actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 49

AYROA, RIAZN, LAGOSTEIRAS, OITEIRO. ALGNS PROCESOS

DE CAMBIO LINGSTICO TESTEMUADOS EN APUNTAMENTOS
ONOMSTICOS DE MARTN SARMIENTO
Rosario lvarez
Instituto da Lingua Galega (USC)
A conmemoracin deste ano dedicado a frei Martn Sarmiento deu ocasin de
facermos unha lectura mis demorada e minuciosa da sa inxente contribucin e de
mostrarmos tanto a fiabilidade da milleira de datos precisos atesourados por el coma
o seu valor para a reconstrucin da historia da lingua galega, pois a sa recolleita e
anotacin atentas proporcionan informacin inestimable sobre variantes populares e
cotis, das que doutro xeito non teriamos noticia. No marco deste encontro dedicado onomstica pretendemos mostrar asimesmo o valor do retrato toponmico que
nos legou da Galicia daquel tempo para a reconstrucin da evolucin diacrnica dalgunhas variantes dialectais galegas, cunha historia por veces mis complexa e tantariante do que se podera conxecturar a primeira vista. Con este propsito analizaremos s catro testemuos de importancia aparentemente menor, isto , datos que
nin ocupan un lugar preeminente nos seus escritos nin constiten anotacins sobre
as que se centren as sas disquisicins; presntanse como mostra un tanto aleatoria,
no convencemento de que unha anlise cursidosa do seu legado, anda por facer, permitir extraer informacin diacrnica e diatpica relevante dos outros topnimos
recollidos nel.
Non o lugar de nos estendermos sobre as dificultades metodolxicas de
empregar material onomstico para a reconstrucin e datacin dos procesos histricos da lingua do comn. Abonde con deixar dito desde o comezo que procuramos
actuar con toda cautela e sen facer extrapolacins abusivas, como esperamos se poder comprobar nunha lectura atenta da exposicin que segue. Somos tamn conscientes de que a sa obra monumental non est exenta de erros, transcricins inexactas
da secuencia fnica que escoita, malas interpretacins da sa propia letra, traicins
da sa encomiable memoria, etc.; ora ben, estas pequenas chatas non restan valor ao
conxunto nin empecen o labor que nos propomos realizar.
49

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 50

Rosario lvarez

1. Ayra, Grija
Os topnimos que integran a terminacin diminutiva -la mostran unha distribucin diatpica entre a solucin en - [ '] do cadrante SW de Galicia (Figueir,
Pereir...), a solucin tipicamente lucuauriense en -o ['a] (Figueiro, Cabreiro...)
coa variante -u, unha solucin -a moi minoritaria na marxe mindoniense e lucense oriental (Figueira), e mais a solucin maioritaria en -oa ['a] (Figueiroa, Eiroa...),
que ocupa o resto do territorio e se solapa parcialmente coas anteriores nas respectivas reas1. A constatacin de que o lxico comn suxire un reparto diatpico semellante pero non coincidente fai os datos toponmicos especialmente interesantes, ben
por deixaren constancia de que se deron determinadas evolucins, ben por informaren de que as reas dialectais alcanzaron outrora unha dimensin distinta. As, foi a
distribucin territorial destes topnimos o que lle permitiu a Gonzalo Navaza establecer que -o se corresponde coas variantes anteditas e que este - non procede de
-ana (Navaza 1998 e 2002:144-145), unha conclusin que non se podera chegar
doado a partir dos datos achegados polo lxico comn; o feito que na mesma rea
hoxe s se rexistra moa (e non mo < mola, ALGa: II 27)2 e que, sen a contundencia
dos datos toponmicos, sera difcil facer unha aproximacin diatpica a partir dos
raros testemuos dunha variacin lenzoa/lenzo, espallados nun amplo territorio
oriental e os mis en palabras de etimoloxa difcil de establecer co nivel de certeza
esixible. Doutra banda, a simple constatacin de que as reas ocupadas polas distintas solucins toponmicas non se corresponden plenamente coas debuxadas polos
datos dialectolxicos actuais lvanos a presumir que en cada territorio a evolucin
non foi tan lineal como podera parecer a primeira vista, pois distintas solucins diacrnicas ou diatpicas disputaron determinados espazos, en forma de abalo e devalo. Precisamente nesta marxe de diverxencia cobran especial importancia os datos
achegados por Martn Sarmiento que suscitan este comentario e que exporemos mis
adiante.
O cambio acentual -oa > -o antigo e nos textos medievais pdense atopar grafas que case con certeza buscan representalo de forma explcita. Moi probablemente o hiato -oa (coa primeira vogal tnica ou tona, a segunda sempre tona) pechou
o primeiro elemento e tendeu a unha pronuncia como ditongo, que ou non chegou
a callar ou recuou, pero en todo caso deixou como pegada o desprazamento do acento cara segunda vogal: ['a] > ['o7a] ~ ['wa] > [o'a], [u'a]3. Con independencia de
cal fose a sa orixe diversa, como se advirte doadamente nos topnimos que
seguen, moitos dos cales non remontan a -OLA, o feito que hoxe na provincia de
Ourense atopamos sempre -ua tono final (Fraguas [Quintela de Leirado], Gorgua
[Padrenda], A Medua [Carballeda de Valdeorras], Porto das Eguas [O Carballio],
Queguas [Entrimo]) e de forma maioritaria noutras posicins tonas (Chaguazoso [A
Mezquita, Vilario de Conso], Cualedro [Sarmiento Coaledro], fronte a Coalloso
[Sandis]), mentres que en posicin tnica mis frecuente o hiato /o'a/ (Xagoaza
[O Barco], Boado [Xinzo], Boazo [A Teixeira], Casteloais [Chandrexa], Doade
[Beariz], fronte a unicamente Celaguantes e As Cuartas [A Peroxa], Castro de Escuadro
50

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 51

Ayroa, Riazn, Lagosteiras, Oiteiro. Algns procesos de cambio lingstico...

