blok

ARBEID EN ENERGIE

vwo bovenbouw
natuurkunde projekt
le

herziene versie

VWO-BOVENBOUW NATUURKUNDE PROJEKT

Het VWO-bovenbouw natuurkunde p r o j e k t s t r e e f t een i n h o u d e l i j k e en d i d a k t i s c h e vernieuwing van het natuurkunde onderwijs i n de bovenbouw VWO na.
Daartoe z i j n thema's en b l o k k e n geschreven. In een thema s t a a t .een vraag
u i t de d a g e l i j k s e omgeving, de t e c h n i e k , de samenleving o f een wetenschapsgebied c e n t r a a l en worden natuurkunde inhouden v a n u i t d i e v r a a g s t e l l i n g gekozen. In een b l o k staan enkele k e r n b e g r i p p e n u i t de n a t u u r kunde i n de s y s t e m a t i s c h e samenhang van het vak c e n t r a a l . Aan de hand
van rele p r o b l e e m s t e l l i n g e n worden de b e g r i p p e n (verder) opgebouwd en
u i t g e d i e p t en wordt aandacht besteed aan het o p l o s s e n van problemen met
behulp van de b e t r e f f e n d e begrippen.
O v e r z i c h t van geschreven

a. Materiaal

materiaal

voor experimentele

keuzegroepen WO

1. Muziek (havo/vwo thema + a a n v u l l e n d VWO-hoofdstuk)

(experimenteel keuzeonderwerp De natuurkunde van Muziek)
2. A u t o m a t i s e r i n g
- (experimenteel keuzeonderwerp M i c r o e l e k t r o n i c a )
3. Rond 1900
(experimenteel keuzeonderwerp G o l f - d e e l t j e s d i s c u s s i e s rond 1900)
4. Ioniserende S t r a l i n g (havo/vwo thema + vwo hoofdstuk ' S t r a l i n g s f y s i c a
i n het ziekenhuis')
(experimenteel keuzeonderwerp Ioniserende S t r a l i n g i n de Gezondheidszorg)

b. Materiaal
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

dat (grotendeels)

binnen de reguliere

VWO-leerstof valt:

Verkeer (havo/vwo thema, 4e k l a s )

Bewegingen (blok, 4e k l a s )
E n e r g i e (thema, 4e/5e k l a s )
Sport (thema, 4e/5e k l a s )
Arbeid, en e n e r g i e (blok, 5e k l a s )
E l e k t r o m o t o r e n (thema, 5e k l a s )
D e e l t j e s i n v e l d e n (blok, 5e/6e k l a s )

c. Materiaal

dat (grotendeels)

buiten de reguliere

VWO-leerstof valt:

1. L i j f w e r k (thema, 4e k l a s )
2. Het Weer (thema, 4e k l a s )
3. S a t e l l i e t e n (thema, 6 e k l a s , v e r s c h i j n t b e g i n '86)

Experimenteel natuurkunde b l o k voor de 5e k l a s VWO. Samengesteld door medewerkers van het VWO-bovenbouwprojekt en p r o j e k t l e r a r e n .

1985 R i j k s u n i v e r s i t e i t U t r e c h t , U n i v e r s i t e i t v a n Amsterdam,
R i j k s u n i v e r s i t e i t Groningen.

PLON, Lab. voor Vaste S t o f , Postbus 80.008, 3508 TA U t r e c h t ,

D i d a k t i e k Natuurkunde UvA, Nieuwe A c h t e r g r a c h t 170, 1018 WV Amsterdam,
D i d a k t i e k Natuurkunde RUG, Landleven 12, 9747 AD Groningen.

-3-

Inhoud
5

Hoofdstuk 1 Orintatie
Hoofdstuk 2 A r b e i d berekenen

17

Hoofdstuk 3 A r b e i d

41

gebruiken

vooruitblik

leeraktiviteiten

ORINTATIE

- l e e r t e k s t bestuderen
- verwerkingeopdrachten

r e l a t i e t u s s e n a r b e i d en e n e r g i e
wat weet j e a l van a r b e i d ?

ARBEID BEREKENEN

l e e r t e k s t bestuderen
verwerkingsopdrachten

r e k e n i n g houden met de r i c h t i n g
van k r a c h t en weg
a r b e i d door n i e t - c o n s t a n t e
krachten

h e t vermogen v a n e e n v l i e g t u i g
een b e r g o p f i e t s e n
kogelstoten
probleem oplossen
h e t rendement van een f i e t s
w e l k motorvermogen?
rendement van de E l o k 1600
c a p a c i t e i t v a n een a a r d g a s c o m p r e s s o r station
oplosstappen analyseren

ARBEID GEBRUIKEN

l e e r t e k s t bestuderen
verwerkingsopdrachten

e n e r g i e s y s t e e m en energievergelijking
r e k e n r e g e l voor de k i n e t i s c h e
energie
a r b e i d door w r i j v i n g s k r a c h t e n
potentile e n e r g i e

probleem oplossen

k r a c h t van p o l s s t o k h o o g s p r i n g e r
e n e r g i e v a n de p o l s s t o k h o o g s p r i n g e r
loopweerstand b i j hardlopen
h o e v e e l e n e r g i e k o s t h e t werpen v a n
een ba17
b o t s e n de magneten?
maximale s p r i n g h o o g t e
meegevende o b s t a k e l s l a n g s de weg

oplosstappen analyseren

-5-

l.ORIENTATIE

Inhoud:
1.1

Het b e g r i p

systeem

1.2

Energiesoorten

1.3

Wat

1.4

De

1.5

Een

1.6

Samenvatting

en

6
energieoverdracht

i s arbeid?
e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van
formule voor a r b e i d

7
10

een

systeem

13
13
15

3e k e u z e : s y s t e e m ' a r m s p i e r e n '

2e k e u z e : s y s t e e m ' k o g e l s t o o t s t e r '

vooruitblik
A r b e i d i s een woord dat zowel i n h e t d a g e l i j k s l e v e n a l s i n de n a t u u r kunde v e e l g e b r u i k t wordt. In het d a g e l i j k s l e v e n h e e f t arbeid
verrichten
a l t i j d wel i e t s te maken met ' j e inspannen', 'moeite doen', e n e r g i e
l e v e r e n . De b e t e k e n i s d i e a r b e i d v e r r i c h t e n i n de natuurkunde h e e f t l i g t
meestal wel d i c h t d a a r b i j i n de b u u r t , maar i s toch net wat anders. In
d i t hoofdstuk wordt d u i d e l i j k gemaakt wat e n e r g i e en a r b e i d met e l k a a r
te maken hebben. D a a r b i j z u l l e n de begrippen systeem, uitwendige k r a c h t e n
op een systeem en de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van een systeem gentroduceerd
worden, wat de k e r n b e g r i p p e n van d i t b l o k z i j n .
Verder h e r h a a l t d i t hoofdstuk k o r t wat j e a l moet weten over het u i t r e k e n e n
van a r b e i d . D a a r b i j wordt er z o r g v u l d i g o p g e l e t a l l e s 'natuurkundig' te
zeggen en het ' a l l e d a a g s ' gebruik van het woord a r b e i d te v e r m i j d e n .

-6-

ORIENTATIE
1.1 HET BEGRIP SYSTEEM
A r b e i d zegt i e t s over de o v e r d r a c h t van e n e r g i e van een voorwerp naar een
ander voorwerp of van h e t ene onderdeel naar h e t andere onderdeel van een
machine. Daarom i s h e t n o d i g dat j e goed o m s c h r i j f t op welk voorwerp o f
onderdeel ervan j e de a r b e i d gaat bepalen. In d i t b l o k z u l l e n we d a t
noemen: j e moet j e systeem goed o m s c h r i j v e n . Dat b e g r i p systeem i s een
k e r n b e g r i p van d i t b l o k . In de loop van de volgende p a r a g r a f e n z a l steeds
d u i d e l i j k e r worden hoe j e een zo h a n d i g m o g e l i j k systeem k i e s t en welke
voordelen j e dat o p l e v e r t .
Om j e a l v a s t e n i g idee t e geven wordt h i e r n v o o r b e e l d een b e e t j e u i t gewerkt: d i e van een f i e t s e r .
j e kunt gaan k i j k e n h o e v e e l e n e r g i e u i t h e t systeem ' f i e t s e r + f i e t s '
( f i g . 1.1) afgevoerd wordt door a r b e i d van de l u c h t w r i j v i n g en de r o l wrijving.
Je kunt gaan k i j k e n hoe de e n e r g i e van de f i e t s e r door de t r a p k r a c h t
aan de f i e t s wordt overgedragen. Je neemt a l s systeem 'de f i e t s e r ' ( f i g .
1.2).
Je kunt ook gaan k i j k e n h o e v e e l e n e r g i e de f i e t s van de f i e t s e r ontvangt
en hoe de f i e t s d i e k w i j t r a a k t door a l l e r l e i d w r i j v i n g s k r a c h t e n : h e t
systeem ' f i e t s ' ( f i g . 1.3).

fig.

1.1 systeem ' f i e t s e r + f i e t s '

f i g . 1.2 systeem ' f i e t s e r '

f i g . 1.3 systeem

'fiets'

Het v e r s c h i l t u s s e n de d r i e genoemde systeemkeuzen z i t ' m i n zowel de

energien a l s de krachten d i e j e gaat b e k i j k e n . In h e t systeem ' f i e t s e r '
moet j e r e k e n i n g houden met de chemische e n e r g i e d i e de f i e t s e r i n z i j n
s p i e r e n b e z i t . In h e t systeem ' f i e t s ' h o e f t d a t n i e t : i n dat systeem
s p e e l t chemische e n e r g i e geen r o l .
Binnen een systeem werken a l l e r l e i k r a c h t e n , b i j v . de k r a c h t e n i n de s p i e r e n ,
de k r a c h t e n i n de f i e t s k e t t i n g enz. Een systeem k i e s j e e c h t e r z dat de
k r a c h t e n w a a r i n j e genteresseerd bent ( b i j v . omdat ze a r b e i d v e r r i c h t e n )
uitwendige krachten op h e t systeem z i j n . Ben j e dus genteresseerd i n de
l u c h t w r i j v i n g d i e b i j f i e t s e n een r o l s p e e l t , dan moet j e h e t systeem
' f i e t s e r + f i e t s ' k i e z e n . W i l j e e c h t e r i e t s weten over de a r b e i d d i e
op de t r a p p e r s wordt v e r r i c h t , dan moet j e a l s systeem de ' f i e t s ' nemen,
of z e l f s a l l e e n de t r a p p e r s . Want i n d i t b l o k wordt a l l e e n de a r b e i d van
van externe (of uitwendige) k r a c h t e n op een systeem bekeken. Het gevolg i s
dat, a l s j e de w r i j v i n g s k r a c h t e n op de f i e t s k e t t i n g w i l t b e k i j k e n , j e de
f i e t s k e t t i n g a l s (sub-)systeem moet k i e z e n .

-7-

ORINTATIE
1 WELK SYSTEEM?
Welke systeemkeuze(n) kun j e maken b i j de volgende p r o b l e e m s t e l l i n g e n ?
a. hoe r a a k t een auto b i j remmen z i j n e n e r g i e k w i j t ?
b. wat i s de i n v l o e d van een arodynamisch pak op de p r e s t a t i e s
van een w i e l r e n n e r ?
hoe groot i s h e t rendement van een h i j s k r a a n ?
PR*

fig.

F r a n c e s c o Moser
t i j d e n s z i j n aanv a l op h e t
werelduurrecord
i n 1984. L e t op
z i j n arodynamisch g e s t r o o m l i j n d e helm.

1.2 ENERGIESOORTEN EN ENERGIEOVERDRACHT

De e n e r g i e d i e i n de samenleving g e b r u i k t wordt voor verwarming, om machines
te l a t e n d r a a i e n , voor communicatie e.d. worden v o o r n a m e l i j k betrokken u i t
de energiedragers
aardgas, s t e e n k o o l , o l i e en uranium. D i e z i j n a f k o m s t i g
u i t energiebronnen z o a l s h e t a a r d g a s v e l d i n S l o c h t e r e n , o l i e v e l d e n i n h e t
Midden Oosten en kolenmijnen i n Polen en uraniummijnen i n Australi. De
e n e r g i e z i t i n d i e e n e r g i e d r a g e r s opgeslagen a l s chemische e n e r g i e of
kernenergie.
S l e c h t s een k l e i n d e e l van de e n e r g i e v o o r z i e n i n g i s gebaseerd op e n e r g i e stromen d i e ( h e l a a s ) met een w i s s e l e n d vermogen naar ons toekomen. B i j v o o r b e e l d de s t r a l i n g van de zon, de stroming van l u c h t (wind) of de e n e r g i e u i t
de g o l v e n op zee. Het v o o r d e e l van d e r g e l i j k e energiestromen i s dat ze
n i e t kunnen opraken.

-8-

ORINTATIE

systeemenergien
Een systeem (een r i j d e n d e auto, een f i e t s e r , een machine), dat j e voor een
b e p a a l d probleem k i e s t , bevat een zekere h o e v e e l h e i d e n e r g i e . D i e kan opges l a g e n l i g g e n i n een e n e r g i e d r a g e r z o a l s o l i e o f uranium. Het systeem bevat
dan chemische e n e r g i e o f k e r n e n e r g i e . Een systeem kan nog meer s o o r t e n
e n e r g i e b e v a t t e n . De b e l a n g r i j k s t e z i j n :
k i n e t i s c h e e n e r g i e door de beweging van h e t systeem;
zwaarteenergie door de p l a a t s i n h e t z w a a r t e k r a c h t v e l d ;
v e e r e n e r g i e t e n gevolge van vervorming van h e t systeem;
e l e k t r o s t a t i s c h e e n e r g i e t e n gevolge van de p l a a t s van h e t ( e l e k t r i s c h
geladen) systeem i n een e l e k t r i s c h v e l d ;
thermische e n e r g i e (ook wel inwendige e n e r g i e o f m o l e k u l a i r e e n e r g i e
genoemd): de k i n e t i s c h e e n e r g i e t e n gevolge van de beweging van de molekulen
en de van-der-waalsenergie t e n gevolge van de p l a a t s van de atomen t e n
o p z i c h t e van e l k a a r ( b i j v . i n een k r i s t a l r o o s t e r d i c h t b i j e l k a a r o f i n
een gas v e r van e l k a a r ) . De thermische e n e r g i e hangt dus a f van de temperatuur van de s t o f en de fase waarin h e t z i c h b e v i n d t .
A l deze e n e r g i e s o o r t e n worden samengevat i n de term systeemenergien. Ze
hebben a l s gemeenschappelijk kenmerk dat ze i n een systeem opgeslagen
kunnen l i g g e n .
2 WELKE SYSTEEMENERGIEN?
Welke z i j n de systeemenergien van de volgende
a. r i j d e n d e auto op een b e r g ;
b. k e r n c e n t r a l e ;
c. k e r n met e l e k t r o n e n e r omheen;
d. wekker op een n a c h t k a s t j e ;
e. stoom i n een stoommachine.

fig.

systemen:

1.7 De k e r n c e n t r a l e t e B r o s s e l e

energiestromen
De t o t a l e e n e r g i e d i e een systeem bevat kan' toenemen o f afnemen omdat e r
e n e r g i e o v e r d r a c h t p l a a t s v i n d t t u s s e n h e t systeem en z i j n omgeving: e r
kan warmte o f s t r a l i n g u i t g e w i s s e l d worden, e r kunnen golven ( g e l u i d ,
watergolven) uitgezonden worden o f de e n e r g i e o v e r d r a c h t kan p l a a t s v i n d e n
v i a e l e k t r i s c h e ( g e l i j k - of wissel-)stromen.
Je kunt d i e u i t w i s s e l i n g b e s c h r i j v e n a l s een stroom, een proces dat i n
de t i j d p l a a t s v i n d t . D a a r b i j h o o r t de g r o o t h e i d vermogen, u i t g e d r u k t i n
watt (W). Je kunt dan spreken over een warmtestroom, een l i c h t s t r o o m , een

-9-

ORIENTATIE
e l e k t r i s c h e e n e r g i e - s t r o o m of e l e k t r i s c h vermogen, een g o l f - of g e l u i d s vermogen.
Je kunt ook k i j k e n naar het r e s u l t a a t : de energie d i e i n een bepaalde t i j d
u i t g e w i s s e l d i s i n j o u l e ( J ) . Dan kun j e spreken over de u i t g e w i s s e l d e
warmte, s t r a l i n g s e n e r g i e , e l e k t r i s c h e e n e r g i e of g o l f e n e r g i e .
Deze twee manieren van k i j k e n naar de u i t w i s s e l i n g van e n e r g i e van een
systeem met de omgeving kun j e a l s v o l g t i n schema z e t t e n :

resultaatbeschrijving

procesbeschrijving

systeem

S e n er g i e-s t r om e n V )
energiestromen

uitgewisseld

t omgeving
l
\

vermogen:

| j

systeem

i/energieoverdracht y

omgeving

/
v e r a n d e r i n g van

uitgewisselde
i n joule (J)

energie:

i n w a t t (W)

energie:

warmtestroom

chemische

( h o e v e e l h e i d ) warmte

kern-

e l e k t r i s c h e energie

(bijv.) l i c h t s t r o o m

elektrisch

vermogen

golfvermogen

zwaarte-

veer-

stralingsenergie

golfenergie

elektrostatische
kinetische

thermische

WELK ENERGIEUITWISSELINGSPROCES?

Ga na op welke w i j z e e n e r g i e i n de volgende systemen l i g t opges l a g e n en v i a welk proces dat v o o r n a m e l i j k met de omgeving u i t g e w i s s e l d wordt:
a. t r a n s i s t o r r a d i o
b. zon
c. z o n n e c o l l e c t o r

arbeid en mechanische

energie

E r i s nog een proces waarmee een systeem e n e r g i e met z i j n omgeving kan

u i t w i s s e l e n : a r b e i d . B i j dat e n e r g i e u i t w i s s e l i n g s p r o c e s s p e l e n k r a c h t e n
van de omgeving op het systeem een b e l a n g r i j k e r o l . A l s z u l k e krachten
verplaatst
worden, wordt de hoeveelheid energie van het systeem v e r a n d e r d .
En van de betrokken e n e r g i e s o o r t e n moet dan een mechanische e n e r g i e s o o r t
z i j n . Dat i s een e n e r g i e s o o r t d i e met p l a a t s of beweging te maken h e e f t .
Er moet immers b i j a r b e i d sprake z i j n van een
verplaatsing.
Een v o o r b e e l d van een mechanische e n e r g i e s o o r t i s v e e r e n e r g i e . Aan een
veer d i e (verder) wordt u i t g e r e k t of i n g e d r u k t ( v e r a n d e r i n g van p l a a t s
dus) wordt v e e r e n e r g i e toegevoegd. Ook k i n e t i s c h e e n e r g i e en zwaarteenergie
z i j n mechanische e n e r g i e s o o r t e n . Op makroskopische s c h a a l g e l d t thermische
e n e r g i e a l s een n i e t - mechanische e n e r g i e . Op m o l e k u l a i r n i v e a u (dus a l s
j e een molekuul a l s systeem k i e s t ) i s e r wel d e g e l i j k sprake van beweging
en van e n e r g i e ten gevolge van de p l a a t s van het ene molekuul b i j het
andere. Evenzo kun j e i n bepaalde systemen chemische en
'kernenergie
ook b e s c h r i j v e n i n termen van p l a a t s i n een k r a c h t e n v e l d .

-10-

ORIENTATIE
M e e s t a l worden met de term mechanische e n e r g i e k i n e t i s c h e , v e e r - en
zwaarteenergie aangeduid. I n s p e c i a l e (submicroskopische) systemen kunnen
dus ook andere e n e r g i e s o o r t e n daaronder v a l l e n .

4 NOGMAALS: WELK ENERGIEUITWISSELINGSPROCES?

Doe opdracht 3 ook voor de volgende systemen:
a. a u t o m o b i l i s t b i j een b o t s i n g ;
b. c o n s t a n t f i e t s e n d e f i e t s e r ;
c. v e r s n e l l e n d e
lift.

1.3

WAT IS ARBEID?

Het b e g r i p a r b e i d neemt een b e l a n g r i j k e p l a a t s i n de natuurkunde i n omdat

j e daarmee mechanische p r o c e s s e n kunt b e s c h r i j v e n i n termen van energieomz e t t i n g e n . A r b e i d vormt de brug tussen de mechanica en de e n e r g i e l e e r .
Je weet n a t u u r l i j k a l ongeveer hoe j e met a r b e i d rekent i n eenvoudige
g e v a l l e n . In d i t b l o k ga j e l e r e n wat a r b e i d , o f wat b e t e r gezegd, wat j e
er mee kunt doen en hoe j e de a r b e i d i n ingewikkelde g e v a l l e n kunt u i t r e kenen.
De v r a a g "wat i s a r b e i d " wordt i n deze p a r a g r a a f n i e t beantwoord. W e l l i c h t
mag j e b l i j z i j n a l s j e daarop aan h e t e i n d van d i t b l o k een e n i g s z i n s
b e v r e d i g e n d antwoord kunt geven. Maar e r wordt wel een b e g i n gemaakt met
de beantwoording door een antwoord t e geven op de v r a g e n :
wie o f wat kan a r b e i d v e r r i c h t e n ?
waarop kan a r b e i d v e r r i c h t worden?

wie of wat kan arbeid

verrichten?

In h e t d a g e l i j k s s p r a a k g e b r u i k i s h e t d u i d e l i j k : een mens, d i e r o f machine

kan a r b e i d v e r r i c h t e n , b i j v . door t e zagen, door een wagen t e trekken o f
door t e h i j s e n . In de natuurkundeles ben j e de u i t d r u k k i n g tegengekomen
dat een kracht a r b e i d v e r r i c h t , b i j v . de l u c h t w r i j v i n g b i j een auto o f
de zwaartekracht b i j v a l l e n d water.
In h e t d a g e l i j k s l e v e n spreek j e over a r b e i d v e r r i c h t e n a l s i e t s moeite
k o s t , a l s j e e r boterhammen voor moet e t e n o f a l s i e t s b e n z i n e k o s t . Met
andere woorden: a l s e r chemische e n e r g i e i n een andere e n e r g i e s o o r t wordt
omgezet. In de natuurkunde wordt h e t woord a r b e i d algemener g e b r u i k t : voor
d i e p r o c e s s e n w a a r b i j h e t aangrijpingspunt
Van een kracht over een weg wordt
verplaatst.
Het gevolg daarvan 'is een e n e r g i e o m z e t t i n g w a a r b i j een vorm van
mechanische e n e r g i e b e t r o k k e n i s . Dan i s h e t ook l o g i s c h e r om t e spreken
over een k r a c h t d i e a r b e i d v e r r i c h t . De mens, h e t d i e r , de machine, z e t
d a a r b i j e n e r g i e om en kan daarom met een algemene term de 'energieomzetter'
genoemd worden.

In de natuurkunde spreken we alleen

over krachten die arbeid

verrichten.

-11-

ORINTATIE

5 GEEN ARBEID, MAAR WEL

ENERGIEOMZETTING?

In de systemen d i e h i e r onder getekend s t a a n wordt geen a r b e i d

( i n de natuurkundige b e t e k e n i s ) v e r r i c h t .
a. Leg u i t waarom.
b. In welke systemen i s e r wel sprake van e n e r g i e o m z e t t i n g e n ?
c. In welke systemen wordt volgens h e t d a g e l i j k s s p r a a k g e b r u i k
wel a r b e i d v e r r i c h t ?

fig.

1.8 denken, dragen hangen

waarop kan arbeid verricht

worden?

In d i t b l o k werk j e met h e t b e g r i p systeem. Op een systeem kunnen ( u i t wendige) k r a c h t e n werken. A l s het aangrijpingspunt
van zo'n uitwendige
k r a c h t v e r p l a a t s t wordt, h e t z i j omdat h e t h e l e systeem v e r p l a a t s t wordt,
h e t z i j omdat h e t systeem vervormd wordt, dan v e r r i c h t de k r a c h t a r b e i d .

Arbeid wordt verricht

door een uitwendige

kracht op een systeem.

Het gevolg van a r b e i d i s dat de som van de systeemenergien v e r a n d e r t .

