]
de movimiento. Porque el movimiento es el acto de lo im
perfecto; pero simplemente el acto de la cosa que ha lle
gado a su perfeccin, es diverso.
As pues, la sensacin es semejante a la sola diccin
y a la inteleccin; pero cuando el ohjeto es agradable o des
agradable, entonces como si afirmase o negase, lo persigue
o huye de ello. El sentir una deleite o dolor es ejercer un
acto-mediante la facultad sensitiva acerca de lo bueno o
malo en cuanto tales. En esto consiste la fuga y la apeticin
cuando se tienen actualmente; y la facultad que apetece y
que huye no difieren mutuamente, ni de la sensitiva; slo
son distintos sus conceptos.
Los fantasmas son para el alma intelectiva, como sen
saciones actuales. Cuando afirma o niega que un fantasma

229

voeT uvev cpavxdapaTog

fl Vuy. ioojceq 8e \o rqv v.roiav8l Ej-cov|oev, auti] 8' eteqov, xai f| axotj waavxcog,
to 8e
eayaTOv 'v) tal .ta lEaTqg , to 8' Evai uiij
TtXeto. t vi 8' ejuxqvei t Siacpegsi yXvx xai {)qu'iv, eTpr|Tai iev xai jtQTEQOV, Xexteov Se xai (L8s. eoti yg ev
ti, orta 8e xai 105 0905. xai TaTa ev t avXoyov xai
Too aQif)|.p v, e'/ei
jtgg exgteqov, 5 Ixstva Tt 00; 'XAq.a' t yg 8ia(pQEi t rrogEiv Jtig ta pq poyEvq xgvei
) xa svavTa, oiov Xeoxv xai pAaV sarco 8q tbg to A t
Asvxv irgg t B t pXav, t T Jtgg t A [15 exeivu
Jtgg 'W.qXa]' coote xai svaXX|. e! 8v) ra TA ev e')
JtdpxovTa, ovrwg eei wojteq xai ra AB, t aur pev
xai ev, t 8' elvai ov t aro, xxEivo pocog. 8' avrg
Xyog xai eI t iev A t yXvxv Etr), t 8e B t Xevxv. ra pev ovv elSq t voqnxov ev xolg (pavrapaai voe,
xai cog ev exsvoig giarai atoj t Sicoxtov xai cpsvxTv,
xai Exrg TV)g alatlqaswg , otav EJti twv rpavxaapaTiov f,
oi|v

20

25

431 b

17. okq... Xeuxov (431 b 2) a re proposita alienum iudicat Tors. ||


rtXeta (20) post ev n (22) transponunt Freudenthal; Suserriihl j|
5] yaQ coni. Essen | 18. axm) UVWy Bek. Trend., aiixri LSTX || f| om.
T || virgulatn post (baaxw; Tors. Bhl. || 19. avxfi om. SUVX || 20. xj fj T
Aid. Sylb., eti Camot. f xi Basil. || 21. co5e] vv TWy Sylb. Philop. || xai
ante jiqxeqov om. W || egti yp... ).Xi). (24) ante xvi (20) ponit Essen ||
post 6e xai addit jiI.eio Essen || 22. xai c] axiypri xai T, xai Xy,
om. LV || opog om. LV || post xaxa virgulam Rodier || ev LSVX Trend.,
ev etiam Simpl. Philop. Soph, (in margine) Bek. Torst. || xai xa> T Phi-11
lop., i) t(T> Ly Simpl., i) UVWX, om. S || 23. ov omnes libri scripti et impressi, ov legenda docet Freudenthal secutas Simpl. et vet. trans. || vavrov post xx. addendum censent Torst. Freudenthal || 24. t] xo5i W ||
rcig om. S || (ir) ante ioy. LSUX, om. TVWy Simpl. Bek. Trend. |[ 25.
xvavxa SWXy Bek. Trend., xa vavxa LTUV Soph*|| 26. jiqc] xai S' ||
7iQos alterum] clpog X || c'o?... iXXql.a (27) interpol. esse censent Christ,
Baeumker, Freudenthal || 27. cooxe] oxcog W || xa om. SX || 28. xai xa]
xai x STV, xv eI x coni. Torst. || 29. xai om. UVX || ev om. SUVX
|| 8' post x om. X || xxEivo) xxsiva J. Pacius, Tors. Brentano.
431 b 1 . xai] xv SUVX Simpl. || x iev] iev x SUVWX || 3. 'ch
oto UX et corr. S || 4. aloOV|OEcog cv oxav Wy, alad, ov oxav STUVX.
cootcq...

230

es bueno o malo, huye de l o tiende a l: por eso nunca


tiene inteleccin el alma sin algn fantasma. Algo as como
cuando el aire modifica la pupila, y sta modifica a otra
cosa (lo que igualmente sucede con el odo); pero lo l
timo que recibe la modificacin es algo uno, su nico me
dio, aunque lgicamente mltiple.
Aunque ya se ba dicho con qu facultad se discierne
la diferencia entre lo dulce y lo caliente, con todo lo repe
tiremos ahora. Esta facultad es una especie de unidad, pero
a manera del lmite de dos cosas. Y como es idntica anal
gica y numricamente con las facultades que une, se relacio
na con cada una de ellas, como las cualidades entre s. Qu di
ferencia hay, pues, entre esta pregunta: "Cmo puede esta
facultad discernir cualidades no homogneas", y esta otra:
"Cmo se disciernen los contrarios, p. e. lo blanco y lo
negro? Sea pues, la proporcin: como A, lo blanco, es a B,
lo negro; as C es a D (a saber, como aqullos, lo blanco, y lo
negro, entre s). Vale tambin conmutndose la propor- 431b
cin. Si pues, C y D estn en una misma facultad, tendrn
entre s la misma relacin que A y B: sern una sola cosa,
aunque sus esencias difieran. Del mismo modo se relacio
na la segunda proporcin. El mismo raciocinio valdra si
A fuese lo dulce y B lo blanco.
La facultad intelectiva entiende las formas en los fan
tasmas, y porque en stos como en aquellas (las sensacio
nes) est determinado su objeto de prosecucin o de fuga;
por eso, aun ausente la sensacin, puede ser movida cuando

231

10

15

olov aloftav [AEVOg TV qpQWTV OTl Jtp, TT] XOLV-fl


yvcoottEi, qcv xivopEvov, or jtoXpio?. ot 8e toI? ev t)
ijruxfi cpavTap.aoiv f vorj .laaiv coaitEp qcv XoyETai xai
PotiXEijETai ta rXXovTa jzqo<; Ta jtapovca ' xal tav
Eijrfl d)? exe! t f|8> f| XmrqQv, EVTaOa qieyei q 8ic>xei,
xa oXa>5 ev jtp;Ei. xa t aveu 8e jtgEC?, t XqdEg
xai T TpESo;, ev tc aTC yvei eotL tw ya) xai xaxc" XXa t y ajiX)? 8iacpQEi xai tiv. Ta 8e ev cpaiqoei XEy|i.va voei wcjjieq av i to <np.v, f| psv aipv,
o: XExa)Qia|i.vai5, f] Se xoXXov, el T15 vei EVEQyEa, aven
Tf)5 aaQx.bg v evei ev f] t xoTXov " ottco t pa-O-qpauxa
o) xEyjgiouva wg xEycDQiaiva voei, otav vorj exeIvo. oXa>;
be vot? eotv xat' evQyeiav Ta jtQayp.aTa [vowv], aQa
8' ev8xsTai t)v xEycDQiafTEvcov ti voeIv 'vTa aiTv jxi xeX'OQia|XVOv [XEyeoug, fi o\, oxejttov t5(jteqov.
XIVETCH'

5. colon post xiveixou tollit Essen || cpsuxTv TUVWX, cppuxTv LSy


Simp!. Philop. || xoiv)] xtn'iast Basil, (in marg.) Tors., delent Bywater
Susemihl || 6. virgulam post yvoopEi ponit Bek., tollit Trend. || 9. r]8v i)
t Xujuiqv L, /AOTriQv fj f[6 W || Xv3ir)Qv xai evt. y || post vxaOa
addendum t vrtOv i t xaxv censet Torst. || 10. oXux;] outcdq coni.
Trend. || xai ante t Xr|Os Simpl. || 11. t om. L Philop. || xai tc xax) LUX, ?) to x. W, Tip om. etiam Simpl. || 12. Tip] t SX || ye om. SW
y || t be... xEva (16) corrupta censent Tors. Bywater || ev ante cpaip.
om. STUX Them. || 13. av om. SVX || et om. y-|| aip.v alterum] oipTr)?
X./Om. L || 14. f| 8 xoXov] e S xagjrXov'X || ei' ti?] e'ti Ly Simpl.,
om. X, EtEp coni. Trend. || wei V, ewoe S || cScrjEp &veu coni. Tors.,
quod negat Vahien || 15. av secl. Susemihl || Ivvofi X || v jj om. SUV ||
16. o>? xey.] coaci xEy. T, xf| .-toaxaei ,L, xfi itoaTaasi a>s xex- W, lectionem o xexwpiapvco? (Se xEXWQUjpvax; commemorat Simpl. || exevo
X || 17. voW om. LU pr. E Tors., une. inc!. Bon. Bhl. Susemihl, Rodier
II 18. aTv vTa SVWXy, ovra y.a' aTv coni. Essen.

