Artur Ossowski

2013

Stanisaw Sapociski
(1904-1939)
Pozostao piro i bilet

26 padziernika 1939 r. w mieszkaniu przy

ul. Piotrkowskiej 111 gestapo zatrzymao dzkiego dziennikarza, trzydziestopicioletniego Stanisawa Sapociskiego. Do wyprowadzanego
przez funkcjonariuszy Polaka jeden z Niemcw,
cywil, mia powiedzie: Drogi kolego, prosz i
z nami, musimy wyjani niektre rzeczy. Wkrtce, bo dzie po wicie Niepodlegoci, niemiecki sd dorany skaza dziennikarza na mier, a caa
rozprawa nie trwaa duej anieli pi minut. Wyrok wykonano niezwocznie, bez powiadamiania
rodziny, ktra ju nigdy nie doczekaa si powrotu swego bliskiego. Miejsce pochwku udao si
odkry dopiero w 2008 r., kiedy szcztki dziennikarza odkopano wrd czterdziestu innych
przedstawicieli dzkiej elity zamordowanych na
Brusie. Przy szkielecie Sapociskiego archeolodzy znaleli resztki pira ze zot stalwk oraz imienny bilet kolejowy. To pozwolio zidentyfikowa wanego dla dzkiej
tosamoci czowieka, ktremu 70 lat wczeniej nie pozwolono powrci do domu.
Mordercy wkraczaj do miasta
Sidmego dnia od rozpoczcia wojny na przedmiecia odzi dotary jednostki Wehrmachtu. 8 wrzenia 1939 r. wzdu ulic Pabianickiej, Rzgowskiej i Piotrkowskiej zgromadziy si tumy miejscowych Niemcw. Wielu z nich rzucao zdobywcom kwiaty,
niektrzy proponowali poczstunek, podawali napoje. Gdzieniegdzie ustawiono uki
triumfalne, na ktrych widnia napis: Herzlich willkommen1 (Serdecznie witamy).
Przemarsz wrogich jednostek trwa nieprzerwanie przez kilka dni.

56

Biblioteka Kroniki miasta odzi, t. X

Biblioteka Kroniki miasta odzi, t. X

Od 9 wrzenia do odzi zaczy napywa transporty z rannymi onierzami niemieckimi. Byo ich coraz wicej, gdy nad Bzur polska armia przesza do
kontrofensywy. Natarcia zapocztkoway dwie polskie dywizje piechoty z Armii Pozna, ktre uderzyy na skrzydo si niemieckich pod Pitkiem2. Konsternacja w sztabie
niemieckiej 8. Armii gen. por. Johannesa Blaskowitza bya olbrzymia, przebkiwano
nawet o odwrocie z odzi, lecz Adolf Hitler nie chcia o tym sysze i nakaza tward
obron. Dla podniesienia morale onierzy 13 wrzenia Fhrer przejecha przez d
i w Dbrwce Wielkiej pod Zgierzem odwiedzi wyczerpanych onierzy, ktrzy pod
Pitkiem powstrzymywali ataki polskich formacji3. Odbicie odzi byo ju jednak niemoliwe. Jednostki polskie zmieniy kierunek natarcia i toczyy zacite boje o Sochaczew, chcc najkrtsz drog dotrze do stolicy4. Wiedzc o tym, Niemcy znieli blokad odzi i pozwolili powrci do miasta uciekinierom. Zorganizowali rwnie drogowe
posterunki kontrolne, obsadzajc gwne arterie miasta. Dozorowano zwaszcza okolice Brzezin, skd nadcigali niedoszli uciekinierzy. Kilka dni wczeniej stanowili oni liczc niemal 60 tysicy mas ludzk, ktra idc ku stolicy, naraaa si na ustawiczne
ataki Luftwaffe. Po okreniu Warszawy przez siy niemieckie ludzie ci znaleli si niemal na linii frontu. W tej sytuacji wielu z nich wybrao powrt do rodzinnego miasta.
Byy to marsze z bagaami w rku lub z plecakami na ramionach. Wrd powracajcych
odzian przewaali modzi mczyni, ktrzy wyruszyli w kierunku wschodnim w dniach
6-7 wrzenia, odpowiadajc na apel radiowy o powszechnej mobilizacji, wygoszony
przez pk. Romana Umiastowskiego, szefa Biura Propagandy Kwatery Gwnej Naczelnego Wodza5. Teraz rozgoryczeni, godni i brudni mijali posterunki wroga. Idcym bacznie
przygldali si niemieccy onierze, co jaki czas wycigali kogo z tumu i drobiazgowo rewidowali. Podejrzani byli zwaszcza mczyni o krtko przystrzyonych wosach,
w oficerskich dugich butach i bryczesach. Najwicej zatrzyma nastpio w dniu poprzedzajcym przyjazd Hitlera do odzi. Akcj przeprowadzono przede wszystkim siami Wehrmachtu, a nie rkoma niemieckiej policji bezpieczestwa.
Szybko jednak i tajna policja niemiecka przystpia do dziaania,
skupiajc si na poszukiwaniu osb figurujcych na tzw. listach proskrypcyjnych (Sonderfahndungsbuch Polen). Organa przymusu III Rzeszy zaczy je tworzy ju w maju
1939 r. Dla wojewdztwa dzkiego w przededniu wojny przygotowano spis zawierajcy okoo 680 nazwisk6. Po kilku tygodniach okupacji liczba poszukiwanych przez nazistowskie suby wzrosa w dzkiem do prawie 2 tysicy7.
Najszybciej, bo ju 10 wrzenia, dotaro do odzi Einsatzkommando 2 pod rozkazami byego szefa gestapo we Frankfurcie nad Odr, SS-Sturmbannfhrera
dr. Fritza Liphardta8. Za sob jednostka pozostawia spacyfikowane Kpno oraz Kalisz.
Przynaleaa ona do ok. 330-osobowego Einsatzgruppen Breslau pod dowdztwem
SS-Obersturmbannfhrera und Regierungsrata dr. Hansa Fischera, ktry do sierpnia
1939 r. by szefem wrocawskiego gestapo9. Jego oddzia by jedn z omiu grup operacyjnych, ktre po 1 wrzenia 1939 r. wtargny na terytorium pastwa polskiego10.

str. 2

Stanisaw Sapociski (1904-1939)

