OSMANLI

ARATIRMALARI

XXII

Neir

Heyeti - Editorial Board

Hati NALCIK - smail E. ERNSAL

Heath W. tOWRY - Feridun EMECEN

Klaus KREISER

THE JOURNAL OF OTTOMAN STUDIES

XXII

stanbul - 2003

YAZMADAN BASMAYA GE: OSMANLI BASMA KTAP

GELENEONN DOUU (1729-1848)1
ilim adamnd olmas gereken vukif
vefaziletlere sahip merhum
Nejat Gyn'n hatrasna

Ekmeleddin iHSANOGLU- Hatice AYNUR

Yazma kitaptan basma kitaba geiin safhalan, insaniann dnme ve

renme ekilleri, okuma alkanlklan; okuyucu zerine etkileri, sadece kitap tarihini deil kltrel ve sosyal aratrmalan da ilgilendirecek kadar geni ve kapsaml bir inceleme alan oluturan bir.btnn nemli bir parasdr. Bu geiin
deiik ynleri zerine Bat' da pek ok alma yaplmtr ve yaplmaya devam
edilmektedir2. te yandan Osmanl dnyasndaki yazma kltr ile basl kltr,

Bu makale, The First World Congressfor Middle Eastern Studies (WOCMES): History
of Printing and Publishing in the Languages and Countries of the Middle East
Symposium, September 9-12, 2002. Gutenberg-Museum, Mainz'da sunulan "The frst
book printed at Bulaq printing house and the format of the Turkish book: 1822-1848"
adl bildirinin yeniden yazlm eklidir. Bu bildiri ve makalenin la noktas ise E.
hsanolu'nun Msr'da Trk Kltr Hayat adl projesidir. 1962 ylnda tarama
faaliyetlerine balanlan ve 1985 ylnda elde edilen malzemenin deerlendirilmesine
geilen bu proje blmden olumaktadr. Birinci blm Msr'da baslan Trke
kitaplar, ikinci blm Msr'da baslan Trke siireli yaynlar, nc blm ise
Trke'den Arapa'ya tercme edilip Msr'da baslm olan kitaplar oluturmaktadr.
Tamamlanmak zere olan bu proje, Trk kltrnn bu ynnn Msr'daki etkilerini
ve geirdii safhalar aklamay amalamaktadr.
Bu makalenin hazrlanmas srasnda yardmlarn esirgemeyen IROCA ve Sleymaniye
ktphaneleri mdr ve mensuplanna, ayrca IRCICA aratrmaclanndan Hmeyra
Zerdeci'ye katialanndan dolay teekkrlerirnizi sunanz.
Bunlar arasnda bk. Lucien Febvre and Henri-Jean Martin, The coming of the book
(Reprint, London: Verso, 2000); Marshall McLuhan, The Gutenberg galaxy: the
making of typographic man (foronto: University of Toronto, 1962); Trke evirisi
Gutenberg galaksisi: tipografik insann oluumu, ev. Gl aal Gven (stanbul:

OSMANLI

ARATIRMALARI,

XXII (2003).

Ekmeleddin HSANOGLU- Hatice A YNUR

220

bunlar arasndaki iliki ve etkileim henz gerektii lde ele alnmamtr.

Bunun yaplamamasnn nemli gerekelerinden biri, bu tr almalarn yapla
bilmesi iin ihtiya duyulan Trk yazma ve basma kitap tarihinin bibliyografik
ve biyografik incelemelerinin tamamlanmam olmasdr3. Ayrca Trk kitap tarihi ve kltrnde zel nemi olan ve bir arada ele alnmas gereken iki nemli
dnm noktas, yani yazmadan basmaya ve Arap harfli basmadan Latin harfli
basma kitaba geilme safhalar zerinde hala yeteri kadar durulmu deildir. Her
iki geiin nasl gerekletiinin, etkilerinin ve sonularnn incelenerek ortaya
konulmasnn, hem Osmanl dnyasndaki, hem de Cumhuriyet dnemindeki
zihniyet deiimlerinin izlenmesine ve anlalnasna nemli katklar salayabile
cei phesizdir.

Osmanl corafyasnda, daha genel bir deyile slam dnyasnda yazma

kitap kltrnden basma kitap kltrne geii salam olan iki nemli matbaa
bulunmaktadr: Bunlardan birincisi stanbul'da, devlet desteiyle 1727 ylnda
brahim Mteferrika tarafndan kurulan ve onun adyla tannan 'Mteferrika
Matba'as'; ikincisi ise Kahire'de, Vali Mehmed 'Ali Paa'nn 1822 ylnda
kurduu Bulak Matba'as'dr. Arap harfli basma kitap ve matbaaclk tarihi konusunda alanlarn srekli ilgisini eken her iki matbaann kurulma artlar,
bastklar eserler ile etkileri, ok sayda kitap ve makalenin konusu olmutur ve
olmaya da devam etmektedir. Bu makalede ise yaplan almalarn fazla temas

Yap Kredi Yaynlar, 2001); Elizabeth L. Eisenstein, The printing press as an agett of
change (Reprint, Cambridge: Cambridge University, 1997); Walter J. Ong, Orality and
literary: the technologizing of tle word (London: Routledge, 2002); Trke evirisi
Szl ve yazl kltr: szn teknolojilemesi, ev. Sema Postacolu Banon
(stanbul: Metis Yaynlar, 1995). zellikle Eisenstein'in kitab, matbaann Avrupa'ya
etkisini gstermesi bakmndan ok nemlidir. Ong, Eisenstein'in kitabnn katksn
"Matbaa sayesinde .talyan Rnesans'nn yaylp sUrekli bir Avrupa Rnesans'na
dnUtn, Protestanlarn reform hareketinin baladn ve bu sebeple Katelik
kilisesinin kendine yeni bir yn verdiini, modern kapitalizmin gelitiini, Bat
Avrupa'da keifler devrinin aldn, aile hayat ve devlet politikasnn deitiini, o
ana dek mmkn olmayan hzl bir bilgi yaylmyla evrensel okur yazarln hedef
alndn, modern bilimlerin nnn aldn, sosyal ve fikri hayatta birok
deiikliklerin olduunu ayrntlaryla aklar" eklinde ifade eder. (Ong, a.g.e., 140)
Trkiye'deki yazma eser kataloglama almalannn son durumu iin bk. Hatice Aynur,
"Trkiye'de Trke yazma eserlerin katalogtanmas zerine bir deerlendirme: 19892002." Journal of Turkish Studies=Trklk Bilgisi Aratrmalar: Essays in lonour of
Barbara Flemming= Barbara Flemming Arnatan 25, s. 1 (2002): 37-57. Seyfettin
zege tarafndan olaanst bir gayretle hazrlanan katalog dnda (Eski harflerle
baslm Tiirke eserler kata/ou, 5c., stanbul: 1971-1982) haJa elde Arap harfli basl
kitaplarn tam bir toplu katalou!bibliyografyas bulunmamaktadr.

YAZMADAN BASMAYA GE

221

etmedii temel iki konu zerinde durulacaktr: Osmanl dnyasnn yazma kitap
kltrnn basma ilk kitaplar zerindeki etkisi4 ile stanbul ve Bulale matbaalannda baslan -zellikle Trke- kitaplann ekli zelliklerinin geliimi ve Osmanl
dnyasnda basl kitap geleneinin douu. Her iki konunun da erevesi ok
geni olup, aynntl deerlendirme ve yorumlar yapabilmek iin baka alma
lara ihtiya duyulduundan burada konuyla ilgili ilk admlann atlmasna alla
caktr.

nsan dncesinin yzyllar boyunca en nemli taycs ve aktancs olan

yazma veya basma halindeki kitap; ilk sayfa/ikapak zellikleri, kolofon, yaz
cinsi ve boyutu, sayfa numaralama dzeni, reddade, cilt, metne ilave edilen ekil
ve resim, boyut gibi ok sayda unsurdan meydana gelmektedir. Her bir unsurun
douu, geliimi, dnm ya da ortadan kalk ayn ayn almalarn konusudur. Bu yzden de burada ancak ilk sayfa/ikapak, kolofon ve yaz cinsi unsurlan zerinde younlalacaktr.

Deerlendirme, 1729-1822 yllan arasnda stanbul matbaalannda baslan

kitaplar ile 1822-1848 yllan arasnda Bulale Matba'as'nda baslan kitaplar esas
alnarak yaplmtr. Bu ekilde bir seime gidilmesinin sebepleri; elimizde bu
dnemlere ait sistematik bilginin mevcut olmas ve bu iki dnemin Osmanl dnyasndaki matbaaclk tarihinin gelimesi bakmndan byk nem tarnasdr. ele
aldmz dnemlerden birincisi Mteferrika Matba'as ile balayan ve yava yava gelien stanbul matbaalar dnemidir. 1729 ylndan 1822 ylna kadar
stanbul' da baslan -zellikle Trke- kitaplar imparatorluk corafyasndaki tek
rnek olmutur. Bu dnemlerden ikincisi ise Msr valisi Mehmed 'All Paa'nn
1822 y lnda Bulak Matba'as'n kurmasyla balayan dnemdir. Mehmed 'Ali
Paa dnemi (1822-1848) matbaaya verilen destek, baslan kitap says ve konu
eitlilii bakrnndan nemli bir rnek olarak karmza kmaktadr.

Yazma Kitap Kltrnn lk Basma Kitaplara Etkisi

Bat'da baslan ilk kitaplarn, bulunan tek model olan yazma eseriere
mmkn olduu kadar benzetilerek retildii, o dnemde yaygn olan yaz cinsi
ve boyutunun tercih edildii ve hatta kitaba son eklin elle verildii matbaa tarihi
4

Basl ilk kitaplar iin incunabula ve beik bask terimlerinin kullanm yaygndr.
Yazarlar, beik basky tercih etmekle birlikte zaman zaman ayn manay ifade eden
basma ilk kitaplar tabirini de kullanmlardr.

Ekmeleddin HSANOGLU - Hatice AYNUR

222
aratrmalan

sonucunda ortaya konulmutur. Yazma esere benzetilerek retilen

bu kitaplarda ikapak olmad gibi matbaac, yaync ve eser ad, yayn yl ve tarihi ile ilgili bilgiler de yaznada olduu gibi eserin sonundaki kolotonda yer
almtr5.

Eisenstein, beik bask dneminin balannda Bat' da matbaac ve mstensihlerin ayn pazar iin ayn metinleri kopyaladklarn ve aalttklarn
kaydetmektedir. Eisenstein'in Hugh H. Davis'den naklettiine gre bu dnemde
talyan hmanistlerinin zihinlerinde yazma kitap ile bask kitap arasnda kesin bir
snr izgisi yoktur. Matbaadan elli yl sonrasna kadar bask kitabn varlndan
kaynaklanan dikkate deer kltrel bir deiim olmam; bu deiimin grlebilmesi iin Gutenberg'ten sonra yz yllk bir zamann gemesini beklemek
gerekmiti6.

kapan ortaya k, yazma kitap geleneinden basma kitap geleneine

geiin

belirleyici bir unsuru olarak kabul edilir. Bat'da ikapan oluumu

zerine ok ayrntl bir alma yapan Smith'e gre ikapak oluumunun arkasndaki itici g, kitabn korunmas ve kimliinin ortaya konulmasndan ziyade
tantm (reklam) potansiyelidir. Bu husus, yani koruma, kimlik venne ve tan
tm, kitabn ok sayda retilmesi sonucu ortaya kan yeni ihtiyalardr7. Smith'e
gre, beik bask dneminde genel olarak ikapak birka safhadan geerek
olumutur ve basl kitapta ikapan douu u ekilde zetlenebilir: yazma
geleneinin benimsenmesi; bo sayfann ve ardndan bo sayfann zerinde et~
ket baln ortaya k; yava yava bu sayfaya daha fazla bilginin dahil edilmesi ve sslemenin konulmasyla sonunda tam bir ikapan teekkl etmesi.
Beik bask dneminin sonunda bir kitapta ikapaa benzer bir unsurun bulunmasna daha sk rastlanr olmutur-S. Ancak ikapan gelimesini ele alrken kolofonla olan ilikisini de gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Zira kolofondaki bilgilerin beik bask dneminde ilk nce birinci sayfaya, sonra ikapaa tanmas sz konusudur9.
5

6
7

8
9

Beik bask kitaplarn yazmaya.benzerligi iin bk. Febvre and Martin, a.g.e., 87- 108;
Brian Richardson, Printing, writers and readers i Renaissance Italy (Cambridge:
Cambridge University Press, 1999), 5-9.
Eisensein, a.g.e., 33.
Margare M. Smith, The Tirle-page its early development: /460-/5/0 (London: The
British Library, 2000), 22.

a.g.e., 15-6.
a.g.e., 27.

