MIO I SAMOTNO KONFRONTACJE

UNIWERSYTET

69

OSOBA I MIO
FILOZOFIA CHRZECIJASKA TOM 11, POZNA 2014
IM . A DAMA M ICKIEWICZA W POZNANIU W YDZIA T EOLOGICZNY

JAN GRZESZCZAK
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wydzia Teologiczny
Zakad Filozofii Chrzecijaskiej

Kochaj i czy, co chcesz

Raz jeszcze o mioci wedug w. Augustyna
Love and do what you want. One More Time on Love According to St. Augustine

WPROWADZENIE
[] wtedy na widowni zjawia si arcybiskup gnienieski, Bodzanta, niegdy jeden z najgortszych wrogw andegaweskiej dynastii. agodnie i powoli zaczyna
przekonywa krlow Jadwig. Mwi jej o znikomoci wszelkiej ziemskiej mioci i o mioci jedynej, najwyszej, ktr odnale mona tylko w Bogu, mwi jej
o pokorze, o cierpliwym znoszeniu krzyw, o potdze cierpienia, otwiera wreszcie
przed ni porywajce perspektywy wielkich czynw: nawrcenia Litwy, zabezpieczenia pnocno-wschodnich granic krlestwa. I sowa jego z biegiem czasu przenikaj
do wiadomoci krlowej. Nagle odkrywa ona tajemnicz ni wic wpojone od
pierwszych lat prawdy wiary z codziennym yciem, zaczyna rozumie, e to, co powtarza si nieraz bezmylnie, jest norm postpowania, jedyn obowizujc norm,
e yje si nie tylko z woli Boga, ale i wycznie dla Niego. Coraz czciej chodzi
krlowa do katedry i tam, przed Ukrzyowanym, skada swe troski i wtpliwoci.
Tam modli si ju nie o pomoc w swych zamierzeniach, lecz o owocno dowiadczanych cierpie1.

Powyszy fragment pochodzi z wydanej w 1951 roku nakadem PAX ksiki Jerzego Andrzeja Grskiego, opatrzonej tytuem Dilige et quod vis fac. Na t
publikacj, wpisujc si w nurt powojennej literatury katolickiej, skadaj si 22
eseje powicone polskim znanym i nieznanym, kanonizowanym i niekanonizowanym witym, od w. Jadwigi Krlowej do kilku postaci dzieci, ktrych krt1

J.A. Grski, Dilige et quod vis fac, Warszawa 1951, s. 14-15.

70

JAN GRZESZCZAK

kie ycie zadziwio innych wiar, zaufaniem Bogu i czyst mioci2. Jak napisa
ks. Jan Zieja w Przedmowie, W ksice tej autor chcia zebra i odnowi
w pamici naszej postacie witobliwe z czasw dawnych i najnowszych3. Lektura ich ywotw nie przywouje bynajmniej na myl pojawiajcych si od czasu
do czasu kontrowersji wok synnego Augustyskiego sformuowania Kochaj
i czy, co chcesz, ktre jest tematem naszej refleksji, wrcz przeciwnie
wszystkie zaprezentowane przez Jerzego Grskiego postacie zadziwiaj czytelnika cnot wiary w stopniu heroicznym. Pozostajc w krgu Augustyskiej terminologii, moemy stwierdzi, e ludzie ci s obywatelami niebieskiego pastwa, ktre uczynia mio Boa a do pogardy siebie samego posunita4.
Kontrowersje wok maksymy Kochaj i czy, co chcesz, bior si najczciej z prb powierzchownego i wyrwanego z kontekstu jej interpretowania.
Uyta przez biskupa Hippony zwiza formua wydaje si wrcz nazbyt zwiza w treci, a przez to podatna na zrozumienie w sposb podobny do znanego
nam skdind Rbta, co chceta. Miaaby w ten sposb sankcjonowa zarwno
postaw laksyzmu moralnego, jak i sytuacjonizm etyczny5. Ten ostatni jak pisze Tadeusz Biesaga podwaa i odrzuca oglnie wane normy moralne na
rzecz indywidualnych, autonomicznych, jednostkowych rozstrzygni normatywnych, podejmowanych w obliczu zmieniajcych si, cigle nowych i niepowtarzalnych sytuacji egzystencjalnych6. Inspiracj dla etyki sytuacyjnej kontynuuje Tadeusz Biesaga sta si protest egzystencjalizmu przeciwko negowaniu
niepowtarzalnoci i wolnoci osoby ludzkiej oraz realnoci ludzkiej egzystencji
na rzecz zdeterminowanych procesw przyrodniczych, w ktrych zamyka czowieka naturalizm, czy te bezosobowych procesw spoecznych, w ktrych ujmowa czowieka idealizm Hegla7.
Wydaje si, e najwaciwsz drog do wydobycia z tej synnej formuy
moralnej zamierzonej przez jej autora treci bdzie umieszczenie jej w kontekcie nauki w. Augustyna na temat miejsca mioci w dziaaniu moralnie godziwym. Augustyska wizja mioci jako formy cnt (forma virtutum) polega na
tym, e jak zauwaa Tadeusz Stycze dziki mioci cnota i dziaanie z niej
wypywajce uzyskuj wymiar cile moralny, a przez to prowadz do spenienia
osoby jako osoby poprzez utwierdzenie jej woli w dobru moralnie powinnym8.
Zob. tame, s. 315.
Tame, s. 7.
4
wity Augustyn, Pastwo Boe, XIV, XXVIII, tum. W. Kubicki, Kty 1998, s. 546.
5
Zob. M.-F. Berrouard, Dilige et quod uis fac, w: http://www.augustinus.de/bwo/dcms/sites/
bistum/extern/zfa/textevon/aphorismen/dilige.html [dostp 04.12.2014].
6
T. Biesaga, Sytuacjonizm etyczny, w: Powszechna encyklopedia filozoficzna, t. 9, Lublin
2008, s. 293.
7
Tame.
8
T. Stycze, J. Merecki, ABC etyki, Lublin 1996, s. 43; Katechizm Kocioa katolickiego,
Pozna 1994, s. 529.
2