Artur Ossowski

bohaterowie trudnych czasw

2013

57

Biblioteka Kroniki miasta odzi, t. X

2013

Dwa tygodnie pniej do odzi skierowano funkcjonariuszy z Einsatzgruppe II pod dowdztwem SS-Obersturmbannfhrera dr. Emanuela Schfera ze skadu niemieckiej 10.
Armii. Nowo przybyych pracownikw podporzdkowano SS-Obersturmbannfhrerowi dr. Fischerowi.
Nominalnie obydwie jednostki policyjne wci podlegay dowdcy
niemieckiej 8. Armii, lecz zachoway daleko idc autonomi, co wywoywao liczne
spory kompetencyjne. Niekiedy wysi oficerowie Wehrmachtu protestowali przeciw
samowolnym dziaaniom si policyjnych, ktre wszczynajc represje, nie konsultoway
si z wojskiem. Rzadko jednak przedmiotem konfliktu by los ofiar, najwyej interweniowano w przypadku przeladowanych Niemcw, bdcych do niedawna obywatelami II Rzeczypospolitej. Dlatego, aby unikn dalszych nieporozumie pomidzy wojskiem a subami policyjnymi, koordynacj wsplnych dziaa oddano w rce nadkwatermistrzw poszczeglnych armii oraz Szefw Zarzdu Cywilnego11. Od ich kompetencji i moliwoci dialogu zaleao zharmonizowanie poszczeglnych akcji, tak by raporty do Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy (Reichssichercheitshauptamt
RSHA) byy satysfakcjonujce i speniay oczekiwania Hitlera12. Zgodnie z jego daniem wyeliminowanie polskich grup przywdczych miao by wykonane w jak najkrtszym czasie, by nie mogy one oddziaywa na rodowiska nieinteligenckie i podburza
je do dalszego oporu13. Jednoczenie przed niemieck opini publiczn lansowano tez,
e represje w Polsce s konsekwencjami wojny, a nie nastpstwem zbrodniczych pla-

58

Dowdca XIII Korpusu Armii, gen. Maximilian von Weichse,

przyjmuje na pl. Wolnoci parad zwycistwa
17. Dywizji Piechoty d, 9 wrzenia 1939 r.
(Instytut Pamici Narodowej)

str. 3

Biblioteka Kroniki miasta odzi, t. X

nw, ktre stworzono na kilka miesicy przed agresj. Podkrelano nawet, e armia
niemiecka zachowuje rycersk postaw i prowadzi w Polsce wojn zgodnie z prawem
midzynarodowym. Zapominano przy tym o wydatnej pomocy logistycznej Wehrmachtu,
co byo istotne dla operatywnoci i skutecznoci poszczeglnych Einsatzgruppen14.
Ostatecznie 25 padziernika 1939 r. administracj wojskow zastpiono wadzami cywilnymi i rozwizano poszczeglne Einsatzgruppen. Funkcjonariusze z owych formacji ju po wcieleniu odzi w granice Rzeszy przeszli po 20 listopada 1939 r. do Dowdztwa Policji Bezpieczestwa (Befehlshaber der Sicherheitspolizei BdS) w odzi15. Placwk gestapo (Geheime Staatspolizei) usytuowano przy
ul. Anstadta 7 w budynku po nowoczesnej szkole ydowskiej zbudowanej niedugo
przed wybuchem wojny. Jej pierwszym szefem zosta SS-Sturmbannfhrer Gerhard
Flesh, ktry we wrzeniu 1939 r. dowodzi Einsatzkommando 14 (cz Einsatzgruppen VI) i odpowiada za zbrodnie w Wielkopolsce16.
Jesienne aresztowania
Niemiecka policja bezpieczestwa wiksze zatrzymania przedsiwzia w poowie wrzenia 1939 r. na Chojnach. W akcji skierowanej pozornie przeciwko kryminalistom ujto
dwudziestu piciu mczyzn, ktrym zarzucono przeladowanie w okresie midzywojennym miejscowych Niemcw17. Wrd represjonowanych znalaz si dzki rzebiarz
Stefan Pciennik18, dziaacz Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), ktrego aresztowano
ju 13 wrzenia pod zarzutem dziaalnoci antyfaszystowskiej19. 19 wrzenia policjanci
ujli kolejne trzydzieci dwie osoby20, sze dni pniej do gmachu przy ul. Anstadta 7
trafili za dwaj urzdnicy miejscy: Gierszon Lichtenstein, bdcy zarazem wiceprzewodniczcym ydowskiej partii Paolej Syjon21, oraz Wolf Wiener, wiceprzewodniczcy
zarzdu Hitachduth22. Niebawem do zatrzymanych doczy Wadysaw Woydeo23, ktry od 1935 r. by we wadzach PPS w Okrgowym Komitecie Robotniczym w odzi. On
rwnie wraz z innymi dzkimi ydami 27 padziernika skierowany zosta do obozu
przejciowego w Rawiczu. Odtd ci dzcy winiowie podlegali wrocawskiemu gestapo i z Rawicza nierzadko kierowano ich do KL Gross-Rosen24. Nie zakoczyo to jednak
represji wobec osb ydowskiego pochodzenia, ktre w pocztkowym etapie wpisyway si w scenariusz rozprawy z polsk inteligencj. Wystarczy przypomnie chociaby
los dzkiego pisarza i dziaacza Bundu, Adolfa Ekmanna (1906-1940), po ktrego gestapo przyszo 23 padziernika 1939 r. Ostatecznie po kilku miesicach izolacji stracono go 17 marca 1940 r., prawdopodobnie w lesie lumierskim25.
W sumie zatrzymania stay si codziennoci, a okupant coraz intensywniej godzi w dzk inteligencj i dziaaczy robotniczych. Dla przykadu 5 padziernika 1939 r. doprowadzono kolejne trzydzieci dwie osoby do aresztu ledczego
przy ul. Anstadta 726. Miao si okaza, e jest to niestety dopiero preludium wielkiej
akcji represyjnej. Na razie chciano cakowicie upi czujno wytypowanych ofiar, by te
nie przedsiwziy ucieczek, ale niewiadome zagroenia pozostaway w miejscach za-

str. 4

Stanisaw Sapociski (1904-1939)