YAZMADAN BASMAYA GE

223

stanbul ve Kahire beik basklannda ikapan ortaya kna bakldnda

da bu gelimeye paralel bir gelimenin olduu grlmektedir. Ancak yukanda
ifade edilen ekil deiiminin ortaya kmas ve sreklilik kazanmas Avrupa'dakine nazaran daha uzun bir zaman almtr. Dier bir deyile basma kitap
biiminin ve saysnn yazma kitaba kesin stnlk salamas ancak on dokuzuncu yzyln ikinci yansndan sonra gereklemitir lO. Yazma kitap geleneinin hakimiyetinin bu kadar uzun srmesi, matbaann Osmanl toplumuna ge
girmesinde olduu gibi, ok eitli sebeplere baldr. Bunun tek bir sebebe
balanmas konunun basitletirilmesi anlamna gelecektir! . Her eyden nce
yazma kitap geleneini yaatan ortamn deimesini salayacak ekonomik, sosyal ve kltrel artann olumas ve basma kitaba olan talebin artmas, yani bu
yeni rn iin mteri kitlesinin olumas gerekmektedir. Baka bir ifade ile,
yazma kitap talebinin basma kitap talebine dnmesi, yeni bir okuyucu trnn
olumasna baldr. Buna ilave olarak asrlardan beri devam eden okuma zevk ve
alkanlklannn, basma ilk kitaplardaki etkisinin dikkat ekecek boyutta olduunu da belirtmek gerekmektedir.

Mteferrika basks olan Katib elebi'nin (1609-1657) Ciluin-nma'snn

Sleymaniye Ktphanesi'nde bulunan 13 nshasnn incelenmesi, yukarda ia
ret edilen okuma zevk ve alkanlklannn gsterilmesine yardmc olacaktrl2.
lO

Osmanl dnyasnda on dokuzuncu yzylda ne kadar kitap hasldn ve ne kadar

kitabn elle yazldn ve oaltldn karlatrma imkan olmamakla birlikte, bu
yzyln

12

ikinci yarsndan itibaren matbaa saysndaki art, basma kitaba olan talebi ve
okuma alkanlnn olutunu gstermektedir. Buna ramen yazma kitap kltrnn
gcn kaybetmediini ve okuyucu zevkinin bu gelenekle beslendii ni gsteren pek ok
yazma kitap bulunmaktadr. sma'il FerrOh Efendi'nin Farsa'dan tercme ettii
Meviilib adl tefsirinin a'ban 1280 [11-20 Ocak 1864]'de istinsah edilen nshasnn
cildi ile ilk sayfasnn sslemesinin gzellii ve gsterilen zen bu duruma rnek
verilebilir. Yazma hakknda bilgi ve ilk yapran fotoraf iin bk. Catalogue of
Turkish nanuscripts in the Library of Leiden University and other collections in the
Netherlands: Comprising the acquistions of Turkish manuscripts in Leiden University
Library between 1800-1970, Compiled by Jan Schmidt, Preface Jan Just Witkam, c.2.
(Leiden: Legatm Wamerianum in Leiden University Library, 2002}, ikapak ve 484.
Osmanl dnyasnda matbaann ge ortaya kmasnn sebepleri Uzerine bk. Orhan
Kololu, Basmevi ve basnn gecikme sebepleri ve sonular (stanbul: Gazeteciler
Cemiyeti, 987}.
Mustafa b. 'Abdullah (Kati b elebi), Kitdb- Cihiin-nmd li-Kiitib elebi (Kostantiniyye: Daru't-tba'ati'I-ma'milre, o Muharrem 45 [3 Temmuz 1732). Nshalar iin
bk. Sleymaniye Ktphanesi 1 Ayasofya-0.2606; elebi Abdullah-259; Dml
Baba-468; Esad Efendi-2046; Fatih-4317; Halet Efendi-638; Hamidiye-931; Hekimolu-

Ekmeleddln HSANOGLU- Hatice AYNUR

224

Basma kitab, yazmadan ayran en nemli zelliklerden biri, baslan kitabn hem
d grn, hem de muhteva bakmndan son eklini alm olmasdr. Ancak
Avrupa beik bask kitaplannda olduu gibi, ilk Osmanl basmalannda da son
ekil elle verilmektedir. Bu da beik basklarn bu iki gelenek arasnda bir gei
dnemini yansttn gstermektedir. Ktphanede bulunan bask 13 Cihtinnma nshasnn her birinin ilk sayfalar ile baskdan sonra elle izilen serlevha
ve cetvelleri farkllk gsterdii gibi, nsha iinde bulunan ekillerin de farkl
renk ve tonlarda elle renklendirildii anlalmaktadr13. Yine ktphanedeki nshalardan birinin eksik olan 1-26 ve 696-698 arasndaki sayfalan bask yazsna
benzetilerek elle yazlm ve basl olan ksrnlarla birlikte ciltlenmitir14. Grlen
CihQn-nma nshalan arasrda erevesi yaplmam, serlevhas, ekil ve resimleri boyanmam, yani matbaada basld gibi olan nsha saysnn ise az olmas
dikkat ekicidir15. ncelenen 13 nshann her birinin ciltleri de birbirinden farkldr. Cihan-nma'nn yazma ve basma nshalan arasnda zellikle dikkati eken
bir nsha ise matbu nshaya benzetiterek elle yazlm olandr16. Zira bu nsha,
basl bir nshadan olduu gibi, dier bir deyile batan en sonuna kadar, son
sayfada yer alan bask kayd dahil olmak zere istinsah edilmi ve giri sayfas
nn serlevhas ve kenarlan renkli olarak sslenmitir.

736; Hsrev Paa-0.27 1; Laleli-1987; Pertev Paa-373; Pertevniyal-0. 754; Reislktab-634.

13

Mevcut nshalann her birinde resim ve ekil says birbirinden farkldr. Bu durum
basmdan deil, daha sonra kitaplardan bu ekil ve resimlerin kopanlmasndan

14
15

SK-elebi Abdullah-259.
13 nshann sadece 3 tanesi bu ekildedir: Esad Efendi-2046; Laleli- 1987 (ekil ve
resimlerin tam olduu nsha); Ayasofya-0.2606
SK-Hac Mahmud-5616

.o

kaynakJanmakadr.

YAZMADAN BASMAYA GE

Lvh. la -Mqteferrika'nn bast haliyle

Cihan-niima (11~5 [1732])'nn ilk sayfas

Lvh. lb -Ayn basknn elle sslenmi

baka bir nshasrun ilk sayfas

225

Ekmeleddin HSANOGLU- Hatice AYNUR

226

Lvh. Ic -Bask bir nshadan aynen istinsah edilmi olan

Ci/an-nnfi'nn ilk ve son sayfalan

YAZMADAN BASMAYA GE

227

ekil bakmndan birbirinden deiik ve elle nihai ekil verilmi olan

matbu Ciluin-nma nshalan, Osmanl aydnnn zihninde, yazma ile basma kitap
arasndaki kesin izgilerin henz olumad konusunda ipulan vennektedir17,
lk sayfann sslenmesinin, resim ve ekillerin renklendirilmesinin, cildin zelliinin kitap sahibinin zevkini olduu kadar, ekonomik durumunu da temsil ettii
dnlebilir. Osman Ersoy'un da belirttii gibi Ciluin-nm/1, Tarfh-i Raid,
'Asm tarfhi, Lisan'l-'Acem adl kitaplann, ciltsiz ve ciltli-tezhipli olmak zere
iki ekilde satld bilinmekle beraberiS basl nshalara elle nihai ekil vermenin
nasl gerekletiine dair kesin bir eyler sylemek iin elde yeterli veri bulunmamaktadr.

Bulak'ta baslan divanlar, yazma kitap zevk ve alkanlnn basl kitaba

iyi rnekleri olarak karmza kmaktadr. Mehmed 'A Paa
dneminde (1822-1848) Bulak'ta basld tespit edilen 57 edebi eserden 28 tanesinin divan olmas ilgi ekicidir19. Bu divanlarn bask zellikleri, kullanlan
yaz cinsi ve sslemeler, dnemin kitap zevkini, dier bir deyile yazma kitap
zevkinin basma kitap zerinde ne kadar etkili olduunu aka gstermektedir20,

yansmasnn en

17

19
20

baslan Cihan-nma'nn u an mevcut nshalannn tamam zerinde bir

karlatrma yapld takdirde, matbaaclk tarihi asndan ilgi eken bilgilerin ortaya
kmas mmkndr. Ciltin-nmd'nn kaynaklan zerine bk. Fikret Sancao~lu, "Katib

500 adet

elebi'nin Cihannmas ve kaynaklar," Yksek Lisans Tezi (stanbul niversitesi,

1990)
Osman Ersoy, "lk Trk Basmevi'nde baslan kitaplarn fiyatlan," Trk Ktphaneci/er
Dernei, Basm ve Yaynclmzm 250. Yl Bilimsel Toplants, 10-11 Aralk 1979,
Ankara (Ankara: Trk Ktphaneciler Derne~i, 1980) 69-83. Osman Ersoy, bu makaIesinde Mteferrika Matba'as'nda baslan 17 kitabn bask adedi ve fyatn vermekte,
yapt~ karlatrma ile kitap fiyatlannn pahal olup olmadn ortaya koymaktadr.
Bu konuda bk. Hatice Aynur, "Bulak Matba'as'nda baslan Trke divanlar," Journal of
Turkish Studies=Trklk Bilgisi Aratrmalar: Fahir z Armaan=Fahir iz Festschrift
14, s. (1990): 43-74.
Hatice Aynur a.g.m.'de, Bulak'ta baslan 28 divandan 12'sinin sadece Bulak'ta hasld
n ve Osmarl dneminde baka basksnn yaplmad~n; ll'inin ilk kez Bulak'ta ardndan stanbul ve dier yerlerde basldn; sadece 1 kitabn (Ear'l-Hac 'Akif Efendi)
nce stanbul'da (1259/1843) 3 yl sonra Bulale'ta (1262/1846) basld~n; divanlardan
yine sadece bir tanesinin ayn yl hem stanbul' da ve hem de Bulak'ta (Divan- Glen-i
Ejkflr- Vasif- Enderuni, 1257 [1841]) hasldn ortaya koymutur. divann ise ilk
basklarndan sonra, ikinci basklarnn da yine Bulak'ta yapld~ tespit edilmitir
(Divan- Ragb 1252[1836], 1253 [1837]; Divan- Fzuli 1254[1838], 1256 [1840];
Divan- Niytizi-i Msri 1254 [1838], 1259 [1843]). Ayn dnem iinde stanbul'da bas
lan divan says ise 19'dur. Ancak, eitli matbaalarda baslan bu divanlarda o~unlukJa
nesih hunfat kullanlm ve ilk sayfa ve blm balkJannn sslemesi Bulak divanlanyla karlatnldnda ok sade kalmtr. 1257 [1841] tarihinde hem stanbul'da hem

228

Ekmeleddin iHSANOGLU- Hatice AYNUR

(~'1'1)

,.

.;.~'1::\.,i.;:,.i. .....j .
.ll=/
....-~=- :._. . :..
1

----~:=z~~!::,~..;.; ...:. :.~:. .;.-:. :---' ) JJ (.

~i~i":' ~.-~J.. ;!J~,.,\Jj-1;

___-..._~_-~-~..;.:;.; ~....,r,,).t,
) .J.,::-~1 (

._....;.(! . .:SJ~I' ~.. ~.: ,.:u-~~J,f,.,..:

.sil -:;~-._:;..:,~,.. .si.'!-~~ ...~,..,:!IJ,
.)~ ,>\!...;~ .. .~,_ J,f Ji~J j )( .._t

J-

.:..!; < ""i-.:....;;r ..:.:b~l.~..r..;..\..