KOCHAJ I CZY, CO CHCESZ

71

Wydaje si te, e doszlimy w ten sposb do samego centrum problematyki mioci u w. Augustyna oraz jej zwizku z prawd i wolnoci9. Warto wic dokona
przegldu zagadnie, jakie podsuwa nam synna Augustyska maksyma.
I. MIEJSCE FORMUY W OPUS BISKUPA HIPPONY
Synn Augustysk formu, bdc przedmiotem naszych rozwaa, znale mona w homiletycznej spucinie tego autora. Najprawdopodobniej w roku
415 w. Augustyn wygosi seri homilii na temat Pierwszego Listu w. Jana
Apostoa opublikowanych przez Jaquesa Paula Mignea w tomie 35 Patrologia
Latina jako S. Aurelii Augustini Hipponensis Episcopi in Epistolam Joannis ad
Parthos Tractatus Decem10. Erudycja dwudziestowiecznych badaczy spucizny
w. Augustyna pozwolia zarwno na w miar precyzyjne ustalenie roku wygoszenia homilii, jak i rozwikanie zagadki Partw jako adresatw Augustyskich
mw, co byoby nie tylko dziwne, ale wrcz niemoliwe. Sformuowanie ad Parthos pojawia si, co prawda, u autorw takich, jak Atanazy, Beda Czcigodny czy
Kasjodor, mona je jednak uzna za bd staroytnych skrybw, ktrzy najprawdopodobniej pomylili Partw ( ) z przydomkiem dziewiczy
(), nadawanym w. Janowi Ewangelicie11.
Sowo tractatus, pojawiajce si w tytule dziea, jest zgodne z patrystyczn
tradycj, ktrej przedstawicielem jest rwnie biskup Hippony. W odrnieniu
od komentarza egzegetycznego (expositio) tractatus oznacza ustny komentarz
ksigi Pisma witego lub biblijnego fragmentu, przybierajcy form kazania,
skierowanego do wiernych. Sam w. Augustyn zauwaa, e aciskie sowo tractatus jest odpowiednikiem greckiego 12.
W Prologu autor wyjania okolicznoci powstania dziea. wity Augustyn
przypomina swoim suchaczom, e ju wczeniej zaj si komentowaniem Janowej Ewangelii, jednak w midzyczasie nadeszy wita wielkanocne z waciWedug w. Augustyna, mio odgrywa zasadnicz rol w realizacji prawa moralnego. Odgrywa w duszy rol analogiczn do ciaru w przedmiotach materialnych, std Augustyskie
stwierdzenie: Moj si cienia jest mio moja: dokdkolwiek zmierzam, mio mnie prowadzi w. Augustyn, Wyznania, XIII, 9, tum. Z. Kubiak, Krakw 1997, s. 319. Myl ta przenika
zarwno teoretyczn, jak i praktyczn refleksj, widoczn w Augustyskiej spucinie zob.
R. Cyrklaff, Augustyn myl etyczna, w: Encyklopedia katolicka, t. 1, Lublin 1989, k. 1099-1101.
Na temat roli mioci w yciu maeskim wedug w. Augustyna zob. A. Swoboda, Kobieta,
ona i matka w pismach w. Augustyna, Studia i Materiay, t. 158, Pozna 2012, s. 91-102.
10
Zob. PL, 35, 1977-2062.
11
Zob. Augustin dHippone, Commentaire de la Premire ptre de S. Jean. Texte latin des
Mauristes, introduction, traduction et notes par Paul Agasse, s.j. Rimpression de la 1re dition
revue et corrige, Sources Chrtiennes, vol. 75, Paris 2011, s. 9, 15.
12
Zob. Augustinus Hipponensis, Epist. CCXXIV, 2, PL 33, 1001; Augustin dHippone, Commentaire, dz. cyt., s. 15.
9