Artur Ossowski

bohaterowie trudnych czasw

2013

59

Biblioteka Kroniki miasta odzi, t. X

2013

mieszkania. Sposobem, ktry najlepiej przemawia do wyobrani przyszych ofiar, byo

zwalnianie wczeniej zatrzymanych po spisaniu ich zezna. Tak uczyniono m.in. z pastorem Aleksandrem Falzmannem (1887-1942) ze Zgierza27. Oczywicie nie byy to
czste przypadki, lecz wpyway one na wyobrani odzian. W tym czasie wielu z nich
udzio si, e zagroenie nie jest due. Uwaano, e okupant niemiecki postpi jak za
czasw pierwszej wojny wiatowej, czyli pomimo srogoci jego decyzje bd racjonalne i przewidywalne, a terror przeze rozptany osabnie. Szybko jednak okazao si, jak
bardzo takie oceny rozminy si z rzeczywistoci.
mier dziennikarza
Gdy z kocem padziernika 1939 r. aresztowano Sapociskiego, okupacyjny terror dopiero nabiera rozmachu. Z 1,5 tys. ujtych w odzi osb do wiosny 1940 r. Niemcy
stracili ok. 500. Wikszo z nich zgadzono w poddzkich lasach, a wrd zamordowanych byli m.in. dawny prezydent odzi Aleksy Rewski (1885-1939) oraz wybitny malarz i grafik Karol Hiller (1891-1939), zaangaowany w obron praw czowieka. Do pierwszych egzekucji doszo prawdopodobnie ju w pierwszej poowie listopada 1939 r.28
Zwikszona liczba zatrzymanych, zmusia wadze niemieckie do
utworzenia w odzi prowizorycznych orodkw odosobnienia, poniewa dotychczasowe areszty i wizienia zapeniy si ju wcigu kilku tygodni. Wrd nich obiektami
o szczeglnym nadzorze byy dwa wizienia gestapo, tj. zakad karny dla mczyzn przy
ul. Sterlinga 16 oraz wizienie dla kobiet przy ul. Gdaskiej 13. Istnia rwnie tymczasowy obz w cegielni Michaa Glasera na Radogoszczu, przy ul. Krakowskiej 55 (ob. ul.
Liciasta 17)29. Warunki sanitarne w radogoskim kacecie byy bardzo trudne, brakowao wody, latryn, a hale byy przepenione. Ludzie, nie rozbierajc si, spali na pododze,
gdzie rozrzucano niewielk ilo somy. O ciepej strawie mona byo zapomnie,
a gwnym dostarczycielem poywienia byy rodziny zatrzymanych i przede wszystkim
osoby dziaajce w Komitecie Pomocy Winiom Radogoszcza. Osadzonych torturowano i stosowano wobec nich odpowiedzialno zbiorow30.
W styczniu 1940 r. wraz z likwidacj obozu przy ul. Liciastej 17
zaniechano mordw, cho zdono zgadzi jeszcze 59 winiw. Zaadowano ich do
ciarwek i wywieziono w niewiadomym kierunku, na dziedzicu pozostay za jedynie ich palta oraz rne nakrycia gowy. Prowadzone od kilku lat przez archeologw
prace na Brusie wskazuj, e liczba tzw. zabytkw odnalezionych w mogiach moe
wskaza na okres egzekucji, poniewa osoby zamordowane jesieni 1939 r. miay przy
sobie wiele cennych przedmiotw jak zegarki, obrczki i sygnety31. Sugeruje to zatem
ich krtki pobyt w obozie radogoskim oraz pobieno samych kontroli. Wikszy natomiast reim mg panowa wobec osb osadzonych w dzkich wizieniach. Dugo
izolacji wymuszaa rwnie na winiach potrzeb naprawy odziey oraz obuwia. Niekiedy o higien najbliszych dbaa rodzina, ktra przynosia im czyst bielizn i ubrania.
W zamian od stranikw wiziennych odbierano podarte i zakrwawione rzeczy. Wska-

60

Stanisaw Sapociski (1904-1939)

Artur Ossowski

str. 5

Biblioteka Kroniki miasta odzi, t. X

zuje na to zeznanie crki zamordowanego Bronisawa Zieliskiego (1875-1939). Tego

dzkiego radnego Niemcy zatrzymali 7 listopada 1939 r. i umiecili go w wizieniu przy
ul. Sterlinga 16. Std kilkakrotnie pod konwojem przeprowadzano go na przesuchania
do siedziby gestapo przy ul. Anstadta 7. Czekajca pod wizienn bram dwudziestoszecioletnia wwczas crka Regina widziaa opuchnit i sin twarz ojca32.
Ogem do poowy grudnia 1939 r. przez obz na Radogoszczu
przy ul. Liciastej 17 przeszo prawdopodobnie nawet 2 tys. osb, poniewa niektrych
z osadzonych dowoono spoza odzi. Std wrd licznych odzian byli przedstawiciele
inteligencji ze Zgierza, Aleksandrowa, Konstantynowa, Ozorkowa i Pabianic. W obozie
znalazo si nawet kilka osb z Wielunia, Sieradza i asku33. Wraz z likwidacj orodka
kilkuset jego winiw przewieziono do fabryki wkienniczej Samuela Abbego u zbiegu ul. Zgierskiej i Sowiskiego. W styczniu 1940 r. nowy obz nazwano Powikszonym
Wizieniem Policyjnym Radogoszcz (Erweitertes Polizeigefngnis Radegast) i przez
kolejne lata wojny kilkakrotnie go reorganizowano, a osoby w nim przetrzymywane
mordowano w lasach nieopodal odzi lub wywoono je do obozw koncentracyjnych.
Kilka pierwszych transportw do KL Dachau zorganizowano w odzi ju w kwietniu
i maju 1940 r., wysyajc wwczas do tego obozu ok. 2,9 tys. osb34.
Kto wskaza Sapociskiego
W sprawie aresztowania 26 padziernika 1939 r. Stanisawa Sapociskiego jedn z niewiadomych s personalia owego Niemca, ktry powoujc si na rzekom przyja,
uczestniczy w zatrzymaniu dziennikarza. Moliwe, e chodzi o Adolfa Kragela, wspredaktora niemieckojzycznej gazety Freie Presse. Po zajciu odzi przez Niemcw
jej druk wznowiono, a po upywie kolejnych tygodni przeksztacono j w Deutsche
Lodzer Zeitung (od kwietnia 1940 r. Litzmannstdter Zeitung)35. Wedug dziennikarza Adama Ochockiego to w zagorzay hitlerowiec dostarczy gestapo list czonkw
Syndykatu Dziennikarzy dzkich36. Przygotowujc j, Kragel uszczegowi dane 77
zrzeszonych w nim Polakw, ydw oraz Niemcw take o adres zamieszkania i miejsce zatrudnienia37.
Znajc yciorys Sapociskiego, mona domyli si przyczyn jego
zatrzymania. Informacji na ten temat nie jest duo, lecz wiele istotnych szczegw
przechowaa Barbara Makowska, bratanica Marianny Sapociskiej, wdowy po zamordowanym. Relacj od niej w 2009 r. zebra i opracowa archeolog dr Olgierd awrynowicz, ktry uczestniczy w badaniach poligonu na Brusie przy ul. Konstantynowskiej,
gdzie odkryto szcztki pomordowanych. Przybliy on posta Sapociskiego i pokaza
go jako utalentowanego publicyst38.