Die som neemt toe a l s de k r a c h t en de weg gelijk
g e r i c h t z i j n : dan wordt
de a r b e i d positief
genomen. D i e som neemt a f a l s de k r a c h t en de weg
tegengesteld g e r i c h t z i j n . Dan wordt de a r b e i d negatief genomen.
A l s v o o r b e e l d kun j e k i j k e n naar een k o g e l s t o o t s t e r . Er z i j n v e r s c h i l l e n d e
keuzen m o g e l i j k v o o r het systeem waarop j e de a r b e i d gaat b e k i j k e n . Enkele

-12-

ORINTATIE
le keuze van systeem: de k o g e l t i j d e n s h e t wegstoten.
systeemenergie: k i n e t i s c h e e n e r g i e
u i t w e n d i g e k r a c h t e n : zwaartekracht en de k r a c h t van de hand op de k o g e l .
Beide k r a c h t e n v e r r i c h t e n a r b e i d . De zwaartekracht n e g a t i e v e a r b e i d (de
k o g e l gaat omhoog). Deze a r b e i d zou de k i n e t i s c h e e n e r g i e doen afnemen.
De k r a c h t van de hand v e r r i c h t p o s i t i e v e a r b e i d . Deze doet de k i n e t i s c h e
e n e r g i e toenemen.
Let op: de k r a c h t e n en de v e r p l a a t s i n g z i j n n i e t p r e c i e s g e l i j k of t e g e n g e s t e l d g e r i c h t . Hoe de a r b e i d dan berekend moet worden komt i n h o o f d s t u k
2 aan de o r d e .
2e keuze van systeem: de k o g e l s t o o t s t e r t i j d e n s het wegstoten.
systeemenergieen: k i n e t i s c h e e n e r g i e
chemische e n e r g i e
thermische e n e r g i e
u i t w e n d i g e k r a c h t e n : k r a c h t van de k o g e l op de hand (de r e a k t i e k r a c h t
van de k r a c h t op het systeem 'kogel')
zwaartekracht
(Er z i j n nog andere uitwendige k r a c h t e n , maar d i e worden n i e t v e r p l a a t s t
en v e r r i c h t e n dus geen a r b e i d ) .
De k i n e t i s c h e e n e r g i e neemt toe t i j d e n s h e t s t o t e n . De chemische e n e r g i e
neemt a f . De thermische e n e r g i e neemt t o e , want de k o g e l s t o o t s t e r z a l h e t
warm k r i j g e n .
Behalve v o o r het l a t e n toenemen van de k i n e t i s c h e e n e r g i e en de thermische
e n e r g i e van d i t systeem i s de chemische e n e r g i e ook n o d i g vanwege de
n e g a t i e v e a r b e i d door de twee genoemde k r a c h t e n : door n e g a t i e v e a r b e i d
door u i t w e n d i g e k r a c h t e n neemt de e n e r g i e van een systeem immers a f .
3e systeemkeuze: de armspieren van de k o g e l s t o o t s t e r .
Ook voor d i t systeem z i j n de u i t w e n d i g e k r a c h t e n en v e r p l a a t s i n g e n na t e
gaan en de systeemenergien op t e s c h r i j v e n . Het i s wel een v e e l i n g e w i k k e l d e r systeem dan de e e r s t e twee. Daarom i s d i e h i e r n i e t u i t g e w e r k t .
Z o a l s aan d i t v o o r b e e l d te z i e n i s l e t j e a l l e e n op de uitwendige k r a c h t e n
op een systeem en n i e t op
inwendige k r a c h t e n . Ben j e wl i n inwendige
k r a c h t e n g e i n t e r e s s e e r d , dan moet j e een ander (sub)systeem k i e z e n , z o a l s
b i j v . de a r m s p i e r e n h i e r b o v e n .

6 WELKE ARBEID EN ENERGIEOMZETTINGEN

Ga voor de volgende s i t u a t i e s na of e r a r b e i d v e r r i c h t wordt en,
zo j a , welke e n e r g i e o r a z e t t i n g e n e r p l a a t s v i n d e n . Wijs bovendien
aan welke k r a c h t e n over welke a f s t a n d e n worden v e r p l a a t s t .
a. Een k i s t wordt opgehesen.
b. Een j o j o r o l t langs z i j n d r a a d j e naar beneden.
c. Een k l o k wordt opgewonden.
d. Iemand z e t z i c h op r o l s c h a a t s e n a f tegen de muur.

-13-

ORIENTATIE
1.4

DE ENERGIEVERGELIJKING VAN

EEN

SYSTEEM

Zoals j e weet zegt de algemene wet van behoud van e n e r g i e dat er geen
e n e r g i e kan o n t s t a a n of v e r l o r e n gaan. Voor een systeem betekent d a t , dat
de h o e v e e l h e i d e n e r g i e d i e v i a a r b e i d , s t r a l i n g , warmtetransport
e l e k t r i s c h t r a n s p o r t of g o l v i n g aan het systeem i s toegevoerd of i s a f g e voerd g e l i j k i s aan de v e r a n d e r i n g van de systeemenergin. Daarom z a l j e
i n d i t b l o k de wet van behoud van e n e r g i e voor een systeem tegenkomen i n
de vorm:

Energie uitgewisseld

met de omgeving - verandering

van systeemenergin.

E n e r g i e u i t w i s s e l i n g met de omgeving kan p l a a t s v i n d e n v i a a r b e i d door u i t wendige k r a c h t e n , v i a w a r m t e u i t w i s s e l i n g door stroming en g e l e i d i n g , v i a

s t r a l i n g en v i a t r a n s p o r t van e l e k t r i s c h e of g o l f e n e r g i e . De e n e r g i e
u i t g e w i s s e l d v i a energiestromen wordt samengevat i n een term Q. De e n e r g i e
u i t g e w i s s e l d v i a a r b e i d wordt aangeduid met W. W en Q z i j n p o s i t i e f a l s
z i j de i n t e r n e energien v e r g r o t e n ; ze z i j n n e g a t i e f a l s ze de i n t e r n e
energien v e r k l e i n e n .

7 TEKENAFSPRAAK
Ga na dat deze tekenafspraak overeenkomt met
gemaakt i s voor a r b e i d .
In

formulevorm l u i d t de wet

van behoud van e n e r g i e

d i e welke e e r d e r

dan:

W + Q = A. + A .

+ A ,
+
k
therm
chem
Voor e l k systeem kun j e zo'n v e r g e l i j k i n g o p s t e l l e n . Die wordt de
vergelijking
genoemd.

energie-

8 WATERVAL
a. S t e l de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g voor het water van een w a t e r v a l
op.
b. Laat met behulp daarvan z i e n dat het water onderaan de N i a g a r a f a l l s een i e t s hogere temperatuur moet hebben dan bovenaan.
Neem aan dat e r geen sprake i s van e n e r g i e u i t w i s s e l i n g van het
water met de omgeving v i a warmtetransport o f s t r a l i n g .
In d i t b l o k z a l het vaak voorkomen dat e r geen energiestromen naar b u i t e n
van b e l a n g z i j n . Je kunt Q dan n u l nemen. Ook z a l het vaak voorkomen,
b i j v . b i j het omzetten van chemische e n e r g i e i n h e t m e n s e l i j k lichaam,
dat de warmteontwikkeling, dus A\,
meteen meegenomen wordt door, i n
tnerm
p l a a t s van AE ,
,r\.AE ,
te nemen. Met de 'warmteverliezen' i s dan a l i n
chem'
chem
v

het rendement n r e k e n i n g gehouden.

1.5

EEN FORMULE VOOR ARBEID

Zoals j e weet kun j e a r b e i d (van een constante k r a c h t g e r i c h t langs de

u i t r e k e n e n met de formule

W = F.As
eenheid:
met

1 J = 1 N.m

(J = joule)

W de a r b e i d , F de k r a c h t d i e over de weg

As wordt v e r p l a a t s t .

weg)

-14-

ORIENTATIE
Met behulp van deze formule kun j e ook h e t vermogen P dat een mens o f
machine aan 'de b u i t e n w e r e l d ' l e v e r t , of dat een systeem van b u i t e n a f
opneemt, u i t r e k e n e n : dat i s g e l i j k aan de a r b e i d van de k r a c h t d i e door
de mens of machine of op h e t systeem wordt u i t g e o e f e n d gedeeld door de
t i j d At w a a r i n d i e a r b e i d wordt v e r r i c h t :
P =

At
VERMOGEN

L a a t z i e n dat een k r a c h t F d i e met een s n e l h e i d v v e r p l a a t s t

voor een omgezet vermogen z o r g t van:

wordt

P = F.v

teken van de arbeid

Door de a r b e i d van een k r a c h t op een systeem kan de e n e r g i e van h e t systeem
toenemen of afnemen. Dat moet b l i j k e n u i t h e t teken dat de a r b e i d k r i j g t .
Daarom g e l d t de a f s p r a a k :

Constante kracht met de bewegingsrichting

mee:
Constante kracht tegen de bewegingsrichting
in:

W=F. As
W=-F. As

Vaak z a l de k r a c h t een hoek maken met de weg. Voor d i e g e v a l l e n moet de

formule voor de a r b e i d aangepast worden. Dat wordt i n h o o f d s t u k 2 behandeld
w a a r b i j van v e k t o r r e k e n i n g g e b r u i k gemaakt z a l worden. H i e r wordt a l v a s t
opgemerkt dat een k r a c h t d i e l o o d r e c h t op de weg s t a a t , geen a r b e i d v e r r i c h t .

Constante kracht loodrecht

Om h e t rekenen met
oefenopgaven.

op d bewegingsrichting:

- 0.

de formule i n de v i n g e r s te k r i j g e n v o l g e n h i e r enkele

10 TEGEN EEN HELLING OP

FIETSEN

a. Bereken de a r b e i d d i e de zwaartekracht v e r r i c h t a l s een f i e t s e r

(massa met f i e t s 85 kg) 4 km over een bergweg f i e t s t d i e d a a r b i j
150 m omhoog gaat.
b. Bereken het vermogen van de f i e t s e r a l s h i j ook nog een w r i j v i n g s k r a c h t van 12 N o n d e r v i n d t . H i j f i e t s t 4m/s.

fig.

1.12 Bergopwaarts

fietsen

fig.

1.13 W a t e r k r a c h t c e n t r a l e

-15-

ORIENTATIE
11 WATERKRACHTCENTRALE
In de bergen b e v i n d t z i c h een stuwmeer w a a r u i t per dag 1 m i l j o e n m^
water naar een 75 m onder het waterniveau van het stuwmeer gelegen
w a t e r k r a c h t c e n t r a l e stroomt.
a. Bereken de a r b e i d d i e de zwaartekracht per dag v e r r i c h t .
b. Bereken het vermogen van de c e n t r a l e a l s het rendement van de
c e n t r a l e 95% i s .
12 EXPERIMENTEERFIETS
P i e t w i l met de h i e r o n d e r getekende e x p e r i m e n t e e r f i e t s z i j n vermogen
bepalen. H i j k r i j g t de volgende gegevens:
B i j n p e d a a l s l a g d r a a i t het a c h t e r w i e l 2,4 maal rond ( w i e l d i a m e t e r :
70 cm). In n minuut d r a a i t h i j de pedalen 57 maal rond. De k r a c h t meters w i j z e n d a a r b i j (gemiddeld) aan: 64 N r e s p . 19 N.
a. Bereken de a r b e i d van de s l i p k r a c h t op s l e e p k a b e l rond h e t
a c h t e r w i e l t i j d e n s n p e d a a l s l a g .
b. Bereken z i j n vermogen a l s het rendement van de f i e t s o v e r b r e n g i n g
98% i s .
krachtmeters

fig.

1.6

1.14

E x p e r i m e n t e e r f i e t s . Het v e r s c h i l i n k r a c h t dat de twee k r a c h t m e t e r s

aangeven g e e f t de w r i j v i n g s k r a c h t op h e t a c h t e r w i u l .

SAMENVATTING

Er wordt a r b e i d op een systeem v e r r i c h t a l s het a a n g r i j p i n g s p u n t van (n

van) de uitwendige k r a c h t e n op h e t systeem wordt v e r p l a a t s t . In eenvoudige
g e v a l l e n ( r e c h t l i j n i g e beweging, constante k r a c h t i n de r i c h t i n g van de
beweging) kun j e a r b e i d u i t r e k e n e n door:

W = F.As
A l s de k r a c h t F en de weg As g e l i j k g e r i c h t z i j n i s de a r b e i d p o s i t i e f en
a l s ze t e g e n g e s t e l d z i j n i s de a r b e i d n e g a t i e f .
Wanneer e r a r b e i d op een systeem v e r r i c h t wordt neemt de t o t a l e e n e r g i e
van h e t systeem toe ( p o s i t i e v e a r b e i d ) of a f (negatieve a r b e i d ) .
In h e t systeem l i g t e n e r g i e opgeslagen i n de vorm van n van de systeemenergien: k i n e t i s c h e e n e r g i e , zwaarteenergie, v e e r e n e r g i e , chemische
e n e r g i e , k e r n e n e r g i e , e l e k t r o s t a t i s c h e e n e r g i e , thermische e n e r g i e .
Behalve door a r b e i d kan de e n e r g i e van een systeem ook veranderen door
energiestromen z o a l s warmte, s t r a l i n g , e l e k t r i s c h e stromen en g o l v e n . De
aldus toegevoerde of afgevoerde e n e r g i e kan met het symbool Q aangegeven
worden d i e p o s i t i e f i s b i j e n e r g i e t o e v o e r aan het systeem en n e g a t i e f
b i j energieafvoer.

-16-

ORIENTATIE
De wet van behoud van e n e r g i e neemt voor een systeem de vorm aan

energie uitgewisseld

met de omgeving = verandering

van systeemenergien.

of i n formulevorm

W + Q = &E. + LE + LE ,
k

chem

+ LE ,

therm

D i t wordt de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van een systeem genoemd. B i j h e t o p l o s s e n

van een p r o b l e e m s t e l l i n g k i e s j e het systeem zo dat de r e l e v a n t e k r a c h t e n
uitwendige k r a c h t e n z i j n en de e n e r g i e v e r a n d e r i n g e n met bovenstaande
e n e r g i e v e r g e l i j k i n g b e s c h r e v e n kunnen worden.

L e t op: Er wordt a r b e i d v e r r i c h t a l s h e t aangrijpingspunt

van een k r a c h t
v e r p l a a t s t wordt. Vaak wordt d i t v e r k o r t gezegd, ook i n d i t b l o k :
"Er wordt a r b e i d v e r r i c h t a l s een k r a c h t v e r p l a a t s t wordt". Daar
wordt h e t z e l f d e mee b e d o e l d . Verwar d i t n i e t met h e t ( i n gedachten!)
v e r p l a a t s e n van een k r a c h t langs z i j n w e r k l i j n , b i j v . naar h e t
zwaartepunt. Dan wordt e r geen a r b e i d v e r r i c h t . '

2.ARBEID UITREKENEN
Inhoud:
2.1

Rekening houden met r i c h t i n g e n

18

2.2

Kracht a l s v e k t o r

19

2.3

A r b e i d en

24

2.4

A r b e i d door een v e r a n d e r l i j k e k r a c h t

2.5

A r b e i d langs een kromme

2.6

Samenvatting

32

2.7

Problemen

33

vektorrekening

weg

26
30

vooruitblik
Om de a r b e i d op een systeem te kunnen u i t r e k e n e n moet j e de r e l e v a n t e
k r a c h t e n kunnen opsporen en de weg,waarover hun a a n g r i j p i n g s p u n t wordt
v e r p l a a t s t , kunnen aangeven. Maar de k r a c h t en de weg z i j n n i e t a l t i j d
g e l i j k g e r i c h t . Daarmee z u l j e b i j het berekenen van a r b e i d r e k e n i n g
moeten houden. Daarom i s het n o d i g dat j e goed met kracht en weg als
vektoren kunt rekenen.
U i t d i t hoofdstuk z a l b l i j k e n dat j e d i e componenten van k r a c h t en weg
moet nemen d i e g e l i j k g e r i c h t z i j n . Wiskundig kun j e daarvoor mooi het
inprodukt gebruiken.
A r b e i d door een kracht die van grootte verandert kun j e aanpakken v i a
g r a f i e k e n . Het oppervlak onder een k r a c h t , w e g - g r a f i e k b l i j k t de v e r r i c h t e
a r b e i d voor te s t e l l e n .

-18-

ARBEID UITREKENEN
2.1 REKENING HOUDEN MET
A r b e i d kun

RICHTINGEN

j e u i t r e k e n e n met de h i e r v o o r a l genoemde

W = Fi.

formule

As

MAAR.... h e t i s h e e l eenvoudig een v o o r b e e l d te v e r z i n n e n van een s i t u a t i e

waarin een k r a c h t v e r p l a a t s t wordt over een weg maar de e n e r g i e van h e t
voorwerp n i e t wordt v e r g r o o t of v e r k l e i n d . Een v o o r b e e l d daarvan i s de
beweging van een s l e e over een luchtkussenbaan.

fig.

2 . 1 : S l e e op e e n l u c h t k u s s e n b a a n .

De zwaartekracht op de s l e e wordt over een h o r i z o n t a l e weg v e r p l a a t s t ,

maar de s l e e b l i j f t e e n p a r i g bewegen. De reden ervan i s d u i d e l i j k : de
zwaartekracht s t a a t l o o d r e c h t op de weg: Een k r a c h t v e r r i c h t geen a r b e i d
a l s d i e wordt v e r p l a a t s t i n een r i c h t i n g l o o d r e c h t op z i j n e i g e n r i c h t i n g .
De formule voor de a r b e i d g e l d t dus onder voorwaarde dat de kracht en de
weg gelijk of tegengesteld gericht zijn. De waarde van de a r b e i d i s dan
r e s p . p o s i t i e f o f n e g a t i e f . E r z i j n v e e l s i t u a t i e s waarin k r a c h t en weg
een hoek met e l k a a r maken d i e n i e t p r e c i e s 0 , 90 o f 180 i s . De volgende
opdracht g e e f t daarvan een v o o r b e e l d .

1 BEPALING VAN DE

ROLWRIJVING

Een groep l e e r l i n g e n gebruiken de volgende meetmethode om de

r o l w r i j v i n g van een f i e t s te bepalen.

Voor hh nemen ze 10 cm. De massa van f i e t s en b e r i j d e r i s 80 kg.

a. Geef de r i c h t i n g van de zwaartekracht en de a f g e l e g d e weg van
de f i e t s e r op de h e l l i n g aan.
b. Bereken de a r b e i d door de zwaartekracht.
Vanwege de r o l w r i j v i n g komt de f i e t s e r na enige t i j d s t i l t e
s t a a n . De l e e r l i n g e n meten voor d i e a f s t a n d ( h e l l i n g en h o r i z o n t a a l stuk) 10 m.
c. Bereken d a a r u i t de r o l w r i j v i n g .

-19-

ARBEID UITREKENEN
De kunstgreep d i e j e b i j h e t maken van deze opdracht moet toepassen l i g t
v r i j voor de hand: h e t a a n g r i j p i n g s p u n t van de zwaartekracht d a a l t immers
over 10 cm, dus a l s a f g e l e g d e weg voor de zwaartekracht moet j e 10 cm
nemen.
Er z i j n e c h t e r i n g e w i k k e l d e r s i t u a t i e s m o g e l i j k , z o a l s i n f i g . 2.3 en 2.4
staan getekend.

f i g . 2.3 K r a c h t s t a a t s c h u i n op de weg

8 - 2.4 Kromme weg

De boot van f i g . 2.3 o n d e r v i n d t s t e e d s een t r e k k r a c h t s c h u i n omhoog.

Moet
d i e h e l e k r a c h t meegerekend worden voor de a r b e i d ?
De b a l van f i g . 2.4 gaat omhoog i n omlaag. Welke i s nu de weg d i e de
zwaartekracht t o t de grond a f l e g t ? M o e i l i j k e r l i g t h e t nog met de
l u c h t w r i j v i n g s k r a c h t : d i e v e r a n d e r t voortdurend van r i c h t i n g (en ook
van g r o o t t e omdat de s n e l h e i d van g r o o t t e v e r a n d e r t , maar z i e daarvoor
p a r . 2.5). Hoe groot i s de a r b e i d van deze twee k r a c h t e n op de b a l ?
Om de a r b e i d i n d i t s o o r t s i t u a t i e s u i t te kunnen rekenen heb j e h e t
ontbinden van n van de twee v e k t o r e n k r a c h t en weg i n z i j n componenten n o d i g . De volgende twee p a r a g r a f e n gaan daarover.

2 ARBEID EEN VEKTOR?

Kracht en weg z i j n b e i d e v e k t o r e n . Is a r b e i d een v e k t o r ?
Leg j e antwoord u i t .

2.2 KRACHT ALS VEKTOR

ontbinden
In de wiskundeles heb j e g e l e e r d d a t e l k e v e k t o r i n componenten ontbonden
kan worden. In h e t p l a t t e v l a k k i e s j e daarvoor een a s s e n s t e l s e l en j e
p r o j e k t e e r t de v e k t o r op de twee a s s e n .
De g r o o t t e van de componenten kun j e door meting b e p a l e n en j e kunt
uitrekenen.

fig.

2.5: E e n v e k t o r

i n componenten

ze

ontbinden.

-20-

ARBEID UITREKENEN
3 COMPONENTEN BEPALEN
Ga na dat voor de componenten van f i g .

2.5

geldt:

= a cos a

a.y = a s i n a
Ook een k r a c h t kun j e ontbinden i n componenten. Maar hoe k i e s j e h e t
a s s e n s t e l s e l dat j e d a a r b i j n o d i g hebt? Je mag dat k i e z e n z o a l s j e w i l t .
B i j r e c h t l i j n i g e bewegingen komt h e t m e e s t a l h e t b e s t e u i t om de x-as i n
de r i c h t i n g van de ( e v e n t u e e l ) optredende s n e l h e i d t e k i e z e n en de y-as
er l o o d r e c h t op. Het v o o r d e e l daarvan i s dat de x-component van de k r a c h t
wel en de y-componnt geen a r b e i d v e r r i c h t (of z a l gaan v e r r i c h t e n ) . Maar
een andere keuze i s ook goed.

4 ASSENSTELSELS KIEZEN
K i e s een v o l g e n s jouw g e s c h i k t a s s e n s t e l s e l i n de v o l g e n d e
t i e s . Teken de b e l a n g r i j k s t e optredende k r a c h t e n .
aan een touw v o o r t s l e p e n van een s l e e ;
een h e l l i n g a f r i j d e n ;
weggooien van een b a l .

situa-

op te llen
Krachten kun j e b i j e l k a a r o p t e l l e n . Je moet dan wel de r e g e l s van de
v e k t o r r e k e n i n g v o l g e n . H i e r komen d i e r e g e l s aan de orde, t o e g e p a s t op
een cabine van een kabelbaan. D a a r b i j worden ook b e g r i p p e n a l s h e t
v e r p l a a t s e n van een k r a c h t l a n g s z i j n w e r k l i j n , moment, e v e n w i c h t s v o o r waarden k o r t h e r h a a l d .
Ie s i t u a t i e : s t i l h a n g e n d e c a b i n e .
Een c a b i n e hangt " s t i l aan een k a b e l b a a n i n de l u c h t . A l s systeem wordt
genomen: de c a b i n e met inhoud en de l o o p k a t op de k a b e l . Erop werken:
de zwaartekracht op de c a b i n e met inhoud; deze g r i j p t aan i n h e t
zwaartepunt;
de t r e k k r e c h t van de k a b e l op de c a b i n e ; deze g r i j p t aan waar de k a b e l
aan de o p h a n g c o n s t r u c t i e t r e k t .
De cabine hangt s t i l , dus e r moet v o l d a a n z i j n aan de evenwichtsvoorwaarden. Voor de cabine moet g e l d e n :
.2
2
Waarbij

F = 0
M = 0

M s t a a t voor moment ( k r a c h t maal arm van de k r a c h t ) . Omdat de

som

ARBEID UITREKENEN
van de momenten n u l moet z i j n , b e v i n d t het zwaartepunt z i c h onder h e t
ophangpunt van de c a b i n e .
U i t f i g . 2.7 i s d u i d e l i j k dat de vektorsom van de z w a a r t e k r a c h t en de
t r e k k r a c h t n i e t n u l i s . Dat de c a b i n e n i e t naar beneden s t o r t komt omdat
d i e aan de k a b e l hangt: de k a b e l o e f e n t nog een k r a c h t u i t . Die k r a c h t i s
l o o d r e c h t op de k a b e l omhoog g e r i c h t en wordt de n o r m a a l k r a c h t F^ genoemd.
Normaal h e e f t h i e r de b e t e k e n i s d i e j e i n de wiskunde a l bent tegengekomen:
l o o d r e c h t . De normaalkracht maakt de som van de k r a c h t e n n u l .

f i g . 2.7: De t r e k k r a c h t e n d e z w a a r t e k r a c h t w e r k e n op de c a b i n e v a n de k a b e l b a a n . M a a r d e som v a n d e z e t w e e
k r a c h t e n i s n i e t nul.'

