Está en la página 1de 100

1

POPOL WUJ
pa Kiche Chi chabal

Kulbil Yol Twitz Paxil


Direccin Lingstica y Cultural
Programa de Produccin y Traduccin

W
Paxil, Kablajuj Baqtun

rttt

Belejlajuj Katun Woo

wt
Tun

Wuqub Winaq.

Guatemala, octubre de 1,999.

Kulbil Yol Twitz Paxil


Academia de Lenguas Mayas de Guatemala
Simn Rodrguez Hernndez
Nimakamal Be
Mario Ramos Ramrez
Ramrez
Ajbinisan Chak
Alejandro Teletor Velsquez
Ukaal Pwaq
Pascual Martn Domingo
Kikamal Be Mayab taq Chabal

Uwch:

Pa Kajib Xalqat Be

Qaxel Tzij: Gaspar Tambriz Gmez.


Ilonelab: Alberto Ajtun Pelic,
Federico Hernndez Zapeta.

POPOL WUJ Versin Kiche 1,998 de ALMG


Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, ALMG. Queda terminantemente
prohibido reproducir este libro, total o parcialmente sin el permiso expreso de la
Academia.

Segunda edicin 1,999.


2,000 ejemplares
______________________________________________________________________
ALMG.13 Calle 11-52 Zona 1,Guatemala, Guate.
Tel. 2323404, Fax 2329342,
Correo Electrnico: almg @infovia.com.gt.

CHIKECH:
Ri kechaw pa Kiche Chi chabl, xuquje ri kakoqaj rij
we wuj ri, xa rumal che ri kakaj kaketamaj ri jun
nimalaj nojibl tzibam kan pa we wuj ri.

KAMOWAXIK:
Kiqaya jun nimalaj kamowaxik chike: ri ajtijab, ri ajtzibab,
ri ajsolinachabal xuquje ri ajqijab, are ku
taq wa ri xetoban che we chak ri.

Kutbl rech

Jun nimalaj kikotemal pa ri Kulbil Yol Twitz Paxil


(Academia de Lenguas Mayas de Guatemala) rumal che ri kuya
chikiwch konojel ri winaq ri kakaj kaketamaj ri kariqitaj chupam
ri Popol Wuj, xtzibax ku wa pa ri kak utzibaxik ri
chabal Kiche. Ruk wa, we jun chak ri ri Kulbil Yol Twitz
Paxil katajin kubano ri taqatal wi pa ri Uwuj Taqanik re ri
Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, kariqitaj ku wa pa ri
Taqanik 65-90. Pa ri Qat c re ri kajib Wokaj, je ku wa
kubij ri: Wokonik, banik xuquje ubanik jalajoj taq chak pa
keb uwch tzij, xuquje pa maya tzij, rech qas kaban uyaik
utzijoxik ri etamabal xuquje ri ukojik ri qatzij pa maya, rech
kaya uchuqab xuquje uqijol ri jalajoj qabqantajik pa we
Paxil (Guatemala).
We chak ri xjach uwch pa taq qat, jas banatal kanoq pa ri
wuj ubinam Crestomata Quich re ri jun ajtzib J. Antonio
Villacorta. Ri are xutzukuj upajik jas ko pa ri uchuch wuj ri
banatal kanoq pa ri Siglo XVIII, xuquje xtzukuxik jun ujunimaxik
utzibaxik ri chawem Kiche. Ri xetoban che we chak ri,
jalajoj tinimit kut e petenaq wi are ku taq wa: Nahual,
Solol; Momostenango, Totonicapn xuquje Santa Cruz, El Quich,
ko chi ku jujun wa. Kuk wa we kitobanik we winaq ri
katoban chuchobik jas taq tzibatal chupam we wuj ri. We wuj
ri xsolix kumal ri ajqijab, solil taq chabal, ajtijab,
xuquje ajpopib; kechaw ku wa pa Kiche chabal. Xqatux
kut pa ri wuj tzibatal kumal we winaq ri: Francisco Ximnez
xuquje ri utzibam ri Adrin I. Chvez.
Le Kulbil Yol Twitz Paxil ko ukojbal chirij we jun tukin
wuj ri, rumal che ri ko jalajoj taq chomabal kariqitaj chupam,
are taq ku wa: nojibal, kuxlanem, kulmatajem, mayajinem, ri
ubinam we wuj ri, Wuj re Soloj Qijolal, Wuj re
Kulmatajem, Wuj re Solbal Ajpop Tzij, chiqasikij ba uwch we
wuj ri; kuya ku kan chaqe jun nimalaj etamabal kech ri qatit
qamam kaqakoj ku wa pa ri qakaslemal re we kamik xuquje pa ri
petenaq chi qawch.
Pa we wuj ri qetam chi ko jujun tzij man qas ta kaqax chi
qawch, xa ku jun nimalaj chuqab wa we xbanik ri chu
junimaxik ri qachawem pa Kiche, jun chuqab xuquje wa
xkiban ri xetoban chusolixik we wuj ri. We ne ko ne jas jun
kariqitaj chupam man qas ta kachobotajik kaqamaltyoxij we kaya
ubixik loq chaqe rech kaqawok ri qachawem Kiche, ruk ba ri
utobanik ri loqalaj Tzaqol, Bitol, Alom, Kajolom; kaqaxax
chi ku wa we loqalaj taq tzij ri pa jujun maya chawem chik
re we Paxil.

CHOLBAL RECH

Tzij

Uwch Wuj

Nabe Tzij: Uchekul ri Popol Wuj .......................................................... 1


Ukab Tzij: Tzukunem rech kaj, ulew .................................................... 2
Rox Tzij: Tzukunem kech awajib ......................................................... 5
Ukaj Tzij: Qola uqeqal jb.................................................................. 11
Ro Tzij: Nimarisabal rib Wuqub Kaqix ........................................... 13
Uwaq Tzij: Ri e alaxik Sipakna chil Kab Raqan ................................. 15
Uwuq Tzij: Nimowem kib Jun Ajpu chil Xbalamkej......................... 16
Uwajxaq Tzij: Ri uchak Sipakna ............................................................ 21
Ubelej Tzij: Uchakatajik Sipakna ........................................................ 25
Ulaj Tzij: Uchak chil uchakatajik Kab Raqan.................................... 28
Ujulaj Tzij: Ri kalaxik Jun Jun Ajpu chil Wuqub Jun Ajpu ............. 32
Ukablaj Tzij: Kextaqbalil rech Xibalba ............................................ 35
Roxlaj Tzij: Qapoj Xkik ........................................................................ 41
Ukajlaj Tzij: Nikaj chik puwi qapoj Xkik ........................................... 46
Rolaj Tzij: Kalaxik yox Jun Ajpu, Xbalamkej .................................... 49
Uwaqlaj Tzij: Taq kichak Jun Ajpu, Xbalamkej ................................ 55
Uwuqlaj Tzij: Esikital pa Xibalba ...................................................... 61
Uwajxaqlaj Tzij: Benam pa Xibalba .................................................. 66
Ubelejlaj Tzij: Utikaribal kichakatajik xibalba .............................. 69
Ujukal Tzij: Nikaj chi tikaribal kichakatajik xibalba ................... 75
Ujukal Jun Tzij: Chakoj pa etzan kik ................................................ 77
Ujukal Kaib Tzij: Pa ajawan kamikal................................................... 80
Ujukal Oxib Tzij: Kastajibal ............................................................ 82
Ujukal Kajib Tzij: Paqalem chikaj ..................................................... 88
Ujukal Joob Tzij: Pan Paxil, Pan Kayala ......................................... 91
Ujukal Waqib Tzij: Balam Kitze, Balam Aqab,
Majukutaj chil Ik Balam................................ 92
Ujukal Wuqub Tzij: Kaj Paluna, Chom Ja, Tzunun Ja
chil Kaqix Ja...................................................... 95
Ujukal Wajxaqib Tzij: Benam tzalijem uloq pa Tulan ...................... 98
Ujukal Belejeb Tzij: Qaq chil kowibal ......................................... 101
Ujukal Lajuj Tzij: Ri kamowabal ........................................................ 105
Ujukal Julajuj Tzij: Kulibal kux ..................................................... 107
Ujukal Kablajuj Tzij: Pa Tojil, Pa Awilix, Pa Qaqawitz ................ 109
Ujukal Oxlajuj Tzij: Ralaxibal qij ..................................................... 112

Tzij

Uwch Wuj

Ujukal Kajlajuj Tzij: Rajawanik Tojil, Awilix, Qaqawitz ................ 116


Ujukal Jolajuj Tzij: Sipanik kik ........................................................ 118
Ujukal Waqlajuj Tzij: Taqchinem kech Xtaj chil Xpuch................ 119
Ujukal Wuqlajuj Tzij: Chakubanem rech tobal ib ........................ 126
Ujukal Wajxaqlajuj Tzij: Qatebal uwch kowibl .......................... 130
Ujukal Belejlajuj Tzij: Kisbl taq qij kech e nabe nan, tat......... 132
Ukakal Tzij: Uwch uqij Naqxit ........................................................ 135
Ukakal Jun Tzij: Utikaribal Chi Ismachi ............................................ 137
Ukakal Kaib Tzij: Utikaribal Qumarkaj ..................................... 140
Ukakal Oxib Tzij: Ajaw Quqkumtz ............................................... 143
Ukakal Kajib Tzij: Kibi nimaq Ajawab ........................................ 145
Ukakal Joob Tzij: Mayijabal tzonobal rech tinamit ..................... 149
Ukakal Waqib Tzij: Kijal ri Ajpopab ............................................. 153

POPOL WUJ

POPOL WUJ
Nabe Tzij
q

Uchekul ri Popol Wuj


Are uxe ojer tzij waral Kiche ubi.

Waral xchiqatzibaj wi, xchiqatikiba wi ojer tzij, utikaribal, uxenabal puch


ronojel xban pa tinamit Kiche, ramaq kiche winaq.

Are kut xchiqakam wi ukutunsaxik, uqalajsaxik, utzijoxik puch awexabal,


saqiribal, rumal Tzaqol, Bitol, Alom, Kajolom kibi. Jun Ajpu Wuch, Jun
Ajpu Utiw, Saqinim Aq, Saqinim Sis, Tepew, Quq Kumtz, Ukux Ch,
Ukux Plow, Ajrxalaq, Ajrxasel.

Chuchaxik rachbixik, rachtzijoxik ri Iyom, Mamom, Xmukane, Xpiyakok kibi.


Matzanel, Chuqunel, Kamul Iyom, Kamul Mamom, xeuchax pa kiche tzij. Are
taq xkitzijoj ronojel chi saqil kolem, saqil tzij ri xkiban chik.

Wa xchiqatzibaj chik chupam kaxlan tzib, pa kristyan uqijil chik xchiqelesaj rumal
maja wi chik ri ilbal re Popol Wuj, ilbal saq petinaq chaqa plow, utzijoxik
qamujibal, ilbal saqakaslem. Xeuchaxik.

Ko nabe uwujil, ojer tzibam puch, xa kutal chuwch ilol re, bisol re, nim upetik,
utzijoxik puch. Are taq xchiks tzuk ronojel kaj ulew, ukaj tzukuxik, ukaj
xukutaxik, retaxik, ukaj chexik, umejkamaxik, uyuqkamaxik upakaj, upaulew.
Kajtzuk, kajxukut, xeuchax rumal ri Tzaqol, Bitol, Uchuch, Uqajaw kaslem,
winaqirem, abanel, kuxlanel, alal rech, kuxlaal rech saqil amaqil, saqil al, saqil
kajol, ajbis, ajnaoj che ronojel attal wi kaj, ulew, cho, plow.

Ukab Tzij
wt

Tzukunem rech kaj, ulew


Are utzijoxik wa: ka katzininoq, ka kachememoq, ka katzininik, ka kasilanik, ka
kalolinik, ka tlon na puch upakaj.

Wa kate nabe tzij, nabe uchaik: maja wi ko jun winaq, jun chikp, tzikin, kr,
tp, che, abj, jul, siwan, km, kichelaj, xa utukel kaj kolik.

Ma wi qalaj uwch ulew, xa utukel remelik plow ronojel upakaj.

Maja wi na qila kamolobik, katzowik, maj jun kasilobik, kumal kabantaj, kakotz
kabantaj pa kaj.

Xa ma ko wi na qila kolik, yakalik. Xa remelik ja, xa lianik plow, xa utukel


remelik, xa ma ko wi na qila lo kolik.
Xaq chemelik, katzininik chi qequm, chi aqab.

Xa kitukel ri Tzaqol, Bitol, Tepew, Quq Kumtz, e Alom, e Kajolom e ko pa


ja, saqtetoj

ett

e ko wi. E muqutal pa quq, pa rxon. Are ubinaam wi ri Quq Kumtz. E


nimaq etamanelab, e nimaq ajnaoj chi kikojeik. Xuquje kut xaq ko wi ri kaj,
ko na puch Ukux Kaj, are ubi ri Kabawil. Xeuchaxik.

Are taq xpe ku utzij waral, xul kuk ri Tepew, Quq Kumtz waral chi qequmal,
chi aqabal. Xchaw ruk ri Tepew, Quq Kumtz.

Xecha kut. Are taq xenaojinik, are taq xebisonik, xkiriq kib, xkikuch kitzij,
kinaoj. Are taq xkalaj.

qttt

Are taq xkuxlabaj kib. Xe wi saq, are taq xkalaj puch winaq. Are taq xkinaojij
utzukik, uwinaqirik che, kaam, utzukik puch kaslem, winaqirem chi qequmal,
chi aqabal, rumal ri Ukux Kaj, Jun Raqan ubi.

wttt

Jun Raqan, nabe. Ukab kut Chip Kaqulja. Rox chik, Rx Kaqulja. Chi e kut,
oxib ri Ukux Kaj.

ettt

Are taq xeul kuk ri Tepew, Quq Kumtz, are taq xnaojixik saq kaslem, xa
apachike ta chawexoq, are taq qakira puch, apachinaq tzuqul, kolol.

10

rttt

qP
qq

Ta chuxoq, are taq xenojinik. Are ta ba ri ja cheltaj! chijamatj ba!


Chiwinaqir ta ba ri ulew, utukel ta ku rib! Chajchoj ta kut! Chawexoq,
saqiroq, kaj ulew! Ma ta ku uqijilabal, uqalajibal ri qatzaq, ri qabit.
Chiwinaqiroq winaq tzaq, winaq bit
xecha kut. Are chi xwinaqir ku ri ulew kumal.
Xa ruk tzij xkoji ri uwinaqirik. Chiwinaqir ulew.
Ulew! xecha, libajchi xwinaqirik.

qw

Je ri xa sutz, xa mayul uwinaqirik chi ku ukojeik, are xpe ri juyub pa ja xas


nimaq taq juyub xuxik.

qe

Xa kinawal, xa kipusil xbantaj wi unaojixik juyub, taqaj, xas rachwinaqirik ukisisil,


upachajil uwch.

q r

Je kut xkikot wi ri Tepew, Quq Kumtz: utz chixatulik, at Ukux Kaj, at Jun
Raqan, at pu Chip Kaqulja, Rx Kaqulja!

qt

Xwitzin qatzaq, qabit xecha kut.

q qt

Nabe kut xwinaqir ulew, juyub, taqaj. Xchobochox ube ja, xbinijeik le raqan
xol taq juyub. Xa chobol chik xekoji wi ri ja, are xkutunijeik nimaq taq
juyub.

q wt

Je ku uwinaqirik ulew ri kate xwinaqir kumal ri Ukux Kaj, Ukux Ulew


keuchaxik ri. Kate nabe xkinaojij xkolow ri kaj, xkolow na puch ulew chupam
ja.

q et

Je kut unaojixik ri ka te xkinaojij, are taq xkibisoj rutzirik, ubantajik kumal.

11

Rox Tzij
q rt

Tzukunem kech awajib


Are taq xkinaojij chik uchikopil juyub, chajil re ri kichelaj, ronojel uwinaqil juyub:
ri kej, tzikin, kj, balam, kumtz, sochoj, qanti, chajil kaam.

q tt

Kacha ri Alom, Kajolom: Xa pa chi lolinik, ma xa on chi tzininik uxe che,


uxe kaam? Kate ri utz kekoji ri chajil re

q qtt

xecha kut. Are taq xkinaojij, xkitzijoj puch, xas ku xwinaqir kej, tzikin. Are taq
xkisipaj ku rochoch kej, tzikin:

q wtt

at kej: pa ube ja, pa siwan katwar wi, waral katkoji wi, pa km, pa qayes, pa
kichelaj kapoqisaj wi awib, kajkaj abinibal, achakalibal xuxik xuchaxik.

q ett

Are taq xkiban ku kisok chutiq tzikin, nimaq tzikin. Ix ix tzikin puwi che,
puwi kaam kixochochin wi, kixjayin wi, chiri kixpoq wi, kixkiyaritaj wi puwi
uqab che, puwi uqab kaam

q rtt

xeuchax ri kej, ri tzikin. Are taq xkiban kibanoj, konojel xkikam kiwarabal,
kiyakalibal. Je kut xok kochoch chikp ri ulew xuyao ri Alom, Kajolom,
utzirinaq chi konojel ri kej, ri tzikin.

q ttt

Are taq xeuchax chi ku ri kej, ri tzikin rumal Tzaqol,


Bitol, Alom, Kajolom:

q qttt

kixchawoq, kixsikinoq! Mixyolyolinik, kixsikinoq! Kixchawa ba chijujunal,


chijutaq chobil, chijutaq molajil! xeuchax ri kej, ri tzikin, ri kj, ri balam, ri
kumtz.

q wttt

Chibij na ku ri qabi, chojiqajarisaj oj ichuch, oj iqajaw! Kixchawa na kut


Jun Raqan, Chip Kaqulja, Rx Kaqulja, Ukux Kaj, Ukux Ulew, Tzaqol,
Bitol, Alom, Kajolom. Chixchawoq chojisikij, chojiqijila! xeuchaxik.

q ettt

Xa ku xewitzwotik, ma ku xechawik jacha ta ri winaq, xa kewachalajik, xa


keqaralajik, xa kewajinik. Ma wi xwachin uwch kichabal, jalajoj xkoqibej
chikijujunal.

q rttt

Are taq xkita ri Tzaqol, Bitol, xa wi xewitzwotik, ma wi xechawik. Xecha chik


chikibil kib: ma wi xwitzin ubixik qabi rumal oj kajtzaq, oj pukajbit, ma wi
utz xecha chik chikibil kib ri Alom, Kajolom.

12

wP

Xeuchax kut: xa kixjalatajik rumal ma wi xixutzinik, ma wi xixchawik, mi ku


xqajal qatzij, iwecha, ikuxum, iwarabal, iyakalibal iwech wi xuxik, siwan,
kichelaj rumal ma wi xwitzin qaqijiloxik, ma wi xujinataj.

wq

Ka ko wi lo qijilonel, nimanel chiqaban chik. Xa chikama ipatan, xa itiojil. Ta


chuxoq!

ww

Are ku chipatanij xeuchaxik are chi xepixabax chutiq chikp, nimaq chikp
e ko chuwch ulew.

we

Are taq xraj ku kikitij chi kiqij, xraj kitijtobej chik,


xraj pu kinuk chi qijilabal.

wr

Ma xkita wi kichabal chikibil kib. Ma xnawachir wi kut, ma xbantaj wi puch.

wt

Kije kut xchakataj wi kitiojil, xkipatanij xetiik, xekamisaxik ri chikp ko waral


chuwch ulew.

w qt

Kije kut utijtobexik chik winaq tzaq, winaq bit kumal


Tzaqol, Bitol, Alom, Kajolom.

w wt

Xa kutija chik, mixyopij rawaxik, usaqirik. Qabana tzuqul qe, kolol qe!

w et

Jupa cha are chi kojsikixoq, are chi kojnabax puch chuwch ulew? Mixqatijo
chech ri nabe katzaq, kabit. Ma wi xkiwitzij qaqijiloxik, qaqalajisaxik puch
kumal. Kije kut qatija wi ubanik ajnim, ajxob, tzuqul qe, kolol qe xecha.

w rt

Are utzukik kut, ubanik puch ulew, xoqol utiojil xkibano.

w tt

Ma ku utz xkilo, xa chiyojomanik, xa tzubulik, xa kanebebik, xa kalububik, xa


kawululik, xa pu chikaqumarik. Ma wi chikolol ujolom. Xa jun benaq wi uwch,
xa kul uwch, ma wi chimukun chirij, chichaw nabe ubik maja wi unaoj. Xas
chiqumar pa ja, ma wi ko.

w qtt

Xecha chi ku ri Ajtzaq, Ajbit: kawachlabik, are taq xok xolbe, ma wi


chixbinik, ma pu chipoqotajik, are taq chuxa unaoj chiri xecha.

w wtt

Are taq xkiyoj kut, xkiyak chi ri kitzaq, kibit, xecha chi kut: jupa cha
chikaqabano, chutzir ta wi, chiwachir ta wi, qijilol qech, siqol qech?

13

w ett

Xecha are taq xkinaojij chik. Xa qabij chike Xpiyakok, Xmukane, Jun Ajpu
Wuch, Jun Ajpu Utiw. Qatija chi uqijixik, ubitixik! xecha chikibil kib
Ajtzaq, Ajbit. Are taq xkibij chike Xpiyakok, Xmukane.

w rtt

Kate ku ubixik chikech ri e Nukwachinel, Ratit Qij, Ratit Saq keuchax


kumal ri Tzaqol, Bitol. Are kibi ri Xpiyakok, Xmukane.

w ttt

Xecha ku ri Jun Raqan ruk Tepew, Quq Kumtz. Are xkibij chech Ajqij,
Ajbit e Nukwachinel: xukulu xa pu churiqo che ta chik chiqawinaq bitoj,
chiqawinaq tzaqoj, ta chitzuqul, kolol qech, kojsikix taj, kojnabax ta puch.

w qttt

Kixok ta kut pa tzij Iyom, Mamom, Qatit, Qamam, Xmukane, Xpiyakok.


Chita chawexoq, chisaqiroq, qasikixik, qatoqexik, qanabaxik rumal winaq tzaq,
winaq bit, winaq poy, winaq banom. Chatuxoq!

w wttt

Chikutuna ibi Jun Ajpu Wuch, Jun Ajpu Utiw, Kamul Alom, Kamul
Kajolom, Saqinim Aq, Saqinim Sis, Ajkwal, Ajyamanik, Ajchut, Ajtzalam,
Ajrxalaq, Ajrxasel, Ajqol, Ajtoltekat, Ratit Qij, Ratit Saq kixuchaxik
rumal ri qatzaq, qabit.

w ettt

Chimala chi ixim chi tzite, xa chibantajik, xa pu chel apanoq chiqaja, chikoto
puch uchi, uwch che xeuchax Ajqijab.

w rttt

Kate puch uqajik, uqijiloxik ri xmalik chi ixim, chi tzite. Qij! bit! xecha
ku ri Jun Atit, Jun Mam chikech. Are ri Mam are Ajtzite, Xpiyakok ubi. Are
ku ri Atit, Ajqij, Ajbit, chi raqan Xmukane ubi.

eP

Xecha kut, are xkitikiba qij: xa chukulu, xa pu churiqa! Chibij, kuta qaxikin,
kixchawik, kixtzijon taj! Xa chuqulu ri che chajawaxik, chikotox puch kumal
Ajtzaq, Ajbit. We, are tzuqul, kolol qech chichawexoq, chisaqiroq.

eq

At ixim, at tzite, at qij, at bit. Katchokonik, kattaqan taj! xcha che ixim, tzite.
Qij! bit! Katkix la uloq, at Ukux Kaj, ma qalajisaj uchi, uwch Tepew,
Quq Kumtz!

ew

Xecha are taq xkibij ku utzukulikil: utz, are chux ri poy, ajam che, chichawik,
chitzijon ba na chuwch ulew.

ee

Are chuxoq! xecha kut. Are xkibij, xas xban ri poy, ajam che.

14

Xewinaqwachinik, xewinaqtzijon puch, are winaqil uwch ulew


er

xeuxik, xepoqik, xemialanik, xekajolan ri poy, ajam che. Maja wi ku kikux,


maja wi pu kinaoj, ma wi natal Kajtzaq, Kajbit. Xa loq xebinik, xechakanik.

et

Ma wi xkinataj chik ri Ukux Kaj. Kije kut xepaj chi wi, xa utijtobexik, xa pu
uwababexik chi winaq. Xechaw nabe, xa chaqij kiwch, ma na sanl kaqan,
kiqab, maja wi kikikel, kichomalil, maja wi kitiqowal, kikabchal, chaqij kotzkoj
kiwch, ka pichipoj kaqan, kiqab, ka yikiyoj kitiojil.

e qt

Kije kut ma wi xenaw chi wi chuwch Tzaqol, Bitol, alal kech, kuxilal kech.
E nabe tzatz chi winaq xeuxik waral chuwch ulew.

Ukaj Tzij
e wt

Qola uqeqal jb
Kate ku kikisik chik, kimayixik, kikutuxik puch xekamisax chi ri poy, ajam che.

e et

Are taq xnojix kibutik rumal Ukux Kaj, nimabutik xbanik, xpe pa kiwi ri e
poy, ri e ajam che.

e rt

Tzite utiojil ri achi, are taq xalax rumal Tzaqol, Bitol. Ri ixoq sibaq ku utiojil.
Ri ixoq, xraj okik rumal Tzaqol, Bitol.

e tt

Ma wi xenawik, ma pu xechaw chuwch Kajtzaq, Kajbit, Banal Kech,


Winaqirsal Kech.

e qtt

Kije kut kikamsaxik, xebutik. Xpe nimaqol chila chikaj. Kotkowch ubi
xkotin uloq ubaq kiwch. Xpe Kamalotz xqupin ula kijolom. Xpe Kotz Balam
xtij kitiojil. Xpe Tukum Balam xtukuwik, xkichow kibaqil, kibochil, xkajixik,
xmuchulix kibaqil, kajisabal kiwch

e wtt

rumal ma wi kenaw chuwch kichuch, chuwch puch kiqajaw, ri Ukux Kaj, Jun
Raqan ubi. Rumal xqequmar uwch ulew, xtikar ri qeqal jb, qijil jb, aqabal
jb.

e ett

Xok kula chutiq chikp, nimaq chikp. Xrut kiwch rumal che, abaj. Xechaw
konojel kiqebal, kixot, kilaq, kiboj, kitzi, kika, jaruj pa le ronojel xqut kiwch.

15

e rtt

Kx xiban chiqe, xojitio. Ix chi kut kixqati chik xcha ri kitzi, kak chikech.

e ttt

Are ku ri ka: xojkokonik iwumal jutaq qij, jutaq qij, xqeqarik, xsaqirik, amaqel
jol jol, juk juk qawch iwumal, are ta nabe qapatan chiwch. Kixtan na winaq, we
wakamik kut xchitij qachuqab, xchiqakeej, xchiqajok puch itiojil xcha ri kika
chike.

e qttt

Are ku ri kitzi xcha chik, are taq xchawik: ma ku pa rumal ma wi chiya qawa?
xa kojmukunik, xa pu kojikuxij uloq, kojitzaq pu uloq, yakal wi qacheel iwumal
are chi kixwaik.

e wttt

Kije kojiwachij wi ma wi kojchawik. Ma ta ku mixojkamk chiwe? Jupa cha ma


wi xixnawik, xixnaw ta kut? Chiwij ta kut xojsach wi, we wakamik kut xchitij
qabaq ko pa qachi, kixqatio xecha ri tzi chike, are chi xqut kiwch.

e ettt

Are chi ku ri kixot, kiboj xechaw chik chike: kx wa xiban chiqe, xaq qachi,
xaq qawch, amaqel oj tzakl chuwi qaq, kojikato. Ma wi kx xqanao?

e rttt

Xchitij kut, kixqaporoj xcha ri kiboj, konojel xkat kiwch. Are ri abaj ri
kixkub chi aninaq chipe ta qaq taqal chi kijolom, kx xban chike.

rP

Anilabik kemalmalijab chik. Raj kaqanik chuwi ja, xa kawulij ja, ketzaq uloq. Raj
kaqanik chuwi che, kechaqix uloq rumal che. Raj keok pa jul, xa chiyuch jul
chikiwch.

rq

Kije kut ukayojik winaq tzaq, winaq bit. E tzixel, e tzalatzoxel chi winaq
xmayixik. Xqutux kichi, kiwch konojel.

rw

Xcha kut. Are retal ri koy ko pa kichelaj wakamik. Are xkoji wi retal rumal xa
che kitiojil xkojik rumal Ajtzaq, Ajbit.

re

Are ku ri koy kije ri winaq chiwachin. Retal jule winaq tzaq, winaq bit, xa poy,
xa puch ajam che.

16

Ro Tzij
rr

Nimarisabal rib Wuqub Kaqix


Are ku xa jubiq saqnatanoj uwch ulew, maja wi qij. Jun kut kunimaqrisaj rib,
Wuqub Kaqix ubi.

rt

Ko nabe kaj, ulew, xa kamoyomot uwch qij, ik.

r qt

Kacha kut ri: xewi xa are usaqetal winaq ri xbutik, kije ri ri nawal winaq
ukojeik.

r wt

In nim kinkoji chik chuwi winaq tzaq, winaq bit! In uqij! In pu usaq! In na
puch rikilal! Ta chuxol! In nim nusaqil!

r et

In binibal, in pu chakabal rumal winaq.

r rt

Rumal pwaq ubaq nuwch, xa katiltotik chiyamanik rxqawal, naypu nuware


rxqawaqoj chi abaj kije ri uwakaj.

r tt

Are ku ri nutzam saq julujuj chinaj kije ri ik. Pwaq kut nukayibal kasaqpaki
uwch ulew, are taq kinel uloq chuwch nuqalibal.

r qtt

Kije kut in qij wi, in puch ik rumal saqil al, saqil kajol ta chuxoq, rumal chinaj
kopan wi nuwch

r wtt

xcha ri Wuqub Kaqix. Ma ku qastzij are ta qij ri Wuqub Kaqix, xa are


kunimarisaj rib ri uxit, upwaq.

r ett

Xa are kut, taql wi uwch ri chikabe wi, ma na ronojel ta uxe kaj kopan wi uwch.

r rtt

Maja kut kiloqa uwch qij, ik, chumil, mojoqa saqiroq.

r ttt

Kije kut kuqobisaj wi rib ri Wuqub Kaqix chi qijil, chi ikil. Xa maja
chikutunoq, chiqalajoboq usaqil qij, ik. Xa xurayij nimal ikowem.

r qttt

Are taq xban butik kumal poy, ajam che.

r wttt

Kije kut xchiqabij chik are taq xkam Wuqub Kaqix, are taq xchakatajik, are taq
xbantaj winaq rumal Ajtzaq, Ajbit.