[Maceda]). Engadamos que os nicos topnimos en -oa (exceptuados os compostos

con boa) ou estn a occidente do Mio ou no leste da provincia de Ourense (Grixoa
en San Amaro e Viana do Bolo, Nogueiroa no Irixo, A Madroa en Manzaneda...); en
apoio da presenza de -u- e -a- temos dunha banda Arrus (Vilar de Barrio) e
Mourus (San Xon de Ro) e doutra A Ferreira (Nogueira de Ramun) e Cachaxas
(Ourense), todos no mbito de -o.
O Mapa 1 mostra o carcter marcadamente lucuauriense de -o e que as escasas formas en -u(s) se sitan na periferia da rea -o, tanto respecto de -a coma
de -oa; os rexistros toponmicos vense apoiados por formas lxicas de morfoloxa
semellante espalladas no mesmo territorio. O lmite occidental de -o mstrasenos
hoxe bastante compacto en todo o seu trazado, seguindo as ribeiras do Mio ata chegar ao SW da provincia de Ourense, pois, de acordo cos lmites xurisdicionais antigos, neste recanto o ro non serve de fronteira aos trazos tipicamente tudenses. A xulgar polos datos actuais, a solucin -o enfrntase a -oa na maior parte do territorio
complementario, ben como permanencia dunha diferenza dialectal primitiva nos
mesmos territorios ben como efecto de que -oa avanzou a expensas desta ou outras
variantes. Canto solucin -, os datos toponmicos suxiren que tamn recuou baixo
a presin de -oa, pois desean unha rea que polo norte chega ao curso baixo do
Ulla, ocupa o espazo das Ras Baixas penetrando ata a depresin meridiana e mais
toda a rea tudense que se interna nas terras ourenss contiguas4, e en todo caso
prolngase polo territorio portugus; a comparacin cos mapas de moa (ALGa: II 27)
e de filloa (ALGa: III 125) mostra distintos chanzos no abandono deste trazo dialectal, que reca cara beiramar e cara ao sur. Xa que logo, as solucins - e -o s son
vecias nun pequeno espazo ourensn (Terra de Celanova e ao longo da raia seca),
fra do cal posiblemente non disputaron nunca a primaca; ora ben, ambas sufriron
e sofren os efectos do avance da maioritaria -oa.
Os outros lmites non son tan doados de establecer, porque fra do ncleo central, ben perceptible no mapa, atpanse testemuos illados que tanto poden ser vestixios dunha rea compacta outrora meirande coma sinais de que noutro tempo se
deu unha variable do tipo {ferreiro a, ferreiro }, {ferre i ro , f e r re i r a}, etc. en que
finalmente a variante oxtona non pro s p e rou. Tamn no lxico comn vemos indicios
de que -o a l c a n zou a estrema SE ata o galego de Zamora (teiro en Po rto) e do Bi e rzo
(En Bi e rzo occ. teiro, segundo E. Rivas, DD: s.v.)5, pero estes son anda mis raro s
nas serras luguesas orientais, dominio de - a. Tamn no lmite sur, os datos que achegamos son escasos e por iso pouco concluntes, mais, con todo e ser espordicos, confirman a existencia da solucin -o na toponimia e no lxico comn (ateiroa ~ a t e iro [Vern], teiro [A Mezquita, A Gudia, Vern], pre(i)xo [Baltar, Vern]...) ata a
raia portuguesa (cfr. o mapa de Navaza [2002:145], elaborado inclundo datos da
toponimia menor na provincia de Ou rense, que en cambio excle Valdeorras); en
falares raianos non faltan tampouco solucins en -, que non sabemos se son autctonas ou prstamos das variedades vecias (p. ex., teir en Vern e A Mezquita). Polo
n o rte, atopamos o territorio lucense e mindoniense salferido de testemuos de -o ,
tanto na toponimia coma no lxico comn, ata a Maria (carro ~ corro en Cervo,
51

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 52

Rosario lvarez

R i o t o rto, Cedofeita-Ribadeo; teiro en Fe r reira de Va l a d o u ro, Pereiram-Castrove rd e ;

fonte: ALGa e DD). Non este o nico caso en que a cartografa de caractersticas dialectais hoxe tipicamente lucuaurienses mostra unha imaxe semellante, cun territorio
compacto deitado nas ladeiras que descen desde as montaas orientais s ribeiras do
Mio, ao sur do concello de Lugo, aproximadamente, e un territorio mis amplo ao
n o rte en que os mesmos trazos se dan ou de forma dispersa ou en variables con outras
variantes mis ou menos vizosas (vallan como exemplos a distribucin territorial do
pron. i l : e l, a conx. e /i/ ante vogal, a variante alomrfica a u t rooutro, etc.); esta rea,
coma no caso que nos ocupa, pode chegar ao mar polo norte e acadar variedades
orientais, mais sen caracterizar as variedades estremeiras e sen atanguer os confns do
territorio que consideramos de lingua galega.
Nas terras ourenss, s tres localidades de nome en -o se sitan na beira occidental do Mio, dous no concello de Ourense (Eiros, A Vio) e un no da Peroxa,
onda os Peares (Airo de Beacn). En terras luguesas, todos os rexistros da marxe
dereita do curso baixo do ro son tamn estritamente ribeirns (aga Zos [Taboada]
e Illo [Monterroso], algo afastados do cauce); hai tamn rexistros espordicos en
territorio mindoniense6. Salientamos o carcter ribeirn destes pequenos lugares para
pr en evidencia que a rea remata na beira contraria dun ro caudaloso coma o
Mio, unha mostra mis de que o curso de auga non fai de barreira natural senn
que crea un espazo de convivencia e aproveitamento dos recursos comns, poendo
en relacin os asentamentos humanos das sas beiras; nos mesmos concellos existen
Bouzoa (Taboada) e Casasoa (Chantada), lugares algo afastados do Mio. En calquera dos dous casos, sempre cabe postular que a rea fose outrora meirande e que retrocedese, ata o ro, deixando s como pegadas da situacin primitiva pequenas aldeas
ribeirs mal comunicadas.
En realidade, a hiptese de que a fronteira occidental sufriu algn tipo de movemento ou vacilacin suxerunola Sarmiento, ou, dito doutro xeito, a fiabilidade que
atribumos aos seus apuntamentos. El dnos Ayra dentro dunha relacin de lugares
que pagan renda a Chouzn (V54: 29), polo que cremos se refire con toda probabilidade ao vecio Airo, que segundo Amor Meiln pertenca a Chouzn (GGRG: VIII
358); hoxe lugar da parroquia de Erbedeiro-Carballedo, tamn sobre a marxe do
Mio e s separada de Chouzn polo regato de Fonds. De non ser correcta esta
identificacin, referirase en todo caso a algn dos Airo das proximidades, ben a
Airo de Beacn (A Peroxa), ben Airo (Pesqueiras-Chantada), ben a Airo (San
Vicente de Castilln-Pantn). Na mesma relacin tamn nos d Grija (V54: 29),
lugar de Chouzn-Carballedo que hoxe coecemos como Grixo.
O til grave da anotacin de Sarmiento indica, coma noutras ocasins, que a
vogal tnica e aberta, as que a pronuncia que nos transmite a paroxtona ['a] e
non a oxtona [o'a] ~ ['a] suxerida polos datos toponmicos actuais7. Descartamos
un erro ou lapsus de frei Martn, toda vez que el coece a existencia desta variacin
en -o tanto en topnimos coma no lxico comn, e non lle pasaran desapercibidas
nin a importancia da posicin do acento nin a pertinencia dunha anotacin precisa
e fiable: Casaso, en Celanova (V54: 108); Laro, en Xinzo (V54: 114); Loo, no
52

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 53

Ayroa, Riazn, Lagosteiras, Oiteiro. Algns procesos de cambio lingstico...