bohaterowie trudnych czasw

2013

Utalentowany felietonista
Wiadomo, e przed wojn Stanisaw Sapociski by kierownikiem Polskiej Agencji Telegraficznej w odzi, a jako felietonista pisywa do Kuriera dzkiego oraz Echa39.

str. 6

Stanisaw Sapociski (1904-1939)

Artur Ossowski

61

Biblioteka Kroniki miasta odzi, t. X

2013

Swoje zamiowanie do krtkich i obdarzonych humorem wypowiedzi zapocztkowa

jednak na amach tygodnika satyrycznego Nocnik Teatralny. Pismo powstao w lutym
1922 r. i miao niedugi ywot, ale w skadzie jego redakcji znaleli si bardzo znani
ludzie: Stanisaw Kempner (ekonomista i redaktor naczelny Nowej Gazety)40, Andrzej
Pronaszko (scenograf wsppracujcy z Leonem Schillerem i Aleksandrem Zelwerowiczem)41 oraz malarz-miniaturzysta Artur Szyk. Wobec tego skd pomys, aby do takiego zespou przyj nieznanego, wwczas osiemnastoletniego Sapociskiego. Prawdopodobnie kto zauway atwo pira u modego czowieka. Nie decydowao tu bowiem wyksztacenie, gdy przyszy dziennikarz lizn jedynie semestr studiw prawniczych w Poznaniu, ktre szybko porzuci. Nad tym faktem zreszt ubolewa jego ojciec
Herman Sapociski (zapisany w dokumentach take jako Sapoczyski), ktry w odzi
administrowa kilkoma kamienicami w centrum miasta.
Po powrocie z Poznania do odzi Stanisaw oeni si modo
z odziank Mariann Szulc. Zamieszkali w kamienicy przy ul. Orlej. W 1929 r. maonkowie doczekali si dziecka pci mskiej, nadajc synowi imi Andrzej42. By to rwnie
pocztek stabilizacji zawodowej Sapociskiego, ktry zdoby sta posad w Echu,
popularnym dzienniku powstaym w 1925 r. i walczcym w odzi oraz w regionie

62

Stanisaw Sapociski z on Mariann

str. 7

Biblioteka Kroniki miasta odzi, t. X

z Expressem Ilustrowanym43. Sapociski szybko da si pozna jako utalentowany

felietonista. Mia lekkie piro i umiejtno dotykania nim spraw powanych, ale tak, by
nie zrazi odbiorcy. Wykorzystywa inteligentnie swoje poczucie humoru, balansujc
midzy surowymi faktami a ironi, a styl ten przetestowa ju na amach Nocnika Teatralnego oraz Kalejdoskopu wydawanego w odzi ju od 1926 r.44 Wczeniej, bo
latach 1927-1929 pracowa dla prorzdowego dziennika Haso dzkie, ktrego wydawc byo Towarzystwo Rzemielnicze Resursa. Dla gazety tej przygotowywa recenzje teatralne, specjalizujc si w tej dziedzinie pod okiem redaktora naczelnego Stanisawa Targowskiego (1893-1944) oraz Mieczysawa Jagoszewskiego (1897-1987), odpowiedzialnego za dzia kulturalny45. W 1929 r. przeszed ostatecznie do dziennika Echo
kierowanego przez redaktora naczelnego Franciszka Probsta. Gazet t wydawa koncern prasowy Jana Stypukowskiego, ktry oprcz Echa by rwnie wacicielem
Kuriera dzkiego46.
Ironista Krzecki
W Echu Sapociski mia sta rubryk. Felietony zwane Karteczkami podpisywa pseudonimem Jerzy Krzecki. Byy to mae, byskotliwe rozprawki na tematy biece, utrzymane w tonie lekkiej ironii. Wypowiada si w nich przede wszystkim w sprawach spoecznych, obyczajowych, czasem kryminalnych. Przez dziesi lat napisa niemal 3,5
tys. Karteczek47. Pracujc w Echu, nie ogranicza si tylko do publicystyki gazetowej.
W 1931 r. opublikowa broszur literack Sex appeal, ktrej tytu zaczerpn ze znanego
szlagieru wykonywanego przez niezwykle popularnego wwczas aktora filmowego Eugeniusza Bodo (1899-1943). W broszurze tej Sapociski, piszc o magnetyzmie sabej
pci, dowcipnie i przewrotnie odnosi si do dzkich korzeni sawnego aktora, ktry za
spraw swego ojca, Teodora Junoda waciciela kinoteatru Urania przy ul. Piotrkowskiej, spdzi dziecistwo i modo w odzi48. W 1936 r. Sapociski wyda w Drukarni Artystycznej kolejn niewielk ksieczk, w ktrej opisa i zilustrowa sze lat
istnienia dzkiego radia49.
Wikszo ycia zawodowego powici jednak dziennikowi Echo,
gdzie niezalenie od felietonistyki prowadzi dzia kryminalny, odpowiednio ubarwiajc
doniesienia z sal sdowych50. Pisa zgodnie z trendami wyznaczonymi przez krakowski
"Ilustrowany Kurier Codzienny", ktry swego czasu zmonopolizowa informacje z wokand sdowych II Rzeczypospolitej51.
Karteczki Sapociski pisa a do wrzenia 1939 r. W kwietniu 1939
r., na kilka miesicy przed wybuchem wojny, przy gstniejcej atmosferze, bo ju po
oddaniu Czechosowacji Hitlerowi przez liczce za wszelka cen na pokj zachodnioeuropejskie mocarstwa, pisa ironicznie:

bohaterowie trudnych czasw

2013

Nie rozumiem waciwie, czego ludzie boj si, e bdzie wojna? Jeeli nawet, to
przecie ludnoci cywilnej nic absolutnie nie grozi. Pewien adwokat opowiada

str. 8

Stanisaw Sapociski (1904-1939)

Artur Ossowski

63

Biblioteka Kroniki miasta odzi, t. X

2013

mianowicie w tych dniach, e dotychczas obowizuje jeszcze prawo midzynarodowe, e w adnych statkach powietrznych, a wic w samolotach, balonach
itp. nie wolno pod grob naraenia si na zarzut obraenia tego prawa, przewozi ani broni, ani amunicji. Nie wolno mie pasaerowi samolotu nawet skromnego pistoletu, a to ze wzgldu na dobro bezpieczestwa publicznego.
Wystarczy wic niewtpliwie przypomnie ludziom istnienie tego prawa, a wszystkie samoloty bombowce zostan bezzwocznie zamienione na turystyczne awionetki. Przecie nie wyobraam sobie, aby rzdy pastw, ktre same podpisyway
si pod owym midzynarodowym prawem, zechciay dzisiaj je ama. Bo i po co
by podpisyway, prawda? Echo z 21.04.1939 r.