72

JAN GRZESZCZAK

wymi im tekstami ewangelicznymi, ktrych nie mona zastpi. Wybra wic List
w. Jana i tak tumaczy motywy tej decyzji:
Gdy si zastanawiaem, ktr cz Pisma w. mam z wami w tym radosnym tygodniu z ask Bo omwi, tak jednak, aby w siedmiu lub omiu dniach j skoczy,
wpad mi do rki List w. Jana. Zabierajc si do jego wyjanienia, nie odrywamy si
od Apostoa, cho przerywamy jego Ewangeli. Sprawi on przyjemno wszystkim,
ktrzy pragn zasmakowa w Boym chlebie. Tote Koci wity ceni go bardzo.
List ten bowiem podkrela przede wszystkim mio. O niczym innym prawie nie
mwi, jeno o mioci. Std kady zdolny do suchania bdzie sucha z radoci.
W ten sposb stanie si dla niego czytanie jakby spywajcym na ogie olejem; jeli
jest w nim jaki pomyk, ktry by mg przyj pokarm, przyjmie go, wzrasta i trwa.
Dla innych, przeciwnie, bdzie jak ogniem dla stosu gazek; dziki naszej mowie
niejeden zaponie pomieniem, chociaby dotd wcale si nie pali. U jednych znajdzie ju przygotowany karm, u drugich si zapali nawet przy jego dotychczasowym
braku. A wszyscy znajdziemy rado w tej samej mioci. Gdzie za mio, tam
pokj; i gdzie pokora, tam mio. Suchajmy tedy i snujmy myli, jakie Pan podaje,
bycie dobrze rozumieli13.

Sposb wykadu zastosowany przez w. Augustyna wykazuje podobiestwa

do metody widocznej w Janowym licie. Ju Blaise Pascal zwrci uwag na te
charakterystyczne cechy Augustyskiej metodologii. W myli 72, odpierajcej
zarzut, jakoby w Pimie witym nie byo porzdku, znajdziemy nastpujce
stwierdzenie:
Serce ma swj porzdek; rozum ma swj, pyncy z zasad i dowodw; serce ma inny.
Nie mona udowadnia, e naley nam si mio, wyszczeglniajc po porzdku
powody do mioci; to byoby mieszne. Chrystus, w. Pawe zachowuj porzdek
mioci, a nie rozumu; chcieli bowiem rozpali, a nie nauczy. To samo wity
Augustyn; ten porzdek polega gwnie na dygresjach w kadym punkcie odnoszcym si do celu, tak by ukazywa go cigle14.

Trafne wydaje si w tym miejscu porwnanie Augustyskiej metody do sposobw wykonania dziea muzycznego: wiodcy temat zostaje najpierw dyskretnie zapowiedziany, nastpnie porzucony, ponownie podjty, wykonany tak, aby
wybrzmia z si, znowu porzucony po to, by pojawi si ponownie, ale ju
w nowym kontekcie i wraz z nowymi wtkami15.

w. Augustyn, Homilie na Ewangelie i Pierwszy List w. Jana, cz. 2, tum. W. Szodrski,

W. Kania, wstp, oprac. E. Stanula, Pisma Starochrzecijaskich Pisarzy, t. 15, Warszawa 1977,
s. 381.
14
B. Pascal, Myli, tum. T. eleski (Boy), Warszawa 1997, s. 45.
15
Zob. Augustin dHippone, Commentaire, dz. cyt., s. 18.
13

