Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
POPOL WUJ
pa Kiche Chi chabal
W
Paxil, Kablajuj Baqtun
rttt
wt
Tun
Wuqub Winaq.
Uwch:
Pa Kajib Xalqat Be
CHIKECH:
Ri kechaw pa Kiche Chi chabl, xuquje ri kakoqaj rij
we wuj ri, xa rumal che ri kakaj kaketamaj ri jun
nimalaj nojibl tzibam kan pa we wuj ri.
KAMOWAXIK:
Kiqaya jun nimalaj kamowaxik chike: ri ajtijab, ri ajtzibab,
ri ajsolinachabal xuquje ri ajqijab, are ku
taq wa ri xetoban che we chak ri.
Kutbl rech
CHOLBAL RECH
Tzij
Uwch Wuj
Tzij
Uwch Wuj
POPOL WUJ
POPOL WUJ
Nabe Tzij
q
Wa xchiqatzibaj chik chupam kaxlan tzib, pa kristyan uqijil chik xchiqelesaj rumal
maja wi chik ri ilbal re Popol Wuj, ilbal saq petinaq chaqa plow, utzijoxik
qamujibal, ilbal saqakaslem. Xeuchaxik.
Ko nabe uwujil, ojer tzibam puch, xa kutal chuwch ilol re, bisol re, nim upetik,
utzijoxik puch. Are taq xchiks tzuk ronojel kaj ulew, ukaj tzukuxik, ukaj
xukutaxik, retaxik, ukaj chexik, umejkamaxik, uyuqkamaxik upakaj, upaulew.
Kajtzuk, kajxukut, xeuchax rumal ri Tzaqol, Bitol, Uchuch, Uqajaw kaslem,
winaqirem, abanel, kuxlanel, alal rech, kuxlaal rech saqil amaqil, saqil al, saqil
kajol, ajbis, ajnaoj che ronojel attal wi kaj, ulew, cho, plow.
Ukab Tzij
wt
Wa kate nabe tzij, nabe uchaik: maja wi ko jun winaq, jun chikp, tzikin, kr,
tp, che, abj, jul, siwan, km, kichelaj, xa utukel kaj kolik.
Maja wi na qila kamolobik, katzowik, maj jun kasilobik, kumal kabantaj, kakotz
kabantaj pa kaj.
ett
Are taq xpe ku utzij waral, xul kuk ri Tepew, Quq Kumtz waral chi qequmal,
chi aqabal. Xchaw ruk ri Tepew, Quq Kumtz.
Xecha kut. Are taq xenaojinik, are taq xebisonik, xkiriq kib, xkikuch kitzij,
kinaoj. Are taq xkalaj.
qttt
Are taq xkuxlabaj kib. Xe wi saq, are taq xkalaj puch winaq. Are taq xkinaojij
utzukik, uwinaqirik che, kaam, utzukik puch kaslem, winaqirem chi qequmal,
chi aqabal, rumal ri Ukux Kaj, Jun Raqan ubi.
wttt
Jun Raqan, nabe. Ukab kut Chip Kaqulja. Rox chik, Rx Kaqulja. Chi e kut,
oxib ri Ukux Kaj.
ettt
Are taq xeul kuk ri Tepew, Quq Kumtz, are taq xnaojixik saq kaslem, xa
apachike ta chawexoq, are taq qakira puch, apachinaq tzuqul, kolol.
10
rttt
qP
qq
qw
qe
q r
Je kut xkikot wi ri Tepew, Quq Kumtz: utz chixatulik, at Ukux Kaj, at Jun
Raqan, at pu Chip Kaqulja, Rx Kaqulja!
qt
q qt
Nabe kut xwinaqir ulew, juyub, taqaj. Xchobochox ube ja, xbinijeik le raqan
xol taq juyub. Xa chobol chik xekoji wi ri ja, are xkutunijeik nimaq taq
juyub.
q wt
q et
11
Rox Tzij
q rt
q tt
q qtt
xecha kut. Are taq xkinaojij, xkitzijoj puch, xas ku xwinaqir kej, tzikin. Are taq
xkisipaj ku rochoch kej, tzikin:
q wtt
at kej: pa ube ja, pa siwan katwar wi, waral katkoji wi, pa km, pa qayes, pa
kichelaj kapoqisaj wi awib, kajkaj abinibal, achakalibal xuxik xuchaxik.
q ett
Are taq xkiban ku kisok chutiq tzikin, nimaq tzikin. Ix ix tzikin puwi che,
puwi kaam kixochochin wi, kixjayin wi, chiri kixpoq wi, kixkiyaritaj wi puwi
uqab che, puwi uqab kaam
q rtt
xeuchax ri kej, ri tzikin. Are taq xkiban kibanoj, konojel xkikam kiwarabal,
kiyakalibal. Je kut xok kochoch chikp ri ulew xuyao ri Alom, Kajolom,
utzirinaq chi konojel ri kej, ri tzikin.
q ttt
q qttt
q wttt
q ettt
q rttt
12
wP
wq
ww
Are ku chipatanij xeuchaxik are chi xepixabax chutiq chikp, nimaq chikp
e ko chuwch ulew.
we
wr
wt
w qt
w wt
Xa kutija chik, mixyopij rawaxik, usaqirik. Qabana tzuqul qe, kolol qe!
w et
Jupa cha are chi kojsikixoq, are chi kojnabax puch chuwch ulew? Mixqatijo
chech ri nabe katzaq, kabit. Ma wi xkiwitzij qaqijiloxik, qaqalajisaxik puch
kumal. Kije kut qatija wi ubanik ajnim, ajxob, tzuqul qe, kolol qe xecha.
w rt
w tt
w qtt
w wtt
Are taq xkiyoj kut, xkiyak chi ri kitzaq, kibit, xecha chi kut: jupa cha
chikaqabano, chutzir ta wi, chiwachir ta wi, qijilol qech, siqol qech?
13
w ett
Xecha are taq xkinaojij chik. Xa qabij chike Xpiyakok, Xmukane, Jun Ajpu
Wuch, Jun Ajpu Utiw. Qatija chi uqijixik, ubitixik! xecha chikibil kib
Ajtzaq, Ajbit. Are taq xkibij chike Xpiyakok, Xmukane.
w rtt
w ttt
Xecha ku ri Jun Raqan ruk Tepew, Quq Kumtz. Are xkibij chech Ajqij,
Ajbit e Nukwachinel: xukulu xa pu churiqo che ta chik chiqawinaq bitoj,
chiqawinaq tzaqoj, ta chitzuqul, kolol qech, kojsikix taj, kojnabax ta puch.
w qttt
w wttt
Chikutuna ibi Jun Ajpu Wuch, Jun Ajpu Utiw, Kamul Alom, Kamul
Kajolom, Saqinim Aq, Saqinim Sis, Ajkwal, Ajyamanik, Ajchut, Ajtzalam,
Ajrxalaq, Ajrxasel, Ajqol, Ajtoltekat, Ratit Qij, Ratit Saq kixuchaxik
rumal ri qatzaq, qabit.
w ettt
Chimala chi ixim chi tzite, xa chibantajik, xa pu chel apanoq chiqaja, chikoto
puch uchi, uwch che xeuchax Ajqijab.
w rttt
Kate puch uqajik, uqijiloxik ri xmalik chi ixim, chi tzite. Qij! bit! xecha
ku ri Jun Atit, Jun Mam chikech. Are ri Mam are Ajtzite, Xpiyakok ubi. Are
ku ri Atit, Ajqij, Ajbit, chi raqan Xmukane ubi.
eP
Xecha kut, are xkitikiba qij: xa chukulu, xa pu churiqa! Chibij, kuta qaxikin,
kixchawik, kixtzijon taj! Xa chuqulu ri che chajawaxik, chikotox puch kumal
Ajtzaq, Ajbit. We, are tzuqul, kolol qech chichawexoq, chisaqiroq.
eq
At ixim, at tzite, at qij, at bit. Katchokonik, kattaqan taj! xcha che ixim, tzite.
Qij! bit! Katkix la uloq, at Ukux Kaj, ma qalajisaj uchi, uwch Tepew,
Quq Kumtz!
ew
Xecha are taq xkibij ku utzukulikil: utz, are chux ri poy, ajam che, chichawik,
chitzijon ba na chuwch ulew.
ee
Are chuxoq! xecha kut. Are xkibij, xas xban ri poy, ajam che.
14
et
Ma wi xkinataj chik ri Ukux Kaj. Kije kut xepaj chi wi, xa utijtobexik, xa pu
uwababexik chi winaq. Xechaw nabe, xa chaqij kiwch, ma na sanl kaqan,
kiqab, maja wi kikikel, kichomalil, maja wi kitiqowal, kikabchal, chaqij kotzkoj
kiwch, ka pichipoj kaqan, kiqab, ka yikiyoj kitiojil.
e qt
Kije kut ma wi xenaw chi wi chuwch Tzaqol, Bitol, alal kech, kuxilal kech.
E nabe tzatz chi winaq xeuxik waral chuwch ulew.
Ukaj Tzij
e wt
Qola uqeqal jb
Kate ku kikisik chik, kimayixik, kikutuxik puch xekamisax chi ri poy, ajam che.
e et
Are taq xnojix kibutik rumal Ukux Kaj, nimabutik xbanik, xpe pa kiwi ri e
poy, ri e ajam che.
e rt
Tzite utiojil ri achi, are taq xalax rumal Tzaqol, Bitol. Ri ixoq sibaq ku utiojil.
Ri ixoq, xraj okik rumal Tzaqol, Bitol.
e tt
e qtt
Kije kut kikamsaxik, xebutik. Xpe nimaqol chila chikaj. Kotkowch ubi
xkotin uloq ubaq kiwch. Xpe Kamalotz xqupin ula kijolom. Xpe Kotz Balam
xtij kitiojil. Xpe Tukum Balam xtukuwik, xkichow kibaqil, kibochil, xkajixik,
xmuchulix kibaqil, kajisabal kiwch
e wtt
rumal ma wi kenaw chuwch kichuch, chuwch puch kiqajaw, ri Ukux Kaj, Jun
Raqan ubi. Rumal xqequmar uwch ulew, xtikar ri qeqal jb, qijil jb, aqabal
jb.
e ett
Xok kula chutiq chikp, nimaq chikp. Xrut kiwch rumal che, abaj. Xechaw
konojel kiqebal, kixot, kilaq, kiboj, kitzi, kika, jaruj pa le ronojel xqut kiwch.
15
e rtt
Kx xiban chiqe, xojitio. Ix chi kut kixqati chik xcha ri kitzi, kak chikech.
e ttt
Are ku ri ka: xojkokonik iwumal jutaq qij, jutaq qij, xqeqarik, xsaqirik, amaqel
jol jol, juk juk qawch iwumal, are ta nabe qapatan chiwch. Kixtan na winaq, we
wakamik kut xchitij qachuqab, xchiqakeej, xchiqajok puch itiojil xcha ri kika
chike.
e qttt
Are ku ri kitzi xcha chik, are taq xchawik: ma ku pa rumal ma wi chiya qawa?
xa kojmukunik, xa pu kojikuxij uloq, kojitzaq pu uloq, yakal wi qacheel iwumal
are chi kixwaik.
e wttt
e ettt
Are chi ku ri kixot, kiboj xechaw chik chike: kx wa xiban chiqe, xaq qachi,
xaq qawch, amaqel oj tzakl chuwi qaq, kojikato. Ma wi kx xqanao?
e rttt
Xchitij kut, kixqaporoj xcha ri kiboj, konojel xkat kiwch. Are ri abaj ri
kixkub chi aninaq chipe ta qaq taqal chi kijolom, kx xban chike.
rP
Anilabik kemalmalijab chik. Raj kaqanik chuwi ja, xa kawulij ja, ketzaq uloq. Raj
kaqanik chuwi che, kechaqix uloq rumal che. Raj keok pa jul, xa chiyuch jul
chikiwch.
rq
Kije kut ukayojik winaq tzaq, winaq bit. E tzixel, e tzalatzoxel chi winaq
xmayixik. Xqutux kichi, kiwch konojel.
rw
Xcha kut. Are retal ri koy ko pa kichelaj wakamik. Are xkoji wi retal rumal xa
che kitiojil xkojik rumal Ajtzaq, Ajbit.
re
Are ku ri koy kije ri winaq chiwachin. Retal jule winaq tzaq, winaq bit, xa poy,
xa puch ajam che.
16
Ro Tzij
rr
rt
r qt
Kacha kut ri: xewi xa are usaqetal winaq ri xbutik, kije ri ri nawal winaq
ukojeik.
r wt
In nim kinkoji chik chuwi winaq tzaq, winaq bit! In uqij! In pu usaq! In na
puch rikilal! Ta chuxol! In nim nusaqil!
r et
r rt
r tt
Are ku ri nutzam saq julujuj chinaj kije ri ik. Pwaq kut nukayibal kasaqpaki
uwch ulew, are taq kinel uloq chuwch nuqalibal.
r qtt
Kije kut in qij wi, in puch ik rumal saqil al, saqil kajol ta chuxoq, rumal chinaj
kopan wi nuwch
r wtt
r ett
Xa are kut, taql wi uwch ri chikabe wi, ma na ronojel ta uxe kaj kopan wi uwch.
r rtt
r ttt
Kije kut kuqobisaj wi rib ri Wuqub Kaqix chi qijil, chi ikil. Xa maja
chikutunoq, chiqalajoboq usaqil qij, ik. Xa xurayij nimal ikowem.
r qttt
r wttt
Kije kut xchiqabij chik are taq xkam Wuqub Kaqix, are taq xchakatajik, are taq
xbantaj winaq rumal Ajtzaq, Ajbit.
17
Uwaq Tzij
r ettt
r rttt
Xa wi e Kabawil rumal itzel xkilo ri nimarisan rib xraj xuban chuwch Ukux
Kaj. Xecha ku ri kajolab: ma wi utz ta chuxoq, ma wi chi qas e winaq waral
chuwch ulew.
tP
Kije kut chiqatij uwubaxik chuwi recha, chiqawubaj wi chiri, chiqakoj wi uyab,
are taq kisoq uqinomal, uxit, upwaq, uquwal, uyamanik ri kukakabej. Kije ku
chubana ronojel winaq.
tq
tw
Are ku ri Wuqub Kaqix e kaib ukajol, are nabeal ri Sipakna, ukabal chi ku ri
Kab Raqan, Chimalmat ku ubi kichuch, rixoqil ri Wuqub Kaqix.
te
Are ku ri Sipakna, are chire chaj ri nimaq taq juyub. Ri Chi Qaq, Jun Ajpu,
Pekul, Xkanul, Makamob, Julisnab, xuchaxik ubi juyub xkolik pa chisaqirik,
xa jun aqab chixwinaqir rumal ri Sipakna.
tr
Are chi ku ri Kaib Raqan, silab juyub rumal chinebowik chutiq juyub,
nimaq juyub rumal.
tt
t qt
Xewi ukajol Wuqub Kaqix, xewi chi xkikam wi kinimal chirij kiqajaw. Are ku
itzel xkil wi kajolab.
t wt
18
Uwuq Tzij
t et
t rt
Are ri Wuqub Kaqix jun nimache re tpal, are ku recha ri Wuqub Kaqix, are
xrilo ri uwch tpal, kachakan chuwi che, jutaq qij ilom kut rechabal kumal ri
Jun Ajpu, Xbalam Kyej.
t tt
t qtt
Kate kut are taq xubaxik kumal Jun Ajpu, taqal ubaq wub chukakate,
xuraqaqej uchi. Are taq xpe chuwi ri che taqal chuwch ulew.
t wtt
Chixmalmat ku ri Jun Ajpu, anim xbek, qastzij wi xbek xeuchapa. Kate kut are
taq xjeyix loq uqab ri Jun Ajpu rumal ri Wuqub Kaqix, xas xtzaq loq, xmej loq
utzam uteleb.
t ett
Are taq xutzoqopij chi ku Jun Ajpu ri Wuqub Kaqix, xa wi utz xkibano, ma
nabe kichakatajik taj rumal Wuqub Kaqix.
t rtt
Ukatal chi ku ri uqab ri Jun Ajpu rumal ri Wuqub Kaqix, are taq xbe chi
rochoch, xa chi ku ulotem ukakate xopanik.
t ttt
t qttt
rumal xa xkxwajik, sibalaj kaqoxow chik, nabe mixnukam loq jun chike chuwi
qaq, chixekiba wi, chitzeyaba wi, are chi kulkikama chik, qastzij chi e kxtok
xcha ri Wuqub Kaqix, are taq xuxekeba uqab ri Jun Ajpu.
t wttt
Kinaojinik chi ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej are taq xkibij kut chi rech jun mam,
qastzij saq chi uwi chi mam, jun ku atit, qastzij kamul atit chik, xaq kepachayaj
chik chi ri ja taq winaq.
t ettt
19
t rttt
Xecha ku ri kajolab chike ri atit, mam: kixqachbilaj taj kixbe quk keqakama
qaqab ruk Wuqub Kaqix, xa kojteri chiwij. Xa je ri qamam ri qachbilam,
kaminaq kichuch, kiqajaw, kije kut eteretoj wi chiqij, xa ne keqasipaj, rumal xa
elesan uchikopil wareaj kaqabano kixcha.
qt P
qt q
Kate kut are taq xebek. Tzalan ku ri Wuqub Kaqix chuwch uqalibal, are taq
xeokow ri atit, mam etzeyatal ku ri e kaib kajolab chikij, are taq xeokowik
chuxe rochoch ri Ajaw, kuraqaqej ku uchi ri Wuqub Kaqix rumal uqoxom
uware.
qt w
Are taq xril ku Wuqub Kaqix ri atit, mam, kachbilam kib. Jawi kixpe wi
qamam? xcha ku ri Ajaw. Xa ojtzukul qakunabal lal Ajaw xecha kut.
qt e
qt r
Kawitzin ku ri Ajaw rumal uqoxom uware, xaq ku nimaq wachil chik kachawik.
Kinta ba chiwech kitoqobisaj ta nuwch. Jasa ri kichakuj? Jasa ri kikunaj?
xcha ku ri Ajaw.
qt t
qt qt
qt wt
qt et
qt rt
Xchiqakoj chi na kut ukaxel jokom baq xchok chik Are ku ri jokom baq ri xa
saq ixim.
20
Utzbala, chiwelesaj, chito uloq xcha kut. Are taq xel ku ri uware Wuqub
Kaqix. Xa saq ixim ukaxel uware xokik, xa chi ku saq julujuj chi ula ixim pa uchi.
qt tt
qt qtt
Xas xqaj uwch, ma wi Ajaw chik xwachinik, xkis relik ri uware xkanaj rx kawakoj
puchi. Are xkunax chi ku ri ubaqwch Wuqub Kaqix, are xcholik ubaqwch,
xkiselik ri pwaq.
qt wtt
qt ett
Are taq xkm ku ri Wuqub Kaqix, xkam ku uqab ri Jun Ajpu. Xkm ku ri
Chimalmat, rixoqil Wuqub Kaqix.
qt rtt
qt ttt
Nawal atit, nawal mam xbanowik. Are xkikam ku ri kiqab, xtikitax ukoq, utz
chik xuxik.
qt qttt
Xa rumal ukamk Wuqub Kaqix xkaj kije xkibano, itzel xkil ri nimarisabal ib.
Kate kut xebe chik e kaib kajolab, xa utzij ri Ukux Kaj ri xkibano.
Uwajxaq Tzij
qt wttt
Ri uchak Sipakna
Waral chik kakut ubanoj chi Sipakna, unabe kajol Wuqub Kaqix. In banal
juyub kacha ri Sipakna.
qt ettt
Are ku ri Sipakna katin chuchi ja, are taq xeokow omuch kajolab, ejurul che
raqan kikabal, omuch che ubinisaxik. Are xkiqat ku jun nimache, uwapalil
kikabal.
qt rttt
Kate kut xbe ri Sipakna, xopan ku chila kuk ri omuch kajolab: jasa ri
kiban ix kajolab? Xa che ma wi kaqayako, chiteleba. Xchintelej. Jawichi
kopan wi? Jasa kupatanij chiwe?
wt P
Xa uwapalil qakabal. Utzbala xcha kut, are taq xujuruj, xuteleba ku aqanoq
chu chi kikabal omuch kajolab.