232

ejerce su accin sobre los fantasmas solamente. Por ejem


plo, cuando se percibe por la sensacin que la tea est en
cendida, al ver que se mueve, se conoce por el sentido co
mn, que significa el enemigo; pero a veces uno racioci
na usando de los fantasmas y conceptos del alma, como si
viese las cosas, y delibera sobre lo futuro con relacin a lo
presente; y apenas enuncia como all (en la sensacin),
que hay algo agradable o doloroso, al punto lo apetece
o lo huye; y as en general en lo referente a la prctica.
Aun lo que no tiene relacin con la prctica, como lo ver
dadero y lo falso, pertenece a la misma especie que lo bueno
y lo malo; pero difieren en que lo verdadero y lo falso son
trminos absolutos, y los otros son relativos a alguno.
En cuanto a las nociones abstractas, el entendimiento
las entiende como entiende nariz-arremangada: en cuanto
la concibe actualmente como una cavidad, la concibe sin la
carne en que aparece. As el entendimiento concibe los ob
jetos matemticos como si estuvieran separados de la ma
teria, aunque en la realidad no lo estn.
Hablando en general, el entendimiento en acto se iden
tifica con los objetos, cuando los piensa.
Si puede o no el entendimiento entender algo que est
separado de la extensin, no estndolo l, lo veremos ms
adelante.

233

8.

20

Nov

ta
Xsxdvta auyxeqpaXaicaavf| Tjjuxv) ta cvta jtco? eotiv jtvca" .
r) y.Q ala-Si]ta ta ovra i1) vor|TC, 'oti 5' f| EjucTqpri |xev
ta ejilarrita Jilo?, f| 8' a'a-0T|gi? ta ala{h]t ' jigo? 8e tpvto,
Sel Tjtsiv.f tjivetai otiv f| ejhottxt] xal i) aTaxiqai? el? ta
jtgypaTa, f| piv Swpei ei? ta Suvpsi, rj 8 evteXeXea e? ta EVtsXexea. rj? 8e ijJir/rg t aahyux.v xal
t EXiatr]|tovixv 8uvpei taita lat, to [iev fjuaiiycv to
8e aiahytv. avyxq 8' fj ana q ta Ei8q elvai. ana
|tv Siy ov ' o) yg a ido? ev tfj tpir/xi , XK to ei8o? * coote t| t[it)xn waitEg t| ysQ iativ" xal yg fj xEl(?
ogyavv eotiv oyviov, xal vo? e8o? eiS5v xal f| aia(h]ai? ei8o? ataffqicSv. IjteI 8e oi8e jtgypa o&v lat
jtag ta pEyOq, >? SoxeT, ta ala{b|Ta xExwgiapvov , ev

Se

teg, Tjcoo [iev

25

432 a

Jtegl

jiXtv

or

21. eoxi ta jivxa X, axi* ixvxa yp q E BhI. Soph., axi .-tvxa.


fj yg (om. yg L) atad, etiam Them. Philop. vet. trans. Bek., axi
avxa- xvxa yag q coni. Tors. || 22. yg f) E, om. L | x om. X | 8'} 8ij
EL, 8 f) Them. Soph.* (5>? coni. Susemihl |] 24. t|xeTv 8eT U || et? org, EL.
Soph. (E2 insert.), u>? conu Ssemihl || 25. eI?]-? coni. Susemihl || x
?wvp,ei] Sovpri? L pr. E Tors. Bhl., xd? 8x)vp.Ei? Soph. [| 26. t?]
<? coni. Susemihl || xd evxeX.] vxEXsxsa? L pr. E Tors. Bhl., xd? evxeXe/ea? SX, vEgyEa? Soph., xd vreXE/sg reliqui || 27. x ante xiot.
om. ELSUVX || xaixo. STUVWXy et corr. E2, rcivxv EL Bek. || I.xioxt|xv] xiaxiijiovixv SUV || x .iev juaxgixovix.v x juaxr|xv, x 8e atadx|xixv x aadr|xv Tors. || .xiaxr)xq)... aiaOgxq) (28) coni. Chandler, [x]
xioxt|xv... [x] aladqxv coni. Hayduck || 28. atafrqxucov S || f| ante
xd om. X || 29. yg ante 5q STUX Soph., om. LVW Philop. || o une.
incl. Essen || om. EL Them. Philop. Essen || XXd x e18o? une. inc!.

f
Captulo

Octavo

COMPARACION DEL ENTENDIMIENTO CON LOS


SENTIDOS Y LA IMAGINACION

Recapitulando lo que hemos dicho sohre eL.alma, re


petiremos que ella es, en cierto modo, todas las gosas; por
que los seres se dividen en sensibles e inteligibles, y el co
nocimiento se identifica de algn modo con lo cognoscible,
como la sensacin con lo sensible. Conviene ahora investi
gar cmo sucede esto.
As pues, el conocimiento y la sensacin se dividen
como las cosas; y el conocimiento y sensacin en potencia,
corresponden a las cosas en potencia; si estn en acto, a las
cosas en acto. Las facultades sensitiva y cognoscitiva del
alma son en potencia estas cosas: la intelectiva es lo inteli
gible; la sensitiva, lo sensitivo. De donde se sigue que o son
las cosas mismas o sus formas. Ahora bien, no son las cosas
mismas, porque no es la piedra la que est en el alma, sino
su forma.
Hay por consiguiente semejanza . entre la mano y el 432a
alma. Como la mano es el instrumento de todos los instru
mentos, as el entendimiento es forma de las formas, y el
sentido es forma de lo sensible. Pero como ninguna cosa,

Essen.
432 a 1. axiv om. y || 2. vo? 8 TW Aid. Sylb., vo? axiv SVy ||
e!8o? om. E, axiv e8o? E in marg. || 4. ji&ydEi S.

234

235

ra vorjt lat, x te ev cpaixai


ooa
taiv
aladr|t<jv e|en; xai itdr).
paei ley teva,
xai 8ia tovto oote pf) aiabavpevoc; pqOev otr&sv av pedo i
o\)8e jovoi' otav te decapi), vyxq
cpvtaap ti
ewqeTv ' ta yap pavtapata aitep alaffqpat eati,
jtXriv aved -Xt]?. eati 8' fj qpavtaaa etepov (paeco? xai
jtocpaea)5' <rupjtXoxr| yp voqpcitwv eati t Xt|{>? ti
Hjd8o5. ta 8e npwta vo-qpata tvi 8ioaei xov pij cpavtopata elvai ; -q ot>8e taXXa cpavtapata, XX' otix

5 toig

10

s'Seai

tot? a'iaihyroTi;

avsu cpavtaa|ita)v.
5. to votitv X || v om. ELSUV Them. Philop. || 6. s'li? X || 7. oute]
ovSe y || atadavpevov EL || prjOv om. y || 8. o8] O81 uv W || %v\r\
LSXy Philop., Itrveti Bek. Tors., |wol ETUVWX Aid. || 8k TUV || apa]
apa UX || cpavtopata SVWX, cpavxopati E (sed i in rasura) Them.
Philop. Bhh, <pvtaopd ti etiam Simpl. vet. trans. Bek. Trend. Torst. ||
9 uicrh pata] aadr|T coni. Kampe || 10. xai .-totpaw<; om. SU V, )
aocpaew? W (in marg.) || 11. .ati vori ptcov SUV Sylb. || 12. t ii'sOSo?
W || tvi EL, t STUVWXy || qpvtapa E || 13. tXXa] tata Them. Aid.
Tors. Freudenthl.

segn comn sentencia, existe separada de la extensin, esto


es, de las cosas sensibles; tambin los objetos inteligibles,
tanto los llamados abstractos como los que son estados y

afecciones de los objetos sensibles, existen en formas sen


sibles. Por eso, el que no tiene sensacin no padece ni entiede nada; y cuando el entendimiento contempla algo,
juntamente contempla un fantasma; los fantasmas son re
presentaciones sensibles, pero sin materia.
La fantasa se distingue de la afirmacin y de la nega
cin; pues la verdad es una composicin de ideas intelec
tuales.
Pero, en qu se diferencian los conceptos primitivos
de los fantasmas? Acaso no es porque ni stos ni otros
conceptos son fantasmas, pero no pueden existir sin fantas
mas?

236

237

9.

is

20

25

30

132

l)

'Ette 8 f| iJJir/ri xax So tQiotai, 8vvp.ig


t>v
(cwv, ta re xitixo), o Siavoag eoyov ati xal atadquEcog,
xai eh ra xivelv tt)v xat taov xvqaiv, jeeq [xev alah']oswg xal vo Sioopodco xoaaTa, tceqI 8s to xivovTog ,
t Trot E0TI xfjg
OXEJttOV, JtOTEQOV EV TI .lOQLOV
atitfj? xtQlCTTv ov r| pEyeflEi q Xyq>, q xaaa f| "H'iJ"/1!
xuv e'i pptv ti, JtTEQov '8iv ti Jtapa t elcodta XyEafkxi xal ta sloqusva, f| totwv ev ti. yei 8e itopav
EiiOog Jtcg te 8eI ppia XyEiv xqg 'UX'ls
Jtoa.
tqteov yg tiva aitEiga cpavEtai, xal 00 pvov a xivsg
Xyoim 8iogovTEg, Xoyiotixv xal Oupixv xal judiqiqTixv, 01 Se t Xyov e'xov xal to a'Xoyov" xaru yap tag
Siacpogag 8t' ag taita x)Q'-'01JOL > xal aXXa cpavElrai
[loi a pEgc ioraaiv E'xovxa totojv, Ttspl aiv xal vv epqrai, t te UpEJttixv, o xal tolg cpuiolg tijuq/ei xal
Jtaai tolg coig, xal t ao&qTixv, o otitE wg a'Xoyov orte
(lg Xyov e'xov -fhq av tig paSiog. ti 8e to qiavtaatixv,
O TO) tV Evai TtvTJV ETEOOV, TVI 8 TOtOV TailTOV q ETEgov, e'xei rcoXXqv xooav , eT tig 81'] asi xExtopiapiva po
p a r|g \|)0X'lS- -tpg Ss_ toro i.g t ooextixv, o xal Xyop
>

15. (ooioOi) y || fj ante xcv om. L pr. E Soph. || 20. 7."ipiotv axiig
W |j i post 5v om. SUW Soph. |] 23. te] ixoxe W, oin. L ! Sel] f) E,
8ei corr. E [| xyay.tis Xysiv STUVWy Soph. Aid. Sylb., Xyeiv x|>i>7.i)S X [|
25. Xyovxe; Siop'Covxai Xy | 26. x ante aXoyov 0111. W | 27. xaxag EL
|| tpavExai TUWXy Sylb., <pavovxai LSV Aid., pavsxai Soph. | 2S. xai]
ye W || 29. xe om. STUVWX, 8 y || o om. SUV || 30. x om. X || o
om. UV Sylb. 1| 31. 0 X.
432 b 1. o om. E Them. Philop. || xtj>} x EL || tivi Aid. Sylb. Bek.
|| axiv post xavxov W || 3. qexxv X.