Pereiro de Aguiar (V54: 12); Meiro, en Esgos (V54: 119); Nig(u)eyro ~ Nogueyro,
en Bande (V54: 111, 112); Queiros, en Allariz (V54: 117); lanza e lenzo (CVGDV:
199, 453).
Que as formas en -o neses dous lugares son anteriores sa viaxe est fra de
toda dbida. Seguindo esta pista fixemos unha pequena pesquisa en textos medievais
desta rea, que cremos corrobora unha isoglosa antiga lixeramente desprazada a occidente. As, os testemuos antigos atribubles ao actual Bouzoa de Taboada pre s e n t a n
de xeito tan uniforme a grafa <oaa> que nos fan conclur que foi Bouzo8: unius
casalis de Bouzo a a (1252, CDMO: I 641), e de parrochia de Bouzoaa (1254,
CDMO: I 678), Iohannes Petri de Bouzo a a (1256, CDMO: I 728), per suam vineam de B o zo a a (1259, CDMO: II 813), et unum casale in Quirzam et alterum in
Bouzo a a (1263, CDMO: II 858), Domingo Iohannis clerigo de Bouzoaa (1271,
CDMO: II 940), in villa que vocatur Bozoaa (1272, CDMO: II 964), Martin Eanes
de Vouzoaa (1282, CDMO: II 1105), na villa de Bouoaa (...) no vosso casar de
B o u o a a (1286, CDMO: II 1121-1122). O que non quere dicir que en contrapart ida a grafa <oa> indique con toda claridade a pronuncia grave, e isto impdenos sabermos con cert eza cal a lectura correcta e con ela a datacin da vacilacin ou do cambio en testemuos coma Fregesia de Sam Johan de B o u o a, referido obviamente ao
53

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 54

Rosario lvarez

mesmo lugar (ano 1473, a carn de seis rexistros como Bouoaa no mesmo texto; LTP:
129, apud TMILG). Nesa bre ve pesquisa recollemos ademais un antigo A Ayroaa na
beira occidental do Mio e mis ao occidente cs rexistros ourensns existentes hoxe
nesa latitude: huna leyra en na Ayro a a (1396, MSCDR: 531), tamn documentado
coas grafas Ayroa ( Ib.: 530; 1428, MSCDR: 642 [3v.]) e Eiroa (1384, MSCDR: 517)
na mesma coleccin documental9; o Nomencltor non o recolle, mais V. Risco anota
que Santiago de Esposende comprende los lugares de Esposende o Quints, Eiroa y
Ma rcos (G G RG: XI 659). Os datos suxiren tamn unha variante Figueiro en Sa n
Amaro ou Punxn (1202 Figueiro a a, CDMO: I 116; 1281 Figueyroaa, CDMO: II
1099), onde hoxe s se rexistran senllos Fi g u e i ro a, e mais por Laza ou Castrelo do Val
(Ffigeyro [...] de F f i g e y ro , 1290 Monterrei, Maia: 139), onde non temos noticia
de ningunha destas variantes na actualidade, pero si da forma grave A i ro a10.
As pois, na nosa opinin os datos de Martn Sarmiento a prol de -oa (Ayra,
Grija) non son lapsus senn testemuo dunha vacilacin morfolxica que comportou desprazamentos histricos dos lmites das reas lingsticas ocupadas polas distintas variantes diatpicas, que coma noutros casos foron de ida e volta.
2. Riaz ~ Riazn
Frei Martn mstrase vacilante respecto deste topnimo, para o que nos transmite das variantes formais, Riaz e Riazn, acompaadas de comentarios tanxenciais moi significativos para os lectores modernos. As, tras anotar que chega a
Riazn de Laga (V54: 28), na relacin de lugares que pagan a Chouzn escribe
Riaz e a seguir comenta me detuve en este priorato de Riazn (y vulgarmente
Riaz) (V54: 30), informndonos deste xeito non s da alternancia entre -n e -,
senn tamn de que a primeira, usada como nome do priorato, de carcter mis
culto e a segunda, a preferida por el nas anotacins dos cadernos de campo das das
viaxes, mis popular:
San Romn de Moreda, y al surueste dos leguas el priorato de Chouzn
o Riaz priorato de San Payo (V45: 166).
Desde Riaz asta Chouzn, ay una baxada de un quarto de legua, muy
penosa y por entre castaos, muy vestida, y baxa un arroyo despeado,
cuyo origen es una fuente en Riaz, y su agua muy sutil, y que haze orinar mucho. | (...) Y Riaz tiene dos leguas al Norte a Chantada (...).
Rio arriba de Riaz, 2 3 el Lugar, Puente y Codos de Belesr (acaso
de Belisario). | 23 de Mayo. Jueves de la Ascension. de Riaz a Santa
Marina (V54: 30-31).
Ao longo doutros seus escritos concorren ambas as variantes, con abundancia
da forma con nasal. Do uso alternante poderase inferir que para frei Martn funciona como nome propio do enclave Riazn, acaso por ser o que nos crculos eclesis54

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 55

Ayroa, Riazn, Lagosteiras, Oiteiro. Algns procesos de cambio lingstico...

ticos ou nos papeis se lle d ao priorato, complementado coa variante Riaz testemuada e anotada por el en vivo. Vallan como mostras desa alternancia o uso de
ambas no Catlogo de voces vulgares y en especial de voces gallegas de diferentes vegetables, onde se verquen os datos botnicos recollidos nas das viaxes (para a formacin
da obra, vid. o estudo de Pensado en CVGDV: 14-15):
Herba de carbn. Llaman as en R IAZON y Chouzn, priorato de las
monjas de San Payo de Santiago, sobre el Mio, cerca de Chantada, a
una mata que (...). Al bajar desde RIAZ a Chouzn, vi a la izquierda
(CVGDV: 96).
Marcela. Nombre de una hierba aqu en RIAZN, que no me ensearon. (...) Acibro. Llaman as aqu en R IAZN al acibo gallego y acebo
castellano (...). Cruzado. No hay esta voz en RIAZN, pero vi la hierba
(...). Seixebre y seixebra. La hay aqu en RIAZ (CVGDV: 97).
Chagazo. Un muchacho de hacia RIAZ me dijo que (CVGDV: 100).
Hai dos o tres de estos en RIAZO [sic] o en Chouzn (CVGDV: 187).
O Nomencltor pro p o rciona nove re x i s t ros con parentesco e distribucin xeogrfica significativos (Mapa 2), aos que podemos engadir un mis recollido por Madoz
en Corvelle (Pastoriza): dunha banda, R i a z n concntrase unha pequena rea interior
(en Pastoriza, Ou t e i ro de Rei e Lugo, onde d tamn nome a un subafluente occidental do Mio, e mais en Santiso, Chantada e Carballedo), con senllos re x i s t ros de Riaz
nas sas beiras, en Vilalba polo N e en Dozn polo SW. Postulamos para estes Riaz
unha base masculina en - o por se atoparen fra da rea en que -a evolucionou a /'/:
isto moi evidente para o topnimo chairego, e corrobrao a pronuncia /o/ actual; o
topnimo dezao est mis prximo da rea rea -O LA > -, pero non hai datos que
apoien unha extensin tan grande desta (vid. 1). Doutra banda, no mapa vese unha
prolongacin cara a occidente, cunha forma Riazoas ( Brin), con aparente base feminina11, e con Riazn (Carnota), apoiado por punta e praia de Riasn na Illa de Arousa.
De todos eles, o topnimo transmitido por Sarmiento con esta dobre solucin
actualmente R i a z n, lugar da parroquia de Veascs (Carballedo), vecio do mosteiro
de Chouzn; con todo, tanto en Madoz coma en G G RG a forma recollida Riaz12.
En todo caso, a presenza opcional de -n non despista a frei Martn, que non a
incle no seu timo: La voz Riaz, viene del latn Riatico, que se halla en instrumentos (V54: 30). As a todo non explica a evolucin consonntica nin o acento na
derradeira slaba, pois a partir de -ATICU non se chega doado a -z(n); acaso a documentacin antiga aludida se refira a algunha das formas emparentadas13. Se a hiptese etimolxica de frei Martn vai na lia correcta, como parece avalar ese rexistro
en instrumentos, cmpre o concurso de -OLUS (*RIATIOLU), o que nos dara en primeira instancia Riazoo, con das vogais en hiato final antes da crase.
55