Hoe

f i g . 2.8: De k a b e l o e f e n t e e n n o r . ' m a a l k r a c h t l o o d r e c h t op d e k a b e l
omhoog u i t , d i e d e som v a n d e
k r a c h t e n n u l maakt.

g r o o t i s deze n o r m a a l k r a c h t nu? Er moet g e l d e n :

+

^trek + ^
=
Om deze k r a c h t e n t e mogen o p t e l l e n moeten ze e i g e n l i j k i n n punt aang r i j p e n . Dat i s n i e t h e t g e v a l . V o o r d i t d o e l mag de z w a a r t e k r a c h t langs z i j n
w e r k l i j n v e r p l a a t s t worden n a a r h e t punt A, z o a l s i n f i g . 2.8 i s getekend.
E r z i j n twee manieren om v e k t o r e n op t e t e l l e n : door c o n s t r u c t i e (kopstaart-methode o f p a r a l l e l l o g r a m m e t h o d e ) of door h e t o p t e l l e n van de
componenten i n de x- en j / - r i c h t i n g en d a a r u i t de somvektor samen te
stellen.
z

5 NORMAALKRACHT CONSTRUEREN
De massa van de c a b i n e (met inhoud) i s 600 kg.
a. Teken de z w a a r t e k r a c h t (3 cm) en de k a b e l (30) en b e p a a l de
g r o o t t e van de n o r m a a l k r a c h t en de t r e k k r a c h t door m i d d e l van
constructie.
b. Bepaal de g r o o t t e van de k r a c h t e n door meting.
c. Bereken de componenten van de z w a a r t e k r a c h t ook met behulp van
de h e l l i n g s h o e k (a = 30) en v e r g e l i j k d i e met de u i t k o m s t van a.
Om de normaalkracht t e b e p a l e n u i t de som van de componenten moet e r
e e r s t een a s s e n s t e l s e l gekozen worden, z i e f i g . 2.9'

-22-

ARBEID UITREKENEN

fig.
De

2.9:

k r a c h t e n i n een

assenstelsel.

De n o r m a a l k r a c h t wrdt g e l e v e r d door een k l e i n e v e r v o r m i n g van h e t opperv l a k o f de k a b e l . B i j een brug b i j v o o r b e e l d : z i e f i g . 2.10.

I n een k a b e l werken de s p a n k r a c h t e n a l l e e n l a n g s de k a b e l . Om de n o r m a a l k r a c h t t e l e v e r e n moet de k a b e l daarom een k n i k v e r t o n e n b i j h e t ophangpunt van de c a b i n e . I n e e r d e r e t e k e n i n g e n hebben we d i e v e r w a a r l o o s d .
P r e c i e s e r getekend k r i j g j e de s i t u a t i e z o a l s i n f i g . 2.M: de som van
k r a c h t e n d i e de k a b e l op de c a b i n e u i t o e f e n t i s i n h e t g e v a l van s t i l s t a a n
g e l i j k aan de z w a a r t e k r a c h t .
f i g . 2 . 1 0 : Door h e t vervormen van een
b r u g kan het brugdek een n o r m a a l k r a c h t
gaan u i t o e f e n e n op een auto op de
brug.

f i g . 2.11: De k r a c h t e n van de k a b e l
hebben de r i c h t i n g van de k a b e l , maar
maken tesamen de som van de k r a c h t e n
n u l . Voor de d u i d e l i j k h e i d i s de k n i k
i n de k a b e l h i e r o v e r d r e v e n .
- *.

2e s i t u a t i e : bewegende c a b i n e .
A l s de cabine gaat bewegen gaat er bovendien nog, a f h a n k e l i j k van de
b e w e g i n g s r i c h t i n g , een w r i j v i n g s k r a c h t i n het ophangpunt langs de k a b e l
naar boven o f naar beneden werken. Daarnaast i s er dan ook de l u c h t w r i j v i n g s k r a c h t op de c a b i n e , d i e b i j w i n d s t i l weer v r i j w e l te verwaarlozen i s .
De som van de k r a c h t e n op het ophangpunt i s n u l a l s de c a b i n e e e n p a r i g
beweegt. B i j o p t r e k k e n o f remmen
i s dat n a t u u r l i j k n i e t het g e v a l .

-23-

ARBEID UITREKENEN

6 BEWEGENDE CABINE
Teken en bereken a l l e k r a c h t e n i n h e t ophangpunt van de c a b i n e .
Neem de w r i j v i n g s k r a c h t 500 N:
a. a l s de cabine met een c o n s t a n t e s n e l h e i d naar boven beweegt;
b. a l s de c a b i n e met een c o n s t a n t e s n e l h e i d naar beneden beweegt;
c. a l s de cabine met 1 m/s^ naar boven v e r s n e l d wordt.
Samengevat g e l d t voor een voorwerp i n r u s t o f i n eenparige beweging:
2
Z

F= 0

= 0

F = 0
y

F = 0
z

A l s de beweging e e nSF
p a r i=
g m.a
versneld i s geldt:
X

= 0

SF
SF =

m.a

_ y
"EF

= 0
3

7 KRACHTEN BEPALEN VIA COMPONENTEN

Aan de k a b e l van een k r a a n hangt een g r o t e , lege k i s t van 40 k g .
Door de wind wordt deze k i s t o p z i j geblazen zodat de k a b e l een
hoek van 20 met de v e r t i k a a l maakt ( z i e f i g . 2.12). Met deze
gegevens kun j e nu a l l e k r a c h t e n op de doos u i t r e k e n e n .
a. Maak een schets van de k r a c h t e n op de k i s t en s t e l
de evenwichtsvoorwaarden op.
b. K i e s een a s s e n s t e l s e l , teken d a a r i n de k r a c h t e n en de componenten van de k r a c h t e n .
c. Reken v e r v o l g e n s de componenten van de k r a c h t e n en t e n s l o t t e
de k r a c h t e n z e l f u i t .

8 KRACHTEN OP EEN KLIMMENDE FIETSER

a. Teken en bereken de k r a c h t e n op een f i e t s e r d i e met 3 m/s
tegen een h e l l i n g van 10% o p f i e t s t . Neem a l s t o t a l e massa 80 kg
en a l s w r i j v i n g s k r a c h t 8 N.
b. Hoeveel vermogen l e v e r t de f i e t s e r ?
c. Wat v e r a n d e r t aan de k r a c h t e n op h e t moment d a t de f i e t s e r
1 m/s^ v e r t r a a g d wordt?

-24-

ARBEID UITREKENEN
2.3 ARBEID EN VECTORREKENING
In opdracht 1 over h e t b e p a l e n van de r o l w r i j v i n g heb j e een s i t u a t i e
waarin k r a c h t en weg een hoek met e l k a a r maken a l op een v a n z e l f sprekende w i j z e o p g e l o s t . U i t d i e o p l o s s i n g kan j e een algemener
geldende o p l o s s i n g h a l e n . Daarom ga j e d i e s i t u a t i e nogmaals b e k i j k e n .

f i g . 2.14 De k r a c h t e n en de weg a l s v e k t o r e n

Ax
De beweging van de h e l l i n g a f i s r e c h t l i j n i g . De weg kan dus v o o r g e s t e l d
worden a l s een v e k t o r As. hh i s de component van deze v e k t o r i n de
r i c h t i n g van de z w a a r t e k r a c h t . De andere component Ax i s de h o r i z o n t a l e
component ( l o o d r e c h t op de z w a a r t e k r a c h t ) .
Voor hoek a t u s s e n de zwaartekracht en de v e r p l a a t s i n g g e l d t :
a = 90 - g. Dan kun j e h e t h o o g t e v e r l i e s Lh s c h r i j v e n a l s
Lh = As cosa
Voor de a r b e i d door de zwaartekracht k r i j g j e
W
= F
As cosa
z

dan:

9 ANDER CORDINATENSTELSEL
Je kunt ook een cord^natenstelsen k i e z e n w a a r b i j de x-as de
r i c h t i n g van de weg As h e e f t .
a. S c h r i j f de formules v o o r de x- en i/-componenten van de zwaartek r a c h t op.
b. L e i d d a a r u i t de formule voor de a r b e i d door de z w a a r t e k r a c h t a f
en v e r g e l i j k d i e met bovenstaande f o r m u l e . Wat i s j e c o n c l u s i e ?
De h o r i z o n t a l e component Ax van As d r a a g t n i e t b i j t o t de a r b e i d , want d i e
s t a a t l o o d r e c h t op de z w a a r t e k r a c h t .

algemeen
Welk cordinatenstelsel j e ook k i e s t , de a r b e i d (door een c o n s t a n t e k r a c h t
langs een r e c h t e weg) wordt gegeven door de k r a c h t maal de p r o j e k t i e van
de weg i n de r i c h t i n g van de k r a c h t ( z i e f i g . 2.15a)
W = F.(As
cosa)
Of de p r o j e k t i e van de k r a c h t i n de r i c h t i n g van de weg
f i g . 2.15b). .
W = (F. cosa).As
In b e i d e g e v a l l e n i s a de hoek t u s s e n de k r a c h t en de

maal de weg

weg.

(zie

-25-

ARBEID UITREKENEN

'X

f i g . 2.15a De weg g e p r o j e k t e e r d op de
r i c h t i n g v a n de k r a c h t

fig.

2.15b De k r a c h t g e p r o j e k t e e r d op de
r i c h t i n g van de weg

10 SCHUITJE VAREN
Het b o o t j e van V a l e n t i j n hangt a c h t e r h e t p l e z i e r j a c h t van z i j n
ouders. V a l e n t i j n w i l een s c h a t t i n g maken van h e t e x t r a vermogen
dat h e t s l e p e n van z i j n b o o t j e k o s t .
H i j weet dat h i j 55 kg weegt en dat z i j n b o o t j e 145 kg i s . H i j
meet de k r a c h t i n het sleeptouw (250 N) en de hoek d i e het touw
met de h o r i z o n maakt (20). De boot v a a r t 7,2
km/h.
a. Teken en bereken a l l e k r a c h t e n op h e t b o o t j e . Houd ook r e k e n i n g
met de ( g e s c h a t t e ) p l a a t s van de a a n g r i j p i n g s p u n t e n .
b. V e r k l a a r de stand van het b o o t j e i n h e t water.
c. Bereken h e t vermogen dat het p l e z i e r j a c h t l e v e r t om V a l e n t i j n ' s
b o o t j e v o o r t te t r e k k e n .

f i g . 2.16 V a l e n t i j n i n z i j n b o o t j e

Een andere manier om d i t op t e s c h r i j v e n i s met behulp van h e t inwendig

produkt dat_Je w e l l i c h t u i t ^ d e wiskunde k e n t . Het inwendig produkt van
de v e k t o r e n a = ( a j , a^)
^
^ 1 ^l) i s :
e

a.b
Het

= a j .bj +

inwendig

produkt

ct2^2
van F

en As i s dus:

F.As = F .Lx + Fy.by

x

In een cordinatenstelsel met

hoek a t u s s e n F en As--geldt:

de x-as

i n de r i c h t i n g van As en b i j een

by = 0; Ar = As
F

= F.cosa

zodat g e l d t :
F.As

= F . As cosa

Algemeen g e l d t dat a r b e i d door een c o n s t a n t e k r a c h t h e t inwendig

k r a c h t en weg i s :
W = F. As

produkt

van

-26-

ARBEID UITREKENEN

1.1 HET VERMOGEN VAN

EEN

ZEILBOOT

De h o r i z o n t a l e k r a c h t e n op een z e i l b o o t s t a a n i n f i g . 2.17
en met de j u i s t e r i c h t i n g getekend.

op s c h a a l

f i g . 2.17 De h o r i z o n t a l e k r a c h t e n op een z e i l b o o t . Ook de r i c h t i n g e n v a n de

w i n d s n e l h e i d en de s n e l h e i d van de boot s t a a n g e t e k e n d . Waarom de
getekende v e k t o r e n zo g e r i c h t z i j n i s een i n g e w i k k e l d e zaak d i e
h i e r n i e t zo van b e l a n g i s .

Aangenomen i s dat de w a t e r - en w i n d k r a c h t c o n s t a n t z i j n , zodat de

s n e l h e i d van de boot c o n s t a n t i s , 5 knopen (2,6 m/s). De w a t e r k r a c h t i s dan 3600 N.
a. Bepaal h e t vermogen d i e d a t z e i l u i t de wind opneemt. L e t op:
de r i c h t i n g van de b o o t s n e l h e i d v a l t n i e t samen met de r i c h t i n g
van de l e n g t e a s van de b o o t , omdat de boot ook een b e e t j e moet
' a f d r i j v e n ' om de
dwarscomponent van de w i n d k r a c h t door een
a l d u s opgewekte w a t e r k r a c h t t e kunnen compenseren.
b. Wat z a l h e t r e s u l t a a t z i j n van een b e t e r e s t r o o m l i j n i n g van de
boot?

12 HET

STIJGEN

VAN

EEN

VLIEGTUIG

Een v l i e g t u i g v l i e g t met c o n s t a n t e s n e l h e i d (100 m/s) onder een

hoek van 15 omhoog. De massa van h e t v l i e g t u i g i s 20 t o n . De
v l i e g t u i g m o t o r e n l e v e r e n 6 MW. Welk g e d e e l t e van d i t vermogen
r a a k t h e t v l i e g t u i g k w i j t door de ( n e g a t i e v e ) a r b e i d d i e de
zwaartekracht v e r r i c h t ?

2.4

ARBEID DOOR EEN

VAN

GROOTTE

VERANDERLIJKE KRACHT

In a l l e voorafgaande p a r a g r a f e n heb j e a l l e e n naar de a r b e i d van (min of

meer) c o n s t a n t e k r a c h t e n gekeken. In v e e l i n t e r e s s a n t e problemen gaat het
j u i s t om veranderlijke
k r a c h t e n . Denk maar aan de b o t s i n g : de 'kreukkracht.'
i s v e r a n d e r l i j k . Of aan
de l u c h t w r i j v i n g . D i e i s a f h a n k e l i j k van de
s n e l h e i d . Of z e l f s aan de z w a a r t e k r a c h t . Naarmate j e v e r d e r van de aarde
afkomt wordt de a a n t r e k k i n g s k r a c h t van de aarde k l e i n e r . Voor de r u i m t e v a a r t i s dat een b e l a n g r i j k gegeven.

-27-

ARBEID UITREKENEN
Voor^zo^n v e r a n d e r l i j k e k r a c h t kun j e n i e t zonder meer de formule
W = F. A s , d i e j e i n de v o r i g e p a r a g r a f e n g e b r u i k t hebt, g e b r u i k e n . Welke
waarde moet j e voor de k r a c h t i n v u l l e n ? Die waarde kan immers voortdurend
veranderen.

gemiddelde kvaoht?
A l s b e n a d e r i n g van een v e r a n d e r l i j k e k r a c h t zou j e de gemiddelde waarde van d i e
k r a c h t kunnen nemen. Je gaat dat eens proberen met een wat t h e o r e t i s c h e s i t u a t i e ,
w a a r u i t j e b e l a n g r i j k e c o n c l u s i e s kunt t r e k k e n , d i e we i n v e e l e c h t e r e
s i t u a t i e s kunnen g e b r u i k e n .
S t e l j e voor dat een meisje, Ineke,met een f i e t s k a r a c h t e r haar f i e t s
weg r i j d t . D a a r b i j wordt 10 s een t r e k k r a c h t van 50 N op de f i e t s k a r u i t geoefend en gaat ze 25 m v o o r u i t . Daarna f i e t s t ze nog 10 s met een
c o n s t a n t e s n e l h e i d van 5 m/s, waar een t r e k k r a c h t van 10 N op de f i e t s k a r voor n o d i g i s .

10

f i g . 2.18 De F

t r e k

20

t - g r a f i e k van Ineke:

t in s
van 0 t o t 20 s i s h a a r gemiddelde

k r a c h t 30 N.

De
om
te

a r b e i d door de t r e k k r a c h t (en dus de e n e r g i e d i e Ineke moet l e v e r e n

de f i e t s k a r v o o r t t e trekken) kun j e nu op twee manieren proberen u i t
rekenen:
door twee maal F.As u i t t e rekenen: voor e l k i n t e r v a l a p a r t ;
door de gemiddelde k r a c h t u i t t e rekenen en i n n k e e r F.As b e p a l e n .

13 TEGENSPRAAK!
a. Bereken de a r b e i d van de t r e k k r a c h t (van 0 t o t 20 s) v i a b e i d e
methoden.
b. En van de twee methoden i s f o u t . Waarom?
K i j k nog eens goed naar de b e r e k e n i n g van de gemiddelde k r a c h t . Ineke h e e f t
de h e l f t van de som genomen omdat b e i d e k r a c h t e n gedurende een g e l i j k e
t i j d werken. Maar voor de a r b e i d i s n i e t de t i j d , maar de a f g e l e g d e weg
van b e l a n g ! Met andere woorden: ze moet geen gemiddelde naar de t i j d
maar een gemiddelde naar de afgelegde weg gebruiken om t o t een goede
uitkomst voor de a r b e i d t e komen. F i g . 2.18 b r a c h t haar op h e t v e r k e e r d e
spoor: ze moet d i e g r a f i e k vervangen door een g r a f i e k van de k r a c h t en
de weg:
F, s - g r a f i e k . Z i e f i g . 2.19.

-28-

ARBEID UITREKENEN
trek
tU--l H^tSjffi
in
60 j f f f i { | ] f | ^

UrtllSSliJ

40

fifufflf^

111H H1 Is

20 tlililtniiiij

25

50

75

9 in m

f i g . 2.19 De F, s - g r a f i e k v a n I n e k e . A l s j e over de weg m i d d e l t , i s de k r a c h t

h e l e m a a l geen 30 N.

Als de k r a c h t v e r a n d e r t i n de t i j d , v e r a n d e r t d i e ook a l s f u n k t i e van de

weg. V e r g e l i j k de f i g u r e n 2.18 en 2.19 maar.
Om h e t gemiddelde naar de weg t e nemen moetje ook r e k e n i n g houden met h e t
ovvervlak onder de g r a f i e k : z i e f i g . 2 . 2 0 . 4 j moet g e l i j k z i j n aan 4 2 om
een j u i s t gemiddelde t e k r i j g e n .

trek
i n

60

40

'JmiiaESBiiiiSSsss :::: u i i : : i : : i : f | \m3X= =======i i i j i i i l j p p i i

=;ss
-::.:;,!:
.au
s::::::;::iK:;t:::; au
UilUMMIEBSM
Kiihiiliihi

m m wB

I I H

!(

Uk

m m f

2 5

ril.' '! = ? ' . = ! ' .

. :

:S!E::::i:s::::::::::!
11
I
tr"

ff i II l i

50

:
75

a inm

f i g . 2.20 A l s de o p p e r v l a k k e n A^ en A^ heb j e de gemiddelde k r a c h t , gemiddeld

o v e r de weg, gevonden.

14 ARBEID VIA GEMIDDELDE KRACHT

Bereken nu de a r b e i d v i a de gemiddelde k r a c h t op de j u i s t e manier.
V i n d j e dat een handige methode?

oppervlak onder de F

s-grafiek

Zoals j e i n f i g . 2.20 a l merkte, i s de o p p e r v l a k t e onder de F, s - g r a f i e k van

belang v o o r a r b e i d . Net z o a l s j e u i t een v, A t - g r a f i e k de a f g e l e g d e weg
kunt b e p a l e n door de o p p e r v l a k t e eronder t e nemen, zo kun j e u i t de F, sdiagram de a r b e i d berekenen. De k r a c h t beschouw j e d a a r b i j dus a l s een funkt i e , nu e c h t e r n i e t van de t i j d F ( t ) maar van de a f g e l e g d e weg F(s).

15
a. Bepaal u i t h e t oppervlak onder g r a f i e k van f i g . 2.20 de a r b e i d
van de t r e k k r a c h t .
b. Een g r a f i e k d i e de w e r k e l i j k e t r e k k r a c h t b e t e r weergeeft s t a a t
i n f i g . 2.21.

ARBEID UITREKENEN

fig.

25

50

s in m

2.21 De k r a c h t b i j h e t f i e t s e n i s m e e s t a l n i e t

Bereken d a a r u i t

constant.

de a r b e i d d i e de t r e k k r a c h t

verricht.

16 ARBEID DOOR DE BOTSKRACHT

Een auto (m = 900 kg) b o t s t met een b e g i n s n e l h e i d van 50 km/h
tegen een betonnen wand.
B i j de b o t s i n g t r e e d t i n k o r t e t i j d een s t e r k w i s s e l e n d e k r a c h t
op ( z i e f i g . 2.22). Dat wordt v e r o o r z a a k t door de v e r s c h i l l e n d e
d e l e n van de voorkant van de auto d i e achtereenvolgens i n e l k a a r
gedrukt worden t o t de wagen t o t s t i l s t a n d i s gekomen.

f i g . 2.22 K r a c h t op een a u t o b i j een f r o n t a l e

botsing

a. Waarom i s de a r b e i d door de b o t s k r a c h t net de o p p e r v l a k t e

onder de g r a f i e k van f i g . 2.22? (Wat s t e l t h e t wl voor?)
b. Hoe zou j e u i t deze g r a f i e k de a r b e i d door de b o t s k r a c h t wel
kunnen u i t r e k e n e n ? Welke tussenstappen zou j e daarvoor moeten
doen?

17 ARBEID OP EEN PEES

Een m e n s e l i j k e pees ( v e e r k r a c h t i g e band u i t h e t lichaam, b i j v .
de a c h i l l e s p e e s aan j e h i e l ) wordt u i t g e r e k t op een proefbank
i n een l a b o r a t o r i u m . De k r a c h t b i j h e t u i t r e k k e n s t a a t i n f i g .
2.23 u i t g e z e t tegen de u i t r e k k i n g u. De k r a c h t b i j h e t ontspannen i s tegen de u i t r e k k i n g u u i t g e z e t i n f i g . 2.24.

-30-

ARBEID UITREKENEN

a. Bereken de a r b e i d d i e n o d i g i s om de pees 2,0

b. Bereken de a r b e i d van het l a t e n ontspannen.

2.5

ARBEID LANGS EEN

KROMME

cm u i t te rekken.

WEG

Tot nu toe heb j e de a r b e i d steeds berekend voor r e c h t l i j n i g e bewegingen.

D a a r b i j kun j e g e b r u i k maken van de a f g e l e g d e weg a l s v e k t o r As.
B i j k r o m l i j n i g e bewegingen kan j e de a f g e l e g d e weg n i e t meer a l s n
v e k t o r z i e n , want de r i c h t i n g verandert s t e e d s . De g r o o t t e van de weg,
gemeten langs de baan, kan h e e l wat v e r s c h i l l e n van de
verplaatsing,
g e d e f i n i e e r d a l s h e t v e r s c h i l van twee p l a a t s v e k t o r e n .

fig 2.25:
d e weg

As

E r i s een g r o o t v e r s c h i l
t u s s e n de p u n t e n A e n

t u s s e n de v e r p l a a t s i n g

A r en de

afgeleg-

B.

In de formule voor a r b e i d z a l de v e k t o r As dan vervangen moeten worden

door de v e k t o r Ar = F - r
. , w a a r b i j de p l a a t s v e k t o r r de h e l e weg van
b e g i n t o t e i n d d o o r l o o p t . 6 I P l e i dt t o t een h e e l i n g e w i k k e l d e mathemat i s c h e vorm voor a r b e i d . Maar i n twee g e v a l l e n i s het e i n d r e s u l t a a t eenv o u d i g . Daarom worden d i e h i e r e e r s t u i t g e l e g d .
b

arbeid door de

zwaartekracht

Een b a l d i e weggeworpen wordt v o l g t een kogelbaan, een k r o m l i j n i g e beweg i n g . De p l a a t s v e k t o r van de b a l wordt v e r p l a a t s t van A naar D. Voor

ARBEID UITREKENEN
A en D en de t u s s e n l i g g e n d e punten B en C z i j n de p l a a t s v e k t o r e n i n f i g .
2.26 getekend, b i j een bepaalde keuze van n u l p u n t . Ook de
zwaartekracht
die de b a l i n d i e punten o n d e r v i n d t s t a a t getekend.

f i

f i g . 2.26 De p l a a t s v e k t o r e n v a n de b a l
op v e r s c h i l l e n d e t i j d s t i p p e n .