~,}I.J.~J.:,.._:.~ ~ ~'--\,;.;..~,<~
tr- ~f;.C..,;f,a -'; \....::- ,s1 J! .jL .L:~:
. ,.; :,,, . .......... ~;~ ." . ..,; .,.~ ..;{. ~ ..J\1.,

.,..:-:-.J ~:_;Jt\;..:, ..

....J..i \.1 ~ ~.l,:t.

.._;.,; ~;_.._;.. . . ~,;.,. ... ~.;i:,

)~ ,;.:;'J ~:.,,.,.._. ~l 1 l

}=

.. . . ~ .,_;,

...

;~ ! j; ..:.s ;;-~~.
i

"I L .!Ll. J._:; 1.

~.:.;h. ..s~;~~~..:~
\.!;J\_..!.1(_.. (.l ~..:.:..
~j\:-U .:J.:o.,\:,..._,t~!!..~ ,:r

"' t'-:,v .(l..:..~t, ~..J,

)J;...._~~,;..;;

\..~(.t:r....A"'..!:lJ;>.;.):. .

...

jl~ .. ; ,..., .j,_f J~t,~,.:~~~-:.,,

-~- J ;-j. ,J-:*
._i....., ,,.!t..JJ :.~...

c? .. .:.

:)-J .: LJ-J ':~.:~ :. ,~ ... 11~ 1 .l~J.i~..:a ,..fl

.. ~;.l.)!..f-

,. '

,...~ 'k;:: ;L... ..., ~,,

tSJ;

~"7J; ._;....!~)..~~ .rfi,._,J,:.J,' .;~J

it;. . .:;- -~~ .. :,,. ,.2.~ ~ o.JJ) .,.J.f"

~' ~~...,..:.)J.~~.'

-1'~".;.~1 ~ ~.~~:..;_,1:.J,t(iU..
':,-;jJJ~.) .,CJ':..{,...c;;..

,:; u. ....;:.~~ J .:- ...;.._

~ f' J"":!" .,_t..,.... ~)~

.s,.,J.:

;,;. ;:,...s...~:L-1 ,/J

.J1.,,. :.l.. !.\ ;;J.$.~,.:.l~ ....... ~:,~,..;~~~j l.~,.. J'

.:.,:. . ~~up} ~.L-j~;, , J..:.l........:.-X. ..;.;J

---.'::7~w.~~,>.~, -::!!~---

_;;.~. 4? ;G;d t1 f;:: jil...it;;c '"'~;~L;..

u .-I J.;J ..:,':..:..;,.. ~~..-_j... ..... ..,......,~'
4;.;._, 1 J.-..:.!' ,L.:;..~

..

)..::.-'( ..

41 J-i- ;'A.--'l~
t>:.,>!:!..41JrA

~.;"-""

:1,...!-:-,,-~-~-J.l:-:'~':-$---::-~>J-.'"~..

L~J .J j ..C~t,;l.~

~J;i-,,..;.l:.l!.t::.(~

Lvh. 2a -stanbul baslol Divan- Vasfn ilk ve son sayfalan

(Ev3hir-i Safer'l-hayr 1257 [14-22 Nisan 1841))

de Bulak'ta baslan Divan-

ekilde gstermektedir.

Vasifnn

her iki

haslosnn karlatolmas

bu durumu ak

YAZMADAN BASMAYA GE

229

C)
~,.,.,;I,;J(,>(.,.;;;,; ~{.Vf~_.i!<t?.
(l)l<

~"':t:.:;,;..;'-'i'II .,.IY.:;it l.~..i;"

4(J )~

....~:-=-.......~:;!~11--:-~.t;,~:,:l~
. (h ) ll<
~.;.:....~/l:,j;~ f}!o)'% ( _ F!.,:..-.(, ~~ ot~f,j,'l.
4{Jo)t:

..

~ .....:.-.:'!.,.....fo.ll .:: .:.,-.,~tA:-~

V;.~l .,."',.;,._-:fJf e.,.~_,':'J'j":~('of.

..

..,;-~_,;:,.:.>~;.._,.:~;;-t!)\,

...... ......,..;...~rY~.,~';:".
~:,Ul"rr.f:-;J' ""-'"/!

W'"J'/J/'-".J!"-1..;-ri

.,....,..,.:.>.P!"v.Y.s"".,.......

:;._.,JI'G.'.,..;...-..:,~ .- ~
:~rr.JP"'!<f..,..-'i

J:Y'I'i'
.. ..: '"'.r~~t"
.
.~,'.
_,.

...

-:;

- .

~.,....~

~ -

("

Lvh. 2b -Bul ak baskl DEvan- Vasifn ilk ve son sayfalan

(Evast-

Rebl''l-evvel 1257 [2-11

Mays

1841])

stanbul ve Bulak'ta Baslan lk Kitaplar

Bulak Matbaas 'run, Kahire'nin yaknnda kuruldu~u tarih olan 1822'ye

kadar Osmanl paytahtnda Arap harfli kitap basan matbaa faaliyet gstermitir21. Bunlardan M teferrika Matba'as ilk Osmanl matbaas olarak bilinmektedir. Burada ilk kitap olan Vankulu lgat'nn basmna 1727 Aralk aynda
balanm ve 31 Ocak 1729'da [gurre-i Receb 1141] basuru tanamlanmtr22.
brahim Mteferrika'nn lmne kadar matbaasnda yaymlad.~ kitap says

21
22

Bu matbaalar hakknda bilgi ve kaynaka iin bk. Yavnadan basmaya. :Mteferrika,

Mhendishane, Oskdllr. Haz. T urgut Kut, FatmaTre (stanbul: Yap Kredi 1996).
Bundan sonra Yazmadan basmaya.
Mteferrika'run lmnden sonra eitli sebeplerle basm faaliyeti duran Mteferrika
Matba'asl'n Vak'anvis Ahmed Vasf Efendi ile Beyliki Riiid Efendi yeniden
altrrnaya balar. Matbaada 1198-1209/1783-1795 tarihleri arasnda 6 kitap baslr.
kan anlamazl k sonucu Riiid Efendi matbaarun tek sorumlusu olarak kalr ancak bir
sre sonra matbaay sresiz olarak kapanr.

230

Ekrneleddin HSANOLU- Hatice AYNUR

17'dir23. On yedinci kitap olan Ferhe~g-i u'urf'nin basm ise gurre-i a'ban
1155 [1 Ekim 1742]'te tamaml~tr.
stanbul'da kurulan ikinci matbaa Mhendishane Matba'as'dr. Matbaada
ilk olarak 1212 [1797] ylnda 'Air Efendi-zade Mehmed Hafid Efendi'nin
Mehdh'l-miyah adl kitab baslmtr24. eitli sebeplerden dolay faaliyeti duran Mhendishane Matba'as'nn yerine kurulan skdar Matba'as'nn ilk kitab ise Seyyid Mustafa'nn 1218 1 1803 bask _ tarihli Diatribe de l'ingenieur
Mustafa sur l'etat acuel de l'art militaire du genie et des sciences a
Constantinople adl Franszca eseridir.25

Bulak Matba'as'nn kuruluuna kadar (1238/1822) stanbul matbaalannda baslan Trke, Arapa, Farsa ve Franszca toplam kitap says I l2'dir.
Bu sayya 1786-1787 yllannda Fransz Elilii Matba'as'nda baslan adet
Trke kitap da26 eklendiinde toplam I 15 adet kitabn basld grlr. Bu kitaplarn 24' Mteferrika Matba'as'nda27, 16's Mhendishane Matba'as 'nda28, 72'si skdar Matba'as 'nda baslmtr29.

23

24
25
26

27

28
29

briihim Mteferrika'nn lm tarihi tartmaldr. Son zamanlarda yaynlanan bir

makalede, Erhan Afyoncu, "lk Trk matbaasnn kurucusu hakknda yeni bilgiler,"
Belleten 65, say 243 (Austos 2001): 616'da lm tarihi ariv kaytlarna gre 25
Muharrem I 160 [6 ubat 1747] olarak tespit edilmitir.
Beydilli, Trk bilim ve Mtabaaclk Tarihinde Miihendislane, Miihnedishane Matbaas
ve Kiltphanesi: 1776-1826 (stanbul: Eren, 1995), 254 ve Yavna(lan basmaya, 90.
Kemal Beydili i, Mhendishne ve Oskiidar matbaalarnda baslan kitaplarn listesi ve bir
katalog (stanbul: Eren Yaynclk, 1997), 18.
Matbaada iki Trke askerlik kitab (Usul'l-ma 'riffi tertibi' /-ordu ve UsQl 'l-ma 'arif
fi veeh-i tasfifi-i sefin) ile bir de gramer kitab (Elemens de la langue Turque)
baslmur. Bu matbaa hakknda ksa bilgi iin bk. Alpay Kabacal, Trk yayn tarihi:
balangtan Tanzimat'a kadar (stanbul: Gazeteciler Cemiyeti, 1987), 47-50; Gndz
Aknc, Trk-Fransz Kltr ilikileri (1071-1859): Balang dnemi (Ankara: 1973),
43 ve "Fransa Elilii Basmevi", Dnden bugne Istanbul ansiklopedisi, c.8 (Istanbul:
Kltr Bakanl- Tarih Vakf: 1995), 160.
Mteferrika Matba'as yaynlanndan sz edildiinde Mteferikka'run salnda baslan
17 kitaba Vak'anvis Ahmed ViisfEfendi ile Beyliki R~id Efendi dneminde baslan
6 kitap da eklenerek, Mteferrika Matba'as'nda baslan toplam 24 (bu sayya Vankulu
lilgat 'nn 2. basks da dahildir) kitapla ilgili de~erlendirme yaplmaktadr.
Beydilli, Mhendishane ve Oskdar matbaa/arnda, 15-7'de 19 knye bulunmaktadr.
Bunlardan 8, 9, 12 numaralar kitap eklinde olmad iin bu sayya dahil edilmemitir.
Bu say Beydilli, a.g.e., 18-23'e dayanlarak verilmitir. Beydilli, skdar Matbaas'nda
baslan toplam kitap saysn 73 olarak vermektedir. Ancak 'Ali Kuu'nun eseri Mir't 'alem 1824 ylnda baslmtr. almamzda ise stanbul'da 1729-1822 ylJan

YAZMADAN BASMAYA GE

231

Bu kitaplar yalnzca Osmanl dnyasnda deil btn slam dnyasnda

matbaacln ncs olmu ve zellikle Bulale Matba'as iin rnek tekil etmi
tir. stanbul matbaalarnn kitaplan ile Bulale Matba'as'mn kitaplan arasndaki
iliki ok ynl olup eitli alardan ele alnmaya msaittir. Her eyden evvel
Bulale Matba'as kurulduunda nnde model alabilecei, yzyla yaklaan
stanbul matbaalannn kitap basma tecrbesi bulunmaktadr. Bulale Matba'as'nn bu matbaalardan ve hastklan kitaplardan nasl etkilendii, bu etkinin boyutu, ilk bast kitaptan~ ka tanesinin daha nce stanbul'da basld, bu kitaplarn ayru ekil ve muhtevada baslp baslmad, nce Bulale'ta sonra stanbul
matbaalarnda baslan kitaplann hangileri olduu gibi sorulann cevaplan Trk
kitap tarihi asndan nem tamaktadr.
hsanolu'nun Bulale Matba'as zerine yapt almaya gre Mehmed
'Ali Paa dneminde (1822-1848) baslan Trke kitap says toplam 251 'dir30.
Bulale Matba'as'nda bu dnemde baslan kitaplarn 45 tanesi nce stanbul'da
baslnutr. Bulale'ta baslan kitaplar, ekil zellikleri yani sslemeleri, yaz cinsi,
boyutu, ve kolofondaki bilgi unsurlar bakmndan stanbul baskl kitaplann etkisini tamaktadrlar. Bu etki en ok ilk sayfa sslemelerinde dikkati ekmektedir. Ayn serlevhalar hem stanbul hem de Bulale basklannda -baz ufak farklar
olmakla birlikte- sk sk kullanlmtr. Ancak stanbul baskl bir kitabn serlevhasnn, daha ok ayn kitabn Bulale'ta yaplan yeni basksnda deil de farkl
eserlerde uyguland grlmektedir. rnek olarak; 1219 [1804] tarihli Vasf
Tarihi'nin stanbul basksnn ilk sayfa zelliklerinin ayn kitabn ne 1243
[1827], ne de 1246 [1830] tarihli Bulale basklannda kullanlnayp 1248 [1833]
tarihli Ahlak- 'Ala'i ve 1249 [1834] tarihli Kitab- cerr'l-esktil'in Bulale bask
lannda aynen kullanlmas verilebilir. Ayn ekilde 1214 [1799] tarihli stanbul
baskl Tbyan- Nafi (Burhan- Kat')'nin ilk sayfa zellikleri de ayn kitabn
Bul~ basks yerine aralannda 1248 [1833] tarihinde baslan Tercme-iSiyer-i
Halebi'nin bulunduu bir ok kitapta grlmektedir.

arasnda baslan

30

kitaplar deerlendirildiginden, bu eser toplam sayya dahil edilmemitir.