17

Uwaq Tzij
r ettt

Ri e alaxik Sipakna chil Kaib Raqan


Wa uxe uchakatajik, uyikoxik chi puch uqij Wuqub Kaqix kumal e kaib
kajolab. Jun Ajpu ubi ri jun, Xbalam Kyej ubi ri ukab.

r rttt

Xa wi e Kabawil rumal itzel xkilo ri nimarisan rib xraj xuban chuwch Ukux
Kaj. Xecha ku ri kajolab: ma wi utz ta chuxoq, ma wi chi qas e winaq waral
chuwch ulew.

tP

Kije kut chiqatij uwubaxik chuwi recha, chiqawubaj wi chiri, chiqakoj wi uyab,
are taq kisoq uqinomal, uxit, upwaq, uquwal, uyamanik ri kukakabej. Kije ku
chubana ronojel winaq.

tq

Ma wi chiwinaqir wi uqaqal, xa pwaq, ta chuxoq xecha ri kajolab, jujun chi


ub kitelem kikabichal.

tw

Are ku ri Wuqub Kaqix e kaib ukajol, are nabeal ri Sipakna, ukabal chi ku ri
Kab Raqan, Chimalmat ku ubi kichuch, rixoqil ri Wuqub Kaqix.

te

Are ku ri Sipakna, are chire chaj ri nimaq taq juyub. Ri Chi Qaq, Jun Ajpu,
Pekul, Xkanul, Makamob, Julisnab, xuchaxik ubi juyub xkolik pa chisaqirik,
xa jun aqab chixwinaqir rumal ri Sipakna.

tr

Are chi ku ri Kaib Raqan, silab juyub rumal chinebowik chutiq juyub,
nimaq juyub rumal.

tt

Xa wi kije nimarisabal kib xkiban ukajol Wuqub Kaqix. In wa! in qij!


xcha Wuqub Kaqix. In wa! in banal ulew! xcha ri Sipakna. In chi kut
kinyikow kaj, chikinwulij ronojel ulew! xcha ri Kaib Raqan.

t qt

Xewi ukajol Wuqub Kaqix, xewi chi xkikam wi kinimal chirij kiqajaw. Are ku
itzel xkil wi kajolab.

t wt

Maja chibantajoq qanabe chuch, qanabe qajaw.


Kije kut xnojix wi kikamk, kisachik kumal kajolab.

18

Uwuq Tzij
t et

Nimowem kib Jun Ajpu chil Xbalam Kyej


Wa kate wubaxik Wuqub Kaqix kumal kaib kajolab, xchiqabij kichakatajik
chikijujunal ri nimarisan ib.

t rt

Are ri Wuqub Kaqix jun nimache re tpal, are ku recha ri Wuqub Kaqix, are
xrilo ri uwch tpal, kachakan chuwi che, jutaq qij ilom kut rechabal kumal ri
Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

t tt

Kikakalem chi ku chuxe che ri Wuqub Kaqix, ematzamoj uloq ri kaib


kajolab pa uxaqche, are taq xopan ku ri Wuqub Kaqix takal chuwi recha, ri
tpal.

t qtt

Kate kut are taq xubaxik kumal Jun Ajpu, taqal ubaq wub chukakate,
xuraqaqej uchi. Are taq xpe chuwi ri che taqal chuwch ulew.

t wtt

Chixmalmat ku ri Jun Ajpu, anim xbek, qastzij wi xbek xeuchapa. Kate kut are
taq xjeyix loq uqab ri Jun Ajpu rumal ri Wuqub Kaqix, xas xtzaq loq, xmej loq
utzam uteleb.

t ett

Are taq xutzoqopij chi ku Jun Ajpu ri Wuqub Kaqix, xa wi utz xkibano, ma
nabe kichakatajik taj rumal Wuqub Kaqix.

t rtt

Ukatal chi ku ri uqab ri Jun Ajpu rumal ri Wuqub Kaqix, are taq xbe chi
rochoch, xa chi ku ulotem ukakate xopanik.

t ttt

Jasa ri xakulmaj? xcha ku ri Chimalmat, ri rixoqil Wuqub Kaqix. Jasa


tane? ri e kaib kxtok xinkiwubaj, xkisilabisaj nukakate

t qttt

rumal xa xkxwajik, sibalaj kaqoxow chik, nabe mixnukam loq jun chike chuwi
qaq, chixekiba wi, chitzeyaba wi, are chi kulkikama chik, qastzij chi e kxtok
xcha ri Wuqub Kaqix, are taq xuxekeba uqab ri Jun Ajpu.

t wttt

Kinaojinik chi ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej are taq xkibij kut chi rech jun mam,
qastzij saq chi uwi chi mam, jun ku atit, qastzij kamul atit chik, xaq kepachayaj
chik chi ri ja taq winaq.

t ettt

Saqinim Aq ubi ri mam, Saqinim Sis kut ubi ri atit.

19

t rttt

Xecha ku ri kajolab chike ri atit, mam: kixqachbilaj taj kixbe quk keqakama
qaqab ruk Wuqub Kaqix, xa kojteri chiwij. Xa je ri qamam ri qachbilam,
kaminaq kichuch, kiqajaw, kije kut eteretoj wi chiqij, xa ne keqasipaj, rumal xa
elesan uchikopil wareaj kaqabano kixcha.

qt P

Kije ku ri oj akalab karil ri Wuqub Kaqix. Xa wi oj yow naoj xecha ri e


kaib kajolab.
Utzbala xecha kut.

qt q

Kate kut are taq xebek. Tzalan ku ri Wuqub Kaqix chuwch uqalibal, are taq
xeokow ri atit, mam etzeyatal ku ri e kaib kajolab chikij, are taq xeokowik
chuxe rochoch ri Ajaw, kuraqaqej ku uchi ri Wuqub Kaqix rumal uqoxom
uware.

qt w

Are taq xril ku Wuqub Kaqix ri atit, mam, kachbilam kib. Jawi kixpe wi
qamam? xcha ku ri Ajaw. Xa ojtzukul qakunabal lal Ajaw xecha kut.

qt e

Jasa utzukuxik ri kunabal? La iwalkwal ri iwachbilam? Man e qalkwal taj


lal Ajaw, e qamam, xa are ma kaqatoqobsaj kiwch, ri kaqariqo, jupir chaqap
kaqaya chikech, lal Ajaw xecha ku ri atit, mam.

qt r

Kawitzin ku ri Ajaw rumal uqoxom uware, xaq ku nimaq wachil chik kachawik.
Kinta ba chiwech kitoqobisaj ta nuwch. Jasa ri kichakuj? Jasa ri kikunaj?
xcha ku ri Ajaw.

qt t

Xa uchikopil wareaj kaqesaj, xa ku ubaqwch kaqakunaj, xa baq kaqawiqo lal


Ajaw xecha kut.

qt qt

Utzbala, chikunaj ba nuware, qastzij kaqoxowik jutaq qij, ma wi xchinqitajik,


maj wi nuwaram rumal, ruk ubaq nuwch.

qt wt

Xa xinkiwubaj e kaib kxtok, are taq xtikarik, ma wi kinechaik rumal, kije ta


ku chitoqobisaj wi nuwch, xaq kachuykat chi we, nuware.

qt et

Utzbala lal Ajaw, xa chikp ba kaqoxowik, xa choka ukaxel, chel ri ela. La


ma utz kel ri we, kumal xa are in Ajaw wi, are nukowbal ri we ruk ubaq nuwch.

qt rt

Xchiqakoj chi na kut ukaxel jokom baq xchok chik Are ku ri jokom baq ri xa
saq ixim.

20

Utzbala, chiwelesaj, chito uloq xcha kut. Are taq xel ku ri uware Wuqub
Kaqix. Xa saq ixim ukaxel uware xokik, xa chi ku saq julujuj chi ula ixim pa uchi.

qt tt

qt qtt

Xas xqaj uwch, ma wi Ajaw chik xwachinik, xkis relik ri uware xkanaj rx kawakoj
puchi. Are xkunax chi ku ri ubaqwch Wuqub Kaqix, are xcholik ubaqwch,
xkiselik ri pwaq.

qt wtt

Ma na kx taj xunao. Xa wi xa are ka maqalik are taq chixkis ku relik ri


unimarisabal rib. Xa wi kinaoj ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

qt ett

Are taq xkm ku ri Wuqub Kaqix, xkam ku uqab ri Jun Ajpu. Xkm ku ri
Chimalmat, rixoqil Wuqub Kaqix.

qt rtt

Kije ku usachik uqinomal Wuqub Kaqix. Ri xa ajkun xkamow ri quwal,


yamanik xa pu nabe wa chuwch ulew.

qt ttt

Nawal atit, nawal mam xbanowik. Are xkikam ku ri kiqab, xtikitax ukoq, utz
chik xuxik.

qt qttt

Xa rumal ukamk Wuqub Kaqix xkaj kije xkibano, itzel xkil ri nimarisabal ib.
Kate kut xebe chik e kaib kajolab, xa utzij ri Ukux Kaj ri xkibano.

Uwajxaq Tzij
qt wttt

Ri uchak Sipakna
Waral chik kakut ubanoj chi Sipakna, unabe kajol Wuqub Kaqix. In banal
juyub kacha ri Sipakna.

qt ettt

Are ku ri Sipakna katin chuchi ja, are taq xeokow omuch kajolab, ejurul che
raqan kikabal, omuch che ubinisaxik. Are xkiqat ku jun nimache, uwapalil
kikabal.

qt rttt

Kate kut xbe ri Sipakna, xopan ku chila kuk ri omuch kajolab: jasa ri
kiban ix kajolab? Xa che ma wi kaqayako, chiteleba. Xchintelej. Jawichi
kopan wi? Jasa kupatanij chiwe?

wt P

Xa uwapalil qakabal. Utzbala xcha kut, are taq xujuruj, xuteleba ku aqanoq
chu chi kikabal omuch kajolab.

21

wt q

Xa ta wi katkoji quk, at kajol. Ko pa achuch, aqajaw? Man kota ba xcha


kut. Kaqachbilaj ta na ba, chuweq chuwabaxik chik jun qache raqan qakabal.
Utz xcha chi kut.

wt w

Kate kut xkiban kinaoj ri omuch kajolab: are ri ala jupa cha ri kaqaban che
chiqakamisaj taj? rumal ma wi utz ri kubano, xa utukel mixuyak ri che.

wt e

Qakoto jun nimajul chiri, are kut chiqatzaq wi qajoq pa jul. Jakama qaja ulew pa
jul kojcha ta chech, chi are taq ku pachal qajoq pa jul, kaqatarij qajoq ri nimache,
chiri ta ku chikm wi pa jul

wt r

xecha ku ri omuch kajolab. Are taq xkikot jun nimajul, naj xqajik, are xkitaq
ku ri Sipakna. Oj kojkanaj kanoq, chibe chukotik ulew ma wi kaqariqo
xuchaxik.

|
wt t

Utzbala xcha kut. Kate kut xqaj pa jul. Kasikin uloq are taq xkototaj ri ulew.
Naj ta chiqajik awumal? xuchaxik. Je xcha kut. Are taq xutikiba ukotik
jul, xa ku ujul xukoto ukolobal rib.

wt qt

Xretamaj ri ukamk, are taq xukot ku jun wi chi jul, chi utzalanem ukab jul xukot
ri xkolotaj wi.

wt wt

La xkototajik? La naj xqajik? xuchax ku qajoq kumal omuch kajolab.


Tajin kinkoto, kixinsikij aqanoq we chutzir ukototajik xcha uloq ri Sipakna pa
jul.

wt et

Ma ku are kukot uxe jul ri umuqbal, xa ujul kukoto ukolobal rib.


Are kut are taq xsikin uloq ri Sipakna, ukolom chi ku rib pa jul are taq xsikin
uloq.

wt rt

Kixpetoq chulikama ulew, rachaq jul ma xkototajik. Qastzij naj mixqaj wumal.
Ma wi kita nusikibal lo? Are ku ri isikibal xa wi kaxojlinik, kije ri jun elebal,
kaib elebal ix ko wi kinto

wt tt

xcha uloq ri Sipakna pa ujul. Chi kut matzal chi wi uloq, kasikiyaj chi uloq pa jul.

wt qtt

Are kut kajurux uloq ri kinimache kumal kajolab, kate puch xkitarij qajoq ri che
pa jul.

22

wt wtt

Ma ko, ma chawik, ma ko ta na churaq uchi are taq kamoq xecha chikibil


kib. Xa kejasjatik, xa pu chi matzamoj kiwch chikijujunal, are taq xkitarij qajoq ri
che.

wt ett

Are ku! xcha kut. Are taq xuraqaqej uchi, xa jupaj chik xsikinik are xqaj apan
ri che.

wt rtt

Oqa! Mixutzinik! Utz mixqaban che, mixkamk! Are ube tajin kubano,
kuchakuj, are taq chuxoq nabe xukoj ula rib quk, chiqaxol puch oj omuch chi
kajolab

wt ttt

xecha kut kekikot chik. Ko ri ubanik qaki oxij, keokowik oxij puch chiqukaj
loqoqebal qakabal ri oj omuch chi kajolab

wt qttt

xecha. Chuweq kut kaqilo, kbij puch chikaqilo ma kepe chi snik pa ulew, are
taq chekowinoq, are taq qeyoq, kate kut kakubi chiqakux, are taq kaqatij ri
qaki xecha kut.

wt wttt

Kuta ku uloq ri Sipakna pa jul, are taq xkibij kajolab ri ka chukabij puch. Are
taq xetubuqij snik kebinowik, kebuchuwik, are taq xekulun xe che.

wt ettt

Jubutzaj is kikayelom, kikayelom puch rixkaq Sipakna.


Are xkil ku ri kajolab: ma wi xutzin ta ri kxtok! Chiwila na snik, mixewulul
uloq, mixetubuqin uloq jubutzaj is kikayem, ku rixkaq ri. Chiwila na
mixqabano! xecha chikibil kib.

wt rttt

Are ku ri Sipakna xa wi kaslik, xuboq uloq rismal uwi, xa pu kukux uloq rixkaq
che ri kuya uloq chikech ri snik.

et P

Kije ku ri xkamk xkinao omuch kajolab, kate kut xtikar kiki ka chiroxij, are
taq xeqabar puch konojel kajolab.

et q

E ku qabarinaq chik konojel omuch kajolab, ma wi kakina chik. Kate puch


xwulix ri kikabal pa kiwi rumal ri Sipakna, xkis kichayatajik konojel.

et w

Ma wi jun, ma wi kaib xkolotaj chikech ri omuch chi kajolab, xekamsax rumal


Sipakna, ukajol ri Wuqub Kaqix.

23

et e

Kije kut kikamk omuch kajolab ri, xcha chi kut: are ri xeok chi chumilal ri
Motz ubi kumal Wa kut xa saqibaltzij lo.
Ubelej Tzij

et r

Uchakatajik Sipakna
Are chi ku chiqabij uchakatajik chi Sipakna kumal ri e kaib kajolab Jun Ajpu,
Xbalam Kyej.

et t

Are chi uchakatajik, ukamk ri Sipakna, are xchak chi kumal ri e kaib kajolab
Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

et qt

Are chi uyoq kikux kajolab, ri omuch chi kajolab


xekamk rumal Sipakna.

et wt

Xa kr, xa tp xutzukuj chi taq ja, xa are chirechaaj jutaq qij. Pa qij chiwakatik
are taq kutzukuj recha, chaqab kut chikareqaj juyub.

et et

Kate kut ujalwachixik jun nimatp kumal Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are kut
xkikoj ri uwch ek, ri nimaq ek ko pa taq kichelaj.

et rt

Are uxul tp xuxik, pajak chi kut kol qab, xkikojo selabaj ku ri uwarachaq tp, ri
jowojik.

et tt

Kate kut are taq xkikoj ukoq chuxe pek, chuxe nimaq juyub, Meowan ubi
juyub xchakataj wi.

et qtt

Kate kut are taq xepe ri kajolab xkikulaj ri Sipakna chi ja. Jawi katbe wi at
kajol? xuchax ku ri Sipakna. Maj kinbe wi, xa wecha kintzukuj ix kajolab
xcha ku ri Sipakna.

et wtt

Jasa ri awecha? Xa kr, xa tp. Xma ko chi wi kinriqo. Kabijir xinkanaj chi
wechaxik, ma wi kinchij chik waijal xcha Sipakna chikech Jun Ajpu, Xbalam
Kyej.

et ett

Jun are le tp ko ula xe siwan, qastzij chi nimatp. Ka qij chawechaaj lo! Xa
kojutio mixraj qachapo, kaqaxibij qib rumal. Ma chibeoj keqachapa xecha ri
Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

et rtt

Chitoqobisaj nuwch! Kixbe ta ba wuk ix kajolab xcha ri Sipakna.


Katkay chikaj, are taq katbek, ma sachbal taj, xa ukam ja katbek, attaqal apanoq

24

xe nimajuyub, jowol kula chuxe siwan, xa ka tel apanoq xecha Jun Ajpu,
Xbalam Kyej.
et ttt

La kitoqobisaj nuwch? Ma ba xikul taj ix kajolab? Chikutu ba na


chinuwch, in ko kinkutu wi ri tzikin chibeta iwubaj. Wetaam jawi e ko wi
xcha chi ku ri Sipakna.

et qttt

Xelajik xok na chikiwch kajolab. La ma xqaj kut xqachap loq? are kije xojtzalij
awumal, ma xa ma wi xqatijo, xas kationik ri ojjupulik kojok bik, kate ku kuxibij
rib ri ojpakalik kojok bik, xa ku sakin chik, ma wi chikaqariqo, kate ku kuta
pakalik katok ubik xuchax kut.

et wttt

Utzbala xcha ku ri Sipakna. Are taq xbek achilam chi ku ri Sipakna xbek,
xeopan chuxe siwan, tzalan ku la ri tp, kaqwawoj ula rij, xe siwan xas ku
kakumatzijik.

et ettt

Utzbala! xkikot ku ri Sipakna. Karaj taj xkok ta puchi, rumal chi qastzij
kutzin chiwaij, xraj kutij ri, rxroj jupunik xraj okik, pakal ku ri tp xopanik.

et rttt

Kate kut xel chi uloq: ma wi xariqo? xuchax kut. Ma ba, xa pakalik
kaqanik, xa nabe xaqan chik ma wi xinuriqo, kate utz lo kinpakik kinok bik
xcha chi kut.

rt P

Kate kut pakal chik are taq xok bik, xkis ku rokik bik, xa uwi uchek chik
xkutun uloq, xkis bi rilitajik, xlilob ku qajoq nimajuyub chuwch ukux.
Ma wi xsolkopij chik, abaj kut xux ri Sipakna.

rt q

Kije uchakatajik chi ri Sipakna kumal kajolab Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Ri
banal juyub xcha utzijoxik ojer, unabe kajol Wuqub Kaqix.

rt w

Chuxe juyub Meowam ubi xchakataj wi. Xa unawal xchakatajik ukab


nimaqrisal rib.
Jun chi kut xchiqabij ubixik.

25

Ulaj Tzij
rt e

Uchak chil uchakatajik Kaib Raqan


Rox chi kut nimarisabal rib, ukab ukajol Wuqub Kaqix, Kaib Raqan ubi:
in yojol juyub! xcha.

rt r

Xewi ku ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej xechakow ri Kaib Raqan. Xcha ri Jun
Raqan, Chip Kaqulja, Rx Kaqulja, are taq xechaw chikech ri Jun Ajpu,
Xbalam Kyej:

rt t

ukab ukajol Wuqub Kaqix jun chik chi xkachakatajik, xewi nutzij, rumal ma wi
utz kibanoj chuwch ulew, kakikowisaj qij, chi nimal, chi alal ma ku keje chuxik.

rt qt

Chibochij ku ubik chila relebal qij xcha ku ri Jun Raqan chike ri e kaib
kajolab.

rt wt

Utzbala lal Ajaw. Ma wi utz wi kaqilo. Ma pa lal kolik, lal pu yakalik, lal
Ukux Kaj? xecha ku ri kajolab, are taq xkikulaj ba utzij ri Jun Raqan.

rt et

Are puch katajin ri Kaib Raqan yojol juyub, xa staqil kutenij raqan chuwch
ulew, xas xchiwulij nimaq juyub, chutiq juyub rumal.

rt rt

Are taq xkulutaj kumal ri kajolab: jawi katbe wi at kajol? xecha chech ri
Kaib Raqan. Maj ba kinbe wi, xa in wulil juyub, in puch yojol rech chibe qij,
chibe saq xcha kut, are taq xchawik.

rt tt

Xcha chi ku ri Kaib Raqan chike ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej: jupa cha
kixpetik? Ma wi wetam iwch. Jasa pa ibi? xcha Kaib Raqan.

rt qtt

Maj ba qabi, xa oj ubanel, xa pu oj tzarabam pa taq juyub, xa oj meba, maja


ba na kaqil qech at kajol.

rt wtt

Xa chutiq juyub, xa nimaq juyub kojbek at kajol. Are ku ri jun nimajuyub


xkilo, xa kuqil qakiyik, qastzij naj kaqanik, xa kaqupupik kokowik puwi ronojel
juyub.

rt ett

Maj ku wi jun, kaib tzikin mixqakam chuwch at kajol. We ku qastzij kawulij

26

ronojel juyub at kajol? xecha ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej chech Kaib Raqan.
rt rtt

Ma qastzij xiwilo ri juyub kibij. Jawi ko wi? Xchiwil na xchinwulij qajoq.


Jacha xiwil wi? Chila ba ko wi chi relebal qij xecha ku ri Jun Ajpu,
Xbalam Kyej.

rt ttt

Utz, chikama qabe xeuchax ku ri e kaib chi kajolab. Ma wi! xa kachap


nikaj, chiqaxol katkoji wi, jun chamox, jun chawikiqab chiqe rumal ko qawub,
we ko tzikin chiqawubaj xecha kut.

rt qttt

Kekikot chik kitijtobela kiwubanik. Are kut are taq kewubanik ma na ulew taj
ubaq kiub, xa chi kuxlabij ri tzikin, are taq xchikiwubaj. Chumayijaj ku ri
Kaib Raqan.

rt wttt

Are taq xkibak ku kiqaq ri kajolab. Xkibol ku tzikin chuwch qaq. Jun ku
ri tzikin xkikul sqkab chirij, saq ulew xkikojo:

rt ettt

are ku chiqayaa chech, are taq jikonoq, are taq chusiqa puch kokal tzikin, are
taq chaqajoq. Are ku ri ulew xok chirij ri tzikin kumal, pa ulew chiqatzaq wi keje
kut, pa ulew chimuq wi.

rt rttt

We nim etamanel! Jun tzaq! jun bit! Are taq chawexoq! Are taq saqiroq!
xecha ri kajolab.

tt P

Rumal xa xchirayin wi ukuxlal chitiik, chichakuxik, keje xchurayij ukux ri


Kaib Raqan xecha chikibil kib Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

tt q

Are taq xkibol ri tzikin, xchaqaj kut, qan ubolik, chiyipowik, chikabchiyanik kij
ri tzikin, chikowinik simisoj ruxlab.

tt w

Are ku ri Kaib Raqan kurayij chik rechaxik, xa kawaqalaj chiuwal puchi, xa


kabiqilajik, kakurulaj puch uchub, ukxaj rumal usimisojil tzikin.

tt e

Are taq xutzonoj kut: jasa pa ri iwecha? Qastzij utz ruxlab kinnao, chiya ta
jutzit wech xcha kut.

tt r

Are taq xya ku jun tzikin chech ri Kaib Raqan, uchakatajik ku ri. Kate kut
xukis ri tzikin, are taq xbe chi kut, xeopan ku chila relebal qij ri kowi ri
nimajuyub.

27

tt t

Are ku ri Kaib Raqan xaq tubul chi raqan, uqab. Ma wi chikowin chik rumal ri
ulew xkul chirij tzikin xutio, ma ku jawi chik kila jasa xuban chik che ri juyub,
ma wi xutzinik xuwulij taj.

tt qt

Are taq xxim ku kumal kajolab, chirij xxim wi uqab, xrilij uqab kumal
kajolab, xxim kut uqul raqan kikabichal, kate kut xkitarij qajoq pa ulew,
xkimuqu wi.

tt wt

Kije kut uchakatajik Kaib Raqan ri, xa wi xa are Jun Ajpu, Xbalam Kyej ma
wi ajilan kibanoj waral chuwch ulew.

tt et

Are chi ku, xchiqabij chik kalaxik ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are nabe
mixqabij ri kichakatajik ri Wuqub Kaqix ruk Sipakna ruk Kaib Raqan waral
chuwch ulew.

Ujulaj Tzij
tt rt

Ri kalaxik Jun Jun Ajpu chil Wuqub Jun Ajpu


Are chi ku xchiqabij chik ubi kiqajaw ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Xqakamulij
chuwi, xa pu xqakamulij ubixik, utzijoxik puch kikajolaxik ri Jun Ajpu, Xbalam
Kyej xa nikaj xchiqabij, xa chaqap ubixik kiqajaw.

tt tt

Wa kate utzijoxik, are kibi: ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu keuchaxik, are
ku kiqajaw ri Xpiyakok, Xmukane. Chi qequmal, chi aqabal kalaxik ri Jun Jun
Ajpu, Wuqub Jun Ajpu kumal Xpiyakok, Xmukane.

tt qtt

Are ku ri Jun Jun Ajpu e kaib xeralkwalaj, e pu kaib ukajol: Jun Batz ubi
nabeal, Jun Chowen chi kut ubi ukabal.

tt wtt

Are ku ubi kichuch wa: Xbaqiyalo kuchach rixoqil Jun Jun Ajpu. Are ku ri
Wuqub Jun Ajpu maja wi rixoqil, xa ulaqel.

tt ett

Xa pu ukab xa kajol ukojeik, e nimaq ajnaoj, nim puch ketamabal, e


nukwachinel waral chuwch ulew, xa utz kikojeik, kiyakeik puch.

tt rtt

Xkikut nawikil chikiwch ri Jun Batz, Jun Chowen, ukajol Jun Jun Ajpu. E
ajsu, e ajbix, e ajpu, e pu ajtzib, e pu ajkot, e ajxit, e ajpwaq xeux ri Jun
Batz, Jun Chowen.

tt ttt

Are ku ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu xa sk, xa chaj chikakibano jutaq qij,

28

xa e kakab chikikulelaj kib, e kajib chi konojel, are taq kekuchmayij pa jom.
tt qttt

Xul ku ri Wak ilol ke, Usamajel Jun Raqan, Chiip Kaqulja, Rx Kaqulja. Are
ku ri Wak ma wi naj waral chuwch ulew, ma wi naj Chi Xibalba, che libajchi
chopan chik chikaj ruk Jun Raqan.

tt wttt

Xeyaluj waral chuwch ulew, xkm ku ri kichuch ri Jun Batz, Jun Chowen.

tt ettt

Are ku ubeal Xibalba xecha wi, are taq xkita ku Jun Kame, Wuqub Kame
rajawal Xibalba:

tt rttt

jasa ri kaban chuwch ulew? Xa keniknotik, xa pu kejuminik. Kebek are ta kok


waral taj! Keuletzan na wi, keqachak ta kut! Xa ma wi kojnimax kumal, maj ba
kinim, ma pu qawi kexob kuxik, xa kejikik uloq pa qawi xecha kut konojel ri
xibalba.

qtt P

Are taq xkikam kinaoj konojel. Ri kibi Jun Kame, Wuqub Kame, e nimaq
qatal tzij. Are ku ri Ajawab konojel e yaol upatan rajawarem puch jujun chi
ajawab, kumal Jun Kame, Wuqub Kame.

qtt q

Are ku ri Xikir Pat, Kuchum Kik kibi Ajaw, are ku kipatan ri kik chuyabij
winaq.
Are chi ku ri: Ajal Puj, Ajal Qana, ki ajawab chik.

qtt w

Are ku kajawarem: ri kisipojik winaq, chipe puj chirij raqan, chipe qana chirij
uwch, chuqanal chuchaxik. Kate kut rajawarem Ajal Puj, Ajal Qana wi.

qtt e

Are chi ku ri Ajaw Chamiy Baq, Chamiy Jolom ri e Rajchamiy Xibalba,


xa baq kichamiy. Are ku kajchamiyal ri chibaqir winaq. Qastzij chi baq chi
jolom chik, are taq chikamk juyojaj baq xopan chikamowik. Are upatan wi
Chamiy Baq, Chamiy Jolom kibi.

qtt r

Are chi ku ri Ajaw Ajal Mes, Ajal Toqob kibi, are kipatan ri xa chikulwachij
winaq uwetzames, we kape pu chirij ja, chuwa ja, chibe kekulwachix wi, xa
chikitokota che jupuloq chuwch ulew, are taq chikamk. Are kut kajawarem Ajal
Mes, Ajal Toqob keuchaxik.

qtt t

Are chi ku ri Ajaw Xik, Patan kibi. Are kajawarem ri winaq ri kekm pa be, xa
rx kamk kuchaxik, chipe kik puchi, are taq chikamk, kuxawaj kik. Xa jujun chi

29

patan kitelelaom, xa chikiqosij ukulel ukux winaq, are taq kekm pa be, xa
chikikulmaj apanoq we chibinik chikulik. Are kut kajawarem Xik, Patan ri.
qtt qt

Are kut xkikuch kinaoj are taq xetzayixik, are taq xekotobax puch Jun Jun Ajpu,
Wuqub Jun Ajpu. Are xkirayij xibalba ri ketzabal ri Jun Jun Ajpu, Wuqub
Jun Ajpu, ri kitzum, kibate, kipachqab, kakiya chuwch, wchsot puch,
kiwubal Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu.

qtt wt

Are chi ku xchiqabij chik kibiik Chi Xibalba, xekanaj ku kanoq ri Jun Batz,
Jun Chowen ukajol Jun Jun Ajpu. Xkaminaqoq kichuch.
Ka chuwi chik kichakatajik chik Jun Batz, Jun Chowen kumal Jun Ajpu,
Xbalam Kyej.
Ukablaj Tzij

qtt et

Kextaqbalil rech Xibalba


Kate ku kipetik Samajel kumal Jun Kame, Wuqub Kame: kixbek ix Rajpop
Achij, jeitaqa ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu kixcha are taq kixopan kuk:

qtt rt

kepetoq kecha Ajawab chiwech. Waral taj keulchaja wi kuk, chikastaj ta


qawch kuk, qastzij chiqamayijaj kichi, je ta kut kepe wi, kecha Ajawab.

qtt tt

Chikikam ku uloq ri kichokonisan, kibate, kipachqab, chipe na puch ri kikik,


kecha Ajawab, kixcha are taq kixopanoq xeuchax ri Samajel.

qtt qtt

Are ku Kisamajel ri tukur: Chab Tukur, Jun Raqan Tukur, Kaqix Tukur,
Jolom Tukur keuchax ri Usamajel ri Xibalba.

qtt wtt

Are ri Chab Tukur keje ri chab, xa kopokik. Are ku ri Jun Raqan Tukur xa
jun raqan, ko uxik. Are ku ri Kaqix Tukur kaq rij, ko uxik. Are chi na puch ri
Jolom Tukur xa utukel ujolom, maj ba raqan, xa uxik kolik.

qtt ett

E kajib ri Samajel Rajpop Achijab keqelem. Are taq xepe ku chila, Chi
Xibalba, libajchi xeulik, e taqal ku chuwi jom, kechaj ku Jun Jun Ajpu,
Wuqub Jun Ajpu pa jom, ri Nim Uxoral Chaj kuchaxik.

qtt rtt

E takatoj ku ri tukur chuwi jom, are taq xkitzaq ku kitzij, xewi xa are ucholik utzij
ri Jun Kame, Wuqub Kame, Ajal Puj, Ajal Qana, Chamiy Baq, Chamiy
Jolom, Xikiripat, Kuchum Kik, Ajal Mes, Ajal Toqob, Xik, Patan kibi
konojel Ajawab. Xtzaq kitzij kumal tukur.