De a r b e i d door de
worden:

zwaartekracht

8-

op de b a l kan

2 7

D e

verplaatsingsvektor

e c h t e r eenvoudig berekend

W = F .h
z

De reden daarvan i s dat de zwaartekracht i n e l k punt even groot i s en

g e l i j k g e r i c h t i s . Daarom v e r r i c h t de zwaartekracht evenveel a r b e i d b i j
h e t omhoog gaan a l s b i j b^et (over d e z e l f d e hoogte) v a l l e n . Het i s de u i t e i n d e l i j k e verplaatsing
Ar d i e t e l t . Daarvan b e h o e f t dan s l e c h t s de p r o j e k t i e op de r i c h t i n g van de zwaartekracht genomen t e worden, z i e f i g . 2.27.

arbeid door de

wrijvingskracht

A l s j e van h u i s naar s c h o o l f i e t s t v e r r i c h t de w r i j v i n g s k r a c h t a r b e i d op
j o u en j e f i e t s . De w r i j v i n g s k r a c h t i s op e l k punt t e g e n g e s t e l d g e r i c h t
aan j e s n e l h e i d . De h e l e weg vaij h u i s naar s c h o o l zou j e kunnen opdelen
i n k l e i n e s t u k j e s v e r p l a a t s i n g Ar ( z i e f i g . 2.28), waarover j e de a r b e i d
kunt u i t r e k e n e n met

W = f.. Ar
=-P

.Ar
w
omdat w r i j v i n g s k r a c h t en weg

steeds

tegengesteld

gericht z i j n .
f i g . 2.28 De w r i j v i n g s k r a c h t op h e t
kleine stukje
verplaatsing

-32-

ARBEID UITREKENEN
De t o t a l e a r b e i d d i e j e v e r r i c h t i s dan de som van de a r b e i d over a l d i e
k l e i n e s t u k j e s en d a a r b i j i s dan toch p r e c i e s de a r b e i d langs de w e r k e l i j k
afgelegde weg berekend. Voor de w r i j v i n g s k r a c h t kun j e dus o p s c h r i j v e n :

W = -F

.As

waarbij

As langs de w e r k e l i j k a f g e l e g d e weg

18 VAN

wordt gemeten.

HUIS NAAR SCHOOL

Bepaal de a r b e i d d i e de w r i j v i n g s k r a c h t v e r r i c h t a l s en l e e r l i n g
van het h u i s i n f i g . 2.28 naar s c h o o l f i e t s t en de s c h a a l van d i e
t e k e n i n g 1 cm = 10 ra i s . De l e e r l i n g o n d e r v i n d t een w r i j v i n g s k r a c h t van 12 N.

algemeen
De methode d i e h i e r b o v e n b i j de w r i j v i n g s k r a c h t gevoegd i s , het opdelen
van de weg i n h e e l v e e l k l e i n e s t u k j e s v e r p l a a t s i n g Ar, over a l d i e
s t u k j e s a f z o n d e r l i j k de a r b e i d berekenen en dan sommeren, dat i s de
algemene methode om de a r b e i d langs een kromme weg u i t te rekenen. Je
kunt dat v i a computerprogramma's doen, maar i n een a a n t a l b i j z o n d e r e
g e v a l l e n kun j e dat ook met wiskundige methoden, w a a r b i j j e de i n t e g r a a l r e k e n i n g n o d i g h e b t . De boven g e s c h e t s t e procedure geef j e i n wiskundige
termen weer door:
V

2.6

A-B

A^B

'

'

SAMENVATTING

De a r b e i d d i e een k r a c h t F v e r r i c h t kun
met de formule

j e uitrekenen:

W = F.As
a l s de van g r o o t t e constante k r a c h t F steeds g e l i j k g e r i c h t i s met, o f
t e g e n g e s t e l d g e r i c h t i s aan de r i c h t i n g van de a f g e l e g d e weg
(bijv.
w r i j v i n g s k r a c h t ) . As i s dan de afgelegde weg d i e langs de baan wordt
gerekend.
met

de

formule
W = F.As
=

cosa

F.As

a l s de constante k r a c h t F (constant van

maakt met de r e c h t l i j n i g e weg As

g r o o t t e n r i c h t i n g ) een hoek

u i t de o p p e r v l a k t e onder de F , A s - g r a f i e k a l s de k r a c h t F n i e t constant
van g r o o t t e i s maar wel een constante hoek maakt met (de r a a k l i j n aan) de
weg.
met

de

formule

W = F.Ar
voor k r o m l i j n i g e bewegingen waarvoor de k r a c h t constant van
r i c h t i n g i s ( b i j v . zwaartekracht).

grootte

en

-33-

ARBEID UITREKENEN

2.7 PROBLEMEN
A l s a f s l u i t i n g van d i t hoofdstuk v o l g e n een a a n t a l problemen d i e j e kunt
o p l o s s e n met behulp van de t h e o r i e van d i t h o o f d s t u k . Voor de o p l o s s i n g
van zo'n probleem moet j e een a a n t a l tussenstappen maken. Welke n o d i g z i j n
moet j e z e l f v e r z i n n e n . Dat hangt ook a f van de oplosmethode d i e j e v o l g t .
M e e s t a l z i j n e r meer oplosmethoden m o g e l i j k . A l s j e de t u s s e n s t a p p e n n i e t
z e l f kunt v e r z i n n e n , kun j e g e b r u i k maken van de tussenvragen d i e voor e l k
probleem gemaakt z i j n . Je kunt ze aan j e l e r a a r vragen.

probleemoplossen
Probleemoplossen i s een v a a r d i g h e i d d i e b e l a n g r i j k i s i n h e t vak natuurkunde.
De h i e r gegeven problemen dienen om j e te oefenen i n deze v a a r d i g h e i d . A l s
een e r v a r e n iemand een probleem o p l o s t v e r l o o p t h e t o p l o s s i n g s p r o c e s m e e s t a l
i n een a a n t a l fasen. Onervaren mensen hebben soms de n e i g i n g om a c h t e r a a n
te beginnen, b i j v o o r b e e l d meteen een formule op t e s c h r i j v e n en t e gaan
u i t r e k e n e n zonder dat ze p r e c i e s weten o f ze de u i t k o m s t n o d i g hebben o f
de j u i s t e waarden i n v u l l e n . Daarom kun j e het b e s t e proberen de volgende
fasen achtereenvolgens a f te werken. De overgang van de ene naar de andere
f a s e v e r l o o p t o v e r i g e n s v l o e i e n d zodat ze n i e t a l t i j d goed te s c h e i d e n
zijn.

1. orintatiefase
In deze f a s e probeer j e d u i d e l i j k te k r i j g e n wat het probleem p r e c i e s i s ,
welke gegevens j e p r e c i e s hebt en welke j e w e l l i c h t m i s t . Je maakt ook
een t e k e n i n g en s c h r i j f t de gegevens o v e r z i c h t e l i j k op. Je zoekt r e l e v a n t e
t h e o r i e o f formules op i n j e geheugen o f i n j e boek en n o t e e r t d i e . Je
b e s l i s t welke i n f o r m a t i e b e l a n g r i j k i s voor h e t probleem en wat onbelangr i j k i s ; welke vereenvoudigingen voor de p r o b l e e m s t e l l i n g verantwoord
en/of n o d i g z i j n . Ook h e t maken van een s c h a t t i n g van de g r o o t t e van
een uitkomst i s een goede orinterende a k t i v i t e i t . E r v a r e n probleemopl o s s e r s besteden de meeste t i j d aan deze f a s e , onervaren mensen hebben
de n e i g i n g aan deze fase de minste t i j d te besteden.
Voor d i t b l o k i s het b i j v o o r b e e l d van b e l a n g na te gaan welk systeem
het b e s t e gekozen kan worden en welke de uitwendige k r a c h t e n op
het systeem z i j n , van welke van d i e k r a c h t e n h e t a a n g r i j p i n g s p u n t
v e r p l a a t s t wordt. Je kunt ook v a s t s t e l l e n welke systeemenergien
veranderen en welke energiestromen o p t r e d e n .
A l s een k r a c h t a r b e i d v e r r i c h t moet j e nagaan welk teken de a r b e i d
h e e f t , o f de k r a c h t c o n s t a n t i s en o f d i e een hoek maakt met de
a f g e l e g d e weg. Op grond daarvan kun j e b e s l i s s e n v i a welke methode
j e de a r b e i d moet b e p a l e n en welke de e v e n t u e l e ontbrekende
gegevens z i j n .

2.

vertaling

In deze f a s e wordt het g e s t e l d e probleem v e r t a a l d i n ' f y s i s c h e termen':

formules, a f l e z i n g van g r a f i e k e n , p r e c i e s e v e k t o r c o n s t r u c t i e , en d e r g e l i j k e .
In p r i n c i p e s t e l j e dan v a s t welke dingen j e a l l e m a a l moet doen om t o t een
o p l o s s i n g van het probleem te komen.

-34-

ARBEID UITREKENEN
Voor d i t b l o k i s b i j v o o r b e e l d van b e l a n g de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van
een systeem op te s c h r i j v e n en formules voor a r b e i d , k i n e t i s c h e
e n e r g i e enz. d a a r i n i n te v u l l e n . Ook kan het n o d i g z i j n naar de
som van de k r a c h t e n te k i j k e n en te b e s l i s s e n o f d i e a l dan n i e t
g e l i j k i s aan n u l o f aan m.a.
Het r e s u l t a a t van deze f a s e i s dat j e p r e c i e s weet wat j e moet doen,
i n v u l l e n en/of u i t r e k e n e n om t o t een o p l o s s i n g te komen.

3. berekening
Je b e p a a l t dan de waarden d i e j e n o d i g hebt en v u l t d i e i n i n v e r g e l i j k i n g e n
en d e r g e l i j k e . Of j e v o e r t een c o n s t r u c t i e u i t o f j e werkt een v e r g e l i j k i n g
u i t t o t h e t gewenste e i n d r e s u l t a a t . Aan h e t e i n d van deze f a s e kun j e een
(of de) o p l o s s i n g van h e t probleem geven.

4. controle

en waardering

Het i s een w i j d v e r b r e i d m i s v e r s t a n d dat h e t probleemoplosproces a f g e l o p e n

i s a l s een o p l o s s i n g gevonden i s . Een c o n t r o l e van de i n g e v u l d e waarden
en berekeningen i s a l t i j d op z i j n p l a a t s .
Maar minstens zo b e l a n g r i j k i s h e t beantwoorden van de v r a a g : wat heb i k
aan m i j n uitkomst? Is d i e zo groot a l s verwacht? Is h e t probleem nu echt
o p g e l o s t ? K l o p t de uitkomst wel met de gegevens? Wat i s de waarde van de
uitkomst i n de p r a k t i j k van de aangeboden probleemcontext? De beantwoording
van d e r g e l i j k e vragen kan er toe l e i d e n dat e r f o u t e n i n de b e r e k e n i n g of
i n de ' v e r t a l i n g ' opgespoord kunnen worden o f dat j e van de j u i s t h e i d van
de o p l o s s i n g o v e r t u i g d r a a k t .
specifieke
orintatie:

vertaling:

a a n w i j z i n g e n voor de problemen van d i t h o o f d s t u k .

-

berekening:

c o n t r o l e en
waardering:

welk systeem k i e s j e ? Gedurende welke t i j d ?

welke k r a c h t e n werken daarop?
welke k r a c h t e n worden v e r p l a a t s t ?
geef i n een t e k e n i n g de k r a c h t e n en de v e r p l a a t s i n g e n aan.
wat i s de aard van k r a c h t e n (constant? hoek met de weg?)
en de weg ( r e c h l i j n i g o f n i e t ? )
welke z i j n de r e l e v a n t e systeemenergien?
welke energiestromen z i j n e r i n of u i t h e t systeem?
welke gegevens ontbreken? Geef d i e zonodig een naam ( b i j v x)
k i j k naar de som van de k r a c h t e n
s t e l de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g op. Welke termen z i j n p o s i t i e f ,
welke n e g a t i e f ?
s t e l de formule voor a r b e i d , k i n e t i s c h e e n e r g i e e.d. op.
zoek methoden o f v e r g e l i j k i n g e n om de ontbrekende gegevens
te berekenen/bepalen
k i e s een a s s e n s t e l s e l en bereken de componenten van de
relevante krachten.
c o n s t r u e e r k r a c h t e n op een bepaalde s c h a a l en meet

j e t e k e n i n g op.
meet en/of bereken hoeken
b e p a a l h e t o p p e r v l a k onder g r a f i e k e n
enz.
goede eenheden vermeld?
kan h e t systeem wel z u l k e g r o t e ( k l e i n e ) k r a c h t e n verdragen
/ z o v e e l vermogen l e v e r e n / z o v e e l a r b e i d v e r r i c h t e n ?
- enz.

-35-

ARBEID UITREKENEN

P r a t e n met anderen over het probleem waar j e mee b e z i g bent h e l p t meestal

v e e l , met name i n de orintatie en de w a a r d e r i n g s f a s e . Daarom i s het aan
te raden om samen met anderen aan de volgende problemen te werken. Om de
v a a r d i g h e i d probleemoplossen b e t e r i n de v i n g e r s te k r i j g e n i s h e t goed
na n of een a a n t a l problemen met de l e r a a r en k l a s g e n o t e n t e r u g te
b l i k k e n op de v r a a g hoe j e t o t een o p l o s s i n g bent gekomen. W e l l i c h t
h e l p t de bovenstaande v e r d e l i n g i n f a s e n d a a r b i j .

Probleem 2.1'. HET VERMOGEN VAN

EEN VLIEGTUIG

Een s t r a a l v e r k e e r s v l i e g t u i g (m = 150 ton) v l i e g t op een b e p a a l d moment

met 140 m/s en w i l met d i e s n e l h e i d naar een g r o t e r e hoogte. Daartoe
gaat h e t v l i e g t u i g s t i j g e n onder een hoek van 12.

Op h e t v l i e g t u i g wordt door de l u c h t een k r a c h t u i t g e o e f e n d d i e j e opgebouwd kunt denken u i t een k r a c h t l o o d r e c h t op de v l i e g r i c h t i n g (de

' l i f t ' ) en een w r i j v i n g s k r a c h t tegen de v l i e g r i c h t i n g i n g e r i c h t (de
'drag'). Deze l a a t s t e i s b i j 140 m/s 2,5.105 N.
Bereken het n e t t o voortstuwingsvermogen dat het v l i e g t u i g voor
deze s t i j g i n g n o d i g h e e f t .

Probleem 2.2

EEN BERG OPFIETSEN

A l s j e i n de bergen f i e t s t kom j e soms

h e l l i n g e n van 15% of nog meer tegen.
Het v a l t n i e t mee om daar tegenop te
komen. A l s e r w e i n i g v e r k e e r i s en de
weg breed genoeg i s kan j e gaan z i g zaggen waardoor j e m a k k e l i j k e r tegen
de h e l l i n g op komt.
^

Maak een s c h a t t i n g h o e v e e l
j e j e weg moet v e r l e n g e n
door t e zigzaggen om tegen
een h e l l i n g van 15% op t e
komen.

Tv

5.

Maak daarvoor g e b r u i k van:

massa van f i e t s e r met f i e t s 80 kg
s n e l h e i d 2 m/s ( a l s j e langzamer f i e t s t v a l j e s n e l om)
de l u c h t w e e r s t a n d i s dus k l e i n ( I N ) ; de r o l w e e r s t a n d i s 5 N
j e kunt gedurende l a n g e r e t i j d 140 W l e v e r e n voor a r b e i d door
uitwendige k r a c h t e n .

-36-

ARBEID UITREKENEN

Probleem 2.3 KOGELSTOTEN

fig.

1. Na een i n l e i d e n d e d r a a i s t r e k t de k o g e l s t o o t s t e r haar arm om ae kogel Q

weg te werpen.

"f
!

Het m e i s j e i n de s e r i e t e k e n i n g e n van f i g . 1 s t o o t een 3-kg k o g e l weg.

De i n l e i d e n d e draai i s n i e t getekend; d a a r b i j h e e f t ze haar arm met k o g e l
a l een s n e l h e i d van 2 m/s gegeven, d i e b i j h e t s t o t e n toeneemt t o t 6 m/s
i n p l a a t j e 4:
Het t i j d s i n t e r v a l t u s s e n twee opeenvolgende p l a a t j e s i s 0,07 s. B i j de
t e k e n i n g i s de b i j b e h o r e n d e s c h a a l gegeven.
Bereken de a r b e i d d i e de s t o o t k r a c h t van h e t m e i s j e van p l a a t j e 1
t/m 4 v e r r i c h t .
Probleem 2.4 HET RENDEMENT VAN

EEN

FIETS

E r wordt wel eens gezegd dat een f i e t s een u i t e r m a t e e f f e k t i e v e machine

i s door h e t g r o t e rendement waarmee d i e de ' e r i n g e s t o p t e ' e n e r g i e
gebruikt.
Janny w i l dat onderzoeken. Z i j meet daarvoor de r o l w r i j v i n g en de l u c h t weerstand a l s ze 20 km/h gaat:
De r o l w r i j v i n g i s dan 4,8 N en voor de l u c h t w r i j v i n g meet ze 10,2 N.
Bovendien meet ze de k r a c h t d i e ze
" o p haar t r a p p e r s u i t o e f e n t
a l s f u n k t i e van de hoek d i e de crank met de h o r i z o n maakt ( z i e f i g . 1).
In f i g . 2 s t a a t h e t r e s u l t a a t . De l e n g t e l van de crank i s 17,0 cm.

ARBEID UITREKENEN
Als

de t r a p p e r nmaal rond i s h e e f t ze 5,1 m a f g e l e g d .

Bepaal h e t rendement van de f i e t s .

Probleem 2.5 WELK MOTORVERMOGEN?

Van een moderne, arodynamisch ontworpen auto z i j n twee v e r s i e s d i e aan
de b u i t e n k a n t g e l i j k z i j n , maar een v e r s c h i l i n motorvermogen hebben.
Gegevens:

Model A

max. vermogen (kW)

c i l i n d e r i n h o u d (cm )
massa (kg)
v e r b r u i k e n ( l i t e r s p e r 100 km)
constante s n e l h e i d 90 km/h
constante s n e l h e i d 120 km/h
stadsverkeer
gemiddeld
max. s n e l h e i d ( i n km/h)
a c c e l e r a t i e 0-100 km ( i n s)
C -waarde
F r o n t o p p e r v l a k (m )
r o l w r i j v i n g (N)
p r i j s (/)
3

44,6
1360
885

Model B
67
1580
950

5,6
5,5
7,5
7,3
7,7
9,0
6,9
7,2
155
176
15,6
11,3
0,33
0,33
2,0
2,0
2,4
2,6
40.000
50.000

U i t deze l i j s t kunnen a l s v o o r d e l e n van model B t e n o p z i c h t e van model A

g e z i e n worden:
s n e l l e r optrekken, wat met name b i j h e t p a s s e r e n van een v o o r l i g g e r geb r u i k t wordt
hogere maximumsnelheid (maar de w e t t e l i j k e maximumsnelheid i s 100 km/h).
Nadelen z i j n :
de massa van de auto i s g r o t e r
h e t gemiddeld b e z i n e v e r b r u i k i s hoger
model B i s duurder.
En b e l a n g r i j k v o o r d e e l van model B kan n i e t u i t de gegevens worden a f g e l e z e n : de p r e s t a t i e s i n de bergen.

Is h e t met (n van) b e i d e modellen m o g e l i j k om met 108 km/h

(30 m/s) een h e l l i n g van 10% op t e r i j d e n ?
Gebruik a l s formule voor de l u c h t w r i j v i n g :

met p de d i c h t h e i d van de l u c h t en A h e t f r o n t o p p e r v l a k .

-38-

ARBEID UITREKENEN
Probleem 2.6 RENDEMENT VAN DE ELOK 1600
Een l o k o m o t i e f van h e t type E l o k 1600 t r e k t 8 wagons t u s s e n Helmond en
Venlo op een h o r i z o n t a a l baanvak. De t r e k k r a c h t van de l o k o m o t i e f
(m = 40 ton) op de r e s t van de t r e i n (m = 505 ton) wordt t i j d e n s de
r i t gemeten: deze i s gemiddeld 110 kN. De s n e l h e i d i s dan 30 m/s. Het
vermogen dat u i t de b o v e n l e i d i n g wordt opgenomen, i s ook g e r e g i s t r e e r d :
4,0 MW.
De som van de l u c h t w r i j v i n g , r o l w r i j v i n g en gemiddelde s l i p w r i j v i n g op
de l o k o m o t i e f i s 5,0 kN.
Let op: de som van de genoemde w r i j v i n g s k r a c h t e n op de gehele t r e i n i s
v e e l g r o t e r ; d i e i s e c h t e r i n de t r e k k r a c h t op de l o k o m o t i e f inbegrepen.

Bereken h e t rendement van de l o k o m o t i e f

Probleem 2.7 CAPACITEIT VAN EEN AARDGASCOMPRESSOR STATION

In h e t Nederlandse aardgasnet i s een g r o t e g a s l e i d i n g van S l o c h t e r e n (Gr)
naar de Randstad opgenomen. De p i j p d o o r s n e d e i s 1,00 m^.
Om de 100 km i s de l e i d i n g onderbroken voor een compressor (= samenpers-)
s t a t i o n : e r s t a a t e r b i j v . n i n R a v e s t e i n en n i n Ommen. Daar wordt
de druk verhoogd van 44 b a r t o t 65 b a r (1 b a r = 1000 mbar = 10 Pa = 105
N/m = ca. 1 atm ( a t m o s f e e r ) ) ; de druk i n de l e i d i n g d a a l t n a m e l i j k
t i j d e n s h e t t r a n s p o r t , o.a. door w r i j v i n g . De c o m p r e s s o r s t a t i o n s werken
dus a l s gaspomp.
Het proces van samenpersen van h e t gas s t a a t schematisch i n f i g . 1
getekend:
Het gas dat onder een druk van 44 b a r i n h e t c o m p r e s s o r s t a t i o n aan
komt wordt i n de c i l i n d e r gezogen: t o t a a l 1,00 m^ ( z i e f i g . l a ) .
Het gas wordt samengeperst t o t 65 b a r , w a a r b i j de z u i g e r 27 cm
v e r p l a a t s t wordt ( f i g . l b ) . Voor de eenvoud i s aangenomen d a t de
temperatuur van h e t gas ongeveer c o n s t a n t b l i j f t , wat i n w e r k e l i j k h e i d
zeker n i e t h e t g e v a l i s .
Vervolgens gaat en k l e p open en wordt h e t gas b i j 65 b a r h e t
leidingsnet ingeperst ( f i g . l c ) .
Nu kan een volgende h o e v e e l h e i d gas i n de c i l i n d e r gezogen worden.
5

65 b a r
fig.

65 b a r

1 m

fig.

l b Het samenpersen

&Sj

As=lm

l a Het i n z u i g e n v a n h e t aardgas
fig.

l c Het

uitdrijven

65 ar

-39-

ARBEID UITREKENEN

f i g . 2 De g r a f i e k v a n druk en v e r p l a a t s i n g
b i j h e t samenpersen van aardgas i n
en compressor b i j c o n s t a n t e
temperatuur.

in m

De druk van h e t gas i n de c i l i n d e r s t a a t a l s f u n k t i e van de v e r p l a a t s i n g

i n f i g . 2 getekend.
Op strenge winterdagen, a l s de g a s l e v e r a n t i e maximaal i s , moet een
c o m p r e s s o r s t a t i o n voldoende aardgas kunnen verpompen. E l k s t a t i o n werkt
z e l f ook op aardgas (en neemt dus een k l e i n g e d e e l t e op u i t de l e i d i n g ,
maar dat mag j e verwaarlozen) en h e e f t een vermogen van 75 MW dat met
een rendement van 33% g e b r u i k t kan worden.
Hoeveel m^ gas van 44 bar kan een c o m p r e s s o r s t a t i o n maximaal
verpompen per seconde? Is dat voldoende om aan een maximum aanv r a a g van 1600 m3/s (onder normale druk) op een koude w i n t e r d a g
te voldoen?