21
wt q
wt w
Kate kut xkiban kinaoj ri omuch kajolab: are ri ala jupa cha ri kaqaban che
chiqakamisaj taj? rumal ma wi utz ri kubano, xa utukel mixuyak ri che.
wt e
Qakoto jun nimajul chiri, are kut chiqatzaq wi qajoq pa jul. Jakama qaja ulew pa
jul kojcha ta chech, chi are taq ku pachal qajoq pa jul, kaqatarij qajoq ri nimache,
chiri ta ku chikm wi pa jul
wt r
xecha ku ri omuch kajolab. Are taq xkikot jun nimajul, naj xqajik, are xkitaq
ku ri Sipakna. Oj kojkanaj kanoq, chibe chukotik ulew ma wi kaqariqo
xuchaxik.
|
wt t
Utzbala xcha kut. Kate kut xqaj pa jul. Kasikin uloq are taq xkototaj ri ulew.
Naj ta chiqajik awumal? xuchaxik. Je xcha kut. Are taq xutikiba ukotik
jul, xa ku ujul xukoto ukolobal rib.
wt qt
Xretamaj ri ukamk, are taq xukot ku jun wi chi jul, chi utzalanem ukab jul xukot
ri xkolotaj wi.
wt wt
wt et
wt rt
Kixpetoq chulikama ulew, rachaq jul ma xkototajik. Qastzij naj mixqaj wumal.
Ma wi kita nusikibal lo? Are ku ri isikibal xa wi kaxojlinik, kije ri jun elebal,
kaib elebal ix ko wi kinto
wt tt
xcha uloq ri Sipakna pa ujul. Chi kut matzal chi wi uloq, kasikiyaj chi uloq pa jul.
wt qtt
Are kut kajurux uloq ri kinimache kumal kajolab, kate puch xkitarij qajoq ri che
pa jul.
22
wt wtt
wt ett
Are ku! xcha kut. Are taq xuraqaqej uchi, xa jupaj chik xsikinik are xqaj apan
ri che.
wt rtt
Oqa! Mixutzinik! Utz mixqaban che, mixkamk! Are ube tajin kubano,
kuchakuj, are taq chuxoq nabe xukoj ula rib quk, chiqaxol puch oj omuch chi
kajolab
wt ttt
xecha kut kekikot chik. Ko ri ubanik qaki oxij, keokowik oxij puch chiqukaj
loqoqebal qakabal ri oj omuch chi kajolab
wt qttt
xecha. Chuweq kut kaqilo, kbij puch chikaqilo ma kepe chi snik pa ulew, are
taq chekowinoq, are taq qeyoq, kate kut kakubi chiqakux, are taq kaqatij ri
qaki xecha kut.
wt wttt
Kuta ku uloq ri Sipakna pa jul, are taq xkibij kajolab ri ka chukabij puch. Are
taq xetubuqij snik kebinowik, kebuchuwik, are taq xekulun xe che.
wt ettt
wt rttt
Are ku ri Sipakna xa wi kaslik, xuboq uloq rismal uwi, xa pu kukux uloq rixkaq
che ri kuya uloq chikech ri snik.
et P
Kije ku ri xkamk xkinao omuch kajolab, kate kut xtikar kiki ka chiroxij, are
taq xeqabar puch konojel kajolab.
et q
et w
23
et e
Kije kut kikamk omuch kajolab ri, xcha chi kut: are ri xeok chi chumilal ri
Motz ubi kumal Wa kut xa saqibaltzij lo.
Ubelej Tzij
et r
Uchakatajik Sipakna
Are chi ku chiqabij uchakatajik chi Sipakna kumal ri e kaib kajolab Jun Ajpu,
Xbalam Kyej.
et t
Are chi uchakatajik, ukamk ri Sipakna, are xchak chi kumal ri e kaib kajolab
Jun Ajpu, Xbalam Kyej.
et qt
et wt
Xa kr, xa tp xutzukuj chi taq ja, xa are chirechaaj jutaq qij. Pa qij chiwakatik
are taq kutzukuj recha, chaqab kut chikareqaj juyub.
et et
Kate kut ujalwachixik jun nimatp kumal Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are kut
xkikoj ri uwch ek, ri nimaq ek ko pa taq kichelaj.
et rt
Are uxul tp xuxik, pajak chi kut kol qab, xkikojo selabaj ku ri uwarachaq tp, ri
jowojik.
et tt
Kate kut are taq xkikoj ukoq chuxe pek, chuxe nimaq juyub, Meowan ubi
juyub xchakataj wi.
et qtt
Kate kut are taq xepe ri kajolab xkikulaj ri Sipakna chi ja. Jawi katbe wi at
kajol? xuchax ku ri Sipakna. Maj kinbe wi, xa wecha kintzukuj ix kajolab
xcha ku ri Sipakna.
et wtt
Jasa ri awecha? Xa kr, xa tp. Xma ko chi wi kinriqo. Kabijir xinkanaj chi
wechaxik, ma wi kinchij chik waijal xcha Sipakna chikech Jun Ajpu, Xbalam
Kyej.
et ett
Jun are le tp ko ula xe siwan, qastzij chi nimatp. Ka qij chawechaaj lo! Xa
kojutio mixraj qachapo, kaqaxibij qib rumal. Ma chibeoj keqachapa xecha ri
Jun Ajpu, Xbalam Kyej.
et rtt
24
xe nimajuyub, jowol kula chuxe siwan, xa ka tel apanoq xecha Jun Ajpu,
Xbalam Kyej.
et ttt
et qttt
Xelajik xok na chikiwch kajolab. La ma xqaj kut xqachap loq? are kije xojtzalij
awumal, ma xa ma wi xqatijo, xas kationik ri ojjupulik kojok bik, kate ku kuxibij
rib ri ojpakalik kojok bik, xa ku sakin chik, ma wi chikaqariqo, kate ku kuta
pakalik katok ubik xuchax kut.
et wttt
Utzbala xcha ku ri Sipakna. Are taq xbek achilam chi ku ri Sipakna xbek,
xeopan chuxe siwan, tzalan ku la ri tp, kaqwawoj ula rij, xe siwan xas ku
kakumatzijik.
et ettt
Utzbala! xkikot ku ri Sipakna. Karaj taj xkok ta puchi, rumal chi qastzij
kutzin chiwaij, xraj kutij ri, rxroj jupunik xraj okik, pakal ku ri tp xopanik.
et rttt
Kate kut xel chi uloq: ma wi xariqo? xuchax kut. Ma ba, xa pakalik
kaqanik, xa nabe xaqan chik ma wi xinuriqo, kate utz lo kinpakik kinok bik
xcha chi kut.
rt P
Kate kut pakal chik are taq xok bik, xkis ku rokik bik, xa uwi uchek chik
xkutun uloq, xkis bi rilitajik, xlilob ku qajoq nimajuyub chuwch ukux.
Ma wi xsolkopij chik, abaj kut xux ri Sipakna.
rt q
Kije uchakatajik chi ri Sipakna kumal kajolab Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Ri
banal juyub xcha utzijoxik ojer, unabe kajol Wuqub Kaqix.
rt w
25
Ulaj Tzij
rt e
rt r
Xewi ku ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej xechakow ri Kaib Raqan. Xcha ri Jun
Raqan, Chip Kaqulja, Rx Kaqulja, are taq xechaw chikech ri Jun Ajpu,
Xbalam Kyej:
rt t
ukab ukajol Wuqub Kaqix jun chik chi xkachakatajik, xewi nutzij, rumal ma wi
utz kibanoj chuwch ulew, kakikowisaj qij, chi nimal, chi alal ma ku keje chuxik.
rt qt
Chibochij ku ubik chila relebal qij xcha ku ri Jun Raqan chike ri e kaib
kajolab.
rt wt
Utzbala lal Ajaw. Ma wi utz wi kaqilo. Ma pa lal kolik, lal pu yakalik, lal
Ukux Kaj? xecha ku ri kajolab, are taq xkikulaj ba utzij ri Jun Raqan.
rt et
Are puch katajin ri Kaib Raqan yojol juyub, xa staqil kutenij raqan chuwch
ulew, xas xchiwulij nimaq juyub, chutiq juyub rumal.
rt rt
Are taq xkulutaj kumal ri kajolab: jawi katbe wi at kajol? xecha chech ri
Kaib Raqan. Maj ba kinbe wi, xa in wulil juyub, in puch yojol rech chibe qij,
chibe saq xcha kut, are taq xchawik.
rt tt
Xcha chi ku ri Kaib Raqan chike ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej: jupa cha
kixpetik? Ma wi wetam iwch. Jasa pa ibi? xcha Kaib Raqan.
rt qtt
rt wtt
rt ett
26
ronojel juyub at kajol? xecha ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej chech Kaib Raqan.
rt rtt
rt ttt
rt qttt
Kekikot chik kitijtobela kiwubanik. Are kut are taq kewubanik ma na ulew taj
ubaq kiub, xa chi kuxlabij ri tzikin, are taq xchikiwubaj. Chumayijaj ku ri
Kaib Raqan.
rt wttt
Are taq xkibak ku kiqaq ri kajolab. Xkibol ku tzikin chuwch qaq. Jun ku
ri tzikin xkikul sqkab chirij, saq ulew xkikojo:
rt ettt
are ku chiqayaa chech, are taq jikonoq, are taq chusiqa puch kokal tzikin, are
taq chaqajoq. Are ku ri ulew xok chirij ri tzikin kumal, pa ulew chiqatzaq wi keje
kut, pa ulew chimuq wi.
rt rttt
We nim etamanel! Jun tzaq! jun bit! Are taq chawexoq! Are taq saqiroq!
xecha ri kajolab.
tt P
tt q
Are taq xkibol ri tzikin, xchaqaj kut, qan ubolik, chiyipowik, chikabchiyanik kij
ri tzikin, chikowinik simisoj ruxlab.
tt w
tt e
Are taq xutzonoj kut: jasa pa ri iwecha? Qastzij utz ruxlab kinnao, chiya ta
jutzit wech xcha kut.
tt r
Are taq xya ku jun tzikin chech ri Kaib Raqan, uchakatajik ku ri. Kate kut
xukis ri tzikin, are taq xbe chi kut, xeopan ku chila relebal qij ri kowi ri
nimajuyub.
27
tt t
Are ku ri Kaib Raqan xaq tubul chi raqan, uqab. Ma wi chikowin chik rumal ri
ulew xkul chirij tzikin xutio, ma ku jawi chik kila jasa xuban chik che ri juyub,
ma wi xutzinik xuwulij taj.
tt qt
Are taq xxim ku kumal kajolab, chirij xxim wi uqab, xrilij uqab kumal
kajolab, xxim kut uqul raqan kikabichal, kate kut xkitarij qajoq pa ulew,
xkimuqu wi.
tt wt
Kije kut uchakatajik Kaib Raqan ri, xa wi xa are Jun Ajpu, Xbalam Kyej ma
wi ajilan kibanoj waral chuwch ulew.
tt et
Are chi ku, xchiqabij chik kalaxik ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are nabe
mixqabij ri kichakatajik ri Wuqub Kaqix ruk Sipakna ruk Kaib Raqan waral
chuwch ulew.
Ujulaj Tzij
tt rt
tt tt
Wa kate utzijoxik, are kibi: ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu keuchaxik, are
ku kiqajaw ri Xpiyakok, Xmukane. Chi qequmal, chi aqabal kalaxik ri Jun Jun
Ajpu, Wuqub Jun Ajpu kumal Xpiyakok, Xmukane.
tt qtt
Are ku ri Jun Jun Ajpu e kaib xeralkwalaj, e pu kaib ukajol: Jun Batz ubi
nabeal, Jun Chowen chi kut ubi ukabal.
tt wtt
Are ku ubi kichuch wa: Xbaqiyalo kuchach rixoqil Jun Jun Ajpu. Are ku ri
Wuqub Jun Ajpu maja wi rixoqil, xa ulaqel.
tt ett
tt rtt
Xkikut nawikil chikiwch ri Jun Batz, Jun Chowen, ukajol Jun Jun Ajpu. E
ajsu, e ajbix, e ajpu, e pu ajtzib, e pu ajkot, e ajxit, e ajpwaq xeux ri Jun
Batz, Jun Chowen.
tt ttt
Are ku ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu xa sk, xa chaj chikakibano jutaq qij,
28
xa e kakab chikikulelaj kib, e kajib chi konojel, are taq kekuchmayij pa jom.
tt qttt
Xul ku ri Wak ilol ke, Usamajel Jun Raqan, Chiip Kaqulja, Rx Kaqulja. Are
ku ri Wak ma wi naj waral chuwch ulew, ma wi naj Chi Xibalba, che libajchi
chopan chik chikaj ruk Jun Raqan.
tt wttt
Xeyaluj waral chuwch ulew, xkm ku ri kichuch ri Jun Batz, Jun Chowen.
tt ettt
Are ku ubeal Xibalba xecha wi, are taq xkita ku Jun Kame, Wuqub Kame
rajawal Xibalba:
tt rttt
qtt P
Are taq xkikam kinaoj konojel. Ri kibi Jun Kame, Wuqub Kame, e nimaq
qatal tzij. Are ku ri Ajawab konojel e yaol upatan rajawarem puch jujun chi
ajawab, kumal Jun Kame, Wuqub Kame.
qtt q
Are ku ri Xikir Pat, Kuchum Kik kibi Ajaw, are ku kipatan ri kik chuyabij
winaq.
Are chi ku ri: Ajal Puj, Ajal Qana, ki ajawab chik.
qtt w
Are ku kajawarem: ri kisipojik winaq, chipe puj chirij raqan, chipe qana chirij
uwch, chuqanal chuchaxik. Kate kut rajawarem Ajal Puj, Ajal Qana wi.
qtt e
qtt r
Are chi ku ri Ajaw Ajal Mes, Ajal Toqob kibi, are kipatan ri xa chikulwachij
winaq uwetzames, we kape pu chirij ja, chuwa ja, chibe kekulwachix wi, xa
chikitokota che jupuloq chuwch ulew, are taq chikamk. Are kut kajawarem Ajal
Mes, Ajal Toqob keuchaxik.
qtt t
Are chi ku ri Ajaw Xik, Patan kibi. Are kajawarem ri winaq ri kekm pa be, xa
rx kamk kuchaxik, chipe kik puchi, are taq chikamk, kuxawaj kik. Xa jujun chi
29
patan kitelelaom, xa chikiqosij ukulel ukux winaq, are taq kekm pa be, xa
chikikulmaj apanoq we chibinik chikulik. Are kut kajawarem Xik, Patan ri.
qtt qt
Are kut xkikuch kinaoj are taq xetzayixik, are taq xekotobax puch Jun Jun Ajpu,
Wuqub Jun Ajpu. Are xkirayij xibalba ri ketzabal ri Jun Jun Ajpu, Wuqub
Jun Ajpu, ri kitzum, kibate, kipachqab, kakiya chuwch, wchsot puch,
kiwubal Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu.
qtt wt
Are chi ku xchiqabij chik kibiik Chi Xibalba, xekanaj ku kanoq ri Jun Batz,
Jun Chowen ukajol Jun Jun Ajpu. Xkaminaqoq kichuch.
Ka chuwi chik kichakatajik chik Jun Batz, Jun Chowen kumal Jun Ajpu,
Xbalam Kyej.
Ukablaj Tzij
qtt et
qtt rt
qtt tt
qtt qtt
Are ku Kisamajel ri tukur: Chab Tukur, Jun Raqan Tukur, Kaqix Tukur,
Jolom Tukur keuchax ri Usamajel ri Xibalba.
qtt wtt
Are ri Chab Tukur keje ri chab, xa kopokik. Are ku ri Jun Raqan Tukur xa
jun raqan, ko uxik. Are ku ri Kaqix Tukur kaq rij, ko uxik. Are chi na puch ri
Jolom Tukur xa utukel ujolom, maj ba raqan, xa uxik kolik.
qtt ett
E kajib ri Samajel Rajpop Achijab keqelem. Are taq xepe ku chila, Chi
Xibalba, libajchi xeulik, e taqal ku chuwi jom, kechaj ku Jun Jun Ajpu,
Wuqub Jun Ajpu pa jom, ri Nim Uxoral Chaj kuchaxik.
qtt rtt
E takatoj ku ri tukur chuwi jom, are taq xkitzaq ku kitzij, xewi xa are ucholik utzij
ri Jun Kame, Wuqub Kame, Ajal Puj, Ajal Qana, Chamiy Baq, Chamiy
Jolom, Xikiripat, Kuchum Kik, Ajal Mes, Ajal Toqob, Xik, Patan kibi
konojel Ajawab. Xtzaq kitzij kumal tukur.
30
qtt ttt
La qastzij kacha Ajaw Jun Kame, Wuqub Kame? Qastzij bala kecha, oj na
ku achbilal iwe. Chikama uloq ronojel ketzabal kecha Ajawab. Utzbala,
kojiwiyej na, oj kaqapixabaj na kan qachuch xecha kut.
qtt qttt
Xebe kut chi kochoch, xecha ku che ri kichuch (kaminq chi kiqajaw): kojbe na
ixqachuch, xa kate kulik, mixul Usamajel Ajaw kamal qe, kepetoq kecha kut,
kecha taqol qe.
qtt wttt
Xchikanaj ku kan wa qakik xecha kut, kate xekixima kanoq puwi ja ko jul.
Na kate chikaqachokonisaj chik. Xa kixsuanoq, xa pu kixbixanoq, kixtzibanoq,
kixkotonoq, chimiqoj kochoch, chimiqoj puch ukux iwatit xeuchax ku ri Jun
Batz, Jun Chowen
qtt ettt
are taq xepixabaxik. Qus qus ku xoq kichuch ri Xmukane. Jo na, maja ba
kojkamk, matbisonik xecha, are taq xebe Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu.
qtt rttt
Kate puch are taq xebe Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu, xkam kibe kumal ri
Samajel. Are taq xeqaj ku pa ubeal Xibalba, xuluxuj uchi kmuk.
wtt P
Xeqaj kut, are taq xel chi ku apanoq chuchi jal ja, siwanub. Kul Siwan ubi
xeokow wi. Xeokow chi kut chupam ri jal jal ja, simaj. Ma wi ajilam simaj ri
xeiko wi, ma wi xetokotajik.
wtt q
Are taq xeopan chi ku chuchi ja, chi kikija xeokowik, chiri ma wi xkukaj.
Xeopan chi ja utukel puch chi ja. Ma wi xechakatajik, xewi xeokow chik. Are
taq xeopan chi ku pa kajib xalqat be, ka chiri kut xechakataj wi pa kajib
xalqat be:
wtt w
jun kaqabe, jun ku qeqabe, saqabe jun, jun kut qanabe, kajib be. Are ku
xchaw ri qeqabe: in kinikamo, in ube Ajaw xchaw ri be.
wtt e
Chiri kut xechakataj wi, are xkitaqej ri be Xibalba, are taq xeopan ku pa
kipopbal rajawal Xibalba, xechakataj chi kut chiri.
wtt r
Are nabe kubulel ri xa poy, xa ajam che kawutalik kumal xibalba. Are kut nabe
xkiqijila: qola Jun Kame xecha che ri poy. Qola Wuqub Kame xecha chik
che ri ajam che.
wtt t
Maj ku xechakowik. Kate kut xejumujub rajawal Xibalba chi tze, xa kejumin
31
chik chi tze konojel Ajawab, rumal xechakomajik chikikux, xkichak ri Jun Jun
Ajpu, Wuqub Jun Ajpu, xetzen na.
wtt qt
Kate kut xechaw chi Jun Kame, Wuqub Kame: utzbala mixixulik, chuweq
chiqasaj uwch ibate, ipachqab xeuchax kut.
wtt wt
Kixkuloq chuwi qatem xeuchaxik. Utukel kut katanalaj abaj kitem xyaik,
xekat chi kut chuwi tem. Qastzij wi xepiskalij chik chuwi tem, ma wi xeyakamarik,
qastzij wi xewalijik, xkat kikulibal.
wtt et
Kate kut xetzen chi ri xibalba, xepichkarik chi tze, xwinaqijeik ukumatzil tze
chikikux, chi kikik kib, chi kibaq kib chitze konojel rajawal Xibalba.
wtt rt
xeuchax kut.
wtt tt
Kate kut xeopan pa Qequm Ja, utukel qequm upam chi ja.
Are taq xkikam ku kinaoj xibalba: xa keqapus chuweq, xa labe xas kekamk,
rumal ri ketzabal, ri qachajibal kecha ku ri xibalba chikibil kib.
wtt qtt
Are ku ri kichj xa kolokik chay, saqitok ubi ri chay, uchj xibalba. Xa jukul
kichj, xas chi yojyox baq, chi ko wi ri kichj xibalba.
wtt wtt
Xeok ku ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu chupam ri Qequm Ja. Are taq
xeyaoqa kichj, xa jun chi chj tzijom chik xel ruk Jun Kame, Wuqub Kame.