30

qtt ttt

La qastzij kacha Ajaw Jun Kame, Wuqub Kame? Qastzij bala kecha, oj na
ku achbilal iwe. Chikama uloq ronojel ketzabal kecha Ajawab. Utzbala,
kojiwiyej na, oj kaqapixabaj na kan qachuch xecha kut.

qtt qttt

Xebe kut chi kochoch, xecha ku che ri kichuch (kaminq chi kiqajaw): kojbe na
ixqachuch, xa kate kulik, mixul Usamajel Ajaw kamal qe, kepetoq kecha kut,
kecha taqol qe.

qtt wttt

Xchikanaj ku kan wa qakik xecha kut, kate xekixima kanoq puwi ja ko jul.
Na kate chikaqachokonisaj chik. Xa kixsuanoq, xa pu kixbixanoq, kixtzibanoq,
kixkotonoq, chimiqoj kochoch, chimiqoj puch ukux iwatit xeuchax ku ri Jun
Batz, Jun Chowen

qtt ettt

are taq xepixabaxik. Qus qus ku xoq kichuch ri Xmukane. Jo na, maja ba
kojkamk, matbisonik xecha, are taq xebe Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu.

qtt rttt

Kate puch are taq xebe Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu, xkam kibe kumal ri
Samajel. Are taq xeqaj ku pa ubeal Xibalba, xuluxuj uchi kmuk.

wtt P

Xeqaj kut, are taq xel chi ku apanoq chuchi jal ja, siwanub. Kul Siwan ubi
xeokow wi. Xeokow chi kut chupam ri jal jal ja, simaj. Ma wi ajilam simaj ri
xeiko wi, ma wi xetokotajik.

wtt q

Are taq xeopan chi ku chuchi ja, chi kikija xeokowik, chiri ma wi xkukaj.
Xeopan chi ja utukel puch chi ja. Ma wi xechakatajik, xewi xeokow chik. Are
taq xeopan chi ku pa kajib xalqat be, ka chiri kut xechakataj wi pa kajib
xalqat be:

wtt w

jun kaqabe, jun ku qeqabe, saqabe jun, jun kut qanabe, kajib be. Are ku
xchaw ri qeqabe: in kinikamo, in ube Ajaw xchaw ri be.

wtt e

Chiri kut xechakataj wi, are xkitaqej ri be Xibalba, are taq xeopan ku pa
kipopbal rajawal Xibalba, xechakataj chi kut chiri.

wtt r

Are nabe kubulel ri xa poy, xa ajam che kawutalik kumal xibalba. Are kut nabe
xkiqijila: qola Jun Kame xecha che ri poy. Qola Wuqub Kame xecha chik
che ri ajam che.

wtt t

Maj ku xechakowik. Kate kut xejumujub rajawal Xibalba chi tze, xa kejumin

31

chik chi tze konojel Ajawab, rumal xechakomajik chikikux, xkichak ri Jun Jun
Ajpu, Wuqub Jun Ajpu, xetzen na.
wtt qt

Kate kut xechaw chi Jun Kame, Wuqub Kame: utzbala mixixulik, chuweq
chiqasaj uwch ibate, ipachqab xeuchax kut.

wtt wt

Kixkuloq chuwi qatem xeuchaxik. Utukel kut katanalaj abaj kitem xyaik,
xekat chi kut chuwi tem. Qastzij wi xepiskalij chik chuwi tem, ma wi xeyakamarik,
qastzij wi xewalijik, xkat kikulibal.

wtt et

Kate kut xetzen chi ri xibalba, xepichkarik chi tze, xwinaqijeik ukumatzil tze
chikikux, chi kikik kib, chi kibaq kib chitze konojel rajawal Xibalba.

wtt rt

Xa jix chi pa ja, chieyoqa ichj, isik chi warabal

xeuchax kut.

wtt tt

Kate kut xeopan pa Qequm Ja, utukel qequm upam chi ja.
Are taq xkikam ku kinaoj xibalba: xa keqapus chuweq, xa labe xas kekamk,
rumal ri ketzabal, ri qachajibal kecha ku ri xibalba chikibil kib.

wtt qtt

Are ku ri kichj xa kolokik chay, saqitok ubi ri chay, uchj xibalba. Xa jukul
kichj, xas chi yojyox baq, chi ko wi ri kichj xibalba.

wtt wtt

Xeok ku ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu chupam ri Qequm Ja. Are taq
xeyaoqa kichj, xa jun chi chj tzijom chik xel ruk Jun Kame, Wuqub Kame.
Ruk jujun kisik, xa wi tzijom chik xel kuk Ajawab. Are taq xebeyaoqa kuk ri
Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu.

wtt ett

E chokochoj chi uloq pa qequm, are taq xopan ri yal kichj ruk kisik, kajuljut ri
chj xok apanoq: ri kichj xekitzija ri jujun kisik, kije chulkiya chi saqirik, ma wi
chikisik xa wi xa are uwch chulkimoloba kecha Ajawab chiwe.

wtt rtt

Xeuchaxik xechakataj kut. Xkikis ri chj, xkikis ku ri sik xeyoqa chike.


Tzatz ku ri utijobl Xibalba, kiya molaj chi tijobal:

wtt ttt

are nabe ri Qequm Ja, utukel qequm upam. Ukab chi kut Xukulim Ja ubi,
tzatz chi tew upam. Saqxuruxuj, saqkarakoj chi xurulaj tew kok uloq chupam.

wtt qttt

Rox chi kut Balam Ja ubi, utukel balam ko chupam kekichowik, kebuchuwik

32

chi matat, kechikitit, e tzapim balam pa ja.


wtt wttt Sotz

Ja ubi ukaj utijobal, utukel sotz upam chi ja ketzitzotik, ketzitilajik,


keropop pa ja. E tzapim sotz, ma wi jawi keel wi.

wtt ettt

Ro chi kut Chayim Ja ubi, utukel chay ko chupam, saqleloj re chi chay chi
tzininik chiyojojik chiri pa ja.

wtt rttt

Kinabe utijobl Xibalba ma ku xeok ta ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu
chupam, xa ubixik apanoq ubi tijobl ja.

ett P

Are taq xeok apanoq Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu chuwch Jun Kame,
Wuqub Kame: jawi ko wi ri nusik? Jawi ko wi ri nuchj xbeyaoqa
chiwech xqeqal? xeuchax kut. Xqakiso at Ajaw xecha.

ett q

Utzbala, wakamik bala xkis iqij, kixkamk, kixsachik, xkiqakup puch, wa


xchiwewaj wi iwch, kixpusik xecha Jun Kame, Wuqub Kame.

ett w

Are taq xepus kut, xemuq kut, chi Pukbal Chaj ubi xemuq wi, xqat ujolom ri
Jun Jun Ajpu, xa unimal xmuq ruk ri uchaq.

ett e

Chiya ri ujolom xol che ri tikil pa be xcha ku Jun Kame, Wuqub Kame. Are
taq xeyaoqa ujolom xol che, xwachin ku ri che, maja ba uwch maja choka ri
ujolom ri Jun Jun Ajpu chuxol che. Are ku ri tzima kojcha che wakamik,
ujolom Jun Jun Ajpu xuchaxik.

ett r

Are xumayijaj ku Jun Kame, Wuqub Kame uwch ri che, jumaj kolokaq
uwch. Ma ku qalaj ko chi wi ri ujolom Jun Jun Ajpu, xa junam chi uwch ruk
uwch tzima karil ronojel xibalba, are taq chulkikayej.

ett t

Nim ukojeik ri che xux chikikux. Rumal xas ubanik are taq xok ujolom Jun
Jun Ajpu chuxol xecha ku ri xibalba chikibil kib. Ma ko ma chupuw ri
uwch! Ma ko ma pu chopan apanoq chuxe che! xecha. Xkiqataj kib, xkiqil
kib xibalba konojel.

ett qt

Ma ku qalaj chi ri ujolom Jun Jun Ajpu, xa junamatal chi ruk uwch che, ri tzima
ubi xuxik. Nim kut utzijoxik xuta jun qapoj. Wa kate xchiqabij ropanik.

33

Roxlaj Tzij
ett wt

Qapoj Xkik
Wa chi kut utzijoxik jun qapoj, umial jun Ajaw, Kuchum Kik ubi.

ett et

Are kut are taq xuta jun qapoj umial jun Ajaw, Kuchum Kik ubi uqajaw.
Xkik kut ubi ri qapoj, are taq xuta kut utzijoxik ri uwch che, are taq chitzijox
chi rumal uqajaw, xumayijaj kut are taq xtzijoxik.

ett rt

Ma kinwila ri che kabixik? Qastzij kas uwch kacha kinto xcha kut.

ett tt

Kate xbek xa utukel xopan ku chuxe che tikil, chi Pukbal Chaj tikil wi.
Ji ya! Sibalaj jel uwch we che! Ma ku xa qas chiwachin we che? Ma kinkam
taj, ma kinsach ta la kinta xchinchup kanoq xcha ku ri qapoj.

ett qtt

Are taq xchaw ku ri baq ko ula xol che: jas ampe qarayij che ri xa baq ri
kolokoxinaq chuqab taq che? xcha ri ujolom ri Jun Jun Ajpu are taq xchaw
che ri qapoj.

ett wtt

Ma karayij? xuchaxik. Kinrayij xcha ku ri qapoj. Utzbala, chalikiba


uloq ri awikiqab, wila na xcha ri baq. Jae xcha ku ri qapoj. Xulikiba
aqanoq uwikiqab chuwch ri baq.

ett ett

Kate kut chipitz! kaban uchub ri baq, are taq xpetik taqal ku puqab qapoj.
Are taq xril kut upuqab, jutzuj xunikoj, ma ku jawi uchub ri baq puqab.

ett rtt

Xa retal mixinya chawe ri nuchub, nukxaj. Are ri nujolom maj ba kachokon chi
wi, xa baq, maj chi ba uchak.

ett ttt

Xewi keje ujolom we Kinimajaw, xa utiojil utz wi uwch. Are kut are chikamk
chuxibij chirij winaq rumal ubaqil.

ett qttt

Kije kut xa ukajol keje ri uchub, ukxaj ukojeik we ukajol ajaw, we puch
ukajol naol, ajuchan, chi ma chisach wi, chibek, chitzaqatajik, ma wi chupel, ma
pu mayixel uwch ajaw, achij, naol, ajuchan, xa xichikanajik umial, ukajol are taq

34

chuxoq. Kije mixnuban chawe.


ett wttt

Kataqan ku chila chuwch ulew, ma wi kakamk. Katok pa tzij, are taq chuxoq
xcha ri ujolom Jun Jun Ajpu.
Xya wi kinaoj are taq xkibano, are kitzij Jun Raqan, Chip Kaqulja, Rx
Kaqulja chikech.

ett ettt

Kije ku utzalijik chi ri qapoj chi rochoch, kialaj pixab xbix chech. Xas ku
xwinaqir ral chupam rumal ri xa chub. Are ku kiwinaqirik Jun Ajpu, Xbalam
Kyej.

ett rttt

Are taq xopan ku chi rochoch ri qapoj. Xtzaqat ku waqib ik, are taq xnawachil
rumal uqajaw, Kuchum Kik ubi uqajaw.

rtt P

Kate puch unatajik qapoj rumal uqajaw, are xil ri ral ko chik.
Are xkikuch ku kinaoj konojel Ajawab: Jun Kame, Wuqub Kame ruk ri
Kuchum Kik.

rtt q

Are ri numial ko chi ral ix Ajawab, xa ujoxbal xcha ku ri Kuchum Kik are
taq xopan kuk Ajawab. Utzbala, chakoto uchi ri are, ta ma kubij chipus kut,
chi naj ta chibepus wi. Utzbala alaq Ajawab xcha kut.

rtt w

Kate kut xutzonoj chech umial: jachin pe ajchoqe ri awal ko chapam at


numial? xcha kut. Maj ba wal lal nuqajaw, maj ba achi wetaam uwch xcha
kut.

rtt e

Utzbala, qastzij wi chi at joxol chek. Chipusu ix Rajpop Achijab, chikama


uloq ri ukux chupam sel, chikololej Ajawab wakamik xeuchax kut ri tukur.

rtt r

E kajib xebek, kitikem ri sel ta xebek, kichelem ri qapoj, kukam ri saqatok, ri


pusbal re.

rtt t

Ma wi utz taj kinikamsaj ix Samajel, rumal ma wi nujoxbal ri ko chi nupam, xa


wi xwinaqirik, xa are xnumayijaj ri ujolom Jun Jun Ajpu ko chi Pukbal Chaj,
kita kut ma wi kinipus taj ix Samajel xcha ri qapoj are taq xchawik.

rtt qt

Jasa pa xchiqakoj ukaxel ri akux? Xbix uloq rumal aqajaw: chikam uloq ri
ukux, chikitzololej Ajawab, chikitzaqixtaj, chikijunamwachij utzukik, chanim
chikam uloq pa sel, chikoloba qajoq ukux chupam sel xujuchax uloq. Nakila

35

kut xchiqaya pa sel? Kaqaj ta ba ma ta katkamk xecha ku ri Samajel.


rtt wt

Utzbala, ma wi kech ta ri nukux, are taq chuxoq, ruk ma wi waral iwochoch


chuxik. Ma ku xa chichij winaq chikamk, qastzij iwech ri qitzij joxol, kate na
puch wech Jun Kame, Wuqub Kame. Xa kik, xa jolomaj kech, are taq chuxoq, are
chikut chikiwch.

rtt et

Ma wi are ri nukux chiqat chikiwch are chuxoq. Chikojo ri uwch che xcha
ku ri qapoj. Kaq kut uwal ri che xelik, xkol pa sel, kate puch xuwon rib,
kolokik xuxik ukaxel ukux, are xyitz chi ku uwal kaqache.

rtt rt

Kije ri kik uwal che xelik ukaxel ukikel, are taq xukol chila ri kik chupam ri
uwal kaqache, keje ku ri kik rij xuxik, kaq julujuj chik kolom chi pa sel. Are taq
xqup ku ri che rumal qapoj.

rtt tt

Chuj Kaqache xuchaxik. Are ku ri Kik xubinaaj rumal kik jolomaj


xuchaxik.

rtt qtt

Chila kut kixloqox wi, chuwch ulew ko iwech chuxik xcha ku chike ri tukur.
Utzbala at qapoj, kaqakam bi wa, jat ba apanoq. Xa katbina apanoq, oj
keqayaxtaj we ukexewach akux chikiwch Ajawab xecha ku ri Samajel.

rtt wtt

Are taq xopan ku chikiwch Ajawab, ketzelewachin konojel. Ma wi


xwitzinik? xcha ku Jun Kame. Mixwitzinik ix Ajawab. We ne ku ukux
xe ko pa sel? Utzbala, chiqila kut xcha ku ri Jun Kame.

rtt ett

Are taq xutzeyej ku aqanoq, kachetow rij chi rumal kaq lujuluj rij chi kik. Utz,
chiluku uwch qaq, chiya chuwi qaq xcha ku ri Jun Kame.

rtt rtt

Kate puch xkichaqij puwi qaq, kok kut xkina xibalba. Xas xeyakataj uloq
konojel, xechiki chuwi qaq, qastzij chi qas xkinao ri usibal kik.

rtt ttt

Are kut e chikichoj wi kanoq, are taq xebe ri tukur e wabal rech qapoj, xa xkiya
aqanoq chi jul, chuwi ulew. Xtzalij chi ku qajoq ri wabanel.

rtt qttt

Kije kut xechakataj wi rajawal Xibalba rumal ri qapoj, xa xemoywachixik


konojel.
Ukajlaj Tzij

Nikaj chik puwi qapoj Xkik

36

rtt wttt

Are kut ko ri uchuch Jun Batz, Jun Chowen are taq xul ri ixoq Xkik ubi.
Are taq xul ku ri ixoq Xkik ruk ri uchuch Jun Batz, Jun Chowen. Xkoloq ral
chupam, xas kaqin chik, ma wi keyak ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej kibi.

rtt ettt

Are taq xul ku ri ixoq chuwch ri atit. Xcha ku ri ixoq che ri atit: mixinulik lal
chuchu, in alib la, in puch alkwal la lal chuchu xcha are taq xok apanoq ruk ri
atit.

rtt rttt

Jawi katpe wi uloq? Ko chi pa ri wal? Ma pa xekamk Chi Xibalba? E ko


kaib kanoq ketal kitzijol puch Jun Batz, Jun Chowen kibi. Jawije katpe wi!
Katel ubik! xuchax ri qapoj rumal ri atit.

ttt P

Xa are la qastzij wi chi in alib la. Xko na ri in ko wi rech Jun Jun Ajpu, we
wukaam e kaslik, ma wi e kaminaq ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu, xa
ukutbal rib saq mixkibano lal nan walib, keje kut kawila ta chi uloq uwch ri
wukaam xuchax ri atit.

ttt q

Are kut kiqaqal ri Jun Batz, Jun Chowen: xa su, xa bix kakibano, xa
tzibanik, xa pu kotonik kakichakuj jutaq qij. Are ku kubul wi ukux ri atit.

ttt w

Xcha chi ku ri atit: xa ma kinwaj wi at ta walib, xa ajoxbal ri ko chapam, at


kxtok, xa xkm wi wal kabij

ttt e

xcha chi ku ri atit. Qastzij ba ri kabij chuwe, utzbala at walib kinatoo, jat
ba jakama qecha. Chakowij jacha jun chi nimakat chipetik, at na ku walib
kinatoo xuchax ku ri qapoj.

ttt r

Utzbala xcha kut. Kate puch are taq xbe pa abix, ri ko wi kabix ri Jun
Batz, Jun Chowen, kukam ubeel kumal, xutaqej ku ri qapoj, xopan puch pa ri
abix.

ttt t

Xa ku juwi ri abix, xma ko chi wi ukawi, uroxwi xuwachelaj wi uwch chi


juwi, are taq xkis ku ukux ri qapoj.

ttt qt

Ki la in makul! In kasbal! Jawi kenkama wi ri jun kat echa kabixik?


xcha kut. Kate puch usikixik Chajil Echa rumal: ta tul uloq! ta tul takaloq

ttt wt

Xtoj! Xqanil! Xkakawix! Xputziya! at Chajil re kecha Jun Batz, Jun


Chowen! xcha ri qapoj. Are taq xukam ku ri tzamiy, utzamiyal uwi jal xuboq
aqanoq, ma wi xujach ri jal, chiqaj ku ri jal echa pa kat, xkoxin ri nimakat.

37

ttt et

Are taq xpe ku ri qapoj. Xa ku chikp xekamow la ri kat, are taq xepetik xekiya
ukoq pa uxukut ja, keje ri reqam xopanik xril ri atit. Kate puch are xril ri atit ri jal,
jun chi nimakat.

ttt rt

Jawi xpe wi ri echa awumal? Mi akalaba wi, we ne xakis ukamik uloq ri


qabix? Chinbe na kenwila xcha ri atit. Are taq xbe, puch xerila ri abix.

ttt tt

Xaqsi xew ko wi ri juwi abix, xaq xew qalaj ukolibal kat chuxe. Anim chi kut
xpe ri atit, xul chi kut chi rochoch, xcha chi kut che ri qapoj: xew retal chi
qastzij wi chi at walib, xchinwil chi na ri abanoj ri ko wi ri enawinaq chik xuchax
kut qapoj.
Rolaj Tzij

ttt qtt

Kalaxik yox Jun Ajpu, Xbalam Kyej


Are chi xchiqatzijoj kalaxik Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

ttt wtt

Are ku kalaxik wa xchiqabij. Are taq xuriq uqij kalaxik, are taq xalan puch ri
qapoj Xkik ubi.

ttt ett

Ma ku xuwachij atit, are taq xealaxik libajchi xeyakayik, e kaib xealaxik Jun
Ajpu, Xbalam Kyej kibi. Pa juyub xeyaki wi.

ttt rtt

Are taq xeok ku pa ja, ma ku kewarik. Jetzaqa kanoq! qastzij chaw kichi
xcha ri atit. Kate kut are taq xeya pa snik, qas ku kiwaram chiri. Xel chi ku
chiri, xeya chi chuwi kix.

ttt ttt

Are ta ku xkaj Jun Batz, Jun Chowen xekm ta chiri pa snik, xekm ta puch
chuwi kix xkaj, rumal kichakimal, kiqaq wchibal puch kumal Jun Batz, Jun
Chowen.

ttt qttt

Ma wi xekulax pa ja kumal kikatz nabe, xa ma wi ketaam, xa wi ku pa juyub


xekiy wi.

ttt wttt

E ku nimaq ajsu, ajbix ri Jun Batz, Jun Chowen. Xenimaqir kut


nimakxkol, rayil xeokow wi, xekaxkobisaxik. E nimaq etamanel chik
xeuxik. Xa wi xewi e ajsu, e ajbix, e pu ajtzibab, ajkot xeuxik. Ronojel xwitzin
kumal.

ttt ettt

Xa ketam wi xealaxik, xa xenawinik e pu ukaxel kiqajaw ri xebe Chi Xibalba

38

(kamnaq wi kiqajaw). E ku nimaq etamanel Jun Batz, Jun Chowen chikikux


ronojel, nabe ketam are taq xewinaqir ri kichaq.
ttt rttt

Ma ku xel apanoq kinawikil rumal kiqaq wchibal, xa chikij xqaj wi uloq


kikux. Ma wi banoj xepoyisan kumal ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

qttt P

Xa ku wubanik chikiban jutaq qij, ma wi keloqox rumal ri katit ri Jun Batz,


Jun Chowen. Ma wi chiya kiwa, xa aninaq waim, xa pu wainaq chi Jun Batz,
Jun Chowen are taq keulik.

qttt q

Ma ku kaqirik, oyowarik, xa chi kikuyu, xa miketam ri kikojeik, keje ri saq kakilo.


Kukam ku ri tzikin are taq keulik jutaq qij, chi kakikut ri Jun Batz, Jun
Chowen ma ba jasa la chiya chikech kikabichal ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

qttt w

Xa ku su, xa pu bix chikibano Jun Batz, Jun Chowen.


Are taq xeul chi puch ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej, ma wi chi kitzikin kukaam
xeokuloq, xqaqar ku ri atit.

qttt e

Jasa pa rumal ma wi chi tzikin iwukaam? xeuchax ku ri Jun Ajpu, Xbalam


Kyej. Are wi ixqatit, xa mixetanatob qatzikin chuwi che. Ma wi jun chaqan
chuwi che chiqech chikaj ixqatit, are ta pu ri qatz kebe ta quk, chibe ta
kekiqasaj uloq ri tzikin xecha kut.

qttt r

Utzbala, kojbe iwuk chisaqirik xecha ku ri katz. Are taq xechakowik. Xkam
ku kinaoj kikabichal chech kichakik Jun Batz, Jun Chowen: xa qatzolqomij
kikojeik e upam qatzij. Are taq chuxoq rumal nim ukxkol mixkiban chiqe,
xojkam taj, xojsach ta puch xkaj ri oj kichaq. Keje ri xojpe wi uloq chikikux. Keje
kut keqachak wi, xa retal chiqabano

qttt t

xecha chikibil kib. Are taq xebe kut chila chuxe che qante ubi. Kachbilam
ku ri katz are taq xebek. Xkitikiba chi ku wubanik, ma wi ajilan chi tzikin chuwi
che ketzititik, xemayijan ku ri katz are taq xekil ri tzikin.

qttt qt

Are ku ri tzikin ma wi jun xqaj uloq chuxe che. Ri qatzikin e ma wi keqaj uloq.
Xa jix jiqasaj uloq xecha kut chike ri katz. Utzbala xecha kut.

qttt wt

Kate puch xeaqan chuwi che. Xnimar ku ri che, xsipoj upam. Kate kut xkaj
qajik uloq, ma ku utz chik kiqajik uloq chuwi che Jun Batz, Jun Chowen.

39

qttt et

Xecha ku uloq chuwi che: jupa cha kojichakanik ix qachaq? Toqob qawch!
Are ri che kaxibin chik kaqilo ix qachaq xecha uloq chuwi che.

qttt rt

Xecha ku ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej: chikira iwex, chixima xeipam, najlik
utzam chijururej chiwij, ka te kut utz ibinik xeuchax chik kumal kichaq.

qttt tt

Iwe xecha kut. Are taq xkijuruba ku utzam kitoq, xaqsi kije chixuxik, xa
koy xkiwachibej chik.

qttt qtt

Kate kut xebe chuwi taq che, chutiq juyub, nimaq juyub, xebe pa taq
kichelaj, kewojom chik, kesilaj chik chuqab taq che.
Keje ku kichakatajik Jun Batz, Jun Chowen kumal Jun Ajpu, Xbalam Kyej.
Xa rumal kinawal are taq xkibano.

qttt wtt

Are taq xeopan ku chi kochoch. Xecha kut xeopanik ruk katit ruk pu kichuch:
ixqatit jasa xkikulwachij ri qatz? Xa rx kiwch mixebek keje ri e chikp chik
xecha kut.

qttt ett

We ne jasa mixiban chike iwatz? Mixinikalaba, mi pu kixinchikiba. Ma ta keje


xiban chike iwatz ix wi xcha ri atit chikech Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

qttt rtt

Xecha chi kut che katit: mixbisonik ixqatit, xchiwil chik kiwch ri qatz xkeulik,
xa are chi kut utijowik wa chiwe ixqatit, la qi mixtzenik, qatija na qaqij xecha
kut.

qttt ttt

Kate puch xkitikiba suanik, Jun Ajpu Koy xkisuaj.

qttt qttt Kate puch xebixanik, xesuanik, xeqojomanik. Are taq ukamik ri kisu, kiqojom,

are taq xkubi puch ri katit kuk. Are taq xesuanik, xesikix pa su, pa bix. Are taq
xubinaj ri Jun Ajpu Koy ubi su.
qttt wttt Are taq xeok ku uloq ri Jun Batz, Jun Chowen, kexojowik are taq xeulik, kate

puch are taq xmukun ri atit, itzel kiwch xril atit, are taq xtzenik, ma wi xukuy
utze ri atit. Xa ku ju su xebek, ma wi xkil chikiwch.
qttt ettt Keyakyatik xebe pa kichelaj. Jasa pa chixabano ixqatit? Xa kajmul xchiqatijo,

xa oxmul chik
qttt rttt

xkeqasikij pa su, pa bix, kakuyu atze. Qatija chi na xecha chik Jun Ajpu,
Xbalam Kyej.

40

wttt P

Kate xesuan chik. Are taq xeok chi uloq kexojow chik, xeul chi unikajal uwa ja.
Xa wi ququs kakibano, xa wi kakitaqchij ri katit che tze, libajchi xtzen chi ri
katit. Qastzij tzebal kiwch ri koy, kixiririk uxe kipam, kichitita tze puch
chuchi kikux. Are taq xeok uloq, are kut xutzej atit.

wttt q

Kate xebe chik pa taq juyub. Jasa pa chiqabano ixqatit? Xew chiwa roxmul
chik xchiqatijo xcha ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

wttt w

Xesuan kut, xeul chik kexojowik. Xa ku chukuyuka utze ri katit, xeaqan ku


uloq chu qatanaj tzaq. Kaq rxroj uchi taq kiwch, putzupaq kichi, chi kismal
kichi, kiwch kimalama, chikijoqij chike.

wttt e

Are taq xril chi kut ri atit, kate xpoqolij chi utze ri katit. Ma chi ku xril
chikiwch rumal utzebal atit. Xa are wi ku wa ixqatit, xkeqapixabaj ubik chu
kajmul kut.

wttt r

Xesuax chik, ma ku xeul chik chukajmul, xas xebek pa kichelaj. Xecha ku


chech katit: mikuxqatijo ixqatit, minabe xeulik, mi pu xqatij chi kisikixik.
Mixbison kut, oj kolik, oj awi amam, xa xqilo at wi qachuch, ixqatit, kenabex ri
qatz, are taq chuxoq mixekojik, mi pu xebinowik Jun Batz, Jun Chowen
keuchaxik xecha ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

wttt t

Xesikix ku rumal ri ajsu, ri ajbix, ri ojer winaq, are puch chusikij ri ajtzib, ri
ajkot ojer. Xechikopirik, e koy xeuxik rumal xa xkinimarisaj kib, xekiyoq ri
kichaq.

wttt qt

Kije ri qalabil chikikux, keje kut kimayixik are taq xesach ri Jun Batz, Jun
Chowen, e chikp xeuxik. Are kut e ramaqelal kochoch chik, xa wi xa are e ajsu,
e ajbix. Nim chik xkibano are taq xekojeik ruk katit ruk pu kichuch.
Uwaqlaj Tzij

wttt wt

wttt et

Taq kichak Jun Ajpu, Xbalam Kyej


Are taq xkitikiba chi ku kibanoj, kikutbal kib chuwch katit, chuwch pu
kichuch. Nabe xkiban ri abix. Xa kojabixik ixqatit, ixpu qachuch. Mixbisonik,
oj kolik, oj awi amam, oj kikaxel qatz xecha ku ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej.
Are taq xkikam kut kikaj, kimixkina kixekem xebe, ruk jujun kiwub xkitelej, xel
chi kochoch. Are taq xkipixabaj ku katit chech uyaik kiwa: chitikoj na qij
chibeyal qawa ixqatit xecha. Utzbala ix wi numam xcha ku ri katit.

41

wttt rt

Kate kut xeopan chuchi ri keabix wi. Xa qi xkichikiba ri mixkina pa ulew, xa


ku qi chitajin ri mixkina pa ulew, ma ku ki chitajin ri mixkina chutukel.

wttt tt

Are ku ri ikaj xewi xkichikiba chutolok che, xa wi chukab rib che chibek,
chilajajik chibek ronojel che, kaam. Kaqchajchoj chik, chiqatoj che xuban ri
xa jun ikaj.

wttt qtt

Are ku ri mixkina tzatz chikupuj. Ma wi ajilam utukixik kuban ri xa jun chi


mixkina, ma wi ajilam kupuj, xa chutijuyub, nimajuyub kebek.

wttt wtt Are

taq xkipixabaj ku jun chikp Xmuqur ubi, xkituyuba aqanoq chuwi


nimakutam. Xecha ku Jun Ajpu, Xbalam Kyej: xa chawil ri qatit chipetik yal
qawa, xas katoqik are taq petinaq. Kate kut chiqachap ri mixkina ruk ikaj.
Utzbala xcha ku ri Xmuqur.

wttt ett

Are kut xa wubanik chi kakibano, ma na qastzij abixik kakibano. Kate puch xoq
ri Xmuqur, anim kut xepetik, jun xuchapo mixkina, jun kut xuchapow ri ikaj.

wttt rtt

Chikipisla kiwi, xa loq chubakala ulew puqab, ri jun xa keje chutziloj uwch,
keje ri qastzij abixom. Are ku ri jun chik xa loq chupukij uwebal che pujolom,
keje wi ri qastzij qatol, chenel.

wttt ttt

Are taq xeil rumal katit. Kate kut kewaik, ma qastzij abixik chikibano. Xa loq
chibe yal kiwa, are taq xebe ku chi kochoch. Qastzij mixojkosik ixqatit!
kecha keopanik. Xa loq chikikij, chikiyuq puch kaqan, kiqab chuwch katit.

wttt qttt Are taq xebe chi kut chukab qij, xeopan ku pa kabix, kis yakatajnaq chi ronojel

che, kaam uchapom chi rib ronojel tun, kixik are taq xeopanik.
Jachin ba kamichow wa? xecha kut. Are ku kebanow ri ronojel
chutiq chikp, nimaq chikp, kj, balam, kej, iml, yak, utiw, aq, sis, chutiq
tzikin, nimaq tzikin. Are xebanow wa, xa jun aqab xkibano.

wttt wttt

wttt ettt Kate chi kut xkitikiba chi abixik. Xawi xuban chi rib ulew ruk kotoj che. Are

taq xkam chi ku kinaoj chiri pa qatoj che, pa kupuj puch.


wttt rttt

Xa qawaraj ri qabix, chubana wi jachin kabanow loq. La jasa chiqariqo


xecha kut. Are taq xkinaoj, xeopan chi ku chi ja.

ettt P

Kate kaqilo kojmichowik ixqatit? Nimaq kim chik, nimaq kichelaj chi puch
ri qabix, are taq xojopan mer ixqatit xecha ku chech katit, che puch kichuch.