KOCHAJ I CZY, CO CHCESZ

73

II. KONTEKST SFORMUOWANIA

Przejdmy teraz do kluczowego fragmentu komentarza, w ktrym pojawia
si interesujce nas sformuowanie: Dilige, et quod vis fac (Kochaj i czy, co
chcesz). W homilii VII biskup Hippony komentuje fragment czwartego rozdziau Pierwszego Listu w. Jana (1 J 4,4-12). Na wstpie stwierdza, e Ten wiat
jest tym dla wiernych, ktrzy szukaj ojczyzny, czym dla ydw bya pustynia,
i zwraca si do swoich suchaczy: Jeli nie chcecie zgin na tej pustyni, pijcie
mio (Sed si non vultis in ista eremo siti mori, bibite caritatem)16. To na pierwszy rzut oka do oglne wezwanie zostao skonkretyzowane w dalszej refleksji
biskupa Hippony. Dlaczego mamy pi mio, czyli miowa? Bo jak pisze
w. Jan mio jest z Boga17. C wikszego pyta w. Augustyn mg
powiedzie? Choby na kartach tego Listu nic wicej nie byo powiedziane na
chwa mioci, choby nic wicej nie byo powiedziane o niej na wszystkich
kartach Pisma w., gdybymy tylko to jedno syszeli od Ducha witego, i Bg
jest mioci, ju o nic wicej nie musielibymy pyta18.
To zasadnicze i gbokie stwierdzenie, zawarte pod koniec czwartego paragrafu interesujcej nas sidmej homilii, ma cay szereg zarwno teoretycznych,
jak i praktycznych implikacji, omwionych w kolejnych odsonach Augustynowej refleksji. Dziaanie przeciw mioci oznacza dziaanie przeciw Bogu (facere
contra dilectionem, facere contra Deum est)19. Niechaj nikt nie mwi: przestrzega biskup Hippony grzesz przeciw czowiekowi, gdy nie kocham brata;
a lekki jest grzech przeciw czowiekowi; Tylko przeciw Bogu nie mog grzeszy.
Jak to? Czy nie grzeszysz przeciw Bogu, kiedy wykraczasz przeciw mioci?20. wity Augustyn zastanawia si rwnie nad tym, jak pogodzi ze sob
zdania: Mio jest z Boga i Bg jest mioci21.
Bogiem jest Ojciec, Syn i Duch wity. Syn jest Bogiem z Boga i Duch wity jest Bogiem z Boga. Ci trzej s jednym Bogiem, nie trzema Bogami. Skoro Syn jest Bogiem
i Duch wity Bogiem, skoro ten ma mio, w ktrym mieszka Duch wity, to Bg
jest mioci. Mio jest Bogiem, bo jest z Boga [ergo dilectio Deus est; sed Deus
16
w. Augustyn, Homilie, dz. cyt., s. 455-456. Warto w tym miejscu zauway, e po bogosawiestwie wina w wito w. Jana Ewangelisty kapan podaje je czasami wiernym do skosztowania, wypowiadajc sowa: Pij mio w. Jana (Bibe amorem sancti Ioannis) zob. Agenda
liturgiczna diecezji opolskiej. Naboestwa, powicenia i bogosawiestwa, Opole 1986, s. 396.
17
Videamus quid moniturus est, in quo illum audire debeamus. Dilectissimi, diligamus invicem. Quare? quia homo monet? Quia dilectio ex Deo est Augustin dHippone, Commentaire,
dz. cyt., s. 320; 1 J 4,7.
18
w. Augustyn, Homilie, dz. cyt., s. 458.
19
Zob. Augustin dHippone, Commentaire, dz. cyt., s. 320.
20
w. Augustyn, Homilie, dz. cyt., s. 458.
21
Quomodo ergo jam dudum: Dilectio ex Deo est; et modo Dilectio Deus est. Augustin dHippone, Commentaire, dz. cyt., s. 322.

74

JAN GRZESZCZAK

quia ex Deo]. Dwie formuy masz w Licie: Mio jest z Boga i Bg jest mioci. Tylko o Ojcu nie mwi Pismo, i jest z Boga. Gdyby wic sysza
z Boga naley rozumie Syna albo Ducha witego22.