Egzekucja dziennikarzy
Wspomniaem, e Sapociskiego gestapo zatrzymao z kocem padziernika 1939 r.,
nakaz aresztowania wystawiono za prawdopodobnie 8 listopada 1939 r. W listopadzie
aresztowano rwnie jego dwch przyjaci, tj. Stanisawa Rachalewskiego (1900-1945),
ktry by dziennikarzem i redaktorem Kuriera dzkiego52, oraz redaktora Republiki

64

Stanisaw Sapociski
na spacerze po ul. Piotrkowskiej w odzi

str. 9

Biblioteka Kroniki miasta odzi, t. X

Szymona Glcka-Barylskiego (1904-1939)53. Bardzo szybko rodziny zatrzymanych ustaliy miejsce ich uwizienia w fabryce Michaa Glazera na Radogoszczu. Przez kilka dni
Marianna Sapociska w towarzystwie on innych uwizionych, tj. Leokadii Glck-Barylskiej oraz Stanisawy Furmaskiej54, przychodzia pod ogrodzenie obozu, by dostarczy winiom czyst odzie oraz jedzenie. Pod koniec listopada 1939 r. jeden ze stranikw poinformowa Sapocisk, e rzeczy dla ma nie bd ju przyjmowane. Swoj
odmow uzasadni faktem wywiezienia dziennikarza z obozu55.
Nadziej oczekujcych kobiet rozwia dopiero Stanisaw Rachalewski, ktrego zwolniono z pocztkiem 1940 r. z obozu na Radogoszczu56. Wedug jego
informacji w listopadzie 1939 r. Glcka-Barylskiego, Sapociskiego oraz innego dziennikarza, Jana Wojtyskiego, przewieziono samochodem ciarowym do siedziby dzkiego
gestapo przy ul. Anstadta 7. W budynku rezydowa Sd Specjalny (Sondergericht), ktry
hitlerowska administracja powoaa 22 wrzenia 1939 r. Rozprawy odbyway si w przyspieszonym trybie i wyroki nie podlegay apelacji, a kary mierci najczciej wykonywano
tego samego dnia57. Skad owego sdu stanowi przewodniczcy, bdcy rwnoczenie
kierownikiem danej placwki gestapo, oraz dwch mianowanych przez niego awnikw
(Beisitzer)58. Po rozprawie przed tym sdem Sapociski i Glck-Barylski stracili szans
przeycia. Ocaleli jedynie Rachalewski oraz Wojtyski, ktrzy potwierdzili, e ich kolegw rozstrzelano w lasach lumierskich. W oparciu o te informacje dzki sd w 1947 r.
uzna Glcka-Barylskiego i Sapociskiego za zmarych59. Wraz nimi mieli zgin rwnie inni dzcy dziennikarze, m.in. Czesaw Otaszewski (1895-1939)60, redaktor naczelny dziennika ilustrowanego Republika, oraz jego dwaj wsppracownicy: Adam
Grynfeld i Antoni Weiss61. Zamordowano take w majestacie wyroku niemieckiego sdu
naczelnego redaktora Kuriera dzkiego, adwokata Jana Stypukowskiego62.

str. 10

Stanisaw Sapociski z rodzin

w Dolinie Kocieliskiej, lata 30.

bohaterowie trudnych czasw

2013

65

Biblioteka Kroniki miasta odzi, t. X

2013

Szcztkw pomordowanych przez wiele lat nie odnaleziono. Dopiero

w dniach 13-21 maja 2008 r. dzcy archeolodzy, prowadzc badania na byym poligonie
wojskowym na Brusie, odkryli szkielety czterdziestu mczyzn. Po ledztwie wszcztym
przez Okrgow Komisj cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w odzi ustalono, e ofiary zginy 12 listopada 1939 r. Sprawcami zbrodni byli Niemcy, cho nie
dowiedziono, czy miejscem egzekucji by Brus. Istniej przesanki, e dziennikarzy zastrzelono w siedzibie gestapo, a pniej ciaa pomordowanych przywieziono na poligon.
Wszyscy zgadzeni mieli powizane z tyu rce, a strzay oddano z bliskiej odlegoci w ty
czaszki, posugujc si broni krtk. Do niektrych osb strzelano kilkakrotnie.
Uroczysty pogrzeb pomordowanych odby si 1 wrzenia 2009 r.
na cmentarzu komunalnym na Doach. Z czterdziestu ofiar zdoano zidentyfikowa jedynie dziennikarza Stanisawa Sapociskiego (1904-1939), adwokata dr. Alfreda Bellera (1890-1939), prawnika Urzdu Miasta odzi Wadysawa Krzemiskiego (1904-1939),
czonka Rady Miejskiej w odzi Henryka Szulca (1903-1939) oraz posa na Sejm Tomasza Tadeusza Wilkoskiego (1885-1939)63.
Artur Ossowski