42

Xkojbe kut xchiqawaraj rumal ma wi utz kaban chiqe xecha.


ettt q

Kate kut xebatzonik. Kate kut kibeik chik pa kiqatoj che, chuchi kut
xematzaje wi, e muqumuxinaq chik chuchi.

ettt w

Are taq xekikuchu ku kib konojel chikp, xa jun xkisep wi kib konojel chutiq
chikp, nimaq chikp. Are puch tikil ukux aqab are taq xepetik, xechawijeik
konojel, are taq xepetik, are kichabal ri: yakalin che! yakalin kaam!

ettt e

xecha are taq xepetik. Kenebebik xeche, xekaam, are taq xeyopijik, are taq
xekutun ku chikiwch.

ettt r

Are ku nabe ri kj, balam. Xkaj ku xkichapo, ma wi xuyarib. Are taq xyopij chi
kej, iml, xa ku che ri uje xkichap wi, xa ku xqupuqub kan uje kej pa kiqab.
Are taq xukam ri uje kej ruk uje iml, ri xqaj taq kije.

ettt t

Ma ku xkiya kib ri yak, utiw, aq, sis. Xeokowik konojel chikp chikiwch ri Jun
Ajpu, Xbalam Kyej. Chikatat chi ku kikux, rumal ri ma xekowin ta che uchapik.

ettt qt

Xpe ku ri jun chik uxambe chik, katzotzotik are taq xpetik. Kate kut xkiqatej,
xkiya ku pa kat ri cho, kate puch xkichapo, xkiyatej puch chirij uwi. Xraj
xkibiyo, xkiporoj uje chuwi qaq, are taq xukam ri uje cho, maj ba rismal uje,
je na puch ubaqwch, are taq xraj bik kumal kajolab ri Jun Ajpu, Xbalam
Kyej.

ettt wt

Ma ta kikamik iwumal, ma wi are ipatan ri abixik ko iwe xcha ri cho. Jawi


ko wi chabij na kut? xecha ku ri kajolab chech ri cho. La kinitzoqopij ta ne
bala, ko nutzij chi nupam, kate kut chinbij chiwe, chiya ta na kin wecha xcha
ku ri cho.

ettt et

Kate chiqaya awecha, chabij na xuchaxik. Utzbala. Are ba rech iqajaw ri


Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu kibi ri xekam Chi Xibalba, ko ku kanoq ri
ketzabal, xekel kanoq chuwi ja ri kibate, kipachqab, kikik puch. Xa ma wi
kakut chiwch rumal iwatit, rumal ri are xkm wi iqajaw.

ettt rt

Ma qastzij awetaam? xecha ku ri kajolab chech ri cho. Nim xkikot kikux,


are taq xkito utzijol kik, are taq xubij ri cho. Are taq xkiya kut recha cho.

ettt tt

Are ku recha: ri ixim, sakil, ik, kinaq, peq, kakow, are ku awech ri kuban
chimeskutajinaq, awech kut chakuxu xuchax ku ri cho kumal Jun Ajpu,
Xbalam Kyej.

43

ettt qtt

Utzbala ix kajolab. Jasa ku kinwachij we kinril ri iwatit? xcha kut. Ma wi


chitzaq akux, oj kolik, kojnojinik, ko ruchaxik ri qatit. Xas ka koya aqanoq
xikin ja, are taq kujok apanoq, xas katopan chi ri xekel wi, chiri kut kaqil wi pa utun
ja, xa puch katqil wi apanoq xecha ku che ri cho.

ettt wtt

Are taq xkipixabaj, jun aqab xkiban kinaoj ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Qi ku
tikil qij xeopanik. Ma ku qalaj ri cho kukaam are taq xeopanik, jun ri yakalik
xok pa ja, jun ku xok xikinja, libajchi xuya aqanoq ri cho.

ettt ett

Are taq xkitzonoj kut kiwa chech katit: xa chiqutu qati, kaqarayij ri qutum ik
ixqatit xecha kut. Kate kut xqut kiti, jun laq uwaal xtikibax chikiwch.

ettt rtt

Xa wi kimichbal ri katit, kichuch puch. Xkitzajisaj ku ja pa qebal: qastzij


kachaqij qachi, chakama ula qukya xecha chech katit. Jae xcha kut, are taq
xbek.

ettt ttt

Are kut kewa kanoq, ma ku qastzij are kenumik, xa kimoywchibal xkibano. Are
xkil ku ri cho chupam qutum ik, kolon uloq ri cho chirij kik, xekel wi puwi ja.

ettt qttt Are

taq xkilo pa qutum ik. Are taq xkitaq ku jun xan ri chikp ri xan keje ri s
xopan chi ja. Are ku xworow uwch uqebal atit, xa yakal ja chel chuwch
uqebal, chutijo. Xmachitzapitaj uwch qebal.

ettt wttt Jasa xuban ri qatit? Ojjisabaj chi ja, kojwitzin rumal chichaqij chi xecha chi

che kichuch, are taq xkitaq ubik. Kate kut xukaq ula cho ri kik, xqaj ula pa utun
ja ruk bate, pachqab, tzum. Xkimajixtaj kut, kate xebekawaj pa be, ubel jom.
ettt ettt Kate kut xebe chik ruk katit chi ja, katajin ku ri katit, kichuch. Kutzapij uwch

qebal jujun, kate kut are taq xeopanik jujun chi ku chi wub, are taq xeopan chi
ja: jasa pa mixibano? Xa mixkos qakux xojpetik xecha.
ettt rttt

Chiwila na uwch nuqebal, ma wi katzapitajik xcha katit. Libajchi kut


xkitzapij chik, junam kut xepe chik, e nabe chuwch katit.
Keje kut ukanajik kik ri.
Uwuqlaj Tzij

rttt P

Esikital Chi Xibalba


Kekikot chi kut xebek e chojel pa jom, naj kut xeetzana wi kitukel. Xkimes ri
jom rech kiqajaw.

44

rttt q

Are taq xkitaq uloq rajawal Xibalba. Xa apachin chi ri mixutikiba chi etzanem
pa qawi? Ma pu kekisbik keniknot uloq? Ma pu xekm ri Jun Jun Ajpu,
Wuqub Jun Ajpu xraj kinimarisaj kib chiqawch? Je ku itaqa chik!

rttt w

xecha chik ri Jun Kame, Wuqub Kame, konojel Ajawab. Keitaqa uloq xecha
kut chech Kisamajel. Kixcha kixopanik kepetoq kecha Ajawab, waral taj
kojchaaj wi kuk, wuqubix kojetzanik kecha ajawab kixcha kixopanik
xeuchax kut ri Samajel.

rttt e

Are taq xebe kut, nimajok ku kibe ri kajolab chi kochoch, ka e taqal chi
kochoch, xa ku yakal ri Samajel xopan ruk katit. Are kut kechajik are taq
xulkanoq Usamajel Xibalba:

rttt r

qastzij kepetik kecha ri Ajawab xecha kut ri Usamajel Xibalba. Are taq
xchuyi ku kanoq kiqij kumal ri Usamajel Xibalba: wuqubix ketzelawachixik
xuchax kanoq Xmukane. Utzbala ix Samajel xcha ri atit. Xebe ku ri Samajel,
xetzalijik.

rttt t

Are taq xkis ku ukux ri atit: jasa xchiwuchaj kitaqik ri wi numam? Ma wi


qastzij ri xibalba? Xa keje rulik Samajel ojer, are taq xebekamoq ri kiqajaw
xcha ri katit. Qus chok pa ja utukel.

rttt qt

Kate kut xqaj uloq jun uk chukayak, kate kut xuchap aqanoq, are taq xuya kut
pa uqab, xmalmat ku ri uk xbinik.

rttt wt

At wi numam chawaj taj kinato kebekataqa ri wi numam pa jom? xuchax ri


uk are taq xbe ri Samajel. Mixul Samajel ruk iwatit kacha are katopanik.
Wuqubix kut keopanik kcha Usamajel Xibalba kcha iwatit xuchax ri uk.

rttt et

Are taq xbek, chimalmat kut xbek. Kubul ku ri kajol pa be Tamasul ubi, ri
xpeq: jawi katbe wi? xcha ku ri xpeq che ri uk. Ko ba nutzij chi nupam,
kinbe kuk ri kajolab xcha ri uk che ri Tamasul.

rttt rt

Utzbala, ma ba katkanik kinwilo xuchax ku ri uk rumal ri xpeq. La kawaj


katinbiqo? Chawila nampe kinkan wa, xkojopan chanim. Utzbala xcha ri uk
chech ri xpeq.

rttt tt

Kate kut are taq xbiqitaj rumal xpeq xchibe naj. Ku ri xpeq are taq xbek chi, ma
wi kakanik. Kate kut are taq xukul chi ku jun nimakumtz Saqikas ubi.

45

rttt qtt

Jawi katbe wi at Tamasul kajol? xuchax chik ri xpeq rumal Saqikas. In


Samajel, ko nutzij chi nupam xcha chi ku ri xpeq chech ri kumtz. Ma ba
katkanik kinwilo. In taqom xkinopan chanim xcha ku ri kumtz chech ri xpeq.
Katojona xuchaxik.

rttt wtt

Kate ku xbiq chi ri xpeq rumal Saqikas. Are taq xukam ri recha, ri kumtz
kebiqow ri xpeq wakamik.
Chanim ku ri kumtz are taq xbek. Xkulutaj chi wi kut ri kumtz rumal Wak
nimatzikin. Xbiq chi wi ri kumtz rumal Wak.

rttt ett

Kate pu xopan chu wi ri jom, are taq xukam recha ri xik ketiow kumtz pa taq
juyub.
Are taq xopan puch ri Wak, xchakachob chuwi usutzil jom, kekikot ku ri Jun
Ajpu, Xbalam Kyej keetzanik.

rttt rtt

Are taq xopan ku ri Wak, are taq xoq ku ri Wak: wa ko! wa ko! xcha
roqibal ri Wak. Naqipa ri xoqik? Pe ta qawub xecha.

rttt ttt

Kate puch xkiwubaj ri Wak, xchi ku taqal ubaq wub chubaq uwch, chisetet
kut xqaj uloq, qastzij wi kut xbekichapa. Kate xkitzonoj: jasa apetik? xecha
chech ri Wak.

rttt qttt

Ko ba nutzij chi nupam, chikunaj ta na ubaq nuwch nabe, kate kut xchinbij
xcha ri Wak. Utzbala xecha kut. Kate xkelesaj saqin rij kik ri chaj, xkikoj
chi uwch ri Wak, Lotz Kik xubinaaj kumal. Libajchi kut xkay kumal, utz
chik uwchibal ri Wak xuxik.

rttt wttt

Chabij kut xecha chech ri Wak, kate kut xuxawaj nimakumtz.


Katchawoq xecha chik chech ri kumtz. Utzbala xcha kut, are taq xuxawaj
chi ri xpeq. Jasa ri ataqkil? Kattzijonoq xuchax chi ku ri xpeq. Ko ba nutzij
chi nupam xcha chi ku ri xpeq.

rttt ettt

Kate kut xutij xabik, ma wi xuxawaj, xa ku keje chukxaj uchi chutijo, xma ko
wi xuxawaj. Kate kut raj xchayik kumal kajolab.

rttt rttt

At kxtok xuchaxik. Are taq xyik uwarachaq chi aqan, xqaj kut ubaqil
uwarachaq chi aqan. Xutij chi kut uchuqab, xa keje chuchub uchi.

46

qPP

Kate puch xkijaq uchi ri xpeq, xjaq kumal kajolab, xkitzukuj pa uchi. Xa ku
nakal ri uk xe uware ri xpeq, xa pa uchi ko wi, ma na xubiqo, xa keje xxabik.
Keje kut xchakataj wi ri xpeq, ma wi qalaj uwch recha xkiyao, ruk ma wi
xchawik, xa recha kumtz xuxik.

qPq

Chatzijonoq! xuchax chi ku ri uk. Are taq xubij kut utzij: kcha ri iwatit ix
kajolab jeataqa, xul taqalke, kpe Chi Xibalba Usamajel Jun Kame, Wuqub
Kame, wuqubix keul waral kojchaj wi, chipe ri ketzabal, kik, bate, pachqab,
tzuum. Are chi qasu uwch wa kecha ri Ajawab.

qPw

Xul kitzij kcha ri iwatit, are taq xinpetik. Qastzij kcha ri iwatit, koqik,
kasikinik ri iwatit xinpetik. Ma qastzij xecha kut ri kajolab chikikux taj
xkito. Xas xepetik, xeopan ku ruk ri katit, xa e pixabam che ri katit xebek.

qPe

Jo na ixqatit, xa oj pixabal iwe. Wa are ku retal qatzij chikkanaj kan, jujun


xchiqatik na che ri waaj, chunikajal qochoch xchiqatik wi, are retal qakamk. We
chichaqijik mi pa xekamk kixcha taj, are taq chichaqijik. We ku are chipe utux e
pa kaslik kixcha kut ixqatit, ixpu qachuch. Mi xoqik, ko retal qatzij kkanaj
iwuk xecha.

qPr

Are taq xebek, jun xutik Jun Ajpu, jun chi ku xutik Xbalam Kyej. Xa pa ja xkitik
wi, ma na pa juyub taj, ma na pu pa rx ulew taj, xa pa chaqij ulew, chunikajal upa
kochoch xkitik wi kanoq.
Uwajxaqlaj Tzij

qPt

q P qt

Benam Chi Xibalba


Are taq xebe kut, jujun chi wub chike. Xeqaj Chi Xibalba. Libajchi xeqaj
chuwa kumuk, xeokow chi wi ku chupam jal ja siwan, xa chikixol tzikin
xeokow wi, are ri tzikin Molay kibi.
Xeokow chi kut pa puj ja, pa kik ja, chakbal ta ke chikikux xibalba, ma wi
xkiyiko, xa chirij wub xeokow wi.
Xel chi ku apanoq pa kajib xalqat be.

q P wt

Xa ketam wi kut kibe xibalba: qeqabe, saqabe, kaqabe, rxabe. Chiri kut
xkitaq wi jun chikp Xan ubi, are kamol kita are taq xkitaq ubik.

q P et

Chijujunal keatio, nabe chatia ri nabe kubulel. Chatzaqatisaj kitiik konojel, xa

47

awech wi kut katzubaj wi ukikel winaq pa be xuchax ri xan. Utzbala xcha


ku ri xan.
q P rt

Are taq xok pa qeqabe, taqal ku chirij ri poy, ajam che, nabe kulel. E kakatalik.
Nabe ku xkitio, ma wi xchawik, xuti chi kut. Are xuti chi ri ukab kulel, ma wi
xchaw chik.

q P tt

Xuti chi ku urox, rox kulel are ku ri Jun Kame. Ay! xcha chi ku jun are chi
xtiik. Jasa uwch la Jun Kame? xcha ri ukaj kulel che kul chila. Jasa
xintiowik, man wetam taj Xti jun chik. Ay! xcha. Jasa uwch la Wuqub
Kame? Jasa xattiowik? xcha chi ri ro kulel.

q P qtt

Ay! Ay! xcha. As xabano Xikir Pat? xcha Wuqub Kame che. As walo
xintiowik xcha chik. Xti uwaq kulel. Ay! xcha. Jasa la Kuchum Kik?
xcha Xikir Pat che. Jasa uwch la ri xintiowik xcha chik. Are taq xti uwuq
kulel. Ay! xcha chik.

q P wtt Jasa la Ajal Puj? xcha Kuchum Kik

che. Jasa la ri xintiowik xcha chik.


Are taq xti uwajxaq kulel. Ay! xcha chik. Jasa la Ajal Qana? xcha chi ri
Ajal Puj che. Jasa la ri xintiyowik xcha chik. Are taq xti chi ubelej kulel.

q P ett

Ay! xcha. Jasa la Chamiy Baq? xcha Ajal Qana che. Jasa la
xintiyowik xcha chik. Are taq xti chik ulajuj kulel. Ay! xcha chik. Jasa la
Chamiy Jolom? xcha Chamiy Baq. Jasa la xintiyowik xcha chik. Are taq
xti chi ujulajuj kulel. Ay! xcha chik.

q P rtt

Jasa la Xik? xcha chi Chamiy Jolom che. Jasa la xintiyowik xcha chik.
Are taq xti chi ukablajuj kulel. Ay! xcha chik. Jasa la Patan? xcha Xik
che.

q P ttt

Jasa la xintiyowik xcha chik. Are taq xti chi roxlajuj kulel. Ay! xcha chik.
Jasa la Kik Re? xcha Patan chech. Jasa la xintiyowik xcha chik. Are taq
xti chi ukajlajuj kulel. Ay! xcha chik. Jasa la Kik Rixkaq? xcha chi Kik
Re chech. Jasa la xintiyowik xcha chik.

q P qttt Kije ku ubixik kibi, ri xkibij konojel chikibil kib, xkikut kiwch, xkibij kibi,

jujun chi jolomaj ubixik kumal, are chibij ubi jun ri kul chuxukut.
q P wttt Maj ba jun xusach ubi, kis xkibij kibi konojel, are taq xeti rumal rismal uwch

uchek Jun Ajpu xumich ubik, man qastzij Xan ri xetiowik, xetoqa kibi
konojel rumal Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

48

q P ettt Kate kut are taq xebek, are taq xeopan puch chila e ko wi xibalba. Chiqijila

Ajaw xcha ri tuyulik, xcha jun taqchinel. Ma wi are Ajaw ri, xa poy, ajam che
ri xecha are taq xeopanik.
q P rttt Kate kut are taq xeqalajinik xkibij: Saqirik tat Jun Kame! Saqirik tat Wuqub

Kame! Saqirik tat Xikir Pat! Saqirik tat Kuchum Kik! Saqirik tat Ajal Puj!
Saqirik tat Ajal Qana! Saqirik tat Chamiy Baq! Saqirik tat Chamiy Jolom!
Saqirik tat Kik Xik! Saqirik tat Patan! Saqirik tat Kik Re! Saqirik tat Kik
Rixkaq!
qqP

xecha are taq xeopanik. Konojel xkil ku kiwch, xkibij kibi konojel. Maj ba jun
xkisach ubi.

qqq

Are taq xajawax chikech, ma ta xkanaj ubi kumal. Kixkuloq xeuchax kut,
xerajoq chuwi ritem, ma ku xkaj ta wi. Ma wi are qatem ri, xa chojim abaj ri tem
xecha Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Ma wi xechakatajik.

qqw

Utz ba la, xa ba jix pa ja xeuchaxik. Kate kut are taq xeok pa Qequm Ja.
Ma wi xechakataj chiri.
Ubelejlaj Tzij

qqe

Utikaribal kichakatajik xibalba


Are nabe utijobl Xibalba, ri xeok wi keje chi ku utikarik kichakatajik, are taq
chikikux xibalba. Nabe xeok pa Qequm Ja, kate kut are taq xeyoqa kichj,
katilowik, are taq xopanik ruk jujun kisik rumal Usamajel Jun Kame.

qqr

Wa kichj kacha Ajaw. Chuliya chik ri chj kasaqarik, ruk ri sik,


chulkimoloba kacha ri Ajaw xcha ri Samajel are taq xopanik. Utzbala
xecha kut.

qqt

Ma ku xkitzij ta ri chj, xa qaqa uje chikp ukexwch xokik, are uje kaqix, keje
ri chj xkil ri waranelab. Are chi ku ri sik, xa qaqachikp xkikoj chi wi sik.

q q qt

Jun aqab chiyikowik kumal. Mi xeqachako! xecha ri waranelab. Ma ku


jubiq xkis ri chj, xa wi xaq are uwch. Are ku ri sik, maj ba jasa la xkitzij che,
xa wi xaq are uwch.

q q wt

Xeeyoqa kuk Ajawab: jasa pa ne keuxik? Xa apawije xepe wi? Anchinaq


xekajolanik, xealanik? Qastzij kaqatat qakux rumal ma utz kakiban chiqe, jalan

49

kiwch, jalan na puch kikojeik xecha chikibil kib.


q q et

Are taq xetaqan kut konojel Ajawab: chixetzanoq ix kajolab! xeuchaxik.


Are taq xetzonox kut rumal Jun Kame, Wuqub Kame: japa kixpe wi?
Chibijtaj ix kajolab! xecha kut xibalba chike kajolab.

q q rt

Aw ri lo xojpe wi, man qetam taj xa xecha. Ma wi xkibij. Utzbala, xa kabe


ku ichaj ix kajolab xecha xibalba chike.

q q tt

Utz xecha. Xa are ba chiqakoj ri qakik xecha xibalba. Ma ta are chiqakoj


wa qe? xecha ri kajolab. Ma ja ba, are chiqakoj we qech xecha chik ri
xibalba.

q q qtt

Utzbala xecha kajolab. Je bala, xa ix jun chil xecha xibalba. Ma bala,


xa oj jolom kj xecha kajolab. Maja ba xecha xibalba. Utzbala xcha
Jun Ajpu.

q q wtt

Are taq xtzaq ku uloq rumal xibalba, qas ku taqal chuwch ubate Jun Ajpu.
Kate puch are taq xkil xibalba, ri saqitok xel chupam ri kik, chitzininik xbe
chuwch taq ulew ri chaj.

q q ett

Jasa ne la? xcha ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Xa kamk kiwaj chiqech. Ma ta
xojeitaqa. Ma ta pu xbe Isamajel. Qastzij toqob qawch. Xa kojbek xecha
kajolab chike.

q q rtt

Are ta ku xajawax chike kajolab, xas ta xekm ri chi ri xeetzanik. Man


xechakataj taj. Ma wi keje, xa xibalba xechakataj chik kumal kajolab.

q q ttt

Ma ba kixbek ix kajolab, kojchaj na, xa are kaqakojo ri iwech xeuchax ku ri


kajolab. Utzbala xecha kut. Are ku xok ri kikik are taq xqaj ku chaj.

q q qttt Kate kut are taq xkichoy kichakon: Jasa qachako? xecha xibalba. Keje na

qas ku xa xecha kajolab. Xa qachaka kajkaj sel kotzij xecha xibalba.


q q wttt Utzbala.

Jasa ku chi kotzijal? xecha kajolab chike xibalba. Jutikab


kaqamuch, jutikab saqamuch, jutikab qanamuch, jutikab ku ri nimaq
qequmaxar xecha xibalba. Utzbala xecha ku ri kajolab.

q q ettt Are

taq xqaj kut kicha, junam kichuqab, tzatz pu kicha ri kajolab, xaku rutzil
kikux, are taq xkiya kib chi chakatajik ri kajolab.

50

q q rttt

Kekikot ku ri xibalba are taq xechakatajik. Utz mixqabano, nabe


mixeqachako xecha xibalba. Apa xchibekikama wi ri kotzij? xecha
chikikux. Qastzij are taq aqab chiya ri qakotzij, qachakom puch xeuchax
puch kajolab Jun Ajpu, Xbalam Kyej rumal xibalba.

qwP

Utzbala, chaqab chi kut kojchajik xecha kut, are taq xkipixabaj kib. Kate
chi kut are taq xeok chi kajolab pa Chayim Ja, ukab tijobl Xibalba. Are ta
kut xajawax chik xeqataqox taj rumal chay, chanim taj chikikux, xekm taj
chikikux.

qwq

Ma ku xekamk. Are taq xecha che ri chay, are taq xkipixabaj: are iwe ri ronojel
utiojil chikp xecha che ri chay. Ma ku xesilab chik, xa jun kaj chi wi chay
ronojel.

qww

Are kut e ko chi pa ri Chayim Ja chaqab, are taq xekisikij konojel snik: chay
snik! cheken snik! kixpetoq, kixojoq iwonojel! Jikama ronojel uwch kotzij
kichikom Ajawab!

qwe

Utzbala xecha kut. Are taq xebe ku ri snik, konojel e kamal kotzij utikon
Jun Kame, Wuqub Kame.
Myeroq kut xkipixabaj chajil kikotzij ri xibalba: chiwila qakotzij, miyao chi
elaqaxik, rumal mixeqachak ri kajolab. Jawi kape wi ri qachakom kumal?
Chimaja uwaraxik jun aqab. Utzbala xecha kut.

qwr

Ma ku xkina ri chajil tikon, xaloq chikiraquj kichi che uqab taq che, tikon
puch.
Keechakala chiri, jawi keje ri chikichawbej ri kibix. Xpurpuweq!
Xpurpuweq! xcha ri jun Porpoweq are taq xoqik. Pujuyu! Pujuyu! xcha
chik are taq xoqik

qwt

ri Pujuyu ubi. E kaib chi chajil tikon, utikon Jun Kame, Wuqub Kame. Ma
ku kakina ri snik elaqal kichajim. Kebolowik, ketukuwik eral taq kotzij ri
keeqatowa uloq ri kotzij chuwi taq che, ri kesikow ruk chuxe che re kotzij.

q w qt

Xa keje chi kiraquj kichi ri chajinelab. Ma na are kakinao kakux kije, kakux
kixik.
Are kakirixik kotzij kakeqaj uloq re, kasikowik ri keeqatowa uloq.

51

q w wt

Libajchi kut xnoj kajib sel kotzij, tikitoj chi kut are taq xsaqirik. Kate kut are
taq xul Samajel, Taqonel. Kepetoq kacha Ajaw. Xas chikama ula ri
qachakom xeuchax ku ri kajolab.

q w et

Utzbala xecha kut. Kitikelaom ku ri kotzij kajib sel, are xebek. Are
xeopan ku chuwch Ajaw. Ri Ajawab xkikam kotzij, qus uwch.
Keje kut xechakataj wi xibalba:

q w rt

xa snik xekitaq ri kajolab, xa jun aqabil xkichap snik, are taq xkiya pa sel.
Keje kut xesaqkaji konojel ri xibalba, saqbuk kiwch rumal ri kotzij.

q w tt

Kate kut xkitaq ri chajil kotzij. Jasa pa rumal mixiya qakotzij chielaqaxik?
Are qakotzij waral kiwilo xeuchax chajinelab. Ma ba xqanao at Ajaw, are taq
xyuq qaje xecha kut. Kate puch xjix kichi, kitojobal kichajim chi elaqaxik.

q w qtt

Kije kut kichakatajik Jun Kame, Wuqub Kame kumal Jun Ajpu, Xbalam
Kyej, uxe ri banoj ri. Are taq xkikam ri kichi, perpaq kichi xpurpuweq
wakamik.

q w wtt Kate chi kut are taq xkaj chaj, xa wi xa are junam kechajik, xkerej chi ku chaj, are

taq xkipixabaj chi ku kib: xsaqir chik xecha xibalba. Utzbala xecha
kajolab are xkelej.
Ujukal Tzij

Nikaj chi tikaribal kichakatajik xibalba


q w ett Xeok chi kut pa Tew Ja. Ma wi ajilan tew, tzatz chisaq boqom chupam ja,
rochoch tew. Xas ku xtzaj tew rumal kutzmainaq, xsach ri tew kumal ri kajolab.
q w rtt

Ma wi xekamk, xa wi e kaslik are taq xsaqirik. Are ta ku xkaj xibalba chila ta


xekm wi, ma wi keje, xa wi utz kiwch are taq xsaqirik, xekel chi ku ula taqal ke,
xebe chi chajinelab.

q w ttt

Jasa la ma wi mixekamk? xcha chik rajawal Xibalba. Xkimayijaj chi kibanoj


kajolab Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

q w qttt Kate

xeok chi kut pa Balam Ja, tzatz chi balam, balam rochoch. Ma wi
kojitio! Ko iwech chuxik xeuchax balam. Kate kut xkipukij baq chikiwch ri
chikp.

52

Kate kut kepaqaqik chi ri chuwi baq. Mi ku xewitzinik? Mixutij


kikux? Kate wi ri mixkiya kib, are kibaqil ri kakuxixik xecha ri waranelab.
Konojel ki kikux chike.

q w wttt

q w ettt Ma ku xekamk, xa wi xa are utz kiwch xeel uloq pa Balam Ja. Jasa ku chi e

winaqil? Jawi chi xepe wi? xecha ri xibalba konojel.


q w rttt

Kate chi xeok chupam jun Qaq Ja, xa utukel qaq upam. Ma wi xekatik rumal,
xa boloj, xa tzimaj wi. Xa wi xa utz kiwch, are taq xsaqirik. Are ta kajawaxik xas ta
kekam chupam ri keokow wi. Ma wi keje, xa wi kasach kikux xibalba kumal.

qeP

Xekoj chik chupam Sotz Ja, utukel sotz chupam chi ja, jun ja chi kamasotz nimaq
chikp, keje ri kitzam kikamisabal. Xas xewitzinik keopan chikiwch.

qeq

Xekoji ku ri chi chupam, xa pa wub xewar wi. Ma wi xetiik rumal ri e ko pa ja,


chiri kut xkiya wi kib jun wi, rumal jun chi kamasotz chikaj xpe wi, xa wi
ukutbal rib ri xbantaj rumal

qew

ko kakitzonoj wi ri kinaoj. Jun aqab kut ri sotz kebujujik: kilitz! kilitz!


kecha, kecha jun aqab. Xtani ku ri sqin, ma ja wi chikesilob ri sotz, chiri ku
chakal wi ri jun tzam wub.

qee

Xcha ku ri Xbalam Kyej che Jun Ajpu: ka janik pa usaqirik? Kawilo. Ka


janik kawil na xcha kut. Are ku karaj, mukum uloq chuchi wub, karaj karil uloq
usaqirik. Kate puch xqupix ujolom rumal kamasotz, qupul chikanoq unimal ri Jun
Ajpu.

qer

Juchalik: ma mixsaqirik? xcha ri Xbalam Kyej. Ma ja wi chik chisilab ri Jun


Ajpu. Jupa cha? Ma xa on mi xbek Jun Ajpu? Jupa cha mi xabano? Ma ja wi
chik chisilabik xa ku chikaqosos chik.

qet

Kate kut xuxibij rib Xbalam Kyej. Ay! Mixqaya kanoq! xcha kut.
Chila kut xekola na wi ujolom chuwi jom, xa wi utzij Jun Kame, Wuqub
Kame. Kekikot ku ri xibalba konojel rumal ujolom Jun Ajpu.
Ujukal Jun Tzij

q e qt

Chakoj pa etzan kik


Kate kut are taq xutaq chikp, konojel ri sis, aq, konojel chutiq chikp, nimaq
chikp chaqab, xa wi xa are raqabal.

53

q e wt

Are taq xutzonoj kakut kecha: Jasa taq pa iwecha chijujunal? Are kixintaq wi,
chikama uloq ri iwecha xcha ku ri Xbalam Kyej chike. Utzbala xecha kut.

q e et

Are taq xebek e kamal rech, are taq xeul keje kut konojel. Ko xa qumar rech
xeukama, ko xa tzalik xeukama, ko xa abaj xeukama, ko xa ulew
xeukama, jalajoj kecha ri ch'utichikp, nimaq chikp.

q e rt

Xa pu uxambe kanajoq ri sis, qoq xeukama, kubalakatij chutzam kapetik. Are


kut xok jalwchibal ujolom Jun Ajpu. Libajchi xkotox ubaqwch.

q e tt

Tzatz chi Ajnaoj chikaj xpe wi. Are Ukux Kaj, Jun Raqan xulkoloq, xutuk uloq
chiri pa Sotz Ja.
Ma ku xaq ta xutzir uwch, utz chik xuxik, xa wi xa are uchuuq jel xwachinik, xa
wi xa are xchawik.

q e qtt

Are kut are taq xchiraj saqirik, chixkaqatarin uxe kaj. Kaxaqinar chik Mam!
xuchax ri Kuch. We xcha ri Mam, are taq chixaqirik, kate ta chiqequmar chik,
kajmul xxaqin ri Mam.

q e wtt

Kaxaqin Kuch kacha winaq wakamik.

q e ett

Are taq kasaqirik. Xa ku kakarx utzirik are taq xutikiba ukojeik. Ma utz
chaxux ku Jun Ajpu? Je utz xcha kut. Xa wi xa are chubaqatila ujolom keje ri
qastzij ujolom xuxik.

q e rtt

Kate kut are taq xkiban kitzij, xkipixabaj kib: ma na katchajik, xa kachayekuj
awib, xa in jun kinbanowik xcha Xbalam Kyej che are.

q e ttt

Kate kut are taq xupixabaj jun iml. Katkola chi chuwi jom, chuwi katkoji wi,
chupam px xuchax iml rumal Xbalam Kyej. Chopan na kik awuk kate katelik,
ka in kinbanowik xuchax ri iml, are taq xpixabax chaqab.

q e qttt Kate kut are taq xsaqirik, xa wi xa are utz kiwch kikabichal. Xqaj chi ku kichaaj,

kolon chi ku ujolom Jun Ajpu chuwi jom.


q e wttt Mixqachakoyin! Mixban kiyan! Mixiyao! xeuchaxik. Xa wi xa are chisikin

Jun Ajpu. Chakaqa ri jolom chi kik! keuchaxik. Ma ku chikaqoxow chik,


chiyakow kib.