238

Captulo

Nono

LA FACULTAD MOTORA

El alma de los animales se define por dos facultades:


la de discernimiento, que es obra de la inteleccin y de la
sensacin; y por la de moverse con movimiento local. Acer
ca la facultad del sentido y del entendimiento, ya hemos
hablado. Sobre la facultad motora, hemos de estudiar cul
sea ella en el alma: es slo una parte del alma, separada
por las dems local o lgicamente; o bien es toda el alma?
Y si es slo una parte, es una parte especial, distinta de
las que se suelen enumerar y que ya han sido mencionadas;
o es una de ellas?
Aqu se ofrece al punto una dificultad,cmo se han de
entender las partes del alma, y cuntas son? En cierto modo
parece que son infinitas, y no slo tres, como sostienen al
gunos al distinguir la racional, la irascible y la concupis
cible; o slo dos, segn quieren otros, la racional y la irra
cional. Atendidas las caractersticas por las que distinguen
estas partes, es evidente que existen otras ms diferencia
das entre s que aqullas. De ellas hemos hablado ya. Son
la nutritiva, que tienen as las plantas como los animales
todos; la sensitiva, que no es fcil catalogar ni como racio
nal ni como irracional; la imaginativa, que en su concepto
difiere de todos, y si se admite que las partes del alma se 432b
distinguen realmente", habr dificultad en determinar de
cul se distingue y con cul se identifica; la apetitiva, que
aunque parezca distinguirse de todas las otras, es un absur-

239

civ 8|eiev Evai jtrivTwv. xal aTOJtov 8q


to todto 8iaojtav' ev te tw XoycaTixr yap f| PoXqai? yvEtai,
xal ev tw aXyro q. E3ti{h>|j,ia xal {hjps' eI 8e Tpa q
T|>DXq, ev xatco Eotai opEji?. xal Sq xal jieqI od vv
Xoyo? eveotqxE, t to xivov xara tojeov to a>v eotiv ; rqv
[xev yap xaT' avqaiv xal pifiaiv xvqaLV , aitaaiv tuto'/oi)aav, to jtaaiv vndgyov 8o|eiev &v xiveiv to yEvvquxov xal
qejttixv' jtepl 8e avaitvoqc; xal EXJtvoq? xal jtvov xal
EypqypaEWS uaTEpov ejiioxejiteov' e/ei yap xal Tata itolXqv btopav. XX JtEpl Tqg xara toxov xivqaeoo?, t to
xivov to cpov Tqv jtopEUTixqv xvqaiv, axextov. otl p.v oiv ovy,
q {fpEjmxq Svapig, 8qXov" e te yg evex tod q xvqaig
avrq, xal q p,ETa pavraaaq q 8q|ecs eotiv ' odev yg
pq pEypEvov q cpsyov xivEitai XX' q |3a. etl xv Ta
pina xivqtixd qv, xSv sly ti ppiov pyavixv jtpg Tqv
xvqaiv Tarqv. powg 8e od8e to alafqTixv" jtoXXa yp
oti tcv rrov a aaOqaiv psv Eyst, povipa 8' eot xal xvqTa 8i tXod?. ei odv q cpaig pqTS jeoiei prqv pqEV
pqTE axoXEjtei ti twv vayxarov, JtXqv ev toi? jtqprpaai
xal ev T0I5 TEXaiV Ta Se TOiara tcv orov TXsia xal
od xq peo para eotiv' aqpEiov 8' oti eoti yEvvqTixa xal xpqv
e'/ei xal cpaiv' roat* eI'/ev av xal Ta pyavixa ppq rqg
:ropEag. aXX pqv od8e t XoyiaTixv xal xaXovpevog vog
xai

10

20

25

Stjvcusi eteqo.v

do el separarla de las dems. Porque la voluntad nace en la


parte racional, y en la irracional, la concupiscencia y la
ira; por lo cual, si el alma tienen tres partes, en cada una

de ellas habr apeticin.


Y para tratar ya del objeto de nuestra discusin, qu
es lo que mueve localmente al animal? El movimiento de
crecimiento y decaimiento que es propio de todos los ani
males, parece producido por la facultad generativa y nutri
tiva, comunes a todos los vivientes.Sobre la inspiracin y
respiracin, sobre el sueo y la vigilia, trataremos luego,
porque hay en ello mucha dificultad.
Pero estudiemos en el movimiento local, qu es lo que
mueve al animal con movimiento de traslacin.
La facultad nutritiva, evidentemente no lo es; porque
este movimiento siempre es hacia algn fin, y est acom
paado de la fantasa y de la apeticin; pues cualquier ser
que no apetece ni huye de nada, no se mueve sino por la
violencia. Adems, en tal caso tambin las plantas tendran
este movimiento y algn rgano para el mismo.
Tampoco es la facultad sensitiva la que produce este
movimiento; porque muchos animales hay que tienen sen
tidos, y estn fijos e inmviles siempre. Si pues la natura
leza nada hace al acaso ni omite lo necesario (a no ser
en los animales mutilados e imperfectos), los animales
dichos habran de poseer rganos para el movimiento local,
porque ciertamente no son imperfectos ni mutilados, como
lo prueba el hecho de que gozan de virtud generativa, de
madurez y de senectud.

4. xvTwv om. Wy || xal ante tojtov ora. TUVWy || 8 t t. W,


Sq t t. E Soph. Bhl., Se toto TVy || 5. cpvai post toto VW || te
om. y || 6. Se post Xyu) W || 7. otIv X || Xyog vv W || 9. a|qv
E || q xaaiv vxQXowa W, craciv vngxovoav E, al nao iv vxQxovai
LSTUVXy || 10. xal t ftp. S., om. t Og. EL || 11. xal ante otvov om.
E || 13. t om. E |1 15. te post del ET, om. LSUVWXy Aid. Sylb. || f|
ante xvqai? om. pr. E || 16. q ante pet om. SW Soph. || 17. xciv] xal
SUX || 19. S] Sq X || 20. 8s xal xvqTa ScaTeXel Wy||21. el] f) L ||
pqv ti f) cpai? paTqv note W, pqTE pqSv q cpaiq xoie pxqv S
Aid. Sylb., q cpau; pqTE xoiei pTqv o 8v y, q "cpoi?' pqnOTE toiEi
pTqv pq5v X, q cpau; ui|TE pqv JtoiE pTqv V || 22. ti ante tcv EV ,
om. LSTUWXy Aid. Sylb. || v om. X || 23. v om. LTV Aid. Sylb. ThemSimpl. |1 24. eoti post oti E, om. LS TUVWXy Aid. Sylb. || 25. cpiaiv V. ,

240

241

30

433 a

IotIv xivwV pev yap {hcogryuxoi; oiiMv vosl jtpaxtv, o)5


Xsyei Jtspl cpeuxToi) xal Siojxtoxi oiv, asi 5s f| xivrjaig ij cpeyovT? ti f| Skoxovto? t soxiv. aXX' oi)5' otav Oscopfi ti tolottov,
tSti xeXesl cpsysiv q Sicoxslv , olov jtoXXxiq Siavosixai
ti cpo|3epv q q5v, oil xsXetjel 5s cpoPsTaifai, q S xagSia
XlVEltal, av 5' f|5lJ, STSpV TI [TOplOV. STL xa SJUTCtTTOVTOg
tot) vot) xal Xsyooqg Tqg Siavoag cpsysLV ti q Sicxsiv o) xivsiTai, XXa xaxa xqv sjuh)jj.av jiqttsi, olov axpatqg.
xal oXcog 5s gatpsv oti e'xwv rqv laTpixqv oiix laxai, a)g
STSjJOT) Tiv? XUQOT) OVTOg TOT) JtOLSlv XOTCt TT)V STUCSTvj fXT| V, XX'
oo Trjg sjtiOTqixqc. aXXa pqv ovd' q oqs|i? TaTqg xopia tqg
xivqasoTg' ol yap eyxQatslg Qsypsvoi xal smSTjovvTSc; o)
jtptTOTKJiv wv r/ooai xqv opeijiv, aXX' axoXovOTiat tw veo.
27. xivwv] xevcov pr. E || voeT) Oecoqe EL || 28. Suoxxov xal cpevxto U I] f| 5 W Bek. Trend. Tots., st 5 pr. E., del 5s tj STUVXy

corr. E2 Aid. Bhl. || cpe-yovxo; f| Suxovx? ti E Soph. Bhl., cfeyovxg


ij 5kox. n reliqui || 29. xi ante ij om. E || ov'] ovr/_ W || 30. SwWiv
i) (pEyeiv EL || 31. xi cpo|5Qv TUV, (popxcjv xi caet. || (popsToOcu ' ij 5f
ye v.uQbia coni. Tors. || xao5ia 5 L Aid. Sylb.
433 a 3. JiprlxTEiv Ey )| om. STUXy 1 1 xpaxEi; W, y.<?oaxri; TX
|| 4. om. Li|xi|v om. TW || ox delendum esse censet Christ || 6. p<iVII? post o" addit W [| 7. xmjaEocJ atoi)i'|OEO)c y.