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 56

Rosario lvarez

A priori, ante unha variacin - ~ -n14 podemos presumir dous itinerarios hipotticos, pois ou ben -n precede a - ou ben - precede a -n; nun e noutro caso as
hipteses explicativas son diferentes. A coexistencia das das variantes no mesmo
lugar, testemuada por Sarmiento, e mais a distribucin diatpica actual suxiren que
a forma primitiva foi - e que a nasal foi incrementada con posterioridade. Sostermos
o contrario supora que a partir de sg. -n / pl. -s se fixese unha segmentacin morfolxica do tipo sg. - / pl. -s, un itinerario pouco probable, pois non tera sentido
que se dese nun topnimo, que non ten variacin de nmero, e non no lxico
comn, onde se impn de xeito regular sg. -n / pl. -s; por contra, sabemos pola
evolucin diacrnica da morfoloxa nominal que a remorfoloxizacin actuou en sentido contrario, creando nalgns lugares un sg. amalln a partir de pl. amalls, e incluso substitundo con certa frecuencia a primitiva vogal aberta procedente de -O
LU por
unha vogal pechada en reas sen marcado influxo metafnico (as variantes amalls
/'o/ e tiriz /'o/ rexstranse espalladas na rea de plurais tipo -n/-s, salferida entre
as esperables amall /'/ e tiriz /'/). Partimos, xa que logo, de Riaz, avalada tanto
por Sarmiento coma pola documentacin antiga, que nos d sempre formas sen
nasal: Riazo [Dozn] (1273 CDMO: II 992), Riaoo [Santiso] (1418 Lugo: 99) e
Riazo (1273, CDMO: II 985; 1277, CDMO: II 1063), Riaoo (1278, CDMO: II 1065;
1333, CDMO: III 116, 117), Riazoo (1294, CDMO: II 1178), Riooo (1333, CDMO:
III 129) formando parte de denominacins de individuos que asinan en terras de
Dozn, Camba e Chantada15.
56

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 57

Ayroa, Riazn, Lagosteiras, Oiteiro. Algns procesos de cambio lingstico...

Como se chegou de - a - n? Unha hiptese ve rosmil, apuntada no pargrafo

precedente, que a partir de sg. - / pl. -s se fixese unha segmentacin morf o l x i c a
inadecuada supondo un singular - n, un paso ben documentado no lxico comn (cf.
amalln en puntos dispersos da rea p a n t a l s cartografada en ALGa: II 68). Dado
que os cambios fnicos e morfolxicos se difunden palabra a palabra, esta re m o rf o l oxizacin semella pouco axeitada para un topnimo, que ao non estar afectado pola
mocin de nmero nunca lle presenta ao falante a dbida de se o singular dun inexistente pl. *Riazs Riazn ou Riaz. Nesta lia argumentativa, a nica hiptese
plausible sera que recibise o efecto indirecto dun proceso de cambio xeral: se por este
ou outros camios todas as palabras en - rematasen sendo palabras en - n, posible
que a variable {Riaz, R i a z n} e posteriormente Riazn como forma nica fose
arrastrada ou pola onda analxica (R i a z > R i a z n coma f e i x > f e i x n, amall > a m al l n, tiriz > t i r i z n, etc.) ou pola necesidade de se acomodar ao patrn fonolxico
posible nun certo estadio lingstico (isto , deixa de existir a posibilidade -# e acomdase a - n# no singular, pero esta acomodacin non extensible a - s#)16. Unha tal
evolucin - > - n est ben documentada no lxico, pero a cartografa das distintas
palabras implicadas d reas pouco coincidentes, o que lles resta forza como factor de
atraccin analxica: tirizn ocupa unha extensa franxa compacta no occidente das
provincias da Corua e Po n t e vedra, desde a ra de Camarias de Vigo (ALGa: V
121); feixn ~ freixn tipo de faba, con algunhas ocorrencias dispersas, forma unha
rea compacta na Galicia suroccidental, de xeito especial no territorio tudense, onde
non se d tirizn (fonte ALGa [cuest. 1204-1206] e TLD-ILG), amalln localzase diseminado nas beiras do galego central (ALGa, cuest. 2343, 2341, 2696), etc.
Agora ben, a presenza da consoante final poderase inscribir nun proceso histrico que se deu nalgunhas reas de Galicia polo cal se desenvolveu unha nasal na
coda da slaba tnica final (mesmo trabada por /s/) ou medial que ten por ncleo a
vogal tnica resultante dunha crase, sen necesidade de que a consoante perdida que
deu lugar ao hiato fose unha nasal (Cibidns, esquencer...). Semella que acompaando o triunfo de vogal oral (trabada por nasal) sobre a opcin vogal nasal se produciu unha reaccin ultraconservadora que ampliou os contextos en que se instalou esa
consoante implosiva17. Por todos os datos achegados, en que se implican tamn as
outras vogais tnicas, semllanos preferible unha explicacin abranxente segundo a
cal esta nasal implosiva se relaciona coa crase producida en -oo#, un proceso evolutivo no que participou plenamente esta comarca a pesar de que as evidencias actuais
sexan contraditorias.
Ao nos informar do carcter cultista de Riazn, Sarmiento dnos a maiores un
dato valiossimo sobre o grupo social que acta como motor do cambio e sobre os
factores de prestixio que acompaaron a forma en -n para triunfar sobre -, isto ,
do sorprendente predominio da mis moderna, que nin recibe o alento da antigidade nin ten o esteo da continuidade da tradicin escrita. posible que Riaz fose
considerada vulgar por non seguir o modelo gramatical -n/-s, un argumento algo
feble se temos en conta que o patrn probablemente non era tan cannico naquela
altura coma na actualidade; con todo, plausible que unha tal reaccin conservado57