54

q e ettt Are ku xetzaqow kik rajawal Xibalba, xuqul kut Xbalam Kyej, taqal ku che ri

kik chuwch bate. Chitanenik are taq xelik, xas ku xikow kik chuwi jom, xa jun
xakanab wi, taqal pa px.
q e rttt

Are taq xel ku ri iml, chikoxkotik are taq xbek, oqatal kut are taq xbe kumal ri
xibalba, kejumunik, kechaninik xebe chirij ri iml, xekisbik konojel xibalba.

qrP

Kate kut xukamixtaj ri ujolom Jun Ajpu, xutikixtaj chi uqoq Xbalam Kyej. Are
chi ku xekikuba ri qoq chu wi jom. Qastzij jolom chi ku ujolom ri Jun Ajpu.
Kekikot chi kut kikabichal.

qrq

Are kut kebetzukuj na kik ri xibalba, kate kut xkikamixtaj chi ri kik pa px. Are
taq xesikin chi kut: Kixpetoq! Waral kik kemixqariqo! xecha kikotem chi
kut.

qrw

Are taq xeul xibalba. Jasa pa ri mixqilo? xecha chi kut, are taq xkitikiba chi
ku chajik, junam chajik chi kut xkiban chik kikabichal.

qre

Kate kut xkaqataj ri qoq rumal Xbalam Kyej, chi pu kabin ri qoq xqaj pa jom,
saqiram ku ri usaqilal chikiwch.

qrr

Jasa ba ri chikekikama? Apa ko wi ri kamal re? xcha xibalba.


Keje ku kichakatajik rajawal Xibalba kumal Jun Ajpu, Xbalam Kyej.
Nimakxkol xekoji wi, ma wi are xekm wi, ri ronojel xban chike.
Ujukal Kaib Tzij

qrt

Pa ajawam kamikal
Are kut waral kinabal, kikamk Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are wa kinabal,
kikamk xchiqabij chik.

q r qt

Are taq xepixabax kut xkibano, ronojel kxkol rayil xban chike, ma wi xekamk
rumal utijobl Xibalba, ma wi xechakatajik rumal ronojel tionel chikp ko Chi
Xibalba.

q r wt

Kate kut are taq xkitaq chi kaib nukwachinel, keje ri ilonelab, are kibi wa:
Xulu, Pakam etamanelab. We katzonox chiwe kumal rajawal Xibalba, rumal ri
qakamk, kinaoj kakinuk rumal ri ma wi xojkamk, ma pu mixojchakatajik,
mixqasach kitijobal, ma xa chikp chok chike.

55

q r et

Are ku retal wa chiqakux, chojim abaj kamisabal qe kumal, mixekikuchu kib


konojel xibalba, ma ku qastzij are ta xkaj xojkamk, are kinaoj wa xchiqabij:

q r rt

we kixultzonobexoq kumal che ri qakamk, are taq kojqatoq. Naqi xchibij ix


Xulu, ix Pakam? We kecha chiwe ma utz lo chiqatix ta kibaqil pa siwan?, we
nabe utz, xa wi xa are chik chikastaj kiwch kixcha.

q r tt

We ba are utz xa chiqaxekeba chuwi che? are taq kecha chik chiwe, xa ma
utz wi xa wi, xa are chiwil chikiwch kixcha. Are taq kecha chi kut chi roxmul
xa ba are rutzil, xa chiqatix kibaqil pa raqan ja?. We kixuchax chi kumal:

q r qtt

are utzbala kekamk, kate ku utz chijok kibaqil chuwch abaj, keje chikex
kajim jal, jujunal chikexik, kate ku chitix ubik chi raqan ja, chiqaj wi kuwa
chibeta pa chutijuyub, pa nimajuyub kixcha kut, are taq chikutunsaj ri
qapixab, mixqabij chiwe xecha Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are taq xepixabik,
xketamaj kikamk.

q r wtt

Are kaban ri nimachojim abaj, keje ri chojibal xkiban xibalba, nimaq xaq
xkikojo.
Kate kut xul Samajel, kachilal ke Usamajel Jun Kame, Wuqub Kame.

q r ett

Kepetoq, kojbe ta kuk kajolab, chibe ta qila ka kixqachojij kacha Ajaw ix


kajolab xeuchaxik. Utzbala xecha kut.

q r rtt

Anim xebek, xeopan ku chuchi choj. Chiri kut xekichuqabij wi che etzanem
kichopij. Are wa ri qaki, kajtaqmul taj chixikaj chijujunal, ix kajolab!
xeuchax ku rumal Jun Kame.

q r ttt

Ma wi are kojimich wi ri. Ma pa qetam qakamk ix Ajawab? Chiwila na xecha


kut. Are taq xkikulawachij kiwch, xkirip kiqab kikabichal e jupujuj are taq
xebe pa choj, chiri kut xekm wi kikabichal.

q r qttt

Kekikot chi kut konojel xibalba. Taqal kixub, taqal kixulqab. Mixeqachako!
Qastzij ma wi matam xkiya kib! xecha.

q r wttt

Kate kut kitaqik ri Xulu, Pakam. Xkanaj wi kitzij xa wi xa are xtzonox ri xbe wi
kibaqil, are taq xeqijin xibalba, xjok kibaqil, xetixoq chi raqan ja. Ma ku xebe
ta chinaj, xas xeqaj chuxe ja, e chaom kajolab xeuxik. Xa wi xa are kiwch
xuxik, xekutun chi kut.

56

Ujukal Oxib Tzij


q r ettt

q r rttt

Kastajibal
Chi robix kut xekutun chik, xeil chija kumal winaq. E kaib keje ri, xa winaq
kr xewachinik. Are taq xil kiwch kumal xibalba, xetzukux kut chitaq ja.
Xchuweqa kut keekutunoq e kaib chi meba, atziyaq kiwch, atziyaq pu kij,
atziyaq kul kiqu, na chibanam ta kiwch, are taq qas xeilik kumal xibalba.
Jela chi kut xkibano: xa xajoj Pujuy, xajoj Kux, xa Iboy xkixajoj, xa Xtzul, xa
Chitik xkixaj chik.

qtP

Kiya mayijabal xkiban chik. Xkiporoj ja, keje ri qastzij chi xkatik, libajchi kut
xchiwinaqir chik. Tzatz chi xibalba chikayik.

qtq

Kate chikipus kib, chikm jun chike, pi ne na chi kaminaqil, nabe chikikamisaj
kib, xa wi xa libajchi kakastaj wi chi uwch. Xa kakay xibalba are taq
chikibano, ronojel xkiban chik, uxenajik chik chakabal kech xibalba kumal.

qtw

Kate chi puch xopan chi utzijol kixajoj chi kixikin Ajawab Jun Kame, Wukub
Kame. Xecha are taq xkito: jasa ri e kaib meba? La qastzij wi chi qus?

qte

Qastzij wi pu chi jelik kixojowik, ronojel kaqabano xcha kut. Kitzijoxik


xopanik kuk ajawab, utz xkito.
Are taq xebochi kut Kisamajel taqal ke. Chepetoq, chulkibana qakay,
keqamayijaj taj, keqakayij ta puch kecha ajawab kixcha chike xuchax ri
Samajel.

qtr

Xeopan kut kuk ri ajxajoj, are taq xubij ku kitzij Ajawab chike. Ma ba
chikaqaj rumal ri qastzij kojxobik. Ma xa ma wi kojkixibij kojok apanoq chi

57

Ajawal Ja, rumal itzel qawch, ma xa ku nimaq ubaq qawch chi meba. Ma xa
on kail chiqe xa oj xajol. Jasa ta chikaqabij chike qachmeba? Kokam kurayij na
pu ri qaxajoj ka kakastaj kiwch quk. Ma ku jela ku xchiqaban chike ri ajawab,
keje ku ma wi kaqaj wi ix Samajel xecha kut ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej.
qtt

Xelejebex na kiwch chuwi rayil, chuwi kx. Kaq rayil xebek, ma wi matam xkaj
benam, kiyamul xechijik, xa chimachkay Samajel chikiwch kamal ke, are taq
xebe kut ruk Ajaw.

q t qt

Xeopan puch kuk Ajawab, kemochochik, chikixule la kiwch xeopanik.


Xkikemelaj kib, chikiluk kib, chikipach kib. Chimayokij chi atziyaq, qastzij wi
chi meba kiwchibal xeopanik.

q t wt

Are taq xtzonox ku kijuyubal, kamaq puch, xtzonox na puch kichuch, kiqajaw.
Apa kixpe wi? xeuchaxik. Ma ba qetam taj at Ajaw, ma wi xqetamaj uwch
qachuch, qaqajaw, ka oj chutin are taq xekamk xa xecha, ma wi jasala xkibij.

q t et

Utzbala, chuban ta ba qakayibal. Jasa chiwaj? iwajil chikaqayao


xeuchaxik. Ma ba kaqaj, qastzij chi kaqaxibij qib xecha chik che ri Ajaw.

q t rt

Mixibij iwib, mixobik, kixxojowoq. Are ta nabe chixaj ri kixpusuw ta iwib,


chiporoj ta ku ri wochoch. Chibana ronojel ri iwetaam, kojkay taj kaqaj, are uwa
qakux kixetaqoq, rumal ix meba chikaqaya iwajil xeuchax kut.

q t tt

Are taq xkitikiba ku ri kibix, kixajoj, are taq xeul kut konojel ri xibalba, xepulik
e kayenelab. Ronojel kut xkixajoj, xkixajoj Kux, xkixajoj ri Pujuy, xkixajoj ri
Iboy.

q t qtt

Xcha ku ri Ajaw chike: chipusu ri nutzi, chikastaj chi uwch iwumal


xeuchaxik. Jae xecha. Are taq xkipus ri tzi, xkastaj chi uwch, qastzij kut chi
xkikot ri tzi are taq xkastaj uwch, chusabisala uje ta ri xkastaj uwch.

q t wtt

Xcha ku ri Ajaw chike: chiporoj na ba wochoch! xeuchax chik. Are taq


xkiporoj ku rochoch ri Ajaw, e pulinaq ri Ajawab pa ja konojel, ma wi xekatik,
libajchi chik xkutzirisaj, ma na su sachik ri rochoch Jun Kame.

q t ett

Xkimayijaj kut konojel Ajawab, xa wi xa are kexojowik, nim kekikotik.


Xeuchax chi kut rumal ri Ajaw: chikamisaj na ku jun winaq, chipusu, ma ta ku
chikamk xeuchax kut.

58

q t rtt

Utzbala xecha. Are taq xkichap ku jun winaq, kate xkipusila, xkipaqabisaj ku
aqanoq ukux ri jun winaq, xkikoloba kut chikiwch Ajawab.
Xkimayijaj chi kut Jun Kame, Wukub Kame. Libajchi kut xkastaj chi uwch ri
jun winaq kumal, nim xchikikot ukux are taq xkastaj uwch.

q t ttt

Xkimayijaj ku Ajawab. Chipusu chi na ku iwib, chiqiltaj! Qastzij kurayij


qakux ri ixajoj! xecha chi ku Ajawab. Utzbala at Ajaw xecha kut.

q t qttt

Kate puch xkipusil kib, are ku xpus ri Jun Ajpu rumal Xbalam Kyej, chijujunal
kut xperepoxik raqan, uqab, xel ujolom, xkoli apanoq chi naj, xkotix uloq
ukux, xcheke chuwch tzalik. Keqabar ku ri konojel rajawal Xibalba

q t wttt

chi kayik. Xa ku jun chi kaxojowilabik ri Xbalam Kyej. Katwalijoq! xcha


kut, libajchi kut xkastaj uwch, nim kekikotik. Xa wi keje kekikotik Ajawab,
xa wi are kebanowik, kakikot kikux Jun Kame, Wuqub Kame, keje ku ri are
kexojowik kakinao.

q t ettt

Kate puch urayinik, umalinik pa kikux Ajawab che ri kixojoj Jun Ajpu,
Xbalam Kyej. Are taq xel ku kitzij Jun Kame, Wuqub Kame: chibana chiqe!
Kojipusu! Jujunal taj kojipusu! xecha kut Jun Kame, Wuqub Kame chike ri
Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

q t rttt

Utzbala, chikastaj iwch. Ma ba ixko kanoq pa kikotirisail iwe, ix pu rajawal


iwal, ikajol? xecha kut chike Ajawab.

q qt P

Are ku nabe xpus ri ujolom Jun Kame ubi rajawal Xibalba.


Kaminaq chi ku Jun Kame, are taq xchap chi Wuqub Kame. Ma wi xekastaj
chikiwch.

q qt q

Kate puch kelik xibalba chi kaqan are xkil ri Ajawab xekamk, e xaraxoj chi
ubik, e pu xaraxoxinaq kikabichal, xa ku kajisabal kiwch xbanik. Xas ku
xukamibej ri jun Ajaw, ma na xkikastajisaj chi uwch.

q qt w

Are ku ri jun Ajaw xel na ubik, xok na chikiwch ri ajxajoj, ma wi xukulu, ma pu


xuriqo. Toqob nuwch! xcha, are taq xuna rib.

q qt e

Xaqis kebek konojel kal, kikajol pa nimasiwan, xa jun xkibalij wi kib pa


nimaxol bachan, chiri kut e tubul wi. Are taq xkulun kut ma wi ajilan chi snik,

59

tukul ula pa siwan.


q qt r

Kije ri xebeyoxa uloq, are taq xeul kut, xulkiya chi kib, konojel xeulelajoq,
xeulpwaqoq.
Kije ku kichakatajik rajawal Xibalba. Xa mayijabal, xa pu kijalwchibal kib ri
xkibano.

Ujukal Kajib Tzij


q qt t

Paqalem chikaj
Kate puch are taq xkibij kibi, xkiqajarisaj kib chikiwch konojel xibalba.

q qt qt

Chita qabi xchiqabij, xchiqabij na puch ubi qaqajaw chiwe. Oj wa, oj Jun
Ajpu, Xbalam Kyej qabi. Are ku qaqajaw ri xikamisaj Jun Jun Ajpu, Wuqub
Jun Ajpu kibi. Oj ku paqol re wa kiyaril, kikxkolil ri qaqajaw. Keje kut
mixqakuy wi ronojel kxkol mixiban chike. Keje kut kixqasach wi iwonojel.
Kixqakamisaj, ma ja wi chik kolotajel chiwe xeuchax kut.

q qt wt

Kate puch katajin koqik konojel xibalba: toqob qawch ix Jun Ajpu,
Xbalam Kyej! Qastzij wi xojmakun chike ri iqajaw kibij! La kate e muqul chi
Pukbal Chaj! xecha kut.

q qt et

Utzbala, are ba ri qatzij xchiqabij chiwe. Chita iwonojel ix xibalba: rumal ma


na nim ta chi iqij, iwalaxik chuxik, ruk na puch ma wi nim chi ikochibal, xsaqin
chik ikik, ijolomaj, ma wi chajom, kik iwe. Xa xot, xa kaam, xa chuch chi ri
xjeraxik. Xa na pu ral kim, ral tolob chiwechaaj. Ma ku iwech ri ronojel saqil al,
saqil kajol. Xa naoj chi kutzaq rib chiwch. Are ri ajmak, ajlabal, ajbis, ajmokom
chak la umak kixoq wi. Ma na xa rx chapom ronojel winaq chibano, kixtaow puch
chuwi ri kik jolomax xeuchax kut konojel xibalba.

q qt rt

Kije kut tikarinaq kisachik, umayixik, na puch kisikixik. Ma wi nim kiqij ojer, xa
xraj su wi winaq ojer. Qastzij ma na Kabawil kibi ojer, xa wixibal chow itzel
kiwch. E ajtza, ajtukur, e taqchinel che mak, che labal.

q qt tt

Benam pu ajmuqulik kux, e qeqail, e saqiil, ajmox wch, ajlatzab


keuchaxik. Chi xeopan kiwch kikulutajik.
Kije ku usachik kinimal, kiqaqal. Ma wi nim chi kajawarem xuxik.

60

Are xebanow ri xa Jun Ajpu, Xbalam Kyej.


q qt qtt Are kut koqik, kasikin ri katit chuwch ri aj ri xkitik kanoq. Xpe utux ri aj, kate

xchaqijik, are kut are taq xekat pa choj. Are taq xpe chi ku utux ri aj.
q qt wtt Kate kut xkaton ri katit, xukat ri pom chuwch ri aj, natabal kech ri. Are xkikot

wi ukux katit ri chukamul xpe utux ri aj. Are taq xkabawilax rumal katit, are taq
xubinisaj kut Nikaj Ja, Nikaj Bichoq,
q qt ett Kasam Aj pa Chatam Ulew ubi xuxik. Are kut xubinaaj wi Nikaj Ja, Nikaj

Bichoq rumal xa chunikajal upa kochoch xkitik wi aj. Are chi ku xubinaaj wi
Kasam Aj pa Chatam Ulew rumal chuwi chat ulew katik wi aj. Are na puch
xubinaaj wi Kasam Aj rumal xpe utux aj, are chi xkoj ubi rumal Xmukane.
Xkitik kanoq Jun Ajpu, Xbalam Kyej, xa natabal ke rumal katit.
q qt rtt

Are ku ri nabe kiqajaw, ojeroq e kaminaq ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu.
Xkil chi kut uwch ri kiqajaw chila Chi Xibalba. Xekichabej chi kiqajaw, are
taq xekichak xibalba.

q qt ttt

Wa kate uwiqik chik kiqajaw kumal. Are xkiwiq wi Wuqub Jun Ajpu. Chila
xeekiwiqa wi chi Pukbal Chaj. Xa wi xa are uwch xraj uxik, xtzonox kut che
ubi, ronojel uchi, utzam, ubaqwch.
Xuriq nabe ubi, xa ku sqakin chik xchataj wi, xa are ma wi xubij chik
ubi ri ujunajpuwil uchi, xa are pu xchataj chi wi.

q qt qttt

Kije kut are taq xkinimaj wi, kanajik ukux kiqajaw, xa wi xkanaj chi Pukbal
Chaj. Are chi chiri
kixsikix wi chuxik xecha chi ukajol chech, are taq xkubax ukux. Nabe
chel iwe nabe na puch kixqijiloxik rumal saqil al, saqil kajol. Ma wi chi sach ibi,
are taq chuxoq xecha chech kiqajaw, are taq xkikuba ukux. Xa oj poqol
ikamk, isachik, kxkol, rayil xban chiwe.

q qt wttt

q qt ettt

Kije kut kipixabik ri chakatajnaq konojel xibalba.

Are taq xeaqan uloq waral e nikaj saq. Xas ku xeaqan chikaj. Jun ku qij, jun na
pu ik chike, are taq xsaqir upam kaj, uwch ulew, chikaj xekoji wi.
q qt rttt Are

ku kichakanik ri omuch kajolab xekm rumal Sipakna, are ku kachibil

61

xuxik e uchumilal kaj xeuxik.

Ujukal Joob Tzij


q wt P

Pan Paxil, Pan Kayala


Wa kut utikerik, are taq xnaojix winaq, are taq xtzukux puch ri xok utiyojil winaq.
Xecha kut ri Alom, Kajolom, e Tzaqol, Bitol, Tepew, Quq Kumtz kibi:

q wt q

mixyopijik usaqirik, mixtzaq rutzirik, mi pu xqalejeik tzuqul, kolol, saqil al, saqil
kajol, xqale winaq, uwinaqil uwch ulew xecha.

q wt w

Xmolomanik, xulik, xbe kinaoj chi qequmal, chi aqabal, are taq xkitzukuj,
xkipakuj puch, xenaojinik, xebison puch waral.

q wt e

Kije kut xel wi apanoq kinaoj, saqil qalaj xkiriqo, xkikanajisaj puch ri xok utiojil
winaq.
Xa skaqin chik ma wi kawachin qij, ik, chumil pa kiwi e Tzaqol, Bitol.

q wt r

Pan Paxil, Pan Kayala ubi xpe wi qanajl, saqajl.

q wt t

Are ku kibi chikp wa e kamal recha: yak, utiw, kel, joj. E kajib chi chikp
xbin utzijol qanajl, saqajl chike. Chila kepe wi Pan Paxil, xkikut ubeel Pan
Paxil.

q wt qt

Are kut xkiriq ri echa, are kut xok utiojil winaq, winaq tzaq, winaq bit, ja kut
ukikel, ukikel winaq xuxik, are xok kumal Alom, Kajolom ri jl.

q wt wt Kije

kut xekikot wi, rumal ri uriqitajik utzalaj juyub, nojinaq chi qas tzatz chi
qanajl, saqajl, tzatz na puch chi peq, chi kako, ma wi ajilan tulul, kawex, qinm,
tpal, ajache, kab. Nojinaq kialaj echa chupam ri tinamit Pan Paxil, Pan
Kayala ubi.

62

q wt et

Ko wi echa wachinel, ronojel chut echa, nim echa, chutitikon, nimatikon, xkut
ubeel kumal chikp. Are taq xkex ku ri qanajl, saqajl. Belejeb ukya xuban
Xmukane, echa xokik ruk ja ropenal xwinaqir uqab cheal, uqanal winaq
xuxik. Are taq xkiban ri Alom, Kajolom, Tepew, Quq Kumtz keuchaxik.

q wt rt

Kate kut xkikoj pa tzij utzaqik, ubitik qanabe chuch, qajaw. Xa qanajl, saqajl
utiojil, xa echa raqan uqab winaq ri e qanabe qajaw. E kajib chi winaq tzaq, xa
echa okinaq che kitiojil.
Ujukal Waqib Tzij

q wt tt

Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj chil Ik Balam


Wa kibi nabe winaq xetzaqik, xebitik. Are nabe winaq ri Balam Kitze, ukab
chi kut Balam Aqab, rox chi kut Majukutaj, ukaj kut Ik Balam.
Are ku kibi ri qanabe chuch, qajaw.

q wt qtt

Xa tzaq, xa bit keuchaxik, maj ba kichuch, maj ba kiqajaw, xa utukel achi


chiqabij, ma wi ixoq xealanik, ma na pu xekajolaxik rumal ri Ajtzaq, Ajbit, ri
Alom, Kajolom.
Xa pus, xa nawal kitzaqik, kibitik rumal ri Tzaqol, Bitol, Alom, Kajolom,
Tepew, Quq Kumtz. Are taq xewinaqwachin kut, e winaq xeuxik. Xechawik,
xetzijonik, xemukunik, xetion puch, xebinik, xechapanik, e utzalaj winaq, e
chaom achijil wch kiwchibal.

q wt wtt

q wt ett Ko

kuxlab xuxik, xemukun na puch, xas xopan kimukubal, xkis kilo, xkis
ketamaj ronojel uxekaj, we kemukunik. Libajchi chikisolwachij, chikisolmukuj
puch upam kaj, upam ulew.

q wt rtt

Maj uqatajil na, chikilix taj ronojel, man kebin taj, are taq naom nabe, kate are
chikakil ri uxekaj. Xa wi chiri e ko wi, are taq kemukunik.

q wt ttt

Tzatz ketamabal xuxik, xokow kiwchibal pa che, pa abaj, pa ch, pa polw, pa


juyub, pa taqaj. Qastzij wi chi e loqolaj winaq ri Balam Kitze, Balam Aqab,
Majukutaj, Ik Balam.
Are taq xetzonox kut rumal ri Ajtzaq, Ajbit: juchul kikojeik kakinao?
Ma kixmukunik? Ma kixtaonik? Ma utz ichabal ruk ibinibal?
Kixmukuna na kut! Chiwila uxekaj! Ma qalaj juyub, taqaj? Kiwilo! Chitija

q wt qttt

63

na kut! xeuchaxik.
Kate puch kis kil ronojel uxekaj. Kate kut kikamowanik che ri Tzaqol,
Bitol: qastzij wi kamul kamo, oxmul kamo! Mixojwinaqirik, mi pu xojchinik,
xojwachinik, kojchawik, kojtaonik, kojbisonik, kojsilabik, utz kaqanao,
xqetamaj naj, naqaj.

q wt wttt

Mi pu xqilo nim, chutin upa kaj, upa ulew, kamo kut chiwe,
mixojwinaqirik oj tzaq, oj bit. Mixojuxik at Qatit! at Qamam! xecha, are taq
xkikamowaj kitzaqik, kibitik.

q wt ettt

q wt rttt Kis

xketamaj ronojel, xkimukuj kajtzuk, kajxukut, upam kaj, upam ulew.

q et P

Ma ku utz xkito ri Ajtzaq ri Ajbit: ma wi utz ri mixkibij qatzaq, qabit,


mixqetamaj ronojel nim, chutin kecha.

q et q

Je chi kut ukamik chik kinaoj Alom, Kajolom: jucha chik chiqaban chike?
Xa ta naqaj chopan wi kimukubal! Xa ta skakin uwch ulew chikilo!

q et w

Ma wi utz ri kakibij. Ma pa xa tzaq, xa bit kibi? Xa nabe e Kabawil keux


chik? We ma wi kepoqotajik, kekiritajik, are taq chawexoq, are taq saqiroq? We
chikiyarik are chuxoq?

q et e

Xa qayojo chi skakin chik, ko chi karaj. Ma wi utz kaqanao. Xa pa xchijunamataj


kibanoj quk ri naj ta kopan wi ketamabal, kilon ronojel?

q et r

xeuchax ku rumal Ukux Kaj, Jun Raqan, Chip Kaqulja, Rx Kaqulja,


Tepew, Quq Kumtz, Alom, Kajolom, Xpiyakok, Xmukane, Tzaqol, Bitol
keuchaxik. Are taq xkiban kut ukojeik chik kitzaq, kibit.

q et t

Xa ku xwabax ubaq kiwch rumal Ukux Kaj. Xmoyik keje ri xuxlabix uwch
lemo, xmoyomobik ubaq kiwch. Xa naqaj chik xemukun wi, xa are chi qalaj ri e
ko wi.

q et qt

Kije kut usachik ketamabal ruk ronojel kinabal e kajib chi winaq, uxe
utikaribal.
Keje kut kitzaqik, kibitik nabe qamam, qaqajaw rumal Ukux Kaj, Ukux Ulew.
Ujukal Wuqub Tzij

64

Kaj Paluna, Chom Ja, Tzunun Ja chil Kaqix Ja


q et wt Are taq xkoji chi ku kikulaj, kixoqil puch xuxik. Xa wi Kabawil xnaojin chik,
keje ri xa pa waram xkikam wi kitzij, jel chi ixoq ko ruk Balam Kitze, Balam
Aqab, Majukutaj, Ik Balam.
q et et

Ko chi kixoqil are chi xekastajik, anim xkikot chik kikux rumal kikulaj.

q et rt

Are ku kibi kixoqil wa: Kaj Paluna ubi ri rixoqil Balam Kitze, Chom Ja
ubi ri rixoqil Balam Aqab, Tzunun Ja ubi ri rixoqil Majukutaj, Kaqix Ja
ubi ri rixoqil Ik Balam. Are kut kibi kixoqil ri xeok qajawab xeuxik.

q et tt

E poqol winaq, chut amaq, nim amaq.


Are kut uxe qech ri oj kiche winaq, tzatz ku xuxik ri ajkixib, ajkajib, ma na xa
e kajib chik xeuxik. Xa are kajib ri qachuch oj kiche winaq.

q et qtt Jalajoj

chi kibi chi kijujunal, are taq xpoqotaj chila Pa Relebal Qij. Ki kibi
xuxik ri winaq: tepew, olomam, kojaj, kenech, ajaw chuchax chik ubi winaq. Chila
Pa Relebal Qij xepoqotaj wi.

q et wtt Retaam

kut utikarik chik rech ri tamub, rech ilokab xa jun xpe wi chila Pa
Relebal Qij.

q et ett Balam Kitze umam, uqajaw belejeb Nimaq taq Ja chi kawikib. Balam Aqab

umam, uqajaw belejeb Nimaq taq Ja chi nijayibab. Majukutaj umam, uqajaw
kajib Nim Ja chi ajaw kiche.
q et rtt

Ox chob chinamit chi ukojeik, ma wi sachel ubi umam, uqajaw, are poqol kirol
chila Pa Relebal Qij.

q et ttt

Xa wi xa are xpe wi tamub, ilokab ruk oxlajuj ukaamaq, oxlajuj tekpan ruk
rabinaleb, kaqchikeleb, aj tzikin ja ruk puch saqajib ruk na puch lamakib,
kumtz, tujl ja, uchub ja, aj chumil ja ruk aj kib ja, aj baten ja, akul winaq,
balam ja, kanchajeleb, balam kolob.
Xa are kut unimaqil amaq, ri uka amaq kojcha chech, xa unimaqil ri
mixqacholo, ki chik elenaq chirij ri jutaq chob chi tinamit, ma wi mixqatzibaj
kibi, xa wi ku chila xepoqotaj wi uloq, Pa Relebal Qij.

q et qttt

Kiya winaq xuxik chi qequmal, are taq xkiyarik. Maja chalaxoq qij, saq are
taq xekiyarik. Xa jun xekoji wi konojel, e tzatz chi kikojeik, kibinowik chila Pa

q et wttt

65

Relebal Qij.
Are ma ja ba chi tzuqum, kolom. Xa wi chikaj kakipaqaba wi kiwch, ma wi
ketaam xebe wi naj ta xkibano.

q et ettt

Are taq xkoji pa ki chiri qeqawinaq, saqawinaq. Ki wchibal winaq, ki


kichabal winaq, ukay, uxikin.

q et rttt

q rt P

Kolem uxekaj ko kut juyubal winaq, ma wi ilom uwch, ma ja ba rochoch, xa


chutijuyub, nimajuyub kebe wi, keje ri e chuj xecha, are taq xkiyajobej ri
juyubal winaq

q rt q

xecha. Chila xkil wi relebal qij. Xa ku jun kichabal konojel, maja chikisikijoq
che, abaj, are natal chikech ri utzij Tzaqol, Bitol, Ukux Kaj, Ukux Ulew

q rt w

xecha. Xa are kikuxlaan ri rawaxik, usaqirik. Xa tzonoj chikakibano e ajloq tzij, e


ajloq, e ajnim, e ajxob, chikipaqaba kiwch chi kaj, are taq xchikitzonoj kimial,
kikajol:

q rt e

aqaroq! at Tzaqol! at Bitol! Kojawila, kojata! Mojatzaqo, mojapixkalij!