Ten ostatni udziela si jako mio Boa, rozlewajca si w sercach kochajcych Boga. Nie mona jednak rwnoczenie zauwaa w. Augustyn mie
mioci i by grzesznikiem23.
Kluczowe dla naszej refleksji s paragrafy sidmy i smy homilii sidmej,
w ktrych w. Augustyn podejmuje si skomentowania 10. wiersza z czwartego
rozdziau Janowego Listu: W tym przejawia si mio, e nie my umiowalimy Boga, ale e On sam nas umiowa i posa Syna swojego jako ofiar przebagaln za nasze grzechy. Po przywoaniu fragmentw z Nowego Testamentu,
w ktrych zostaa wyraona ta sama prawda (J 15,13; Rz 8,32), biskup Hippony
ilustruje j ciekawym zestawieniem:
Oto Ojciec wyda Chrystusa. I Judasz Go wyda. Czy jeden i drugi czyn jest taki sam?
Judasz by zdrajc. Czy i Bg by zdrajc? Bynajmniej, powiesz. Nie ja to mwi,
lecz mwi Aposto: Wasnego Syna nie oszczdzi, ale Go wyda za nas wszystkich. Ojciec Go wyda i On sam siebie wyda. Tene Aposto mwi: Ktry mi
umiowa i siebie samego wyda za mnie (Gal 2,20). Skoro Ojciec wyda Syna i Syn
wyda samego siebie, c uczyni Judasz? Wyda Go Ojciec, wyda si Syn, wyda
Go Judasz. To samo byo tu i tam. Czym jednak si rni midzy sob wydanie Syna
przez Ojca, wydanie siebie Syna, i wydanie Mistrza przez ucznia Judasza? Tym, e
Ojciec i Syn uczynili to z mioci, a Judasz przez zdrad. Naley wic baczy nie
tyle na to, co czowiek czyni, ile na to, w jakim celu co czyni. Taki sam cel widzimy
u Boga Ojca i u Judasza. Ojca chwalimy, Judasza si odrzekamy. Dlaczego chwalimy Ojca, a odrzekamy si Judasza? Chwalimy mio, odrzekamy si nieprawoci.
Jak wane jest dla ludzi wydanie Chrystusa! Czy myla o tym Judasz, gdy Go wydawa? Bg myla o naszym zbawieniu, Judasz o cenie, za ktr sprzeda Pana; Syn
o cenie, ktr da za nas. Rny cel pocign za sob rne czyny. T sam czynno, zalenie od jej celu, chwalimy albo potpiamy. Tak dziaa mio. Ni jedn
rni si czyny ludzkie, ona tylko rozstrzyga o ich wartoci24.

W paragrafie smym w. Augustyn zestawia ze sob dziaania przeciwne

sobie: Ojciec karci syna, handlarz schlebia niewolnikowi. Gdyby obydwa czyny kar i delikatno da do wyboru, kt by nie wybra delikatnoci i nie
odrzuci bicia? A przecie kontynuuje biskup Hippony patrzc na osoby wiw. Augustyn, Homilie, dz. cyt., s. 458-459.
Tame. Wczeniej biskup Hippony, mwic o sakramentach i darze proroctwa, stwierdza,
e Wszystkie te tajemnice moe posiada i zy czowiek (Ergo habere autem sacramenta ista
omnia et malus potest; habere autem caritatem, et malus esse non potest) tame. Na temat aluzji
do donatyzmu, widocznych w homiliach zob. Augustin dHippone, Commentaire, dz. cyt.,
s. 24-28.
24
w. Augustyn, Homilie, dz. cyt., s. 460.
22

23

KOCHAJ I CZY, CO CHCESZ

75

dzisz, e mio bije, a niegodziwo schlebia (Si personas adtendas, caritas

caedit, blanditur iniquitas)25. Ojciec, cho surowy, kieruje si mioci, natomiast
handlarz niewolnikw, zachowujc pozory delikatnoci, dziaa niegodziwie. Non
discernuntur facta hominum, nisi de radice caritatis (Czyny ludzkie tylko mioci rni si pod wzgldem swej wartoci) konkluduje w. Augustyn26. Polski przekad zatraci w tym miejscu pikno aciskiego wyraenia radix caritatis
(korze mioci), z ktrego wyrasta autentyczna warto czynw, cho dalej tumacz posuguje si ju tym zwrotem: Niejeden czyn wyglda zewntrznie na
dobry, cho nie wyrasta z korzenia mioci. Podobnie i kwiaty maj ciernie. Niejeden czyn wyglda na surowy i twardy, cho dokonuje si go dla wychowania,
z pobudki mioci27. Ukoronowaniem Augustyskiego wywodu jest interesujca nas maksyma: Dlatego polecamy ci jedno krtkie zdanie: Kochaj i czy, co
chcesz! [Dilige et quod vis fac] Gdy milczysz, milcz z mioci; gdy mwisz,
mw z mioci; gdy karcisz, kar z mioci; gdy przebaczasz, przebaczaj z mioci. Niechaj tkwi w sercu korze mioci; wyronie z niego tylko dobro (radix
sit intus dilectionis, non potest de ista radice nisi bonum exsistere)28.
III. PRBA OCENY
Zanim dokonamy prby oceny Augustyskiej formuy, warto przyjrze si
nazewnictwu, jakie pojawia si w komentarzu. Jak mielimy okazj zauway,
mwic o mioci, w. Augustyn uywa sw dilectio i caritas. W rozdziale VII
14. ksigi Pastwa Boego biskup Hippony zatrzyma si duej nad znaczeniem
tych terminw29. Kto postanowi miowa Boga i wedug Boga, a nie wedug
czowieka, miowa bliniego jak siebie samego, to taki czowiek z powodu tej
mioci nazywa si czowiekiem dobrej woli, ktra czciej w Pimie witym
nazywa si caritas (szacunek); ale te w tyche ksigach, nazywa si to amor
(mio)30. Przykadem uycia obydwu terminw jest przywoany przez w.
Augustyna dialog Jezusa z Piotrem nad Jeziorem Tyberiadzkim po zmartwychwstaniu, gdzie zwroty Kochasz mnie? (Diligis me?) i Miujesz mnie? (Amas
me?) uywane s zamiennie31.
Tame, s. 461.
Augustin dHippone, Commentaire, dz. cyt., s. 328.
27
w. Augustyn, Homilie, dz. cyt., s. 461.
28
Tame.
29
Zob. wity Augustyn, Pastwo Boe, dz. cyt., s. 515-517.
30
Tame, s. 515. Nam cujus propositum est amare Deum, et non secundum hominem, sed
secundum Deum amare proximum, sicut etiam se ipsum; procul dubio propter hunc amorem dicitur voluntatis bonae, quae usitatius in Scripturis sacris charitas appellatur: sed amor quoque secundum easdem sacras Litteras dicitur Augustinus Hipponensis, De Civitate Dei, PL 41, 410.
31
Cum ergo prandissent, dicit Simoni Petro Jesus: Simon Joannis, diligis me plus his? Dicit
ei: Etiam, Domine, tu scis quia amo te. Dicit ei: Pasce agnos meos. Dicit ei iterum: Simon Joannis,
25