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 58

Rosario lvarez

ra parta das clases mis ilustradas, mesmo ata un certo grado de hipercorreccin,
coma o que vemos en Riazn.
En definitiva, frei Martn non nos informa de como se incorpora esa consoante nasal final, pero a sa anotacin alternante ou dubitativa permtenos entrever que
no seu tempo a do topnimo de Carballedo non estaba definitivamente fixada.
Sabemos por outras fontes que este proceso evolutivo comezou moito antes, cando
menos na fin do perodo medieval, polo que a sa informacin nos axuda ademais
a comprender ata que punto os procesos de difusin dos cambios son lentos e en que
medida a toponimia pode, por vez sa, acusalos a un ritmo distinto.
3. Lagosteiras
Como substantivo comn, Martn Sarmiento transmtenos a variacin entre
catro formas, segundo se incrementen ou non /n/ e //, la(n)gost(r)a, dous cambios
innovadores respecto do lagosta medieval, ben documentado como substantivo
comn e como alcume ou apelido, para o que o TMILG s nos ofrece dous testemuos diverxentes (langosta, 1417 e 1418 en Santiago de Compostela, LCS: 75, 94).
Detense en varias ocasins na constatacin do cambio da vogal pretnica (p. ex.: Es
trivial que la O pase a A como de locusta, langosta, CVFG: 265), que incluso lle d
materia para o Teorema 3 do Libro II (EE: 170)18, pero non di nada nin a propsito da presenza da nasal nin da insercin de //, quizais por consideralos fenmenos
ben coecidos de tan xeneralizados (obxecto dos teoremas 8 e 9, respectivamente,
do Libro IV [EE: 184-185], onde non d esta palabra como exemplo). As se expresa noutro lugar a propsito do segundo:
As la voz [feixa] vendr de findo, fissas, o de figo fixas, equivalente de
fitas o infestas y el decir algunos freijas ser por el abuso de aadir R
como: feijons, freijons, etc. (V45: 116).
Entre as catro variantes, prefire as formas que incrementan <r> sobre as que
rematan en -ta, a pesar de que estas estn mis prximas ao timo latino, deixando
o trazo nasal nun plano secundario. As, lagstra, a antiga forma pontevedresa que
tia de seu, non s a mis frecuente nos seus escritos senn a nica que emprega
como entrada; a incipiente presenza da nasal consttase en langostra, a segunda
forma dada por el inequivocamente como galega; langosta ten un par de rexistros
mis c anterior, mais non doado discernir en que casos describe empregando a
forma espaola ou unha variante galega; finalmente, lagosta s a rexistramos nunha
ocasin e en nota por pertencer a unha versin distinta da editada (CVFG: 228n).
Todas estas formas coexisten actualmente, sen un reparto xeogrfico claro, se
ben se perciben certas agrupacins territoriais e tendencias do cambio; o Mapa 3 foi
elaborado por ns con datos recolleitos nas ltimas dcadas do sc. XX, tomados de
Ros Panisse 1977 (vid. DD) e do Tesouro Lexicogrfico Dialectal do ILG (TLD-ILG).
Dunha banda, as formas con -tra agrpanse sobre todo entre as ras de Arousa e
58

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 59

Ayroa, Riazn, Lagosteiras, Oiteiro. Algns procesos de cambio lingstico...

Pontevedra, onde coecemos por Sarmiento e outros testemuos que son antigas
(lagostra en 1600 Pontevedra, lvarez & Montederramo: 274), e noutras das
pequenas reas discontinuas mis ao norte, que non sabemos se noutrora estiveron
vencelladas entre si e coa anterior. Doutra, as formas con nasal, incipientes no sc.
XV e que xa comezaran a ascender na poca de Sarmiento, son hoxe absolutamente
maioritarias; salientamos que na maior parte dos puntos s se rexistran formas con
lan- e que, por contra, son raros os lugares en que s se recolle la-.

Como topnimo, en cambio, Sarmiento anota Lagosteiras, tanto para se referir

ao areal de Fisterra coma aldea e punta do actual concello de Arteixo:
arenal de L AGOSTEIRAS, villa de Finisterre (...) | Desde el cabo de
Finisterre baj al arenal de LAGOSTEIRAS, que anduve todo (EG: 59).
Al bajar al grande arenal de LAGOSTEYRAS en la baha de Finisterre (EG:
71).
Ensenadas desde La Coru a | Orzn. San Pe d ro de Bi s m a. LAGOSTEIRAS.
Su r r i zo. Cayn. Val de Va l d a yo. Lema. Razo. Malpica. | Lugares desde
La Corua | San Pe d ro de Bisma. LAGOSTEIRAS. Sorrizo. Cayn, tres
leguas. Leira. Y m e n d a. No i c e l l a. Lema. Razo. Avio, Malpica (V 4 5: 73).
59

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 60

Rosario lvarez

En los instrumentos antiguos se llama mare locustarum la espaciosa

concha del mar de Finisterre, que va acabar a Curcubin, y al inmenso arenal correspondiente, y que atraves todo, llaman an hoy el arenal de LAGOSTEIRAS (CVFG: 228).
Junqueira. Arenal de L ANGOSTEIRAS. Santa Mara de Finisterre, tres
leguas de Morayme. Es tradicin all, que en la junqueira y arenal hubo
antiguamente una gran ciudad llamada Duyo, y que se aneg. Para
asentir ser preciso creer que el cabo Finisterre y el cabo de la Nave fueron algn tiempo unidos y que abriendo el mar la corta garganta, que
hay entre el arenal de la Nave y el de L AGOSTEIRAS, inund la ciudad
hacindola junquera [...]. El arenal grande de Finisterre o LAGOSTEIRAS
slo dista un cuarto de legua del otro arenal, que est al poniente, y es
el del cabo de la Nave y si se comunicasen, quedara el cabo de
Finisterre aislado con dos leguas de circuito por mar [...]. Volv de
Finisterre al arenal de LAGOSTEIRAS (V45: 79-80).
LAGOSTREYRAS* Locusta (Arenal de) (OELG: II 115).
S hai dous re x i s t ros discordantes: Langosteiras (V45: 79) parece lapsus, porque na
mesma pasaxe hai outros re x i s t ros sen nasal; e Lagostreyras, influda pola variante dialectal do autor, forma citada de memoria nunha relacin no OELG, non o re x i s t ro
puntual dun topnimo concreto. Podemos afirmar, por tanto, que a nasal incipiente,
observable nas variantes diacrnicas con lan- dentro do lxico comn, naquela altura
non alcanzara anda os topnimos citados; unha situacin distinta da actual, pois os
distintos atlas e descricins xeogrficas presentan Langosteira en ambos os casos19.
4. Oiteiro
Nalgunhas variantes dialectais minoritarias produciuse o paso de oi > ou, un
fenmeno do que tamn nos d noticia Sarmiento:
Vasoura. En Tuy llaman as a la vasoira o escoba, y es regla que en Tuy
acaban en -oura lo que en otras partes en -oira (CVFLG: 408).
Menos difundido anda foi o paso de ou > oi, que en cambio tivo moito xito
en portugus (dois, coisa, etc.)20. No estado actual da lingua s o coecemos con certa
abundancia en Porto (Zamora), se ben s en palabras concretas (oitro, coi couce,
dois, toiro, loixa...), pois -ou- mantense noutros moitos casos (estoupona, lourel, poulo,
outono, dourada...). Ademais, atopmolo illado na forma oitro nalgns estilos no
extremo SW do Barbanza (mis ou menos habitual, por esta orde, nos concellos de
Ribeira e Porto do Son, e puntos da Pobra do Caramial) e en Fisterra (cf. ALGa: II
261), onde non a acompaan outros testemuos da mesma evolucin (dous, ouro...).
60

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 61

Ayroa, Riazn, Lagosteiras, Oiteiro. Algns procesos de cambio lingstico...