At Kabawil chi kaj, chi ulew! Ukux Kaj, Ukux Ulew! Chaya taj retal qatzijol,
chibe qij, chibe saq! Ta chawexoq, ta saqiroq! Ki ta rxal be, rxal jok kojaya
wi! Liyanik saq, liyanik amaq taj! Utzalaj saq, utzalaj amaq taj! Utzalaj
kaslem, winaqirem ta puch kojaya wi! At Jun Raqan, Chip Kaqulja, Rx
Kaqulja! Chip Nanawak, Rx Nanawak! Wak, Jun Ajpu! Tepew, Quq
Kumtz! Alom, Kajolom! Xpiyakok, Xmukane! Ratit Qij, Ratit Saq! Ta
chawexoq, ta saqiroq!

q rt r

xecha. Are taq xeqijilonik, xesikinik, xa selawachin usaqirik. Xa wi chila


kemukun wi chi relebal qij, kilawachin ri Ikoqij, nimachumil xa chalaxik qij,
tzijol re upa kaj, upa ulew, ubinibal winaq tzaq, winaq bit.
Ujukal Wajxaqib Tzij

q rt t

q rt qt

Benam tzalijem uloq pa Tulan Siwan


Xecha e Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam: kojoyobej na
usaqirik xecha e nimaq etamanel, e naonel, e ajkixib, e ajnim keuchaxik.
Maja ba jabiroq che, abaj chichajin e qanabe chuch, qajaw. E xa ku xkos kikux
chiri chiroyobexik qij. Ki chik ronojel amaq ruk yaki winaq ajkixib, ajkajib.

66

q rt wt

Xa jo oj qatzukuj, oj pu qila we ko chichajin retal la! Chiqariqo ri kojtzijon ta


chuwch, xaq ku je oj kolik, maja ba chajil qe xecha kut e Balam Kitze,
Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam.

q rt et

Xkita utzijol jun tinamit, xebe wi.

q rt rt

Are ku ubi juyub wa xebe wi Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik


Balam ruk tamub, ilokab: Tulan Siwan, Wuqub Pk, Wuqub Siwan ubi
tinamit xeopan wi e kamal re Kabawil.

q rt tt

Xeopan kut chila pa Tulan Siwan konojel, ma wi ajilan chi winaq xeopanik, tzatz
kut chubinik, cholon kut

q rt qtt

relik uloq Kikabawil. Nabe ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik


Balam kekikotik: are katzukux wa mixqariqo! xecha.

q rt wtt

Are kut nabe xel ri Tojil ubi Kabawil, xekel ukoq reqaxik rumal Balam Kitze.
Xel chi ku uloq Awilix ubi Kabawil, xrukaj Balam Aqab. Qaq Witz chik
ubi Kabawil xukam Majukutaj. Nikaj Taqaj ubi Kabawil xukam Ik
Balam.

q rt ett

Xa are kut rach kiche winaq ri xukam chi kut re tamub, xa wi xa are Tojil chi
tamub ko ubi xkamowik umam, uqajaw tamub Ajawab ketaam kut wakamik.

q rt rtt

Rox chi kut ilokab, xa wi Tojil ubi Kabawil xukam kimam, kiqajaw Ajawab
xa wi ketaam wakamik.

q rt ttt

Je kut ubinaam wi oxib chi kiche. Xma xutzoqopij wi rib rumal xa junam ubi
Kabawil. Tojil kiche, Tojil chi tamub, Tojil chi ilokab, xa jun ubi Ukabawil,
keje ku ma wi xujach wi rib roxichal kiche.

q rt qttt Oxib

kitzij nimaq kikojeik Tojil, Awilix, Qaq Witz.

q rt wttt Are taq xok chi kut ronojel amaq rabinaleb, kaqchikeleb, aj tzikina ja ruk yaki

winaq ubi wakamik.


q rt ettt Chiri

kut xjalkatij uchabal ri amaq, jalajoj kichabal xuxik, ma wi qalaj chik


xkito chikibil kib are taq xepetik chi Tulan Siwan. Chi ku ri xikipaxij wi kib,
ko xbe chila Pa Relebal Qij, tzatz ku ri xepe waral.

q rt rttt

Xa ku jumaj tzum kiqu, maja ba ri utzalaj taq kul taj kikojom, xa utzumal

67

chikp kikawubal, e meba, maja ba kech, xa e nabeal winaq chikikojeik.


q tt P

Are taq xepe chila Tulan Siwan, Wuqub Pk, Wuqub Siwan kucha chupam
ojer tzij. Tzatz chubinik xeopan chi Tulan Siwan.

Ujukal Belejeb Tzij


q tt q

Qaq chil kowibal


Maja ba kiqaq, xaqi e ko ri Tojil. Are ku ri Ukabawil amaq, nabe xwinaqir
uqaq, ma wi qalaj uwinaqirik, kanikow chi kiqaq. Are taq xkil ri Balam Kitze,
Balam Aqab:

q tt w

aqaroq! Maja ba qaqaq mixuxik! Xkojkm rumal tew xecha kut. Are taq
xchaw kut ri Tojil: mixbisonik! ko iwech, chisacha ri qaq kibij xcha kut
Tojil chike.

q tt e

Ma qastzij? At Kabawil, at qatzuquj, at pu qakolon, at Qakabawil! xecha


che are taq xkikamowaj

q tt r

ri xubij Tojil. Utzbala. Qastzij in Ikabawil! Are taq chuxoq! In Iwajawal!


Are taq chuxoq! xeuchax ri Ajkixib, Ajkajib rumal Tojil. Are kut keqaqal ri
amaq, kekikot rumal ri kiqaq.

q tt t

Kate puch are taq xtikar nimajb, are katala uqaq amaq, tzatz kut chi saqbach
xqaj pa kiwi ronojel amaq, are taq xchup kut kiqaq rumal saqbach, maj ba chi
kiqaq xuxik.

q tt qt

Are taq xkitzonoj chi kut kiqaq ri Balam Kitze, Balam Aqab: at Tojil!
qastzij kojwitzin rumal tew xecha ku che Tojil. Utz, mixbisonik xcha Tojil.
Kate are taq xrelesaj qaq, xuboq uloq chupam uxajb.

q tt wt

Kate kut xekikot ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam,


kate kut xemiqik.
Are kut chupinaq chik uqaq amaq, kewitzin chi rumal tew. Kate pu kipetik
chiketzonol kiqaq kuk ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik
Balam.

68

q tt et

Ma ku kakichij chik rumal tew, saqbach, xa kelexlot chik, kesiksot chi puch maja
ba e kas chi wi, kakoyokot chi kaqan, kiqab, ma wi kechapan chik are taq xeulik:

q tt rt

ma ku kojqax na iwuk chiqatzonoj ukoq skakin iqaq xecha are taq xeulik.
Ma ba xekulaxik, are taq xkoqon ku kikux ri amaq.

q tt tt

Jalan chik kichabal ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam.


Aqaroq! Jasa xkanaj wi qachabal? Jupa cha xqabano? Mixojsachik! Apa
xojqaxtokx wi? Xa jun qachabal are taq xojpe chila Tulan Siwan, xa pu jun
qatzukibal, qawinaqiribal. Ma wi utz xqabano xecha kut konojel amaq xe che,
xe kaam.

q tt qtt

Are taq xukut ku rib jun winaq chikiwch ri Balam Kitze, Balam Aqab,
Majukutaj, Ik Balam. Xcha ku ri winaq:

q tt wtt

qastzij chi are Ikabawil, ri are kixtzuqun, are pu kexwch, natabal re Tzaqol
iwe, Bitol pu iwe. Miya ku kiqaq ri amaq, ko na chikiyao che Tojil, Iwajawal,
ba chikiya chiwe, chikitzonoj na chech Tojil, chi re na chipe wi chikuyao
kambal qaq xcha ri winaq

q tt ett

ko uxik, je ri uxik sotz. In Samajel kumal Tzaqol iwe, Bitol iwe xcha ku ri
winaq.

q tt rtt

Xekikot chi kut, xnimar chikikux ri Tojil, Awilix, Qaq Witz are taq xchaw
uloq ri winaq. Libajchi kut xusach rib chikiwch, ma wi xmayinik.

q tt ttt

Are taq xeul chi kut ri amaq, kewitzin chi rumal tew, tzatz chi saqbach, chi qeqal
jb, saqbachom puch, ma wi ajilan tew.

q tt qttt Ka qikulo keluklutik, kechakchatik rumal tew ronojel amaq. Are taq xeul chuchi

ri e ko wi ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Nim ukatat


kikux, chikimaj kichi, chikimaj kiwch.
q tt wttt Kate

puch kulik chik elaqomab chikiwch Balam Kitze, Balam Aqab,


Majukutaj, Ik Balam.

q tt ettt Ma ku chitoqobisaj qawch? Chiqatzonoj ukoq skakin iqaq. Ma wi xukulu,

ma wi pu xuriqo? Ma pu xa jun qochoch, xa pu jun qajuyubal are taq xojtzaqik, are


taq xojbitik? Chitoqobaj ku qawch! xecha kut.
q tt rttt

Jasa kula chikuyao chiqe chiqatoqobisaj ku iwch? xeuchax kut. Utz

69

chiqaya pwaq chiwe xecha ku ri amaq.


q qtt P

Ma wi kaqaj ri pwaq xecha ku ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj,


Ik Balam Jasa pa qas chiwaj? Xa ta ba chiqatzonoj xecha chi kut ri amaq.
Utzbala, kqatzonoj na chech Tojil, kate ku ri xchiqabij chiwe xeuchax chik.

q qtt q

Kate puch xkitzonoj che Tojil: jasa pa chikiya ri amaq at Tojil? Kulkitzonoj ri
aqaq xecha ku ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam.

q qtt w

Utzbala. Ma chikaj kitunik xe kitolok, xa pu kimeskel? Ma karaj on kikux


kinkiqaluj ri in Tojil? Are taq ma ku chikaj, ma ku chinya kiqaq kacha Tojil

q qtt e

kixcha chike. Katikal na kut, ma na wakamik taj, xtunik xe kitolok, kimeskel


kacha chiwe kixcha xeuchax kut Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj,
Ik Balam.

q qtt r

Are taq xkibij kut utzij Tojil. Utzbala chitunik utz puch chiqaqaluj xecha kut.
Are taq xkichokobej, xkikuluba puch utzij Tojil, ma wi xkikiyalaj chik. Utz
xas! xecha. Are taq xkikam ku ri qaq, kate ku ri xemiqik.
Ujukal Lajuj Tzij

q qtt t

Ri kamowabal
Xa ku juchob ri xa xrelaqaj ubi qaq pa sib, are ri Sotzil Ja, Chamalkan ubi
Kikabawil kaqchikeleb, xa sotz uwchibal.
Are taq xokow pa sib, chiliblotik xokowik, are taq xulukama qaq, ma wi
xutzonoj uqaq ri kaqchikeleb, ma wi xuya rib chi chakik.

q qtt qt

q qtt wt Xa

are xechakataj konojel ri amaq, are taq xuyao uxe utolok, uxe umeskel
chituxik ri xubij Tojil, are taq xpus ronojel amaq chuwch, are taq xkotix uloq
ukux chutolok, chumeskel.

q qtt et Maj

chitijowoq ubanik are taq xnukwachixik rumal Tojil ukamk puch qaqal,
tepewal kumal ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam.

q qtt rt

Chila petinak wi Tulan Siwan, ma ku kewataj, junelik mewajik xkibano. Xa are


kiselawachim ri usaqirik, kilawachim relik ula qij.

q qtt tt

Kejalow kib chi rilik ri nim chumil Ikoqij ubi. Are nabe chuwch qij, are taq
chalaxoq ri qij, rx Ikoqij. Amaqel ku chila ko wi kiwch Pa Relebal Qij, are

70

taq xekoji chila, Tulan Siwan ubi xpe wi Kikabawil.


Ma na xa ta ka waral taj xkikam wi kiqaqal, kajawarem puch. Xa wi chila
xchataj wi, xyakataj wi nimamaq, chutamaq. Are taq xpusik chuwch Tojil, xuyao
ukikel, ukomajil, utolok, umeskel ronojel winaq.

q qtt qtt

Xas chi Tulan Siwan xpe wi kiqaqal, nim etamabal ko kuk. Chi
qequmal kut, chi aqabal puch kibano.

q qtt wtt

Xepe chi kut xeboqotaj chi ula chila, xkikanaj chik Relebal Qij. Ma wi
are qochoch wa, xa jo, chiqila na kojtiki wi xcha ku ri Tojil.

q qtt ett

q qtt rtt Qastzij

chixchaw chikech Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik


Balam. Kixkamowan na kanoq, chitija na kut jutiq ixikin, chisisa ichuk,
kixqajiboq, are ikamowabal chuwch Kabawil.

q qtt ttt Utzbala

xecha kut, are taq xkijut kixikin, xok kut chupam kibix kipetik
Tulan Siwan. Xoq kikux are taq xepetik, are taq xkoqotaj kanoq ri Tulan Siwan.

q qtt qttt Aqaroq!

Ma wi waral xchiqil wi usaqirik, are taq chalax ri qij, saqirisal uwch


ulew xecha kut are taq xpe kut.

q qtt wttt Xa

ku xukanajibej ri pa be, xas ko wi winaq chikanaj chiri kewar wi.

Jujun chi amaq keyakataj wi uloq, amaqel kut chikil ri chumil retal qij.
Are retal usaqirik chikikux are taq xepetik chila Relebal Qij, junam kiwch
xeokow ula chila Nim Uxol kabixik wakamik.

q qtt ettt

Ujukal Julajuj Tzij

Kulibal kux
q qtt rttt Are taq xeul puch chiri chuwi jun juyub, chiri xkikuch wi kib konojel kiche
winaq ruk amaq. Chiri ku xeopan wi konojel, are taq xkipixabaj kib. E
ubinaam juyub wakamik: Chi Pixab ubi juyub.
q wtt P Xekikuchu wi kib, chiri kut xkikobisaj wi kib: in wa, in kiche winaq! At ku

ri at tamub, are abi chuxik! xuchax ri tamub. Xcha chi kut ilokab: at
ilokab, are ri abi ri chuxik! Ma wi sachel, oxib chi kiche xa junam qatzij
xecha kut, are taq xkikoj kibi.

71

q wtt q

Are taq xbinaj chi ku ri kaqchikeleb, kaqchikeleb ubi xuxik. Ruk chik
rabinaleb are chi ku ubi xuxik, ma wi sachinaq wakamik. Are chi ku ri aj tzikin
ja ubi wakamik. Are ku kibi ri xkibij chikibil kib.

q wtt w Chiri na xeopan wi, xa chikiyebej na usaqirik, chikilawachij relik ula chumil are

nabe chuwch qij, are taq chalaxoq. Chila xojpe wi, xa xqapaxij qib xecha
chikibil kib.
q wtt e

Are chikatat wi kikux ri nimakxkol xeokow wi uloq, maja ba wa, maja ba


echa, xa uxe kichamiy chikisiqo, keje ri kewaik kakinao, xma kewa wi are taq
xepetik.

q wtt r

Ma ku qalaj kiokowik uloq pa plow, keje ri maja ba plow xeokow wi uloq, xa


chuwi taq abaj xeokow wi uloq, kaqalajin ula ri abaj pa snayeb, are taq
xkibinibej kut Cholochik Abaj, Boqotajinaq Snayeb ubi kumal ri xeokow
wi uloq chupam plow, ujachom rib ja xeokow wi uloq.

q wtt t

Are kut chikatat wi kikux, are taq xkipixabaj kib, chi maja ba kiwa, juqub
chikiqumuj ri xa jun na ixim.

q wtt qt Chiri

kut e kal wi chuwi juyub Chi Pixab ubi. Xa wi ku kukam ri Tojil,


Awilix, Qaq Witz. Nimamewajik kakiban ri Balam Kitze ruk ri rixoqil Kaj
Paluna ubi rixoqil. Xa wi keje kuban Balam Aqab ruk rixoqil Chom Ja ubi.
Ruk chi Majukutaj nimamewajik ko wi ruk rixoqil Tzunun Ja ubi. Ruk Ik
Balam, Kaqix Ja ubi ri rixoqil.
Are kut e ajmewaj ri chi qequmal, chi aqabal, nim kibis are taq xekojeik
chuwi juyub Chi Pixab ubi wakamik.

q wtt wt

Xcha chi kut Kikabawil chiri.


Ujukal Kablajuj Tzij

Pa Tojil, Pa Awilix, Pa Qaq Witz


q wtt et Are taq xcha kut ruk Tojil, Awilix, Qaq Witz chikech ri Balam Kitze,
Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam: xa ta kojbek, xa ta pu kojyakatajik, ma
ta waral kojkoji wi, chi ewalaj taj kojiya wi!
q wtt rt

Mixyopij usaqirik. Ma pa toqob iwch we kojnabixik rumal ajlabal, chi tzaq we


oj ko wi iwumal ix ajkixib, ix ajkajib. Jujun ta kut kojiya wi xecha kut are taq
xechawik. Utzbala, xa kojboqotajik, qatzukuj ri kichelaj xecha kut konojel.

72

q wtt tt

Kate puch xkikam chi reqaxik Ukabawil jujun chikech, are taq xeok kut Awilix
pa siwan ubinaam Ewabal Siwan xuchax kumal, pa nimasiwan chi kichelaj. Pa
Awilix ubi wakamik, chiri xkanaj wi. Xkukanaj kanoq pa siwan rumal Balam
Aqab.
Cholom ukanajik, unabe ri xkanaj chi kut Qaq Witz chuwi jun nim kaqaja,
Qaq Witz ubi juyub wakamik. Kitinamit ku ri xuxik, chiri kut xkoji wi
Kabawil Qaq Witz ubi.

q wtt qtt

Xa wi xkanaj ri Majukutaj ruk Ukabawil, ukab kut Kabawil ri xewax


kumal. Ma na pa kichelaj xkoji wi Qaq Witz, xa saqajuyub xewax wi Qaq
Witz.

q wtt wtt

Are taq xpe chi kut Balam Kitze, xul chiri pa nimakichelaj xulewaxa wi
Tojil rumal Balam Kitze, Pa Tojil kuchax wakamik ubi juyub, are taq
xkikobisaj ri ewabal siwan, kunabal Tojil. Tzatz chi kumtz, tzatz puch chi balam,
sochoj, kanti chiri pa kichelaj xekoji wi, xewax wi kumal ajkixib, ajkajib.

q wtt ett

q wtt rtt Xa ku jun xekoji wi Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Xa

jun xkoyobej wi usaqirik chiri chuwi juyub Qaq Witz ubi.


q wtt ttt Xa wi ku kol uxol ri xkoji wi Kabawil tamub ruk ilokab. Amaq Tan ubi ri

xkoji wi ri Ukabawil tamub, chiri xsaqir wi. Amaq Ukinkat ubi ri xsaqir wi
ri ilokab, chiri xkoji wi Ukabawil ilokab, xa kol uxol juyub.
Xa wi chiri ronojel rabinaleb, kaqchikeleb, aj tzikin ja, ronojel chutamaq,
nimamaq. Xa jun xtakatob wi, xa pu jun xsaqir wi, xa jun xkoyobej wi relik uloq
nimachumil Ikoqij ubi. Nabe chel uloq chuwch qij are taq saqirik xecha.

q wtt qttt

q wtt wttt Xa ku jun xekoji wi Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam.

Maja ba kiwaram, kiyakalem nim roqej kikux, kipam che usaqirik, upakatajik
puch, xa wi chila xkix wi kiwch, xpe wi nimabis, nimamokem, e chiqarinaq rumal
ukxkol.
Xa e ko wi uloq. Ma wi qus mixojpe wi! Aqaroq! Oj taj xkojilowik ralaxik
qij! Japacha xqabano? Junam qawch chi qajuyubal, xa xkoqotaj kib kecha, are
taq kis kechawik chikibil kib chuwi bis, chuwi mokem, chuwi puch oqejxik

q wtt ettt

xechaw wi. Maja wi kut chikubaroq kikux che usaqirik. Are kut e
kubukuxinaq wi ri Kabawil pa taq siwan, pa taq kichelaj, xa pa ek, xa pa atzyaq

q wtt rttt

73

e ko wi, ma na pa tzalam taj xeya wi xecha.


q ett P Nabe ri Tojil, Awilix, Qaq Witz, nim kiqij, nim puch kab, kuxlab chuwi ronojel

Kabawil amaq, tzatz kinawal, tzatz puch kibinibal, kichakabal chi tewinik, chi
xibinik kikojeik chi ukux amaq.
q ett q

Kubulik kikuxilal kumal ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik


Balam. Ma na chilik kayal ta kikux che ri kabawil kukaam, keqan puch xepe
chila Tulan Siwan, chila Relebal Qij.

q ett w

Xa wi ku chiri xekoji wi pa kichelaj. Are saqiribal Pa Tojil, Pa Awilix, Pa


Qaq Witz kuchax wakamik.

q ett e

Are kut xejawax wi, xesaqir wi qamam, qaqajaw.


Wa chiqabij chik usaqirik, uwachinik puch qij, ik, chumil.
Ujukal Oxlajuj Tzij

q ett r
q ett t

Ralaxibal qij
Wa kate usaqirik, uwachinik puch qij, ik, chumil.
Nim kut kikikotemal Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam are
taq xkil ri Ikoqij. Nabe xel uloq, chitilitotik uwch are taq xel uloq nabe kut
chuwch qij.

q ett qt Kate

kut are taq xkikir kipom chila petinaq wi Relebal Qij. Kate uchak
chikikux, are taq xkikiro koxichal kikamowabal chikikux.

q ett wt Mixtan

Pom ubi pom rukam Balam Kitze. Kawistan Pom ubi pom rukam
Balam Aqab. Kabawil Pom xuchax chik rukaam Majukutaj. E oxib ko
kipom, are kut xkikato, are taq xesaqbisan apanoq chila relebal qij.

q ett et Kis keoqik are taq xesaqbisan, xkikat kipom, loqolaj pom, kate kut xkoqej ri

ma wi xkilo, ma pu xkiwachij ralaxik qij.


q ett rt

Kate puch are taq xel ula qij, xkikot chutichikp, nimachikp, xqis yakataj uloq
pa ube ya, pa siwan, xekojeik tzam taq juyub, xa jun xbe wi kiwch chila xel wi
ula qij.

q ett tt

Kate taq xeoqik kj, balam. Nabe kut xoq ri tzikin Keletzu ubi. Qastzij chi

74

xekikot konojel chikp, xkirip kib xik, kot, saqakuch, chutitzikin, nimatzikin.
E ku xukuxujinaq ri ajkixib, ajkajib. Nim kikotemal kuk ri rajkixib, ri
rajkajib, tamub, ilokab ruk rabinaleb, kaqchikeleb, aj tzikin ja ruk tujal ja,
uchab ja, kib ja, aj batena ruk yaki tepew. Jarub pa chi amaq ko wakamik,
ma wi ajilan chi winaq, xa jun xsaqir wi ronojel amaq.

q ett qtt

Kate puch xchaqijik uwch ulew rumal ri qij, keje ri jun chi winaq ri qij, are
taq xukut rib, katan uwch, are xchaqijan wi ri uwch ulew.

q ett wtt

Maja chela ula qij, chaqalik, yitzilik puch uwch ulew, maja chela ula qij,
xa ku xaqan na aqanoq ri qij keje ri jun chi winaq.

q ett ett

q ett rtt Ma ku xchijitaj ukatanal, xa ku kutubal rib are taq xalaxik, xa chi ku ulemom ri

xkanajik. Ma wi qastzij are chi qij ri kawachinik xecha chupam kitzij.


q ett ttt Kate

puch xas xabajir ri Tojil, Awilix, Qaq Witz ruk ukabawilal kj, balam,
sochoj, kanti, saqakoxol. Xa xkichap chi ku kib che che are taq xwachin qij, ik,
chumil. Jumaj abaj xeuxik konojel.
Ma ta oj yakamarinaq lo wakamik rumal ri tionel chikp, kj, balam, sochoj,
kanti, saqakoxol. Ma ta ba qaqij lo wakamik, ma ta xabajir unabe chikp rumal
qij.

q ett qttt

Are taq xel uloq nim kikotemal xkoji wi kikux Balam Kitze, Balam
Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Sibalaj xekikotik are taq xsaqirik, ma ta e kiya
winaq chi kikojeik, xa e chutin are taq xekoji chiri chuwi juyub Qaq Witz.

q ett wttt

q ett ettt Chiri xesaqir wi, chiri puch xeqatan wi, xesaqibisan apanoq chila Pa Relebal

Qij xepe wi, are kijuyubal, kitaqajal, chila xepe wi Balam Kitze, Balam
Aqab, Majukutaj, Ik Balam kibi.
q ett rttt Chiri kut xekiyar wi chuwi juyub, are kut kitinamit xuxik. Chiri ku ko wi are

taq xwachin qij, ik, chumil. Xsaqirik, xpakatajik uwch ulew, ronojel uxe kaj.
q rtt P

Chiri kut xtikar wi kibix, Qamuqu ubi xkibixaj. Xa roqej kikux, kipam
xkibij chupam kibix:

q rtt q

aqaroq! Xojsachik chi Tulan Siwan! Xqapaxij wi qib, xa ku xekanaj chik qatz,
qachaq. Jawi mixqil wi qij? Jawi lo e ko wi are taq mixsaqirik? xecha chike
ri rajkixib, ri rajkajib yaki winaq.

75

q rtt w

Xa wi Tojil ubi Ukabawil yaki winaq. Yolkwat, Kitzalkwat ubi xqajach chila
chi Tulan Siwan are qachelik uloq, are puch utzaqat qawch are taq xojpetik
xecha chikibil kib.

q rtt e

Are taq xkinataj chi apanoq katz, kichaq ri yaki winaq ri xsaqir chila Mexico
ubinaam wakamik. Ko chi na puch chajkar winaq xekanaj chila Relebal Qij
tepew, oliman kibi xekanaj kanoq xecha.

q rtt r

Nim ukatat kikux chiri chuwi Qaq Witz, xa wi keje kakiban ri rech tamub,
ilokab, xa wi xa are e ko wi chiri pa kichelaj Amaq Tan ubi, xsaqir wi ri
ajkixib, ri ajkajib tamub ruk Ukabawil. Xa wi xa are Tojil xa jun ubi
Ukabawil roxchobichal kiche winaq.

q rtt t

Xa wi ku xa are chi ubi Ukabawil rabinaleb, skakin ujalkat ubi, Jun Toj
xuchaxik ubi Ukabawil rabinaleb, xa ku cha xa chiraj junamataj chi kiche
ruk uchabal.

q rtt qt

Are ku jalkatajinaq wi chabal ruk kaqchikeleb rumal jalan ubi Ukabawil, are
taq xpe chila Tulan Siwan Sotz Ja. Chimalkan ubi Ukabawil, xa ku jalan
uchabal wakamik. Ruk na puch chirij Ukabawil xkikam wi ubi utinamit, aj
posotzil, aj poxajil keuchaxik.

q rtt wt

Xa wi Ukabawil xjalkatij wi uchabal, are taq xya uloq Ukabawil chila Tulan
Siwan, chirij abaj xjalkatij wi uchabal, are taq xepe pa Tulan Siwan chi
qequmal, xa ku jun xewax wi ronojel amaq, koleje ubi Ukabawil chu jutaq
chobil.
Ujukal Kajlajuj Tzij

q rtt et

Rajawanik Tojil, Awilix, Qaq Witz


Are kut xchiqabij chik kialubik, kibayatajik puch chiri chuwi juyub. Xa jun
xekoji wi kikajichal Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam
kibi. Koq kikux che ri Tojil, Awilix, Qaq Witz, are ko chik pa ek, pa atzyaq
kumal.

q rtt rt

Wa kut ki katonik, uxe chi puch kojobal rech Tojil, are taq xebe ku chuwch
Tojil, Awilix. Xeekila, xebe pu qijila, xekamawan chi chuwch chech usaqirik.

q rtt tt

E ku wonowoj chik chi abajil chiri pa kichelaj, xa kinawal wch chik xchawik,
are taq xeopan ri e ajkixib, e ajkajib chuwch ri Tojil.

76

q rtt qtt Ma

ku nim ri kukaam kikatoj puch, xa qol, xa rachaq noj ruk yia xkikato
chuwch Kikabawil.
Are taq xchaw kut ri Tojil, xa unawal chik are taq xya uloq kinaoj ri Ajkixib,
Ajkajib.

q rtt wtt Xecha are taq xechawik: xa wi waral qajuyubal, qataqajal chuxik, oj iwech chik

mixuxik, nim qaqij, nim puch qalaxik kumal ronojel winaq, iwech ri ronojel amaq.
Xa wi ku oj iwachil chi na itinamit, xa wi chiqaya inaoj.
q rtt ett Mojikut

chuwch ri amaq are taq kojqaqanij, rumal ri qastzij wi chi e ki chi


kikojeik. Keje kut ma wi kojiralajobisaj wi, xa are kut chiya chiqech ri ral kim,
ral torob, xa wi ku rixnam kej, rixnam tzikin.

q rtt rtt

Chuliya ta skakin ukikel chiqech, toqob qawch, chikanaj ku rismal ri kej,


chichajij ri umuquwch chimich kanoq. Are ku kej xuxik, are na puch qakexwch
chikut chuwch amaq.

q rtt ttt

Japa ko wi Tojil? are taq kixuchaxik, are kut chikut ku ri kej chikiwch,
mikut na puch iwib. Ko chikut chiban chik, nim ikojeik chuxik chikiwch ri
ronojel amaq, chikuqaj ukikel, ukomajil chiqawch chul wi, kojkiqaluj e qech
chik xcha ku ri Tojil, Awilix, Qaq Witz.

q rtt qttt Kajolal wch chikiwachibej. Are taq keilik, are taq chopan puch poroj chikiwch.

Are taq xtikar ku utzukuxik ri ral taq tzikin, ral kej, kamob tzukuxik kumal ri
ajkixib, ajkajib. Are kut are taq xkiriq ri tzikin, ral kej, kate kut xebekiya ri
ukikel kej, tzikin puchi ri abaj, ri Tojil, Awilix, Qaq Witz.
Xukaqa ku ukaj kik rumal Kabawil, xas chixchaw ri abaj are taq keopan ri
ajkixib, ajkajib, are taq chiekiya kikatoj, xa wi keje chik chikiban chuwch ri
kej, chikikat qol, chikikat puch iya, jolom okox.

q rtt wttt

q rtt ettt Xekoji ku kej chi kijujunal, chiri kul wi kumal chuwi juyub. Ma wi kilaqabem

ri kochoch chi qijil, xa pa taq juyub kebin wi.


q rtt rttt

Are kut chikechaaj ri xa ral wonon, xa ral sital, xa pu ral aqaj chikitzukuj, ma na
utzalaj wa, utzalaj ukya are ta puch, ma wi qalaj ubeel kochoch, ma wi qalaj ko
wi kanoq kixoqilal.