Ruk jujun kisik, xa wi tzijom chik xel kuk Ajawab. Are taq xebeyaoqa kuk ri
Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu.
wtt ett
E chokochoj chi uloq pa qequm, are taq xopan ri yal kichj ruk kisik, kajuljut ri
chj xok apanoq: ri kichj xekitzija ri jujun kisik, kije chulkiya chi saqirik, ma wi
chikisik xa wi xa are uwch chulkimoloba kecha Ajawab chiwe.
wtt rtt
wtt ttt
are nabe ri Qequm Ja, utukel qequm upam. Ukab chi kut Xukulim Ja ubi,
tzatz chi tew upam. Saqxuruxuj, saqkarakoj chi xurulaj tew kok uloq chupam.
wtt qttt
Rox chi kut Balam Ja ubi, utukel balam ko chupam kekichowik, kebuchuwik
32
wtt ettt
Ro chi kut Chayim Ja ubi, utukel chay ko chupam, saqleloj re chi chay chi
tzininik chiyojojik chiri pa ja.
wtt rttt
Kinabe utijobl Xibalba ma ku xeok ta ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu
chupam, xa ubixik apanoq ubi tijobl ja.
ett P
Are taq xeok apanoq Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu chuwch Jun Kame,
Wuqub Kame: jawi ko wi ri nusik? Jawi ko wi ri nuchj xbeyaoqa
chiwech xqeqal? xeuchax kut. Xqakiso at Ajaw xecha.
ett q
ett w
Are taq xepus kut, xemuq kut, chi Pukbal Chaj ubi xemuq wi, xqat ujolom ri
Jun Jun Ajpu, xa unimal xmuq ruk ri uchaq.
ett e
Chiya ri ujolom xol che ri tikil pa be xcha ku Jun Kame, Wuqub Kame. Are
taq xeyaoqa ujolom xol che, xwachin ku ri che, maja ba uwch maja choka ri
ujolom ri Jun Jun Ajpu chuxol che. Are ku ri tzima kojcha che wakamik,
ujolom Jun Jun Ajpu xuchaxik.
ett r
Are xumayijaj ku Jun Kame, Wuqub Kame uwch ri che, jumaj kolokaq
uwch. Ma ku qalaj ko chi wi ri ujolom Jun Jun Ajpu, xa junam chi uwch ruk
uwch tzima karil ronojel xibalba, are taq chulkikayej.
ett t
Nim ukojeik ri che xux chikikux. Rumal xas ubanik are taq xok ujolom Jun
Jun Ajpu chuxol xecha ku ri xibalba chikibil kib. Ma ko ma chupuw ri
uwch! Ma ko ma pu chopan apanoq chuxe che! xecha. Xkiqataj kib, xkiqil
kib xibalba konojel.
ett qt
Ma ku qalaj chi ri ujolom Jun Jun Ajpu, xa junamatal chi ruk uwch che, ri tzima
ubi xuxik. Nim kut utzijoxik xuta jun qapoj. Wa kate xchiqabij ropanik.
33
Roxlaj Tzij
ett wt
Qapoj Xkik
Wa chi kut utzijoxik jun qapoj, umial jun Ajaw, Kuchum Kik ubi.
ett et
Are kut are taq xuta jun qapoj umial jun Ajaw, Kuchum Kik ubi uqajaw.
Xkik kut ubi ri qapoj, are taq xuta kut utzijoxik ri uwch che, are taq chitzijox
chi rumal uqajaw, xumayijaj kut are taq xtzijoxik.
ett rt
Ma kinwila ri che kabixik? Qastzij kas uwch kacha kinto xcha kut.
ett tt
Kate xbek xa utukel xopan ku chuxe che tikil, chi Pukbal Chaj tikil wi.
Ji ya! Sibalaj jel uwch we che! Ma ku xa qas chiwachin we che? Ma kinkam
taj, ma kinsach ta la kinta xchinchup kanoq xcha ku ri qapoj.
ett qtt
Are taq xchaw ku ri baq ko ula xol che: jas ampe qarayij che ri xa baq ri
kolokoxinaq chuqab taq che? xcha ri ujolom ri Jun Jun Ajpu are taq xchaw
che ri qapoj.
ett wtt
ett ett
Kate kut chipitz! kaban uchub ri baq, are taq xpetik taqal ku puqab qapoj.
Are taq xril kut upuqab, jutzuj xunikoj, ma ku jawi uchub ri baq puqab.
ett rtt
Xa retal mixinya chawe ri nuchub, nukxaj. Are ri nujolom maj ba kachokon chi
wi, xa baq, maj chi ba uchak.
ett ttt
Xewi keje ujolom we Kinimajaw, xa utiojil utz wi uwch. Are kut are chikamk
chuxibij chirij winaq rumal ubaqil.
ett qttt
Kije kut xa ukajol keje ri uchub, ukxaj ukojeik we ukajol ajaw, we puch
ukajol naol, ajuchan, chi ma chisach wi, chibek, chitzaqatajik, ma wi chupel, ma
pu mayixel uwch ajaw, achij, naol, ajuchan, xa xichikanajik umial, ukajol are taq
34
Kataqan ku chila chuwch ulew, ma wi kakamk. Katok pa tzij, are taq chuxoq
xcha ri ujolom Jun Jun Ajpu.
Xya wi kinaoj are taq xkibano, are kitzij Jun Raqan, Chip Kaqulja, Rx
Kaqulja chikech.
ett ettt
Kije ku utzalijik chi ri qapoj chi rochoch, kialaj pixab xbix chech. Xas ku
xwinaqir ral chupam rumal ri xa chub. Are ku kiwinaqirik Jun Ajpu, Xbalam
Kyej.
ett rttt
Are taq xopan ku chi rochoch ri qapoj. Xtzaqat ku waqib ik, are taq xnawachil
rumal uqajaw, Kuchum Kik ubi uqajaw.
rtt P
Kate puch unatajik qapoj rumal uqajaw, are xil ri ral ko chik.
Are xkikuch ku kinaoj konojel Ajawab: Jun Kame, Wuqub Kame ruk ri
Kuchum Kik.
rtt q
Are ri numial ko chi ral ix Ajawab, xa ujoxbal xcha ku ri Kuchum Kik are
taq xopan kuk Ajawab. Utzbala, chakoto uchi ri are, ta ma kubij chipus kut,
chi naj ta chibepus wi. Utzbala alaq Ajawab xcha kut.
rtt w
rtt e
rtt r
rtt t
rtt qt
Jasa pa xchiqakoj ukaxel ri akux? Xbix uloq rumal aqajaw: chikam uloq ri
ukux, chikitzololej Ajawab, chikitzaqixtaj, chikijunamwachij utzukik, chanim
chikam uloq pa sel, chikoloba qajoq ukux chupam sel xujuchax uloq. Nakila
35
rtt et
Ma wi are ri nukux chiqat chikiwch are chuxoq. Chikojo ri uwch che xcha
ku ri qapoj. Kaq kut uwal ri che xelik, xkol pa sel, kate puch xuwon rib,
kolokik xuxik ukaxel ukux, are xyitz chi ku uwal kaqache.
rtt rt
Kije ri kik uwal che xelik ukaxel ukikel, are taq xukol chila ri kik chupam ri
uwal kaqache, keje ku ri kik rij xuxik, kaq julujuj chik kolom chi pa sel. Are taq
xqup ku ri che rumal qapoj.
rtt tt
rtt qtt
Chila kut kixloqox wi, chuwch ulew ko iwech chuxik xcha ku chike ri tukur.
Utzbala at qapoj, kaqakam bi wa, jat ba apanoq. Xa katbina apanoq, oj
keqayaxtaj we ukexewach akux chikiwch Ajawab xecha ku ri Samajel.
rtt wtt
rtt ett
Are taq xutzeyej ku aqanoq, kachetow rij chi rumal kaq lujuluj rij chi kik. Utz,
chiluku uwch qaq, chiya chuwi qaq xcha ku ri Jun Kame.
rtt rtt
Kate puch xkichaqij puwi qaq, kok kut xkina xibalba. Xas xeyakataj uloq
konojel, xechiki chuwi qaq, qastzij chi qas xkinao ri usibal kik.
rtt ttt
Are kut e chikichoj wi kanoq, are taq xebe ri tukur e wabal rech qapoj, xa xkiya
aqanoq chi jul, chuwi ulew. Xtzalij chi ku qajoq ri wabanel.
rtt qttt
36
rtt wttt
Are kut ko ri uchuch Jun Batz, Jun Chowen are taq xul ri ixoq Xkik ubi.
Are taq xul ku ri ixoq Xkik ruk ri uchuch Jun Batz, Jun Chowen. Xkoloq ral
chupam, xas kaqin chik, ma wi keyak ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej kibi.
rtt ettt
Are taq xul ku ri ixoq chuwch ri atit. Xcha ku ri ixoq che ri atit: mixinulik lal
chuchu, in alib la, in puch alkwal la lal chuchu xcha are taq xok apanoq ruk ri
atit.
rtt rttt
ttt P
Xa are la qastzij wi chi in alib la. Xko na ri in ko wi rech Jun Jun Ajpu, we
wukaam e kaslik, ma wi e kaminaq ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu, xa
ukutbal rib saq mixkibano lal nan walib, keje kut kawila ta chi uloq uwch ri
wukaam xuchax ri atit.
ttt q
Are kut kiqaqal ri Jun Batz, Jun Chowen: xa su, xa bix kakibano, xa
tzibanik, xa pu kotonik kakichakuj jutaq qij. Are ku kubul wi ukux ri atit.
ttt w
ttt e
xcha chi ku ri atit. Qastzij ba ri kabij chuwe, utzbala at walib kinatoo, jat
ba jakama qecha. Chakowij jacha jun chi nimakat chipetik, at na ku walib
kinatoo xuchax ku ri qapoj.
ttt r
Utzbala xcha kut. Kate puch are taq xbe pa abix, ri ko wi kabix ri Jun
Batz, Jun Chowen, kukam ubeel kumal, xutaqej ku ri qapoj, xopan puch pa ri
abix.
ttt t
ttt qt
ttt wt
37
ttt et
Are taq xpe ku ri qapoj. Xa ku chikp xekamow la ri kat, are taq xepetik xekiya
ukoq pa uxukut ja, keje ri reqam xopanik xril ri atit. Kate puch are xril ri atit ri jal,
jun chi nimakat.
ttt rt
ttt tt
Xaqsi xew ko wi ri juwi abix, xaq xew qalaj ukolibal kat chuxe. Anim chi kut
xpe ri atit, xul chi kut chi rochoch, xcha chi kut che ri qapoj: xew retal chi
qastzij wi chi at walib, xchinwil chi na ri abanoj ri ko wi ri enawinaq chik xuchax
kut qapoj.
Rolaj Tzij
ttt qtt
ttt wtt
Are ku kalaxik wa xchiqabij. Are taq xuriq uqij kalaxik, are taq xalan puch ri
qapoj Xkik ubi.
ttt ett
Ma ku xuwachij atit, are taq xealaxik libajchi xeyakayik, e kaib xealaxik Jun
Ajpu, Xbalam Kyej kibi. Pa juyub xeyaki wi.
ttt rtt
Are taq xeok ku pa ja, ma ku kewarik. Jetzaqa kanoq! qastzij chaw kichi
xcha ri atit. Kate kut are taq xeya pa snik, qas ku kiwaram chiri. Xel chi ku
chiri, xeya chi chuwi kix.
ttt ttt
Are ta ku xkaj Jun Batz, Jun Chowen xekm ta chiri pa snik, xekm ta puch
chuwi kix xkaj, rumal kichakimal, kiqaq wchibal puch kumal Jun Batz, Jun
Chowen.
ttt qttt
ttt wttt
ttt ettt
38
qttt P
qttt q
qttt w
qttt e
qttt r
Utzbala, kojbe iwuk chisaqirik xecha ku ri katz. Are taq xechakowik. Xkam
ku kinaoj kikabichal chech kichakik Jun Batz, Jun Chowen: xa qatzolqomij
kikojeik e upam qatzij. Are taq chuxoq rumal nim ukxkol mixkiban chiqe,
xojkam taj, xojsach ta puch xkaj ri oj kichaq. Keje ri xojpe wi uloq chikikux. Keje
kut keqachak wi, xa retal chiqabano
qttt t
xecha chikibil kib. Are taq xebe kut chila chuxe che qante ubi. Kachbilam
ku ri katz are taq xebek. Xkitikiba chi ku wubanik, ma wi ajilan chi tzikin chuwi
che ketzititik, xemayijan ku ri katz are taq xekil ri tzikin.
qttt qt
Are ku ri tzikin ma wi jun xqaj uloq chuxe che. Ri qatzikin e ma wi keqaj uloq.
Xa jix jiqasaj uloq xecha kut chike ri katz. Utzbala xecha kut.
qttt wt
Kate puch xeaqan chuwi che. Xnimar ku ri che, xsipoj upam. Kate kut xkaj
qajik uloq, ma ku utz chik kiqajik uloq chuwi che Jun Batz, Jun Chowen.
39
qttt et
Xecha ku uloq chuwi che: jupa cha kojichakanik ix qachaq? Toqob qawch!
Are ri che kaxibin chik kaqilo ix qachaq xecha uloq chuwi che.
qttt rt
Xecha ku ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej: chikira iwex, chixima xeipam, najlik
utzam chijururej chiwij, ka te kut utz ibinik xeuchax chik kumal kichaq.
qttt tt
Iwe xecha kut. Are taq xkijuruba ku utzam kitoq, xaqsi kije chixuxik, xa
koy xkiwachibej chik.
qttt qtt
Kate kut xebe chuwi taq che, chutiq juyub, nimaq juyub, xebe pa taq
kichelaj, kewojom chik, kesilaj chik chuqab taq che.
Keje ku kichakatajik Jun Batz, Jun Chowen kumal Jun Ajpu, Xbalam Kyej.
Xa rumal kinawal are taq xkibano.
qttt wtt
Are taq xeopan ku chi kochoch. Xecha kut xeopanik ruk katit ruk pu kichuch:
ixqatit jasa xkikulwachij ri qatz? Xa rx kiwch mixebek keje ri e chikp chik
xecha kut.
qttt ett
qttt rtt
Xecha chi kut che katit: mixbisonik ixqatit, xchiwil chik kiwch ri qatz xkeulik,
xa are chi kut utijowik wa chiwe ixqatit, la qi mixtzenik, qatija na qaqij xecha
kut.
qttt ttt
qttt qttt Kate puch xebixanik, xesuanik, xeqojomanik. Are taq ukamik ri kisu, kiqojom,
are taq xkubi puch ri katit kuk. Are taq xesuanik, xesikix pa su, pa bix. Are taq
xubinaj ri Jun Ajpu Koy ubi su.
qttt wttt Are taq xeok ku uloq ri Jun Batz, Jun Chowen, kexojowik are taq xeulik, kate
puch are taq xmukun ri atit, itzel kiwch xril atit, are taq xtzenik, ma wi xukuy
utze ri atit. Xa ku ju su xebek, ma wi xkil chikiwch.
qttt ettt Keyakyatik xebe pa kichelaj. Jasa pa chixabano ixqatit? Xa kajmul xchiqatijo,
xa oxmul chik
qttt rttt
xkeqasikij pa su, pa bix, kakuyu atze. Qatija chi na xecha chik Jun Ajpu,
Xbalam Kyej.
40
wttt P
Kate xesuan chik. Are taq xeok chi uloq kexojow chik, xeul chi unikajal uwa ja.
Xa wi ququs kakibano, xa wi kakitaqchij ri katit che tze, libajchi xtzen chi ri
katit. Qastzij tzebal kiwch ri koy, kixiririk uxe kipam, kichitita tze puch
chuchi kikux. Are taq xeok uloq, are kut xutzej atit.
wttt q
Kate xebe chik pa taq juyub. Jasa pa chiqabano ixqatit? Xew chiwa roxmul
chik xchiqatijo xcha ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej.
wttt w
wttt e
Are taq xril chi kut ri atit, kate xpoqolij chi utze ri katit. Ma chi ku xril
chikiwch rumal utzebal atit. Xa are wi ku wa ixqatit, xkeqapixabaj ubik chu
kajmul kut.
wttt r
wttt t
Xesikix ku rumal ri ajsu, ri ajbix, ri ojer winaq, are puch chusikij ri ajtzib, ri
ajkot ojer. Xechikopirik, e koy xeuxik rumal xa xkinimarisaj kib, xekiyoq ri
kichaq.
wttt qt
Kije ri qalabil chikikux, keje kut kimayixik are taq xesach ri Jun Batz, Jun
Chowen, e chikp xeuxik. Are kut e ramaqelal kochoch chik, xa wi xa are e ajsu,
e ajbix. Nim chik xkibano are taq xekojeik ruk katit ruk pu kichuch.
Uwaqlaj Tzij
wttt wt
wttt et
41
wttt rt
wttt tt
Are ku ri ikaj xewi xkichikiba chutolok che, xa wi chukab rib che chibek,
chilajajik chibek ronojel che, kaam. Kaqchajchoj chik, chiqatoj che xuban ri
xa jun ikaj.
wttt qtt
wttt ett
Are kut xa wubanik chi kakibano, ma na qastzij abixik kakibano. Kate puch xoq
ri Xmuqur, anim kut xepetik, jun xuchapo mixkina, jun kut xuchapow ri ikaj.
wttt rtt
Chikipisla kiwi, xa loq chubakala ulew puqab, ri jun xa keje chutziloj uwch,
keje ri qastzij abixom. Are ku ri jun chik xa loq chupukij uwebal che pujolom,
keje wi ri qastzij qatol, chenel.
wttt ttt
Are taq xeil rumal katit. Kate kut kewaik, ma qastzij abixik chikibano. Xa loq
chibe yal kiwa, are taq xebe ku chi kochoch. Qastzij mixojkosik ixqatit!
kecha keopanik. Xa loq chikikij, chikiyuq puch kaqan, kiqab chuwch katit.
wttt qttt Are taq xebe chi kut chukab qij, xeopan ku pa kabix, kis yakatajnaq chi ronojel
che, kaam uchapom chi rib ronojel tun, kixik are taq xeopanik.
Jachin ba kamichow wa? xecha kut. Are ku kebanow ri ronojel
chutiq chikp, nimaq chikp, kj, balam, kej, iml, yak, utiw, aq, sis, chutiq
tzikin, nimaq tzikin. Are xebanow wa, xa jun aqab xkibano.
wttt wttt
wttt ettt Kate chi kut xkitikiba chi abixik. Xawi xuban chi rib ulew ruk kotoj che. Are
ettt P
Kate kaqilo kojmichowik ixqatit? Nimaq kim chik, nimaq kichelaj chi puch
ri qabix, are taq xojopan mer ixqatit xecha ku chech katit, che puch kichuch.
42
Kate kut xebatzonik. Kate kut kibeik chik pa kiqatoj che, chuchi kut
xematzaje wi, e muqumuxinaq chik chuchi.
ettt w
Are taq xekikuchu ku kib konojel chikp, xa jun xkisep wi kib konojel chutiq
chikp, nimaq chikp. Are puch tikil ukux aqab are taq xepetik, xechawijeik
konojel, are taq xepetik, are kichabal ri: yakalin che! yakalin kaam!
ettt e
xecha are taq xepetik. Kenebebik xeche, xekaam, are taq xeyopijik, are taq
xekutun ku chikiwch.
ettt r
Are ku nabe ri kj, balam. Xkaj ku xkichapo, ma wi xuyarib. Are taq xyopij chi
kej, iml, xa ku che ri uje xkichap wi, xa ku xqupuqub kan uje kej pa kiqab.
Are taq xukam ri uje kej ruk uje iml, ri xqaj taq kije.
ettt t
Ma ku xkiya kib ri yak, utiw, aq, sis. Xeokowik konojel chikp chikiwch ri Jun
Ajpu, Xbalam Kyej. Chikatat chi ku kikux, rumal ri ma xekowin ta che uchapik.
ettt qt
Xpe ku ri jun chik uxambe chik, katzotzotik are taq xpetik. Kate kut xkiqatej,
xkiya ku pa kat ri cho, kate puch xkichapo, xkiyatej puch chirij uwi. Xraj
xkibiyo, xkiporoj uje chuwi qaq, are taq xukam ri uje cho, maj ba rismal uje,
je na puch ubaqwch, are taq xraj bik kumal kajolab ri Jun Ajpu, Xbalam
Kyej.
ettt wt
ettt et
ettt rt
ettt tt
Are ku recha: ri ixim, sakil, ik, kinaq, peq, kakow, are ku awech ri kuban
chimeskutajinaq, awech kut chakuxu xuchax ku ri cho kumal Jun Ajpu,
Xbalam Kyej.