De novo frei Martn proporciona informacin adicional que apoia e arroupa

esta forma illada. Dunha banda, dinos que o actual Outeiro da parroquia de Artes
(Ribeira) era no seu tempo Oiteyro (V54: 51), a diferenza dos outros Outeiro prximos. Obsrvese que nos dous casos est implicada a mesma secuencia etimolxica,
ALT-. Os repertorios posteriores uniformizan en Outeiro eses topnimos, en consonancia co que semella o uso popular normal como nome de lugar, a pesar de que o
substantivo comn na mesma rea oscila anda hoxe entre aiteiro e eiteiro (cf. ALGa:
III 46); o testemuo de Sarmiento axdanos tamn a explicar estas formas e a vencellalas co fenmeno que nos ocupa.
A sa informacin non s nos permite ampliar a incidencia do cambio, senn
tamn a rea de influencia. Cando escribe A la izquierda el Monte da L e o i r a Leura
(V 5 4: 41), a sa dbida, a forma riscada e a decisin a favor da que non chegou ata
ns (Monte Lioira, en Asados-Rianxo), indcanos que un certo grao de confusin
entre os dous ditongos debeu afectar en maior ou menor medida a toda a Barbanza.
Remate
O noso obxectivo era modesto. Esperamos que os comentarios suscitados por
estes catro topnimos entre a milleira de datos onomsticos de frei Martn axuden a
chamar a atencin sobre o enorme valor do seu legado. s dificultades inherentes a
toda reconstrucin da historia lingstica, por veces metodoloxicamente irresolubles,
nese no caso do galego o silencio case total na escrita durante os sculos en que se
produciron as mudanzas que conformaron a lingua moderna, contemplada na complexidade de todas as sas variedades. Anda que unha boa parte do fondo textual
medieval non est anda ao dispor dos investigadores, ou non o est nas condicins
de rigor esixibles, o simple coecemento da sa existencia permite augurar que nel
poderemos sentar unha base slida dabondo sobre a que chegar a un coecemento
aceptable da variacin na lingua medieval; o mesmo se pode dicir para o galego dos
ltimos sculos, a travs dos moitos materiais achegados por fontes escritas e orais.
Entre uns e outros a escuridade non total: o facho de Martn Sarmiento alumea
unha mirada de pequenos tesouros polos recunchos da Galicia rural e marieira.
Sabermos que as sas anotacins son fiables, dnos como investigadores unha sensacin de seguridade que unir emocin que sentimos como herdeiros del.

61

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 62

Rosario lvarez

BIBLIOGRAFA
ALGa I = Garca, C. & A. Santamarina (dir.) (1990): Atlas Lingstico Galego. Volume

I: Morfoloxa Verbal. A Corua: Fundacin Pedro Barri de la Maza / Instituto

da Lingua Galega.
ALGa II = Garca, C. & A. Santamarina (dir.) (1995): Atlas Lingstico Galego.
Volume II: Morfoloxa non verbal. A Corua: Fundacin Pedro Barri de la
Maza / Instituto da Lingua Galega.
ALGa III = Garca, C. & A. Santamarina (dir.) (1999): Atlas Lingstico Galego. Vol.
III: Fontica. A Corua: Fundacin Pedro Barri de la Maza / Instituto da
Lingua Galega.
ALGa V = Garca, C. & A. Santamarina (dir.) (2005): Atlas Lingstico Galego. Vol.
V: O ser humano (I). A Corua: Fundacin Pedro Barri de la Maza / Instituto
da Lingua Galega.
lvarez, R. & X. L. Rodrguez Montederramo (2002): O Dilogo de Alberte e
Bieito. Dramaturxia, elites letradas e escrita en galego a fins do sculo XVI,
Boletn da Real Academia Galega 363, 241-311.
Bascuas, E. (2002): Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega. Anexo 51 de Verba.
Santiago de Compostela: USC.
CDMO = Roman Martnez, M. (1989): La coleccin diplomtica de Santa Mara de
Oseira (1025-1310). 2 vols. Santiago: Trculo Edicins / Roman Martnez,
Miguel et alii (1993): Coleccin diplomtica do mosteiro cisterciense de Santa
Mara de Oseira (Ourense) 1310-1399. Vol. 3. Santiago: Trculo Edicins.
CVFG = Sarmiento, M. (1970): Coleccin de voces y frases gallegas [ed. J. L. Pensado].
Salamanca: Universidad.
CVFLG = Sarmiento, M. (1973): Catlogo de voces y frases de la lengua gallega [ed. J.
L. Pensado]. Salamanca: Universidad.
CVGDV = Sarmiento, M. (1986): Catlogo de voces vulgares y en especial de voces gallegas de diferentes vegetables [ed. J. L. Pensado]. Salamanca: Universidad.
DD = Santamarina, A. (ed.) (2003): Diccionario de diccionarios. A Corua:
Fundacin Pedro Barri de la Maza / Instituto da Lingua Galega.
EE = Sarmiento, M (1998): Elementos etimolgicos segn el mtodo de Euclides [ed. J.
L. Pensado]. A Corua: Fundacin Pedro Barri de la Maza.
EG = Sarmiento, M. (1996): Escritos geogrficos. I. Problema chorogrfico para describir a Galicia con un nuevo mtodo. II. Plano para formar una descripcin geogrfica de Espaa [ed. J. L. Pensado]. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia.
Fernndez de Viana y Vieites, J. I. (1994): Coleccin diplomtica del monasterio de
Santa Mara de Ferreira de Pantn. Lugo: Deputacin Provincial.

62

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 63

Ayroa, Riazn, Lagosteiras, Oiteiro. Algns procesos de cambio lingstico...