-41-

3.ARBEID GEBRUIKEN
Inhoud:
3.1

Een e n e r g i e v e r g e l i j k i n g o p s t e l l e n

42

3.2

V e r a n d e r i n g van k i n e t i s c h e e n e r g i e

43

3.3

Netto k r a c h t en n e t t o a r b e i d

45

3.4

De s c h u i f w r i j v i n g s k r a c h t a l s een z i c h aanpassende k r a c h t

52

3.5

Zwaarte-energie

56

3.6

Conservatieve

3.7

Potentile e n e r g i e

61

3.8

De v e e r k r a c h t a l s c o n s e r v a t i e v e k r a c h t

61

3.9

A r b e i d door a k t i e - en r e a k t i e k r a c h t

64

3.10 Problemen

krachtvelden

59

66

vooruitblik
Door de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van een systeem op te s c h r i j v e n kun j e t o t
u i t d r u k k i n g brengen welke i n t e r n e energieomzettingen p l a a t s v i n d e n en
welke e n e r g i e van b u i t e n a f wordt t o e - ( o f a f - ) g e v o e r d v i a a r b e i d ,
warmtetransport en s t r a l i n g . Je hebt a r b e i d dus n o d i g voor de e n e r g i e vergelijking.
Je kunt a r b e i d ook gebruiken om k r a c h t e n u i t te rekenen. D a a r b i j z a l b l i j k e n
dat het produkt van n e t t o k r a c h t en v e r p l a a t s i n g van het zwaartepunt n i e t
a l t i j d de som van de hoeveelheden a r b e i d d i e v e r r i c h t z i j n o p l e v e r t .
Om zwaarteenergie of i n het algemeen potentile e n e r g i e goed te definir e n heb j e ook het b e g r i p a r b e i d n o d i g .
A l met a l vormt a r b e i d de s c h a k e l t u s s e n de mechanica en de e n e r g i e l e e r ,
wat van groot belang i s voor het o p l o s s e n van problemen van a l l e r l e i
aard, d i e j e aan h e t e i n d van d i t hoofdstuk z u l t tegenkomen.

-42-

ARBEID GEBRUIKEN
3.1

EEN

ENERGIEVERGELIJKING OPSTELLEN

W i l j e van de f i e t s e r u i t f i g . 3.1 weten hoe groot het vermogen i s dat

h i j o n t w i k k e l t , dan kan j e a l s systeem f i e t s e r n f i e t s nemen. De k r a c h t e n
op dat systeem z i j n de z w a a r t e k r a c h t , de normaalkracht, de l u c h t w r i j v i n g ,
de r o l w r i j v i n g en de k r a c h t van de weg op de f i e t s . De k r a c h t van de
f i e t s e r op de p e d a l e n i s dan een interne kracht: d i e mag j e n i e t m e e t e l l e n
b i j het o p s t e l l e n van j e e n e r g i e v e r g e l i j k i n g .
De e n e r g i e v e r g e l i j k i n g wordt dan:

zw

+ W

nor

+ W,

lucht

+ W

, +
rol

weg

+ Q = AF, + AF ,
k

chem

D a a r i n i s Q de term d i e a a n g e e f t h o e v e e l e n e r g i e e r v i a warmte, s t r a l i n g
e t c . het systeem u i t naar b u i t e n ' v e r d w i j n t ' of i n het systeem wordt opgenomen ( b i j v . a l s de zon s c h i j n t ) . Je kunt ook Q en de AF, ,
samennemen
door op de p l a a t s van de chemische e n e r g i e n.AF
te s c h r i j v e n . Je neemt
dan v i a het rendement n a l l e e n dat d e e l van de chemische e n e r g i e mee dat
voor e n e r g i e o v e r d r a c h t v i a a r b e i d b e s c h i k b a a r i s .

fig.

3.1 De k r a c h t e n op h e t s y s t e e m f i e t s e r en f i e t s

wegtF
F^g _
Een a a n t a l van bovengenoemde a r b e i d e n z i j n n u l en kunnen dus w e g g e l a t e n
worden. De normaalkracht v e r r i c h t b i j f i e t s e n geen a r b e i d , want d i e s t a a t
l o o d r e c h t op de weg: W
=0.
.
.
nor
Ook de a r b e i d d i e de weg op de f i e t s u i t o e f e n t i s n u l omdat i n h e t raakpunt
weg en het s t u k j e f i e t s b a n d (behalve b i j s l i p p e n ! ) n i e t t e n o p z i c h t e van
e l k a a r bewegen. D i t m o e i l i j k e punt komt verderop nog meer aan de orde.
Aan de kant van de e n e r g i e v e r a n d e r i n g e n
s t a a t geen v e r a n d e r i n g van zwaartee n e r g i e . Zwaarteenergie i s i n h e t gekozen systeem geen s y s t e e m e n e r g i e . Immers:
zwaartekracht wordt a l s een u i t w e n d i g e k r a c h t g e z i e n d i e a r b e i d v e r r i c h t .
In een systeem met z w a a r t e e n e r g i e moet de z w a a r t e k r a c h t dus een i n t e r n e
k r a c h t z i j n want j e moet f de a r b e i d van de z w a a r t e k r a c h t i n het l i n k e r l i d of de zwaarteenergie i n h e t r e c h t e r l i d van de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g
meenemen. Beide doen l e i d t t o t dubbel t e l l e n .
Een ander b e l a n g r i j k punt i s dat j e moet weten gedurende welke t i j d j e
naar het systeem k i j k t . A l l e e n maar a l s de f i e t s een c o n s t a n t e s n e l h e i d
h e e f t ? Of ook b i j het o p t r e k k e n en afremmen? A l l e e n zo l a n g d i e over een
v l a k k e weg r i j d t of ook t i j d e n s h e t op- en a f r i j d e n van een h e l l i n g ?
z

Wat je moet doen bij het opstellen van een

energievergelijking:
Kies een systeem waarvoor de energievergelijking
moet gaan gelden en
bepaal zorgvuldig wat wel en wat niet tot je systeem behoort.
Kies de veriode of het deel van de beweging gedurende welke je het
systeem bekijkt.
Bepaal welke (uitwendige) krachten er op het gekozen systeem werken:
deze kunnen arbeid verrichten
die in het linkerlid
van de
energievergelijking
komt te staan.
Bepaal welke systeemenergin er in het systeem komen te staan: deze
komen in het rechterlid
van de energievergelijking
te staan.

-43-

ARBEID GEBRUIKEN
Beslis of je energiestromen door warmtetransport, straling,
geluidtransport, elektrisch
transport etc. afzonderlijk
beschrijft
of via een
rendementsfaktor n in n van de systeemenergien meeneemt.

1 WELK SYSTEEM?
V i a h e t o p s t e l l e n van een v e r g e l i j k i n g w i l men te weten komen
h o e v e e l vermogen e r maximaal v i a a r b e i d door de remkracht
van
de remblokjes op een f i e t s w i e l geabsorbeerd kan worden.
Welk systeem zou j e voor dat probleem k i e z e n ?
Teken de k r a c h t e n d i e op dat systeem werken, b e p a a l de systeemenergien en s t e l de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g op.
2 TOUWTREKKEN
B i j h e t touwtrekken s l e e p t een man twee k i n d e r e n met 10 cm/s d r i e
meter door het zand heen. De k r a c h t i n het touw i s d a a r b i j 3.10
N.
B e k i j k h e t systeem 'man' en h e t systeem 'kinderen'.
a. Teken de k r a c h t e n d i e op b e i d e systemen werken en de.eventuele
wegen waarover d i e k r a c h t e n v e r p l a a t s t worden.
b. S t e l de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van b e i d e systemen op.
c. Bepaal h o e v e e l chemische e n e r g i e i n b e i d e systemen i s omgezet
a l s i n b e i d e systemen 10^ J warmte i s vrijgekomen t i j d e n s d i t d e e l C
van de t o u w t r e k w e d s t r i j d.
r"
2

f i g . 3.2 De man s l e e p t de k i n d e r e n v o o r t

3 SYSTEEM

fig.

3.3

'BAL'

Janneke moet de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van een b a l d i e r e c h t omhoog

geworpen wordt b e s c h r i j v e n gedurende de ' v r i j e v a l ' . Ze k i e s t
twee systemen: de b a l t i j d e n s de beweging omhoog en de b a l t i j d e n s
de beweging omlaag.
Irma z e g t : dat h o e f t n i e t : j e kunt de beweging omhoog en omlaag
a l s n systeem b e s c h r i j v e n . Wat v i n d j i j daarvan
a. a l s de w r i j v i n g s k r a c h t n i e t verwaarloosd mag worden;
b. a l s dat wel mag?
3.2 VERANDERING VAN

KINETISCHE ENERGIE

A l s er een n e t t o k r a c h t op een voorwerp werkt k r i j g t het voorwerp een

v e r s n e l l i n g en dus v e r a n d e r t de s n e l h e i d . A l s de k r a c h t een component
i n de r i c h t i n g van de s n e l h e i d h e e f t , neemt de s n e l h e i d toe o f a f en
v e r a n d e r t de k i n e t i s c h e e n e r g i e . (Anders v e r a n d e r t a l l e e n de r i c h t i n g . )
B i j r e c h t l i j n i g e bewegingen kun j e a l s de k r a c h t (ongeveer) de g r o o t t e
van de s n e l h e i d s v e r a n d e r i n g met de mechanicaformules u i t r e k e n e n , b i j v .
met:
F.At = m.Lv en
As = (

) .At

-44-

ARBEID GEBRUIKEN
Dit s t e l
gedaan.

formules ben j e tegengekomen a l s j e h e t thema 'Verkeer' hebt

De s n e l h e i d s v e r a n d e r i n g kun j e ook berekenen

met de formules

F = m.a en
2
s ( i ) = v(o).t
v(t)

+ \a-t

= v(o) + a.t

D i t s t e l formules kun j e i n a l l e mechanica leerboeken vinden en s t a a t

b i j v . ook i n h e t b l o k 'Bewegingen'.
Om de v e r a n d e r i n g van s n e l h e i d , en dus van k i n e t i s c h e e n e r g i e , t e kunnen
berekenen heb j e b i j g e b r u i k van bovenstaande formules a l t i j d de t i j d
a l s t u s s e n s t a p n o d i g . V i a a r b e i d kan j e deze t u s s e n s t a p o m z e i l e n .
4 REKENEN MET MECHANICAFORMULES
Op de s l e e van een luchtkussenbaan (m = 500 g) kan j e een k r a c h t
van 2 N l a t e n werken.
De s l e e kan daardoor v e r s n e l d van de ene kant van de baan naar
de andere gaan, over een t o t a l e a f s t a n d van 1,70 m.
Bereken de v e r a n d e r i n g van k i n e t i s c h e e n e r g i e met behulp van de
h i e r b o v e n staande formules.
Door de bovenste twee o f de daaronderstaande
combineren k r i j g j e de r e l a t i e :

d r i e formules met e l k a a r te

.As = &E,
netto
k
D a a r i n komt de t i j d n i e t voor. In problemen kun j e vaak deze r e l a t i e v e e l
s n e l l e r en m a k k e l i j k e r toepassen dan een van de b e i d e formule paren van
h i e r b o v e n : j e h o e f t dan maar een formule toe t e passen en j e hebt de t i j d
a l s t u s s e n s t a p n i e t n o d i g . Deze rekenregel van de kinetische
energie kun
j e i n v e e l g e v a l l e n gebruiken om de n e t t o k r a c h t , de weg o f de s n e l h e i d
u i t t e rekenen.
5 KINETISCHE ENERGIE - REKENREGEL
Reken de v e r a n d e r i n g van k i n e t i s c h e e n e r g i e u i t opdracht 4 nogmaals
u i t , nu met bovenstaande r e k e n r e g e l . V e r g e l i j k j e uitkomst met d i e
van opdracht 4.
U i t e r a a r d i s e r een samenhang t u s s e n de genoemde

formules:

Bamenhana tussen formules

Neem b i j v o o r b e e l d de f o r m u l e s z o a l s ze i n h e t thema ' V e r k e e r ' g e b r u i k t
F

netto- *

A a - ^ ^ J i ^

(1

>

mmm
0
At
0
f i g . 3.4 De g e a r c e e r d e o p p e r v l a k k e n moeten g e l i j k

At
zijn

zijn:

-45-

ARBEID GEBRUIKEN
S t r i k t genomen g e l d e n z e s l e c h t s v o o r c o n s t a n t e k r a c h t e n
Deze formules hangen nauw samen met de w e t v a n k i n e t i s c h e e n e r g i e e n
a r b e i d : w i s k u n d i g g e z i e n k a n j e de k i n e t i s c h e e n e r g i e - r e k e n r e g e l e r u i t
afleiden.
U i t formule (2) v o l g t :
2.As
At
S u b s t i t u t i e i n (1) l e v e r t :

met

F ^
m.tv
n e t t o v + v.
e
b
Au v - v. k a n j e d a t s c h r i j v e n a l s :
e b
F

A s

! m

( v

netto- e
V "
. "
V
en d a t l e i d t t o t de gewenste r e k e n r e g e l
4

'netto* "

"

( J

-^

2 )

6 BEWEGINGEN EN ARBEID
Puzzel voor genteresseerden:
L a a t z i e n d a t j e u i t de f o r m u l e
F " m.a
samen met de p l a a t s f u n k t i e s ( t ) en de s n e l h e i d s f u n k t i e v(t) v o o r
e e n p a r i g v e r s n e l d e bewegingen ( u i t 'Bewegingen') ookde.wet v a n
a r b e i d en k i n e t i s c h e e n e r g i e k u n t ' a f l e i d e n ' .

Samengevat:

Voor elk voorwerp dat eenparig versneld (rechtlijnig)

wordt (ook als a - 0
dus het geval van een eenparige beweging) kun je opschrijven:
F

netto

-As =AR
k

waarbij F
de som van alle krachten op het voorwerp is en As de
verplaatsing
van het zwaartepunt van het voorwerp. Deze rekenregel van
kinetische
energie kan in plaats van de mechanica formules gebruikt
worden, bijv. om de nettokracht uit te rekenen of de verandering van
kinetische
energie.
n e t t o

3.3 NETTO KRACHT EN NETTO ARBEID

.As i s een n e t t o k r a c h t maal een weg. Is d i t nu ook een netto

arbeid?
netto
Met andere woorden: g e e f t F
.As nu ook de som van a l l e 'arbeiden' d i e
netto
op h e t voorwerp v e r r i c h t z i j n ? G e e f t dat dus de n e t t o mechanische e n e r g i e
d i e van b u i t e n a f aan h e t voorwerp i s overgedragen? En hoe hangt dat samen
met de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g ?
Het antwoord op deze vraag i s : i n b i j z o n d e r e g e v a l l e n wel maar meestal n i e t
Dat wordt t o e g e l i c h t aan de hand van d r i e voorbeelden: een b a l d i e omhoog
geworpen wordt, iemand d i e omhoog s p r i n g t en een rond voorwerp d a t de
h e l l i n g a f komt r o l l e n .
Ie v o o r b e e l d :

een omhoog geworpen b a l

Een t e n n i s b a l van 80 g wordt r e c h t omhoog gegooid en v e r l a a t de hand van

de werper met een s n e l h e i d van 7,7 m/s. De hand b e v i n d t z i c h dan 1,80 m
boven de v l o e r en h e e f t over 1,10 m een constante k r a c h t u i t g e o e f e n d .

-46-

ARBEID GEBRUIKEN
hand

netto

^
F
ir Z

fig.

f i g . 3.5 De hand v a n de j o n g e n o e f e n t
over 1,10 n een k r a c h t op de
bal u i t .

Je
en
he
De

3.6 a. De k r a c h t e n op de b a l
b. De n e t t o k r a c h t op de b a l

kunt nu u i t r e k e n e n hoe groot de k r a c h t van de hand op de b a l was

hoe hoog de b a l komt. Verwaarloos de l u c h t w r i j v i n g . maar even voor
t gemak.
n e t t o k r a c h t t i j d e n s de worp i s te berekenen:
F _
-1,10 = i 0,080.(7,7
netto
F
= 2,2 N
netto
*

0)

Aangezien de zwaartekracht 9,8.0,080 = 0,80 N omlaag i s moet de k r a c h t

van de hand op de b a l 3,0 N geweest z i j n .
A l s j e nu gaat k i j k e n naar de a r b e i d d i e door de twee k r a c h t e n i s
verricht k r i j g je:
-0,80.1,10 = -0,88 J
w

zwaarte
= +3,0.1,10 = +3,3 J
and
De n e t t o - a r b e i d i s W
_
= 3,3 - 0,88 = 2,4 J ( e i g e n l i j k 2,42 J , maar
netto
'
'
'
'
'
de l a a t s t e 2 i s onbetrouwbaar omdat 3,3 betekent dat de waarde t u s s e n
3,25 en 3,35
ligt).
Voor het produkt van n e t t o k r a c h t en weg k r i j g j e :
F .As = 2,2.1,10 = 2,4 J
6

Dat

i s g e l i j k aan

_ en W,
,: e r i s
zwaarte
hand
3,3 J mechanische e n e r g i e toegevoerd waarvan 0,88 J wegens toename van
zwaarteenergie opgaat en de r e s t over i s a l s k i n e t i s c h e e n e r g i e .
Nu de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g . K i e s a l s systeem de b a l t i j d e n s h e t wegwerpen. De uitwendige k r a c h t e n z i j n dus de k r a c h t van de hand en de
z w a a r t e k r a c h t . De s y s t e e m e n e r g i e i s a l l e e n de k i n e t i s c h e e n e r g i e . De
e n e r g i e v e r g e l i j k i n g wordt:
J

de n e t t o a r b e i d , de som

+ W.

, = A E.

k
zwaarte
hand
F . As+ F . A s =AF
z

AF

van W

(SF).As

F M
netto

= AF,k

De e n e r g i e v e r g e l i j k i n g en de r e k e n r e g e l van de k i n e t i s c h e e n e r g i e nemen
dus i n d i t g e v a l d e z e l f d e vorm aan. Maar i s dat a l t i j d zo?

-47-

ARBEID GEBRUIKEN
8 HOE HOOG KOMT DE BAL?
Bereken hoe hoog de opgeworpen b a l komt.

2e v o o r b e e l d : iemand s p r i n g t omhoog

V
As,
Q60
m

f i g . 3.7

f i g . 3.8 De n e t t o k r a c h t op h e t m e i s j e e n de v e r p l a a t s i n g v a n h e t z w a a r t e p u n t

Een m e i s j e van 1,60 m en 60 k g s p r i n g t v a n u i t een door de knien

gezakte
s t a n d r e c h t omhoog. Zo o e f e n t ze gedurende enige t i j d een k r a c h t
u i t waardoor haar zwaartepunt 60 cm omhoog gaat en ze met een s n e l h e i d
van 4 m/s r e c h t omhoog van de v l o e r loskomt.
Je kunt nu gaan u i t r e k e n e n hoe groot de k r a c h t i s d i e z i j van de v l o e r
h e e f t ondervonden en hoe hoog ze s p r i n g t . Ook h i e r wordt de l u c h t w r i j v i n g
verwaarloosd.
De n e t t o k r a c h t t i j d e n s h e t a f z e t t e n i s t e berekenen v i a :
2

n e t t o .0,60 = i . 6 0 . 4
F
= 8,0.10' N
netto
'
Aangezien de zwaartekracht 5,9.10 N i s , i s de k r a c h t op haar voeten
dus 13,9.10 N geweest.
A l s j e nu gaat k i j k e n naar de a r b e i d d i e door de twee k r a c h t e n , de a f z e t k r a c h t Fr.
en de zwaartekracht F i s v e r r i c h t k r i j g j e :
afzet

W
= -9,8.60.0,60 = 3,5.10 J
zwaarte
_
W
= 13,9.10.0 = 0
afzet
2

fc

De voeten van h e t m e i s j e b l e v e n immers t i j d e n s h e t a f z e t t e n op de v l o e r en h e t

a a n g r i j p i n g s p u n t van de a f z e t k r a c h t werd n i e t v e r p l a a t s t . Dat e r b i j h e t a f z e t t e n geen (uitwendige) a r b e i d werd v e r r i c h t kan j e ook z i e n aan het f e i t
dat e r geen e n e r g i e van de v l o e r aan h e t m e i s j e werd overgedragen.
In d i t v o o r b e e l d i s h e t produkt van de n e t t o k r a c h t maal de weg dus niet
g e l i j k aan de n e t t o a r b e i d : de e e r s t e i s 4,8 10^ J en de tweede i s
-3,5.102 + 0 = -3,5.10 j . Het v e r s c h i l t u s s e n d i e twee z i t 'm i n h e t
f e i t d a t e r i n h e t l i c h a a m van h e t m e i s j e (chemische) e n e r g i e wordt v r i j 2

-48-

ARBEID GEBRUIKEN
gemaakt. Daardoor z i e t de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van h e t systeem 'meisje'
er a l s volgt u i t :

_ + Q = AE, + AE ,

_ = E, + r].AE ,

zwaarte
k
chem
A l s h e t rendement van de o m z e t t i n g van chemische e n e r g i e ri i s kan j e de
warmteontwikkeling Q verrekenen door de energien v e r g e l i j k i n g t e
schrijven als
zwaarte

-3,5.10

AE ,
chem

- 4,8 1 0

chem

2
+

n.AF

c h e m

n. AF,
= -8,3.10 J
chem
i s n e g a t i e f omdat de chemische e n e r g i e van h e t m e i s j e afneemt,

9 HOE HOOG KOMT HET MEISJE?

Bereken z e l f hoe hoog h e t zwaartepunt van h e t m e i s j e komt.

f i g . 3.9

de rol van vervorming

Waarin z i t nu h e t v e r s c h i l t u s s e n deze twee voorbeelden? Het antwoord
daarop i s : i n de vervorming van h e t systeem waarop a r b e i d v e r r i c h t wordt.
Van de b a l d i e omhoog gegooid wordt heb j e ( i n f e i t e ongemerkt) aangenomen dat d i e n i e t vervormd wordt: daardoor worden de z w a a r t e k r a c h t en
de k r a c h t van de hand over precies dezelfde a f s t a n d v e r p l a a t s t . De n e t t o
k r a c h t , waarvan j e aanneemt d a t d i e i n h e t zwaartepunt a a n g r i j p t , wordt
dus ook over d e z e l f d e a f s t a n d v e r p l a a t s t a l s de zwaartekracht en de
k r a c h t van de hand.

-49-

ARBEID GEBRUIKEN
B i j h e t o p s p r i n g e n i s dat anders: h e t l i c h a a m van h e t m e i s j e wordt wel
vervormd, o.a. door de beweging van haar benen. Daardoor wordt de
k r a c h t van de v l o e r niet en de zwaartekracht wl v e r p l a a t s t .
Toch mag j e ook i n d i t g e v a l de r e k e n r e g e l van de k i n e t i s c h e e n e r g i e
wel toepassen, maar de uitkomst van F
.As mag i e n i e t z i e n a l s een
'
netto
i n w e r k e l i j k h e i d v e r r i c h t e a r b e i d : de a f z e t k r a c h t , d i e wel i n F ^. z i t
'
netto
wordt immers n i e t over de a f s t a n d As, de v e r p l a a t s i n g van h e t zwaartepunt,
verplaatst.
Vervormingen k o s t e n a l t i j d e n e r g i e o f l e v e r e n e n e r g i e op. Dan kan ' p a s s i e f '
z i j n : l o u t e r mechanische e n e r g i e o p s l a a n en weer afgeven z o a l s b i j de
vervorming van een b a l d i e op de grond s t u i t e r t , o f ' a k t i e f ' z o a l s b i j h e t
springende m e i s j e w a a r i n een n i e t mechanische e n e r g i e ( i n d i t g e v a l
chemische e n e r g i e ) i n mechanische e n e r g i e wordt omgezet o f omgekeerd. In
de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g komt e r dan aan de r e c h t e r k a n t een term b i j :
r

W .