43
ettt qtt
ettt wtt
Are taq xkipixabaj, jun aqab xkiban kinaoj ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Qi ku
tikil qij xeopanik. Ma ku qalaj ri cho kukaam are taq xeopanik, jun ri yakalik
xok pa ja, jun ku xok xikinja, libajchi xuya aqanoq ri cho.
ettt ett
Are taq xkitzonoj kut kiwa chech katit: xa chiqutu qati, kaqarayij ri qutum ik
ixqatit xecha kut. Kate kut xqut kiti, jun laq uwaal xtikibax chikiwch.
ettt rtt
ettt ttt
Are kut kewa kanoq, ma ku qastzij are kenumik, xa kimoywchibal xkibano. Are
xkil ku ri cho chupam qutum ik, kolon uloq ri cho chirij kik, xekel wi puwi ja.
taq xkilo pa qutum ik. Are taq xkitaq ku jun xan ri chikp ri xan keje ri s
xopan chi ja. Are ku xworow uwch uqebal atit, xa yakal ja chel chuwch
uqebal, chutijo. Xmachitzapitaj uwch qebal.
ettt wttt Jasa xuban ri qatit? Ojjisabaj chi ja, kojwitzin rumal chichaqij chi xecha chi
che kichuch, are taq xkitaq ubik. Kate kut xukaq ula cho ri kik, xqaj ula pa utun
ja ruk bate, pachqab, tzum. Xkimajixtaj kut, kate xebekawaj pa be, ubel jom.
ettt ettt Kate kut xebe chik ruk katit chi ja, katajin ku ri katit, kichuch. Kutzapij uwch
qebal jujun, kate kut are taq xeopanik jujun chi ku chi wub, are taq xeopan chi
ja: jasa pa mixibano? Xa mixkos qakux xojpetik xecha.
ettt rttt
rttt P
44
rttt q
Are taq xkitaq uloq rajawal Xibalba. Xa apachin chi ri mixutikiba chi etzanem
pa qawi? Ma pu kekisbik keniknot uloq? Ma pu xekm ri Jun Jun Ajpu,
Wuqub Jun Ajpu xraj kinimarisaj kib chiqawch? Je ku itaqa chik!
rttt w
xecha chik ri Jun Kame, Wuqub Kame, konojel Ajawab. Keitaqa uloq xecha
kut chech Kisamajel. Kixcha kixopanik kepetoq kecha Ajawab, waral taj
kojchaaj wi kuk, wuqubix kojetzanik kecha ajawab kixcha kixopanik
xeuchax kut ri Samajel.
rttt e
Are taq xebe kut, nimajok ku kibe ri kajolab chi kochoch, ka e taqal chi
kochoch, xa ku yakal ri Samajel xopan ruk katit. Are kut kechajik are taq
xulkanoq Usamajel Xibalba:
rttt r
qastzij kepetik kecha ri Ajawab xecha kut ri Usamajel Xibalba. Are taq
xchuyi ku kanoq kiqij kumal ri Usamajel Xibalba: wuqubix ketzelawachixik
xuchax kanoq Xmukane. Utzbala ix Samajel xcha ri atit. Xebe ku ri Samajel,
xetzalijik.
rttt t
rttt qt
Kate kut xqaj uloq jun uk chukayak, kate kut xuchap aqanoq, are taq xuya kut
pa uqab, xmalmat ku ri uk xbinik.
rttt wt
rttt et
Are taq xbek, chimalmat kut xbek. Kubul ku ri kajol pa be Tamasul ubi, ri
xpeq: jawi katbe wi? xcha ku ri xpeq che ri uk. Ko ba nutzij chi nupam,
kinbe kuk ri kajolab xcha ri uk che ri Tamasul.
rttt rt
rttt tt
Kate kut are taq xbiqitaj rumal xpeq xchibe naj. Ku ri xpeq are taq xbek chi, ma
wi kakanik. Kate kut are taq xukul chi ku jun nimakumtz Saqikas ubi.
45
rttt qtt
rttt wtt
Kate ku xbiq chi ri xpeq rumal Saqikas. Are taq xukam ri recha, ri kumtz
kebiqow ri xpeq wakamik.
Chanim ku ri kumtz are taq xbek. Xkulutaj chi wi kut ri kumtz rumal Wak
nimatzikin. Xbiq chi wi ri kumtz rumal Wak.
rttt ett
Kate pu xopan chu wi ri jom, are taq xukam recha ri xik ketiow kumtz pa taq
juyub.
Are taq xopan puch ri Wak, xchakachob chuwi usutzil jom, kekikot ku ri Jun
Ajpu, Xbalam Kyej keetzanik.
rttt rtt
Are taq xopan ku ri Wak, are taq xoq ku ri Wak: wa ko! wa ko! xcha
roqibal ri Wak. Naqipa ri xoqik? Pe ta qawub xecha.
rttt ttt
Kate puch xkiwubaj ri Wak, xchi ku taqal ubaq wub chubaq uwch, chisetet
kut xqaj uloq, qastzij wi kut xbekichapa. Kate xkitzonoj: jasa apetik? xecha
chech ri Wak.
rttt qttt
Ko ba nutzij chi nupam, chikunaj ta na ubaq nuwch nabe, kate kut xchinbij
xcha ri Wak. Utzbala xecha kut. Kate xkelesaj saqin rij kik ri chaj, xkikoj
chi uwch ri Wak, Lotz Kik xubinaaj kumal. Libajchi kut xkay kumal, utz
chik uwchibal ri Wak xuxik.
rttt wttt
rttt ettt
Kate kut xutij xabik, ma wi xuxawaj, xa ku keje chukxaj uchi chutijo, xma ko
wi xuxawaj. Kate kut raj xchayik kumal kajolab.
rttt rttt
At kxtok xuchaxik. Are taq xyik uwarachaq chi aqan, xqaj kut ubaqil
uwarachaq chi aqan. Xutij chi kut uchuqab, xa keje chuchub uchi.
46
qPP
Kate puch xkijaq uchi ri xpeq, xjaq kumal kajolab, xkitzukuj pa uchi. Xa ku
nakal ri uk xe uware ri xpeq, xa pa uchi ko wi, ma na xubiqo, xa keje xxabik.
Keje kut xchakataj wi ri xpeq, ma wi qalaj uwch recha xkiyao, ruk ma wi
xchawik, xa recha kumtz xuxik.
qPq
Chatzijonoq! xuchax chi ku ri uk. Are taq xubij kut utzij: kcha ri iwatit ix
kajolab jeataqa, xul taqalke, kpe Chi Xibalba Usamajel Jun Kame, Wuqub
Kame, wuqubix keul waral kojchaj wi, chipe ri ketzabal, kik, bate, pachqab,
tzuum. Are chi qasu uwch wa kecha ri Ajawab.
qPw
Xul kitzij kcha ri iwatit, are taq xinpetik. Qastzij kcha ri iwatit, koqik,
kasikinik ri iwatit xinpetik. Ma qastzij xecha kut ri kajolab chikikux taj
xkito. Xas xepetik, xeopan ku ruk ri katit, xa e pixabam che ri katit xebek.
qPe
qPr
Are taq xebek, jun xutik Jun Ajpu, jun chi ku xutik Xbalam Kyej. Xa pa ja xkitik
wi, ma na pa juyub taj, ma na pu pa rx ulew taj, xa pa chaqij ulew, chunikajal upa
kochoch xkitik wi kanoq.
Uwajxaqlaj Tzij
qPt
q P qt
q P wt
Xa ketam wi kut kibe xibalba: qeqabe, saqabe, kaqabe, rxabe. Chiri kut
xkitaq wi jun chikp Xan ubi, are kamol kita are taq xkitaq ubik.
q P et
47
Are taq xok pa qeqabe, taqal ku chirij ri poy, ajam che, nabe kulel. E kakatalik.
Nabe ku xkitio, ma wi xchawik, xuti chi kut. Are xuti chi ri ukab kulel, ma wi
xchaw chik.
q P tt
Xuti chi ku urox, rox kulel are ku ri Jun Kame. Ay! xcha chi ku jun are chi
xtiik. Jasa uwch la Jun Kame? xcha ri ukaj kulel che kul chila. Jasa
xintiowik, man wetam taj Xti jun chik. Ay! xcha. Jasa uwch la Wuqub
Kame? Jasa xattiowik? xcha chi ri ro kulel.
q P qtt
Ay! Ay! xcha. As xabano Xikir Pat? xcha Wuqub Kame che. As walo
xintiowik xcha chik. Xti uwaq kulel. Ay! xcha. Jasa la Kuchum Kik?
xcha Xikir Pat che. Jasa uwch la ri xintiowik xcha chik. Are taq xti uwuq
kulel. Ay! xcha chik.
q P ett
Ay! xcha. Jasa la Chamiy Baq? xcha Ajal Qana che. Jasa la
xintiyowik xcha chik. Are taq xti chik ulajuj kulel. Ay! xcha chik. Jasa la
Chamiy Jolom? xcha Chamiy Baq. Jasa la xintiyowik xcha chik. Are taq
xti chi ujulajuj kulel. Ay! xcha chik.
q P rtt
Jasa la Xik? xcha chi Chamiy Jolom che. Jasa la xintiyowik xcha chik.
Are taq xti chi ukablajuj kulel. Ay! xcha chik. Jasa la Patan? xcha Xik
che.
q P ttt
Jasa la xintiyowik xcha chik. Are taq xti chi roxlajuj kulel. Ay! xcha chik.
Jasa la Kik Re? xcha Patan chech. Jasa la xintiyowik xcha chik. Are taq
xti chi ukajlajuj kulel. Ay! xcha chik. Jasa la Kik Rixkaq? xcha chi Kik
Re chech. Jasa la xintiyowik xcha chik.
q P qttt Kije ku ubixik kibi, ri xkibij konojel chikibil kib, xkikut kiwch, xkibij kibi,
jujun chi jolomaj ubixik kumal, are chibij ubi jun ri kul chuxukut.
q P wttt Maj ba jun xusach ubi, kis xkibij kibi konojel, are taq xeti rumal rismal uwch
uchek Jun Ajpu xumich ubik, man qastzij Xan ri xetiowik, xetoqa kibi
konojel rumal Jun Ajpu, Xbalam Kyej.
48
q P ettt Kate kut are taq xebek, are taq xeopan puch chila e ko wi xibalba. Chiqijila
Ajaw xcha ri tuyulik, xcha jun taqchinel. Ma wi are Ajaw ri, xa poy, ajam che
ri xecha are taq xeopanik.
q P rttt Kate kut are taq xeqalajinik xkibij: Saqirik tat Jun Kame! Saqirik tat Wuqub
Kame! Saqirik tat Xikir Pat! Saqirik tat Kuchum Kik! Saqirik tat Ajal Puj!
Saqirik tat Ajal Qana! Saqirik tat Chamiy Baq! Saqirik tat Chamiy Jolom!
Saqirik tat Kik Xik! Saqirik tat Patan! Saqirik tat Kik Re! Saqirik tat Kik
Rixkaq!
qqP
xecha are taq xeopanik. Konojel xkil ku kiwch, xkibij kibi konojel. Maj ba jun
xkisach ubi.
qqq
Are taq xajawax chikech, ma ta xkanaj ubi kumal. Kixkuloq xeuchax kut,
xerajoq chuwi ritem, ma ku xkaj ta wi. Ma wi are qatem ri, xa chojim abaj ri tem
xecha Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Ma wi xechakatajik.
qqw
Utz ba la, xa ba jix pa ja xeuchaxik. Kate kut are taq xeok pa Qequm Ja.
Ma wi xechakataj chiri.
Ubelejlaj Tzij
qqe
qqr
qqt
Ma ku xkitzij ta ri chj, xa qaqa uje chikp ukexwch xokik, are uje kaqix, keje
ri chj xkil ri waranelab. Are chi ku ri sik, xa qaqachikp xkikoj chi wi sik.
q q qt
q q wt
49
q q rt
q q tt
q q qtt
q q wtt
Are taq xtzaq ku uloq rumal xibalba, qas ku taqal chuwch ubate Jun Ajpu.
Kate puch are taq xkil xibalba, ri saqitok xel chupam ri kik, chitzininik xbe
chuwch taq ulew ri chaj.
q q ett
Jasa ne la? xcha ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Xa kamk kiwaj chiqech. Ma ta
xojeitaqa. Ma ta pu xbe Isamajel. Qastzij toqob qawch. Xa kojbek xecha
kajolab chike.
q q rtt
q q ttt
q q qttt Kate kut are taq xkichoy kichakon: Jasa qachako? xecha xibalba. Keje na
q q ettt Are
taq xqaj kut kicha, junam kichuqab, tzatz pu kicha ri kajolab, xaku rutzil
kikux, are taq xkiya kib chi chakatajik ri kajolab.
50
q q rttt
qwP
Utzbala, chaqab chi kut kojchajik xecha kut, are taq xkipixabaj kib. Kate
chi kut are taq xeok chi kajolab pa Chayim Ja, ukab tijobl Xibalba. Are ta
kut xajawax chik xeqataqox taj rumal chay, chanim taj chikikux, xekm taj
chikikux.
qwq
Ma ku xekamk. Are taq xecha che ri chay, are taq xkipixabaj: are iwe ri ronojel
utiojil chikp xecha che ri chay. Ma ku xesilab chik, xa jun kaj chi wi chay
ronojel.
qww
Are kut e ko chi pa ri Chayim Ja chaqab, are taq xekisikij konojel snik: chay
snik! cheken snik! kixpetoq, kixojoq iwonojel! Jikama ronojel uwch kotzij
kichikom Ajawab!
qwe
Utzbala xecha kut. Are taq xebe ku ri snik, konojel e kamal kotzij utikon
Jun Kame, Wuqub Kame.
Myeroq kut xkipixabaj chajil kikotzij ri xibalba: chiwila qakotzij, miyao chi
elaqaxik, rumal mixeqachak ri kajolab. Jawi kape wi ri qachakom kumal?
Chimaja uwaraxik jun aqab. Utzbala xecha kut.
qwr
Ma ku xkina ri chajil tikon, xaloq chikiraquj kichi che uqab taq che, tikon
puch.
Keechakala chiri, jawi keje ri chikichawbej ri kibix. Xpurpuweq!
Xpurpuweq! xcha ri jun Porpoweq are taq xoqik. Pujuyu! Pujuyu! xcha
chik are taq xoqik
qwt
ri Pujuyu ubi. E kaib chi chajil tikon, utikon Jun Kame, Wuqub Kame. Ma
ku kakina ri snik elaqal kichajim. Kebolowik, ketukuwik eral taq kotzij ri
keeqatowa uloq ri kotzij chuwi taq che, ri kesikow ruk chuxe che re kotzij.
q w qt
Xa keje chi kiraquj kichi ri chajinelab. Ma na are kakinao kakux kije, kakux
kixik.
Are kakirixik kotzij kakeqaj uloq re, kasikowik ri keeqatowa uloq.
51
q w wt
Libajchi kut xnoj kajib sel kotzij, tikitoj chi kut are taq xsaqirik. Kate kut are
taq xul Samajel, Taqonel. Kepetoq kacha Ajaw. Xas chikama ula ri
qachakom xeuchax ku ri kajolab.
q w et
Utzbala xecha kut. Kitikelaom ku ri kotzij kajib sel, are xebek. Are
xeopan ku chuwch Ajaw. Ri Ajawab xkikam kotzij, qus uwch.
Keje kut xechakataj wi xibalba:
q w rt
xa snik xekitaq ri kajolab, xa jun aqabil xkichap snik, are taq xkiya pa sel.
Keje kut xesaqkaji konojel ri xibalba, saqbuk kiwch rumal ri kotzij.
q w tt
Kate kut xkitaq ri chajil kotzij. Jasa pa rumal mixiya qakotzij chielaqaxik?
Are qakotzij waral kiwilo xeuchax chajinelab. Ma ba xqanao at Ajaw, are taq
xyuq qaje xecha kut. Kate puch xjix kichi, kitojobal kichajim chi elaqaxik.
q w qtt
Kije kut kichakatajik Jun Kame, Wuqub Kame kumal Jun Ajpu, Xbalam
Kyej, uxe ri banoj ri. Are taq xkikam ri kichi, perpaq kichi xpurpuweq
wakamik.
q w wtt Kate chi kut are taq xkaj chaj, xa wi xa are junam kechajik, xkerej chi ku chaj, are
taq xkipixabaj chi ku kib: xsaqir chik xecha xibalba. Utzbala xecha
kajolab are xkelej.
Ujukal Tzij
q w ttt
q w qttt Kate
xeok chi kut pa Balam Ja, tzatz chi balam, balam rochoch. Ma wi
kojitio! Ko iwech chuxik xeuchax balam. Kate kut xkipukij baq chikiwch ri
chikp.
52
q w wttt
q w ettt Ma ku xekamk, xa wi xa are utz kiwch xeel uloq pa Balam Ja. Jasa ku chi e
Kate chi xeok chupam jun Qaq Ja, xa utukel qaq upam. Ma wi xekatik rumal,
xa boloj, xa tzimaj wi. Xa wi xa utz kiwch, are taq xsaqirik. Are ta kajawaxik xas ta
kekam chupam ri keokow wi. Ma wi keje, xa wi kasach kikux xibalba kumal.
qeP
Xekoj chik chupam Sotz Ja, utukel sotz chupam chi ja, jun ja chi kamasotz nimaq
chikp, keje ri kitzam kikamisabal. Xas xewitzinik keopan chikiwch.
qeq
qew
qee
qer
qet
Kate kut xuxibij rib Xbalam Kyej. Ay! Mixqaya kanoq! xcha kut.
Chila kut xekola na wi ujolom chuwi jom, xa wi utzij Jun Kame, Wuqub
Kame. Kekikot ku ri xibalba konojel rumal ujolom Jun Ajpu.
Ujukal Jun Tzij
q e qt
53
q e wt
Are taq xutzonoj kakut kecha: Jasa taq pa iwecha chijujunal? Are kixintaq wi,
chikama uloq ri iwecha xcha ku ri Xbalam Kyej chike. Utzbala xecha kut.
q e et
Are taq xebek e kamal rech, are taq xeul keje kut konojel. Ko xa qumar rech
xeukama, ko xa tzalik xeukama, ko xa abaj xeukama, ko xa ulew
xeukama, jalajoj kecha ri ch'utichikp, nimaq chikp.
q e rt
q e tt
Tzatz chi Ajnaoj chikaj xpe wi. Are Ukux Kaj, Jun Raqan xulkoloq, xutuk uloq
chiri pa Sotz Ja.
Ma ku xaq ta xutzir uwch, utz chik xuxik, xa wi xa are uchuuq jel xwachinik, xa
wi xa are xchawik.
q e qtt
Are kut are taq xchiraj saqirik, chixkaqatarin uxe kaj. Kaxaqinar chik Mam!
xuchax ri Kuch. We xcha ri Mam, are taq chixaqirik, kate ta chiqequmar chik,
kajmul xxaqin ri Mam.
q e wtt
q e ett
Are taq kasaqirik. Xa ku kakarx utzirik are taq xutikiba ukojeik. Ma utz
chaxux ku Jun Ajpu? Je utz xcha kut. Xa wi xa are chubaqatila ujolom keje ri
qastzij ujolom xuxik.
q e rtt
Kate kut are taq xkiban kitzij, xkipixabaj kib: ma na katchajik, xa kachayekuj
awib, xa in jun kinbanowik xcha Xbalam Kyej che are.
q e ttt
Kate kut are taq xupixabaj jun iml. Katkola chi chuwi jom, chuwi katkoji wi,
chupam px xuchax iml rumal Xbalam Kyej. Chopan na kik awuk kate katelik,
ka in kinbanowik xuchax ri iml, are taq xpixabax chaqab.
q e qttt Kate kut are taq xsaqirik, xa wi xa are utz kiwch kikabichal. Xqaj chi ku kichaaj,
54
q e ettt Are ku xetzaqow kik rajawal Xibalba, xuqul kut Xbalam Kyej, taqal ku che ri
kik chuwch bate. Chitanenik are taq xelik, xas ku xikow kik chuwi jom, xa jun
xakanab wi, taqal pa px.
q e rttt
Are taq xel ku ri iml, chikoxkotik are taq xbek, oqatal kut are taq xbe kumal ri
xibalba, kejumunik, kechaninik xebe chirij ri iml, xekisbik konojel xibalba.
qrP
Kate kut xukamixtaj ri ujolom Jun Ajpu, xutikixtaj chi uqoq Xbalam Kyej. Are
chi ku xekikuba ri qoq chu wi jom. Qastzij jolom chi ku ujolom ri Jun Ajpu.