77

Ujukal Jolajuj Tzij


q ttt P

Sipanik kik
Are kut tzatz chik ri amaq, jujun chi e sepesoj wi, kikuchum chi kib ri jutaq chob
chi amaq. Kebelo chik pa taq be, qalaj chi kibe.

q ttt q

Are ku ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam xma qalaj e ko


wi. Are kut are taq xchikil ri amaq chikichow pa be, kate kut are taq keok uloq
tzam taq juyub, xa roqibal utiw, xa pu roqibal yak chikoqibej, xa pu roqibal
kj, balam chikibano.

q ttt w

Are taq chikil ri amaq ki chubinik: xa utiw ri koqik, xa pu yak, xa kj, xa


balam kecha kut ri amaq. Je ri ma winaq chukux ri ronojel amaq, xa ku
michibal kech amaq are taq xchikibano.

q ttt e

Ko karaj kikux ri ma na qastzij are taq chixibin ta rib chikibano. Ko kakaj che
roqibal kj, roqibal balam chikoqibej, are taq chikil ku ri winaq, xa jun, xa
kaib xebinik chikaj, xkimayij chikech.

q ttt r

Jutaq qij are taq keul chi kut chiri chi kochoch ruk kixoqil. Xa wi ral wonon, ral
sital, xa pu ral aqaj kukaam xchikiyao chikech kixoqil.

q ttt t

Jutaq qij are taq xebe chi kut chuwch Tojil, Awilix, Qaq Witz. Xecha kut
chikikux: are ri Tojil, Awilix, Qaq Witz xa ukikel kej, tzikin kaqayao che. Xa
qatisa qaxikin, qachuk, qatzonoj qakowil, qachijilal che ri Tojil, Awilix, Qaq
Witz. Na kita chikuchaj kikamk ri amaq? Xa ta jujunal keqakamisaj xecha
chikibil kib, are taq xebe kut chuwch Tojil, Awilix, Qaq Witz.

q ttt qt

Are taq xkitis kixikin, kichuk chuwch Kabawil. Xkiwakuj ri kikikel, xkijik ukoq
puchi ri abaj. Ma ku qastzij are ta chi abaj chuxik, keje ri e jujun chi kajolab are
taq keulik.

q ttt wt

Xekikot chik chech ri kikikel ajkixib, ajkajib. Are taq xpe chi kut retal kibanoj.
Chichakonisaj kije, are ikolobal iwib! Chila xpe wi, chi Tulan Siwan are taq
xojikam uloq xeuchax kut. Are taq xya uloq ri tzuum Pa Silisib ubi ruk kik
xok chikij, kijab rib ri kik xuxik uyaom ri Tojil ruk Awilix, Qaq Witz.
Ujukal Waqlajuj Tzij

q ttt et

Taqchinem kech Xtaj chil Xpuch


Wa utikarik chik releqaxik winaq, amaq kumal Balam Kitze, Balam Aqab,
Majukutaj, Ik Balam.

78

q ttt rt

Kate puch ukamsaxik amaq ri, are xkikam ri xa jun chubinik, xa kaib chubinik,
ma wi qalaj are taq xchikikamo, kate kut are taq chibekipusu chuwch Tojil,
Awilix, Qaq Witz.

q ttt tt

Kate kut are taq chikiya kik pa be, kolik ujolom chikikoloba pa be. Kecha
kut ri amaq: balam mixtiowik xa kecha rumal keje ri raqan balam kaqan ta
chikakibano, ma wi chikikut kib.

q ttt qtt Tzatz

chi amaq xkeleqaj. Ka naj kut xuna wi rib amaq. We are ri Tojil,
Awilix, Qaq Witz kok quk? Xa ketzukux ri ajkixib, ajkajib. Jawi taq lo ko
wi kochoch? Chiqataqej ri kaqan xecha kut konojel ri amaq.

Are taq xkikam kinaoj chikibil kib, kate kut xkitikiba utaqexik kaqan ri
ajkixib, ajkajib. Ma ku qalaj, xa raqan kej, xa raqan balam xchikilo, ma wi
qalaj kaqan, xmako qalaj wi, are nabe kaqan ri xa kipich keje ri kaqan, xa
sachbal re kumal, ma wi qalaj kibe.

q ttt wtt

Xa chiwinaqir sutz, xa chiwinaqir qeqal jb, xa pu chiwinaqir xoqol, xa


chiwinaqir musmul jb xchikilo chikiwch amaq.

q ttt ett

q ttt rtt

Xa ku chiks kikux chi kitzukuxik, are taq chikoqotaj pa be, rumal nim ukojeik
ri Tojil, Awilix, Qaq Witz, naj ta ku xkiban chiri chuwi juyub, chuxikin ri
amaq xkikamisaj wi.

q ttt ttt

Are are taq xwinaqir ri elaqik, e chalamikat, are taq chikikam ri amaq pa taq be,
chikipus chuwch ri Tojil, Awilix, Qaq Witz, xkikol ku kikajol chiri chuwi
juyub.

q ttt qttt Are Tojil, Awilix, Qaq Witz oxib chi kajolab kiwchibal kebinik, xa unawal ri

abaj xkoji kan ja. Are keatin wi chiri chuchi ri ja, xa kikutbal kib. Xubinaaj
kut Chi Ratinibal Tojil ubi ja xuxik.
Kiya mul kut chikilo amaq, libajchi chikisach ta kib, are taq keilik rumal
amaq.

q ttt wttt

Are taq xux utzijol ri e ko wi ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik


Balam.
Are ku wa ukamik unaoj amaq chech ukamisaxik.

79

Nabe kut xraj kinaojij amaq: uchakik Tojil, Awilix, Qaq Witz! xecha
konojel ri ajkixib, ajkajib chuwch amaq. Xkijek kib, xkitoq pu kib konojel,
maj ba juchob, kachob are ta chi xkanaj chike.

q ttt ettt

q ttt rttt

Konojel xkikuch kib, xkita ku pu kib, are taq xkam kinaoj. Xecha kut are taq
xkitzonobej kib: jasa pa chikaqaban che kichakik ri kawek kiche winaq?
rumal mixkis qalkwal, qakajol, ma wi qalaj usachik winaq kumal.

q qttt P We

kojkisik chi elaqaxik, are taq chuxoq. We are nim uqaqal ri Tojil, Awilix,
Qaq Witz, are ku Qakabawil ri Tojil chuxik, chikaqanabij taj. Ma wi chutzirik
kojkichako. Ma pa oj kiya winaq chi qakojeik? Are ku ri kawek ma wi jarub
chi kikojeik xecha kut, are taq xeopan konojel.

q qttt q

Xcha chik chajkar chikech ri amaq, are taq xechawik: apachin lo ri keatin
chuchi ja jutaq qij? We are Tojil, Awilix, Qaq Witz, are ta keqachak na nabe
chiri. Are kut chitikar wi kichakatajik ri e ajkixib, ajkajib xecha chi kut
chajkar chik are taq xechawik.

q qttt w Jasa la ku chikaqachakobej kech?

Are ta qachakobal kech chuxik kumal ri e


kajolab kewachinik, are taq keilitaj chiya, kebe ta kut e kaib qapojib. Are ta
qastzij chi e chaom, e tasaqloloj chi qapojib. Chibe ta kut kirayibal chike
xecha kut.

q qttt e Utzbala, xa ba kiqatzukuj e ta kaib chi utzalaj taq qapojib xecha kut, are taq

xkitzukuj kut kimial. Are ri qastzij e saqilaj taq qapojib.


Are taq xekipixabaj ku ri qapojib:
q qttt r

kixbek ix qamial, jichaja ri kul chi ja. We kut are taq keiwil ri e oxib
kajolab chichanaba ku iwib chikiwch, we ku chirayin kikux chiwe kichako.

q qttt t

Kojopan ta chiwij are taq kecha chiwech, jae kixcha kut. Are taq
kixtzonoxik apa kixpe wi? apa ajchoq mial? Are taq kecha, oj kimial
Ajawab kixcha ku chike. Chipeta ku retal iwumal, are taq jasa la chikiya
chiwe. Tasaq chi kakirayij iwch, qastzij chiya iwib chikech. We ku are taq ma wi
chiya iwib kixqakamsaj kut, kate utz qakux are taq ko retal chikam uloq. Are
ku retal chiqakux, are taq keopan chiwij
xecha ku ri Ajawab, are taq xekipixabaj ri qapojib. E kaib, are kibi
wa Xtaj ubi jun qapoj, Xpuch chi ku ubi jun chik. E pu kaib Xtaj, Xpuch
kibi xetaq ubik chi ja chi ratinibal Tojil, Awilix, Qaq Witz. Are kinaoj konojel

q qttt qt

80

amaq ri.
Kate puch xebek, xejawuxik, qastzij wi chi e jelik chi wachinik are taq xebe
chila ri katin wi Tojil, Awilix, Qaq Witz qas kirikilom, ku ri kichajon are taq
xebek. Kekikot chi ku ri Ajawab kumal ri e kaib kimial xekitaq ubik.

q qttt wt

Are taq xeopan kut chi ja, kate xkitikiba chajonik, xkisonoba kib
kikabichal, e chakachaxinaq chuwch taq abaj, are taq xekulun ku ri Tojil, Awilix,
Qaq Witz, xeopan chila chuchi ja. Xa ku skakin xrokobej kiwch ri e kaib
qapojib kechajonik. Are ku ri qapojib xas xekixik are taq xeopan ri Tojil,
Awilix, Qaq Witz.

q qttt et

q qttt rt Ma

ku jawi xbe kirayibal ri Tojil, Awilix, Qaq Witz chikech ri e kaib


qapojib. Are taq xetzonox kut: apa kixpe wi? xecha chikech ri e kaib
qapojib. Xeuchax chik: jasa pa kiwaj kixul waral chuchi we qaja?

q qttt tt xeuchax

kut. Oj ba taqom uloq kumal Ajawab, are taq xojpetik. Chiiwila


kiwch ri Tojil, Awilix, Qaq Witz kixchaw kuk xecha Ajawab chiqe. Keje
kut chipe wi retal qastzij we chiwl kiwch xojuchaxik xecha ku ri e kaib
qapojib, are taq xkisukuba kitaqkil.

q qttt qtt Are ta ku xkaj ri amaq xejox ta ri qapojib rumal ri kinawal Tojil, Awilix, Qaq

Witz. Xecha ku ri Tojil, Awilix, Qaq Witz are taq xechaw chik chikech ri Xtaj,
Xpuch kibi ri e kaib qapojib:
utz, chibe retal qatzij iwuk, chiwiyobej na, chiya apanoq chikech Ajawab
xeuchax kut.

q qttt wtt

Kate puch kinaojinik chik ri ajkixib, ajkajib. Xeuchax ri Balam Kitze,


Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam:
kixtzibanoq chuwch oxib kul, chitzibaj retal ikojeik, chopan kuk amaq,
xchibe kuk ri e kaib qapojib kechajonik, chiya ubik chike xeuchax ku ri
Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj.

q qttt ett

Kate kut xetzibanik koxchal. Nabe xtziban ri Balam Kitze, balam


uwchibal xuxik xutzibaj chuwch kul. Are ku chi ri Balam Aqab, kot chi
uwchibal xutzibaj chuwch kul. Are taq xtziban chi ku ri Majukutaj, jumaj
wonon, jumaj sital uwchibal utzib xutzibaj chuwch kul.

q qttt rtt

81

q qttt ttt

Xutzir ku kitzib koxichal, oxbusaj xkitzibaj.

Kate kut are taq xeekiya kul ri Xtaj, ri Xpuch kibi. Xecha ku ri Balam
Kitze, Balam Aqab, Majukutaj: wa retal itzij kixopanik chikiwch Ajawab.
Qastzij xchaw ri Tojil chiqech kixcha. Wa ku retal xqakam uloq kixcha
chike. Chiquj ku ri kul chiya chike
xeuchax ku ri qapojib, are taq xekipixabaj ubik. Are taq xebe kut xkukaj
ubi ri tzibam kul.

q qttt qttt

Are taq xeopon kut, xas ku xekikot ri Ajawab are taq xil kiwch xekel ku ka
kitzonoxik ri qapojib.
Ma xiwil uwch ri Tojil? xeuchaxik. Xqil bala xecha ku ri Xtaj, ri
Xpuch. Utzbala. Jasa pa retal xikam uloq? Ma qastzij? xechaw ri Ajawab.
Keje ri ba ri retal kimakunik xkina ri Ajawab.

q qttt wttt

q qttt ettt Are taq xkiritaj ku ri tzibam kul kumal qapojib: jumaj balam, jumaj kot, jumaj

na puch wonon, sital utzibal upam kul, chiyulinik uwch, are taq xkirayij ku
uwch kat xkikoj chikij.
Maj ku xuban ri balam utzibal nabeoq chirij Ajaw. Are taq xukoj chi ku ri
Ajaw ri ukab tzibam kul, kot utzibal xa utz xuna Ajaw chupam, xa wi kasolow
chikiwch, katzonon ukuxik chikiwch konojel. Are taq xok chi ku rox tzibam
kul chirij Ajaw.

q qttt rttt

Are ri wonon, sital upam xukoj ku chirij, kate puch are taq xti utiojil rumal
wonon, sital, ma wi xchijtajik, ma pu xkuyutaj kitiobal chikp, are taq ku
xuraquj kut uchi Ajaw rumal chikp, xa tzibam kiwchibal chupam kul utzib
Majukutaj, ku rox tzib.

q wttt P

q wttt q Are

taq xechakataj wi. Kate puch kiyajij qapojib ri rumal Ajawab, ri Xtaj, ri
Xpuch kibi: jasa pa chi kula ri iwukam uloq? Apa xeikama wi? Ix
kxtok xeuchax ri qapojib, are taq xeyajik. Kichakatajik chi ku ri konojel
amaq rumal Tojil.

q wttt w Are ta xkaj xbe ta kiibal ri Tojil chikij ri Xtaj, ri Xpuch, e ta joxol chek xeuxik

chukux amaq, taqchibal are taq kexuxik. Ma ku xbantaj kichakatajik rumal e


nawal winaq ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj.

82

Ujukal Wuqlajuj Tzij

Chakubanem rech tobal ib


q wttt e Are taq xenaojin chi ku konojel amaq. Jasa pa kekuchuj? Qastzij nim kikojeik
are taq chuxoq xecha kut, are taq xkikuch chi kinaoj. Xa ta keqokibej,
keqakamsaj, chiqawiqa qib chi chab, chi pokob. Ma pa oj ki? Maj ba jun,
kaib chik chikakanaj chiqe
q wttt r

xecha kut, are taq xkam kinaoj. Xa xkiwiq kib konojel amaq, tzatz chi
kamisanel, are taq xemolotajik konojel amaq e kamisanel.

q wttt t

Are kut e ko ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam, are e ko


chuwi juyub, Qaq Witz ubi juyub e ko wi, xkikol ku kikajol chiri chuwi
juyub.
Ma wi e ta kiyia winaq, ma na keje ta kikiyal, ri ukiyal amaq. Xa skakin
uwi juyub kiqatem, xa ku cha are taq xnaojix kikamsaxik rumal amaq, are taq
xkikuch kib konojel, xeponik, xekita kib konojel.

q wttt qt

Wa kate kimolowik kib konojel amaq, e kawutal chik chi chab, chi pokob
konojel, ma wi ajilan kipwaq kikaubal, jebejoj kiwchibal konojel Ajawab,
Achijab. Qastzij banoj kitzij konojel.

q wttt wt

Qastzij e qalabil chuxik. Are ku ri Tojil, are Kabawil are pu chiqaqijila,


xa are taq chiqakanabij xecha chikibil kib.

q wttt et

q wttt rt Xa wi ku karetamaj ri Tojil, kaketamaj na pu ri Balam Kitze, Balam Aqab,

Majukutaj, Ik Balam kakito are taq kanaojix, rumal maj ba kiwaram, kiyakalem,
are taq xekautaj ku konojel chi ajlabal.
q wttt tt Kate

kut xeyakatajik konojel ajlabal, chaqab taj xkokibej chikikux are taq
xebek. Ma ku xeopanik, xa pa be xewarax wi konojel ri ajlabal. Kate puch
kichakatajik chik kumal ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik
Balam.
Xaq ku jun xewaran wi pa be, ma ba chixkina chi kib, kis xewarik konojel.
Kate ku utikarik umichik kimukwch rumal ruk kismachi, are taq xkir ku ri
pwaq chikiqul ruk kiyachwch ruk puch kichachal, are ku ri uqul kichamiy xa
are xkikam ri pwaq, kajisabal kiwch, xa pu michbal kech xban retal unimal
kiche winaq.

q wttt qtt

83

q wttt wtt Kate puch xekastajik, xas xkichapala kiyachwch ruk uqul kichamiy, maj ba

chi pwaq chikiqul ruk kiyachwch.


Jasa pa mixojkamowik? Jachin mixojmichowik? Apa mixpe wi mixeleqan
qapwaq? xecha kut konojel ajlabal. Are na be ri e kxtok keleqan winaq. Ma
ku chuwitzinik chiqaxibij ta qib chikiwch, chiqokibej kitinamit, xa wi xa are
chiqil uwch ri qapwaq, chiqaban chikech xecha kut konojel amaq, xa wi xa are
banoj tzij kakiban konojel.

q wttt ett

Xa wi ku kul kikux ri ajkixib, ajkajib e ko chuwi juyub. Xa wi xa are


nimanaoj kakiban ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Are
taq xenaojin ku ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam,
xkiban kaxtun chuchi ri tinamit, xa tzalam, xa chutub xchuketebej rij kitinamit.

q wttt rtt

q wttt ttt Kate xkiban ri poy, keje winaq xux kumal, kate xkichol chiri chuwi kaxtun, xa

wi xa are ko pokob, ko puch kichab, xekawaxik, xok ri yachwch pwaq pa kiwi,


xok ku xa poy, xa puch ajam che, xkojow ri pwaq rech amaq ri xekikama pa be,
are xukawibej poy kumal.
q wttt qttt Xekotokomijik chirij tinamit. Kate puch are taq xkitzonoj chi kinaoj chech Tojil:

we kojkamk? We puch kojchakatajik? xuchax kikux chuwch ri Tojil.


Mixbisonik, in kolik, are kut chikoj wa chikech, mixibij iwib xeuchax ri
Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam.
q wttt wttt Are taq xya uloq ri wonon, sital. Are kut xekikama ku kaam, are taq xepetik,

kate ku xkiyao chupam kajib nimaq kokob, kajib xkoji wi chirij tinamit,
xkitzapij wi ri wonon, sital chupam kokob, are ku kulabal rech amaq kumal.
q wttt ettt Xenikwachix kut, xemuqcheex puch, xnikox kitinamit rumal Usamajel amaq.

Ma wi e jarub xecha kut, xa are kut xeulkila ri poy, ajam che. Kesilajeyik,
kukalaam kichab, kipokob. Qastzij winaq kewachinik, qastzij chi e kamisanel
kewachinik, are taq xkil amaq, kekikot kut konojel amaq, ma wi janik xkilo.
Tzatz ri amaq chukojeik, ma wi ajilan chi winaq e ajlabal, e pu kamisanel, e
kamisal kech ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam are e ko
chuwi juyub, Qaq Witz ubi e ko wi.

q wttt rttt

Are ku kokibex wa xchiqabij chik.


Ujukal Wajxaqlajuj Tzij

84

Qatebal uwch kowibl


q ettt P Are kut e ko chiri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam, xa
jun e ko wi chuwi juyub ruk kixoqil, kalkwal. Are taq xepe kut konojel ajlabal,
e kamisanel, ma wi xa kachuwi, oxchuwi chi amaq.
q ettt q Xkotokomij chirij tinamit, keowinik, e wiqitalik chi chab, chi pokob, chikiqosij

kichi, kelulutik, kechaninik, chiominik kijuyub, kixulqab xa xeok chuxe


tinamit.
q ettt w Ma

ku kakixibij kib ri ajkixib, ri ajkajib, xa kekay uloq chuchi kaxtun, e


cholon uloq ruk kixoqilal, kalkwal. Xa kul kikux banoj ku kitzij ri amaq, are
taq xeaqan ku chuwch juyub.

q ettt e Xa ku skakin chik ma wi ketzaqanik chuchi tinamit. Kate puch are taq xjaq uwi ri

kokob, kajib ko wi chi tinamit, are taq xeel ku ri wonon, sital, keje ri sb are taq
xel chupam ri jujun chi kokob.
q ettt r

Kewitzin ku ri ajlabal rumal chikp xetoqtaj chubaq kiwch, xetoqtaj puch chi
kitzam, chi kichi, chi kaqan, chi kiqab. La ko wi xchibechapawoq on ko wi
xchiemajowoq ronojel ko wi wonon, sital?

q ettt t

Xetoqtaj chu tiomal ubaq uwch, xchikilij e chuquchuj keje taq chikp chirij ri
jujun chi winaq, xeqabar rumal wonon, sital, ma wi xchapataj chi kichab,
kipokob, kewonkojeik chuwch taq ulew.
Kelajajik xeqaj chuwch juyub, are kut ma wi kakina chik are taq xekaq chi
chab, xechoy che ikj, xa bolaj che xkikoj chik ri Balam Kitze, Balam
Aqab, xa e kixoqil e kamisanel, xa wi ku xetzalij ri chajkar chik, xa xel chik chi
kaqan konojel amaq.

q ettt qt

Are xkiriq nabe xewitzinik, xekamisaxik, ma na xa skakin chi winaq xkamk,


ma wi are xekm ri xkitzayij chikikux, xa ku chikp xok chike, ma na kula
achijilal taj xkibano, ma wi chab, ma wi pokob taj xekm wi, are taq xeyoqotajik
konojel amaq.

q ettt wt

Xa ku xeelaj chik ri amaq chikiwch ri Balam Kitze, Balam Aqab,


Majukutaj. Toqob qawch! Ma ta kojkamk! xecha. Utzbala, xa ix wi
kamel chuxik, ix ajpatan chibe qij, chibe saq xeuchaxik.

q ettt et

q ettt rt Kije kut kichakatajik konojel amaq ri kumal qanabe chuch, qajaw. Chiri xban wi

85

chuwi juyub Qaq Witz ubinaam wakamik. Are nabe xetiki wi chiri, xepoq wi,
xekiyaritaj wi, xemialanik, xekojolanik chuwi Qaq Witz.
q ettt tt Kekikot chik are taq xekichak konojel amaq, chiri chakatajinaq wi chuwi juyub,

keje ku xkiban ri, xekichak na amaq, konojel amaq.


q ettt qtt Kate kut xkubi kikux. Xetzijon chike kikajol, xa naqajoq kikamoq, are taq ku

xkaj xekimisaj. Are chi wi xchiqabij chik kikamk Balam Kitze, Balam Aqab,
Majukutaj, Ik Balam kibi.

Ujukal Belejlajuj Tzij

Kisbl taq qij kech e nabe nan, tat


q ettt wtt Xkina ku kikamk, kisachik, are taq xepixaban chikech kikajol, ma na e yawab,
ma pu kejilowik, kepolow taj, are taq xkanaj kitzij che kikajol.
Are kibi kajol wa, e kaib xukajolaj Balam Kitze: Kokaib ubi ri
nabeal, Kokawib chik ubi ukabal ukajol ri Balam Kitze kimam, kiqajaw
kawekib.

q ettt ett

q ettt rtt E

chi ku kaib chik xukajolaj ri Balam Aqab, are kibi wa: Koakul ubi
nabe ukajol, Koakutek chuchax chik ukab ukajol ri Balam Aqab rech
nijayib.
Xa ku jun xukajolaj Majukutaj: Koajaw ubi. E oxib xekajolanik. Ma wi
xkajolan ri Ik Balam. Qastzij wi ajkixib, ajkajib. Are ku kibi kikajol ri.

q ettt ttt

q ettt qttt Are xekipixabaj kanoq, xa jun e ko wi kikajchal, xebixanik, chi xkatat kikux,

xoq pu kikux chupam kibixanik Qamuqu ubi kibix xkibixaj, are taq xepixab
ku chike kikajol:
ix qakajol kojbek, kojtzalij puch, saqil tzij, saqil pixab chiwe. Mikuxixul,
kaqanataj chi ijuyubal ix qixoqil xecha chike kixoqil, chi kijujunal xepixabik.

q ettt wttt

86

Kojbe chi qamaq, cholon chi Qajawal Kej, leman chikaj, xa tzalijem
xchiqabano, mixbantajik qapatan, mixtzaqat qaqij. Kojinataj kut, mojisacho,
mojimeskutaj puch. Chiwila na iwochoch, ijuyubal puch, kixtiki wi are taq chuxoq,
kixbe kut, chibeiwila chik xojpe wi

q ettt ettt

xecha kut, are taq xepixabanik, are taq xkanaj ku retal ukojeik ri Balam
Kitze. Are itanabal iwech wa. Xchinkanaj iwuk, are iqaqal, wa
mixnupixabaj, xnubisoj xcha kut.

q ettt rttt

q rttt P Are taq xkanaj ri retal ukojeik Pisom Qaqal chuchaxik. Ma wi qalaj uwch, xa

wi qas pisilik xmakirom wi, ma wi qalaj tisbal re, rumal ma wi xilowik are taq
xpisik.
Keje ku kipixabik ri, are taq xesach ku chiri chuwi juyub Qaq Witz.
q rttt q

Ma na xemuq taj kumal kixoqil, kalkwal, ma wi qalaj kisachik are taq xesachik. Xa
are qalaj ri kipixab. Loq ku ri pisom chikech xuxik, are natabal kech kiqajaw,
xas xekaton chuwch kinatabal kech kiqajaw.

q rttt w

Are taq xwinaqir wi winaq kumal Ajawab, are taq xkam chirij Balam Kitze,
tikarinaq wi umam, uqajaw kawikib, xma ku xkisach wi ri kikajol, ri Kokaib,
Kokawib kibi.

q rttt e

Kije kut kikamk ri kikajchal e nabe qamam, qaqajaw, are taq xesachik, xekanaj chi
kikajol chiri chuwi juyub Qaq Witz, xeyaluj chi wi kikajol chiri.

q rttt r

Qajinaq chik, yokotajinaq chi puch kiqij konojel amaq, maja ba chik kiqaqal, xa
qas e ko chik, xa wi kukam kib konojel jutaq qij.

q rttt t

Chikinabaj kiqajaw, nim uqij ri pisom chike. Ma wi chikikiro, xa wi pislik chiri


kuk, Pisom Qaqal xuchax kumal, are taq xkobik, xbin puch kikuum xya kanoq
rumal kiqajaw, xa retal kikojeik are taq xkibano.

q rttt qt Kije

ku kisachik, kimayixik Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik


Balam, e nabe winaq xepe chila chaqa plow, Pa Relebal Qij, ojeroq keul
waral are taq xekamk, e rij chik, e ajkixib, ajkajib kibinaam.
Ukakal Tzij

Uwch uqij Naqxit

87

q rttt wt Kate

puch xkikuxlaaj kibeik chila Pa Relebal Qij, are kikuxlaan ri upixab


kiqajaw. Ma wi xkisacho, ojeroq kekamoq kiqajaw, xya kixoqil amaq, xkijiaj are
taq xekikam ixoq e oxib.

q rttt et Xecha kut are taq xebek: kojbe chila Pa Relebal Qij chila xepe wi qaqajaw

xecha. Are taq xkikam kibe e oxib chi kajolaxel: Kokaib ubi jun, ukajol
Balam Kitze, rech konojel kawekib. Koakutek ubi kajol Balam Aqab, xa
rech nijayibab. Koajaw ubi jun chik ukajol Majukutaj, rech ajaw kiche.
q rttt rt

Are ku kibi ri xebe chila chaqa plow, e oxib are taq xebek. Xa wi ko kinaoj,
ko pu ketamabal, ma na xa eta winaq kikojeik, xkipixabaj kanoq konojel ktz,
kichaq. Kekikotik xebek. Ma wi kojkamk, kojulik xecha are taq xebek e
oxib.

q rttt tt

Xa wi xa are xeokow chuwi plow, are taq xeopan kut chila Pa Relebal Qij,
are taq xekikama ri ajawarem. Are kut ubi Ajaw wa: rajawal Aj Relebal Qij
xeopan wi.
Are taq xeopan kut chuwch Ajaw, Naqxit ubi Nim Ajaw, xa Juqatol Tzij,
tzatz rajawarem. Are ku xya uloq retal ajawarem, konojel uwachinel. Are taq xpetik
retal Ajpopol, Ajpop Qam Jayil. Are taq xpe kut retal uqaqal rajawarem puch
Ajpop, Ajpop Qam Ja. Xkis uyaik uloq Naqxit uwachinel rajawarem.

q rttt qtt

Are taq ubi wa: muj, qalibal, subaq, cham cham, talil qana abaj, tzikwil
kj, tzikwil balam, jolom, pich kej, makutax, tot, tatam, kus, bus, kaxkom,
chiyom, astapulul, konojel ku kukam ri xepetik, are taq xkikam ula chi chaqa
plow. Utzibal Tulan Siwan, Utzibal xecha che qas okinaq chupam kitzij.

q rttt wtt

Kate puch are taq xeulik chiri chuwi kitinamit Qaq Witz ubi, chiri kut
xekuch wi konojel tamub, ilokab. Xekikuchu kib konojel amaq, xekikotik are taq
xeulik Kokaib, Koakutek, Koajaw, xa wi chiri chik xkikam wi kajawarem
amaq.

q rttt ett

q rttt rtt

Xekikotik e rabinaleb, e kaqchikeleb, aj tzikin ja, xa retal xkutun chikiwch ri


unimal ajawarem, nim chi kikojeik chuxik amaq, ma nabe xkisik are taq xkikut
kajawarem, are e ko chiri Qaq Witz. Xa ko kuk konojel ri xepe Pa Relebal
Qij, ma naj ta chi kut xkiban chiri chuwi juyub, e ki chik chi konojel.
Chiri kut xekm wi kixoqil Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik
Balam.

q rttt ttt

88

Are taq xepetik xkoqataj chi kanoq ri kijuyubal, jun chi juyub xkitzukuj are ketiki
wi, ma wi ajilam juyub xetiki wi, are taq xepoqik, are taq xebinaj puch che ri
xemolomanik, xechijomanik e nabe qachuch, e nabe qaqajaw.
Xecha ojer taq winaq are taq xkitzijoj, are taq xkitoloba puch kanajoq nabe
kitinamit Qaq Witz ubi. Are taq xeul chi ku, chiri xkitikilibej chik jun tinamit
Chi Kix ubi.

q rttt qttt

Ma naj ta chik xkiban chiri chuwi juchob tinamit, kemialanik, kekajolanik


puch. Chiri qas e ko taq wi, are taq kajib juyub wa, xa jun xchok wi ubi ri
kitinamit.

q rttt wttt

q rttt ettt Xekikuluba

kimial, kikajol, xa qas chikisipaj, xa toqobanik, xa pu mayijanik


chikibano, rajil kimial chikikamo, xa utz kikojeik xkibano.

q rttt rttt Are taq xeokow chiri chuwi jutaq chob chi tinamit. Wa taq kibi: e Chi Kix,

Chi Chak, Jumetaja, Kulbat, Kawinal ubi juyub xeyaluj wi. Are kut
kakinukwachij ri juyub, kitinamit puch, ulaj juyub kakitzukuj e ku ki chik chi
konojel.
wPP

Xa ku kaminaqoq ri kamal ajawarem Pa Relebal Qij. E mamaxel chik xeul chiri


chuwi jujun tinamit. Ma na xukam kiwch ri xeokow wi, jetaq wi uloq kxkol,
rayil xkibano. Ma ku naj ta xkiriq wi kitinamit e mamaxel, e pu qajawixel. Wa ku
ubi tinamit xeul wi:
Ukakal Jun Tzij

wPq

Utikaribal Chi Ismachi


Chi Ismachi ku ubi juyub kitinamit xekoji wi, chi na puch xeamaqilab wi.
Chiri kut xkitij wi qaqal. Xqaj kichun, kisajkab chukaj leoq ajawab.

wPw

Xecha ku ri Konache chu Belejeb Kej ruk puch Qalel Ajaw. Are taq xajawar
ku Ajaw Kotuja ruk Istayul kibi Ajpop, Ajpop Qam Ja, xeajawar chiri Chi
Ismachi, utzalaj tinamit xuxik xkibano.

wPe

Xa ku oxib Nimaq taq Ja xux chiri Chi Ismachi, majoqa ri juwinaq kajib chi
Nimaq taq Ja. Xa oxiboq Kinimaq taq Ja: xa jun Unimaja kawekib, xa ku jun
Nim Ja chuwch nijayibab, xa na puch jun rech ajaw kiche.

wPr

Xa qas kaib chi Nimaq taq Ja ri kachob chi tinamit.