GGRG = Carreras y Candi, F. (dir.) ([1936] 1980): Geografa General del Reino de

Galicia. Barcelona: Casa Editorial Alberto Martn [ed. facsmile: Ediciones

Gallegas, A Corua, 1980].
Lorenzo, R. (1975-77): La traduccin gallega de la Crnica General y de la Crnica de
Castilla. Orense: Instituto de Estudios Orensanos Padre Feijoo.
Lucas lva rez, M. & P. P. Lucas Domnguez (1996): El monasterio de san Clodio do
R i b e i roen la Edad Media: estudios y documentos. Sada / A Corua: Ed. do Castro.
Lugo = Portela Silva, M X. (1998): Documentos da Catedral de Lugo. Sculo XV.
Santiago: Consello da Cultura Galega.
Machado, J. P. (19773): Dicionrio etimolgico da lngua portuguesa, com a mais antiga documentao escrita e conhecida de muitos dos vocbulos estudados. Lisboa:
Livros Horizonte.
Madoz, P. ([1845] 1986): Diccionario geogrfico-estadstico-histrico de Espaa y sus
posesiones de Ultramar: Galicia. Santiago de Compostela: Libros Galicia [ed. facsmile de Madrid: 1845].
Maia, C. de Azevedo (1986): Histria do Galego-Portugus. Estado lingustico da
Galiza e do Noroeste de Portugal desde o sculo XIII ao sculo XVI (Com referncia
situao do galego moderno). Coimbra: INIC.
Navaza, G. (1998): Contribucin estudio da toponimia da Galicia meridional (fitotoponimia). Tese de doutoramento. USC [(2006) Fitotoponimia galega. A Corua:
Fundacin Pe d ro Barri de la Maza / Instituto da Lingua Galega].
Navaza, G. (2002): Dialectoloxa e toponimia, en R. lva rez, F. Dubert Ga rca &
X. Sousa Fe r n n d ez (ed.) (2002): Dialectoloxa e lxico. Santiago de Compostela:
Instituto da Lingua Galega / Consello da Cultura Galega, 137-146.
Nomencltor = Nomencltor de Galicia. Toponimia oficial das provincias, concellos,
parroquias e lugares. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia.
OELG = Sarmiento, M. (1999): Onomstico etimolgico de la lengua gallega [ed. J. L.
Pensado]. A Corua: Fundacin Pedro Barri de la Maza.
Ros Panisse, M C. (1977): Nomenclatura de la flora y fauna martimas de Galicia.
I. Invertebrados y peces. Anexo 7 de Verba. Santiago de Compostela: USC.
TMILG = Varela Barreiro, F. X. (dir.): Tesouro medieval informatizado da lingua galega. Santiago: Instituto da Lingua Galega [http://corpus.cirp.es/tmilg/].
V45 = Sarmiento, M. (1975): Viaje a Galicia (1745) [ed. J. L. Pensado]. Salamanca:
Universidad.
V54 = Sarmiento, M. (1999): A viaxe de Fr. M. Sarmiento a Galicia en 1754 [ed.
X. L. Pensado Tom]. Salamanca: Lectorado Galego de Salamanca.
VFD = Ferro Couselo, X. (1967): A vida e a fala dos devanceiros. Escolma de documentos en galego dos sculos XIII ao XVI. 2 vols. Vigo: Galaxia.

63

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 64

Rosario lvarez

NOTAS
1. A terminacin -UNA deu maioritariamente -oa (lagoa), cunha variante laga que
ocupa unha rea oriental de extensin considerable, ao leste dunha lia que vai
desde a ra do Eo serra do Leboreiro (fonte: Nomencltor e ALGa: III 131). Para
-ONA e o feminino de -n a situacin diferente, pois o territorio reprtese entre
-ona ao occidente, -oa no centro-oriente e -a nun territorio oriental s parcialmente coincidente co anterior (ALGa: II 42, 44, 28). Cabe, como dicimos arriba,
que nesas variedades orientais a solucin -a sexa tamn a forma descendente de
-OLA, en distribucin diatpica con -, -oa, -o: daquela, en orixe, Pereira tanto
podera significar pereira grande coma pereira pequena, pero o aumentativo
parece certamente improbable para Eirexa. No Mapa 1 inclumos todas as formas do Nomencltor en -o(s), na inmensa maiora rexistros inequvocos do fenmeno comentado; con todo, entre outras excepcins posibles, sen documentacin
histrica non posible determinar se Fillos (Fornelos de Fillos) un pl. en -ALES
(relacionado con fiollo) ou implica a terminacin -OLA(S).
2. Tase en conta que con outros substantivos en -oa < -OLA concorre ademais
unha terminacin -oga, ben documentada en palabras do lxico comn (cf. a rea
de filloga filloa no espazo ourensn, ALGa: III 125), debida ou a un desenvolvemento consonntico velar a partir de -oa ou presenza dun sufixo alternativo
-OCA (< -oga, -uga; cf. a ampla difusin de queiroga, teiroga en DD: s.v.).
3. Sen pretendermos darlle carcter de proba, non deixaremos de consignar que na
coleccin de Oseira o primeiro rexistro do topnimo ant. Bouzo, ao que nos referiremos mis adiante, est grafado con <ua>, in ecclesia sancti Verissimi de
Bouzua, citado entre outras igrexas de Asma (1238, CDMO: I 410). O establecemento do corpus toponmico medieval, que se prepara no ILG, permitir buscas
sistemticas que boten luz sobre estes e outros asuntos.
4. O deseo est feito con base nos topnimos do Nomencltor que podemos atribur a -OLA con marxe de seguridade aceptable. A rea debuxada sera sensiblemente maior de termos en conta outros testemuos que por cautela consideramos
de base masculina (-OLO > -). o caso de, p. ex., Pereir en Dozn e O Pereir
en Palas de Rei (represe no artigo, mais o xnero puido evolucionar). Tamn
suxire que se trata de -OLO o xnero do adxectivo no nome das illas Air Grande
e Air Pequeno (Touro), corroborado por Air Chico e Air Grande, tamn nomes
de illas, en Ribeira, onde os femininos a fill e a m son formas habituais.
5. Son s indicios. O rexistro dunha solucin formal nunha soa palabra lxica pode
estar ligado historia e difusin desta e non ser atribuble s da solucin fontica
ou morfolxica implicada.
6. Lmbrese que este percorrido localizador non implica a asuncin de que todos
tean a mesma orixe en -OLA. O estudo completo da distribucin espacial dos
topnimos con esta terminacin require unha pesquisa etimolxica e unha minu64

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 65

Ayroa, Riazn, Lagosteiras, Oiteiro. Algns procesos de cambio lingstico...

ciosa reconstrucin sobre documentacin histrica que por agora non estamos en
condicins de ofrecer, e tampouco forma parte do noso obxectivo presente.
7. Aceptemos como boa a lectura ['a], que cadra cos datos dispoibles. Ora ben,
frei Martn non nin congruente nin sistemtico na anotacin do timbre voclico, polo que a sa informacin non segura nin enteiramente fiable. Nuns casos
con boca
opta polos diacrticos que anuncia no inicio dos comentos s coplas: O