26

76

JAN GRZESZCZAK

Dlatego tu o tym wspomniaem, e niektrzy myl, i co innego jest ukochanie (dilectio), czyli szacunek (caritas), a co innego mio (amor). Powiadaj mianowicie,
e ukochanie odnosi si do czego dobrego, a mio do zego. Tymczasem wiadomo to powszechnie, e te i pisarze wieccy [auctores saecularium litterarum] tej
rnicy nie robi. To samo i filozofowie adnego powodu takiej rnicy nie przytaczaj i jej nie zachowuj; owszem, pisma ich wyranie wskazuj, e bardzo czsto
uywaj wyrazu mio [amor] w odniesieniu do rzeczy dobrych i do samego Boga.
Ale nade wszystko nasze ksigi wite, ktrych powag cenimy wyej nad wszelkie
inne ksigi, bynajmniej nie mwi, iby co innego mio znaczy miaa, a co innego
ukochanie (dilectio), czyli szacunek (caritas)32.

Za autorami, ktrzy twierdz, e ukochanie (dilectio) odnosi si do czego

dobrego, a mio (amor) do zego, kryje si Orygenes i jego komentarz do
Pieni nad Pieniami, gdzie egzegeta przywouje opinie mdrcw, dla ktrych
amor utosamia si z saeculi cupido33.
W komentarzu do Janowego Listu w. Augustyn dokonuje rwnie doprecyzowania znaczenia terminu dilectio. W homilii VIII zauwaa, e dotyczy ona
rzeczy wyszych, natomiast mio cielesna to raczej lubienie (amor), podobne do upodobania do pewnych typw da34. Upodobanie to czy si czsto
z koniecznoci zabicia zwierzcia po to, aby mc je zje (w. Augustyn podaje
przykad da z kwiczow)35. Dilectio jest wic, z jednej strony, mioci, ktrej
zasad jest Duch wity, a z drugiej, ma ona za przedmiot Boga i innych ludzi.
Jej przeciwiestwem jest podanie (cupiditas), bdce jak pisze biskup Hippony upodobaniem w rzeczach przemijajcych36. Naley w tym miejscu dodiligis me? Ait illi: Etiam, Domine, tu scis quia amo te. Dicit ei: Pasce agnos meos. Dicit ei tertio:
Simon Joannis, amas me? Contristatus est Petrus, quia dixit ei tertio, Amas me? Et dixit ei: Domine, tu omnia nosti, tu scis quia amo te. Dixit ei: Pasce oves meas (J 22,15-17) Biblia Sacra juxta
Vulgatam Clementinam divisionibus, summariis et concordantiis ornata, RomaeTornaciParisiis
1927, s. [127].
32
wity Augustyn, Pastwo Boe, dz. cyt., s. 515-516.
33
Hoc propterea commemorandum putavi, quia nonnulli arbitrantur aliud esse dilectionem
sive caritatem, aliud amorem. Dicunt enim dilectionem accipiendam esse in bono, amorem in malo.
Sic Origenes usum Scripturae exponit in Homilia in Cantica canticorum Augustinus Hipponensis, De Civitate Dei, PL 41, 410; zob. In Cant. Cant. prol., PG 13,67; Augustin dHippone, Commentaire, dz. cyt., s. 33, przyp. 4.
34
Wszelka mio, rwnie cielesna, ktr zwyczajnie nazywamy nie tylko mioci, ile raczej lubieniem (mio bowiem dotyczy raczej wyszych rzeczy), wszelka mio [] ma w sobie
pewn yczliwo wzgldem tych, ktrych si kocha w. Augustyn, Homilie, dz. cyt., s. 467.
35
[] nie musimy tak lubi ludzi, jak syszymy smakoszy mwicych: Lubi kwiczoy. Pytasz, dlaczego je lubi? Aby je zabi i spoy. I mwi, e je lubi, i jego mio wychodzi na ich mier.
Wszystko, co lubimy je, lubimy po to, aby to spoy i posili si. Czy tak si lubi ludzi, aby ich te
spoy? Nie, mio jest pewnego rodzaju yczliwoci, aby da co tym, ktrych lubimy. A jeli si
nic nie daje? Wystarczy wtedy kochanemu sama yczliwo [benevolentia] tame.
36
[] tylko prawdziwa mio jest godna tego imienia, a wszystko poza ni jest jedynie
podliwoci (Ea quippe dilectio dicenda est, quae vera est; alioquin cupiditas est) w. Augustyn, O Trjcy witej, VIII, 7, 10, tum. M. Stokowska, Krakw 1996, s. 278. Na temat Augusty-