+ W

afzet
z
II
0
< 0

= AE. + AF ,
k
chem
> 0

< 0

10 ARBEID DOOR DE NETTOKRACHT?

Ga na i n welke van de volgende s i t u a t i e s F
. Asf W
i s . Je
i -1
J i
i...
7
netto
netto
k i j k t naar de k r a c h t e n op:
a. een s l e e d i e (met v r r i j v i n g ) van de h e l l i n g g l i j d t ;
b. een auto d i e tegen een betonnen muur b o t s t ;
c. een f i e t s d i e door remblokjes op de f i e t s w i e l e n t o t s t i l s t a n d
komt;
d. een s c h i p dat v i a een l i e r en een aan de wal vastgemaakte
k a b e l door een matroos naar de wal wordt g e l i e r d ;
e. op een bergbeklimmer waarvan de v a l door een geborgd rekbaar
touw wordt afgeremd;
Geef, waar n o d i g , van de gekozen systemen ook de vervorming aan.

f i g . 3.12 B o t s i n g t e g e n e e n b e t o n n e n muur

3e v o o r b e e l d : een r o l l e n d

f i g -

3^3

b u

helling

afrolt

voorwerp

Een s t u k j e van een h o l l e aluminium b u i s gaat zonder s l i p van een

h e l l i n g van 24 a f r o l l e n . Bovenaan de h e l l i n g i s z i j n s n e l h e i d 0,
onder aan de h e l l i n g 1,0 m V e r d e r i s z i j n s n e l h e i d 2,0 m/s geworden.
Neem aan dat de massa van de b u i s 1,0 kg i s .
U i t de r e k e n r e g e l voor de k i n e t i s c h e e n e r g i e kun j e nu u i t r e k e n e n hoe
groot de n e t t o k r a c h t op de b u i s i s :
F
F
F

netto

netto
netto

.As = A(Jmi^)
'
. 1 = \. 1. ( 4 - 0)
J

= 2,0

-50-

ARBEID GEBRUIKEN
Als j e nu naar a l l e k r a c h t e n op de b u i s
gaat k i j k e n z i e j e dat op de
buis,
b e h a l v e de zwaartekracht, ook de normaalkracht moet werken en
m o g e l i j k een w r i j v i n g s k r a c h t t u s s e n de b u i s
en de h e l l i n g . Neem voor
het gemak aan dat er geen sprake i s van l u c h t w r i j v i n g . In f i g . 3.14
s t a a n de k r a c h t e n aangegeven. De a a n g r i j p i n g s p u n t e n z i j n ook getekend.
Die z u l l e n b e l a n g r i j k b l i j k e n te z i j n .
Omdat de som van de k r a c h t e n
gelden:
F
= 9,1 N

2 N langs de h e l l i n g omlaag moet z i j n , moet

= 2,0
'

Nu kan ook de n e t t o a r b e i d op de r o l u i t g e r k e n d
Voor de zwaartekracht g e l d t :

zwaarte

.As

= +4,0
'

1,0
'

= +4,0
'

worden.

De normaalkracht v e r r i c h t n o o i t a r b e i d : d i e s t a a t l o o d r e c h t op de
En de w r i j v i n g s k r a c h t ? Dat z i t i n g e w i k k e l d e r .
F

= 2,0

= 9,1

weg.

F .lp N

f i g . 3.\U

De k r a c h t e n op de b u i s

rotatieenergie
De k i n e t i s c h e e n e r g i e onderaan de h e l l i n g , ten gevolge van de s n e l h e i d van
2 m/s kun j e u i t r e k e n e n : F^ = 2,0 J .
Je m i s t nog 2,0 J e n e r g i e , want door de a r b e i d van de zwaartekracht i s
4,0 J vrijgekomen. Nu i s het v e r l e i d e l i j k om te zeggen dat d i e 2,0 J vanwege de n e g a t i e v e a r b e i d van de w r i j v i n g s k r a c h t a l s warmte wordt a f g e geven. Maar dat i s n i e t waar! Je b u i s gaat r o l l e n en k r i j g t dus ook
rota-

tie-energie .
Dat i s te b e g r i j p e n door te k i j k e n naar de weg waarover de w r i j v i n g s k r a c h t
werkt. De b u i s r o l t zonder s l i p . Met andere woorden: de momentane s n e l h e i d
van de l i j n waarop de b u i s de h e l l i n g r a a k t is tijdens
het rollen nul.
W e l l i s w a a r v e r p l a a t s t d i e l i j n z i c h over h e t oppervlak van de b u i s , maar
b i j d i e v e r p l a a t s i n g r a a k t het oppervlak a l n i e t meer aan d i e l i j n . De
w r i j v i n g s k r a c h t werkt dus steeds op een andere r a a k l i j n , wordt n i e t v e r p l a a t s t en v e r r i c h t dus geen a r b e i d .

.. .
=0
wrijving
Toch h e e f t de w r i j v i n g s k r a c h t wel een ander e f f e k t : door de combinatie van
de w r i j v i n g s k r a c h t ( a a n g r i j p i n g s p u n t op het o p p e r v l a k ) en de
zwaartekracht
( a a n g r i j p i n g s p u n t i n h e t zwaartepunt) werkt er een koppel op de b u i s waardoor de r o t a t i e e n e r g i e toeneemt.

fig.

3. 15 a. De n e t t o k r a c h t op de b u i s
b. Het k o p p e l op de b u i s

-51-

ARBEID GEBRUIKEN
De

e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van

zwaarte

Aff^^

= AE

moet h i e r dus

trans

het

+ AE

systeem ' r o l l e n d e b u i s ' wordt

dus:

rot

worden g e z i e n

a l s de

toename van

de

translatieenergie

AE
trans
11 LATEN ROLLEN

(proef)

L a a t van een h e l l i n g een h o l l e b u i s en een massieve s t a a f r o l l e n .

Zorg dat j e de h e l l i n g n i e t te s t e i l maakt om d o o r s l i p p e n te v o o r komen .
Wat neem j e waar? Waardoor zou dat komen? A k t i v i t e i t 12 gaat daar
op i n .
M2

ROLLENDE BUIS EN

STAAF

In deze opdracht gaat het om het v e r g e l i j k e n van de beweging

van een aluminium s t a a f , ook van 1,0
kg,
met d e z e l f d e s t r a a l
a l s de aluminium b u i s .
Om deze b u i s onder aan de h e l l i n g ook een s n e l h e i d van 2,0
m/s
te l a t e n hebben moet de h e l l i n g van 1,0
m t o t 0,75m v e r k o r t
worden.
a. Bereken de w r i j v i n g s k r a c h t op de aluminium b u i s met behulp van
de r e k e n r e g e l voor k i n e t i s c h e e n e r g i e .
b. Bereken de a r b e i d d i e de a f z o n d e r l i j k e k r a c h t e n op de aluminium
staaf verrichten
c. S t e l de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g op en bereken daarmee de r o t a t i e energie.
d. Waarom i s het n o d i g dat op de aluminium s t a a f een k l e i n e r e
w r i j v i n g s k r a c h t werkt?
e. Wat i s j e c o n c l u s i e t.a.v. de r o t a t i e e n e r g i e van een h o l l e
b u i s v e r g e l e k e n met d i e van een massieve c i l i n d e r ( a l s ze even
snel r o l l e n ) .
f . Hoe z a l een v l i e g w i e l dus z o v e e l m o g e l i j k g e c o n s t r u e e r d worden?

f i g . 3.16 De r o l l e n d e b u i s en de r o l l e n d e

overeenkomsten

en verschillen

staaf

tussen de drie

voorbeelden

De overeenkomsten t u s s e n de d r i e v o o r b e e l d e n z i j n :
de wet van behoud van e n e r g i e g e l d t : er i s een e n e r g i e v e r g e l i j k i n g
te s c h r i j v e n van de vorm:
2

W + Q = AE\

+ AE

+ AE.

+ AE ,

op

trans
rot
inw
chem
met behulp van de k i n e t i s c h e - e n e r g i e - r e k e n r e g e l
kan de n e t t o k r a c h t (op het
zwaartepunt), of de v e r a n d e r i n g van k i n e t i s c h e e n e r g i e u i t g e r e k e n d worden.
F _ .As = AE.
(AE, = AE
.'.)
netto
k
k
trans

-52-

ARBEID GEBRUIKEN
Deze twee r e g e l s gelden algemeen, maar h e t uitwerken ervan kan soms e r g
ingewikkeld z i j n .
Een b e l a n g r i j k v e r s c h i l t u s s e n het e e r s t e v o o r b e e l d en de twee andere
i s dat e r i n de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van h e t e e r s t e v o o r b e e l d r e c h t s
a l l e e n de k i n e t i s c h e e n e r g i e t e r m voorkwam, b i j de twee andere kwam daar
nog een term b i j ( r e s p . ^
>
e

h E

r o t

Het g e v o l g daarvan i s dat de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g en de k i n e t i s c h e e n e r g i e - r e k e n r e g e l i n het e e r s t e v o o r b e e l d met e l k a a r samenvallen. Dat

betekent dan ook dat F
.As = W
(= ?W).
netto
netto
Zodra e c h t e r aan de r e c h t e r k a n t van de e n e r g i e - v e r g e l i j k i n g een andere
term
0 dan a l l e e n de Aff^ o p t r e e d t v e r s c h i l l e n de k i n e t i s c h e e n e r g i e
r e g e l en de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van e l k a a r en h e e f t het produkt
F .As
geen b e t e k e n i s i n de z i n van a r b e i d door de n e t t o k r a c h t meer.
nettQ

Er kunnen dan uitwendige k r a c h t e n optreden d i e wel w e z e n l i j k z i j n voor

ontreden van de e n e r g i e o m z e t t i n g e n , maar d i e z e l f geen a r b e i d v e r r i c h t e n .
De v e r p l a a t s i n g van het zwaartepunt komt dan n i e t overeen met de v e r p l a a t s i n g
van de a a n g r i j p i n g s p u n t e n van de a f z o n d e r l i j k e k r a c h t e n .

13 SCHIJNMASSA TGV

ROTATIE

De massa van wagenstel van de U t r e c h t s e s n e l t r a m i s 35 t o n .

Vanwege a l l e r l e i r o t e r e n d e d e l e n i n de tram ( w i e l e n , assen,
r o t o r van de motor enz.) moet daar voor het berekenen k r a c h t
en v e r s n e l l i n g e n b i j optrekken en remmen 3,5 ton 'schijnmassa'
b i j o p g e t e l d worden.
a. Leg u i t dat e r voor een tram met r o t e r e n d e d e l e n een g r o t e r e
remkracht n o d i g i s dan voor een tram zonder ( v e e l ) r o t e r e n d e
d e l e n , ook
al zijn
deze massa's h e t z e l f d e en ondervinden ze
dezelfde remvertraging.
b. Bereken de k i n e t i s c h e en de r o t a t i e e n e r g i e van een U t r e c h t s e
tram d i e 20 m/s gaat. B i j een noodstop remt de tram met trommelremmen op de assen, met blokremmen op de r a i l en op de motor.
c. Hoeveel e n e r g i e komt er b i j het remmen t o t s t i l s t a n d v r i j ,
waar en i n welke vorm komt d i e e n e r g i e v r i j ?
d. Bereken de gemiddelde k r a c h t d i e de r a i l s ondervinden a l s
de remweg b i j de noodstop 70 m i s .

3.4

DE WRIJVINGSKRACHT ALS

EEN

ZICH AANPASSENDE KRACHT

De w r i j v i n g s k r a c h t op de massieve aluminium s t a a f van de v o r i g e p a r a g r a a f

en de h o l l e aluminium b u i s van opdracht 12 v e r s c h i l l e n van e l k a a r , z o a l s
j e hebt kunnen u i t r e k e n e n . Dat komt omdat ze met een v e r s c h i l l e n d e
v e r s n e l l i n g van de h e l l i n g a f r o l l e n door de v e r s c h i l l e n i n massaverd e l i n g (massief, danwel h o l ) . De w r i j v i n g s k r a c h t p a s t z i c h aan aan de
voorkomende s i t u a t i e : d i e l e v e r t p r e c i e s d i e k r a c h t dat het j u i s t e ,
b i j de v e r s n e l l i n g behorende k o p p e l gaat werken.
Dat de w r i j v i n g s k r a c h t z i c h aanpast kan gebeuren omdat de g r o o t t e van
de w r i j v i n g s k r a c h t kan v a r i e r e n t u s s e n 0 en een bepaalde maximumgrootte:
F .
wmax
Dat kun j e ook merken door de s t a a f o f de b u i s i n de l e n g t e op de
h e l l i n g te leggen, z i e f i g . 3.17.

-53-

ARBEID GEBRUIKEN

f i g . 3.17 H o l l e e n m a s s i e v e b u i s op een
hellend vlak: beide b l i j v e n i n
r u s t . L e t erop d a t de n o r m a a l k r a c h t n u n i e t i n h e t midden
a a n g r i j p t m h e t k o p p e l t . g . v .
w r i j v i n g s k r a c h t en zwaartek r a c h t op t e h e f f e n .

f i g . 3.18 a. Een k l e i n e t r e k k r a c h t : de
staaf b l i j f t i n rust.
b. Een g r o t e t r e k k r a c h t : de
s t a a f komt i n b e w e g i n g ,

A l s de h e l l i n g s h o e k n i e t a l te groot i s , b l i j v e n ze s t i l l i g g e n op de h e l l i n g . Dus moet de w r i j v i n g s k r a c h t z i c h dan aangepast hebben aan de x-component van de zwaartekracht en dus 4,0 N z i j n .
Nu vormen de w r i j v i n g s k r a c h t en de re-component van de zwaartekracht
ook wel een k o p p e l , maar omdat e r sprake i s van een s t a b i e l evenwicht
( b i j d r a a i i n g gaat het zwaartepunt nu omhoog) l e i d t dat n i e t t o t een
d r a a i i n g ( i n f e i t e l e v e r t de normaalkracht een compenserend moment).
A l s j e bovendien een k l e i n e k r a c h t langs de h e l l i n g naar beneden gaat
u i t o e f e n e n ( z i e f i g . 3.18) komt de s t a a f nog n i e t i n beweging: de
w r i j v i n g s k r a c h t h e e f t z i c h weer aangepast zodat de som van de k r a c h t e n
n u l b l i j k t . Maar de w r i j v i n g s k r a c h t kan n i e t onbegrensd toenemen: e r
b e s t a a t een bepaalde maximale w r i j v i n g s k r a c h t F
. A l s de som van
wmax
t r e k k r a c h t en F
g r o t e r wordt dan F
z a l de s t a a f v e r s n e l d langs de
zx
wmax

h e l l i n g naar beneden gaan g l i j d e n . Pas dan v e r r i c h t de w r i j v i n g s k r a c h t

arbeid.
r

maximale

wvijvingskvaaht

De maximale w r i j v i n g s k r a c h t i s a f h a n k e l i j k van het b e t r e f f e n d e voorwerp,

o.a. van de ruwheid van het o p p e r v l a k . De aluminium s t a a f en de i j z e r e n
b u i s kunnen dus wel een v e r s c h i l l e n d e maximale w r i j v i n g s k r a c h t t e z i e n
geven.
De maximale w r i j v i n g s k r a c h t i s ook a f h a n k e l i j k van de normaalkracht d i e
het voorwerp o n d e r v i n d t . Dat kun j e merken door de h e l l i n g s h o e k g r o t e r
te maken, waardoor de normaalkracht afneemt. B i j een bepaalde h e l l i n g s hoek gaat een voorwerp ' v a n z e l f ' s c h u i v e n : de x-component van de zwaartek r a c h t i s dan g r o t e r geworden dan de maximale w r i j v i n g s k r a c h t .

f i g . 3.19 De ( n i e t maximale) w r i j v i n g s k r a c h t op een k i s t en op een w i e l .

-54-

ARBEID GEBRUIKEN
drie soorten

wrijvingskrachten

Je moet d r i e w r i j v i n g s k r a c h t e n goed u i t e l k a a r houden:

de s c h u i f w r i j v i n g s k r a c h t .
Deze w r i j v i n g s k r a c h t maakt i n s t a t i s c h e
s i t u a t i e s de som van de k r a c h t e n e v e n w i j d i g aan een 'ruw o p p e r v l a k ' n u l .
Deze h e e f t een maximaal m o g e l i j k e waarde F
die alleen afhankelijk i s
wmax
van de ruwheid van de oppervlakken en van de n o r m a a l k r a c h t . B i j v o o r werpen d i e s c h u i v e n o f s l i p p e n i s de ( s c h u i f - ) w r i j v i n g s k r a c h t a l t i j d
maximaal. Voor s t i l s t a a n d e voorwerpen g e l d t 0 < F < F

w wmax
Voor r o l l e n d e voorwerpen g e l d t O^F <F
en deze w r i j v i n g s k r a c h t v e r r i c h t
w wmax
geen a r b e i d . Behalve a l s e r sprake i s van s l i p . Maar dan i s F = F
en
komt e r warmte v r i j i n de banden en het wegdek.
wmax
de r o l w r i j v i n g s k r a c h t werkt a l l e e n op draaiende w i e l e n en d e r g e l i j k e
en i s te w i j t e n aan vervormingen van de r o l l e n d e oppervlakken (een band
b i j v o o r b e e l d ) en v e r r i c h t a l t i j d a r b e i d . Op harde banden i s de r o l w r i j v i n g
b i j v o o r b e e l d k l e i n e r omdat de band dan minder kan vervormen.
Het v e r s c h i l tussen s c h u i f w r i j v i n g en r o l w r i j v i n g b i j f i e t s e n i s dus d a t
de s c h u i f w r i j v i n g gn a r b e i d v e r r i c h t e n d e ('energieabsorberende') k r a c h t
i s en r o l w r i j v i n g wel.
de l u c h t w r i j v i n g s k r a c h t werkt op bewegende, l u c h t v e r p l a a t s e n d e v o o r werpen en v e r r i c h t a l t i j d a r b e i d . De l u c h t w r i j v i n g wordt gegeven door de
formule
e

F, = o .A.p.V
1

14 SCHUIVENDE KIST
De
in
De
a.
is
b.
de

k i s t van f i g . 3.19 wordt v a n u i t r u s t door een k r a c h t van 3,0 N

beweging gebracht, zodat d i e van de h e l l i n g a f gaat s c h u i v e n .
maximale w r i j v i n g s k r a c h t i s 5,0 N. De h e l l i n g s h o e k i s 24.
Bereken de s n e l h e i d van de k i s t a l s de k r a c h t van 3,0 N 2,0 m
v e r p l a a t s t . (Massa = 40 kg.)
Bereken waar de k i s t weer s t i l z a l s t a a n a l s de t r e k k r a c h t na
2,0 m ophoudt met werken.

R i j d e n d op een f i e t s b i j v o o r b e e l d kom j e a l l e d r i e de w r i j v i n g s k r a c h t e n
tegen.
i n de s i t u a t i e d a t j e met een c o n s t a n t e s n e l h e i d r i j d t ( z i e f i g . 3.20 )
werken de l u c h t w r i j v i n g en de r o l w r i j v i n g naar a c h t e r e n en de ( s c h u i f ) w r i j v i n g s k r a c h t op de banden naar v o r e n . De s c h u i f w r i j v i n g s k r a c h t p
h e e f t een d e r g e l i j k e g r o o t t e aangenomen dat g e l d t (mits de f i e t s n i e t
s l i p t : _>
F
+F
+F
=0
wschuif
wlucht
wrol
De s c h u i f w r i j v i n g s k r a c h t i s de k r a c h t van de weg op j e banden waardoor j e
v o o r u i t kunt gaan! De l u c h t - en r o l w r i j v i n g v e r r i c h t e n a r b e i d , de s c h u i f w r i j v i n g n i e t : d i e wordt immers n i e t v e r p l a a t s t a l s e r geen s l i p i s . De
e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van het systeem f i e t s e r + f i e t s l u i d t nu (met rendement n b i j de o m z e t t i n g v a n chemische e n e r g i e ) :
W

lucht

1 = T>AF

rol

chem

ARBEID GEBRUIKEN
Zonder de s c h u i f w r i j v i n g zou het w i e l 'geen greep' hebben op de grond en
zouden de l u c h t en de r o l w r i j v i n g de f i e t s afremmen, h o e v e e l chemische
e n e r g i e j e ook zou v r i j m a k e n i n j e l i c h a a m : het rendement zou n u l z i j n .

f i g . 3.20 F i e t s e n met c o n s t a n t e s n e l h e i d :
de k r a c h t van de weg op de
w i e l e n ( d a t i s : de s c h u i f w r i j v i n g )
h e f t de r o l - en l u c h t w r i j v i n g op.

15 FIETSEN IN LOS

f i g . 3.21

Remmen: de k r a c h t van de weg

op de w i e l e n k e e r t om van
richting.

ZAND

Wat v e r a n d e r t er aan de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g a l s j e door l o s zand

f i e t s t waar, vanwege het wegzakken, de v e r t i k a l e en zijwaariVe
component van de s c h w u i f w r i j v i n g s k r a c h t wel d e g e l i j k a r b e i d
verricht?
i n de s i t u a t i e dat j e gaat remmen ( z i e fig.3.21 .) k e e r t
de s c h u i f w r i j v i n g s k r a c h t om en gaat g e l d e n :
-+
-*
-v
->

+ F.

+ F

lucht

de r i c h t i n g van

, = m.a

rol

A l s er geen s l i p i s b i j het remmen, v e r r i c h t de ( s c h u i f - ) w r i j v i n g s k r a c h t

weer geen a r b e i d . Wel o n t s t a a t er i n het remsysteem inwendige e n e r g i e
(dat e v t . a l s warmte kan worden a f g e s t a a n ) waardoor de k i n e t i s c h e e n e r g i e
afneemt. De e n e r g i e v e r g e l i j k i n g wordt dan (zonder w a r m t e a f g i f t e ) :

lucht

+ H

i
rol

= AE.
k

AE.
inw

16 GEBLOKKEERDE WIELEN
A l s j e w i e l e n b i j het remmen geblokkeerd raken, kom j e i n een
s l i p , wat g e v a a r l i j k kan z i j n , o.a. door het optreden van v e r s c h i l l e n i n s c h u i f w r i j v i n g s k r a c h t e n op de w i e l e n : dus o n t s t a a n koppels
d i e het v o e r t u i g dwars op de weg
draaien.
a. Waarom z a l er b i j blokkerende w i e l e n geen inwendige e n e r g i e i n
het remsysteem vrijkomen?
b. S c h r i j f de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g v o o r d i t g e v a l op.

17 KRACHT EN ARBEID OP

FIETS

Een f i e t s e r van 80 kg (met f i e t s ) r i j d t met c o n s t a n t e s n e l h e i d

(5 m/s) over een h o r i z o n t a l e weg. De f i e t s e r moet 60 W vermogen
l e v e r e n b i j het f i e t s e n . De r o l w r i j v i n g i s 5 N.
a. Bereken de l u c h t w r i j v i n g en de ( s c h u i f - ) w r i j v i n g s k r a c h t op de
banden. Geef ook hun r i c h t i n g aan.

-56-

ARBEID GEBRUIKEN
b. Bereken de a r b e i d per seconde van de r o l w r i j v i n g , de l u c h t w r i j v i n g en de ( s c h u i f - ) w r i j v i n g .
c. C o n t r o l e e r j e uitkomsten door de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van de
f i e t s e r met z i j n f i e t s op te s t e l l e n . Bedenk met welk teken de
g e l e v e r d e 60 W i n de e n e r g i e - ( e i g e n l i j k : vermogen-) v e r g e l i j k i n g
moet k r i j g e n .
18 WRIJVINGSLOOS FIETSEN?
Herma en Wiebe discussiren over de v r a a g of w r i j v i n g s l o o s f i e t s e n
i n theorie mogelijk i s .
Herma z e g t : " N a t u u r l i j k wel. De s n e l h e i d d i e j e hebt hou j e zonder
te t r a p p e n , omdat de k i n e t i s c h e e n e r g i e n i e t door w r i j v i n g s a r b e i d
afneemt".
Wiebe z e g t : "Zonder een s c h u i f w r i j v i n g s k r a c h t kun j e n i e t op gang
komen o f afremmen. Dus ook i n t h e o r i e heb j e b i j h e t f i e t s e n
a l t i j d een w r i j v i n g s k r a c h t n o d i g . "
Wat v i n d j i j ?
19 WRIJVINGSKRACHT VAN

DE

WEG

a. Een nat wegdek i s v e e l gladder dan een d r o o g wegdek. Toch k o s t

het n i e t minder, e e r d e r meer vermogen om, b i j v e r d e r d e z e l f d e
omstandigheden en s n e l h e i d , over een nat wegdek te f i e t s e n dan
over een droog wegdek. Hoe i s dat te v e r k l a r e n ?
b. Een a s f a l t w e g i s ruwer dan een k l i n k e r w e g . Toch i s de r o l w r i j v i n g op een k l i n k e r w e g g r o t e r . V e r k l a a r d a t .