casi cerrada / con boca muy abierta / E con boca casi cerrada / con boca muy
abierta (CVFG: 160). Noutros, en cambio, usa <> para marcar a vogal pechada
(Tsto. Pronnciase la e casi la boca cerrada, CVFLG: 261), que nese caso alterna co signo circunflexo co mesmo valor (Careixs, Ib.: 265; bechco e bechco, Ib.:
265, 267), reservando <`> para a vogal aberta (De cte, Caritl, Varlo, Ib.: 263264). As pois, s ofrecen unha relativa marxe de seguridade <> para a vogal
pechada e <`> para a aberta, pero non faltan exemplos en que nos sorprende con
anotacins con til grave que non concordan nin cos resultados actuais nin con
coecementos asentados da evolucin diacrnica (v. gr., Laga, Lagartns, Devsa
e Azebso, V54: 28, 34, 47, 127; cf., mis adiante, Riaz e Riazn).
8. Lmbrese o testemuo in ecclesia sancti Verissimi de Bouzua (1238, CDMO: I
410), mencionado mis arriba. Na vaza (1998:67) concorda en que debe ser o
mesmo topnimo de Taboada, hoxe baixo a advocacin de San Xon. En todo
caso, aos efectos que nos interesan, na contorna dos topnimos implicados nestes
documentos s temos noticia no presente do Bouzoa de Taboada e, un pouco mis
afastado, da forma tamn grave recollida por A. Palacio en Pantn (1981:199,
apud Navaza).
9. Na documentacin non claro se se trata dun s lugar ou de dous en respectivas
fregresas vecias: os datos de 1428 e 1384 son inequivocamente de Santiago de
Esposende (Ribadavia), pero o rexistro vacilante Ayroaa ~ Ayroa (1396) est rodeado de topnimos da vecia Santa Maria de Esposende (Cenlle). De nos atermos a este monllio de datos, neste lugar a evolucin segue esta lia substitutiva
da forma orixinaria: Airo > Aira > Eira.
10. Os re x i s t ros ourensns de grafas que remiten forma oxtona son abundantes.
Vallan estas como mostras: caualeiro de Fi g e y roaa (...) Domingo Prez de
Figeyroaa (1261 Montederramo, VDF: 2021), Loureno Gara, caualeyro de
Fi g u e y ro a a, (...) eu frey Loureno Gara de Figueyroaa frade do moesteyro de
Monte do Ramo. (...) Eu o sobredito frey Loureno Gara, caualeyro de Figueyroaa
e frade do moesteyro de Monte do Ramo (...) a fillos de Fernm Uelaz e de Mara
Fe r n n d ez de Figueyroaa (...) a meu fillo Pero Loureno, caualeiro de Figueyro a a
(1314 Montederramo, VFD: 71-72), casamento entre o dito Afonso Fernandes e
Ysabel Fernandes de Figueiroaa (1459 Ou rense, VFD: 139).
11. En consonancia con amalloa (= amall, masc.), variante rexistrada na parte centrooccidental da provincia da Corua e puntos pontevedreses limtrofe (ALGa,
cuestins 2343, 2341 e 2696). Pdese soster provisoriamente que se trata dunha
65

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 66

Rosario lvarez

base feminina en -OLA e non da reinterpretacin de - ['] como -oa, porque non
hai indicios de que nesta rea noroccidental se dese previamente o cambio -o(l)a
> -, que permitira establecer esa analoxa; con todo, non se pode esquecer que
en certo modo as reas de m : moa son complementarias na Galicia occidental
(ALGa: II 27), e se cadra tivo algn efecto a equivalencia. No marco da evolucin
fontica caracterstica de occidente esperarase unha vogal pechada por influxo
metafnico nos descendentes de -OLU nunha rea compacta, mis ou menos
extensa, pero os datos de distintas palabras involucradas non a apoian coa contundencia debida; dese xeito cobra forza a hiptese de que, cando menos nalgunhas
destas palabras, hai que datar primeiro a crase -oo ['o]> - [']. A rareza de - ['],
fronte a - ['o] no mesmo dominio, puido inducir unha reinterpretacin como
-oa; a partir da vogal pechada resultado da metafona temper (- ['o] < -o ['oo])
non cabe -oa, pero si -n (cf. tirizn).
12. Madoz diferencia entre Riaz (de Chouzn, coa mesma forma c de Dozn) e
Riazn (de Chantada).
13. Na toponimia e hidronimia existen outras formas da mesma familia, formando
parte da mesma rea e en certo modo rodendoa, algunhas das cales avalan o
timo de frei Martn: Redegos en Vilamarn, en Pol e no Irixo, ro Ridigos (Laln,
subafluente do Deza), Riatelo en Lousame, Riasco en Outeiro de Rei, Reascs no
Pramo. Non o noso obxectivo a discusin do radical etimolxico, para o que
remitimos a Bascuas 2002:152-156.
14. De acordo cos principios grafemticos expostos mis arriba con moita cautela
(vid. nota 7), o til grave debera indicar que a vogal aberta, tanto en Riaz coma
en Riazn (e noutros topnimos en -n, coma Tourn, Meixn, Dorrn ou
Caspirin, fronte a Herbn, Salto del Ladrn ou Porrn, todos tomados de V54).
Non tanta a nosa confianza na marcacin de timbre de frei Martn, polo que
deixamos este asunto en suspenso. Abonde con dicirmos que -OLU evolucionou
cara a /'/ (ALGa: V 121 [tiriz], cuest. 1997 [freix tipo de filloa], cuest. 1490
[ich]), se ben non descoecida unha solucin pechada /o/ salferida no territorio, na nosa opinin mis polas vas analxicas mencionadas que como efecto da
coecida accin metafnica /'...o/ > /'o...o/, que debera afectar sobre todo e de
forma compacta o occidente; en cambio, fra de variedades dialectais moi localizadas, o final en /'/ descoecido na morfoloxa nominal.
15. En textos portugueses, Riazuu (1170) e Riazoo (1258), en Baio (Machado: s.v.).
16. O certo que en Dozn hai Pereir e en Vilalba Mura z , pero non rexistramos
topnimos en - nin en Santiso (Barazn), nin en Chantada (Fi x s, Ca rd a v s, Sitis
/ Sa b a d n, Ar g o z n, Gord n, Be rm n), nin en Carballedo (Milleirs e Veascs).
17. O fenmeno ten distribucin dialectal: na toponimia pode comprobarse que a
solucin Fins (xunto con Arns, Ons...) occidental e comparte territorio coa
variante occidental, mis extensa, en -s, fronte variante centroriental en -iz.

66

actas_sarmiento_def01

8/1/07

16:28

Pgina 67

Ayroa, Riazn, Lagosteiras, Oiteiro. Algns procesos de cambio lingstico...

Vallan as denominacins de San Fiz de Cangas (Pantn) tomadas da coleccin

diplomtica do mosteiro de Santa Mara de Ferreira de Pantn (Fernndez de
Viana 1994) como mostra de que nas proximidades do noso Riaz~Riazn se deu
no solpor da idade media tanto a crase de <ii> coma o desenvolvemento dun son
nasal: Fiiz (1290, 1329, 1487), Fiis (1418, 1432, 1453), Fiis (1412, 1453), Fz
(1418), Fyns (1425), Fiz (1482); e de novo a informacin complementaria de
Sarmiento, que testemua para o mesmo San Fins de Cangas (V45: 165). E un
pouco mis ao sur, tamn en terras do actual Fiz, a travs dos documentos de San
Clodio do Ribeiro (Lucas & Lucas 1996) vemos como as denominacins de San
Fiz de Navo (San Amaro), parten de Fiiz (1271, 1317) e Fiis (1317, 1398, 1421,
1423, 1456, 1457), para se facer predominante a nasal nas derradeiras dcadas da
escrita medieval: Fiis (1489, 1491), Fiins (1477, 1487, 1490, 1491, 1492, 1499),
Fins (1494).
18. Obsrvese que o teorema est exemplificado con Cast. langosta de locusta, non
coa variante galega.
19. A situacin descrita por Sarmiento debase manter no sc. XIX, pois Rodrguez
(1863), Cuveiro (1876) e Valladares (1876) definen lagosteira como Sitio abundante en langostas aludindo ao de Fisterra (DD: s.v.), quizais seguindo todos tres
a Sarmiento, e en todo caso non contradicndoo ou emendndoo ningn. Para o
noso interese, indiferente que lagosteira provea de LOCUSTA, como sosteen
Sarmiento e a etimoloxa popular, ou de LACUSTARIA.
20. Non falamos de casos en que est implicado o grupo -CT- (cf. oytubro, Lorenzo:
s.v.).

67