Tampoco la facultad racional y el llamado entendi


miento, es dicho motor. Porque el entendimiento terico
no piensa nada que se refiera a la prctica, ni se pronuncia
por nada que se haya de huir u obtener; en cambio el mo
vimiento es propio del ser que huye o trata de obtener
algo. Ms an, ni aun cuando el entendimiento percibe algo
de esta clase, manda por eso huirlo u obtenerlo; p. e. fre
cuentemente piensa en algo terrible, o grato, y no por eso im
pera el terror; slo se agita el corazn, y si la cosa es grata, 433a
alguna otra parte. Aun cuando el entendimiento manda y
la razn persuade huir o pretender algo, no siempre es
movido el sujeto, sino que obra conforme a la concupiscen
cia, p. e. el incontinente.
Y en general vemos que el que posee la ciencia m
dica no siempre sana, porque alguna otra cosa se requiere
para obrar conforme a la ciencia; la sola ciencia no basta.
Por ltimo, tampoco el apetito es causa de este movi
miento. Porque los continentes, aunque sientan algn ape
tito y concupiscencia, no hacen aquello que apetecen, sino
que obedecen a la razn.

ti

242

243

10.
bavetai 8 y8 Sijo t caita xivovta, f\ 'pe|ig f| vog, e
qavtaaav tieq a); vrjcv uva. JtoXX yp jtap
njv tjuaxq ariv xoXou&oai talg pavtaaaig, xa. ev roig aXXoig >oig o) vqaig au8e Xoyiapg eauv, XX qavtaaa.
(Aqpco apa taita xivr)ux xat tjtov , vog xa ope;ig ,
vog 5 evex too Xoyil|j.evog xa jtgaxuxg" 8ia<ppei
S too {copr]tixoo tm tXei. xa r] 'pejig evex too jtaa" 00
yp t| o'peig , aoti] pyr] too atpaxtixoo veo * t 8' eayatov
pxn trig jtp|ecog. oate eoyywg taita 800 cpavetai ta
xLVOivta, opejig xa 8ivoia jtpaxtixrj ' t pextv yp xive, xa 8i toito f| Sivoia xivei, oti pyr) aotfjg eat t
pextv. xal f| qpavtaaa 8 otav xivfi, 00 xive veo pea>g. v 8ij ti t xivoiv t pextixv. e yp 800, voig xa
'peig, exvoov, xat xoivv 'v ti exvoov el8og. viv 8 pv
voig 00 cpavetai xivav 'veo pgecog' f| yp (3oXr)aig pe|ig'
otav 8 xat tv Xoyiapv xirr)Tai, xa xat (3oXr]aiv xiveitai. f| 8' opeig xive Jtap tv Xoyiapv ' f| yp eju-fhi-

10 tig tt) v

15

20

25

9. 5 om. S || taita So EL || ij vov? U || 10. eti W Philop. ||


nroXl.] noXXo coni. Bywater Susemihl il 11. v ante rale, L j| 12. ov] o-
L, f) STVX || 06J ov TVX et pr. E || 13. vog xa peiju; xat tirov
SV || 14. S corr. E || colon post Jtpaxxixog tollit Essen || 15. Decoqixo
at| legendum proponit Pansch || 16. ati'i
E || o] o L |I o yo r|
X || 17. 5o taita STUVXy Them. || cpa-vovtai y || t om. E || 18. f| jtQaxtixi'i TX 1 oQExtv E Them. Philop. (in paraphr.) vet. trans. || 19. atv
at'itij? TX. 1120. gExtv EL Them. vet. trans., opsxtixov caet. || f| om.
SU || o xiveI veo] oix veo pr. E || 21. t tovuv t W Sylb. I| t] xat
t LW, t ante xivoiv une. incl. Essen || qextov ELW Them. Philop.,
QExtixv corr. E2 Tors. Bhl. || 22. xvsi X || eTSog xvouv SUVWXy
Simpl. Aid. Sylb. || E805 delendum censet Torst. || ne post viv 8 ad
dendum putat Essen ]| 25. xap] jieq W, xa Philop. Tors.

244

Captulo

Dcimo

CAUSA DEL MOVIMIENTO EN LOS


VIVIENTES

Claramente se ve que estas dos cosas, apetito y enten


dimiento, si es que se ha de considerar la fantasa como
una especie de entendimiento, dado que muchas veces los
hombres, con olvido de la ciencia, van tras la fantasa; y
adems los otros animales no tienen entendimiento ni ra
zn, sino slo fantasa.
Estas dos facultades, pues, pueden mover localmente:
hablo del entendimiento que discurre con miras a conse
guir algo, es decir, del entendimiento prctico, que se dis
tingue del teortico por razn del fin. Tambin la apeticin pretende la consecucin de algo, pues lo que se apete
ce es lo que constituye el principio del entendimiento prc
tico; y lo que es lo ltimo en el pensar es el principio de la
accin. Por lo tanto, con razn estos dos principios, la apeticin y el entendimiento prctico, parecen producir el
movimiento. Porque en realidad el objeto apetecible es el
que mueve; y en tanto mueve el entendimiento en cuanto
su principio es el objeto apetecible. Y tambin la fantasa
cuando mueve, no lo hace sin el deseo.
Una sola cosa es, pues, la que mueve, la facultad apetiva. Porque si movieran dos cosas, el entendimiento y
la apeticin, lo haran en virtud de una forma comn a en
trambas. Sin embargo, es evidente que el entendimiento no
mueve sin apeticin: ya que la voluntad es un apetito, y
siempre que se produce un movimientr por medio de la de
liberacin, influye tambin la voluntad. El apetito en cam
bio, mueve a veces en sentido contrario al de la delibera-

245

30

433 b

10

[la 'psSjg tig ecttiv. voug |.ev ov\ itag pOg lauv" pEjig 8e xal
(pavTaoa xal oq{Iv| -/al crux pfh). 810 asi xiveT psv t ooexxv, Xku toot' egtIv f| to ycr&v f| t cpaivpevov yuOv ov nv 8, all t rcpaxTv yadv. itpaxxov 8' ecftI
t ev8-/[xevov xa! dAAcog eyeiv. oti uev ov f| toiatii 80vapig xivel trig rjjGyfyg f| xaXoup.VT] pe'gig, cpavepv. tolg 8e
SiaiQoOai ta .lEQq tfjg T|n)Xfjg, v xat tg 8oveig 81aLQoai xal ytopwoi , jtpjtoXXa yvEtai , -Oqejitixov , atoQt)tixv , votinxv , (IouXeotixov , Eti QEXtixv' tatu yao
tXov 8iaqpQEi XXrXcov i] t ejtuInj.iqtLxv xal flrquxv.
etteI 8' QEig yvovtai vavtai XXrjXaig, torito Se oujj.(lavei otav Xyog xal al jtiifupai vavtai oral, yvEtai.
8' ev tolg xQvon a'iaOrioiv Eyouatv ( |xev yp vog 8i t
rXXov av&XxEiv xeXevei , fj 8' EJtiOnjxa 8i t i]8ii' cpavetai yp t ji] f|8v xal jtXcog f|8u xptl yaflv aitXig,
8i t ir) pav t jXXov), e'Sei [xev ev civ e'tj t xivoriv t
pExtixv, fj OQExtixv, Jtpajtov 8e itcvttov t pextv (totp
yp xiveI o xivopevov tw vor|)vjvai 5) tpavTucflrjvai), piflfu
8e nXEto ta xivorivta. JtEi8i] 8' Eatl tpa, ev p.v t xivovv,
EOTEpOV 8' (T) XIVEI, Etl tptov t xivo.ivov t 8e Xtvoriv 8ittv,
26. oiv] yag W||'>)g otiv' OQEjig STUVWXy Aid. Sylb. || xal

cpavxaaa] xax cpavxaaav coni. Essen || 27. |iv xiveT STUVWXy


Sylb. || 816 xai W || 29. jipaxxixov L || 31. xiveiJ xoivi; W Essen.

Aid,

cin; pues la concupiscencia es una de las clases de apetito.