Yazmadan basmaya'da ise bu say60'tr.
Bu alma iin bk. dpt 1. Bulak Matba'as'nn Arap kltr hayatna etkileri zerine
ok ey yazlmtr. Ancak Trk kltr hayat zerine etkileri zerinde ok fazla
durulmamtr. Bu konuda nc bir alma olarak bk. Johann Strauss, The Egyptian
connection in nineteenth century Ottoman literary and inte/leetual history (Beiruc
Orient-lnstitu der Deuschen Morgenlandischen, 2000)

232

Ekmeleddin HSANOGLU- Hatice AYNUR

Lvh. 3a -stanbul baskl Vsf tarihi'nin ilk sayfas (1219 [1804))

Lvh. 3b -Bulak baskl Ahlk- 'Al'i'nin ilk

sayfas (1248 [1833))

Lvh. 3c -Bulak baskl

Kitab- cerr'l-esk1l'in ilk sayfas
(1249 [1834))

YAZMADAN BASMAYA GEI

233

Yukanda sz edildii zere yazma veya basma kitab oluturan pek ok

unsur bulunmaktadr. Yazma kitaptan basma kitaba geilirken bu unsurlann
bazlan olduu gibi korunmu, bazlan baka bir ekle girmi veya tamamen
ortadan kaybolmutur. Bu unsurlann tamamn geirdikleri deiim ve dnm
erevesinde ele almak bu makalenin snrlann aaca iin bunlardan ilk
sayfa/ikapak, kolofon ve yaz cinsi gibi temel unsur, stanbul ve Kahiret
Bulak baskl kitaplar arasnda mukayeseler yaplarak ele alnacaktr31.

1) lk sayfa 1 kapak :
stanbul basks kitaplarda
slam yazma kitap geleneinin bir paras olan Osmanl yazma geleneinde

metin lb yznde besneleyle balamaktadr. Mteferrika Matba'as'nda

ilk kitabn (Vankulu lgat, Tuhfet'l-kibar ve Tarih-i seyyah) metin
sayfas yazma kitapta olduu gibi ilk yapran ikinci sayfasnda, yani yazmaya
gre b yznde ve besneleyle balamaktadr32. Metnin balad ilk iki sayfada
kitap ad, serlevha ve ereve yoktur33. Sa sayfarun altna, takip eden sayfann
ilk harf ya da kelimesinin yazlmasyla bir sonraki sayfann nasl baladn belli
eden reddade de vardr.
baslan

31
32
33

Bu deerlendirmede farld ekil zelliklerinin ilk uyguland. kitaplar esas alnmtr.

Burada Mteferrika Matba'as'nda baslan k.itaplann bibliyografk knyeleri aynntl
olarak verilmeyecek, bu konuda aynntl bilgi veren Yazmadan basmaya'nn ilgili
sayfasna gnderme yaplacaktr.
Yazmadan basmaya, 36-9.

234

Ekrneleddin HSANOLU- Hatice AYNUR

Lvh. 4- Mteferrika Matba'as'nda baslan ilk kitap olan

Vankulu Lgat'run ilk ve son sayfalan (1141 [1729]) (1.-2. cilt)

Drdnc (Tarfh'Z-Hind'Z-Garbf), beinci (Tarfh-i Timur), altnc

Cfarfh-i Msr'Z-cedfd) ve yedinci ( Glen-i hulefa) kitaplar, besneleden nce

YAZMADAN BASMAYA GE

235

kitap isminin yer almasyla ilk kitaptan ayrlmaktadr34. Dokuzuncu kitapla

birlikte (Usul'l-hikem) ilk defa serlevha karnuza kmaktadr35. Deiik iek
sslemeli serlevhalara onuncu kitaptan on dokuzuncu kitaba kadar rastlanmaktadr36. Yirmi iki (Fenn-i harb), yirmi (Fenn-i lazm) ve yirmi drt (Fenn-i
muhasara) numaral askerlikle ilgili kitaplarn serlevhalarnn ise klasik Osmanl
sslemesinden farkl olarak, konuya uygun hazrland ve Bat etkisi tad grlr. Yirmi numaral kitapta (Tarih-i 'zzet) ise sadece besnele bulunmaktadr.
Serlevha ve kitap ad grlmemektedir. Mhendishane'de 1212 [1797] tarihinde
baslan ilk kitapta (Mehah'l-miyah), metnin balad ilk sayfada kitap ad ye
besnele yazldr ancak serlevha yoktur37. kinci kitap (Humbara cedvelz} askerlikle ilgili olup ilk sayfada ne besmele, ne de serlevha vardr38. Metin balama
dan nce kitap adndan ziyade kitabn konusunu belirten satrlk bir bilgi yer
alr. nc kitapta da (Logaritma cedveli) ne balk ne de besnele bulunur.
Sekizinci kitabn (Tzbyan-i Nafi') serlevhasnn ortasnda ilk kez kitap ad iin
boluk braklm ve oraya kitap ad yazlmtr39. Mhendishane'nin bast baz
kitaplarda ii bo serlevhalar bulunmasna ramen iine kitabn adnn yerleti
rilmedii grlmektedir40. On ikinci kitap olan 1216 [1801-02] tarihli Arapa
Kitdb-z klidis'de ise ilk olarak kitap ve yazar adlarnn bulunduu ikapak diyebileceimiz bir sayfa grlmektedir41.

34
35
36
37
38
39
40
41

a.g.e., 42-8.
a.g.e., 51.
a.g.e., 52-74.
a.g.e., 90.
a.g.e., 91. Burada, deiik serlevhal bir basksndan da sz edilmektedir.
a.g.e., 98.
a.g.e., 107.
a.g.e., 104. Ha'l.b. Kitab- klidis tahrfr'l-hakfm'l-muhakkik ve'l-feylesofti'l-mudakkik
kudvet'l- 'ulema ''l-miitebahhirfn ve svet'l-fu'l.eld ''l-muhakkikfn camf''l-ma 'kal
ve'l-menknl Muhammed bin Muhammed el-mtehir bi-Naslreddin et-Tusf rahimehullah
rahmeten vdsi'a.

236

Ekrneleddin HSANOLU- Hatice A YNUR

Lvh. 5- stanbul baskl Kitab- klidis'in ikapa (1216 [1801-02])

Mteferrika'nn bast ilk kitaplardan bu yana Arap harfli kitaplarda ilk
ikapak denemesi olan bu eserin basl kitap geleneinin gelimesinde nemli bir
yeri olduu muhakkaktr. Mhendishane'de bundan sonra baslan kitaplarda ikapak diyebileceimiz sayfalara daha sk rastlanmaktadr. skdar Matba'as'nda 1218 [1803] ylnda baslan Cedfd atlas tercmesi adl kifabn ikapak
diyebileceimiz sayfasnda kitap ad, haritalaryla ilgili bilgi, basm yeri ve yl,
ok ssl bir erevenin iinde verilmitif42.

42
~

Kemal Beydilli'nin almasna kadar (Mhendishane ve skdar matbaa/arnda, 18) bu

kitap ile Ucdlet'l-corafiyye tek kitap olarak telakki edilmitir. Halbuki iki kitap ayn
ayr baslm ve III. Selim'in istei zerine birlikte ciltlenmitir.

YAZMADAN BASMAYA GE

237

Lvh. 6- stanbul baskl Cedfd atlas tercmesi'nin ikapa (1218 [1803])

Mte(erri.ka Matba'as'nn sekizinci kitab ve Latin harfleriyle baslan ilk

olan Grammaire Turque ou Methode Courte & Facile pour Apprendre la
Langue Turque (Trke dilbilgisi veya Trke'yi renmek iin ksa ve kolay
metod) de kullanlan ikapak, Bat' daki benzeri kitaplada ekil bakmndan ayn
dr43. Bu da ak olarak Bat'daki basma kitap formatnn bilindiini ve
Avrupallar'a hitap edecek bir esere uygulandn, ancak Osmanl dnyas okuru
iin yazma kitap gelenei ve alkanlklannn srdrlmesinin tercih edildiini .
kitab

43

Yaznuulan basmaya, 49-50.

Ekmeleddin HSANOLU- Hatice AYNUR

238

gstermektedir. Ayn ekilde, 200 adet baslan ve 100 tanesinin yabanc devlet
temsilcilerine datld ne srlen (Mhendishane Matba'as'nn yedinci kitabdr) Mahmud Ra'ifin Franszca eseri de Batl kitap formatnda baslmt.r44.

stanbul ' da Fransz Elilii Matba 'as 'nda 120 l-1202 (1786-88) tarihleri
arasnda Arap

harfli Trke olarak baslan askerlikle ilgili iki kitabn, Osmanl

okuyucusuna ynelik olmasna ramen, (Usul'l-ma'ariffi tertfbi'l-ordu ve
UsUl'l-ma'ariffiveche tasfifi-i sefain) hem Trke, hem de Franszca ikapaa
sahip olmas, kitab basanlann, yani matbaay ku ran Franszlarn, basma kitap
alkanlklann yanstmas bakmndan dikkat ekmektedir.

~UdU_,.ol
J .).)~ Y\' ...
~!ti~
~_,..~

~tg~~~5;~t~F.N .:iT
.

,. ..,.- ..: -.'

" ' ';
. , :-;..; CASTRKMET:A.TlON
. . . . .
.
:-: .

PE
....' .. FORTJFICATION PASSAGERE,

J-~:.!i. ..;..,.:I.J.r1..f..~'-'cr
)(,, .., Cuu llor a. Olu a F u.
tYat' ; . , S A. JUJtS1'C "'"'ca

;.;...o._,.IJii.-!,>:J_,.,..,..J"

at , ,.

:..,Uf>.tt:... ..'"'t.!ILJ,.Wt.,._;._.-,:.

SUILUt JOtlTJI,

rao,nu

l'tco..-.&Munt~u"ut.lu

i u. u u

i. eoinutJaorar.
uco :o. .&aTt.

.s:'<..:.-.rJ..:...tdi~~.;l\l._....pJ~~
.1. C:ON S T ANTI NO PLt,

t.t_,L-.i~:J~J

.~~

..

. ,:=_: _.:,1
. ......

'

.~

.,.

' ' 1

___........

Lvh. 7- stanbul baskl UsQl'l-ma'.riffi tertfbi'l-ordu

adl kitabn Franszca ve Trke ikapa (1201/1787)

Bulak

basks

kitaplarda

stanbul baskl kitaplarda olduu gibi Bulak'ta baslan kitaplarda da ekil

ile ilgili ortaya kan

44.

gelimi

basma kitap unsurlan her zaman sreklilik gs-

a.g.e., 96-7; Beydilli, Trk bilim, 154.

YAZMADAN BASMAYA GEI

239

termemektedi.J:45. Yani ilk uygulamalar bir srekliliin olduu anlamna gelmemektedir. Mesela VasfTarfhi'nin 1243 [1827] tarihli ilk Bulak basksnn birinci cildi~in birinci sayfasnda; cilt says, kitap ad, matbaa ad ve yl ile ilgili
bilgilerin hepsi bir arada ve sayfann st ksmnda yer almaktadr. Bugn alt
mz ekilde olmayan bu sayfa, ilk ikapak rneklerinden biri saylabilir. Fakat
ayn kitabn hem 2. cildinin, hem de 1246 [1830] ylnda yaplan ikinci basksnn
birinci sayfasnda bu tr bilgilere yer verilmeyerek bo braklm tr.
(,,.,,

.cw. -:~-~.t:-..f.J.~;""l}:Jt,;.i-4 -'~:

~M.r-M'.i''""~YA-<~-1...,._~
.;L.,~.-..c.)~...~tfrtQ.w~)(~,..
.G;.:r..,.t M.,.~:.U4-Jv,~.i

"!;. <t-.. -d ...-.~!;!":,;.-J-+4-t:o..li

:....-.;:~~~\c:~~t~::J~ .;;...&,.;-.,....,,

c."'l -:V ,.~~;'-.,.,~~,.'i'~W

.,.a...{._l:f.i.,..~;".&o-:'J&.:..,,,...~..r..'