89

Are e ko Chi Ismachi, xa jun kikux, ma ja ba ketzelal, ma ja ba kikayewal, xa


liyanik ajawarem, ma ja ba kichaoj, kiyujum puch, xa saq, xa amaq ko
chikikux.
wPt

Ma ja ba moxwachinik, ma ja ba kaqwachinik xkibano, ka chutinoq kiqaqal,


ma ja kenukmayijoq, ma ja pu kanimaroq. Are taq xkitij kut xkikowisaj pokob
chiri Chi Ismachi, xa retal kut kajawarem ri, are taq xkibano xretal kiqaqal,
retal na puch kinimal.

w P qt

Are taq xil ku rumal ilokab, are taq xwinaqir labal kumal ilokab, xraj wi
xkikamisaj ri Ajaw Kotuja, xa ku jun Ajaw xraj. Are ri Ajaw Istayul xraj kitijoj,
xraj tijox kumal ilokab chikamisnik.

w P wt

Ma ku xel apanoq kimoxwchibal chirij Ajaw Kotuja, xa chikij xqaj wi, ma nabe
xkm ri Ajaw rumal ilokab.
Keje kut uxenajik yujul, chakimal, labal puch.

w P et

Xkokibej nabe tinamit, xebek e kamisanel, are ta ku xkaj xkisach ta uwch


Kiche, xa ta kitukel xajawarik chikikux, xa ku are xeul kanoq xetelechexik,
xeqanabix puch, ma wi jarub chik xkolotaj chikech.

w P rt

Are taq xtikir kut pusunik, xepus ri ilokab chuwch Kabawil, are chik tojbal
kimak xuxik rumal Ajaw Kotuja, qas chi kut xok chi munil, xealabilaxik,
xewinaqix puch, xa xeekiya kib chi chakik rumal kinukbal labal chirij Ajaw,
chirij Siwan Tinamit.

w P tt

Xmayixik, xkutux ta uwch rajawal Kiche, xraj kikux, ma ku xbantajik.


Keje kut uwinaqirik upusik winaq chuwch Kabawil, are taq xban ri pokob, labal
uxe are taq xtikar upokobaxik tinamit Chi Ismachi.

w P qtt Chila

xtikar wi uxenajik qaqal, rumal ri xaxnim wi rajawarem Kiche Ajaw,


jumaj e nawal Ajawab, xma ko wi keyakataj wi, xma ko wi alachinaq chok chike,
xa wi banal rech nimal ajawarem, chiri xenajinaq wi Chi Ismachi.

w P wtt Chiri xnimar wi uqijixik Kabawil, chixibin chik, xkixibij pu kib konojel amaq,

chut amaq, nim amaq, xkiwachij rokik teleche winaq, xkipusila, xkikamisaj rumal
kiqaqal, kitepewal ri Ajaw Kotuja, Ajaw Istayul ruk nijayib, ajaw kiche.

90

w P ett Xa oxchob chi tinamit xekoji chiri, Chi Ismachi ubi tinamit. Ka chiri chi na

puch xkitikiba wi waim, ukaja chech kimial, are taq xkisij uloq.
w P rtt

Are kikuchubal kib ri oxib chi Nim Ja ubi kumal, chiri kut chi ku qaj wi
kakiya, chiri puch chikiweej wi kiwa, rajil kanab, rajil pu kimial, xa kikotem
chikikux are taq xkibano. Xewaik, xeecha chupam Kinimaja:

w P ttt

xa qakamowabal, xa pu qapakubal chech retal qatzijol, retal qatzij chuwi ixoqal,


achijal xecha.
Xa chila xqob wi uloq, chila puch xkibij wi kichinamit kib, wuqamaq kib,
kitikpan kib.

w P qttt Qakulel qib oj kawikib, oj nijayib, oj puch ajaw kiche xecha oxib chinamit,

oxib pu Nimaq taq Ja. Ma naj ta kut xkiban chi Chi Ismachi, are taq xkiriq
chik, are taq xkil chi puch jun chi tinamit, xkoqotaj chi wi ri Chi Ismachi.

Ukakal Kaib Tzij

Utikaribal Qumar Kaaj


w P wttt Kate puch are taq xeyakataj chi uloq, xeul chiri pa tinamit Qumar Kaaj ubi
kumal kiche chuchaxik, are taq xeul chik Ajawab Kotuja ruk Quq Kumtz
ruk puch konojel Ajawab, xroqexoq, xrolea puch winaq, uxe saq, uxe amaq,
uxe kaslem, winaqirem.
Chiri kut qas xkiban wi kochoch, chiri na puch xkiban wi rochoch Kabawil,
chu nikajal uwi tinamit xkiya wi, are taq xeulik, are taq xkitikilibej puch.

w P ettt

w P rttt

Kate puch unimarik chik kajawarem, e ki chik, e pu tzatz chik, are taq xkinaojij
chik Kinimaja, xemoloxik, xejachajox puch rumal xwinaqir kichaoj,
xkiqaqwachij chi kib chuwi rajil kanab, rajil kimial, rumal xa ma wi chitzaqom
kukya chikiwch.

wqP

Are chi ku uxe chik kijachowik kib, are taq xkitzolobej kib, tzolkaqbej baq
ujolom kaminaq, xkikakabej kib.

91

Are taq xkipaxij ri belej taq chi chinamit. Xbanowoq uchaojil anab, mial, are taq
xban unaojixik ajawarem, juwinaq kajib chi Nim Ja xuxik.
w qq

Ojeroq keulik konojel chiri chuwi kitimanit, are taq xetzaqat juwinaq kajib Nimaq
taq Ja chiri pa tinamit Qumar Kaaj (xutzirisaxik rumal ri Seor Obispo,
Kamal Be re Tyox), ri tinamit ka xtoli kanoq.

wqw

Xeqaqar chiri, xnukmayijinaq kitem, kichakat. Xa jachajox kiwch jutaq wi chi


qaq jujun chi Ajawab. Belejeb taq chi chinamit xukolela rib, belejeb chi
Ajawab kawekib. Belejeb chi Ajawab nijayibab. Kajib chi Ajawab ajaw
kiche. Kaib chi Ajaw saqikib.

wqe

Kiya taq xuxik, ki chi na puch chirij jujun Ajawab. Xa unabe ri ko chi wi ral,
ukajol. Tzatz tzatz uchinamital jujun chi Ajawab.
Chiqabij kibi ri Ajawab, chijujunal jujun Unimaja.

wqr

Wa kate kibi Ajawab chuwch kawekib. Are nabe Ajaw wa: Ajpop, Ajpop
Qam Ja, Ajtojil, Ajquq Kumtz, Nim Chokoj Kawek, Popol Winaq Chituy,
Lolmet Kej Nay, Popol Winaq pa Jom Tzalatz, Uchuch Qam Ja.

wqt

Are kut Ajawab ri chuwch kawekib, belejeb chi Ajawab koloji Unimaja
chijujunal, kate chik chiwachim uwch.

w q qt

Are chi ku Ajawab wa chikiwch nijayibab, are nabe Ajaw wa: Ajaw Qalel,
Ajaw Ajtzik Winaq, Qalel Qam Ja, Nim Qam Ja, Uchuch Qam Ja, Nim
Chokoj Nijayibab, Awilix, Yakol Atam Utzam Pop Saqlatol, Nim Lolmet
Yaol Tux. Belejeb kut chi Ajawab chikiwch nijayibab.

w q wt

Are chi ku ajaw kiche wa, are wa kibi Ajawab: Ajtzik Winaq, Ajaw Lolmet,
Nim Chokoj Ajaw Kiche, Ajaw Qaq Witz. Kajib Ajawab chuwch ajaw
kicheeb koleji kinimaja.

w q et

Kaib chinamit chi na puch saqikib Ajawab: Tzutuja, Qalel Saqik. Xa jun chi
Nim Ja e kaib chi Ajawab.

Ukakal Oxib Tzij


w q rt

Ajaw Quq Kumtz


Je kut xtzaqat wi juwinaq kajib chi Ajawab, juwinaq kajib na puch chi Nimaq

92

taq Ja xuxik. Are taq xnimar ri qaqal, tepewal pa Kiche, are taq xqaqarik, are
taq xtepewarik unimal retal Kiche. Are taq xchunaxik, are taq xsajqabix puch
siwan tinamit.
w q tt

Xul chut amaq, nim amaq. Ko kut ubi Ajaw xnimarisan Kiche, are taq
xwinaqirik qaqal, tepewal, are taq xwinaqirik rochoch Kabawil, kochoch na puch
Ajawab. Ma na pu are xebanowik, ma wi xechakun taj, ma pu xkiban ta kochoch,
ma na pu xa ta xkiban rochoch Kikabawil, xa rumal xekiyar kal, kikajol.

w q qtt

Ma na xa kibochij, xa ta pu kelaq kiqupum are ta puch. Qastzij wi chi kech


Ajawab chi kijujunal. Tzatz na puch ktz, kichaq xuxik, xmolomoxik ukojeik,
xmolomox na puch utabal utzij jun chi Ajawab.

w q wtt Qastzij wi chi eloq kitzij puch, chi nim kikolem Ajawab, nimatalik xowatal puch

uqij ralaxik Ajawab rumal ral, ukajol. Are taq xekiyar ri aj siwan, aj tinamit ruk
na puch.
w q ett

Ma na xa ta ku keje xul kiya kib konojel amaq, kalabal kut, xqaj wi usiwan,
utinamit. Ka rumal kinawal Ajawab xeqaqarik ri Ajaw Quq Kumtz, Ajaw
Kotuja.

w q rtt

Qastzij chi nawal ajaw Quq Kumtz xuxik, juwuq chaqan chikaj, juwuq kut
chibeubana qajoq Chi Xibalba, juwuq chi kut chikoji chi kumatzil. Qastzij chi
kumtz chuxik, juwuq chi na puch chubanoq chi kotal, juwuq chik chi balamil.
Qastzij wi chi kot, chi balam uwchibal chuxik. Juwuq chik chi remeik chi kikel,
utukel remenik kik chuxik.

w q ttt

Qastzij chi nawal ajaw ukojeik, xibixib chikiwch kumal konojel Ajawab,
xupaxij rib utaik, xkita konojel Ajawab amaq ukojeik nawal ajaw. Are ku
utikarik, unimarik puch Kiche. Are taq xuban Ajaw Quq Kumtz retal nimal.

w q qttt Xmasachel uwch umam, ukajol chukux. Ma ja ba at ala xban wi ri xkoji are ta

jun ajaw nawal, are ta ukojeik. Xa yoqobal rech ronojel amaq are taq xubano, xa
ukutbal rib rumal xa are jukisik ujolom amaq xuxik.
Ukajle Ajaw ri nawal ajaw, Quq Kumtz ubi. Xa wi xa are Ajpop, Ajpop
Qam Ja.
Xkanaj chi ku ketal kitzijol, xeqaqarik, xetepewar puch. Are taq xekajolan
chi kut, kikajol kut tzatz chik xubano, xkajolax ri Tepepul, Istayul, xa ku
ajawarem xuban, role Ajaw xuxik, xa wi xekajolanik jutaq le chi Ajawab.

w q wttt

93

Ukakal Kajib Tzij

Kibi nimaq Ajawab


w q ettt Wa chi kut kibi chik uwaqle Ajaw, e kaib chi nimaq Ajawab, e Qaq
Kiqab ubi jun Ajaw, Kawisimaj ubi jun chik. Are kut tzatz chik xuban ri
Kiqab, Kawisimaj. Are chi xnimarisan Kiche, rumal qastzij nawal ukojeik.
w q rttt

Are xqajowik, are puch xpaxin usiwan, utinamit chut amaq, nim amaq. Naqaj taq
uxol ko wi ri tinamit ojer. Are kijuyubal kaqchikeleb, ri Chuwila wakamik.
Ujuyubal chi na pu rabinaleb ri Pa Maka. Ujuyub ku kawokeb ri Sajkab Ja.
Utinamit chi kut saqulewab Chuwi Miqina, Xelaju, Chuwa Tzaq ruk Tzoloj
Che

wwP

are xrixowaj Kiqab. Xuban labal, qastzij wi xqajik, xpaxik usiwan, utinamit
rabinaleb, kaqchikeleb, saqulewab. Xexuleik, xepaqaik konojel amaq, ka xtoqi
chi naj ta ukamisaj Kiqab juchob, kachob are taq chi, ma wi kukam upatan
chikech, konojel xkaj kitinamit, xukam upatan chuwch Kiqab, Kawisimaj.

wwq

Xeok chi munil, xelotzik, xekaqik chi che. Ma ja wi kiqij, ma ja wi kalaxik xuxik.
Xa cha mixkoji paxibal tinamit, xas chijixtajik uchi ulew, keje ri chiqosin kaqulja
chupaxij abaj, chixibinik, libajchi kuchelaj amaq

www

chuwch Qol Che retal tinamit, rumal wakamik jun juyub abaj skakin chik, ma wi
xqatatajik, keje ri xchoy che ikj, rumal chila ko wi pa taqaj Petatayub ubi,
qalaj wakamik, karil ronojel winaq, keokow wi retal rachijilal Kiqab.

wwe

Ma wi xkamk, ma ba pu xchakataj wi, qastzij wi chi achi xukam ku upatan


ronojel amaq.
Are taq xenaojin ku ri Ajawab konojel, are taq xekiqatej rij siwan, rij tinamit,
xqajinaqoq utinamit ronojel amaq.

wwr

Kate kut are taq relik waranel, ilol, ajlabal, are taq xkiban kut uwachinel chinamit
laqabel juyub: we chipe chik are taq chululaqabej utinamit amaq xecha are taq
xkikuch kinaoj konojel Ajawab.

wwt

Are taq xel kiwaban: keje ri qakejoj, keje pu qachinamit, keje na pu qatzalam,
qakaxtun chuxik. Are chik qoyowal, qachijilal are taq chuxoq xecha konojel

94

Ajawab. Are taq xeelik uwabam jujun chi chinamit, kulelaij rech ajlabal.
w w qt

Are taq xepixabax kut, are taq xebe puch waban, laqabel ujuyubal amaq:
chibek rumal qajuyubal chik! Mixibij iwib, we ko chi ajlabal chul chik iwuk
are ta kamisal iwe, anim chulibij, chienukamisaj! xcha kut Kiqab chikech. Are
taq xepixabaxik konojel wch ruk Qalel, Ajtzik Winaq.

w w wt

Are taq xbeyijeik ri uchi chay, uchi kaam chuchaxik, are taq xkipaxij kib
kimam, kiqajaw konojel kiche winaq, ko pa jujun chi juyub, xa chajil juyub, xa
pu chajal chay, kaam, chajal labal puch are taq xbek. Ma na jun ta saqir wi, ma na
jun ta puch Ukabawil, xa katei rij ri tinamit.

w w et

Are taq xeelik konojel aj chuwila, aj chulimal, saqija, xajbal kej, chi temaj,
wajxaqlajuj ruk chi aj Kaib Raqan, chabikak chi jun ajpu ruk aj maka, aj
xoyabaj, aj sajkab ja, aj siy ja, aj miqina, aj xelajuj, taqajal juyub, ri xelik waral
labal, chajal ulew, are taq xbek rumal Kiqab, Kawisimaj, Ajpop, Ajpop Qam
Ja, Qalel, Ajtzik Winaq e kajib chi Ajawab.

w w rt

Xetaqonik, xewaran puch ajlabal. Kiqab, Kawisimaj ubi Ajaw chuwch


kawekib, e kaib. Kema ubi Ajaw chuwch nijayib. Achaq Iboy kut ubi
Ajaw chuwch ajaw kiche. Are ku kibi Ajaw ri xetaqowik, xesamajelan puch,
are taq xebek kal, kikajol pa juyub, pa jujun chi juyub.

w w tt

Xbe na ku nabe, xul na kanab, xul na pu teleche chuwch Kiqab, Kawisimaj,


Qalel, Ajtzik Winaq. Xkiban chiwi labal ri uchi chay, uchi kaam, xekanab
chik, xetelechen chik, e achij xeux chik ri, e waban xeyaik. Xekiyar kut, ki chi
kut kikuxilal kumal Ajawab. Are taq chulkiyaa kanab, kiteleche ronojel.

w w qtt Kate

kut are taq xkuch naoj kumal Ajawab Ajpop, Ajpop Qam Ja, Qalel,
Ajtzik Winaq. Are taq xel ku naoj: xa qachapa kinabe chikoji, are taq
keqalem wachinel chinamit chok wi. In Ajpop! In Ajpop Qam Ja! Ajpop chi
reqalej wi chok chi ku awech at Ajaw Qalel, Qalel ri qalem xchuxik xecha
kut konojel Ajawab are taq xkam kinaoj.

w w wtt

Xa wi ku keje xuban tamub, ilokab, junam kiwch oxchob chi kiche. Are taq
xban chapanik, xkiqobisaj unabe kal, kikajol, keje ku ukamik naoj. Ma ku
chiri xchap wi kiche. Ko ubi juyub xchap wi unabe al, kajol. Are taq xetaq
kut konojel ku pa jujun chi juyub, xa jun xekuch wi.

w w ett Xebalax, Xekamaq ubi juyub xechap wi, are taq xok kikalem. Chiri Chulimal

xban wi.

95

w w rtt

Wa ku kiqobik, kichapik, ketaxik puch juwinaq Qalel juwinaq Ajpop, xchapik


rumal Ajpop, Ajpop Qam Ja, rumal puch Qalel, Ajtzik Winaq. Xok keqelem
ronojel Qalel Ajpop, julajuj Nim Chokoj, Qalel Ajaw, Qalel Saqik, Uqalel
Achij, Rajpop Achij, Rajtzalam Achij, Utzam Achij, kibi achijab xokik. Are
taq xeqobik, xebinaj puch chuwi kitem, chuwi kichakat e unabe ral, ukajol
kiche winaq, ilol rech, taol rech, uchi chay, uchi kaam, kejoj, tzapil, tzalam,
kaxtun chirij Kiche.

w w ttt

Xa wi ku keje xuban tamub, ilokab xuchapo, xuqobisaj puch unabe ral, ukajol
ko pa jujun chi juyub.
Are kut uxenajik Qalel Ajpop, reqalem pa jujun chi juyub wakamik. Keje relik
ri, ta xeelik chirij Ajpop, Ajpop Qam Ja, chirij puch Qalel, Ajtzik Winaq xel
wi.

Ukakal Joob Tzij

Mayijabal tzonobal rech tinamit


w w qttt
Are kut xchiqabij chik ubi rochoch Kabawil, xa wi xa are xubinaaj
rochoch ri ubi Kabawil: Nimaq Tzaq re Tojil ubi tzaq rochoch Tojil rech
kawekib. Awilix ku ubi tzaq rochoch Awilix rech nijayibab. Qaq Witz chi
kut ubi tzaq rochoch Ukabawil ajaw kiche.
Tzutuja kail na Kajibaja ubi chik nimaq taq tzaq xkoji wi abaj
xqijiloxik kumal Ajawab kiche, xqijilox puch rumal ronojel amaq.

w w wttt

Chok na uqatoj amaq nabe chuwch ri Tojil, kate kut are taq chuqijila chik ri
Ajpop, Ajpop Qam Ja.
Kate chulkiya ku kipatan chuwch Ajaw. Are Ajaw chik are chi puch
kitzukun, kikojom Ajpop, Ajpop Qam Ja, xqasan kitinamit.

w w ettt

E nimaq taq Ajawab, e nawal taq winaq, nawal ajaw ri Quq Kumtz, Kotuja,

96

nawal ajaw ku ri Kiqab, Kawisimaj.


w w rttt Ketaam

we labal chibanik, qalaj chikiwch ronojel, chikilo we kamik, we waij,


we chaoj chibanik, xax ketaam wi. Ko kut ilobal rech, ko wuj: Popol Wuj
ubi kumal.

weP

Ma na xa keje e Ajawab, nim kikojeik, nim na puch kimewajik, are loqobal


tzaq, loqobal pu ajawarem kumal. Naj ta chik xemewajik, xeqaj bik chuwch
Kikabawil.

w e1

Wa are ku kimewajibal: belej winaq kemewajik. Ju belej ku keqaj bik,


keqatanik. Oxlajuj winaq chik kimewajibal. Oxlajuj chi kut keqaj bik, keqatan
chuwch Tojil, chuwch pu Kikabawil. Xa tulul, xa ajache, xa qinm chikakitijo.

wew

Are ma ba wa chikiweej.
E wuqlajuj ku winaq keqaj bik. Lajuj kemewajik, ma wi kewaik. Qastzij wi chi nim
awasinik chikibano, are retal kikojeik e Ajawab.

wee

Ma wi ruk ixoq chewar wi ku, xa kitukel chikichajij kib kemewajik. Xa pa rochoch


Kabawil kekoji wi jutaq qij, xa qijilonik, xa qatonik, xa pu qajbik
chikakibano.

wer

Xa wi chiri e ko wi xqeq, saqirik, xa choq kikux, xa pu choq kipam. Are taq


ketzononik chech usaq, ukaslem kal, kikajol, che na puch kajawarem. Chikipaqaba
kiwch chikaj.
Wa kate kitzonobal chuwch Kikabawil, are taq ketzononik. Are ku xroqej
kikux wa:

wet

aqaroq! At ob uqij! At Jun Raqan! At Ukux Kaj! At Ukux Ulew! At


Yaol Rech Qanal, Rxal! At pu Yaol Mial, Kajol! Chatziloj, chamakij uloq
arxal, aqanal. Chaya ta ukasleik, uwinaqrik wal, nukajol. Chipoqtaj, chiwinaqir
taj tzuqul awe, kolol awe, sikil awe pa be, pa jok, pa beya, pa siwan, xe che, xe
kaam.

w e qt

Chayaa kimial, kikajol. Ma ta ba il tzaq kakixajo, ma ta chok kxtokonel chikij,


chikiwch, mepajik, mesokotajik, mejoxowik, meqatowik, meqaj pa ri ikem be, ri
ajsik be. Ma ta jawi paq toxkom chikij, chikiwch. Keyataja ba pa rxabe, pa
rxajok. Ma ta ketzaq pa il, pa awitzmal.

97

w e wt

Utz taj kikojeik tzuqul awe, kolol awe chachi, chawch at Ukux Kaj, at Ukux
Ulew, at Pisom Qaqal, at puch Tojil, Awilix, Qaq Witz upam kaj, upam ulew,
kaj tzuk, kaj xukut. Xa are saq, xa ta amaq upam chachi, chawch at Kabawil!

w e et

Kije kut ri Ajawab are taq kemewajik chupam ri belej winaq, oxlajuj winaq,
wuqlajuj winaq puch. Kemewajin qij, choq kikux chuwi kal, kikajol, chuwi puch
konojel ixoqib, alkwalaxelab, are taq xkiban kipatan jujun chi Ajawab.

w e rt

Are loqobal saq kaslem, loqobal puch ajawarem, are rajawarem Ajpop, Ajpop
Qam Ja, Qalel, Ajtzik Winaq. E kakab are taq keokik, kakijal kib che
uqaluxik amaq kuk konojel kiche winaq.

w e tt

Xa jun xel wi uxe tzij, uxe puch tzuqunel, kolonel, xa wi uxe tzij, xa wi keje
kakiban tamub, ilokab ruk rabinaleb, kaqchikeleb, aj tzikin ja, tujal ja,
uchaba ja. Xa jun cheel wi ri xikin chiri Kiche, are taq xkiban kech konojel.

w e qtt

Ma na xaq ku keje xeajawarik, ma na xa xkikaq kochij tzuqul ke, kolol ke. Xa are
taq kiwaim, uwaja xkibano. Ma pu xa loq taj, xkitzubu, xkeleqaj kajawarem,
kiqaqal, kitepewal.

w e wtt Ma na pu xa ta keje xqaj usiwan, utinamit chut amaq, nim amaq. Nim rajil xkiyao,

xul, xit xul pwaq, xul puch sqkab, raqan tuwik, raqan chiquwal, chiyamanik, xul
puch rxon, kubul chaktik, kipatan konojel amaq, xul chikiwch nawal ajawab
Quq Kumtz, Kotuja, chuwch puch Kiqab, Kawisimaj, ri Ajpop, Ajpop
Qam Ja, Qalel, Ajtzik Winaq.
w e ett

Ma wi xa chutin xkibano, ma na pu xa ta skakin chi amaq xkiqasaj, e kiya chob


chi amaq xeul upatan na pa Kiche. Kxkol kuxakaam wi, xyaqex wi kumal,
ma wi atam xwinaqir kiqaqal. Ka Quq Kumtz uxe nimal chi ajawarem, keje
ku ri utikarik, ri unimarik puch ri Kiche.

w e rtt

Are chi ku xchiqachol uleel Ajawab ruk kibi konojel Ajawab, xchiqabij chik.
Ukakal Waqib Tzij

w e ttt

Kijal ri Ajpopab
Wa kut uleel, utasel ajawarem chi ronojel kisaqiribem Balam Kitze, Balam
Aqab, Majukutaj, Ik Balam, e nabe qamam, e nabe qaqajaw. Are taq xwachin
ri qij, xwachin ri ik, ri chumil.

w e qttt Wa kate uleel, utasel ajawarem, xchiqatikiba uloq qas chuxe kulukuj chi rokik

98

Ajawab, are taq chokik, are taq chikamijeik jutaq le chi Ajawab, ri mam ruk
rajawal, chi tinamit ronojel, chi jujun chi Ajawab. Wa ka kut xchiwachin uwch
jujun chi kijujunal Ajawab. Kate xchiwachin uwch jujun chi kijujunal Ajawab
kiche.
Balam Kitze uxe nabal kawekib. Kokawib ukable chik Balam
Kitze. Balam Konache xtikiban Ajpopol, roxle ku ri. Kotuja, Istayul ukajle.
Quq Kumtz, Kotuja uxe nawal ajaw, role xkoji wi. Tepepul, Istayul chik
uwaq tas. Kiqab, Kawisimaj uwuq jal ajawarem, nawal chi wi. Tepepul, Istayul
uwajxaqle. Tekum, Tepepul ubelejle. Wajxaqib Kam, Kiqab ku ulajujle
Ajawab. Wuqub Noj, Kawatepech chik ujulajuj tas Ajawab. Oxib Kej, Belej
Tzi ukablajujle Ajawab, are kut keajawarik are taq xul Tonatiuj, xejitzaxik
kumal kaxlan winaq. Tekum, Tepepul xepatanijik chikiwch kaxlan winaq, are
xekajolan aqanoq roxlajujle Ajawab xuxik: Ri Don Juan de Rojas (Tat Xwan),
Don Juan Cortes (Tat Xwan) ukajlajujle Ajawab, e kajolaxel rumal Tekum,
Tepepul.

w e wttt

w e ettt Are kut uleel, utasel ajawarem ri Ajaw Ajpop, Ajpop Qam Ja chuwch kawekib

kiche.
w e rttt

Are chi xchiqabij chik re chinamit. Wa chi kut Nim Ja rech jujun chi Ajawab
chirij Ajpop, Ajpop Qam Ja.
Are ubinaam ri belejeb chinamit chi kawikib, belejeb Nimaq taq Ja, are taq
ubi e rajawal jujun chi Nimaq taq Ja:

wrP

Ajaw Ajpop jun Unimaja, Kuja ubi Nim Ja. Ajaw Ajpop Qam Ja, Tzikinaja
ubi Unimaja. Nim Chokoj Kawek jun Unimaja. Ajaw Ajtojil jun Unimaja.
Ajaw Ajquq Kumtz jun Unimaja. Popol Winaq Chituy jun Unimaja. Lolmet
Kej Nay jun Unimaja. Popol Winaq pa Jom Tzalatz Xkuxba jun Unimaja.
Tepew Yaki jun Unimaja.

wrq

Are ku ri ri belejeb chinamit chi kawekib tzatz ral, ukajol ajlatal chirij belejeb
chi Nim Ja.

wrw

Wa kut rech nijayibab belejeb chi wi chi Nim Ja. Are nabe xchiqabij uleabal
rib ajawarem xa jun uxe xchitikar chuwch uxe qij, uxe saq chi winaq.

wre

Balam Aqab nabe mamaxel, qajawixel. Koakul, Koakutek ukale. Kochajuj,


Kotzibaja roxle. Belejeb Kej ukajle chik. Kotuja role Ajaw. Batza chi kut

99

uwaqle chik. Istayul chi kut uwuqle Ajaw. Kotuja chi wi uwajxaq tas ajawarem.
Belejeb Kej ubelej tas. Kame chuchax chik ulajujle. Ajaw Kotuja ujulajujle. Ri
Don Cristobal (Tat Xtup) chuchaxik xa jawarik chuwch kaxlan winaq. Don
Pedro de Robles (Tat Lu) Ajaw Qalel wakamik.
wrr

Are ku ri chi konojel Ajawab elenaq chirij ri Ajaw Qalel.


Are chik xchiqabij rajawal jujun chi Nimaq taq Ja:

wrt

1Ajaw

Qalel, unabe Ajaw chikiwch nijayibab jun Unimaja. 2Ajaw Ajtzik


Winaq jun Unimaja. 3Ajaw Qalel Qam Ja jun Unimaja. 4Nim Qam Ja jun
Unimaja. 5Uchuch Qam Ja jun Unimaja. 6Nim Chokoj Nijayibab jun
Unimaja. 7Ajaw Awilix jun Unimaja. 8Yakol Atam jun Unimaja. 9Nim Lolmet
Yaol Tux jun Unimaja.

w r qt

Are ku ri Nim Ja ri chuwch nijayibab, are ubinaam wi belejeb chinamit, chi


nijayibab chuchaxik. Kiyataq kut uchinamital jujun chike Ajawab, are unabe
ri mixqabij kibi.

w r wt

Are chi kut rech ajaw kiche. Wa umam, uqajaw: Majukutaj nabe winaq.
Koajaw ubi ukale Ajaw. Kaq Laqan rox. Kokosom ukaj. Komajkun ro.
Wuqub Aj uwaq. Kokamel uwuq. Koyabakoj uwajxaq. Winaq Bam ubelej.

w r et

Are ku Ajawab ri chuwch ajaw kiche, are uleel, utasel puch.


Are ku kibi Ajawab wa chupam Nim Ja, xa kajib Unimaja:

w r rt

Ajtzik Winaq Ajaw ubi nabe Ajaw, jun Unimaja. Lolmet Ajaw ukab Ajaw,
jun Unimaja. Nim Chokoj Ajaw rox Ajaw, jun Unimaja. Qaq Witz kut ukaj
Ajaw, jun Unimaja. Chi kajib kut Nim Ja chuwch ajaw kiche.

w r tt

Are ku ri e oxib chi Nim Chokoj, keje ri e qajawixel kumal konojel Ajawab
Kiche, xa jun chikikuch wi kib e oxib chik chokojib. E alanel, e uchuch tzij, e
uqajaw tzij, nimaskakin ukojeik e oxib chi chokojib.

w r qtt

Nim Chokoj ku chuwch kawekib. Nim Chokoj chuwch nijayib ukab kuri.
Nim Chokoj chuwch ajaw kiche rox Nim Chokoj. Chi oxib ku ri Chokojib
jujun ku chuwch chinamit.

w r wtt

Xa are ku ukojeik kiche ri, rumal ma wi chi ilbal re Popol Wuj, ko nabe ojer

100

kumal Ajawab, sachinaq chik.


Xa are kut ri mixutzirik chi ronojel Kiche (Santa Cruz ubi wakamik).

También podría gustarte