Ahora bien, el entendimiento siempre es recto; pero el
apetito y la imaginacin unas veces lo son, otras no. Por
eso, aunque siempre mueve un objeto apetecible, puede
ste ser un bien real o slo aparente; y aun no un bien cual
quiera, sino un bien prctico, que es el que puede ser di
verso de lo que es. De donde se sigue evidentemente que es
ta facultad del alma, la llamada apetito, es la que produce 433b
el movimiento.
Los que distinguen partes en el alma, si las separan y
dividen atendiendo a sus facultades, tienen que admitir
muchas partes: la nutritiva, la sensitiva, la intelectiva, la
deliberativa, y hasta la apetitiva, porque stas difieren en
tre s ms que la concupiscible y la irascible.
Como quiera que se originan apeticiones contrarias en
tre s, lo cual acontece cuando los deseos se oponen a la
razn, cosa que slo se da en seres dotados de sentido del
tiempo (porque el entendimiento alargndose a lo futuro
nos manda resistir, y la concupiscencia manda obrar, como
quien slo ve lo presente: ya que lo que de presente es de
leitable aparece como completamente bueno y deleitable, pre
cisamente porque no se ve lo futuro) ; aun entonces no exis
te especficamente ms que un motor, que es la facultad
apetitiva en cuanto tal, y antes que todo, el objeto apete
cible (porque ste es el que sin ser movido mueve) en
cuanto que es entendido o imaginado; pero numricamente
son muchos los motores.

433 b 1. xog be Siaigovai... 6u|itxv (4) non in suo loco posita censet Tors. || xa .lgri xf|g li'vyrjg delendum aut post xaxa ponendum cen set Essen || 2. ata8r\xixv, gexxixv, vor)xixv X Aid. || 3. pexxtxv, voi;xixv, JoiAeuxixv y 1 1 (JooXeuxixv xi coni Essen || 8t: post exi addunt ST
UVWX E2 (insert.) || gexxov X || 4. xXeo TVWXy Them. Aid. Sylb.,
x?.eIov LSU||x om. EL I) 5. 8 al g|Etg U Aid. Sylb, || xal post y
vovtai addunt SUV Them. || 6. xe post E || ote Xyog W || yvovxat L
|| 8. pXXeiv X || vtlXxei, xeXeei 81 f| coni. Essen || 9. rjSii om. E (E2
inserit) || xal JiXdtg f|8 om. W || mXcog yaOv y || 10. jiv] pv oiv T
VXy E2 insert. Them., pv W || clv e') ev SUW Aid. Sylb., av ev el'ii
Sirnpl. || 1!. parenthesim a stqcxov incipit Bywater, Susemihl || x post fi
addit S || x qexxixv SW Aid. Sylb. Them.. Simpi., x psxxv caet. || 13.
ejieI Ey Simpl. II oiv post pv addit S || 14. xal xt xpxov TXy Philop.
Aid. Sylb., exi xgxov ELS Tors. Bhl. || xi om. UVW Bek. Trend.

246

247

axivqrov, to 8e xiyov xai yavoiipEvov. eau 8e to |xev


dxivqtov to stpaxrov aya&v, to 8e xivotiv xai xivopEvov t
psxTixv (xivEiTai yap T XIV0[XV0V fi pyETai, xai fj
oqe|i5 xivqai? t? eotiv f| EvepyEia), to 8e xivopEvov to (ajov
4> 8e xivei pyvcp f pejic, -iy 8t] tocto aa)(xanxv eotiv' 810
ev toT? xoivolg acp.aTOS xai Tpuyfjc; sgyoi? a>priTsov jtEgl
aiTO. vv 8e 5 ev xE<paXa<p eIjteiv, t xivov pyavixajg
ojtoo
agyr] xai teXeuttj t auto, olov yiyyXv|xg' evTaCda yp t xcgTv xai t xoIAov t pev teXeutt) t 8'
apxn ' Sl T JXEV TlpEJXE t TO 8e XlVElTai, XyCp (TEV ETEga
'vTa, |XEy&i 8' aycpioTa ' jtvTa yg ooei xai 'X|ei xiVElTau 8l 8eI C(J3tg EV xxXo) |XVIV TI, Xai 8VTE-0&EV agXeofl-ai tt)v xvqcnv. 0X0)5 M-ev ov, coajtEg e'pqTai, f) pExrixv
T O)0V, TaVTT] aOTOT) XIVT|TIXV pEXTlXOV 8e O)X aVEV cpavtaaa?. (pavtaaa 8e itoa r XoyicruxT) q alaOiyTixiy. ta-

is to |iv

20

25

30

tt)5 [ev Oiiv

xai

Ta

'XXa (a |Tt'/1.

15. xivov xai om. E || 8] 8r| coni. Susemihl || 16. to post xivovq.r.vov
om. ELSUV || 17. extv corr. E (fuit probabiliter qexxixv) || gEYpevov TXy vet. trans. Sylb. Belger Tors. Bhl., xtvov Philop., xivopevov E
LSUVW Bek. || t| om. X || 18. xvr)ou; ogEju; EL Bek., opeis xvqau; S
TUVWy Aid. Sylb. || t? om. TWXy || f| vpyEia E,.i) Evpyeia U Phi
lop., f| veyEia Simpl. (etiam i) vpy.) Bek. Bhl. Trend., f| vEQyea
Tors., xai vpyEia Them., sis veqyeiciv coni. Chaignet [| 21. axoO] axcov
EL UVWy Aid. Sylb., || v ante xscp. om. W || 22. ojxou av otpx>|
EW Soph. || yiyyXu(xg Them. Bek. Tors. Bhl. Rodier, yivyXvp? E
Trend., yiyXvpg X, yyyXvnos Simpl. Philop. Alex. Plut. Shen, yiyXxiapg STV, yiyyXiaxg UWX, yiyyXvap? Soph. || 23. xai x x. X et re.
E Soph. Bhl. Rodier, om. reliqui || 24. 810... xivstxai in parenth. Bywater
|| 25. post ax<Qiaxa punctum ponit Bywater, Susemihl || 26. svxaOa y
|| 27. JtEQ om. X || 28. auxo V Sylb. Them. Bhl., 8' avxo EL Soph.,
axixo reliqui || 29. Xoyixi) y.

248

Tres cosas pueden considerarse en el movimiento: lo


que se mueve, aquello con lo que se mueve, y lo movido;
y lo que mueve puede ser inmvil, o moverse tambin.
En nuestro caso, el bien prctico es el motor inmvil; y
la facultad apetitiva es el motor que se mueve tambin (por
que el animal que se mueve, en tanto se mueve en cuanto
desea; y el apetito es una especie de movimiento o acto) ;
lo movido es el animal. Por ltimo, el rgano con el cual
el apetito, es ya corpreo, y su estudio se reserva
para los tratados comunes del alma y del cuerpo. Ahora
daremos un resumen. Lo que como instrumento mueve de
be estar all donde coinciden el principio y el fin, como
p. e. el quicio, en el cual lo convexo y lo cncavo guardan
entre s la relacin de fin y principio; y por esto, aqul
est quieto, y ste se mueve. Lgicamente ambos difieren,
pero son inseparables en el espacio. Como todo se mueve por
impulso o por traccin, conviene que algo permanezca inm
vil (como sucede en el crculo) , para que de all comience el
movimiento.
En suma, el animal en tanto se mueve a s mismo,
en cuanto, como dijimos, est dotado de apeticin, y no
lo estara si careciera de imaginacin. Toda imaginacin
es racional o sensitiva; de esta ltima participan tambin
los dems animales.
mueve

249

11.
Zxejxteov

434 a

,0

8 xal jiOl twv teXwv, t to xivotv iarv,


og dcpr) [xvov futaQXEi aia&qaig, jtoteqov vSxEtai cpavxacrav {jjxcqxeiv wtoig , i] oil, xal sjtlfhjpav. qpaivsxai yp
Xjxt) xal )8ovrj Ivoaa. e &e Taina, xal ETtikipav vyxrj.
cpavTaaa 8e icwg Sv evet) ; r| jojteo xal xiveiTai opaTjg,
xal Taw' eveoti pv, dopatcog 8' eveotiv. rj pv ovv aa{hjTixr|
cpavTaaa, Sojieq E'pqTai, xal ev xoig 'AA.oig c>oig VJiapyei, f| 8s louXeuriXTj ev Tolg XoyiaTixoIg. jxteqov yp jtp|ei t8e fj t5e, AoyiapoO Tj8ri eotIv epyov " xal vyxr) Ivl
[TETpEiv- to xeiov yp 8icxel. ioTE SvaTai ev ex jtXeivcov cpavTaa|xTajv jtoieiv. xal amov toto too 8|av pij 8oxeTv eyeiv, oxi rrjv ex auXXoyiaoi) oux e/ei, arr] 8e exevr|v,

xiveI

8i

to

Tqv

PooXeotixov oux EyEi f| opejig '


|3oArjaiv' ot 8' exEvrj Tarr]v ,

vixa

8' evote xal


aqpatpa, f|

coajTEp

31. xal om. E. || xeWjv] jiXjv y, &XX.OJV L || oxiv post' xivov om. W.
434 a 1. aatnaig] i aa&riou; L, f| alaf>r|ai- E || 2. xal judvpav
une. incl. Essen || 3. E'xouaa E, vouoa etiam Them. || 4. sir) LSUVW
Aid. | fj om. ES || oQaxt? ES Them., piaxoq LTUVWXy Sylb. || 5.
xal] fj W || xal xaOx'... oQaxw? om. SV.|| xovxoig TX, xavxa reliqui
et corr. E || cipiaro? y Sylb., oLOpaxcog etiam Them. || 6. cpavxaaa] oyeconi. Essen || Xyoig TWy Camot. Them., aHotg caet. || 7. f) 8e (3ouA.euxtxT|... jtoieiv (10) in parenth. ponit Rodier || fuoyixoig WXy || yo]
8 W || 8. oxiv rjSr) L, ZQyov oxlv y || dvayxr) del
[iexqelv v W || xa
vyxri... xevv|v (11) une. incl. Essen || 9. jtAevojv E, JtXeiovwv Them.
Simpl. Philop. || 10. xa axiov... oge|ig (12) corrupta esse putat Torst.,
legunt ' Simpl. Philop. et, ut videtur, Them. || xoxo xo] xoxou x
corr. E2 || auTi] 8 xive, Cornford || 12. 810 <j> xa pouXeuxixov ox eei
f| opEgig vix [8'] voxe xa xive xtjv PoXrioiv [x 8' XEvr| xaxr|v],
oxeq acpapa <acpai(jav), rj oqe'ic xijv 5qe|iv coni. Essen || 13. xr"jv
PoX-riaiv om. SVW || ccpapav y Aid. || fj 8' 6(je|h; xyv qe|iv coni.
Trend., fj fj oqe|u; xfjv op. coni. Chandler ]| Locus hic ita restitui-