~..,.~;,b;~~~~~_.~.c-~N~

.)~/W,Y-.->A.\l-.-'~.,;:1~~

J: .... ~~~~-~..".1\...
Jht/i..",,.4._, ...,..r; t;l.;r- =tav;;Jt~~ ;,;;~.J;.~.-._c,. :;;,,._<t_~~:T~'l&!

u.;. y.c:J-:.v~;.-,_,.,.~~.:J,,.._.

f.:~1~~~t;;:;~~1
J...;.<04~~:.e- w,..J._...,4,.\,p~#....

~\.-.~;4!...fo,:.; ~-:..~;,)~..:~i.l .
;.....,
.
......,.,...""'="'~~~,.._
Je~~-!;.:a.,~,.:,r..,.&..,:.~<~-:'!'PJ

-~... )-'t.>-\.P~.-!'r~
;.~',:'Y.;~.J J.Ni:t_ ..;,.;.,.}:JJ~Q~;,j;..
. ' ),.!.~a_...:;_;)l,u~ 1--tt'/r9~~

..

;.l}:.tl~-----:"';..~

.J~Ji\/J~!~"\~ ~
'tC'*~~.,...

...~n~""".-<CI""'~

:1;1 ~~-..";,t.~~~";'~-! i\;6~

'"'"' 1-.;,r-~\.j:.. ':~~~~

~<.;..,~Jr ..
~ u,,_..,*f~

.-..*

Y:i-.~JoP'c-'-J-'"' , ....~-'

Lvh. 8- Bulak baskl Vasftdrfhi'nin (cilt I) ikapak, ilk sayfa ve son sayfas
(Evast- Cemaziye'I-evvel 1243 [30 Kasm - 9 Aralk 1827))

Bulak Matba'as'nda baslan ilk kitap olan Vesayaname-i seferiyye'de

metin 2. sayfadan besnele ile, dier bir deyile yazma geleneine uygun olarak
balamaktadr. Sayfada herhangi bir ss bulunmamaktadr. Bulak'ta baslan
ikinci Trke kitap olan_Kanunname-i asakir-i piyadegan- cihadiyye de ayn
ekildedir. Askerlik kitaplannda glen bu sadeliin "mecburi" ders kitab olarak kullarulmalarndan kaynaklanyor olmas muhtemeldir.

45

Grlen kitaplar arasnda ekil unsurlan bakmndan ilk olma zellii tayanlar ele
alnacaktr.

240

Ekmeleddin iHSANOGLU- Hatice AYNUR

.[ q._;!~l~p.~:j,: t:J)I'"!..v-1;-~';--~W

1 ,:'r-..:--:J:J~~"~~-;!....._,J7.:,.,;.,l.Jb,....ly":-.t....
'':!."'!.,;=-:~~",.~!:... .J.~ ~)olo:Jti,j.>i,. fo:":;
u~ A:-"LLl..~.~~!;~r,i..;:....b ~"~~..t
:i>.: di:t_:.; ~..:_, :J~J'.''I-,~.:

"-=-..._'4=-

:k.fJ....t.SjA:I.:.U.l~ u!.LL.J..;rl.:l:~1-~Jt.) iJ:t,

Jo.-a;~..i~"'-:~~ .:;;~V;.,'..j-t;:,t.JI~.~ ~J.:

:lJ~,;. .....-,...,;.":',;;t .:J.f!)~i u'(..,;._,,~.;t._c.J-!.-1

,,:..1.-r;\:~"1--J:,i::a ...:..jr.'iJ~j.):--' ~J_....._
r!~:~~l., ~...E~!;JI~t!tu_,.;..Jl,.=,'J.tJ.,.:..

...

~! !~~J~.~ ~.:~:"''!.,: f..~J~ ...\~~ J.;.,C.J ~

;J._Ii:.:_rl:,,;J:.:..:,..f..,U'J-:'I,JI0)'..&l;IJ}
;,.:...:-,.oJ~l)y.!.)..;_,r"i..b'.:.~;;....jc,

f~ 1 ~":v- .:...:-.~~~r~.l.c..;,>.J "''n'.)

~!.~~cJ41At:4J~~"c,;..,_'-:.(.'.:-;,4:..~~

,,.

......._..,~~>-,..,.;....~si'-"d'-!;"".;,""'~'

J;...J~"j.;.U.b"J:.-'., .;.c"t:..~ ;,_,;>:,.c

ri'~,'h-!J"'"'!~-,J)-'"i,;..'lt< ~;,.Jo.'d.SJ)

r_,_,._,;J,i~JIJ.,1;~1J-IJ.;,. Ji'"'!~,_;.J\f

..1)J \,..&..!i;,.:.,;...... ~'""'.)l,t....JU...V..:J

-:Z-1.&.>!'* r>st.;~....:,c~ ~.t..,_.bl;~

r,...'ll.::o.:..,.:'.~J:!i:&4.'-.~-'r'1-'IJ>'>:I.

.:.~.<.;._;...;L..~_J:J~;,t.:..,_j''.l_;.:.<a..,.:.
joi!Jt:.....;J..o:;.:....J...:...:.J.al;,f4..:A:-l
i(.:.~IUJJIJVJ..;J).>.lj~!)'-'i.s.-,<)J)J

..-V. ! ii< t.:JIJ,_,:,.J' 'fFf;L:JI f..>t/,j) >f..,;,s;:...

u.l"'if..O:.:..J J>-.'.:.'.J,'}.>:"..i'!'.r:'i"

~1:.._'-:"'.l.'!..ii,;JJ:~J<..,:~I@*' f'il~')

J,O..,.,...:..);._,j,i;r;,~t.:.

....

.._,wJ if; r~~'r." .._,~~-.:_.'"'i!e .o,..,.'i,

y,:.x.;._

..p.;.s)..!.'- i.;fl. :,_ .:...:;-:r .;,

; .,..,:,>=.::. ...-'t.Jp't,...,.~.c..._,..L,r

e:-..~):jC.J,jr.:f.'~*' .......y.
1~ul-...:.J~.t.:fi.:Dj'1

'

~,,.:.!(:..,._'*'....,. ~.:.f:..J

"""~.:~~.:.l:,

...

..o:.~.r>J,.;;
(1~'

'J~J~.v!J.o."=J,.C,
..,.:,.J::;,~
J.-'1'~.;.
~J,

,o..:...,.:..~r..~.o.'-..r ;i< 1:-J:\,:_;..!.~JjJ

~~1..1-k~~~..r F ~r's:~,.:...,J,

V: ~ ~, .r.-; ii< .:.tr"i.;fo:o:...w~

Lvh. 9- Bulale Matba'as'run ilk Trke kitab Vesayaname-i seferiyye'nin

ilk sayfas ile son iki sayfas (1238 Rebi''J-evvelinin ru.iri [15 Aralk 1822])

YAZMADAN BASMAYA GE

241

~t.t.:).jJI_-I_fJJ~; '-'t..:..::c.~'.)l/.JJ.J_,;1

..

.&...~ l.; l:,._!;3 ..:,.tj,. ~: t!b!',,--... l-,~Lr,

..:)J.;,L:.;.l,1~~,~4:~f:l.:..~~IJ..iJ

~.-,.:.~.......,<:.,,~G.LJ,~J~~S:jur

;;;t..:)w...~,J..~r~!!'~J;..,u_;:-~;::-:

~~..~... :--=- ~,1 UJ~:J.al~.,rJ ..,..:.._r.,

.,;- .~L...,~lcJ !lw.,::,j,.. --:~i,.;J~~'v: ,~,~1

~.:-r.~r./')-J'f.~i: r..J!.S;...;...

! .,:~ L!~Je .._.:c!A-u.;w:;.,.:.~;, ,...;,.;

. ;. ., ..:'.r.~ ~;;_,-~>-='~t.,....~ t.
~~..i'..f" .!-.,u,. ri-1Ja.' ..;..~.;.~ ~j ~~;;..:;

..

' ...,;.:..pi..I..,_};.J.!i.;._ .9...1~ ;;'..:''. :r~l-~j\:.....J.~ ..._....~~.....;.~..~l_,i;,.r~;t~J

1#;.; .... ,.&.:j~.,:. .J).;;,.:.....-.J :.a)'"-:U..r_,.:~U:..t
4 ~,!f"....:...Jt,t:.;I,:Jt.;t..;:,t;~.;_~.-:.~o:. .. ,):.C

':r.;l:..J:,-s..:..J.;tO...;i..:....f.~L:!.th

' .-....i....:_;..li,...,V_,Jf1;.~~JAr;~~?.,..
.;.tl-!,1_.='-':--=t,~~~=...,;.Jt>' .. 't-.J.L;.
y.;,:?(~ ~:~ ~.1.-:-0uc..,,;.,.>'!.s)
~Jl~.,,.. .,;.:"'~;Cjpt,U..:.t~"!tl./J,~
~'J ..;'i,, ~'i:I.S}Y:r' "--if>;._t,

).)!.cli~'.~-J~r1.JI~.t'.8'~.u~~.,,

Lvh. 10- Bulak Matba'as'nn ikinci Trke kitab Kanunname-i asakir-i piyadegan-
cihadiyye'nin ilk ve son sayfalan (1238 Receb'l-mreccebin evast [24 Mart-2 Nisan 1823])

242

Ekmeleddin il1SANOGLU -Hatice A YNUR

Kitap admn, kolofon yerine ilk sayfada, besneleden sonra yer almas,
ilk 5 yl iinde baslan kitaplarda dzenli olmasa da karmza kmak
tadr. 1246 [1830] tarihli Katerina tarthi'nin ikapa, ikapak teebbslerine
rnek gsterilebilir. Burada yazar ad, kitap ad ve tercme edenin ad uzun b.ir
aklamayla birlikte verilmitir46. kapak sayfas ile metnin balad ilk sayfa
arasnda, sayfa numaras almam 4 sayfa bulunmaktadr. lk 3 sayfada iindekiler, 4. sayfada da ksa bir yer adlar dizini vardr. Metnin ve sayfa numarasnn
balad ilk sayfann serlevhasnda grlen ssleme, Bulak'n ilk dnem bast
kitaplarda en ok karmza kan sslemedir. Hem stanbul, hem de Bulak
baskl kitaplarda baz ufak deiikliklerle ok sk kullanlan bu sslemeye ilk
. kez Tuhfe erhi'nin 1215 [1800] tarihli stanbul basksnda rastlanmaktadr.
Bulak'n

..,
~..:t:_,:,i\...ic ... ....:._,.,;z, 1;....

~-..,t;:l...tJ-.i':..-.~.m~J'>... :;;._,

..-f~,.:.:.:.o-:.;,;;;i ;...:.,;J,..:J:.i;,....
J-o' ~'!. ~.i~~J.~,s:.-.;

~~.....!~~:t~~..L::.;...

~~;~;':$:5,.~~~~~:'-:,

~.:!.J~ 6-fJ-i.. ..:,~.r:r'...:...a,:,

.:::.~.,.,._~j,F..:J:~;.J.s"'i-~:,.r..:=:
..;,~v_~,,.;.;~,z...r'-rz.

.s..:J...... ~~.k ~.,.:.;;t.;.il\,j

,.;... ,;.J,:\1~1.,..;.:..,~1:-J-:f,..r.
.,:.,,~v~~_..,....:.:.:.

..........