66

Mogia zbiorowa na Cmentarzu Doy

str. 11

2013

Biblioteka Kroniki miasta odzi, t. X

Przypisy:
G. Timofiejew, Mio nie zna zmczenia, d 1959, s. 51-53.
T. Jurga, Bzura 1939, Warszawa 2001, s. 17-25; A. Zawilski, Bitwa nad Bzur,
1939, Warszawa 1968, s. 49-57.
3. P. Bauer, B. Polak, Armia Pozna w wojnie obronnej 1939, Pozna 1982, s. 369.
4. L. Moczulski, Wojna Polska 1939, Warszawa 2009, s. 792-794; J. R. Godlewski, Bitwa nad Bzur: historyczne studium operacyjne, Warszawa 1973, s. 7980, 183-184; G. Knopp, Werhmacht. Od inwazji na Polsk do kapitulacji, Warszawa 2009, s. 39; A. Ossowski, Luftwaffe przeciw ludnoci cywilnej regionu
dzkiego (1-17 wrzenia 1939 r.) [w:] Wielu by pierwszy. Bombardowania
lotnicze miast regionu dzkiego we wrzeniu 1939 r., pod red. J. Wrbla, d
2009, s. 194-196.
5. M. Drozdowski, A. Zahorski, Historia Warszawy, t. I, Warszawa 1981, s. 422;
Cz. Grzelak, Warszawa we wrzeniu 1939 r.: obrona i ycie codzienne, Warszawa 2004, s. 263.
6. Pomysodawc przedsiwzicia by SS-Reichsfhrer Heinrich Himmler, ktry
zleci zadanie Gwnemu Urzdowi SD. Z jego struktur 22 V 1939 r. wyoniono
specjalistyczn komrk, tzw. Zentralstelle II/P (Polen) (R. Majewski, Waffen
SS. Mity i rzeczywisto, Wrocaw 1977, s. 53; W. Borodziej, Terror i polityka.
Policja niemiecka a polski ruch oporu w GG 1939-1944, Warszawa 1985, s. 2124).
7. M. Sierociska, Trzy dni terroru. Pierwsze planowe masowe egzekucje w Wielkopolsce, Biuletyn Instytutu Pamici Narodowej 2003/2004, nr 12-1, s. 44.
8. P. Klain, Die Gettoverwaltung Litzmannstadt 1940 bis 1944: eine Dienststelle
im Spannungsfeld von Kommunalbrokratie und staatlicher Verfolgungspolitik,
Hamburg 2009, s. 24-25; A. Namyso, Zagada ydw na polskich terenach
wcielonych do Rzeszy, Warszawa 2008, s. 87-88.
9. Einsatzgruppe Breslau zostao przydzielone do niemieckiej 8. Armii i dziaao
w obszarze operacyjnym Grupy Armii (GA) Poudnie. 4 wrzenia 1939 r. przemianowano je na Einsatzgruppe III i podzielono na dwa Einsatzkommanda: 1/III
bdce w skadzie X Korpusu Armii, gen. art. Wilhelma Ulexa i 2/III przy XIII
Korpusie Armii, gen. kaw. Maximiliana von Weichsa (Cz. Madejczyk, Polityka III
Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1, Warszawa 1970, s. 58-59; Ch. Browning, J.
Matthus, The origins of the Final Solution: the evolution of Nazi Jewish policy,
September 1939-March 1942, Jerozolima 2004, s. 16-24).
10. Pocztkowo byo to pi grup operacyjnych (EG I, II, III, IV, V). W trakcie dziaa wojennych dodano trzy dalsze jednostki. 9 wrzenia 1939 r. we Frankfurcie
nad Odr powstao EG VI dla Wielkopolski, 12 wrzenia w Gdasku Einsatzkommando 16 (EK 16) na obszar Pomorza Gdaskiego i 13 wrzenia na terenie
Pnocnego Mazowsza do dziaania przystpio EK 3/V. Ogem do akcji w Polsce wystawiy one ok. 3 tys. funkcjonariuszy policji bezpieczestwa (Sicherheitpolizei Sipo), z czego suba bezpieczestwa (Sicherheitsdienst SD) przydzielia, jako wsparcie ok. 450 osb. W EG dziaay rwnie oddziay SS-Totenkopf, ktre nominalnie pozostaway pod rozkazami Wehrmachtu. Do zakoczenia okupacji wojskowej, czyli 25 X 1939 r., siy EG oraz wspierajcy je Selbstschutz wraz z armi niemieck dokonay 764 egzekucji. Zgadzono w nich przeszo 20 tys. osb, a kolejne 10 tys. zesano do wizie i obozw (R. Rhodes,
Mistrzowie mierci: Einsatzgruppen, Warszawa 2008, s. 14-19; K. Radziwoczyk, Akcja Tannenberg, grupy operacyjne SiPO i SD w Polsce jesieni 1939
r., Przegld Zachodni 1966, nr 5, s. 94-118).
11. M. Cygaski, Szef Zarzdu Cywilnego 8 Armii niemieckiej 1939 r. i pozostae po
nim akta, Archeion 1959, t. XXXI, s. 60-63; J. Marczewski, Podstawowe dyrektywy hitlerowskiej polityki okupacyjnej w sprawie polskiej (wrzesie-padziernik 1939 r.), Przegld Zachodni 1967, nr 2, s. 256-275.
12. K. Leszczyski, Dziaania Einsatzgruppen policji bezpieczestwa na ziemiach
polskich w wietle dokumentw, Biuletyn Okrgowej Komisji Badania Zbrodni
Hitlerowskich w Polsce 1971, t. 22, s. 7-31.

str. 12

Stanisaw Sapociski (1904-1939)

Artur Ossowski

bohaterowie trudnych czasw

1.
2.

67

Biblioteka Kroniki miasta odzi, t. X

2013

13. Archiwum Instytutu Pamici Narodowej w odzi (AIPN), Ld 1/8762, Akta gestapo w odzi. Sprawozdania sytuacyjne Szefa Zarzdu Cywilnego przy 8 Armii
niemieckiej (Chef der Zivilverwaltung beim 8. Armee-Oberkommando), 20 IX
1939 r., k. 30.
14. J. Bhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce. Wrzesie 1939. Wojna totalna, Krakw 2009, s. 162-178.
15. E. Jdrzejewski, Hitlerowska koncepcja administracji pastwowej 1933-1945.
Studium polityczno-prawne, Wrocaw 1974, s. 193-197.
16. M. Cygaski, Gestapo w odzi, d 1974, s. 13-14; T. Bojanowski, d pod
okupacj niemieck w latach II wojny wiatowej, 1939-1945, d 1992,
s. 101-102.
17. M. Wardzyska, By rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczestwa
w Polsce. Intelligenzaktion, Warszawa 2009, s. 65, 114.
18. 27 X 1939 r. przekazano go do obozu przejciowego w Rawiczu, a 11 IV 1940 r.
zosta zwolniony z KL Sachsenhausen. (Aneks nr 1, Wykaz rozstrzelanych
w lasach poddzkich (1939-1940), [w:] Eksterminacja inteligencji odzi i okrgu dzkiego 1939-1940, red. A. Galiski, M. Budziarek, d 1992, s. 106).
19. AIPN w odzi, Ld 1/8734, Akta gestapo w odzi, Skoroszyt nieznanego pracownika gestapo obejmujcy imienny spis zatrzymanych przez niego osb (19391944), k. 4.
20. K. Leszczyski, op. cit., s. 242, 245-246, 254.
21. Aneks nr 1, Wykaz rozstrzelanych w lasach poddzkich (1939-1940), [w:] Eksterminacja inteligencji odzi i okrgu dzkiego 1939-1940, s. 97.
22. AIPN w odzi, Ld 1/8734, Akta gestapo w odzi, Skoroszyt nieznanego pracownika gestapo obejmujcy imienny spis zatrzymanych przez niego osb (19391944), k. 14-15; Aneks nr 1, Wykaz rozstrzelanych w lasach poddzkich (19391940), [w:] Eksterminacja inteligencji odzi i okrgu dzkiego 1939-1940,
s. 120.
23. M. Nartonowicz-Kot, Struktura organizacyjna Polskiej Partii Socjalistycznej
w odzi (1926-1939), Rocznik dzki 1989, t. XXXIX, s. 140; Aneks nr 1,
Wykaz rozstrzelanych w lasach poddzkich (1939-1940), [w:] Eksterminacja
inteligencji odzi i okrgu dzkiego 1939-1940, s. 120.
24. AIPN w odzi, Ld 1/7776, Akta gestapo w odzi, Skoroszyt nieznanego pracownika gestapo obejmujcy imienny spis zatrzymanych przez niego osb (19391944), k. 3. W obozie tym zgin prawdopodobnie dzki poeta, literat i bardzo
popularny dziennikarz Edward From, znany jako Andrzej Nullus, ktry w 1936 r.
opchodzi 25-lecie pracy dziennikarskiej. Por. From Edward vel Eliasz (18931939) [w:] A. Kempa, M. Szukalak, ydzi dawnej odzi. Sownik biograficzny
ydw dzkich oraz z odzi zwizanych, t. II, d 2004.
25. Aneks nr 1, Wykaz rozstrzelanych w lasach poddzkich (1939-1940), [w:] Eksterminacja inteligencji odzi i okrgu dzkiego 1939-1940, s. 82.
26. K. Leszczyski, op. cit., s. 256, 260-261.
27. M. Budziarek, d, Lodsch, Litsmannstadt. Wycinki z ycia mieszkacw okupowanego miasta, d 2003, s. 74.
28. AIPN w odzi, Ld 1/7762, Akta gestapo w odzi, Wykaz osb na liter A i B
skazanych na mier przez niemiecki sd dorany w odzi. Spis zakadnikw
przekzanych w listopadzie 1939 r. do zakadu karnego w Sieradzu (1939-1940),
k. 4-4v. Dla przykadu od 1 X 1940 r. do 15 IX 1941 r. w odzi Niemcy zatrzymali
kolejne 3025 osb (S. Nawrocki, Policja hitlerowska w tzw. Kraju Warty w latach 1939-1945, Pozna 1970, s. 130).
29. W listopadzie 1939 r., w wewntrznej korespondencji, kacet okrelano jako obz
koncentracyjny na Radogoszczu (Konzentrationslager Radogosch). W grudniu
1939 r. nazw zmieniono na obz dla jecw w Radogoszczu (Gefangenenlager Radogosch) (M. Budziarek, d, Lodsch, Litzmannstadt. Wycinki z ycia
mieszkacw okupowanego miasta, d 2006, s. 126-127).
30. S. Rapalski, Byem w piekle. Wspomnienia z Radogoszcza, d 1960, s. 5051; S. Lewicki, Radogoszcz, Warszawa 1971, s. 16-17.
31. AIPN w odzi (OKZpNP), Ds. 55/67, t. I, Akta masowych egzekucji dokona-