KOCHAJ I CZY, CO CHCESZ

77

da, e dilectio to rwnie mio, jak ywi do nas Pan Bg, oraz mio, jaka
jest w Nim samym: Deus dilectio est.
tienne Gilson, wiadom trudnoci pojawiajcych si w interpretacji Augustyskiej formuy Kochaj i czy, co chcesz, twierdzi, e odnosi si ona tylko
do mioci doskonaej37. Pisze francuski historyk:
Jest to twierdzenie suszne o prawdzie absolutnej, ale ma ono warto tylko dla doskonaej mioci. Gdy chodzi o mio niedoskona a kt by si omieli chwali,
e kocha mioci cakowicie oczyszczon? twierdzenie to ma warto tylko
wzgldnie i proporcjonalnie dokadn w stosunku do stopnia tej mioci. Kt mgby utrzymywa, e w tym yciu zwyciy tak zupenie ca podliwo, e dusz
napenia mu cakowicie tylko mio-Caritas. Nauka wic Augustyna jest daleka od
pozwalania na atwe opuszczanie si po tym zboczu, prowadzcym do siebie samego, ktre ju zbkao najlepsze dusze, ale jest wyrazem ideau o niedostpnej czystoci. Oznacza on tylko cicy na nas obowizek czuwania, by dusze nasze coraz
bardziej nasycay si t mioci, ktra w tej mierze, w jakiej przewysza w nas podliwo, pozwala nam odda si poruszeniom woli uwiconej w samym swym
korzeniu i ktra odtd moe przynosi tylko dobre owoce38.

Kolejnym nastpstwem nauki, wyraonej w formule Dilige et quod vis fac,

jest zdaniem Gilsona konieczno zachowania wskaza moralnych, i to nawet wtedy, kiedy umiecimy mio u samej podstawy ycia moralnego39. Inaczej mwic, mio wchania cnoty, ale ich nie unicestwia [] obdarza nas
nimi, ale nie zastpuje ich40. Nie jest wreszcie augustynizm rodzajem kwietyzmu, w ktrym mio zwalniaaby z dziaania.
Paul Agasse, autor wstpu do edycji Augustynowego komentarza Janowego Listu, wydanego w tomie 75 Sources Chrtiennes czciowo przyznaje racj
Gilsonowi, twierdzc, e interpretacja tego ostatniego jest zgodna z charakterem
skiej definicji podliwoci jako amor rerum transeuntium zob. Augustinus Hipponensis, De diversis quaestionibus, PL 40, 23.
37
Poczynajca si mio Boga jest dla duszy pocztkiem jej usprawiedliwienia. W miar,
jak mio wzrasta, wzrasta jej sprawiedliwo w duszy. Skoro ta mio staje si doskonaa, wtedy
zarazem i sprawiedliwo tej duszy staje si doskonaa. Uchwymy pene znaczenie tej nauki: cakowicie urzeczywistniona mio Boa stapia si z yciem moralnym cakowicie urzeczywistnionym. Czy bowiem mio absolutna absolutnego dobra, a wic posiadanie go bez zastrzee nie
jest szczliwoci, celem moralnego ycia? Jest to tak prawdziwe, e mio Boga doprowadzona
do szczytu doskonaoci zajaby i zapenia ca dusz. Z samego okrelenia wynika, e nie byoby w niej miejsca dla niczego innego; wszystko, co by czynia, pochodzioby z czystej mioci;
kady z jej aktw, jakikolwiek, pochodziby z doskonaej i absolutnej mioci Boga, tak e wszystko, co by czynia, byoby dobre dobroci nieomyln. Dilige et quod vis fac. Kochaj wic mwi
nam wity Augustyn a potem czy, co chcesz . Gilson, Wprowadzenie do nauki witego
Augustyna, tum. Z. Jakimiak, Warszawa 1953, s. 181.
38
Tame, s. 181-182.
39
Zob. tame.
40
Zob. tame.