250

Captulo

Undcimo

CAUSA DEL MOVIMIENTO EN LOS


VIVIENTES

Acerca de los animales imperfectos debemos tambin


averiguar qu es lo que les mueve, pues no tienen sino
434a
el sentido del tacto. Pueden tambin poseer fantasa y concupiscencia, o no? Cierto es que el dolor y placer lo expe
rimentan; y si esto es as, necesariamente han de tener
deseo. Pero, cmo pueden tener imaginacin? Ser que
como tienen movimientos indeterminados, as tienen estas
facultades, pero de modo indefinido?
La imaginacin sensitiva, como hemos dicho, se en
cuentra en los dems animales, mas la deliberativa, slo
la poseen los racionales; porque inquirir si esto o aquello
ha de hacerse, es obra del raciocinio; con una unidad se
han de medir las cosas, ya que se busca lo mejor; debe
por consiguiente poder deducir una unidad de entre muchas -imgenes.
Y esta es la causa por qu los brutos no tienen opinin,
porque no tienen imaginacin racional, la cual est in
cluida en la opinin. Por esto mismo, el apetito no incluye
la facultad deliberativa; el cual sin embargo, vence a veces
y mueve la voluntad; otras, por el contrario, la voluntad

----

251

is

20

oqe|i5 tt|v oqeiv , oxay dxpaaa YvnTOa " <paei 8e del ij


ovco gxwTCa xai xivel (Sote rgel; qpogag rSri xivEiadai.
to 8' Juarr|povi.xv ou xivetcu, aXXd pVi.. ejtei 8s f| pev
xadXou VJtXrii|Hg ' xai Xoyog, fj 8e too xad fxaata (f| pv
yaQ XsyEi oti 8el rv toiotov to toiov8e jtqcttsiv, f| 8e on
t8e tovuv toiv8e , xay) 8e toio&e) , -rj aun] xivei i]
8ja, ooi-/ f[ xuOXou * i] a pepea, aXX' f] |iev f)peiO-aa [xXXv, t) '8' ov.

6' evoxe xai xivsl xi)v poij/.r|aiv, or 5' xevi; Tatrjv, oxeq
ocpapa (cpasi 8 ei f| &v> dox- ""i xiv.) x 8' f| ooe'|ig xtjv
op., oxav xotaxata yvrixai ' axe coni. Susemihl, vuuj 8' voxs xai x.
t. |3oxUr|<nv, oxav xpacra yvr|rai x 8' xEvr) xaxr|v * x 8', oojxeo
ocpaipav ocpalpa, f| pEju; xr)v ospv coni. Tors., vixq 8' evoxe xai x.
x. p., oxav xp. y., x exevt] xai5xr]v, i) opEi? xijv o q. coni. Steinhart,
x 8' exeyt] xaxi;v, ojieq f) aveo acpatpa xr)v xxo, x 8' f| >e|i?
xrjv opejiv oxav xp. y. (cp-osi. 8 asi r) avco p/. xai xiv.), ooxe coni.

tur : vixqi

f)

avo)

vence al apetito; como una pelota repele a otra, as un ape


tito a otro, cuando liay incontinencia. Pero por su natura
leza la facultad superior es la dominante y la que imprime
el movimiento. Por tanto el hombre puede ser movido por
estos tres

impulsos.

La facultad racional no se mueve, sino que est quie


ta. Siendo la primera una proposicin y un juicio uni
versal, y la segunda un juicio particular (porque la una
dice: tal clase de hombres deben hacer tal cosa; y la otra:
esto es aquella cosa, y yo soy aquel hombre) , en realidad
este ltimo juicio es el que mueve, no el universal; o tam
bin, ambos juicios mueven; pero el universal, ms bien
como inmvil; no as el particular.

Zeller, vulgatam certo Simpl. et probabiliter Them. Soph. || 14. vfj EL


Philop., yvx|xai caeteri et corr. E2 1| ei om. y II 15. >5 SV || oktxe xax xpEls Siacpopi; coni. Essen || 16. xiveI TWX Sylb. || 17. to xa9?.ov
y || 'xaoxov Ey Them. || 18. oxi xoxov 8ei x S, oxi 8ei totov x UV ||
19. xovuv] x vv E Bek. Trend., vv Xy, om. LSTUVW Aid. Sylb.
|| 20. xaOl.ov) ; i) Torst.

252

253

12.
Tr)v

[iev ouv ifgEJtuxqv t|>i>x)v dvyxr) jtv e'xeiv on


t;fj, xa! T|ruxf)v s'xei ano y evaewg xa! piyo l epilogas '
vyxr) yo t yEvpsvov ctDjjqcnv e'xeiv xa! ax|iT|v xai
<p&(jiv, Tata 8' gved Tgocpfjq iJvarov ' vyxr) apa veivai
ttjv {}QitnxT]v 8ijvap.iv ev Jtat T0I5 tpuopsvoi? xa! <p voucuv.
a'a{h)aiv 8' oiix vayxatov ev aitaai toT? jaiv * ote yg
oatov to acopa jtXov , evSeyetaL qnjv e'xeiv, (oire dvev
t adir]5 oiv te oidev evat ppov) oiite o era pi) 8exTtx xdiv
eISv oveu tfjg 5A.r|g. t 8e poov vayxalov a\'adr)cn.v e'xeiv,
e! [iriftev prqv jtoiel f| epens. evex totj yg itvTa wagXEL Ta qpiaei, f[ ovpjrccpaTa saiai tcv evex tou. e! ovv
v acopa jtopEircixv, [ir) e'xov aiaOrjaiv, (pdegoiTO av xa!
el? TA.05 oix Sv eX&oi-, o sari cpaEcoc; egyov * jtoog yag OpT[>Tai ; T015 |xev yp povpoiq {ijtpxEi T> oev JtEcpxaaiv.
or/ olv te 8e ocpa e'xeiv [iev T|)0xqv xa! vov xpirixv, a'a{)r)aiv 8e [ir) e'xeiv, [ir] pvipov 'v, yevr)Tv 8. [a/.?. pi)v
jieq av

25

30

434 b

23. sxet ELSTUVW Aid. Sylb., e'xd Xy Bek. Trend., xa! e'xeiv corn".
Christ || arc yEvaE? om. W || xai ante pxcp ELW, om. TUVXy |
'wg Xy || xa! 5, om. TUVXy || 25. vslvai] ev evat L Aid. || 27. pooiv
aut (pon; legisse veteres tradit Philop. || 28. ctov] cov EL Philop., v
X || cpr)v vSxexai SUV Sylb. || otte... tp&ov suspecta videntur Trend.
Tors. BhI. (I 29. odv olv te LTW || oaa ui'i] oaa pr|8 V, [tp5' oa X,
8 oaa pp T || twv etSv om. y 1 1 30. x 8 tppv ] t! 5 %>\ coni Essen || e'xeiv aath]aiv W || 31. axavra LTVX Aid. Sylb. || 33. xv] et|
vel yevoixo coni. Tors. Dittenberger || 'xov] exoi coni. Trend. || virgu
lan) post xogeomxv posuit Bhl.
434 b 2. t L Bek. Rodier, toto STUVXy Trend. Aid. Sylb., t0Ttt W || oti SVX, 0&1 U, oOev etiam Simpl. Philop. || 3. ttjv ipvypv L || 4.
pvipov Sv] pvov SV || ysvr)Tv Simpl. Tors. Bhl., yevvriTv reliqui omnes || XXd... yvr)Tov (5) une. includunt Tors. Bhl. Rodier,leg. omnes scrip-

Captulo

Duodcimo

RELACION ENTRE LAS FACULTADES DEL ALMA


Y SU APTITUD PARA LA VIDA

Todo ser viviente tienen necesariamente alma vege


tativa desde su nacimiento hasta la muerte; porque el que
nace debe crecer, alcanzar la madurez y corromperse; todo
lo cual es imposible sin la nutricin: Por consiguiente la
facultad nutritiva debe existir en todos los seres que cre
cen y decaen.
Pero no todos los vivientes tienen necesariamente sen
tido; porque los que tienen cuerpo simple ni aun tacto
pueden poseer (y sin ste ningn animal puede existir) , ni
los que son incapaces de recibir la forma sin la materia.
Pero todo animal debe tener sensacin, si es verdad
que la naturaleza nada hace en vano. Todo lo que natural
mente existe tiene un fin, o es accidente casual de lo que
tiene un fin. Todo cuerpo dotado de locomocin, si no tu
viese sensacin, perecera y no llegara a su perfeccin, que 434b
es el fin de la naturaleza: pues, cmo se alimentara?
Los vivientes inmviles tienen a mano aquello de que na
cieron; pero el cuerpo que no es inmvil y lia sido engen-

ti et impressi.