68

Stanisaw Sapociski (1904-1939)

Artur Ossowski

str. 13

Biblioteka Kroniki miasta odzi, t. X

32.
33.

34.
35.

36.
37.
38.

39.

40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.

str. 14

nych przez hitlerowcw w latach 1939-1944 na obywatelach polskich w lasach

poddzkich, d 11 VII 1967-30 XII 1986, k. 19.
AIPN w odzi (OKZpNP), Ds. 55/67, t. I, Akta masowych egzekucji dokonanych przez hitlerowcw w latach 1939-1944 na obywatelach polskich w lasach
poddzkich, d 11 VII 1967-30 XII 1986, k. 35-36.
AIPN w odzi (OKZpNP), Ds. 67/67, t. 14, Akta w sprawie zbrodni popenionych w latach 1939-1945 przez hitlerowcw w wizieniu policyjnym na Rdogoszczu w odzi, 15 IV 1967-30 VIII 1982, k. 2737-2744; S. Lewicki, op. cit.,
s. 11-12, 14-16.
W. Curilla, Erweitertes Polizeigefngnis Radegast, Schningen 2011, s. 234; W.
`
Zrdlak,
Obz przejciowy na Radogoszczu, [w:] Obozy hitlerowskie w odzi,
pod red. A. Gowackiego i S. Abramowicza, d 1998, s. 59-100.
M. Cygaski, Z dziejw okupacji hitlerowskiej w odzi, d 1965, s. 30, 165166. Kargel by rwnie gorcym ordownikiem zmiany nazwy odzi na Litzmannstadt i uzasadnia jej germanizacj, odwoujc si do znalezisk archeologicznych z lat 20. (A. Kargel. Wykopaliska z okolic odzi, Wiadomoci Archeologiczne 1923, t. 8, nr 2-4, s. 197-198).
D. Nacz, Zawd dziennikarz w Polsce: 1918-1939, Warszawa 1982, s. 136,
153-154.
A. Ochocki, Reporter przed konfesjonaem, czyli jak si w odzi przed wojn
robio gazet, d 2004, s. 265.
O. awrynowicz, Stanisaw Sapociski (1897-1939) [w] Nekropolia terenu byego poligonu wojskowego na Brusie w odzi. Mogia ekshumowana w 2008
roku, pod red. M. Goska, d 2010, s. 105-113. Autor artykuu, opierajc si
na przekazach rodziny zamordowanego Sapociskiego, dat jego urodzin okreli na rok 1897. Natomiast w publikacji z 1992 r. (Aneks nr 1, Wykaz rozstrzelanych w lasach poddzkich (1939-1940), [w:] Eksterminacja inteligencji
odzi, s. 136) pod pozycj 199 zapisano, e Stanisaw Sapociski ur. 7 IX
1904 r. w odzi jako syn Hermana. Pod t te dat zosta pochowany na Cmentarzu Komunalnym na Doach. Niestety w pniejszych latach zaczto uzywa
daty 1897, na co miaa wpyw relacja bratanicy ony zamordowanego. Za t
istotn uwag wdziczny jestem redaktorowi Gustawowi Romanowskiemu.
Straty wrd pisarzy polskich w czasie II wojny wiatowej i okupacji hitlerowskiej 1939-1945, oprac. M. Rutkowska i E. Serwaski, Warszawa 1980, s. 462;
W. Grabowski, Polska Agencja Telegraficzna 1918-1991, Warszawa 2005,
s. 177.
K. Weiser, Jewish People, Yiddish Nation: Noah Prylucki and the Folkists in
Poland, Toronto 2011, s. 47; S. Dunin, Wspomnienia dziennikarza, Wrocaw
1963, s. 262-263.
T. Mocicki, Teatry Warszawy 1939. Kronika, Warszawa 2009, s. 73; K. Wierzyski, H. Waszkiel, M. Waszkiel, Wraenia teatralne: recenzje z lat 1932-1939,
Warszawa 1987, s. 46, 169.
O. awrynowicz, op. cit., s. 108-109.
W. Wadyka, Krew na pierwszej stronie. Sensacyjne dzienniki Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1982, s. 86-87.
M. Szczuka, Czasopisma spoeczno-kulturalne odzi midzywojennej (19181939), d 1983, s. 13-14.
W. Kaszubina, Bibliografia prasy dzkiej 1863-1944, Warszawa 1964, s. 80.
Przegld dzkiej prasy, Piotrkowska 104 2010, z. 9, s. 270-271.Wraz nim do
dzienika przeszli: Jan Siewicz oraz Feliks Bbol (K. Badziak, Historia Polski XIXXX w., d 1995, s. 156).
J. Krzecki, Karteczki. Mj jubileusz. Czytelnik pod lup, Echo 11 II 1939, s. 4.
Szerzej: R. Wolaski, B. azuka, Eugeniusz Bodo: Ju taki jestem zimny dra,
Pozna 2012.
Fala dzka, pod red. Benedykta Stefaskiego, d 1936, s. 5-23. W marcu
1939 r. Rozgonia dzka Polskiego Radia z ul. Woowej przeniesiona zostaa
do nowoczesnego gmachu przy ul. Narutowicza (W. Pawak, W rytmie fabrycznych syren. d midzy wojnami, d 1984, s. 237).