3.5

ZWAARTE ENERGIE

Tot nu toe heb j e z w a a r t e e n e r g i e nog n i e t g e b r u i k t , maar heb j e wel de

a r b e i d door de z w a a r t e k r a c h t u i t g e r e k e n d . In deze p a r a g r a a f ga j e l e r e n
hoe d i e twee met e l k a a r samenhangen.
A l s een s t e e n (zonder w r i j v i n g ) omlaag v a l t v e r r i c h t de z w a a r t e k r a c h t
( p o s i t i e v e ) a r b e i d op de s t e e n , waardoor de k i n e t i s c h e e n e r g i e toeneemt.
Dat kun j e ook zo zeggen: de k i n e t i s c h e e n e r g i e neemt toe omdat de
zwaarte-energie van de s t e e n afneemt.
Wat i s nu p r e c i e s h e t v e r s c h i l t u s s e n deze twee b e s c h r i j v i n g e n , d i e
b e i d e goed z i j n ?
In de e e r s t e b e s c h r i j v i n g i s de zwaartekracht een u i t w e n d i g e k r a c h t op
het systeem ' s t e e n ' en i s de k i n e t i s c h e e n e r g i e de e n i g e s y s t e e m e n e r g i e .
In de tweede b e s c h r i j v i n g z i j n e r twee systeemenergien: n a a s t
k i n e t i s c h e e n e r g i e i s er ook z w a a r t e e n e r g i e . Dat b e t e k e n t e c h t e r
dat de z w a a r t e k r a c h t i n d i e b e s c h r i j v i n g geen u i t w e n d i g e k r a c h t i s
en dus geen ( u i t w e n d i g e ) a r b e i d v e r r i c h t , maar een inwendige k r a c h t
d i e voor i n t e r n e e n e r g i e o m z e t t i n g e n z o r g t . E r i s dus sprake van een
ander systeem dan i n b e s c h r i j v i n g 1. D i t systeem kun j e aanduiden
a l s h e t systeem 'steen
+ zwaartekrachtveld'.

zwaartekrachtveld
fig.

3.22 Het s y s t e e m b a l met de

z w a a r t e k r a c h t a l s uitwendige kracht.

fig.

3.23 Het s y s t e e m b a l en z w a a r t e k r a c h t '

v e l d met de z w a a r t e k r a c h t a l s
interne kracht.

ARBEID GEBRUIKEN
zwaartekrachtveld
Wat wordt nu p r e c i e s met z w a a r t e k r a c h t v e l d bedoeld? O v e r a l op de aarde,
boven de aarde, op g r o t e a f s t a n d van de aarde werkt de zwaartekracht van
de aarde op j e . Die zwaartekracht z o r g t er b i j v o o r b e e l d voor dat een
r u i m t e v a a r t u i g een baan om de aarde kan b e s c h r i j v e n .
Door de aanwezigheid van de aarde h e e r s t e r i n de ruimte om de aarde heen
een zwaartekrachtveld.
Dat w i l zeggen dat een massa d i e j e op een w i l l e k e u r i g e a f s t a n d van de aarde p l a a t s t een i n v l o e d van de aarde o n d e r v i n d t
i n de vorm van de zwaartekracht.
In schema g e z e t :
aarde z w a a r t e k r a c h t v e l d
een s t e e n .

v e r o o r z a a k t zwaartekracht op

In deze v i s i e o e f e n t de
aarde dus n i e t d i r e k t , maar door tussenkomst van
het 'veld een k r a c h t op j e u i t .
Behalve h e t z w a a r t e k r a c h t s v e l d z i j n e r ook andere k r a c h t v e l d e n , z o a l s h e t
e l e k t r i s c h e v e l d o f de k r a c h t v e l d e n d i e de protonen en neutronen b i j
e l k a a r houden i n de k e r n .

zwaarteenergie
A l s een s t e e n , waar een zwaartekracht van 20 N op werkt, 2,4 m omlaag v a l t
v e r r i c h t de zwaartekracht (beschreven i n systeem 'steen') + 48 N a r b e i d op
de s t e e n . Je kunt ook zeggen ( i n systeem 'steen + zwaartekracht') dat de
zwaarteenergie 48 J afneemt, o f AE = -48 J .
Algemeen kun j e a l s d e f i n i t i e van zwaarteenergie geven:
a r b e i d i n systeem 'voorwerp' = - v e r a n d e r i n g van zwaarteenergie i n
het systeem 'voorwerp + z w a a r t e k r a c h t v e l d '
Je kunt h e t bovenstaande ook i n formulevorm s c h r i j v e n .
A l s h e t voorwerp van een punt A naar een punt B gaat i n het z w a a r t e k r a c h t veld geldt:
W

z,A-B

-F

z,A-B

Met deze formule kun j e z i e n dat de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van de twee

systemen i n e l k a a r om t e z e t t e n z i j n . De e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van systeem
'steen':
y
_ = AE
zwaarte
k
i s om t e z e t t e n i n de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van systeem 'steen + zwaartekrachtsveld ' :
0 = AE. + AE
k
z
door i n te v u l l e n dat
= "AE^ en A E
de kant van de systeem-energien.

F
z

fig.

3.24

naar het r e c h t e r l i d te brengen:

I
V

Z
zwaartekrachtveld

-58-

ARBEID GEBRUIKEN
20 STEENWORP
Klaas werpt een s t e e n weg. H i j l a a t de s t e e n op 2 m hoogte l o s .
De s t e e n h e e f t dan een s n e l h e i d van 10 m/s. In h e t hoogste
punt h e e f t de s t e e n nog een s n e l h e i d van 3 m/s. Verwaarloos
de w r i j v i n g .
a. Schets de baan van de s t e e n .
b. Bereken hoe hoog de s t e e n komt.
c. Bereken met welke s n e l h e i d de s t e e n op de grond t e r e c h t komt.
d. Bereken de hoek d i e de s n e l h e i d met de grond maakt b i j h e t
neerkomen.

21 TREKKRACHT OP EEN LIFTKOOI

Een l i f t k o o i met p a s s a g i e r s ( t o t a l e massa 500 kg) s t a r t en h e e f t
op 2 m hoogte een s n e l h e i d van 2,5 m/s.
Bereken de t r e k k r a c h t d i e de k a b e l s op de l i f t k o o i u i t o e f e n e n
op twee manieren: door de e n e r g i e v e r g e l i j k i n g van h e t systeem
l i f t k o o i zonder en met h e t z w a a r t e k r a c h t s v e l d op t e s c h r i j v e n .

de grootte

van de zwaarteenergie

De r e l a t i e tussen a r b e i d door de zwaartekracht en zwaarte-energie zegt

wel i e t s over de verandering
i n zwaarteenergie, maar n i e t over de
zwaarteenergie z e l f . Om de zwaarteenergie z e l f u i t t e rekenen heb j e
een nulniveau voor de zwaarteenergie n o d i g . Omdat e r a l l e e n i e t s
g e d e f i n i e e r d i s ever de v e r a n d e r i n g van zwaarteenergie mag j e h e t
n u l n i v e a u w i l l e k e u r i g k i e z e n . Dan wordt de zwaarteenergie i n een
punt P gegeven door de v e r a n d e r i n g van de zwaarteenergie a l s j e van P
naar h e t n u l n i v e a u g a a t .

Heel g e b r u i k e l i j k i s n a t u u r l i j k de keuze van h e t a a r d o p p e r v l a k a l s n u l n i v e a u . A l s een woorwerp met massa m van een hoogte h naar de grond
toegaat v e r r i c h t de zwaartekracht een a r b e i d

W = m.q.h

dus

z
geldt:

A2? = -m.q.h
w

z
In een punt P op de hoogte h boven de grond ( n u l n i v e a u ) h e e f t een massa m
dus een zwaarteenergie van

= m.g.h
L e t wel op dat v e r o n d e r s t e l d i s dat de zwaartekracht (en dus g) c o n s t a n t
i s . Ver van de aarde neemt de zwaartekracht e c h t e r wel merkbaar a f . Dan
moet deze formule vervangen worden door een b e t e r e .
De weg waarlangs de massa m naar de grond gaat i s n i e t van i n v l o e d op
de g r o o t t e van de a r b e i d door de zwaartekracht. Immers: b i j de zwaartekracht
i s a l l e e n h e t h o o g t e v e r s c h i l van b e l a n g ( z i e p a r . 2.5).

ARBEID GEBRUIKEN

f i g . 3.25 Voor h e t v e r s c h i l i n potentile

e n e r g i e i n p i s a l l e e n de h o o g t e
h boven h e t n u l n i v e a u van belang.
fig.

22 EEN LIFT MET

3.26 L i f t met c o n t r a g e w i c h t

CONTRAGEWICHT

A l s de l i f t van het warenhuis het Wespennest op de begane grond

i s hangt h e t contragewicht 500 kg op 25 in boven de v l o e r .
De l i f t k o o i h e e f t een massa van 350 kg en gaat met 6 mensen
(75 kg e l k ) omhoog naar de 3e v e r d i e p i n g op 12 m hoogte en
gaat met d r i e p a s s a g i e r s weer t e r u g .
a. Met h o e v e e l i s de zwaarteenergie van het l i f t s y s t e e m met
p a s s a g i e r s toegenomen toen de l i f t van de begane grond naar de
3e v e r d i e p i n g ging? Waar i s d i e e n e r g i e vandaan gekomen?
b. Met h o e v e e l i s de zwaarteenergie van het l i f t s y s t e e m t o e /
afgenomen toen de l i f t met d r i e p a s s a g i e r s terugging? Op welke
w i j z e z a l de b e t r e f f e n d e e n e r g i e h o e v e e l h e i d t o e - o f a f g e v o e r d
zijn?
c. Waarom i s h e t i n deze s i t u a t i e n i e t handig om de zwaartekracht
a l s uitwendige k r a c h t te beschouwen?

3.6

CONSERVATIEVE KRACHTVELDEN

Het water i n een w a t e r t o r e n vertegenwoordigt een b e h o o r l i j k grote h o e v e e l h e i d

z w a a r t e e n e r g i e . A l s e r b i j v o o r b e e l d 100 m^ water i n z i t (dus m = 10
kg)
op een gemiddelde hoogte van 20 m i s de zwaarteenergie 2.10 J . Die
e n e r g i e k r i j g j e e r u i t door de kraan open t e z e t t e n en h e t water e r u i t
te l a t e n l o p e n . Op welke a f s t a n d van de w a t e r t o r e n j e de kraan openzet
maakt voor de vrijkomende zwaarteenergie n i e t u i t (wel voor de ondervonden w r i j v i n g i n de w a t e r l e i d i n g s b u i z e n ) . Evenmin maakt h e t u i t
welke k r o n k e l s de w a t e r l e i d i n g s b u i z e n maken o f op welk t i j d s t i p j e het
water weg l a a t l o p e n . Het enige wat b e l a n g r i j k i s , i s over welke
hoogte het water naar beneden stroomt.

fig.

3.27 O p s l a g v a n z w a a r t e - e n e r g i e i n w a t e r

-60-

ARBEID GEBRUIKEN
Om deze eigenschappen noemen we h e t z w a a r t e k r a c h t v e l d een
conservatief
k r a c h t v e l d , een k r a c h t v e l d w a a r i n j e e n e r g i e kunt o p s l a a n en w a a r u i t
alle opgeslagen e n e r g i e weer aan de omgeving kan worden a f g e s t a a n door
het l a t e n v e r r i c h t e n van a r b e i d door de v e l d k r a c h t . Omdat h e t zwaartek r a c h t v e l d c o n s e r v a t i e f i s h e e f t h e t z i n om over zwaarteenergie te
p r a t e n immers:

LE

= -

Aan de hand van d r i e 'gedachtenexperimenten' kan j e nagaan welke onverwachte e f f e k t e n e r zouden optreden a l s h e t z w a a r t e k r a c h t v e l d n i e t cons e r v a t i e f zou z i j n .
Ie gedachten

experiment:

S t e l j e voor dat de zwaartekracht 's nachts k l e i n e r was dan overdag.

Dan zou het h e t b e s t e z i j n om de w a t e r t o r e n 's nachts v o l te pompen
en overdag l e e g t e l a t e n l o p e n . Je kunt er z e l f s e n e r g i e mee opwekken:
een perpetuum m o b i l e !

2e gedachten

experiment:

S t e l j e voor dat het water op p l a a t s A meer zwaarteenergie h e e f t dan op

p l a a t s B, b i j d e z e l f d e hoogte. Dan zou j e h e t water op p l a a t s B kunnen
oppompen en op p l a a t s A naar beneden kunnen l a t e n stromen. Ook dan zou
j e een perpetuum mobile kunnen maken.
1

f i g . 3.28 A l s de z w a a r t e - e n e r g i e i n A g r o t e r i s dan i n B, wat dan

23

3E GEDACHTEN EXPERIMENT

Ga z e l f de gevolgen na voor het g e v a l dat b i j v a l l e n minder

zwaarteenergie v r i j k o m t dan e r i n gestopt wordt b i j h e t omhoog
pompen.
Een k r a c h t v e l d i s c o n s e r v a t i e f a l s de v e r a n d e r i n g van v e l d e n e r g i e
van een voorwerp a l l e e n afhangt van h e t v e l d en begin-en eindpunt
van de v e r p l a a t s i n g en n i e t van andere zaken z o a l s de weg t u s s e n
b e g i n en eindpunt, de duur o f h e t t i j d s t i p van de v e r p l a a t s i n g en
dergelijke.

Een ander b e l a n g r i j k k r a c h t v e l d dat c o n s e r v a t i e f i s , i s h e t e l e k t r i s c h e

v e l d . Een ' i d e a l e ' v e e r , dat w i l zeggen een veer waarin geen w r i j v i n g s k r a c h t werkt, kan j e ook a l s een c o n s e r v a t i e f k r a c h t v e l d z i e n .
Een v o o r b e e l d van een n i e t - c o n s e r v a t i e v e k r a c h t i s de w r i j v i n g s k r a c h t .
Daarmee kun j e geen e n e r g i e o p s l a a n .

-61-

ARBEID GEBRUIKEN
3.7 POTENTILE ENERGIE
Het zou n i e t z i n v o l geweest z i j n om h e t b e g r i p zwaarteenergie t e
gebruiken a l s het z w a a r t e k r a c h t v e l d n i e t c o n s e r v a t i e f zou z i j n . Immers
dan h i n g de a r b e i d d i e de zwaartekracht ( i n h e t systeem 'voorwerp')
af van de weg d i e tussen b e g i n en eindpunt was a f g e l e g d . Dan kon j e
voor de zwaarteenergie
-^zA.3 =
v e e l v e r s c h i l l e n d e uitkomsten k r i j g e n , a f h a n k e l i j k van de weg
A en B.

tussen

Nu i s h e t omgekeerd ook het g e v a l : a l s een k r a c h t e n v e l d c o n s e r v a t i e f

i s , dan i s het z i n v o l om een ' v e l d e n e r g i e ' te definiren van de vorm
z o a l s de zwaarteenergie. In h e t algemeen worden d i t s o o r t veldenergien
samengenomen onder h e t woord potentile energie. Die wordt i n f o r m u l e vorm g e d e f i n i e e r d door:

potB

- E

potA

= y

veldA^B

w a a r b i j v e r o n d e r s t e l d wordt dat een ' v e l d g e v o e l i g voorwerp' van een

p l a a t s A i n het v e l d naar een p l a a t s B wordt gebracht. B i j v o o r b e e l d
een massa i n een z w a a r t e k r a c h t v e l d , een geladen voorwerp i n een
elektrisch veld.
A l s t o e p a s s i n g van d i e d e f i n i t i e z a l h i e r de potentile e n e r g i e van
een v e e r u i t g e r e k e n d worden.

3.8 DE VEERKRACHT ALS CONSERVATIEVE KRACHT

B i j een massa d i e aan een v e e r hangt te t r i l l e n vinden v o o r t d u r e n d
e n e r g i e o m z e t t i n g e n p l a a t s : van zwaarteenergie naar v e e r e n e r g i e en
k i n e t i s c h e e n e r g i e en omgekeerd.

24 TRILLENDE MASSA AAN EEN VEER

Een massa t r i l t aan een v e e r .
a. In welke stand(en) i s
de zwaartekracht maximaal;
de k i n e t i s c h e e n e r g i e maximaal;
de k i n e t i s c h e e n e r g i e n u l ;
de v e e r e n e r g i e maximaal?
b. Teken de k r a c h t e n op de massa i n d i e standen op s c h a a l .
U i t e i n d e l i j k komt de massa aan de veer t o t r u s t , ook a l s j e de veer
i n vacum l a a t t r i l l e n . Dat komt omdat er geen enkele veer t e v i n d e n
i s w a a r i n t i j d e n s de vervorming geen w r i j v i n g s k r a c h t werkt, a l z i j n
er wel v e r e n t e maken waarin d i e h e e l k l e i n i s .
Dat betekent dat de v e e r k r a c h t b i j h e t u i t r e k k e n van de v e e r t o c h
a l t i j d weer een b e e t j e g r o t e r i s dan b i j de e e r s t v o l g e n d e i n k r i m p i n g .
N i e t t e m i n wordt i n de natuurkunde vaak v e r o n d e r s t e l d dat er met i d e a l e
veren gewerkt kan worden. In rele s i t u a t i e s worden a f w i j k i n g e n
daarvan i n tweede i n s t a n t i e g e c o r r i g e e r d .

-62-

ARBEID GEBRUIKEN

r e d i g met de u i t r e k k i n g u.

Een g r o t e r e k r a c h t op
de v e e r g e e f t een e v e n r e d i g g r o t e r e u i t r e k k i n g
u aan de v e e r . In formulevorm g e l d t voor een i d e a l e , ook wel e l a s t i s c h
genoemde, veer (voor u i t r e k k e n en induwen):
F =

-Cu

of F(u)

-Cu

Het min-teken g e e f t aan dat de k r a c h t van de veer en de u i t r e k k i n g u

t e g e n g e s t e l d g e r i c h t z i j n . C i s de v e e r c o n s t a n t e . Dat i s een maat voor
de ' s t i j f h e i d ' van de v e e r . Voor een veer met een g r o t e v e e r c o n s t a n t e
z a l j e een g r o t e k r a c h t n o d i g hebben om d i e u i t te rekken. Voor een
slappe v e e r i s de v e e r c o n s t a n t e k l e i n .
A l s j e de v e e r te v e r u i t r e k t gaat de n u l s t a n d v e r l o p e n omdat j e b u i t e n
h e t elastisch
gebied van de veer komt. De formule g e l d t dan n i e t meer.
Voor een n i e t i d e a l e veer i s de v e e r c o n s t a n t e b i j h e t u i t r e k k e n i e t s
g r o t e r dan b i j h e t inkrimpen.
Wat h i e r n a v o l g t g e l d t a l l e e n voor een i d e a l e v e e r .

arbeid door de

veerkracht

Nu gaan we k i j k e n naar h e t o p p e r v l a k onder de F, u - g r a f i e k , naar de

a r b e i d dus d i e n o d i g i s b i j v o o r b e e l d om de v e e r t o t s i t u a t i e I, I I
of I I I van f i g . 3.29 u i t te rekken. U i t f i g . 3.30 z i e j e dat h e t opperv l a k onder de F, u - g r a f i e k steeds g r o t e r wordt, a l s j e van u= u\ gaat
naar u = 2uj en u = 3 u j . Het oppervlak hangt dus z e l f ook a f van hoe
v e r j e de v e e r u i t r e k t , hoe groot j e u dus maakt. Er b e s t a a t dus een
o p p e r v l a k t e f u n k t i e 0 ( u ) . In d i t geval kunnen we d i e de a r b e i d s f u n k t i e
W(u) noemen.
Hoe hangen W(u) (of 0 ( u ) ) en F(u) nu samen? Om dat na te gaan, ga j e

naar de toename van W(u) k i j k e n , a l s u een kleine

Au.

W(u)

beetje

toeneemt: met

neemt dan met &W t o e .

3.31 De a r b e i d tfj n o d i g om een v e e r
v a n u i t h e t e v e n w i c h t s p u n t een
u i t r e k k i n g u\ t e geven, i s g e l i j k
aan h e t g e a r c e e r d e o p p e r v l a k i n
h e t F, K-diagram.
32 De toename v a n de a r b e i d hW a l s
de u i t r e k k i n g u toeneemt i s de
toename v a n h e t o p p e r v l a k i n
h e t F, u - d i a g r a m .

Ff
F'-

hu
* y

-63-

ARBEID GEBRUIKEN

A l s j e Au k l e i n neemt, i s de k r a c h t over dat s t u k j e e x t r a u i t r e k k e n

ongeveer constant t e v e r o n d e r s t e l l e n . Dan k r i j g j e :

wel

W = F,1 . Au

of F. = t~"
1
Au
A l s j e Au nu h e e l kle^n, maakt (wi.^undig g e z i e n neem j e de l i m i e t dat Au
naar 0 n a d e r t ) gaat
over i n , de a f g e l e i d e van W.
Au
du
Omdat voor Uj i n p r i n c i p e e l k e u gekozen mag worden, kun j e de waarde F\
vervangen door de f u n k t i e F(u) zodat:
=

d
Je moet de a r b e i d s f u n k t i e
F ( u ) . Dus
dAf
>

au

dus

^
. . . .
z zoeken dat de a f g e l e i d e g e l i j k i s

aan

Cu

Je kunt eenvoudig nagaan dat de

arbeidsfunktie

W(u) = -\C.u

aan deze voorwaarde v o l d o e t .

In de wiskunde z u l j e de W(u)
tegenkomen.

a l s de

' p r i m i t i e v e ' f u n k t i e van

F(u)

veerenergie
U i t de formule b l i j k t dat de a r b e i d door de v e e r k r a c h t a f g e z i e n van het teken
voor u i t r e k k e n en i n k r i n p e n g e l i j k i s ( i d e a l e v e e r ) . A l s j e een veer van een
u i t r e k k i n g u. en u i t r e k k i n g u^ g e e f t i s de a r b e i d d i e dan v e r r i c h t wordt
n i e t a f h a n k e l i j k van de v r a a g of er tussendoor nog een a a n t a l e x t r a
u i t r e k k i n g e n en i n k r i m p i n g e n u i t g e v o e r d z i j n . De v e e r k r a c h t i s dus
c o n s e r v a t i e f en j e kunt een v e e r e n e r g i e definiren a l s :

v e e r u^

- E

veer Uj =

-W

veer Uj

u^

= .C.Uj - QU2
Algemeen g e l d t dus
E

veer

iCu

( b i j u i t r e k k i n g van

het nulpunt u = 0 t o t

u)

fig.

25 DE VEER VAN

3.33

JACOB

Jacob h e e f t een 'body b u i l d e r s - v e e r ' met een v e e r c o n s t a n t e van

8,4.10 N/m.
H i j kan de v e e r 60 cm u i t r e k k e n . H i j w i l weten hoev e e l e n e r g i e h i j dan i n de v e e r s t o p t .
a. Hoe groot i s de s p i e r k r a c h t van Jacob b i j u = 60 cm en hoe i s
die gericht?
b. Hoe groot i s de v e e r k r a c h t van z i j n veer en hoe i s d i e g e r i c h t ?
c. Teken de F, u - g r a f i e k van de veer en h a a l u i t o p p e r v l a k daaronder de a r b e i d d i e de veer h e e f t v e r r i c h t . Hoeveel e n e r g i e h e e f t
Jacob dus i n de veer gestopt?
d. Bereken de v e e r e n e r g i e ook w i s k u n d i g .
2

-64-

ARBEID GEBRUIKEN
26 DE VEER VERDER UITREKKEN
Jacob spant z i c h nog meer i n en weet de v e e r nog 10 cm u i t t e
rekken.
Bereken h o e v e e l de v e e r e n e r g i e toeneemt.
27 EEN PEES UITREKKEN EN ONTSPANNEN
De k r a c h t e n van de pees u i t opdracht 17 van h o o f d s t u k 2 kunnen
w i s k u n d i g weergegeven worden door:
6 2
F = -15.10 .u
b i j spannen (F i n N, u i n m)
6 3
F = -720.10 ,u b i j ontspannen.
a. Ga na dat de a r b e i d s f u n k t i e s van de pees z i j n :
6 3
W = -5.10 .u
b i j spannen
6 4
W = -180.10 .u b i j ontspannen.
b. K r i j g j e op grond van deze f u n k t i e s d e z e l f d e uitkomsten a l s
j e i n opdracht 26 hebt gekregen?
c. Is de pees een i d e a l e v e e r waarvoor j e de v e e r e n e r g i e kunt
uitrekenen?
In de wiskundeles z u l j e u i t g e b r e i d op h e t b e p a l e n van o p p e r v l a k t e f u n k t i e s ( ' p r i m i t i e v e ' ) en h e t b e p a l e n van waarden daarvan ( ' i n t e g r e r e n ' )
terugkomen. Na a l d i e w i s k u n d e l e s s e n z a l j e a r b e i d a l s ' i n t e g r a a l ' kunnen
schrijven:

Wis) = F(s) d s
en voor de potentile e n e r g i e :

AF

^ ._ = f

pot A B

r Q

, is) d s
A

veld

3.9 ARBEID DOOR AKTIE- EN REAKTIEKRACHT

Twee systemen kunnen een k r a c h t op e l k a a r u i t o e f e n e n . Beide systemen
ondervinden dan een evengrote, maar t e g e n g e s t e l d e k r a c h t . K r a c h t e n komen
dus a l t i j d i n paren v o o r : een a k t i e - en een r e a k t i e k r a c h t .
De a a n g r i j p i n g s p u n t e n van b e i d e k r a c h t e n l i g g e n n o o i t i n h e t z e l f d e
systeem (behalve b i j k r a c h t e n p a r e n binnen een systeem, maar daar hebben
we h e t nu n i e t o v e r ) . D i t i s de 3e wet van Newton, ook wel h e t a k t i e r e a k t i e p r i n c i p e genoemd.