Kekikot chi kut kikabichal.
qrq
Are kut kebetzukuj na kik ri xibalba, kate kut xkikamixtaj chi ri kik pa px. Are
taq xesikin chi kut: Kixpetoq! Waral kik kemixqariqo! xecha kikotem chi
kut.
qrw
Are taq xeul xibalba. Jasa pa ri mixqilo? xecha chi kut, are taq xkitikiba chi
ku chajik, junam chajik chi kut xkiban chik kikabichal.
qre
Kate kut xkaqataj ri qoq rumal Xbalam Kyej, chi pu kabin ri qoq xqaj pa jom,
saqiram ku ri usaqilal chikiwch.
qrr
qrt
Pa ajawam kamikal
Are kut waral kinabal, kikamk Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are wa kinabal,
kikamk xchiqabij chik.
q r qt
Are taq xepixabax kut xkibano, ronojel kxkol rayil xban chike, ma wi xekamk
rumal utijobl Xibalba, ma wi xechakatajik rumal ronojel tionel chikp ko Chi
Xibalba.
q r wt
Kate kut are taq xkitaq chi kaib nukwachinel, keje ri ilonelab, are kibi wa:
Xulu, Pakam etamanelab. We katzonox chiwe kumal rajawal Xibalba, rumal ri
qakamk, kinaoj kakinuk rumal ri ma wi xojkamk, ma pu mixojchakatajik,
mixqasach kitijobal, ma xa chikp chok chike.
55
q r et
q r rt
q r tt
We ba are utz xa chiqaxekeba chuwi che? are taq kecha chik chiwe, xa ma
utz wi xa wi, xa are chiwil chikiwch kixcha. Are taq kecha chi kut chi roxmul
xa ba are rutzil, xa chiqatix kibaqil pa raqan ja?. We kixuchax chi kumal:
q r qtt
are utzbala kekamk, kate ku utz chijok kibaqil chuwch abaj, keje chikex
kajim jal, jujunal chikexik, kate ku chitix ubik chi raqan ja, chiqaj wi kuwa
chibeta pa chutijuyub, pa nimajuyub kixcha kut, are taq chikutunsaj ri
qapixab, mixqabij chiwe xecha Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are taq xepixabik,
xketamaj kikamk.
q r wtt
Are kaban ri nimachojim abaj, keje ri chojibal xkiban xibalba, nimaq xaq
xkikojo.
Kate kut xul Samajel, kachilal ke Usamajel Jun Kame, Wuqub Kame.
q r ett
q r rtt
Anim xebek, xeopan ku chuchi choj. Chiri kut xekichuqabij wi che etzanem
kichopij. Are wa ri qaki, kajtaqmul taj chixikaj chijujunal, ix kajolab!
xeuchax ku rumal Jun Kame.
q r ttt
q r qttt
Kekikot chi kut konojel xibalba. Taqal kixub, taqal kixulqab. Mixeqachako!
Qastzij ma wi matam xkiya kib! xecha.
q r wttt
Kate kut kitaqik ri Xulu, Pakam. Xkanaj wi kitzij xa wi xa are xtzonox ri xbe wi
kibaqil, are taq xeqijin xibalba, xjok kibaqil, xetixoq chi raqan ja. Ma ku xebe
ta chinaj, xas xeqaj chuxe ja, e chaom kajolab xeuxik. Xa wi xa are kiwch
xuxik, xekutun chi kut.
56
q r rttt
Kastajibal
Chi robix kut xekutun chik, xeil chija kumal winaq. E kaib keje ri, xa winaq
kr xewachinik. Are taq xil kiwch kumal xibalba, xetzukux kut chitaq ja.
Xchuweqa kut keekutunoq e kaib chi meba, atziyaq kiwch, atziyaq pu kij,
atziyaq kul kiqu, na chibanam ta kiwch, are taq qas xeilik kumal xibalba.
Jela chi kut xkibano: xa xajoj Pujuy, xajoj Kux, xa Iboy xkixajoj, xa Xtzul, xa
Chitik xkixaj chik.
qtP
Kiya mayijabal xkiban chik. Xkiporoj ja, keje ri qastzij chi xkatik, libajchi kut
xchiwinaqir chik. Tzatz chi xibalba chikayik.
qtq
Kate chikipus kib, chikm jun chike, pi ne na chi kaminaqil, nabe chikikamisaj
kib, xa wi xa libajchi kakastaj wi chi uwch. Xa kakay xibalba are taq
chikibano, ronojel xkiban chik, uxenajik chik chakabal kech xibalba kumal.
qtw
Kate chi puch xopan chi utzijol kixajoj chi kixikin Ajawab Jun Kame, Wukub
Kame. Xecha are taq xkito: jasa ri e kaib meba? La qastzij wi chi qus?
qte
qtr
Xeopan kut kuk ri ajxajoj, are taq xubij ku kitzij Ajawab chike. Ma ba
chikaqaj rumal ri qastzij kojxobik. Ma xa ma wi kojkixibij kojok apanoq chi
57
Ajawal Ja, rumal itzel qawch, ma xa ku nimaq ubaq qawch chi meba. Ma xa
on kail chiqe xa oj xajol. Jasa ta chikaqabij chike qachmeba? Kokam kurayij na
pu ri qaxajoj ka kakastaj kiwch quk. Ma ku jela ku xchiqaban chike ri ajawab,
keje ku ma wi kaqaj wi ix Samajel xecha kut ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej.
qtt
Xelejebex na kiwch chuwi rayil, chuwi kx. Kaq rayil xebek, ma wi matam xkaj
benam, kiyamul xechijik, xa chimachkay Samajel chikiwch kamal ke, are taq
xebe kut ruk Ajaw.
q t qt
q t wt
Are taq xtzonox ku kijuyubal, kamaq puch, xtzonox na puch kichuch, kiqajaw.
Apa kixpe wi? xeuchaxik. Ma ba qetam taj at Ajaw, ma wi xqetamaj uwch
qachuch, qaqajaw, ka oj chutin are taq xekamk xa xecha, ma wi jasala xkibij.
q t et
q t rt
q t tt
Are taq xkitikiba ku ri kibix, kixajoj, are taq xeul kut konojel ri xibalba, xepulik
e kayenelab. Ronojel kut xkixajoj, xkixajoj Kux, xkixajoj ri Pujuy, xkixajoj ri
Iboy.
q t qtt
q t wtt
q t ett
58
q t rtt
Utzbala xecha. Are taq xkichap ku jun winaq, kate xkipusila, xkipaqabisaj ku
aqanoq ukux ri jun winaq, xkikoloba kut chikiwch Ajawab.
Xkimayijaj chi kut Jun Kame, Wukub Kame. Libajchi kut xkastaj chi uwch ri
jun winaq kumal, nim xchikikot ukux are taq xkastaj uwch.
q t ttt
q t qttt
Kate puch xkipusil kib, are ku xpus ri Jun Ajpu rumal Xbalam Kyej, chijujunal
kut xperepoxik raqan, uqab, xel ujolom, xkoli apanoq chi naj, xkotix uloq
ukux, xcheke chuwch tzalik. Keqabar ku ri konojel rajawal Xibalba
q t wttt
q t ettt
Kate puch urayinik, umalinik pa kikux Ajawab che ri kixojoj Jun Ajpu,
Xbalam Kyej. Are taq xel ku kitzij Jun Kame, Wuqub Kame: chibana chiqe!
Kojipusu! Jujunal taj kojipusu! xecha kut Jun Kame, Wuqub Kame chike ri
Jun Ajpu, Xbalam Kyej.
q t rttt
q qt P
q qt q
Kate puch kelik xibalba chi kaqan are xkil ri Ajawab xekamk, e xaraxoj chi
ubik, e pu xaraxoxinaq kikabichal, xa ku kajisabal kiwch xbanik. Xas ku
xukamibej ri jun Ajaw, ma na xkikastajisaj chi uwch.
q qt w
q qt e
59
Kije ri xebeyoxa uloq, are taq xeul kut, xulkiya chi kib, konojel xeulelajoq,
xeulpwaqoq.
Kije ku kichakatajik rajawal Xibalba. Xa mayijabal, xa pu kijalwchibal kib ri
xkibano.
Paqalem chikaj
Kate puch are taq xkibij kibi, xkiqajarisaj kib chikiwch konojel xibalba.
q qt qt
Chita qabi xchiqabij, xchiqabij na puch ubi qaqajaw chiwe. Oj wa, oj Jun
Ajpu, Xbalam Kyej qabi. Are ku qaqajaw ri xikamisaj Jun Jun Ajpu, Wuqub
Jun Ajpu kibi. Oj ku paqol re wa kiyaril, kikxkolil ri qaqajaw. Keje kut
mixqakuy wi ronojel kxkol mixiban chike. Keje kut kixqasach wi iwonojel.
Kixqakamisaj, ma ja wi chik kolotajel chiwe xeuchax kut.
q qt wt
Kate puch katajin koqik konojel xibalba: toqob qawch ix Jun Ajpu,
Xbalam Kyej! Qastzij wi xojmakun chike ri iqajaw kibij! La kate e muqul chi
Pukbal Chaj! xecha kut.
q qt et
q qt rt
Kije kut tikarinaq kisachik, umayixik, na puch kisikixik. Ma wi nim kiqij ojer, xa
xraj su wi winaq ojer. Qastzij ma na Kabawil kibi ojer, xa wixibal chow itzel
kiwch. E ajtza, ajtukur, e taqchinel che mak, che labal.
q qt tt
60
xchaqijik, are kut are taq xekat pa choj. Are taq xpe chi ku utux ri aj.
q qt wtt Kate kut xkaton ri katit, xukat ri pom chuwch ri aj, natabal kech ri. Are xkikot
wi ukux katit ri chukamul xpe utux ri aj. Are taq xkabawilax rumal katit, are taq
xubinisaj kut Nikaj Ja, Nikaj Bichoq,
q qt ett Kasam Aj pa Chatam Ulew ubi xuxik. Are kut xubinaaj wi Nikaj Ja, Nikaj
Bichoq rumal xa chunikajal upa kochoch xkitik wi aj. Are chi ku xubinaaj wi
Kasam Aj pa Chatam Ulew rumal chuwi chat ulew katik wi aj. Are na puch
xubinaaj wi Kasam Aj rumal xpe utux aj, are chi xkoj ubi rumal Xmukane.
Xkitik kanoq Jun Ajpu, Xbalam Kyej, xa natabal ke rumal katit.
q qt rtt
Are ku ri nabe kiqajaw, ojeroq e kaminaq ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu.
Xkil chi kut uwch ri kiqajaw chila Chi Xibalba. Xekichabej chi kiqajaw, are
taq xekichak xibalba.
q qt ttt
Wa kate uwiqik chik kiqajaw kumal. Are xkiwiq wi Wuqub Jun Ajpu. Chila
xeekiwiqa wi chi Pukbal Chaj. Xa wi xa are uwch xraj uxik, xtzonox kut che
ubi, ronojel uchi, utzam, ubaqwch.
Xuriq nabe ubi, xa ku sqakin chik xchataj wi, xa are ma wi xubij chik
ubi ri ujunajpuwil uchi, xa are pu xchataj chi wi.
q qt qttt
Kije kut are taq xkinimaj wi, kanajik ukux kiqajaw, xa wi xkanaj chi Pukbal
Chaj. Are chi chiri
kixsikix wi chuxik xecha chi ukajol chech, are taq xkubax ukux. Nabe
chel iwe nabe na puch kixqijiloxik rumal saqil al, saqil kajol. Ma wi chi sach ibi,
are taq chuxoq xecha chech kiqajaw, are taq xkikuba ukux. Xa oj poqol
ikamk, isachik, kxkol, rayil xban chiwe.
q qt wttt
q qt ettt
Are taq xeaqan uloq waral e nikaj saq. Xas ku xeaqan chikaj. Jun ku qij, jun na
pu ik chike, are taq xsaqir upam kaj, uwch ulew, chikaj xekoji wi.
q qt rttt Are
61
q wt q
mixyopijik usaqirik, mixtzaq rutzirik, mi pu xqalejeik tzuqul, kolol, saqil al, saqil
kajol, xqale winaq, uwinaqil uwch ulew xecha.
q wt w
Xmolomanik, xulik, xbe kinaoj chi qequmal, chi aqabal, are taq xkitzukuj,
xkipakuj puch, xenaojinik, xebison puch waral.
q wt e
Kije kut xel wi apanoq kinaoj, saqil qalaj xkiriqo, xkikanajisaj puch ri xok utiojil
winaq.
Xa skaqin chik ma wi kawachin qij, ik, chumil pa kiwi e Tzaqol, Bitol.
q wt r
q wt t
Are ku kibi chikp wa e kamal recha: yak, utiw, kel, joj. E kajib chi chikp
xbin utzijol qanajl, saqajl chike. Chila kepe wi Pan Paxil, xkikut ubeel Pan
Paxil.
q wt qt
Are kut xkiriq ri echa, are kut xok utiojil winaq, winaq tzaq, winaq bit, ja kut
ukikel, ukikel winaq xuxik, are xok kumal Alom, Kajolom ri jl.
q wt wt Kije
kut xekikot wi, rumal ri uriqitajik utzalaj juyub, nojinaq chi qas tzatz chi
qanajl, saqajl, tzatz na puch chi peq, chi kako, ma wi ajilan tulul, kawex, qinm,
tpal, ajache, kab. Nojinaq kialaj echa chupam ri tinamit Pan Paxil, Pan
Kayala ubi.
62
q wt et
Ko wi echa wachinel, ronojel chut echa, nim echa, chutitikon, nimatikon, xkut
ubeel kumal chikp. Are taq xkex ku ri qanajl, saqajl. Belejeb ukya xuban
Xmukane, echa xokik ruk ja ropenal xwinaqir uqab cheal, uqanal winaq
xuxik. Are taq xkiban ri Alom, Kajolom, Tepew, Quq Kumtz keuchaxik.
q wt rt
Kate kut xkikoj pa tzij utzaqik, ubitik qanabe chuch, qajaw. Xa qanajl, saqajl
utiojil, xa echa raqan uqab winaq ri e qanabe qajaw. E kajib chi winaq tzaq, xa
echa okinaq che kitiojil.
Ujukal Waqib Tzij
q wt tt
q wt qtt
q wt wtt
q wt ett Ko
kuxlab xuxik, xemukun na puch, xas xopan kimukubal, xkis kilo, xkis
ketamaj ronojel uxekaj, we kemukunik. Libajchi chikisolwachij, chikisolmukuj
puch upam kaj, upam ulew.
q wt rtt
Maj uqatajil na, chikilix taj ronojel, man kebin taj, are taq naom nabe, kate are
chikakil ri uxekaj. Xa wi chiri e ko wi, are taq kemukunik.
q wt ttt
q wt qttt
63
na kut! xeuchaxik.
Kate puch kis kil ronojel uxekaj. Kate kut kikamowanik che ri Tzaqol,
Bitol: qastzij wi kamul kamo, oxmul kamo! Mixojwinaqirik, mi pu xojchinik,
xojwachinik, kojchawik, kojtaonik, kojbisonik, kojsilabik, utz kaqanao,
xqetamaj naj, naqaj.
q wt wttt
Mi pu xqilo nim, chutin upa kaj, upa ulew, kamo kut chiwe,
mixojwinaqirik oj tzaq, oj bit. Mixojuxik at Qatit! at Qamam! xecha, are taq
xkikamowaj kitzaqik, kibitik.
q wt ettt
q wt rttt Kis
q et P
q et q
Je chi kut ukamik chik kinaoj Alom, Kajolom: jucha chik chiqaban chike?
Xa ta naqaj chopan wi kimukubal! Xa ta skakin uwch ulew chikilo!
q et w
q et e
q et r
q et t
Xa ku xwabax ubaq kiwch rumal Ukux Kaj. Xmoyik keje ri xuxlabix uwch
lemo, xmoyomobik ubaq kiwch. Xa naqaj chik xemukun wi, xa are chi qalaj ri e
ko wi.
q et qt
Kije kut usachik ketamabal ruk ronojel kinabal e kajib chi winaq, uxe
utikaribal.
Keje kut kitzaqik, kibitik nabe qamam, qaqajaw rumal Ukux Kaj, Ukux Ulew.
Ujukal Wuqub Tzij
64
Ko chi kixoqil are chi xekastajik, anim xkikot chik kikux rumal kikulaj.
q et rt
Are ku kibi kixoqil wa: Kaj Paluna ubi ri rixoqil Balam Kitze, Chom Ja
ubi ri rixoqil Balam Aqab, Tzunun Ja ubi ri rixoqil Majukutaj, Kaqix Ja
ubi ri rixoqil Ik Balam. Are kut kibi kixoqil ri xeok qajawab xeuxik.
q et tt
q et qtt Jalajoj
chi kibi chi kijujunal, are taq xpoqotaj chila Pa Relebal Qij. Ki kibi
xuxik ri winaq: tepew, olomam, kojaj, kenech, ajaw chuchax chik ubi winaq. Chila
Pa Relebal Qij xepoqotaj wi.
q et wtt Retaam
kut utikarik chik rech ri tamub, rech ilokab xa jun xpe wi chila Pa
Relebal Qij.
q et ett Balam Kitze umam, uqajaw belejeb Nimaq taq Ja chi kawikib. Balam Aqab
umam, uqajaw belejeb Nimaq taq Ja chi nijayibab. Majukutaj umam, uqajaw
kajib Nim Ja chi ajaw kiche.
q et rtt
Ox chob chinamit chi ukojeik, ma wi sachel ubi umam, uqajaw, are poqol kirol
chila Pa Relebal Qij.
q et ttt
Xa wi xa are xpe wi tamub, ilokab ruk oxlajuj ukaamaq, oxlajuj tekpan ruk
rabinaleb, kaqchikeleb, aj tzikin ja ruk puch saqajib ruk na puch lamakib,
kumtz, tujl ja, uchub ja, aj chumil ja ruk aj kib ja, aj baten ja, akul winaq,
balam ja, kanchajeleb, balam kolob.
Xa are kut unimaqil amaq, ri uka amaq kojcha chech, xa unimaqil ri
mixqacholo, ki chik elenaq chirij ri jutaq chob chi tinamit, ma wi mixqatzibaj
kibi, xa wi ku chila xepoqotaj wi uloq, Pa Relebal Qij.
q et qttt
Kiya winaq xuxik chi qequmal, are taq xkiyarik. Maja chalaxoq qij, saq are
taq xekiyarik. Xa jun xekoji wi konojel, e tzatz chi kikojeik, kibinowik chila Pa
q et wttt
65
Relebal Qij.
Are ma ja ba chi tzuqum, kolom. Xa wi chikaj kakipaqaba wi kiwch, ma wi
ketaam xebe wi naj ta xkibano.
q et ettt
q et rttt
q rt P
q rt q
xecha. Chila xkil wi relebal qij. Xa ku jun kichabal konojel, maja chikisikijoq
che, abaj, are natal chikech ri utzij Tzaqol, Bitol, Ukux Kaj, Ukux Ulew
q rt w
q rt e
q rt r
q rt t
q rt qt
66
q rt wt
q rt et
q rt rt
q rt tt
Xeopan kut chila pa Tulan Siwan konojel, ma wi ajilan chi winaq xeopanik, tzatz
kut chubinik, cholon kut
q rt qtt
q rt wtt
Are kut nabe xel ri Tojil ubi Kabawil, xekel ukoq reqaxik rumal Balam Kitze.
Xel chi ku uloq Awilix ubi Kabawil, xrukaj Balam Aqab. Qaq Witz chik
ubi Kabawil xukam Majukutaj. Nikaj Taqaj ubi Kabawil xukam Ik
Balam.
q rt ett
Xa are kut rach kiche winaq ri xukam chi kut re tamub, xa wi xa are Tojil chi
tamub ko ubi xkamowik umam, uqajaw tamub Ajawab ketaam kut wakamik.
q rt rtt
Rox chi kut ilokab, xa wi Tojil ubi Kabawil xukam kimam, kiqajaw Ajawab
xa wi ketaam wakamik.
q rt ttt
Je kut ubinaam wi oxib chi kiche. Xma xutzoqopij wi rib rumal xa junam ubi
Kabawil. Tojil kiche, Tojil chi tamub, Tojil chi ilokab, xa jun ubi Ukabawil,
keje ku ma wi xujach wi rib roxichal kiche.
q rt qttt Oxib
q rt wttt Are taq xok chi kut ronojel amaq rabinaleb, kaqchikeleb, aj tzikina ja ruk yaki
q rt rttt
Xa ku jumaj tzum kiqu, maja ba ri utzalaj taq kul taj kikojom, xa utzumal
67
Are taq xepe chila Tulan Siwan, Wuqub Pk, Wuqub Siwan kucha chupam
ojer tzij. Tzatz chubinik xeopan chi Tulan Siwan.
q tt w
aqaroq! Maja ba qaqaq mixuxik! Xkojkm rumal tew xecha kut. Are taq
xchaw kut ri Tojil: mixbisonik! ko iwech, chisacha ri qaq kibij xcha kut
Tojil chike.
q tt e
q tt r
q tt t
Kate puch are taq xtikar nimajb, are katala uqaq amaq, tzatz kut chi saqbach
xqaj pa kiwi ronojel amaq, are taq xchup kut kiqaq rumal saqbach, maj ba chi
kiqaq xuxik.
q tt qt
Are taq xkitzonoj chi kut kiqaq ri Balam Kitze, Balam Aqab: at Tojil!
qastzij kojwitzin rumal tew xecha ku che Tojil. Utz, mixbisonik xcha Tojil.