,tfi.,~
.,;,.:~ t 'l'l'..t
:.,:...~u;;..'"':""t:.""~

"!-.,l.r-,.._,
~v"'t'J~'

:..~~ ~,.., ....;.,..~U!'~J

"a..i., ...:-:.wJ.r.r-c-t

:.'\....;'-- ~,~,:~.,. ~,a.u.:.(.l"

.,.;, ..,..,...;rJ~'-........,~~ ~,;;.)V

_..;.;,

~,.:.,e\...Jr.J ~u....;~~~"'
_.,,;;;~~w,}J,.,...
:;-\)'oi.,. -...~:./!';,

....;.'$'~

Lv h. 1la- stanbul baslol Tuhfe erhi'nin ilk ve son sayfalan

(sabi' ve 'rin min ehr-i Muharrem'l-harfun 1215 [20 Haziran 1800])
46

kapakta bulunan metin yledir: Moskov diytrnda mukim bulunan Kastera nam
Fransa elisinin Moskov devleti hakknda cem' ettii tarihin tercmesidir ki bundan
akdem Devlet-i 'Aliyye 'de Divan tercman olup Rum hfidisesi zuhurunda Bursa 'ya nefy
olunan Yakovaki nam ahs ba'z ricat-i Devlet-i 'Aliyye talebiyle tercme etmitir.
Tarih-i merkflm devlet-i mesfilrenin ahval ve ahbtir ve kavtinln-i mefsadet medtirn Javi
ve ktiffe-i dvel hususen Devlet-i 'Aliyye-i ebed mddet hakknda olan mu'timelilt-
politikiyyesini muhtevi bir kitab- 'ibret-n!M olduu mtala'asna nigtih-end!iz rabet
ve iltifdt olan erbilb- baslrete aikiir ve hveydli olaca bi-reyb merlidr.

YAZMADAN BASMAYA GE

243
- - ---- --1
~:;..,:-::::,...}_U)t~~,J!--'~1
~'-;

:;,_,.,~.::,.. ,..:u.:,. r,J.:-;:-.,:.1-f..

.;-.?;:.t'.,;:;..o:;......

-:.,..,r;..,u.,JJ

~;'l:.>o;...:;,.;,.~_'-J:>~.:~.
~.. \.o,-;J.,..._,,..a,&...;;.. ~-t..H~'t
~V ~.,..:O'"'-.:..'J)..Go.~

..

,.,~,;,_..c..,.~
~...,..u~

... .... -

~
~

Lvh.

b- Bulale baskl
(Evast-

Katerina tarihi'nin ikapalc, ilk sayfa ve son sayfalan

Cemaziye'I-evvel 1246 [28 Eltim-6 Kasm 1830))

Bulale'ta baslan kitaplarda, ayn ylda ayn eserin ekil zellikleri bakurundan birbirine ok yakn iki basksnn yapld rneklere de rastlanmaktadr.
Bunlardan ilki Sbha-i sbyan adl eserdir. 1249 [1833] tarihli Sbha-i sbyan,
ilk sayfas bakrnndan olduka ilgi ekicidir. Elimizde ayn tarihi tayan iki
farkl sslemeli ikapak vardr. Bunlardan birisinde hem kitap ad, hem de besnele varken, dierinde besnele yoktur ve sadece kitabn ismi bulunmaktadr. Dier zellikleri bakmndan birbirinin aynolan bu iki basl nshann varl, ak
lanmas gereken bir husustur. Bu, besmeleli olan basknn, kitabn besnelesiz
olarak basld farkna vanlarak, bunun dzeltilmesi iin yaplm olabileceini
akla getirmektedir.
Bundan baka 1255 [1839] tarihinde, bir ka ay arayla tamamen farkl
ekil zelliklerine sahip iki Hamse-i Nergist nshasnn bastmas da zikredilmeye deer bir husustur. lk sayfann dzeni, yaz cinsi ve Hamse'yi oluturan
kitaplann sras bakmndan farkllk gsteren bu iki basknn ayn ylda yaplma
sn aklayacak bilgiye imdilik sahip almadmzdan bir yorum getirmek de
mmkn olamamaktadr.

Ekmeleddin HSANOLU- Hatice AYNUR

244

~J.(~~~~~~~f~~~~~~~~J.I!H~~~~~~~~I
Cnc~._...-~:

~rfj;~;:;;,:;:;,.
_,1,!t.c:'~J:U'~.

'd~~;.;j
.:J'~Ji~t;
~:/fi..:/

...;;--...,
~

.~

~-:.: : .;:{-:-~~-~~ ..~;.-. .. :.;::---~

Lvh. 12- Ayn tarihte ilk sayfalan farkl baslm iki ayn
Sbha-i sbyn (Bulak - evabir-i Rebi''l-evvel 1249 [ 8 Austos- 17 Austos 1833])

......~~ ...~(
.~~"""-1.:-1..~
.:;. . ~,.._~.... y..,...J1.r. ;...U

:.;.;~~~.Jp-f';..~r-
$\)o.t.o:.;,:;f~~

'fiJ!Jo'="t-"''J-'-1
t~..,~~.t

;;,

,.,

Lvh. 13a -Bulak'ta neslh hat ile baslan Hamse-i Nergisi' iiin ilk ve son sayfas
(li-'ar halevne min Safer'l-hayr 1255 [25 Nisan 1839])

Y_AZMADAN BASMAYA GE

245

-;-V-f! . -:"'fl'.!t<I~~O:. -:'td'i(/f

.;m ._lrJt, -;!~ -::.,r-.:.v

.y;.(I'~,;/.:.I;;..#'J~
~;.:,h:-~.,.:..:r.-J

..:.>v ;fid" ..;Jt>,v-v"!

,_.,.;..,}'_;,. J:J'
:1/'r/Jt.J.o-!'

'"'"":
r
r

ll'i,.;..,r'l,!~' J.~~tJ~~''"'~~*P-:....~(j~'.:/

.7,;,., iJt.;,cf ~,;J;'.,./ta1.::.~;";,.; .:.oc,)

.,:...;:{:. iJ.-;..;J,,:.(/,;..;,; .;,..;~.;, ,.; ,; :--~.

-:-.....

'

"

~f"

"' "'

...

;(-"i'i (L/,;f' i-"'(,'$.";J',f .,:...,'!

;.~,.,,:J~~-;.,:. .J)f.~ "j'__,r~,.

(J

...
Lvh. 13b -BuJak'ta ta'lik hat ile baslan Hamse-i Nergist'nin ilk ve son sayfas
(li-'ar bakayna min evvaJ el-muntazm 1255 [27 Aralk 1839])

1253 [1837] tarihli Siyasetname beyanndadr adl kitapta ne besnele ne

de ss vardr, fakat ereve bulunmaktadr. Kitap, ikinci sayfadan kitabn adyla
balarnakta ve kolofonda sadece matbaa ad, basld ay, gn (yazyla) ve yl
(rakamla) verilmektedir. 1251 [1835] tarihli Tuhfe-i zabitan'da da ok basit bir
ss altnda kitap ad bulunmaktadr, yine besnele yoktur. Bu rnekler askerlik ve
kanunla ilgili kitaplarn pratik amal ve snrl bir kitle iin basldndan sade bir
e<ilde retildii izlenimini uyandrmaktadr.

. 246

Ekmeleddin HSANOLU- Hatice AYNUR

"t .

.,.,.....Bsowz:~

:= ..n
'

~..,.~~Jt.;.Jtd!~.:~~tr;_,.u.

...:.. ~ ..u.L:.li _,...:o~\.).. .._\.: .....$ ..1-l\

~.i~; ~h~J ..l.;~; .r.l.~...:i.:~.i~

J~z\. ..."L.LI~ ";;Y...~ ~~ ~

~:..J~ pfGtC!. ..:..:.~u?.;~~

\.1:.J.r"ti:......~~-:;.J.l&~.:.r~J4-.l:l
~~'h~~~

J_r,; ~...:;..;.Jl; C~!UJ

..;.: ,u.....-; ._,...(:...it,:, ~.-l.:r:'UIJ.;. 1

- .

...t::.~;-:JY:-.r.

~_;...:....l..!~U.I-:t;ll

~)!;..o \;JJ-',r.~t,.sJ-!I.JtF~I(~~~.:r~l~,:,...
-. ( '.di .:r-: .r~..
;JIJ.w
"';~.Pw,
" .._,..).
L.:

..;.....n.::-...wt,..;..;~.. .r.~'.S..r:;;:':!'~>';

J_,..~~ vi J':'~ Jt.;>;-'JI.J ~ l:!l.' ._.::..y,

~..wi j_,..l. iJ.:;.:r.a.:;;..;r\i:JlJ:~~~

..;-i~.Jp.,.urj .~..r.~'r:.l:~_;.
:.r~l :..'Q.-.f'iJ.J O.:W'JI 4...::::.)~l,:,

~~j_,:...S~J .>\:.)\.;!} .:.D..,v~l.~'r.-%

..~ ~ :..t:-.0 ,_._:..; ,. ..;;...~~,,...
r.r-.r
.., -r. or-- -.
- .
;~:~~~c:..u...::l<~rt~~'-''r~U.:}~~.s-'!~'

~\:.~J7'i..,1....!~l.Ji.f..:l'd-!J"..i~.~;}~
'

\ f Ot'

~t..;..l.)I::IIJ'J.!Ll.-1)';

1-.r~c--;~'(-J.;'Jj::.:J/jt:..i. .

~_,.. ~:-- . ... t:tLisi:>4

tl(

....

Lvh. 14- Bulak baskl Siyasetname beyanndadr isimli kitabn ilk ve son sayfalan
(Selh-i Rebl''l-ahir 1253 [2 Austos 1837])
Deiik rnekler zerinde yaptmz i~celemeler neticesinde Mehmed 'All
dneminde baslan kitaplarda, Bat dnyas kitaplarnda olduu gibi bir ikapan hala ortaya kmad, fakat bu dnemin sonuna doru kitap adnn ilk
sayfada, besneleden nce konulmasnn artk yerlemi bir teaml haline geldii
grlmektedir. Aynca ilk sayfadan nce bulunan bo sayfad~ etiket balnn
daha sk grlmesi sz konusudur.
Paa

YAZMADAN BASMAYA GE

247

~~;~.,.,..\..~.::J-t~v

..it;l..::~.~.,~j.,.,.., f.;

~ -~1.:.. .,,;,.;.u:.~;

.u,...:i,.::.~:..,~.:,......;......,.
. . ~;.,-...~~.;r~~~
:.-.)rJJ.sl.:.~)f'JJ,:

. )JI.JI.f..:l.;& .._,:..;.

.. ;.;.;.A c.r...:.~1"

. .

:.t:.i;J.:.;,_~~~.;
.J~,~.! r...;.IJ~

. :,.~.;..... ~",j.}J'i

- .

~J;.-vr:..(;.;:_

l'J~""'~':I' :..L..i,~~UcJ-i

PJ c,gr".AV~J' .:.,.;:.,,.,..

J.:au. tw.:.~ e:u.:,:...rf'

\I!...J_,;.~.J~JI,i!UJ1

~:,d'.,.J'ii~'\.J
J'i-!'~.Y..ri'll
~J .t..o4, ~1

~~J

Lvh. 15- Bulak baskl /n-i halidtabnn etiket balk sayfas ile
ilk ve son sayfalan (Evast- evval 1265 [31 Austos- 8 Eyll 18491)

2) Kolofon
stanbul basks kitaplarda

Bir yazma eserin kolofonunda genel olarak yer alan bilgiler arasnda yazar
kitap adnn, varsa eviren adnn, eserin yazl veya istinsah tarihinin,
mstensih adnn ve istinsah yerinin bulunduu malumdur. Bu bilgilerden yazar
ad, kitap ad, e~iren ve eserin yazl tarihinin kitabn giri blmnde yer almas
da mmkndr. Mteferrika Matba'as'run ilk kitab Vankulu liigat'nn her iki
cildinin sonunda da bir yazma eser gibi kolofon vardr ve kolofonda u bilgiler
yer almaktadr: cilt kayd, eviren ad, kitap ad, yazar ad, matbaa ad, kitabn hasmnn ay ve yl ile tamamland tarih, matbaann bulunduu ehir47.
adnn,

47

Vankulu liigat'nn (cilt I) kolofonu yledir: Fekad temme'l-cild'l-evvel bi-'avni'lmeliki'l-velllib

min kitiibi'l-flizl Melmed bin Mustafii el-VIini el-mtercim IiSilli'I-Cevheri
lil-imnii'l- 'lin
el-Jzl
el-kamil el-mulakkik Ebi Nasr

sna'fl bin Hammad el-Cevheri

Diir't-tbtl'ati'l-ma'mure

* 'ald eydi'l-ziiefa' * el-me'murin bi- 'ameli'l-tab' *bi-

*fi gurre-i Recebi'l-mrecceb *sene* ild. ve erba'in *ve

Ekmeleddin HSANOGLU- Hatice A YNUR

248

kinci basl eser olan Tuffet'l-kibdr'n kalafonunda da, birinci sayfaya

tanan

yazar ad

dnda ayn

bilgiler bulunmaktadr. Onuncu kitabn kalafonunda (Fyuzat- m!aatisiyye) ilk olarak rakanla bask ylnn verildii grlr
(sene 1144)48. On yedinci kitabn (Lisan'l- 'Acem) kalafonunda ise .kitabn
musahhihiyle ilgili bilgi ilk kez karmza kar49. Kolofonda, Atf adl musahhihin hem adn, hem de kitabn basm yln (1155/1741) ebced hesabyla veren ~ir
tarih manzumesi yer almaktadr. Bu da yazma geleneinin bir uzantsdr ve
yazma kolofonlannda mstensihin iini tamamlamasyla ilgili olarak verilen
b~gilerle paralellik tamaktadr.