254

255

io

is

o>8e yvvr|T0v '] 8i t yao ovx eei ; f) yg tt ajjvxf) |3Xt;ov


i) ta) acopan, vv 8' oSeteqov f xev yg ov xaXXov voqcrei,
t 8 ouev Eaxai xaXXov 8i sxeivo' oiiev oiga sysi apu'/rv
o<I)xa [XT] xvixov dvEt) aiafbjaecos. aXX xr|V Eiye aadqcriv /Ei, avctyxq t creo xa elvai t ajtXobv rj xxxtv. o)/
ov te 8e jtXobv qp-qv yuo ovy e|ei, eoti 8e vctyxr|
TcxijTr] v e'xeiv. toCto 8e ex t>v8e 8rXov. eite yaQ t
c>ov
aioxa exipvxv eoti , oa>xa Se itav jtiv , cbtTv 8e t
(xl0i9t|tov acpfi , avayxq xai t to) coi) ac xa cbrrixov
elvai , el xXXei acoeoSm t epov. al yap aXXai ax
oi)t|015 8x eteqojv aladcivovTai, oov acppricjig oijiig axorj'
ajtTxvov 8e, el [xt| e'ei aYadqaiv, o) 8i)vrjatai Ta [xev
cpeyEiv t 8e Xu(3eTv. eI 8e toto, dSvatov catai
adai t q>ov. 8x xai f yevag eotxv &aJtep qpri ti?, tqoifns yQ eot iv, f| 8e TQoqp] to aw|xa t itrv. i|><pos 8
xai xQcojxa xai oxr| ol Tocpsi, o)8 Jtoiel ot' alr|aiv ote
qpaiv. ote xai rqv yEaiv vyxq aqpqv elva Tiva , 8x
t tot axToO xai {)oJtxixo* aia{h(nv elvai * avtat xev ov
avayxatax tco q>cp, xai cpavspv oti or/ ov te aveu
aqprjc: evai coov. al 8e a'XXai toj te ev evexa xai yvEi
(ojv rj8ri o) tco tvxvti, XXa tiolv , oov tc jtoQeuuxco
avayxr] irndpyexv ' el yp xXXei aceodax, o) xvov 8et
T(xevov alaftveafrai XX xai a'jcoOev. toto 8' aV ext|,
el 8i to xETai aahTixv er tco exeivo xev uc too

acoce

20

25

5. yvriTov Simpl. Tors. Bhl., yEvvqTov reliqui omnes | ovx post


7e TUVWy Plut., om. reliqui | verba : 8i t yp |ei (se. t xvipov);
'l yag... 8i' exeyo (7) parenthesi includit et apodosin propositionis
conditionalis : et orv aav (434 a 32) ab ovdv fipa exei (X) coni.
Chris. | 7. Tip L W, t caeteri || ov iXXov ofiv eaxai y || 8. eiye] et fi
y || 9. exoi L Aid. Sylb., om. SUV||11. 'xeiv] elvax Ty||JtEi8T) T||14.
pXXoi T || 17. sari TX Aid. Sylb., ecttcil etiam Philop. || 18. ti?] tt\<;
Uy || 19. post jiTv addendum xai Oqejitixov putat Bywater || ipcpoi
Uy || 20. xpepa-Ta W || 21. Tiva elvax y || 24. t epov L || te om. L [| 26.
vayxaov W || yp] ye S || cXXoi W || oceafiac TWX, aiotvEatai etiam
Soph. || o] oxifiv TUX.

256

diado (y aun lo no engendrado), no puede tener alma y


entendimiento diseriminador sin poseer sentido. Por qu
pues, no la tendr? Acaso porque es mejor para el alma
o para el cuerpo? No, porque para ninguno de los dos lo
es, antes bien, ni el alma entender mejor, ni el cuerpo
existir mejor. De manera que ningn cuerpo no fijo puede
poseer alma sin sentido.
Pero el cuerpo, si tiene sentido es necesariamente sim
ple o compuesto. Simple no puede ser, porque carecera de
tacto; pero tacto necesariamente debe tener, como se ve
por lo que sigue. El animal es un cuerpo animado; todo
cuerpo es tctil, es decir, sensible al tacto; por consiguien
te el cuerpo del animal debe ser capaz de percibir lo tc
til para conservar su vida. Los otros sentidos: olfato, vista,
odo, sienten por medio de otros cuerpos; pero cuando hay
contacto inmediato, si no existe la sensacin de lo tctil,
no podr el animal huir unas cosas y captar otras; y en
tal caso, no podr conservarse con vida. Por esto el gusto es
una especie de tacto; porque su objeto es el alimento, que
es un cuerpo tctil. En cambio, el sonido, el color y el olor,
ni nutren ni producen aumento ni decadencia. De modo que
el gusto debe ser una clase de tacto, por ser un sentido
cuyo objeto es algo tctil y nutritivo.
As pues, estos sentidos son necesarios al animal, y es
cosa averiguada que sin el tacto no puede el animal exis
tir. Los dems sentidos sirven para que el animal est me
jor, y no cualquiera clase de animales los poseen, sino al
gunos, a saber, los capaces de movimiento de traslacin.
Porque estos tales para poder conservarse, conviene que
sientan el objeto no slo cuando les est tocando, sino tam
bin cuando est lejos. Esto acontecer si poseen la facul-

257

30

35 a

tad de sentir por el intermedio de otro cuerpo, de manera


que ste reciba el influjo y el movimiento del cuerpo sen
sible, y el animal lo reciba del cuerpo intermedio. As como
lo que mueve localmente produce una mutacin hasta un
determinado lmite, y lo que dio impulso a un objeto es
causa de que ste lo d a su vez a otro; as es cmo se
propaga el movimiento por el espacio intermedio. Porque
el primer objeto impele sin ser impelido; y el ltimo re
cibe el impulso sin transmitirlo a otro; y el cuerpo inter- 435a
medio (pueden ser muchos) , hace ambas cosas. Algo se
mejante sucede en toda alteracin, aunque el motor pro
duce el cambio sin que se mueva localmente el objeto al
terado. Como al sumergir uno algo en la cera, sta se mueve
mientras dura la inmersin; la piedra en cambio no se mue
ve; el agua mucho ms que la cera; y el aire es lo que ms
se mueve, y obra y padece mientras no se disipa y perma
nece uno. Por eso, tratando de la reflexin de la luz, es
mejor decir que el aire recibe el influjo de la forma y del
color mientras permanece uno (y es uno cuando toca un
cuerpo liso), que no el afirmar que la visin salida del ojo
es la que se refleja. De modo que el aire es el que a su vez
mueve la vista, como si el sello penetrase en la cera hasta
su parte ms extrema.

aiofhyroi) xaoyeiv xa! xivetcrdai, air 8' vjz' exevou, wax<?


yap t xivotiv x.ar txov [ryoi ron pEtafldXXEiv xcheT,
xa! r a>crav I'tsqov xoie! coate r&Eiv, xa! eoti 8ia jxaou -i)
xvqai?, xa! r psv xgwtov xivei xa! d){fei o>x bdoijuevov, to
8' Eaxatov pvov wtkTtai o>x waav, r 8e piaov djifpco,
jtoXX 8e [iaa, orco [xa!] Ixc' aXXoicoaEtoc, xH]v or psvovToc
ev ra aorcp toxco XXoio!, oov ei e!? xrjgv BipEis tic,
p.yg i totoo exivq{fr| , eco? Epacpsv ' \Ldoq 8e o'Sv , C/.XX"
8cog (j-x r xpgco ' o 8' aqg ex! xXeiarov xiveirai xa!
xoiei xa! xayei , ev pivr) xa! el? fj. 8 lo xa! xenl vurrjv oiJhv |iO"aav avuxXdaOai, rv dga
xXaeio? pXriov
xayEiv ox roo ay/uxato? xa! ygcopiaro? , (xygi xeo ov
av fj el?, ex! Se roo Xeoo ecruv elg' 8io xXiv ovro; rr]v oipiv
xivei, axEQ Sv eI r ev rcp xi]Qcp aqpelov 8ie88oro pixgi
roo xgatog.

30. rovrou S, roo reliqui 1 1 31 woav] woOv .coni. Siinp! Soph.


et, ut videtur, Philop. || 32. xa! r pv Ttgajrov W Tors. Bhl. Rodier,
xa! r itQirov psv TX, xa! r) r gv itocurov Vy Bek. Trend., xa!
pv Si'i r xq. SU Aid. Sylb., r 8e jcq. L || xive! xai cftet Ly Soph.,
xtvovv (1)3 el

reliqui..

435 a 1. 1| xa! post ourto Them. Simpl. Philop, Soph., xai codd.
omnes | pvovra VWX Aid. Sylb. Trend., nvovro? etiam Philop.-et,-ut
videtur, Them. || 2. XXoio, otov] at.V olov S || si om. S || 3. too UX ||
o post eco? V || 4. post xqqco virgulam Susemihl, colon Bhl. Rodier,
punctun Bek. Trend. Tors. [| 5. xaoysi xa! xoie! legendum censet Essen
|| peivT| SUXy Them. Philop., pvfl caeteri || 6. vaxXoOai LW Aid.
Sylb. Them. Philop. Soph. Trend,, Bhl. Tors. Rodier, xAaaflai caeteri
|| 7. ou av f| eI? TWX Soph., civ oO fj ct? L, o civ el? p reliqui || 8.
teXeoo Xy || Siri T, 8crceo Soph. || xai post xXiv W || xXiv post Sio
om. L || 9. xvEi X.