Kate are taq xrelesaj qaq, xuboq uloq chupam uxajb.
q tt wt
68
q tt et
Ma ku kakichij chik rumal tew, saqbach, xa kelexlot chik, kesiksot chi puch maja
ba e kas chi wi, kakoyokot chi kaqan, kiqab, ma wi kechapan chik are taq xeulik:
q tt rt
ma ku kojqax na iwuk chiqatzonoj ukoq skakin iqaq xecha are taq xeulik.
Ma ba xekulaxik, are taq xkoqon ku kikux ri amaq.
q tt tt
q tt qtt
Are taq xukut ku rib jun winaq chikiwch ri Balam Kitze, Balam Aqab,
Majukutaj, Ik Balam. Xcha ku ri winaq:
q tt wtt
qastzij chi are Ikabawil, ri are kixtzuqun, are pu kexwch, natabal re Tzaqol
iwe, Bitol pu iwe. Miya ku kiqaq ri amaq, ko na chikiyao che Tojil, Iwajawal,
ba chikiya chiwe, chikitzonoj na chech Tojil, chi re na chipe wi chikuyao
kambal qaq xcha ri winaq
q tt ett
ko uxik, je ri uxik sotz. In Samajel kumal Tzaqol iwe, Bitol iwe xcha ku ri
winaq.
q tt rtt
Xekikot chi kut, xnimar chikikux ri Tojil, Awilix, Qaq Witz are taq xchaw
uloq ri winaq. Libajchi kut xusach rib chikiwch, ma wi xmayinik.
q tt ttt
Are taq xeul chi kut ri amaq, kewitzin chi rumal tew, tzatz chi saqbach, chi qeqal
jb, saqbachom puch, ma wi ajilan tew.
q tt qttt Ka qikulo keluklutik, kechakchatik rumal tew ronojel amaq. Are taq xeul chuchi
69
q qtt q
Kate puch xkitzonoj che Tojil: jasa pa chikiya ri amaq at Tojil? Kulkitzonoj ri
aqaq xecha ku ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam.
q qtt w
q qtt e
q qtt r
Are taq xkibij kut utzij Tojil. Utzbala chitunik utz puch chiqaqaluj xecha kut.
Are taq xkichokobej, xkikuluba puch utzij Tojil, ma wi xkikiyalaj chik. Utz
xas! xecha. Are taq xkikam ku ri qaq, kate ku ri xemiqik.
Ujukal Lajuj Tzij
q qtt t
Ri kamowabal
Xa ku juchob ri xa xrelaqaj ubi qaq pa sib, are ri Sotzil Ja, Chamalkan ubi
Kikabawil kaqchikeleb, xa sotz uwchibal.
Are taq xokow pa sib, chiliblotik xokowik, are taq xulukama qaq, ma wi
xutzonoj uqaq ri kaqchikeleb, ma wi xuya rib chi chakik.
q qtt qt
q qtt wt Xa
are xechakataj konojel ri amaq, are taq xuyao uxe utolok, uxe umeskel
chituxik ri xubij Tojil, are taq xpus ronojel amaq chuwch, are taq xkotix uloq
ukux chutolok, chumeskel.
q qtt et Maj
chitijowoq ubanik are taq xnukwachixik rumal Tojil ukamk puch qaqal,
tepewal kumal ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam.
q qtt rt
q qtt tt
Kejalow kib chi rilik ri nim chumil Ikoqij ubi. Are nabe chuwch qij, are taq
chalaxoq ri qij, rx Ikoqij. Amaqel ku chila ko wi kiwch Pa Relebal Qij, are
70
q qtt qtt
Xas chi Tulan Siwan xpe wi kiqaqal, nim etamabal ko kuk. Chi
qequmal kut, chi aqabal puch kibano.
q qtt wtt
Xepe chi kut xeboqotaj chi ula chila, xkikanaj chik Relebal Qij. Ma wi
are qochoch wa, xa jo, chiqila na kojtiki wi xcha ku ri Tojil.
q qtt ett
xecha kut, are taq xkijut kixikin, xok kut chupam kibix kipetik
Tulan Siwan. Xoq kikux are taq xepetik, are taq xkoqotaj kanoq ri Tulan Siwan.
q qtt wttt Xa
Jujun chi amaq keyakataj wi uloq, amaqel kut chikil ri chumil retal qij.
Are retal usaqirik chikikux are taq xepetik chila Relebal Qij, junam kiwch
xeokow ula chila Nim Uxol kabixik wakamik.
q qtt ettt
Kulibal kux
q qtt rttt Are taq xeul puch chiri chuwi jun juyub, chiri xkikuch wi kib konojel kiche
winaq ruk amaq. Chiri ku xeopan wi konojel, are taq xkipixabaj kib. E
ubinaam juyub wakamik: Chi Pixab ubi juyub.
q wtt P Xekikuchu wi kib, chiri kut xkikobisaj wi kib: in wa, in kiche winaq! At ku
ri at tamub, are abi chuxik! xuchax ri tamub. Xcha chi kut ilokab: at
ilokab, are ri abi ri chuxik! Ma wi sachel, oxib chi kiche xa junam qatzij
xecha kut, are taq xkikoj kibi.
71
q wtt q
Are taq xbinaj chi ku ri kaqchikeleb, kaqchikeleb ubi xuxik. Ruk chik
rabinaleb are chi ku ubi xuxik, ma wi sachinaq wakamik. Are chi ku ri aj tzikin
ja ubi wakamik. Are ku kibi ri xkibij chikibil kib.
q wtt w Chiri na xeopan wi, xa chikiyebej na usaqirik, chikilawachij relik ula chumil are
nabe chuwch qij, are taq chalaxoq. Chila xojpe wi, xa xqapaxij qib xecha
chikibil kib.
q wtt e
q wtt r
q wtt t
Are kut chikatat wi kikux, are taq xkipixabaj kib, chi maja ba kiwa, juqub
chikiqumuj ri xa jun na ixim.
q wtt qt Chiri
q wtt wt
72
q wtt tt
Kate puch xkikam chi reqaxik Ukabawil jujun chikech, are taq xeok kut Awilix
pa siwan ubinaam Ewabal Siwan xuchax kumal, pa nimasiwan chi kichelaj. Pa
Awilix ubi wakamik, chiri xkanaj wi. Xkukanaj kanoq pa siwan rumal Balam
Aqab.
Cholom ukanajik, unabe ri xkanaj chi kut Qaq Witz chuwi jun nim kaqaja,
Qaq Witz ubi juyub wakamik. Kitinamit ku ri xuxik, chiri kut xkoji wi
Kabawil Qaq Witz ubi.
q wtt qtt
q wtt wtt
Are taq xpe chi kut Balam Kitze, xul chiri pa nimakichelaj xulewaxa wi
Tojil rumal Balam Kitze, Pa Tojil kuchax wakamik ubi juyub, are taq
xkikobisaj ri ewabal siwan, kunabal Tojil. Tzatz chi kumtz, tzatz puch chi balam,
sochoj, kanti chiri pa kichelaj xekoji wi, xewax wi kumal ajkixib, ajkajib.
q wtt ett
q wtt rtt Xa ku jun xekoji wi Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Xa
xkoji wi ri Ukabawil tamub, chiri xsaqir wi. Amaq Ukinkat ubi ri xsaqir wi
ri ilokab, chiri xkoji wi Ukabawil ilokab, xa kol uxol juyub.
Xa wi chiri ronojel rabinaleb, kaqchikeleb, aj tzikin ja, ronojel chutamaq,
nimamaq. Xa jun xtakatob wi, xa pu jun xsaqir wi, xa jun xkoyobej wi relik uloq
nimachumil Ikoqij ubi. Nabe chel uloq chuwch qij are taq saqirik xecha.
q wtt qttt
q wtt wttt Xa ku jun xekoji wi Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam.
Maja ba kiwaram, kiyakalem nim roqej kikux, kipam che usaqirik, upakatajik
puch, xa wi chila xkix wi kiwch, xpe wi nimabis, nimamokem, e chiqarinaq rumal
ukxkol.
Xa e ko wi uloq. Ma wi qus mixojpe wi! Aqaroq! Oj taj xkojilowik ralaxik
qij! Japacha xqabano? Junam qawch chi qajuyubal, xa xkoqotaj kib kecha, are
taq kis kechawik chikibil kib chuwi bis, chuwi mokem, chuwi puch oqejxik
q wtt ettt
xechaw wi. Maja wi kut chikubaroq kikux che usaqirik. Are kut e
kubukuxinaq wi ri Kabawil pa taq siwan, pa taq kichelaj, xa pa ek, xa pa atzyaq
q wtt rttt
73
Kabawil amaq, tzatz kinawal, tzatz puch kibinibal, kichakabal chi tewinik, chi
xibinik kikojeik chi ukux amaq.
q ett q
q ett w
q ett e
q ett r
q ett t
Ralaxibal qij
Wa kate usaqirik, uwachinik puch qij, ik, chumil.
Nim kut kikikotemal Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam are
taq xkil ri Ikoqij. Nabe xel uloq, chitilitotik uwch are taq xel uloq nabe kut
chuwch qij.
q ett qt Kate
kut are taq xkikir kipom chila petinaq wi Relebal Qij. Kate uchak
chikikux, are taq xkikiro koxichal kikamowabal chikikux.
q ett wt Mixtan
Pom ubi pom rukam Balam Kitze. Kawistan Pom ubi pom rukam
Balam Aqab. Kabawil Pom xuchax chik rukaam Majukutaj. E oxib ko
kipom, are kut xkikato, are taq xesaqbisan apanoq chila relebal qij.
q ett et Kis keoqik are taq xesaqbisan, xkikat kipom, loqolaj pom, kate kut xkoqej ri
Kate puch are taq xel ula qij, xkikot chutichikp, nimachikp, xqis yakataj uloq
pa ube ya, pa siwan, xekojeik tzam taq juyub, xa jun xbe wi kiwch chila xel wi
ula qij.
q ett tt
Kate taq xeoqik kj, balam. Nabe kut xoq ri tzikin Keletzu ubi. Qastzij chi
74
xekikot konojel chikp, xkirip kib xik, kot, saqakuch, chutitzikin, nimatzikin.
E ku xukuxujinaq ri ajkixib, ajkajib. Nim kikotemal kuk ri rajkixib, ri
rajkajib, tamub, ilokab ruk rabinaleb, kaqchikeleb, aj tzikin ja ruk tujal ja,
uchab ja, kib ja, aj batena ruk yaki tepew. Jarub pa chi amaq ko wakamik,
ma wi ajilan chi winaq, xa jun xsaqir wi ronojel amaq.
q ett qtt
Kate puch xchaqijik uwch ulew rumal ri qij, keje ri jun chi winaq ri qij, are
taq xukut rib, katan uwch, are xchaqijan wi ri uwch ulew.
q ett wtt
Maja chela ula qij, chaqalik, yitzilik puch uwch ulew, maja chela ula qij,
xa ku xaqan na aqanoq ri qij keje ri jun chi winaq.
q ett ett
q ett rtt Ma ku xchijitaj ukatanal, xa ku kutubal rib are taq xalaxik, xa chi ku ulemom ri
puch xas xabajir ri Tojil, Awilix, Qaq Witz ruk ukabawilal kj, balam,
sochoj, kanti, saqakoxol. Xa xkichap chi ku kib che che are taq xwachin qij, ik,
chumil. Jumaj abaj xeuxik konojel.
Ma ta oj yakamarinaq lo wakamik rumal ri tionel chikp, kj, balam, sochoj,
kanti, saqakoxol. Ma ta ba qaqij lo wakamik, ma ta xabajir unabe chikp rumal
qij.
q ett qttt
Are taq xel uloq nim kikotemal xkoji wi kikux Balam Kitze, Balam
Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Sibalaj xekikotik are taq xsaqirik, ma ta e kiya
winaq chi kikojeik, xa e chutin are taq xekoji chiri chuwi juyub Qaq Witz.
q ett wttt
q ett ettt Chiri xesaqir wi, chiri puch xeqatan wi, xesaqibisan apanoq chila Pa Relebal
Qij xepe wi, are kijuyubal, kitaqajal, chila xepe wi Balam Kitze, Balam
Aqab, Majukutaj, Ik Balam kibi.
q ett rttt Chiri kut xekiyar wi chuwi juyub, are kut kitinamit xuxik. Chiri ku ko wi are
taq xwachin qij, ik, chumil. Xsaqirik, xpakatajik uwch ulew, ronojel uxe kaj.
q rtt P
Chiri kut xtikar wi kibix, Qamuqu ubi xkibixaj. Xa roqej kikux, kipam
xkibij chupam kibix:
q rtt q
aqaroq! Xojsachik chi Tulan Siwan! Xqapaxij wi qib, xa ku xekanaj chik qatz,
qachaq. Jawi mixqil wi qij? Jawi lo e ko wi are taq mixsaqirik? xecha chike
ri rajkixib, ri rajkajib yaki winaq.
75
q rtt w
Xa wi Tojil ubi Ukabawil yaki winaq. Yolkwat, Kitzalkwat ubi xqajach chila
chi Tulan Siwan are qachelik uloq, are puch utzaqat qawch are taq xojpetik
xecha chikibil kib.
q rtt e
Are taq xkinataj chi apanoq katz, kichaq ri yaki winaq ri xsaqir chila Mexico
ubinaam wakamik. Ko chi na puch chajkar winaq xekanaj chila Relebal Qij
tepew, oliman kibi xekanaj kanoq xecha.
q rtt r
Nim ukatat kikux chiri chuwi Qaq Witz, xa wi keje kakiban ri rech tamub,
ilokab, xa wi xa are e ko wi chiri pa kichelaj Amaq Tan ubi, xsaqir wi ri
ajkixib, ri ajkajib tamub ruk Ukabawil. Xa wi xa are Tojil xa jun ubi
Ukabawil roxchobichal kiche winaq.
q rtt t
Xa wi ku xa are chi ubi Ukabawil rabinaleb, skakin ujalkat ubi, Jun Toj
xuchaxik ubi Ukabawil rabinaleb, xa ku cha xa chiraj junamataj chi kiche
ruk uchabal.
q rtt qt
Are ku jalkatajinaq wi chabal ruk kaqchikeleb rumal jalan ubi Ukabawil, are
taq xpe chila Tulan Siwan Sotz Ja. Chimalkan ubi Ukabawil, xa ku jalan
uchabal wakamik. Ruk na puch chirij Ukabawil xkikam wi ubi utinamit, aj
posotzil, aj poxajil keuchaxik.
q rtt wt
Xa wi Ukabawil xjalkatij wi uchabal, are taq xya uloq Ukabawil chila Tulan
Siwan, chirij abaj xjalkatij wi uchabal, are taq xepe pa Tulan Siwan chi
qequmal, xa ku jun xewax wi ronojel amaq, koleje ubi Ukabawil chu jutaq
chobil.
Ujukal Kajlajuj Tzij
q rtt et
q rtt rt
Wa kut ki katonik, uxe chi puch kojobal rech Tojil, are taq xebe ku chuwch
Tojil, Awilix. Xeekila, xebe pu qijila, xekamawan chi chuwch chech usaqirik.
q rtt tt
E ku wonowoj chik chi abajil chiri pa kichelaj, xa kinawal wch chik xchawik,
are taq xeopan ri e ajkixib, e ajkajib chuwch ri Tojil.
76
q rtt qtt Ma
ku nim ri kukaam kikatoj puch, xa qol, xa rachaq noj ruk yia xkikato
chuwch Kikabawil.
Are taq xchaw kut ri Tojil, xa unawal chik are taq xya uloq kinaoj ri Ajkixib,
Ajkajib.
q rtt wtt Xecha are taq xechawik: xa wi waral qajuyubal, qataqajal chuxik, oj iwech chik
mixuxik, nim qaqij, nim puch qalaxik kumal ronojel winaq, iwech ri ronojel amaq.
Xa wi ku oj iwachil chi na itinamit, xa wi chiqaya inaoj.
q rtt ett Mojikut
q rtt rtt
q rtt ttt
Japa ko wi Tojil? are taq kixuchaxik, are kut chikut ku ri kej chikiwch,
mikut na puch iwib. Ko chikut chiban chik, nim ikojeik chuxik chikiwch ri
ronojel amaq, chikuqaj ukikel, ukomajil chiqawch chul wi, kojkiqaluj e qech
chik xcha ku ri Tojil, Awilix, Qaq Witz.
q rtt qttt Kajolal wch chikiwachibej. Are taq keilik, are taq chopan puch poroj chikiwch.
Are taq xtikar ku utzukuxik ri ral taq tzikin, ral kej, kamob tzukuxik kumal ri
ajkixib, ajkajib. Are kut are taq xkiriq ri tzikin, ral kej, kate kut xebekiya ri
ukikel kej, tzikin puchi ri abaj, ri Tojil, Awilix, Qaq Witz.
Xukaqa ku ukaj kik rumal Kabawil, xas chixchaw ri abaj are taq keopan ri
ajkixib, ajkajib, are taq chiekiya kikatoj, xa wi keje chik chikiban chuwch ri
kej, chikikat qol, chikikat puch iya, jolom okox.
q rtt wttt
q rtt ettt Xekoji ku kej chi kijujunal, chiri kul wi kumal chuwi juyub. Ma wi kilaqabem
Are kut chikechaaj ri xa ral wonon, xa ral sital, xa pu ral aqaj chikitzukuj, ma na
utzalaj wa, utzalaj ukya are ta puch, ma wi qalaj ubeel kochoch, ma wi qalaj ko
wi kanoq kixoqilal.
77
Sipanik kik
Are kut tzatz chik ri amaq, jujun chi e sepesoj wi, kikuchum chi kib ri jutaq chob
chi amaq. Kebelo chik pa taq be, qalaj chi kibe.
q ttt q
q ttt w
q ttt e
Ko karaj kikux ri ma na qastzij are taq chixibin ta rib chikibano. Ko kakaj che
roqibal kj, roqibal balam chikoqibej, are taq chikil ku ri winaq, xa jun, xa
kaib xebinik chikaj, xkimayij chikech.
q ttt r
Jutaq qij are taq keul chi kut chiri chi kochoch ruk kixoqil. Xa wi ral wonon, ral
sital, xa pu ral aqaj kukaam xchikiyao chikech kixoqil.
q ttt t
Jutaq qij are taq xebe chi kut chuwch Tojil, Awilix, Qaq Witz. Xecha kut
chikikux: are ri Tojil, Awilix, Qaq Witz xa ukikel kej, tzikin kaqayao che. Xa
qatisa qaxikin, qachuk, qatzonoj qakowil, qachijilal che ri Tojil, Awilix, Qaq
Witz. Na kita chikuchaj kikamk ri amaq? Xa ta jujunal keqakamisaj xecha
chikibil kib, are taq xebe kut chuwch Tojil, Awilix, Qaq Witz.
q ttt qt
Are taq xkitis kixikin, kichuk chuwch Kabawil. Xkiwakuj ri kikikel, xkijik ukoq
puchi ri abaj. Ma ku qastzij are ta chi abaj chuxik, keje ri e jujun chi kajolab are
taq keulik.
q ttt wt
Xekikot chik chech ri kikikel ajkixib, ajkajib. Are taq xpe chi kut retal kibanoj.
Chichakonisaj kije, are ikolobal iwib! Chila xpe wi, chi Tulan Siwan are taq
xojikam uloq xeuchax kut. Are taq xya uloq ri tzuum Pa Silisib ubi ruk kik
xok chikij, kijab rib ri kik xuxik uyaom ri Tojil ruk Awilix, Qaq Witz.