Stanisaw Sapociski (1904-1939)

Artur Ossowski

bohaterowie trudnych czasw

2013

69

Biblioteka Kroniki miasta odzi, t. X

2013

50. J. ojek, Historia prasy polskiej, t. II, Warszawa 1980, s. 170.

51. W. Wadyka, op. cit., s. 190-194.
52. By cenionym publicyst, ktry wyda szereg ksiek przy wsparciu Zarzdu
Miasta, a oto niektre z nich: S. Rachelewski, F. Walczowski, Ba i legenda
odzi, d 1935, s. 182; Idem, Zastygy nurt ycia: d, ktra odesza, d
1938, s. 172; Idem, Campo santo odzi: wczoraj a dzi dzkich cmentarzy
chrzecijaskich, d 1938, s. 176; Idem, Szabla na kilimie: ze szwadronami
203 puku uanw w r. 1920, d 1938, s. 149; Idem, E. Ajnenkiel, Szlakiem
wielkoci: odtworzony warsztat pracy konspiracyjnej J. Pisudskiego w odzi,
d 1939, s. 138; Idem, Pod ratuszow wieyczk: burmistrzowie i prezydenci
miasta odzi w latach 1808-1914, d 1939, s. 31.
53. Autor zbelytryzowanej powieci hisorycznej, ktra ukazaa si w serii wydawniczej Wizerunki Synnych Kobiet i Mw: S. Glck, Nitokris, kochanka bogw
i ludzi: powie, Lww 1930, s. 256.
54. ona sekretarza Syndykatu Dziennikarzy dzkich, Romana Furmaskiego (19001940), ktry karier dziennikarsk rozpocz w pimie satyrycznym miech.
W redakcji Echa piastowa rwnie funkcj sekretarza. Jako podporucznik rezerwy walczy w szeregach 31 Puku Strzelcw Kaniowskich wchodzcego
w skad Armii d. Po dostaniu si do niewoli sowieckiej, przetrzymywany
w obozie jenieckim w Kozielsku, gdzie wsporganizowa ycie kulturalne i na
podstawie listw z odzi wygosi odczyt na temat niemieckich deportacji odzian
do Generalnego Gubernatorstwa pt. Felieton o odzi. Zgadzony wiosn 1940 r.
w Katyniu (Straty wrd pisarzy polskich w czasie II wojny wiatowej i okupacji
hitlerowskiej 1939-1945, s. 50; S. Piekarski, Twrczo sceniczna w obozach internowania onierzy polskich w latach 1939-1947, t. II, Piotrkw Trybunalski 2005, s. 187, 190; T. Gasztold, ycie owiatowo-kulturalne w obozach
polskich jeow w ZSRR, 1939-1947, Studia i materiay Centrum Bada Wchodnich 1991, t. XLIX, s. 7).
55. AIPN w odzi (OKZpNP), Sn.9/76/75, t. VII, Akta w sprawie zbrodni popenionych przez hitlerowcw na winiach wizienia policyjnego przy ul. Sterlinga 16
w odzi (Robert Kochstrasse), k. 1325v.
56. S. Rapalski, op. cit., s. 91-93.
57. Do 11 IV 1940 r. Sondergericht in Lodz, nastpnie funkcjonowa jako Sondergericht in Litzmannstadt. Do stycznia 1945 r. placwka orzeka kilkanacie tysicy
wyrokw: 10,5 tys. dotyczyo Polakw, 2,9 tys. skazanych to Niemcy, a 1,6 tys.
orzecze sdu odnosio si do innych narodowoci (J. Waszczyski, Prasa hitlerowska o wyrokach Sondergerichtu (Sdu Specjalnego) w odzi, Rocznik
dzki 1972, t. XVI, s. 67-79; Idem, Z dziaalnoci hitlerowskiego Sdu Specjalnego w odzi (1939-1945), Biuletyn Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce 1972, t. XXIV, s. 24-30). Por. E. Zarzycki, Dziaalno
hitlerowskiego Sdu Specjalnego w Bydgoszczy w sprawach o wypadki z wrzenia 1939 roku, Warszawa-Pozna 1976, s. 6-23.
58. Z. Janowicz, Ustrj administracyjny ziem polskich wcielonych do Rzeszy niemieckiej 1939-1945, tzw. Okrgi Kraju Warty i Gdaska Prus Zachodnich,
Pozna 1951, s. 171-172.
59. AIPN w odzi (OKZpNP), Sn.9/76/75, t. VII, Akta w sprawie zbrodni popenionych przez hitlerowcw na winiach wizienia policyjnego przy ul. Sterlinga 16
w odzi (Robert Kochstrasse), k. 1326.
60. M. Cygaski, Z dziejw okupacji hitlerowskiej w odzi, s. 62.
61. Autor romansu wydanego na amach Republiki w 1939 r.: A. Weiss, Gos
z zawiatw, d 1939, s. 15.
62. Materiay pomocnicze do historii dziennikarstwa Polski Ludowej, t. XVI-XVIII,
Warszawa 1991, s. 47; A. Ochocki, Erika zdradza tajemnice, d 1989, s. 84.
63. AIPN w odzi (OKZpNP), S.25/08/2n, t. I-II, Akta Gwne Prokuratora w sprawie pjcia na rk wadzy pastwa niemieckiego przez funkcjonariuszy niemieckich przez wzicie udziau w dokonaniu zabjstwa czterdziestu mczyzn
jesieni 1939 r. w odzi (25 IV 2008-29 IX 2010 r.).

70

Stanisaw Sapociski (1904-1939)

Artur Ossowski

str. 15