"

258

259

13.
"On 8' ox olv te JtXov elvai x xo twou aw|xa,
Xyto 8' oov jtqivov ij aegivov. gveu (iev yap
acpfjs o)8|xav v8y.xai aMv aiafhiaiv eysiv * t yg
awpa jmxv t eptytiyov jtv , toajtep eTprixai. ta 8e
.XXu e) yrii; a!a{h"irr|Oitt piev fiv yevoixo , Jtvxa 8e to
8i* Expou ulafrveadai itoiei tt)v aia0r|aiv xai 8i x<v |xet uS,v' f) 8' acpf] xa axcav cutxEa&a anv, 8i xui xou'vopa
toto '"/L. xatoi xai xa 'AAa aa&r|Ti(Ha arprj aladvEtci, uXXa 8i* eteqou " axTi 8e 8oxei |xvt) 8 i' axixfji;. ware
xcv pev xoioxwv axoiyEiov odv av eiY| acopia xo cou. o)8e
8i] yq'ivov. jtcvxwv yap f| cprp xcv axxcv eaxiv toajtEp piOX115, xui 8exxixv x ula&r)xripiov o pivov oaai 8iacpopai yfjq elav, XX xai Deppou xai vliuypo xai xcv dXXu>v cbtTiv cbrvxuiv. xai 8i xoxo xoi? axolg xai xalq
pi'iji xai xoTq T0101X015 popoiq ox aladavpeda, oxi yrjq
eaxiv. xai xa cpux 8i xoxo oSepuv eyei aiaOriaiv, oxi
yrjq e.axv' aven 8e ucp"]5 oSepav ov xe dXXr]v vixapyeiv,
xovxo 8e x alaOrjxiQiov ox eaxiv o'xe yrjq o'xe 'XXov tiTjv
cxor/Ecov oSevq. cpavgpv xovov oxi vyxr) piovipq xaixq;
axEoiaxpieva xqq aia&iaEcoq xa <I>a ujioOvqaxEiv " oxe yuo
x(nixi)v e'xeiv ov xe pirj tipov, o:xe <7)ov ov a'XXr|v eyeiv
<pavQv,

15

20

25
,25 b

11. n/.ov slvai post ciojia L |[ 12. XEyogEV Uy || 13. &XXt;v vyESUV 1| 14. a.TEn] <!><; y || 15. aia&r|Tix VW || }iv om. TX'|| Jtv TX
|| xoO y, t X || 17. tcv jiTiv y, .-ttiiv W, acixiv etiam Them. Simp!.
Soph. || 18. aioO>)T|(HaJ uiahiTix y || xutoi... avTjg (19) une. incl. Essen || 19. etqcov LV Aid. Sylb. || 22. aaOT)TT]Qiov] aloOr|Tixv y || 23.
xai Oeopo om. y || 25. yij S.
435 b 1. ai'cOiioiv tyei LW || 2. yfj S || stev TVX || ?Ar|v olv te V
Wy || 5. aaOiceoj? <pi"ig t TX || cLto9v>']oxei L Aid. || 6. olv te pi)
tioov ov '"/,iv W, olv TE E/.EIV [l)| <y ov v y, olv TE p.1] 'yeiv <oov
tui

260

Captulo

Trece

RELACION ENTRE LAS FACULTADES DEL ALMA


Y SU APTITUD PARA LA VIDA

Es evidente que el cuerpo del animal no puede ser


simple; es decir, constar de slo fuego o aire. Porque sin
tacto ningn otro sentido puede tener, ya que, como he
mos dicho, todo cuerpo animado es capaz de sentir lo tc
til. Los dems elementos, excepto la tierra, pueden consti
tuir los rganos sensorios; pero todos ellos producen la
sensacin sintiendo mediante otro cuerpo y por diversos
intermedios. En cambio, el tacto ejerce la sensacin median
te el contacto de los objetos mismos; de donde su nombre
peculiar. Cierto que los otros rganos sensorios sienten por
contacto; mas ste es slo mediato; slo el tacto parece ser
el que siente inmediatamente.
Por consiguiente, ninguno de estos tres elementos pue
de constituir el cuerpo del animal, y tampoco el elemento
tierra. Porque el tacto es como la mediedad de todas las
cualidades tctiles, y su rgano tiene aptitud para perci
bir no slo todas las cualidades propias de la tierra, sino
tambin el calor, el fro y las dems cualidades tctiles.
Y por esto 110 sentimos con los huesos; porque constan de
tierra. Por esto mismo las plantas no tienen ningn sen- 435b
tido, pues constan de tierra. Sin tacto, pues, no puede
darse ningn otro sentido; y el rgano del tacto no consta
de tierra, ni de ningn otro elemento aislado.
Es evidente tambin que el tacto es el nico sentido
cuya privacin acarrea necesariamente la muerte a los ani
males; porque por una parte no puede tener este sentido

261

10

15

20

25

dvdyxri JtXr)v Tavtr|g. xui did routo td [tv d'XXu ('ia li


/gi[i</
ta taig vjtEQfloXag o) Siacp&EgEi td /ov , oov
xai ipcpog xai oop), XXd .lvov td uah|Tjniu , v pij
dv apa tu) i|'cpq>' u)Gig yvqrut
xata aoixPEPtixg, oov
xai JiAriytj, xai vno puptiov xai a|ifg etequ xiveitui,
a t") aqpfi rpOeosi. xai "/upo; 8e fj apa xupfkvEt
ajtxixov
Evai, Tutq cp&EQEt. | 8 tidv jiTiv {utEojioXq ,
oov {kgpaiv xai Tpir/giv xai oxXi]gwv, uvaiQEi td upov"
Jtavtog psv y@ VJtEpPoX] aladqtoD vatgEi t aa{h]T]QiOV,
mote xai td jttov ti)v dcpqv, tatr) 8s ('oicuai to )jv
aveo ydo cpjg 8Eixtai oti dSvatov Evai gov. Si f|
tcov cbrriv jtEQpoX] o) pvov to ucrr|t](HOv ip&EpEi, aXA
xai to i<J)ov, oti vyxq pvqv e'-/eiv ta)tt)v. tag 5' d'XXag a'iofhjaEig eysi to gq>ov, ida.tf.g Eigi-jtai, ou too Etvai
ev gi xui oSati,
evExa aXA to sv, oov o'ijuv, etce
ojtaig opa, oXaig 6' ejte ev SiurpavEi,
yEvaiv b 8iu td
f)8) xai Xt'7tr]ov, iva aiaflcvr|tai td ev tgocpf] xai EJTn'h>pf]
xai xivqtai, xoqv 8e oitcog {TqpavqTu ti autip, yXiottav
8e Sjicog aqpavq ti ETpto.
coni. Hayduck, xij '-ov olv te eivui tqiov coni. Steinhart || v ante aX.Vrjv om. SUVy Soph., t;<>ov o v delendum censet Hayduck || 7. Taxqv U
Xy || 8. Siacpfleoei] cpQEi W || 9. xai ante onii| om. y || v pij om. TX
|| 10. i ante xat L Aid. Sylb. || uv post oov om. W || 12. a om.- L ||
S om. U || 13. TaTi)v y || 15. aicOiiuxoi tt.TEopoXij TUV Sylb., uteqPoX] aa&qro LW Them. Soph., uioOnroO xeo|3oXi| reliqui || alo&qti)Qiov] aatqTixv y || 16. xai om. W | hu(iictai STUX || tqiov TX, trp
etiam Soph. 11 17. to tiov W Aid. Sylb. || bu xai V || 19. pvov UX Aid.
Sylb. || tatiiv e-/eiv W II 21. ev om. X | 22. mog L, om. S Uy || q<x om.
U II xai oXcog X || ftiatpavEi] ftiaq)Ot>a y || yEoig y || 8 LSUW, te TVy
Bek. Trend. || 23. t ev xQOtp om. W || 24. xveitai Uy || aqpaivq SVWy
Soph. Bek. Trend., oqpvi) TUX, aqpavqTai L Tors., aqpavqta ti
Them. Rodier || yhhxrav bt] xai yXiTirrav. L.

262

ningn ser que no sea animal; y por otra, no es necesario


que el animal posea otro adems de ste. Por esta misma
razn, los otros sensibles, p. e. el color, el sonido, el olor,
cuando estn en grado excesivo, slo corrompen los rganos
sensorios, pero no al mismo animal, si no es acaso acciden
talmente, p. e. si con el sonido se produce un fuerte impul
so y un golpe; o cuando por influjo de los objetos visibles
y odorficos se ponen en conmocin otras cosas, que con su
contacto destruyen al animal. Pero el exceso de las cuali
dades tctiles, de lo caliente, de lo fro, y de lo duro, destru
ye al animal. Porque el exceso de cualquier sensible destru
ye el rgano; luego tambin el exceso de lo tangible des
truye el tacto, por medio del cual se define la vida, ya que
hemos dicho que sin tacto es imposible que viva ningn
animal. Y esta es la causa por qu el exceso de las cua
lidades tctiles corrompen no slo al rgano, sino al animal
mismo, por ser el tacto el nico que necesariamente debe
poseer el animal.
Por lo que hace a los otros sentidos, ya hemos indi
cado que el animal los posee, no precisamente para existir,
sino para estar bien. As tiene vista, p. ej, para ver en el
aire, en el agua, y en general, en el medio difano en que
vive; posee gusto, en razn de lo agradable y doloroso, a
fin de que percibindolos en los alimentos, pueda apete
cerlos y tender a ellos; tiene odo, para que se le puedan
comunicar seales; lengua en fin, para poder transmitir
seales.

263

También podría gustarte