Ujukal Waqlajuj Tzij
q ttt et
78
q ttt rt
Kate puch ukamsaxik amaq ri, are xkikam ri xa jun chubinik, xa kaib chubinik,
ma wi qalaj are taq xchikikamo, kate kut are taq chibekipusu chuwch Tojil,
Awilix, Qaq Witz.
q ttt tt
Kate kut are taq chikiya kik pa be, kolik ujolom chikikoloba pa be. Kecha
kut ri amaq: balam mixtiowik xa kecha rumal keje ri raqan balam kaqan ta
chikakibano, ma wi chikikut kib.
chi amaq xkeleqaj. Ka naj kut xuna wi rib amaq. We are ri Tojil,
Awilix, Qaq Witz kok quk? Xa ketzukux ri ajkixib, ajkajib. Jawi taq lo ko
wi kochoch? Chiqataqej ri kaqan xecha kut konojel ri amaq.
Are taq xkikam kinaoj chikibil kib, kate kut xkitikiba utaqexik kaqan ri
ajkixib, ajkajib. Ma ku qalaj, xa raqan kej, xa raqan balam xchikilo, ma wi
qalaj kaqan, xmako qalaj wi, are nabe kaqan ri xa kipich keje ri kaqan, xa
sachbal re kumal, ma wi qalaj kibe.
q ttt wtt
q ttt ett
q ttt rtt
Xa ku chiks kikux chi kitzukuxik, are taq chikoqotaj pa be, rumal nim ukojeik
ri Tojil, Awilix, Qaq Witz, naj ta ku xkiban chiri chuwi juyub, chuxikin ri
amaq xkikamisaj wi.
q ttt ttt
Are are taq xwinaqir ri elaqik, e chalamikat, are taq chikikam ri amaq pa taq be,
chikipus chuwch ri Tojil, Awilix, Qaq Witz, xkikol ku kikajol chiri chuwi
juyub.
q ttt qttt Are Tojil, Awilix, Qaq Witz oxib chi kajolab kiwchibal kebinik, xa unawal ri
abaj xkoji kan ja. Are keatin wi chiri chuchi ri ja, xa kikutbal kib. Xubinaaj
kut Chi Ratinibal Tojil ubi ja xuxik.
Kiya mul kut chikilo amaq, libajchi chikisach ta kib, are taq keilik rumal
amaq.
q ttt wttt
79
Nabe kut xraj kinaojij amaq: uchakik Tojil, Awilix, Qaq Witz! xecha
konojel ri ajkixib, ajkajib chuwch amaq. Xkijek kib, xkitoq pu kib konojel,
maj ba juchob, kachob are ta chi xkanaj chike.
q ttt ettt
q ttt rttt
Konojel xkikuch kib, xkita ku pu kib, are taq xkam kinaoj. Xecha kut are taq
xkitzonobej kib: jasa pa chikaqaban che kichakik ri kawek kiche winaq?
rumal mixkis qalkwal, qakajol, ma wi qalaj usachik winaq kumal.
q qttt P We
kojkisik chi elaqaxik, are taq chuxoq. We are nim uqaqal ri Tojil, Awilix,
Qaq Witz, are ku Qakabawil ri Tojil chuxik, chikaqanabij taj. Ma wi chutzirik
kojkichako. Ma pa oj kiya winaq chi qakojeik? Are ku ri kawek ma wi jarub
chi kikojeik xecha kut, are taq xeopan konojel.
q qttt q
Xcha chik chajkar chikech ri amaq, are taq xechawik: apachin lo ri keatin
chuchi ja jutaq qij? We are Tojil, Awilix, Qaq Witz, are ta keqachak na nabe
chiri. Are kut chitikar wi kichakatajik ri e ajkixib, ajkajib xecha chi kut
chajkar chik are taq xechawik.
q qttt e Utzbala, xa ba kiqatzukuj e ta kaib chi utzalaj taq qapojib xecha kut, are taq
kixbek ix qamial, jichaja ri kul chi ja. We kut are taq keiwil ri e oxib
kajolab chichanaba ku iwib chikiwch, we ku chirayin kikux chiwe kichako.
q qttt t
Kojopan ta chiwij are taq kecha chiwech, jae kixcha kut. Are taq
kixtzonoxik apa kixpe wi? apa ajchoq mial? Are taq kecha, oj kimial
Ajawab kixcha ku chike. Chipeta ku retal iwumal, are taq jasa la chikiya
chiwe. Tasaq chi kakirayij iwch, qastzij chiya iwib chikech. We ku are taq ma wi
chiya iwib kixqakamsaj kut, kate utz qakux are taq ko retal chikam uloq. Are
ku retal chiqakux, are taq keopan chiwij
xecha ku ri Ajawab, are taq xekipixabaj ri qapojib. E kaib, are kibi
wa Xtaj ubi jun qapoj, Xpuch chi ku ubi jun chik. E pu kaib Xtaj, Xpuch
kibi xetaq ubik chi ja chi ratinibal Tojil, Awilix, Qaq Witz. Are kinaoj konojel
q qttt qt
80
amaq ri.
Kate puch xebek, xejawuxik, qastzij wi chi e jelik chi wachinik are taq xebe
chila ri katin wi Tojil, Awilix, Qaq Witz qas kirikilom, ku ri kichajon are taq
xebek. Kekikot chi ku ri Ajawab kumal ri e kaib kimial xekitaq ubik.
q qttt wt
Are taq xeopan kut chi ja, kate xkitikiba chajonik, xkisonoba kib
kikabichal, e chakachaxinaq chuwch taq abaj, are taq xekulun ku ri Tojil, Awilix,
Qaq Witz, xeopan chila chuchi ja. Xa ku skakin xrokobej kiwch ri e kaib
qapojib kechajonik. Are ku ri qapojib xas xekixik are taq xeopan ri Tojil,
Awilix, Qaq Witz.
q qttt et
q qttt rt Ma
q qttt tt xeuchax
q qttt qtt Are ta ku xkaj ri amaq xejox ta ri qapojib rumal ri kinawal Tojil, Awilix, Qaq
Witz. Xecha ku ri Tojil, Awilix, Qaq Witz are taq xechaw chik chikech ri Xtaj,
Xpuch kibi ri e kaib qapojib:
utz, chibe retal qatzij iwuk, chiwiyobej na, chiya apanoq chikech Ajawab
xeuchax kut.
q qttt wtt
q qttt ett
q qttt rtt
81
q qttt ttt
Kate kut are taq xeekiya kul ri Xtaj, ri Xpuch kibi. Xecha ku ri Balam
Kitze, Balam Aqab, Majukutaj: wa retal itzij kixopanik chikiwch Ajawab.
Qastzij xchaw ri Tojil chiqech kixcha. Wa ku retal xqakam uloq kixcha
chike. Chiquj ku ri kul chiya chike
xeuchax ku ri qapojib, are taq xekipixabaj ubik. Are taq xebe kut xkukaj
ubi ri tzibam kul.
q qttt qttt
Are taq xeopon kut, xas ku xekikot ri Ajawab are taq xil kiwch xekel ku ka
kitzonoxik ri qapojib.
Ma xiwil uwch ri Tojil? xeuchaxik. Xqil bala xecha ku ri Xtaj, ri
Xpuch. Utzbala. Jasa pa retal xikam uloq? Ma qastzij? xechaw ri Ajawab.
Keje ri ba ri retal kimakunik xkina ri Ajawab.
q qttt wttt
q qttt ettt Are taq xkiritaj ku ri tzibam kul kumal qapojib: jumaj balam, jumaj kot, jumaj
na puch wonon, sital utzibal upam kul, chiyulinik uwch, are taq xkirayij ku
uwch kat xkikoj chikij.
Maj ku xuban ri balam utzibal nabeoq chirij Ajaw. Are taq xukoj chi ku ri
Ajaw ri ukab tzibam kul, kot utzibal xa utz xuna Ajaw chupam, xa wi kasolow
chikiwch, katzonon ukuxik chikiwch konojel. Are taq xok chi ku rox tzibam
kul chirij Ajaw.
q qttt rttt
Are ri wonon, sital upam xukoj ku chirij, kate puch are taq xti utiojil rumal
wonon, sital, ma wi xchijtajik, ma pu xkuyutaj kitiobal chikp, are taq ku
xuraquj kut uchi Ajaw rumal chikp, xa tzibam kiwchibal chupam kul utzib
Majukutaj, ku rox tzib.
q wttt P
q wttt q Are
taq xechakataj wi. Kate puch kiyajij qapojib ri rumal Ajawab, ri Xtaj, ri
Xpuch kibi: jasa pa chi kula ri iwukam uloq? Apa xeikama wi? Ix
kxtok xeuchax ri qapojib, are taq xeyajik. Kichakatajik chi ku ri konojel
amaq rumal Tojil.
q wttt w Are ta xkaj xbe ta kiibal ri Tojil chikij ri Xtaj, ri Xpuch, e ta joxol chek xeuxik
82
xecha kut, are taq xkam kinaoj. Xa xkiwiq kib konojel amaq, tzatz chi
kamisanel, are taq xemolotajik konojel amaq e kamisanel.
q wttt t
q wttt qt
Wa kate kimolowik kib konojel amaq, e kawutal chik chi chab, chi pokob
konojel, ma wi ajilan kipwaq kikaubal, jebejoj kiwchibal konojel Ajawab,
Achijab. Qastzij banoj kitzij konojel.
q wttt wt
q wttt et
Majukutaj, Ik Balam kakito are taq kanaojix, rumal maj ba kiwaram, kiyakalem,
are taq xekautaj ku konojel chi ajlabal.
q wttt tt Kate
kut xeyakatajik konojel ajlabal, chaqab taj xkokibej chikikux are taq
xebek. Ma ku xeopanik, xa pa be xewarax wi konojel ri ajlabal. Kate puch
kichakatajik chik kumal ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik
Balam.
Xaq ku jun xewaran wi pa be, ma ba chixkina chi kib, kis xewarik konojel.
Kate ku utikarik umichik kimukwch rumal ruk kismachi, are taq xkir ku ri
pwaq chikiqul ruk kiyachwch ruk puch kichachal, are ku ri uqul kichamiy xa
are xkikam ri pwaq, kajisabal kiwch, xa pu michbal kech xban retal unimal
kiche winaq.
q wttt qtt
83
q wttt wtt Kate puch xekastajik, xas xkichapala kiyachwch ruk uqul kichamiy, maj ba
q wttt ett
q wttt rtt
q wttt ttt Kate xkiban ri poy, keje winaq xux kumal, kate xkichol chiri chuwi kaxtun, xa
kate ku xkiyao chupam kajib nimaq kokob, kajib xkoji wi chirij tinamit,
xkitzapij wi ri wonon, sital chupam kokob, are ku kulabal rech amaq kumal.
q wttt ettt Xenikwachix kut, xemuqcheex puch, xnikox kitinamit rumal Usamajel amaq.
Ma wi e jarub xecha kut, xa are kut xeulkila ri poy, ajam che. Kesilajeyik,
kukalaam kichab, kipokob. Qastzij winaq kewachinik, qastzij chi e kamisanel
kewachinik, are taq xkil amaq, kekikot kut konojel amaq, ma wi janik xkilo.
Tzatz ri amaq chukojeik, ma wi ajilan chi winaq e ajlabal, e pu kamisanel, e
kamisal kech ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam are e ko
chuwi juyub, Qaq Witz ubi e ko wi.
q wttt rttt
84
q ettt e Xa ku skakin chik ma wi ketzaqanik chuchi tinamit. Kate puch are taq xjaq uwi ri
kokob, kajib ko wi chi tinamit, are taq xeel ku ri wonon, sital, keje ri sb are taq
xel chupam ri jujun chi kokob.
q ettt r
Kewitzin ku ri ajlabal rumal chikp xetoqtaj chubaq kiwch, xetoqtaj puch chi
kitzam, chi kichi, chi kaqan, chi kiqab. La ko wi xchibechapawoq on ko wi
xchiemajowoq ronojel ko wi wonon, sital?
q ettt t
Xetoqtaj chu tiomal ubaq uwch, xchikilij e chuquchuj keje taq chikp chirij ri
jujun chi winaq, xeqabar rumal wonon, sital, ma wi xchapataj chi kichab,
kipokob, kewonkojeik chuwch taq ulew.
Kelajajik xeqaj chuwch juyub, are kut ma wi kakina chik are taq xekaq chi
chab, xechoy che ikj, xa bolaj che xkikoj chik ri Balam Kitze, Balam
Aqab, xa e kixoqil e kamisanel, xa wi ku xetzalij ri chajkar chik, xa xel chik chi
kaqan konojel amaq.
q ettt qt
q ettt wt
q ettt et
q ettt rt Kije kut kichakatajik konojel amaq ri kumal qanabe chuch, qajaw. Chiri xban wi
85
chuwi juyub Qaq Witz ubinaam wakamik. Are nabe xetiki wi chiri, xepoq wi,
xekiyaritaj wi, xemialanik, xekojolanik chuwi Qaq Witz.
q ettt tt Kekikot chik are taq xekichak konojel amaq, chiri chakatajinaq wi chuwi juyub,
xkaj xekimisaj. Are chi wi xchiqabij chik kikamk Balam Kitze, Balam Aqab,
Majukutaj, Ik Balam kibi.
q ettt ett
q ettt rtt E
chi ku kaib chik xukajolaj ri Balam Aqab, are kibi wa: Koakul ubi
nabe ukajol, Koakutek chuchax chik ukab ukajol ri Balam Aqab rech
nijayib.
Xa ku jun xukajolaj Majukutaj: Koajaw ubi. E oxib xekajolanik. Ma wi
xkajolan ri Ik Balam. Qastzij wi ajkixib, ajkajib. Are ku kibi kikajol ri.
q ettt ttt
q ettt qttt Are xekipixabaj kanoq, xa jun e ko wi kikajchal, xebixanik, chi xkatat kikux,
xoq pu kikux chupam kibixanik Qamuqu ubi kibix xkibixaj, are taq xepixab
ku chike kikajol:
ix qakajol kojbek, kojtzalij puch, saqil tzij, saqil pixab chiwe. Mikuxixul,
kaqanataj chi ijuyubal ix qixoqil xecha chike kixoqil, chi kijujunal xepixabik.
q ettt wttt
86
Kojbe chi qamaq, cholon chi Qajawal Kej, leman chikaj, xa tzalijem
xchiqabano, mixbantajik qapatan, mixtzaqat qaqij. Kojinataj kut, mojisacho,
mojimeskutaj puch. Chiwila na iwochoch, ijuyubal puch, kixtiki wi are taq chuxoq,
kixbe kut, chibeiwila chik xojpe wi
q ettt ettt
xecha kut, are taq xepixabanik, are taq xkanaj ku retal ukojeik ri Balam
Kitze. Are itanabal iwech wa. Xchinkanaj iwuk, are iqaqal, wa
mixnupixabaj, xnubisoj xcha kut.
q ettt rttt
q rttt P Are taq xkanaj ri retal ukojeik Pisom Qaqal chuchaxik. Ma wi qalaj uwch, xa
wi qas pisilik xmakirom wi, ma wi qalaj tisbal re, rumal ma wi xilowik are taq
xpisik.
Keje ku kipixabik ri, are taq xesach ku chiri chuwi juyub Qaq Witz.
q rttt q
Ma na xemuq taj kumal kixoqil, kalkwal, ma wi qalaj kisachik are taq xesachik. Xa
are qalaj ri kipixab. Loq ku ri pisom chikech xuxik, are natabal kech kiqajaw,
xas xekaton chuwch kinatabal kech kiqajaw.
q rttt w
Are taq xwinaqir wi winaq kumal Ajawab, are taq xkam chirij Balam Kitze,
tikarinaq wi umam, uqajaw kawikib, xma ku xkisach wi ri kikajol, ri Kokaib,
Kokawib kibi.
q rttt e
Kije kut kikamk ri kikajchal e nabe qamam, qaqajaw, are taq xesachik, xekanaj chi
kikajol chiri chuwi juyub Qaq Witz, xeyaluj chi wi kikajol chiri.
q rttt r
Qajinaq chik, yokotajinaq chi puch kiqij konojel amaq, maja ba chik kiqaqal, xa
qas e ko chik, xa wi kukam kib konojel jutaq qij.
q rttt t
q rttt qt Kije
87
q rttt wt Kate
q rttt et Xecha kut are taq xebek: kojbe chila Pa Relebal Qij chila xepe wi qaqajaw
xecha. Are taq xkikam kibe e oxib chi kajolaxel: Kokaib ubi jun, ukajol
Balam Kitze, rech konojel kawekib. Koakutek ubi kajol Balam Aqab, xa
rech nijayibab. Koajaw ubi jun chik ukajol Majukutaj, rech ajaw kiche.
q rttt rt
Are ku kibi ri xebe chila chaqa plow, e oxib are taq xebek. Xa wi ko kinaoj,
ko pu ketamabal, ma na xa eta winaq kikojeik, xkipixabaj kanoq konojel ktz,
kichaq. Kekikotik xebek. Ma wi kojkamk, kojulik xecha are taq xebek e
oxib.
q rttt tt
Xa wi xa are xeokow chuwi plow, are taq xeopan kut chila Pa Relebal Qij,
are taq xekikama ri ajawarem. Are kut ubi Ajaw wa: rajawal Aj Relebal Qij
xeopan wi.
Are taq xeopan kut chuwch Ajaw, Naqxit ubi Nim Ajaw, xa Juqatol Tzij,
tzatz rajawarem. Are ku xya uloq retal ajawarem, konojel uwachinel. Are taq xpetik
retal Ajpopol, Ajpop Qam Jayil. Are taq xpe kut retal uqaqal rajawarem puch
Ajpop, Ajpop Qam Ja. Xkis uyaik uloq Naqxit uwachinel rajawarem.
q rttt qtt
Are taq ubi wa: muj, qalibal, subaq, cham cham, talil qana abaj, tzikwil
kj, tzikwil balam, jolom, pich kej, makutax, tot, tatam, kus, bus, kaxkom,
chiyom, astapulul, konojel ku kukam ri xepetik, are taq xkikam ula chi chaqa
plow. Utzibal Tulan Siwan, Utzibal xecha che qas okinaq chupam kitzij.
q rttt wtt
Kate puch are taq xeulik chiri chuwi kitinamit Qaq Witz ubi, chiri kut
xekuch wi konojel tamub, ilokab. Xekikuchu kib konojel amaq, xekikotik are taq
xeulik Kokaib, Koakutek, Koajaw, xa wi chiri chik xkikam wi kajawarem
amaq.
q rttt ett
q rttt rtt
q rttt ttt
88
Are taq xepetik xkoqataj chi kanoq ri kijuyubal, jun chi juyub xkitzukuj are ketiki
wi, ma wi ajilam juyub xetiki wi, are taq xepoqik, are taq xebinaj puch che ri
xemolomanik, xechijomanik e nabe qachuch, e nabe qaqajaw.
Xecha ojer taq winaq are taq xkitzijoj, are taq xkitoloba puch kanajoq nabe
kitinamit Qaq Witz ubi. Are taq xeul chi ku, chiri xkitikilibej chik jun tinamit
Chi Kix ubi.
q rttt qttt
q rttt wttt
q rttt rttt Are taq xeokow chiri chuwi jutaq chob chi tinamit. Wa taq kibi: e Chi Kix,
Chi Chak, Jumetaja, Kulbat, Kawinal ubi juyub xeyaluj wi. Are kut
kakinukwachij ri juyub, kitinamit puch, ulaj juyub kakitzukuj e ku ki chik chi
konojel.
wPP
wPq
wPw
Xecha ku ri Konache chu Belejeb Kej ruk puch Qalel Ajaw. Are taq xajawar
ku Ajaw Kotuja ruk Istayul kibi Ajpop, Ajpop Qam Ja, xeajawar chiri Chi
Ismachi, utzalaj tinamit xuxik xkibano.
wPe
Xa ku oxib Nimaq taq Ja xux chiri Chi Ismachi, majoqa ri juwinaq kajib chi
Nimaq taq Ja. Xa oxiboq Kinimaq taq Ja: xa jun Unimaja kawekib, xa ku jun
Nim Ja chuwch nijayibab, xa na puch jun rech ajaw kiche.
wPr
89
w P qt
Are taq xil ku rumal ilokab, are taq xwinaqir labal kumal ilokab, xraj wi
xkikamisaj ri Ajaw Kotuja, xa ku jun Ajaw xraj. Are ri Ajaw Istayul xraj kitijoj,
xraj tijox kumal ilokab chikamisnik.
w P wt
Ma ku xel apanoq kimoxwchibal chirij Ajaw Kotuja, xa chikij xqaj wi, ma nabe
xkm ri Ajaw rumal ilokab.