-65-

ARBEID GEBRUIKEN

In v e e l g e v a l l e n v e r r i c h t e n a k t i e - en r e a k t i e b e i d e a r b e i d omdat hun
a a n g r i j p i n g s p u n t e n v e r p l a a t s t worden. B i j v o o r b e e l d b i j het werpen van een
b a l . De b a l en de hand oefenen b e i d e een k r a c h t op e l k a a r u i t ( z i e f i g . 3 , 3 4 )
en ondervinden dus b e i d e een evengrote, t e g e n g e s t e l d e k r a c h t . Vaak z i j n
de a f s t a n d e n waarover b e i d e a a n g r i j p i n g s p u n t e n worden v e r p l a a t s t , g e l i j k
aan e l k a a r . Z i e de v o o r b e e l d e n van f i g . 3 . 3 5 ;

In dat g e v a l wordt e r op b e i d e systemen a r b e i d v e r r i c h t : evengroot, maar

t e g e n g e s t e l d van teken. In f e i t e betekent dat dat a l l e e n e r g i e d i e v i a de
( n e g a t i e v e ) a r b e i d van de ( a k t i e - ) k r a c h t aan het ene systeem wordt o n t t r o k ken door ( p o s i t i e v e ) a r b e i d van de r e a k t i e k r a c h t , aan h e t andere systeem
wordt toegevoerd: de b a l k r i j g t meer k i n e t i s c h e e n e r g i e ; de k i s t aan h e t
touw k r i j g t e n e r g i e d i e door de w r i j v i n g v e r d e r wordt a f g e v o e r d ; de
k a t a p u l t k r i j g t meer v e e r e n e r g i e .
K i j k nu eens naar eeji brok k l e i dat v a l t . Het a k t i e - r e a k t i e p a a r wordt
gevormd door
en F

2'

As
f i g . 3.36 Het b r o k k l e i a l s h e t de grond r a a k t en a l s h e t t o t r u s t i s gekomen.

->

. . . .

Het a a n g r i j p i n g s p u n t ^an F^ wordt d u i d e l i j k n i e t v e r p l a a t s t . Maar h e t

a a n g r i j p i n g s p u n t van Fj? Daarop z i j n twee antwoorden m o g e l i j k . Je kunt
zeggen: de grond i s op z i j n p l a a t s gebleven, dus h e t i s n i e t v e r p l a a t s t .
Je s t e l t j e dan op a l s een waarnemer d i e t e n o p z i c h t e ^an de grond
s t i l s t a a t . Je kunt ook zeggen dat F^ over een a f s t a n d As ( z i e f i g . 3 . 3 6 )
v e r p l a a t s t i s . Dan b e k i j k j e de s i t u a t i e v a n u i t h e t brok k l e i , wat n a t u u r l i j k
minder voor de hand l i g t . Door deze vervorming wordt e r dan ook gn
e n e r g i e van h e t systeem 'brok k l e i ' naar b u i t e n g e t r a n s p o r t e e r d , maar de
k i n e t i s c h e e n e r g i e wordt omgezet i n v e r v o r m i n g s e n e r g i e en thermische
e n e r g i e . Het l i g t dus h e t meest voor de hand om t e zeggen: b e i d e ( r e - )
a k t i e k r a c h t e n worden n i e t v e r p l a a t s t .
Algemeen kun j e zeggen: voor e n e r g i e o m z e t t i n g e n van h e t ene systeem i n het
andere, w a a r b i j kinetische
energieveranderingen
optreden i s een uitwendige
k r a c h t ( ' a f z e t k r a c h t ' ) n o d i g d i e niet verplaatst
wordt. Dat h e e f t t o t g e v o l g
dat e r vervorming of r o t a t i e n o o d z a k e l i j k i s .

-66-

ARBEID GEBRUIKEN
28 WEL

OF GEEN AFZETKRACHT?

Is e r b i j de volgende s i t u a t i e s sprake van v e r a n d e r i n g van

k i n e t i s c h e e n e r g i e en andere systeemenergin? Zo j a , w i j s dan
de k r a c h t d i e n i e t v e r p l a a t s t ' wordt en de vervorming van de b e t r o k ken systemen aan.
a. gaan rennen (systeem: mens);
b. remmen op de f i e t s zonder s l i p (systeem f i e t s e n + f i e t s ) ;
c. een boot wegduwen, met een s t o k , t e r w i j l j e erop s t a a t (systeem
boot + mens met s t o k ) ;
d. r a k e t naar een hogere baan brengen (systeem r a k e t + u i t l a a t gassen) .

29 EEN AUTO SLEPEN

Een auto s l e e p t een andere auto a f met c o n s t a n t e s n e l h e i d . De k r a c h t
i n h e t sleeptouw i s 1500 N.
a. Bereken de a r b e i d van de k r a c h t van 1500 N op de g e s l e e p t e auto
en de r e a k t i e k r a c h t daarvan.
b. Geef aan welke e n e r g i e s t r o m e n o f omzettingen van systeemenergien
e r b i j de a r b e i d door d i e k r a c h t e n b e t r o k k e n z i j n .

30 OMHOOG SPRINGEN
Iemand i s 50 cm door de knien gezakt en s p r i n g t v a n u i t d i e houding
omhoog. H i j z e t z i c h d a a r b i j met een k r a c h t van 1200 N tegen de
grond a f .
Bereken de a r b e i d door de a k t i e - en r e a k t i e k r a c h t van s p r i n g e r en
v l o e r op e l k a a r . Welke systeemenergien veranderen?

3.10 PROBLEMEN
A l s a f s l u i t i n g van d i t h o o f d s t u k v i n d t j e ook een a a n t a l problemen. Ze
z i j n wat l a s t i g e r dan d i e van h o o f d s t u k 2, soms omdat e r i n deze problemen
van a r b e i d g e b r u i k gemaakt wordt om een k r a c h t , een v e r p l a a t s i n g o f i e t s
d e r g e l i j k s u i t te rekenen, soms omdat e r meer stappen i n h e t o p l o s s i n g s proces n o d i g z i j n . Het kan b i j v o o r b e e l d z i j n dat j e ( i n de ' v e r t a a l f a s e ' )
de p r o b l e e m s t e l l i n g moet herformuleren.
Een v r a a g a l s : " Z a l de s p r i n g e r
over de l a t komen" kan dan b i j v . i n termen van e n e r g i e v e r t a a l d moeten
worden, b i j v . : "Kan h i j voldoende zwaarteenergie k r i j g e n ? " Voor h e t probleemoplosschema kun j e t e r u g k i j k e n naar h e t schema van b l z . 34.
Wat b e t r e f t de 'orintatiefase' kan daaraan toegevoegd worden:
Z i j n e r v e r a n d e r i n g e n i n k i n e t i s c h e ( t r a n s l a t i e - ) e n e r g i e d i e gepaard gaan
met v e r a n d e r i n g e n van andere systeemenergien?
Z i j n e r (dus) uitwendige ( a f z e t - ) k r a c h t e n waarvan h e t a a n g r i j p i n g s p u n t
n i e t v e r p l a a t s t worden en d i e dus geen a r b e i d v e r r i c h t e n ?
Z i j n de hoeveelheden a r b e i d v e r r i c h t door r e l e v a n t e a k t i e - en r e a k t i e k r a c h t e n aan e l k a a r g e l i j k ?
Is de a r b e i d door een k r a c h t v i a de a r b e i d door z i j n r e a k t i e k r a c h t t e
berekenen?
Wat b e t r e f t de ' v e r t a l i n g s f a s e ' kan daaraan toegevoegd worden:
Maak een keuze t u s s e n de r e k e n r e g e l voor k i n e t i s c h e e n e r g i e en de e n e r g i e vergelijking.
H e r f o r m u l e e r de p r o b l e e m s t e l l i n g i n termen van de gekozen v e r g e l i j k i n g .

-67-

ARBEID GEBRUIKEN
Probleem 3.1

KRACHT IN DE ARMEN VAN

EEN POLSSTOKHOOGSPRINGER

De p o l s s t o k h o o g s p r i n g e r van f i g u u r 1 (m = 70 kg) komt aanlopen met

hoge s n e l h e i d (10 m/s). Je z i e t dat de f l e x i b e l e ( f i b e r g l a s ) stok
gebogen wordt a l s de a t l e e t omhoog zwaait. Op de armen van de a t l e e t
werkt een g r o t e , b i j benadering constante, k r a c h t .
In d i t probleem k i j k e n we a l l e e n naar h e t g e d e e l t e van de f i g u u r
t o t waar de stok maximaal doorgebogen i s . De d o o r b u i g i n g van de s t o k ,
As, kan j e meten z o a l s i n f i g . 2 i s aangegeven.

fig.

2.

Op het moment dat de p o l s s t o k maximaal gebogen i s , i s van de k i n e t i s c h e

e n e r g i e van de man nog 20% over.
De e n e r g i e d i e h i j zo ' i n v e s t e e r t ' i n de p o l s s t o k , wint h i j even l a t e r
t e r u g a l s zwaarte-energie: daarover gaat probleem 3.2.
U i t f i g . 1 kan j e de h o o g t e - v e r a n d e r i n g van het zwaartepunt van de a t l e e t
en de l e n g t e - v e r a n d e r i n g As (= d o o r b u i g i n g ) van de p o l s s t o k a f l e z e n .
Bereken de c o n s t a n t v e r o n d e r s t e l d e k r a c h t waarmee de man
p o l s s t o k moet vasthouden.

de

-68-

ARBEID GEBRUIKEN
Probleem 3.2 ENERGIE GELEVERD B I J POLSSTOKHOOGSPRINGEN
De p o l s s t o k h o o g s p r i n g e r komt aanlopen met 10 m/s.
Op h e t moment dat de p o l s s t o k maximaal gebogen i s ( e e r s t e p l a a t j e i n
f i g . 1) i s van de o o r s p r o n k e l i j k e k i n e t i s c h e e n e r g i e van de a t l e e t
nog 20% over. Om nu h e t h o o g t e v e r s c h i l t o t de l a t te overbruggen kan
zowel van de v e e r e n e r g i e i n de stok a l s van chemische e n e r g i e u i t de
s p i e r e n gebruik gemaakt worden.
Neem aan dat de p o l s s t o k 1600 J kan t e r u g l e v e r e n .
De s p r i n g e r weegt 70 kg.
Verdere gegevens kun j e u i t f i g . 1 opmeten.

Bereken de e n e r g i e d i e de s p i e r e n nog b i j moeten l e v e r e n t i j d e n s

h e t 'opsteken' (= opdrukken aan de s t o k ) .

Probleem 3.3 BOTSEN DE MAGNETEN?

S a s k i a w i l i n de k l a s een z e l f bedachte methode demonstreren om de
a f s t o t e n d e k r a c h t t u s s e n twee magneten t e b e p a l e n .
A l s ze de ene magneet i n de b u i s l a a t v a l l e n , z a l deze boven de
andere b l i j v e n zweven, zegt ze ( z i e f i g . 1). Maar de l e r a a r houdt haar
tegen: h i j i s bang dat de magneten toch z u l l e n botsen en dat de
g l a z e n b u i s daardoor z a l breken.

ARBEID GEBRUIKEN

fig.

1. Kan j e deze magneet i n

het glas l a t e n v a l l e n ?

<* twee tugnacen en de

de middelpunten.

afstand

tussen

S a s k i a beweert dat dat n i e t z a l gebeuren. Haar argumenten z i j n :

a. Er t r e e d t v e e l wrijving
op t i j d e n s het v a l l e n , met
de glaswand
en de ontsnappende l u c h t .
b. De a f s t o t e n d e k r a c h t v e r r i c h t voldoende a r b e i d om de magneet t i j d i g
te stoppen. Ze h e e f t een g r a f i e k ( f i g . 2) d i e deze a f s t o t e n d e k r a c h t
g e e f t , a l s f u n k t i e van de a f s t a n d
tussen de middens van de magneten.
Volgens S a s k i a i s op b a s i s van het
dat er
n i e t s kapot z a l gaan.
Heeft Saskia
hoog.

tweede argument a l u i t te rekenen

g e l i j k ? De magneten wegen e l k 60

NB: A l s j e i n t e g r a a l r e k e n i n g k e n t , neem dan

formule:

F(r)

>^~
v

Met de r i c h t i n g van
houden.

Probleem 3.4

et

g en z i j n 6,0

i n p l a a t s van

cm

f i g . 2 de

F i n N en r i n m.

de k r a c h t

i s b i j deze formule nog

HOEVEEL ENERGIE KOST HET

WERPEN VAN

EEN

geen r e k e n i n g

ge-

BAL?

A r n o l d w i l weten h o e v e e l e n e r g i e het wegwerpen van een b a l k o s t . Daartoe p l a k t h i j een t i k k e r s t r o o k aan z i j n hand v a s t . Een k l a s g e n o o t l e i d t
d i e door een t i j d t i k k e r . B i j het werpen beweegt h i j z i j n hand zo v e e l
m o g e l i j k langs een r e c h t e l i j n . U i t de t i k k e r s t r o o k d i e h i j op d i e

-70-

ARBEID GEBRUIKEN
manier van z i j n worp k r i j g t h a a l t h i j de v e r s n e l l i n g van z i j n hand en
dus van de b a l . D a a r u i t s t e l t h i j de volgende a, A s - g r a f i e k op.
NB: j e kunt deze p r o e f ook z e l f doen!
a
in
m/s

xrir
-[ft/:

90

! Hl
i l-l- 'f:il

Tij}

jM
+

-f-

iii

_,

i.!

AH"
60
-i-t-

\'-}J
J.L

30

0,2

Ij;

:ii:L: J i i i

; ;t

ly!

!!+

j.. i [,i

:!.tq:
-!-'

liA

+-l'f

" !

,.L

T L.|

WTT

tv

i' -

;' t

' ':t
j i-n a t::i

IN

t tt li!

;-i. j'

i-U tilt

0,4

.M;

0,6

V;.f

i\ i

Ik

%11 HA
0,8

1,0

8 in m
f i g . 2 De a, s - g r a f i e k v a n de b a l

Je mag aannemen dat de b a l b i j h e t werpen n i e t vervormd wordt en dat de

l u c h t w r i j v i n g geen r o l s p e e l t . De massa van de b a l i s 70 g.
A r n o l d schat z i j n rendement b i j h e t weggooien l a a g , op 5% omdat de
meeste e n e r g i e i n de beweging van z i j n l i c h a a m gaat z i t t e n .
Bereken h o e v e e l chemische e n e r g i e h e t wegwerpen van de b a l hem
gekost h e e f t .

dan

Probleem 3.5 LOOPWEERSTAND B I J HARDLOPEN

Van een k i l o m e t e r h a r d l o p e n word j e a a r d i g moe en j e k r i j g t het e r f l i n k
warm van. Ook j e h a r t s l a g en j e a d e m h a l i n g s f r e q u e n t i e z i j n hoger dan
normaal. Dat komt omdat j e dat h e e l wat vermogen k o s t . A l s j e met een
c o n s t a n t e s n e l h e i d van 4,8 m/s h a r d l o o p t zonder dat j e schoen over de
weg s l i p t , v e r b r u i k j e ongeveer 800 W. Daarvan i s h e t rendement v o o r
n i e t zo e r v a r e n l o p e r s ongeveer 20%. De r e s t van de e n e r g i e wordt i n
de vorm van warmte en s t r a l i n g aan de omgeving afgegeven.
E r werkt l u c h t w r i j v i n g . Voor h e t berekenen daarvan kun j e de formule
gebruiken:
^
.A. - y*
w
n

Voor de
van een h a r d l o p e r kan j e 0,7 nemen, voor h e t o p p e r v l a k A
De p i s de d i c h t h e i d van de l u c h t .

fig.

1 De beweging van e n k e l e l i c h a a m s d e l e n

0,6 m

v a n een h a r d l o p e r .

-71-

ARBEID GEBRUIKEN
V e r d e r werkt e r de 'loopweerstand', te v e r g e l i j k e n met de r o l w e e r s t a n d
b i j r i j d e n . D a a r i n z i t t e n verwerkt de 'weerstand' d i e j e ondervindt door
het f e i t dat s l e c h t s een d e e l van de v e r a n d e r i n g e n i n z w a a r t e e n e r g i e t i j d e n s
het lopen opgevangen kan worden door o p s l a g a l s e l a s t i s c h e e n e r g i e i n
s p i e r e n en pezen; door het s c h u i v e n van de v o e t i n de schoen; door h e t v e r vormen van de schoen e t c .
Ten s l o t t e werkt e r de w r i j v i n g s k r a c h t t u s s e n de schoen en de grond.
^

Bereken de b i j d r a g e van h e t s c h u i v e n i n de schoen, de vervorming

e.d. i n de a r b e i d door de loopweerstand a l s h e t zwaartepunt van de
l o p e r t i j d e n s n stap 8,4 cm omhoog en omlaag gaat en 50% van
de zwaarteenergie door o m z e t t i n g i n v e e r e n e r g i e i n de s p i e r e n
i n pezen voor de volgende stap b e s c h i k b a a r b l i j f t .

Probleem 3.6 MAXIMALE SPRINGHOOGTE

Van welke hoogte kan j e s p r i n g e n zonder j e p i j n t e doen?
Neem aan dat j e v a n u i t een g e s t r e k t e stand van een hoogte s p r i n g t en
zover m o g e l i j k d o o r v e e r t b i j h e t neerkomen, maar n i e t omvalt.

fig. i

T i j d e n s h e t i n v e r e n wordt de k r a c h t d i e j e op de v l o e r (en de v l o e r dus

op j o u ) u i t o e f e n t c o n s t a n t v e r o n d e r s t e l d : t u s s e n 2000 en 4000 N afhankel i j k van hoe s t e r k j e bent i n j e benen.
(Als j e van een t g r o t e hoogte s p r i n g t i s de s n e l h e i d nog n i e t helemaal
nul a l s j e maximaal hebt i n g e v e e r d : j e s l a a t tegen de grond, kneust of
b r e e k t wat o f , a l s j e s l i m bent, maak j e een e x t r a k o p r o l waardoor j e j e
'remweg' v e r d e r v e r l e n g t . )
^

Bereken op b a s i s van metingen o f s c h a t t i n g e n b e t r e f f e n d e j e e i g e n

l i c h a a m van welke hoogte j e v e i l i g kunt s p r i n g e n .
(Als j e j e antwoord w i l t c o n t r o l e r e n door te s p r i n g e n , v e r z e k e r j e
er dan nog eens van dat j e geen f o u t e n hebt gemaakt'.)

-72-

ARBEID GEBRUIKEN
Probleem

3.7 MEEGEVENDE OBSTAKELS LANGS D

WEG

Men s t r e e f t e r n a a r o b s t a k e l s langs de weg, b i j v . l i c h t m a s t e n z t e c o n s t r u e r e n d a t ze meegeven a l s er een auto

tegenop b o t s t . Daardoor wordt a l s h e t
ware een remweg voor de auto i n het o b s t a k e l ingebouwd.

effekten
A l s m o g e l i j k e e f f e k t e n van een meegevend o b s t a k e l ( l i c h t m a s t , v e r k e e r s b o r d , w e g w i j z e r s , v a n g r a i l e.d.) zouden genoemd kunnen worden:
1. De v e r t r a g i n g d i e de b e s t u u r d e r o n d e r v i n d t (een mens kan maar 300
m/s
hebben) neemt a f .
2. De c o n s t a n t v e r o n d e r s t e l d e k r a c h t op de auto i s k l e i n e r .
3. De auto wordt minder vervormd, waardoor de i n z i t t e n d e n minder kans l o p e n
beklemd, te raken.
Om na t e gaan welke van de genoemde e f f e k t e n h e t b e l a n g r i j k s t e z i j n worden
i n d i t probleem twee t h e o r e t i s c h e f r o n t a l e b o t s i n g s s i t u a t i e s met e l k a a r
vergeleken:
b o t s i n g tegen een n i e t meegevende betonnen muur;
b o t s i n g tegen een meegevende wand ( b i j v . v a n g r a i l ) .
2

botsing

tegen de betonnen muur

Een personenauto ( l e e g : 800 kg) wordt met 48 km/h met een (dummy-)bestuurder
van 80 kg tegen een betonnen muur gereden. De v o o r k a n t van de auto b l i j k t
40 cm ingedeukt t e z i j n en de v e i l i g h e i d s g o r d e l van de b e s t u u r d e r b l i j k t
maximaal 15 cm u i t g e r e k t geweest t e z i j n .

botsing

tegen de meegevende wand

Een personenauto van d e z e l f d e s o o r t met d e z e l f d e dummy-passagier i n d e z e l f d e

g o r d e l , wordt met d e z e l f d e s n e l h e i d tegen een meegevende, maar n i e t t e r u g verende, wand gereden. De wand wordt 25 cm v e r p l a a t s t en de voorkant van de
auto b l i j k t nu 15 cm i n g e d r u k t t e z i j n .
B i j v e r g e l i j k i n g van de twee s i t u a t i e s b l i j k t
e f f e k t e n op t e t r e d e n .
^

s l e c h t s n van de genoemde

Welke i s dat en wat moet er aan de meegevende wand v e r a n d e r d worden

om ook de andere e f f e k t e n t e l a t e n optreden?

f i g . J B o t s i n g t e g e n een b e t o n n e n wand

fig.

2 B o t s i n g t e g e n een meegevende wand

-73-

ARBEID GEBRUIKEN

Probleem 3.8 FIETSEN OP EEN PONT

B i j h e t nadenken over h e t o p t e l l e n van snelheden en de b i j b e h o r e n d e
toename van k i n e t i s c h e e n e r g i e s t u i t Ton op een merkwaardig probleem,
dat h e t b e s t e t o e g e l i c h t kan worden aan de hand van een f i e t s e r d i e op
een varende pont gaat f i e t s e n .
Ga ervan u i t dat de pont met 3m/s v a a r t en dat de f i e t s e r (massa met
f i e t s 80 kg) op de pont i n 5 s van s t i l s t a n d o p t r e k t naar 5 m/s i n de
vaai ..richting.
Nu kan j e de toename van de k i n e t i s c h e e n e r g i e van de f i e t s e r op twee
manieren b e s c h r i j v e n :

ten opzichte

van de pont

De k i n e t i s c h e e n e r g i e van de f i e t s e r was 0 en neemt toe t o t

.80.5 = 1000 J . Dus A E = 1000 J . De f i e t s e r raakt deze k i n e t i s c h e
e n e r g i e weer k w i j t door te stoppen.
2

ten opzichte

van de wal

De k i n e t i s c h e e n e r g i e van de f i e t s e r was .80.3^ = 360 J en neemt toe t o t

|.80.(3+5) = 2560 J . De toename i s dus A = 2200 J .
De f i e t s e r r a a k t de 2560 J k w i j t a l s d i e t i j d e n s h e t f i e t s e n o p b o t s t
tegen een ( t . o . v . de wal) s t i l s t a a n d d i n g , b i j v . een lage brug.
L e t op dat v e r o n d e r s t e l d i s dat de pont t i j d e n s h e t optrekken met een
c o n s t a n t e s n e l h e i d van 3 m/s d o o r v a a r t .
2

H e e f t de f i e t s e r nu 1000 J ( a f g e z i e n van v e r l i e z e n door de w r i j v i n g s k r a c h t e n ) e n e r g i e g e l e v e r d voor toename van z i j n k i n e t i s c h e

e n e r g i e of 2200 J?
Waar komt h e t v e r s c h i l tussen d i e twee vandaan?