Kolofonun boyut ve eklinin metnin bitiine bal olduu ve kitabn dili

Trke olsa bile kolofonda kullanlan dilin Arapa olduu grlmektedir.
Sadece skdar Matba'as'nn ikinci kitab olan Risale-i Birgivz50'nin kalafonundaki bilgilerin Trke olmas dikkat ekicidir.
ilk b!lslan kitap olan Mehdh'lhibir bilgi yoktur. Yalnzca bask tarihi
olan 1212 [1797] rakamla belirtilmitir51. Altnc kitap (Tuhfe-i Vehbt, 1213/
1798) 'tan itibaren son sayfada matbaa ad, basm yl (bazen hem yaz, hem rakamla). ve matbaa sorumlusunun ad daha sk grlmeye balamtr52. skdar
Matba'as'nda baslan 1218 [1803] tarihli ikinci kitabn (Risale-i Birgivt) kolofonunda basma esas olan mellif nshasnn hangi ktphanede bulunduunun
ve mukabele yoluyla tashihinin yapldnn yazlmasyla karmza yeni bir unsur
kru olur.53

Hasky-Mhendishane

Matba'as'nda

miyah'n son sayfasnda basmyla ilgili

48
49

50

51
52
53

mi'e ve elf* fi'-beldeti'l-tayyibe Kostantiniyye * siinehalla!u 'eni'l-iifiit * ve'l-beli)rye*

(Bk. Lvh. 4)
Yazmadan basmaya, 52.
a.g.e., 6~.
Takiyyddin Mehmed Birgivi (Birgili)'nin (. 98111573) Vi:siyyetniine adnn tayan
fakat Rislle-i Birgivt olarak tannan ilm-i hal kitab, slam dnyasnda baslan ilk dini
kitap olma zelliine sahiptir. 218-1314 [1803-1896] tarihleri arasnda 18 basksnn
yaplmas, bu kitabn ok okunduunu gstermektedir. Aynca, Cabl'nin belirttiine gre, lll. Selim'in kz kardei Hadice Sultan'n basmn istedii kitaplar arasnda bin adet
Birgivt risalesi'nin olmas da dikkat ekicidir. (B k. Beydilli, Trk bilim, 136, dpt. 2)
Yazmadan basmaya; 90.
Mteferrika Matba'as'nda baslan kimi kitaplann kolofonunda brlihlm Mteferrika'nn
ad da matbaa sorumlusu olarak gemektedir.
Risdle-i Birgivt'nin Trke kolofonu yledir: bu risale-i mergabe Enden1r- Hmiiyun'da mevcude musannif hattyla olan nshadan tahrfr olunup ba'dehu mukiibele ve
tashth olunmu riishadan tab' ve temsfl olnmudur. 'Ald yedi ez'af'l- 'ibiid

YAZMADANBASMAYAGB0

249

A'\

Lvh. 16- stanbul basks, kolofonu Trke Ristlle-i Birgivf'run ilk ve son sayfalan
(Cemziye'l-atire 1218 [7 Eyll - 5 Ekiml803])

Matbaada ilk defa dini bir kitap basld iin referansa ihtiya duyan matbaac, eserin baslmasnda hangi nshann kullanldm belirtmektedir. Yine 1218

[1803] tarihli drdnc kitabn (Mu'rib-i izhar'l-esrar) kalafonunda ise mellif hatt olan nshayla karlatnld belirtilmektedir.

Bulak

basks

kitaplarda

Bulak baskl Trke kitaplann kolofonu, hem yazma eser geleneinin,

hem de stanbul basks kitaplarn geleneinin devanudr. Bununla birlikte zel'Abdurrahman el-mderris el-me'mflr bi'ameli't-tab' bi Dtlri't-tbd'ati'lcedfdeti'l
ma'mflrefi medfneti skd.r fi-ehri Cemtldiye'l-tllire li-sene semtiniyere 'ae~ ba'de'lni'eteyn ve elfmin licreti men-lel'l- 'izz ve'-erefvak:faltl stlhib'l-hayrtlt*

250

Ekmeleddin HSANOLU- Hatice A YNUR

likle Trke askerlik kitaplan ve kanunla ilgili kitaplarda kolofon bilgilerinin

Trke verilmesinin tercih edildii grlmektedir. Bu durumun Trke'den
baka bir dil bilmeyen matbaann kurucusu ve destekisi Mehmed 'Ali Paa'yla
ilgisi olduu gibi, okuyuculann Trke konuan asker ve sivil idareciler olmasyla da ilikisi vardr.
Bulak'ta baslan ilk kitap olan Vesayanlime-i seferiyye'nin kolofonu
Trke'dir54. Kolofon'da Mehmed 'All Paa uzun uzun vlm, matbaann
bulunduu yer ve kitabn basld yl, ay ismiyle beraber verilmitir. kinci kitapta da kolofon Trke'dir ama burada Mehmed 'All Paa'yla ilgili bir vg
b~lunmamaktadr55. Bulak baskl kitaplan n kolofonunun dier bir zellii de,
ilk on yl iinde musahhihin, kitabn mlteziminin (yani kendi hesabna kitap basanlarn) ve kitap basld srada matbaa yneticisi olan kiinin adnn da kolofonda yer alyor olmasdr56.

54

55

56

Vesdydndne-i seferiyye'nin kolofonu: ibu zfver-i zebiin- 'azbii'l-beydn Trki ile

miizeyyen ve niizelhep olan niisha-i nddire-ifiinin-i cihdd nendfi'iin lif- 'ibiid bir stad kdmilin asar- cenil ve her-gzar- cezili olup nutazamnn- usll ve usl1b- Jarb ve
gazli ve laznii'l-imld olmala muhffaza-i kaffe-i iimmet-i hayrii'l-endm ve muhrasa-i
'dmme-i bilad- ellii'l-lslam iin tab' ve temsil ile teksirine Jlen mUir-i niitert tedbir
ve veztr-i 'adimii'n-nazir merlametl veliy'n-ni'am ve'l-hmf li-rikdbi'l-men el-gazt
el-Hc Melned 'Aif Paa veffekahullahu bi-ma yridt ve ma-yed efendimiz hazretlerinin irade-i 'dliye-i samiyeleri ta'alluk etmekle mahr1sa-i Msr iskelesi olan Bulak'da
in huymlan Ddrii't-tb'ada bin ikiyz otuzsekiz tarihi Rebt'ii'l-evvel'inin ahirinde
'uyan- sut1r tanzim ve tekmfl mukalhal kull-i keml ve hudad- sald'if tab' ve tensfli
mUzeyyen hl-i hitdm milla-hemal olumnudur. (Bk. Lvh. 9)
Bk. Lvh. 10
Mesela 1249 (1833] tarihli Sbha-i sbyan'n kolofonu u ekildedir: Tenn tab'hd
hazili'l-manz1meti'l-mevs1neti bi-Sbhati's-sbyan ve kdne tab'luma bi'l-Matba'ati'l'Amire bi-Bu/ak Msri'l-Kdhire. Bi-tashfh Ahmed Efendi bin Mustafd Krkkimsevr ve
bi-nezdret-i ndzriha Geylani EM'l-Ksm tihid.fi-evdhir-i ehr-i Rebt'ii'l-evvel sene
tis'a ve erba'in ve mi'eteyn ba'de'l-elfmin hicre men-lehii'l-'izz ve'-eref

YAZMADAN BASMAYA GEI

251

.,~A.~~,...,;.r;.~.tJ~.:..;c;,::..c..=:J.\Jt..:.:..l..
..t."'JJ'*~!tJ~J:.~~'J.'iJ.rr;....:\lV)d--.
S''1'~).>1.C-;J ,..:.f'<>/>{'~..lrh
W..,JJ.t.S~!.......;-o"~.)o_j.a,.U:..~.JJI r'....~
~t.:..,-..~';4~..J,.1..:.J;JL!~......~~.LIJ.u~%o
.o"".:J:,A..:.~~

.;;J..:)..., ..~.,,<SJ..-,o.:J.

~~tS.M).:..~..:.~~\"\It;...v-~1~'

... .:...'\.-~.....,.u ~~t,.;.. ..\.;'\JV..:.. ;...~~

.;41,.;,t.? Ujl'J..~I "':"'..:....:;~ .;..--.s..l'-.,:.
,..._,;.,~:J..;..J~ ~-..-.;~.. .:.~J.:.-!r;..,
.1,.,-:, ...;-)V,.,r:--~;:,:,:.iJ, ,;~-!';.\::~"'~

XrXr ,...~,.,e!.<'t~...-~~.ui~
, .;;{>oJ...::_lj:. ~\ .:..f>oJ~r. .;.:.;P,.

:..;,;::.,._.,-;;_;..;..:; -;J-:,11>-).J,:.~,

~,;::~;.: ~~;~;~If- .

~~~-,_,..;;=~v~-~.u.,~;.:.;.

.;..;..~-,..":' .,...."L..""\. A.!.~:s~....v;.;

.~..N..:'il(l>j....,..fl.:;..fi .;...;.-..i'>~.?
~..:..\.!.1!-:1;-.J' ,;:x. r:.. .f~v

~::.'.r.~~:.":-...r.""'~-.----...

..

....

~./.. -:J 7-.,,r.:.; ;tw~

..,.;.:-.:~.J~'i.:,~j#

...

.,..:::.,.:..;_:..,~, ....,._~.~_,...~ ,.;:,

.s.JJ./.J;,. .~u:--;,1

.' . . . .

~.:,,;~.;,.) W.')-~ 4"".->ll:,.VI.:.l;..;-.,_.

r--iut!"."w,~;.;~_,;.~~~..~:,;t',;_,

.::-.;./;'~ f!,-

w.~.T ~~~u..:JJ.~:..i"w,,'-~J'-r

ri

;.w"'l~.rN~r.'f..l."!:..w.-.~pi.;,;."'f.:.~

~,_.;~~ ......-"'...::..:'.>;::!T..."...i.?-.....~t..-~
~,."f:~,.,,.:,.:,.~_,..;.~"':.-~.,..~~

~:

...,_.,,t.f~(

..

,,.~~~ .r,.-;o.-:.: :':~rA'

-..~'G\#,.,.;.ft:.._~t).~,;iv--.)::..,.:-.,;
:,:,.~,:...;-.i..:/,;~'"tJ{.;,..:;..;,~y;;f'J.t.:':J-4#

,...;.siJ.<>:\#.;~.,:J-'t:-=-:.rN~'~~v~-
~-,:.N:~~,..;.'!.;....J.,")~t-:
.;,:.,r..:r:..,:-:r

~==================~~~

.:.fJJ:...:. "'.17 ;J..f.J:-1:! ":''~'J}!roo:-r...=:.;-IJ

~~)i.,:.-?..~...:.~t.)}('~;~s-
t.'"":' .)>'l!il'l.-,.a_,:'ll.:..:. ...,;;,~~

....s:.r'tl. ,r.;.-2, ~'w!'"'":":~~.;:.

~t.,;;A..;.;..,_.;,~.-.:.o.:r:f-:#-~'rf' .,;:j";.~;>,

....J..:

~~~v-~.~J~~'e...,.a.;:;~~.;.