Keje kut uxenajik yujul, chakimal, labal puch.
w P et
w P rt
Are taq xtikir kut pusunik, xepus ri ilokab chuwch Kabawil, are chik tojbal
kimak xuxik rumal Ajaw Kotuja, qas chi kut xok chi munil, xealabilaxik,
xewinaqix puch, xa xeekiya kib chi chakik rumal kinukbal labal chirij Ajaw,
chirij Siwan Tinamit.
w P tt
w P qtt Chila
w P wtt Chiri xnimar wi uqijixik Kabawil, chixibin chik, xkixibij pu kib konojel amaq,
chut amaq, nim amaq, xkiwachij rokik teleche winaq, xkipusila, xkikamisaj rumal
kiqaqal, kitepewal ri Ajaw Kotuja, Ajaw Istayul ruk nijayib, ajaw kiche.
90
w P ett Xa oxchob chi tinamit xekoji chiri, Chi Ismachi ubi tinamit. Ka chiri chi na
puch xkitikiba wi waim, ukaja chech kimial, are taq xkisij uloq.
w P rtt
Are kikuchubal kib ri oxib chi Nim Ja ubi kumal, chiri kut chi ku qaj wi
kakiya, chiri puch chikiweej wi kiwa, rajil kanab, rajil pu kimial, xa kikotem
chikikux are taq xkibano. Xewaik, xeecha chupam Kinimaja:
w P ttt
w P qttt Qakulel qib oj kawikib, oj nijayib, oj puch ajaw kiche xecha oxib chinamit,
oxib pu Nimaq taq Ja. Ma naj ta kut xkiban chi Chi Ismachi, are taq xkiriq
chik, are taq xkil chi puch jun chi tinamit, xkoqotaj chi wi ri Chi Ismachi.
w P ettt
w P rttt
Kate puch unimarik chik kajawarem, e ki chik, e pu tzatz chik, are taq xkinaojij
chik Kinimaja, xemoloxik, xejachajox puch rumal xwinaqir kichaoj,
xkiqaqwachij chi kib chuwi rajil kanab, rajil kimial, rumal xa ma wi chitzaqom
kukya chikiwch.
wqP
Are chi ku uxe chik kijachowik kib, are taq xkitzolobej kib, tzolkaqbej baq
ujolom kaminaq, xkikakabej kib.
91
Are taq xkipaxij ri belej taq chi chinamit. Xbanowoq uchaojil anab, mial, are taq
xban unaojixik ajawarem, juwinaq kajib chi Nim Ja xuxik.
w qq
Ojeroq keulik konojel chiri chuwi kitimanit, are taq xetzaqat juwinaq kajib Nimaq
taq Ja chiri pa tinamit Qumar Kaaj (xutzirisaxik rumal ri Seor Obispo,
Kamal Be re Tyox), ri tinamit ka xtoli kanoq.
wqw
wqe
Kiya taq xuxik, ki chi na puch chirij jujun Ajawab. Xa unabe ri ko chi wi ral,
ukajol. Tzatz tzatz uchinamital jujun chi Ajawab.
Chiqabij kibi ri Ajawab, chijujunal jujun Unimaja.
wqr
Wa kate kibi Ajawab chuwch kawekib. Are nabe Ajaw wa: Ajpop, Ajpop
Qam Ja, Ajtojil, Ajquq Kumtz, Nim Chokoj Kawek, Popol Winaq Chituy,
Lolmet Kej Nay, Popol Winaq pa Jom Tzalatz, Uchuch Qam Ja.
wqt
Are kut Ajawab ri chuwch kawekib, belejeb chi Ajawab koloji Unimaja
chijujunal, kate chik chiwachim uwch.
w q qt
Are chi ku Ajawab wa chikiwch nijayibab, are nabe Ajaw wa: Ajaw Qalel,
Ajaw Ajtzik Winaq, Qalel Qam Ja, Nim Qam Ja, Uchuch Qam Ja, Nim
Chokoj Nijayibab, Awilix, Yakol Atam Utzam Pop Saqlatol, Nim Lolmet
Yaol Tux. Belejeb kut chi Ajawab chikiwch nijayibab.
w q wt
Are chi ku ajaw kiche wa, are wa kibi Ajawab: Ajtzik Winaq, Ajaw Lolmet,
Nim Chokoj Ajaw Kiche, Ajaw Qaq Witz. Kajib Ajawab chuwch ajaw
kicheeb koleji kinimaja.
w q et
Kaib chinamit chi na puch saqikib Ajawab: Tzutuja, Qalel Saqik. Xa jun chi
Nim Ja e kaib chi Ajawab.
92
taq Ja xuxik. Are taq xnimar ri qaqal, tepewal pa Kiche, are taq xqaqarik, are
taq xtepewarik unimal retal Kiche. Are taq xchunaxik, are taq xsajqabix puch
siwan tinamit.
w q tt
Xul chut amaq, nim amaq. Ko kut ubi Ajaw xnimarisan Kiche, are taq
xwinaqirik qaqal, tepewal, are taq xwinaqirik rochoch Kabawil, kochoch na puch
Ajawab. Ma na pu are xebanowik, ma wi xechakun taj, ma pu xkiban ta kochoch,
ma na pu xa ta xkiban rochoch Kikabawil, xa rumal xekiyar kal, kikajol.
w q qtt
w q wtt Qastzij wi chi eloq kitzij puch, chi nim kikolem Ajawab, nimatalik xowatal puch
uqij ralaxik Ajawab rumal ral, ukajol. Are taq xekiyar ri aj siwan, aj tinamit ruk
na puch.
w q ett
Ma na xa ta ku keje xul kiya kib konojel amaq, kalabal kut, xqaj wi usiwan,
utinamit. Ka rumal kinawal Ajawab xeqaqarik ri Ajaw Quq Kumtz, Ajaw
Kotuja.
w q rtt
Qastzij chi nawal ajaw Quq Kumtz xuxik, juwuq chaqan chikaj, juwuq kut
chibeubana qajoq Chi Xibalba, juwuq chi kut chikoji chi kumatzil. Qastzij chi
kumtz chuxik, juwuq chi na puch chubanoq chi kotal, juwuq chik chi balamil.
Qastzij wi chi kot, chi balam uwchibal chuxik. Juwuq chik chi remeik chi kikel,
utukel remenik kik chuxik.
w q ttt
Qastzij chi nawal ajaw ukojeik, xibixib chikiwch kumal konojel Ajawab,
xupaxij rib utaik, xkita konojel Ajawab amaq ukojeik nawal ajaw. Are ku
utikarik, unimarik puch Kiche. Are taq xuban Ajaw Quq Kumtz retal nimal.
w q qttt Xmasachel uwch umam, ukajol chukux. Ma ja ba at ala xban wi ri xkoji are ta
jun ajaw nawal, are ta ukojeik. Xa yoqobal rech ronojel amaq are taq xubano, xa
ukutbal rib rumal xa are jukisik ujolom amaq xuxik.
Ukajle Ajaw ri nawal ajaw, Quq Kumtz ubi. Xa wi xa are Ajpop, Ajpop
Qam Ja.
Xkanaj chi ku ketal kitzijol, xeqaqarik, xetepewar puch. Are taq xekajolan
chi kut, kikajol kut tzatz chik xubano, xkajolax ri Tepepul, Istayul, xa ku
ajawarem xuban, role Ajaw xuxik, xa wi xekajolanik jutaq le chi Ajawab.
w q wttt
93
Are xqajowik, are puch xpaxin usiwan, utinamit chut amaq, nim amaq. Naqaj taq
uxol ko wi ri tinamit ojer. Are kijuyubal kaqchikeleb, ri Chuwila wakamik.
Ujuyubal chi na pu rabinaleb ri Pa Maka. Ujuyub ku kawokeb ri Sajkab Ja.
Utinamit chi kut saqulewab Chuwi Miqina, Xelaju, Chuwa Tzaq ruk Tzoloj
Che
wwP
are xrixowaj Kiqab. Xuban labal, qastzij wi xqajik, xpaxik usiwan, utinamit
rabinaleb, kaqchikeleb, saqulewab. Xexuleik, xepaqaik konojel amaq, ka xtoqi
chi naj ta ukamisaj Kiqab juchob, kachob are taq chi, ma wi kukam upatan
chikech, konojel xkaj kitinamit, xukam upatan chuwch Kiqab, Kawisimaj.
wwq
Xeok chi munil, xelotzik, xekaqik chi che. Ma ja wi kiqij, ma ja wi kalaxik xuxik.
Xa cha mixkoji paxibal tinamit, xas chijixtajik uchi ulew, keje ri chiqosin kaqulja
chupaxij abaj, chixibinik, libajchi kuchelaj amaq
www
chuwch Qol Che retal tinamit, rumal wakamik jun juyub abaj skakin chik, ma wi
xqatatajik, keje ri xchoy che ikj, rumal chila ko wi pa taqaj Petatayub ubi,
qalaj wakamik, karil ronojel winaq, keokow wi retal rachijilal Kiqab.
wwe
wwr
Kate kut are taq relik waranel, ilol, ajlabal, are taq xkiban kut uwachinel chinamit
laqabel juyub: we chipe chik are taq chululaqabej utinamit amaq xecha are taq
xkikuch kinaoj konojel Ajawab.
wwt
Are taq xel kiwaban: keje ri qakejoj, keje pu qachinamit, keje na pu qatzalam,
qakaxtun chuxik. Are chik qoyowal, qachijilal are taq chuxoq xecha konojel
94
Ajawab. Are taq xeelik uwabam jujun chi chinamit, kulelaij rech ajlabal.
w w qt
Are taq xepixabax kut, are taq xebe puch waban, laqabel ujuyubal amaq:
chibek rumal qajuyubal chik! Mixibij iwib, we ko chi ajlabal chul chik iwuk
are ta kamisal iwe, anim chulibij, chienukamisaj! xcha kut Kiqab chikech. Are
taq xepixabaxik konojel wch ruk Qalel, Ajtzik Winaq.
w w wt
Are taq xbeyijeik ri uchi chay, uchi kaam chuchaxik, are taq xkipaxij kib
kimam, kiqajaw konojel kiche winaq, ko pa jujun chi juyub, xa chajil juyub, xa
pu chajal chay, kaam, chajal labal puch are taq xbek. Ma na jun ta saqir wi, ma na
jun ta puch Ukabawil, xa katei rij ri tinamit.
w w et
Are taq xeelik konojel aj chuwila, aj chulimal, saqija, xajbal kej, chi temaj,
wajxaqlajuj ruk chi aj Kaib Raqan, chabikak chi jun ajpu ruk aj maka, aj
xoyabaj, aj sajkab ja, aj siy ja, aj miqina, aj xelajuj, taqajal juyub, ri xelik waral
labal, chajal ulew, are taq xbek rumal Kiqab, Kawisimaj, Ajpop, Ajpop Qam
Ja, Qalel, Ajtzik Winaq e kajib chi Ajawab.
w w rt
w w tt
w w qtt Kate
kut are taq xkuch naoj kumal Ajawab Ajpop, Ajpop Qam Ja, Qalel,
Ajtzik Winaq. Are taq xel ku naoj: xa qachapa kinabe chikoji, are taq
keqalem wachinel chinamit chok wi. In Ajpop! In Ajpop Qam Ja! Ajpop chi
reqalej wi chok chi ku awech at Ajaw Qalel, Qalel ri qalem xchuxik xecha
kut konojel Ajawab are taq xkam kinaoj.
w w wtt
Xa wi ku keje xuban tamub, ilokab, junam kiwch oxchob chi kiche. Are taq
xban chapanik, xkiqobisaj unabe kal, kikajol, keje ku ukamik naoj. Ma ku
chiri xchap wi kiche. Ko ubi juyub xchap wi unabe al, kajol. Are taq xetaq
kut konojel ku pa jujun chi juyub, xa jun xekuch wi.
w w ett Xebalax, Xekamaq ubi juyub xechap wi, are taq xok kikalem. Chiri Chulimal
xban wi.
95
w w rtt
w w ttt
Xa wi ku keje xuban tamub, ilokab xuchapo, xuqobisaj puch unabe ral, ukajol
ko pa jujun chi juyub.
Are kut uxenajik Qalel Ajpop, reqalem pa jujun chi juyub wakamik. Keje relik
ri, ta xeelik chirij Ajpop, Ajpop Qam Ja, chirij puch Qalel, Ajtzik Winaq xel
wi.
w w wttt
Chok na uqatoj amaq nabe chuwch ri Tojil, kate kut are taq chuqijila chik ri
Ajpop, Ajpop Qam Ja.
Kate chulkiya ku kipatan chuwch Ajaw. Are Ajaw chik are chi puch
kitzukun, kikojom Ajpop, Ajpop Qam Ja, xqasan kitinamit.
w w ettt
E nimaq taq Ajawab, e nawal taq winaq, nawal ajaw ri Quq Kumtz, Kotuja,
96
weP
w e1
wew
Are ma ba wa chikiweej.
E wuqlajuj ku winaq keqaj bik. Lajuj kemewajik, ma wi kewaik. Qastzij wi chi nim
awasinik chikibano, are retal kikojeik e Ajawab.
wee
wer
wet
w e qt
97
w e wt
Utz taj kikojeik tzuqul awe, kolol awe chachi, chawch at Ukux Kaj, at Ukux
Ulew, at Pisom Qaqal, at puch Tojil, Awilix, Qaq Witz upam kaj, upam ulew,
kaj tzuk, kaj xukut. Xa are saq, xa ta amaq upam chachi, chawch at Kabawil!
w e et
Kije kut ri Ajawab are taq kemewajik chupam ri belej winaq, oxlajuj winaq,
wuqlajuj winaq puch. Kemewajin qij, choq kikux chuwi kal, kikajol, chuwi puch
konojel ixoqib, alkwalaxelab, are taq xkiban kipatan jujun chi Ajawab.
w e rt
Are loqobal saq kaslem, loqobal puch ajawarem, are rajawarem Ajpop, Ajpop
Qam Ja, Qalel, Ajtzik Winaq. E kakab are taq keokik, kakijal kib che
uqaluxik amaq kuk konojel kiche winaq.
w e tt
Xa jun xel wi uxe tzij, uxe puch tzuqunel, kolonel, xa wi uxe tzij, xa wi keje
kakiban tamub, ilokab ruk rabinaleb, kaqchikeleb, aj tzikin ja, tujal ja,
uchaba ja. Xa jun cheel wi ri xikin chiri Kiche, are taq xkiban kech konojel.
w e qtt
Ma na xaq ku keje xeajawarik, ma na xa xkikaq kochij tzuqul ke, kolol ke. Xa are
taq kiwaim, uwaja xkibano. Ma pu xa loq taj, xkitzubu, xkeleqaj kajawarem,
kiqaqal, kitepewal.
w e wtt Ma na pu xa ta keje xqaj usiwan, utinamit chut amaq, nim amaq. Nim rajil xkiyao,
xul, xit xul pwaq, xul puch sqkab, raqan tuwik, raqan chiquwal, chiyamanik, xul
puch rxon, kubul chaktik, kipatan konojel amaq, xul chikiwch nawal ajawab
Quq Kumtz, Kotuja, chuwch puch Kiqab, Kawisimaj, ri Ajpop, Ajpop
Qam Ja, Qalel, Ajtzik Winaq.
w e ett
w e rtt
Are chi ku xchiqachol uleel Ajawab ruk kibi konojel Ajawab, xchiqabij chik.
Ukakal Waqib Tzij
w e ttt
Kijal ri Ajpopab
Wa kut uleel, utasel ajawarem chi ronojel kisaqiribem Balam Kitze, Balam
Aqab, Majukutaj, Ik Balam, e nabe qamam, e nabe qaqajaw. Are taq xwachin
ri qij, xwachin ri ik, ri chumil.
w e qttt Wa kate uleel, utasel ajawarem, xchiqatikiba uloq qas chuxe kulukuj chi rokik
98
Ajawab, are taq chokik, are taq chikamijeik jutaq le chi Ajawab, ri mam ruk
rajawal, chi tinamit ronojel, chi jujun chi Ajawab. Wa ka kut xchiwachin uwch
jujun chi kijujunal Ajawab. Kate xchiwachin uwch jujun chi kijujunal Ajawab
kiche.
Balam Kitze uxe nabal kawekib. Kokawib ukable chik Balam
Kitze. Balam Konache xtikiban Ajpopol, roxle ku ri. Kotuja, Istayul ukajle.
Quq Kumtz, Kotuja uxe nawal ajaw, role xkoji wi. Tepepul, Istayul chik
uwaq tas. Kiqab, Kawisimaj uwuq jal ajawarem, nawal chi wi. Tepepul, Istayul
uwajxaqle. Tekum, Tepepul ubelejle. Wajxaqib Kam, Kiqab ku ulajujle
Ajawab. Wuqub Noj, Kawatepech chik ujulajuj tas Ajawab. Oxib Kej, Belej
Tzi ukablajujle Ajawab, are kut keajawarik are taq xul Tonatiuj, xejitzaxik
kumal kaxlan winaq. Tekum, Tepepul xepatanijik chikiwch kaxlan winaq, are
xekajolan aqanoq roxlajujle Ajawab xuxik: Ri Don Juan de Rojas (Tat Xwan),
Don Juan Cortes (Tat Xwan) ukajlajujle Ajawab, e kajolaxel rumal Tekum,
Tepepul.
w e wttt
w e ettt Are kut uleel, utasel ajawarem ri Ajaw Ajpop, Ajpop Qam Ja chuwch kawekib
kiche.
w e rttt
Are chi xchiqabij chik re chinamit. Wa chi kut Nim Ja rech jujun chi Ajawab
chirij Ajpop, Ajpop Qam Ja.
Are ubinaam ri belejeb chinamit chi kawikib, belejeb Nimaq taq Ja, are taq
ubi e rajawal jujun chi Nimaq taq Ja:
wrP
Ajaw Ajpop jun Unimaja, Kuja ubi Nim Ja. Ajaw Ajpop Qam Ja, Tzikinaja
ubi Unimaja. Nim Chokoj Kawek jun Unimaja. Ajaw Ajtojil jun Unimaja.
Ajaw Ajquq Kumtz jun Unimaja. Popol Winaq Chituy jun Unimaja. Lolmet
Kej Nay jun Unimaja. Popol Winaq pa Jom Tzalatz Xkuxba jun Unimaja.
Tepew Yaki jun Unimaja.
wrq
Are ku ri ri belejeb chinamit chi kawekib tzatz ral, ukajol ajlatal chirij belejeb
chi Nim Ja.
wrw
Wa kut rech nijayibab belejeb chi wi chi Nim Ja. Are nabe xchiqabij uleabal
rib ajawarem xa jun uxe xchitikar chuwch uxe qij, uxe saq chi winaq.
wre
99
uwaqle chik. Istayul chi kut uwuqle Ajaw. Kotuja chi wi uwajxaq tas ajawarem.
Belejeb Kej ubelej tas. Kame chuchax chik ulajujle. Ajaw Kotuja ujulajujle. Ri
Don Cristobal (Tat Xtup) chuchaxik xa jawarik chuwch kaxlan winaq. Don
Pedro de Robles (Tat Lu) Ajaw Qalel wakamik.
wrr
wrt
1Ajaw
w r qt
w r wt
Are chi kut rech ajaw kiche. Wa umam, uqajaw: Majukutaj nabe winaq.
Koajaw ubi ukale Ajaw. Kaq Laqan rox. Kokosom ukaj. Komajkun ro.
Wuqub Aj uwaq. Kokamel uwuq. Koyabakoj uwajxaq. Winaq Bam ubelej.
w r et
w r rt
Ajtzik Winaq Ajaw ubi nabe Ajaw, jun Unimaja. Lolmet Ajaw ukab Ajaw,
jun Unimaja. Nim Chokoj Ajaw rox Ajaw, jun Unimaja. Qaq Witz kut ukaj
Ajaw, jun Unimaja. Chi kajib kut Nim Ja chuwch ajaw kiche.
w r tt
Are ku ri e oxib chi Nim Chokoj, keje ri e qajawixel kumal konojel Ajawab
Kiche, xa jun chikikuch wi kib e oxib chik chokojib. E alanel, e uchuch tzij, e
uqajaw tzij, nimaskakin ukojeik e oxib chi chokojib.
w r qtt
Nim Chokoj ku chuwch kawekib. Nim Chokoj chuwch nijayib ukab kuri.
Nim Chokoj chuwch ajaw kiche rox Nim Chokoj. Chi oxib ku ri Chokojib
jujun ku chuwch chinamit.
w r wtt
Xa are ku ukojeik kiche ri, rumal ma wi chi ilbal re Popol Wuj, ko nabe ojer
100