78

JAN GRZESZCZAK

augustyskiej duchowoci, nie bierze jednak pod uwag w dostatecznym stopniu

kontekstu, w jakim biskup Hippony umieci swoj synn formu41. Jestemy
cigle w krgu mioci bliniego, o czym wiadczy rwnie podobne, a moe
nawet dalej idce sformuowanie, na ktre napotykamy w homilii 10.: Kochaj,
a bdziesz czyni tylko dobro (Dilige, non potest fieri nisi bene facias)42. wity
Augustyn chce w ten sposb przypomnie o wymaganiach mioci. Prawdziwa
mio moe rwnie przybra szat surowoci: Gdy milczysz, milcz z mioci;
gdy mwisz, mw z mioci; gdy karcisz, kar z mioci; gdy przebaczasz, przebaczaj z mioci. Niechaj tkwi w sercu korze mioci; wyronie z niego tylko
dobro43.
LITERATURA
Agenda liturgiczna diecezji opolskiej. Naboestwa, powicenia i bogosawiestwa,
Opole 1986.
Augustin dHippone, Commentaire de la Premire ptre de S. Jean. Texte latin des Mauristes, introduction, traduction et notes par Paul Agasse, s.j. Rimpression de la
1re dition revue et corrige, Sources Chrtiennes, vol. 75, Paris 2011.
Augustinus Hipponensis, De Civitate Dei, PL 41.
Augustinus Hipponensis, De diversis quaestionibus, PL 40.
Augustyn w., Homilie na Ewangelie i Pierwszy List w. Jana, tum. W. Szodrski,
W. Kania, wstp, oprac. E. Stanula, Pisma Starochrzecijaskich Pisarzy, t. 15, Warszawa 1977.
Augustyn w., O Trjcy witej, VIII, 7, 10, tum. M. Stokowska, Krakw 1996.
Augustyn w., Wyznania, tum. Z. Kubiak, Krakw 1997.
Augustyn wity, Pastwo Boe, tum. W. Kubicki, Kty 1998.
Biblia Sacra juxta Vulgatam Clementinam divisionibus, summariis et concordantiis ornata, RomaeTornaciParisiis 1927.
Berrouard M.-F., Dilige et quod uis fac, w:
http://www.augustinus.de/bwo/dcms/sites/bistum/extern/zfa/textevon/aphorismen/dilige.
html [dostp 04.12.2014].
Biesaga T., Sytuacjonizm etyczny, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t. 9, Lublin 2008,
s. 293-296.
Cyrklaff R., Augustyn myl etyczna, w: Encyklopedia katolicka, t. 1, Lublin 1989, kol.
1099-1101.
Gilson ., Wprowadzenie do nauki witego Augustyna, tum. Z. Jakimiak, Warszawa
1953.
Zob. Augustin dHippone, Commentaire, dz. cyt., s. 80.
Zob. w. Augustyn, Homilie, dz. cyt., s. 497.
43
Zob. przyp. 27.
41

42

KOCHAJ I CZY, CO CHCESZ

79

Grski J.A., Dilige et quod vis fac, Warszawa 1951.

Katechizm Kocioa katolickiego, Pozna 1994.
Pascal B., Myli, tum. T. eleski (Boy), Warszawa 1997.
Stycze T., Merecki J., ABC etyki, Lublin 1996.
Swoboda A., Kobieta, ona i matka w pismach w. Augustyna, Studia i Materiay, t. 158,
Pozna 2012.

SUMMARY
The author analyzes Saint Augustine sentence Love and then what you will, do. The
sentence is being studied in the context of Augustine teaching about the role of love in human moral
acting. The article presents the arguments supporting a thesis that love is a necessary attribute of
a good moral acting. The authentic value of a human act derives from root of love. The final part
of the article presents two contemporary points of view (E. Gilson, P. Agasse) which are
confronted with the quoted sentence.

Keywords
Saint Augustine, love, Love and then what you will, do

Sowa kluczowe
w. Augustyn, mio, kochaj i czy, co chcesz