'",.,.'fl:.Y'-~NI~r.:,.,~..~---:~t.ur!'-"J~

.. _

.,,r.;;~.;.,-n...:,~f.:..,-...
. ,...,...!>-.~..:.~.;i'JI
.

Lv h. 17- Bulak baskl Sleymamlime'nin ilk sayfas ve kolofon kayd

(Gurre-i Cemadiye'l-evvel 1248 (26 Eyll 1832))

3)

Yaz

cinsi:

stanbul basks kitaplarda

Yazma eserlerde, zellikle de sanat kaygsnn n planda olmad ve metnin

gibi okunmasrui ncelik tad eserlerde, neslh yaz trnn kullanld
bilinmektedir. Beik bask dnemi kitaplannda da yazma geleneinin bir devam
olarak neslh yaz tercih edildii grlmekted.ir57. brahim Mteferrika Matba'a-

olduu

57

Hat sanaunn matbaaya etkileri konusunda bk. M. U~ur Perman, "Yaz san'atnn eski
matbaaclmza akisleri," Tiirk Kiitiiplaneciler Dernei, Basm ve Yaynclmzn
250. Yl BilinSel Toplants, 10-11 Aralk 1979, Ankara (Ankara: Trk Ktphaneciler Dernei, 1980), 97-118. Bu makaleye greta'lik harf ilk defa Sultan Abdlmecid
zamannda (1839-1861] kullarulmaya balanmtr. Yesatizade Mustafa 'zzet Efendi tarafndan hazrlanan 18 puntoluk ta'lik hurufat ile 1258 (1842]'de Kassab~azade b
r3hlm Efendi'nin Risiile-i i'tikdiyye'si Dfu'l-hilafeti'l-'Aliyye T~b'Mne-i Amiresi'nde

Ekmeleddin HSANOGLU- Hatice AYNUR

252

s'nn kitaplar Jonah ben Jacop Akenazi tarafndan dklen 12-16 puntoluk
harflerle baslrntr58, Kemal Beydilli'nin Mhendishane Matba'as zerine yrtt aratrmalar sayesinde bu matbaann ilk hurufatnn Mteferrika Matba'as' n kapatan Raid Efendi'den dier matbaa malzemeleriyle birlikte 1797
tarihinde satn alnd; bu hurufat elden geiren ve yeni harfler dken kiinin
1792 tarihinden beri harf dkmcs olarak matbaa ilerinde alan Arapolu
Bogos olduu59; iJ<i oluna da harf dkmcln rettii ve 1814 ylnda
baslan Kamus tercmesi iin kullanlan nesih hurufat kalplarn, "hsn-i hatt"
niteliinde hazrlad ve yeni hurufat kalplarn "eliklerini ve bakr cetvel ve
formalarn ve sa'ir edevat ve alatlarn" yapt ortaya kmt:ri<l.

Harekeli harf ilk defa skdar Matba'as'nn ikinci kitab olan 1218
[1803] tarihli Risale-i Birgivt'de kullanlmtr. Bu kitabn hareketi nesih hatla
baslmas, hasma esas olan yazmadan kaynakland gibi dini bir metin olmas,
hatasz ve kolay okunabilmesi iin tercih edilmi olduu kanaatini de ortaya
karmaktadr. stanbul baskl kitaplar iin harf gzellii aray olduu Muhib
'Abdurrahtm Efendi 'nin ubat 1817' de verdii takrirden anlalmaktadr. Bu
takrirde baz gzel kitaplarn, baiye ve divanlarn ta'lik hurufat ile haslnasnn
uygun olaca ve bunun iin teebbste bulunulduu ifade edilmekle birlikte
ta'lik hurufatla ilk kitap (Mir'at- 'alem) ancak 1239 [1824] ylnda basrntr61.
Baskda ilk defa siyah mrekkebin yan sra krmz mrekkebin de kullanlmas
ise Mhendishane'nin 1214 [1799] tarihli sekizinci kitab olan Tbyan- Nafi'
adl szlkte grlmektedir.

Bulak

basks

kitaplarda

Bulak Matba'as kurulduunda talya'dan Arapa hurufat getirilmi ve

baslan ilk kitaplarda kullanlmtr. Ancak talya'da dklen harfler beenilme
diinden

ve allagelmi hat zevkine ters dtnden deitirilmesi arzu edilBunun zerine, 1821 'de Kahire'de bulunan, deiik lisanlar bilen ve yazsnn gzel olduu anlalan Senglah el-Hindi'ye yeni harf kalb dkm iin
mitir.

basl mur. 1264 [1848] ylnda baslan Hilye-i Htikaf, Enderiln- Hmliyun hocas

58
59
60
6r

Rlicih Efendi'ye yeniden yaptnlan 24 puntoluk ta~lik hurufat ile baslmtr. Ancak bu
ta'lik ran us! Obunda olduu iin pek beenilmemitir.
Yavnadan basmaya, 9.
Beydilli, Trk bilim, 99-100, 321, 324-25
Konuyla ilgili ariv kaytlan iin bk. Beydillli, Trk bilim, 321, dpt 6.
Beydilli, a.g.e., 321.

. YAZMADAN BASMAYA GE

253

numuneler sipari edilmi ve bylece Bulak Matbaas'run nesth ve ta'likte ilk

yerli harfleri hazrlanmtr. Bu yeni hazrlanan nesih hatla baslan ilk kitap
Lam risalesi (1239/ 1824); ta'lik hatla baslan ilk kitap ise irazl Sadi'nin
Kitab- Glistan' (1244/ 1828) olmutur. Ta'lik hurufatn zellikle edebi eserlerde kullanlmas dikkat ekmektecfu:62.

Sonu
Batdaki beik bask dnemi kitaplarnn zellikleri ve geirdii dnm
ile Osmanl dnyasndaki basma kitaplann geirdii dnm arasnda yzyl
larca fark olmasna ramen bir paralellik bulunmaktadr. Ancak burada eklenmesi gereken husus, Osmanl' da ilk matbaa kurulduunda rnek ala\Jilecei tek
modelin yazma kitap olmad ve Bat'daki gelimi basma kitap modelinin bilindiidif63. Bulak Matbaas kurulduunda da yz yllk stanbul rnei bir st
referans olarak hazr bulunmaktadr. Ancak Osmanl dnyas ile Avrupa lkeleri
arasndaki ekonomik, sosyal ve kltrel artlarn birbirinden farkl olmas, birbirine benzer bu gelimelerin hz ve srelerinin de farkl olmas sonucunu dour
mutur. Aynca gerek stanbul' da, gerekse Bulak'ta basma kitap format tercihini
belirleyen gl bir yazma kitap gelenei mevcuttu.
Osmanl dnyasnda kkl bir yazma kitap geleneinin bulunmas, hasma
esas alnan yazma kitabn zellikleri, kitabn hedef kitlesi, alcnn geerli kitap
zevki, matbaann o anda banda bulunan kiinin kitap anlay ve zevki ba,slacak
kitabn seiminde olduu gibi ekli zelliklerinin olumasnda da belirleyici olmutur. On dokuzuncu yzyln balarnda stanbul ve zmir' de yaayan ve ta
bask teknii ile 1817 ylnda Paris'te ilk Trke kitab basan Bianchi'nin "zellikle tipografiye kaytszlklar bilinen ve elyazmas eserleri tercih eden mslmanlar iin bu teknik [litografya 1 tabask] ok fayda salayacaktr" ifadesi,
Mteferrika Matba'as'nn kuruluundan doksan yl sonra bile yazma kitap
kltrnn etkisini gstermesi bakmndan dikkat ekicidi.r64.

62
63

64

Bk. hsanolu, a.g.e.

Bunun iin akla gelen ilk rnek Mteferrika'nn 1730 ylnda basu Holderrnann'n
Grammaire Turque ou Methode courte&Facile pour Apprendre la langue Turque adl
kiaptr. Mteferrika'nn kendi basu kitap listesinde bu kitabn yer almamas ve
basldktan sonra Fransa'da Cizvit okulu rencilerine daulmak zere 200 adet
gnderilmesi dikkat ekicidir.
T. X. Bianchl, Notice sur le Premier ouvrage d'Anaromie er de Medecine, imprime en
Turc, aConstantinople en 1820, intituli Miroir des Corps dans l'anaromie de l'homme

254

Ekmeleddin HSANOGLU .-Hatice AYNUR

Richardson, on altnc yzyl talya'snda matbaay deerlendirirken unlan

syler: Matbaann varolabilmesi iin ncelikle okur-yazar ve kltrl bir evreye
ihtiya duyulmaktadr. talya'da piyasaya yaz salayacak ok sayda yazar ve
bilim adam ile bu retilenlere talep oluturabilecek yeterli sayda, eitimli ehirli
bulunmaktadr. Bylece okullara, ibadete, ahsi almalara, elenceye ynelik
kitaplann yan sra doktor, din adam, retmen ve niversite rencilerine ynelik mesleld kitaplar da baslr. Matbaann varln srdrebilmesi iin, kitab yazann ve alcsnn olmas tek bana yetmemektedir. Ayn zamanda uygun ekonomik artlar da gerekmektedir. Matbaann gelimesi iin idealizm, kar veya her
iki sebeple tevik eden kii ya da gruplar ile kat ihtiyacn karlayacak, basl
kitabn datm ve satn yapacak iyi bir ticaret ana ihtiya vardr65. Osmanl
dnyasnda ise buna benzer artlar hem stanbul'da, hem de Kahice'de daha ok
on dokuzuncu yzyln ikinci yansnda ortaya kmtr. lk matbaalar devlet destei veya gdm ile kurulmu ve uzun sre bu ekilde varlklann srdrm
lerdir. Bu dnemde baslan kitaplar, satlacak bir meta olarak grlmemitir ve
kitaptan kar etme dncesi de henz sz konusu deildir. stanbul' da zel a
hslann matbaa kurmalan ve Bulak'ta mltezim zimmetinde kitap ~aslmas, kar
etme arzusuna iaret etmekle birlikte, kitap alclannn profli ayn zaman diliminde deimediinden yeni ekli zelliklerin sreklilik kazanmas daha ge
dnemde gereklemitir. On dokuzuncu yzylda modern eitim yaygnla
maya, meslek gruplan olumaya, zel matbaalar kurulmaya, rekabet ortam do
maya ve ticari endieler devreye girmeye balar. Bu da bir taraftan kitabn ok
sayda haslnasna ve dolaysyla fiyatnn dmesine sebep olurken66, dier taraftan yeni eitim kurumlannda basma kitap okuyarak yetien yeni nesil okuyucularn yazma kitap geleneinden uzaklaarak kitap okumada basma kitap estetik
ve formatna ynelmelerini salamtr.

65
66

(Paris: L. T. Cellot, 182l)'den aktaran Yahya Erdem, "Tabaslas ilk Trke kitap:
IGtab- Ahidnfune-i Humayiln," Mteferrik, s.ll-12 (Yaz-Gz 1997): 23. Bianchi'nin
grnn tam metni iin bk. Aykut Kazancgil,X/X. Yzylda Osmanl
imparatorluunda anatomi: anizade-Bianchi (stanbul: Ozel Yaymlan, 1991), 28-9.
Richardson, a.g.e., 4-5.
Kitabn az sayda baslmas, basmnn masrafl olmasna ve dolaysyla da sat
fiyatnn ykselmesine sebep olmaktadr. Bu da basma kitaba olan talebin az olmasnn
sebeplerinden biri olarak dnlebilir. Osman Ersoy'un verdii bilgiler, o dnem iin
basma kitaplann olduka pahal oldugunu gstennektedir (Osman Ersoy, a.g.m., 69-83)
Baslan kitaplan!l'satlmamasna ve bundan ikayet eden Rliid Efendi'ye dair bk. Beydilli, Trk bilim, 104.

Y~DANBASMAYAG~

255

On dokuzuncu yzyln sonlannda ise artk stanbul'da Trke, Kahire'de

ise Arapa kitaplarda Batl kitap format yaygn olarak kullanlmaya balanm ve
yazma gelenei geri planda kalmtr. Fakat stanbul ve Kahire matbaaclarnn
kitaplannda yazma geleneine ait bir unsur hibir zaman kaybolmarntr. Bu da
metinlerde ve zellikle d ve ikapakta yazar ve eser isimlerinin 'hsn-i hat'la
yazlmasdr.