Está en la página 1de 20

MartinesismeetMartinisme

ParJeanFranoisVar

MARTINESISME&MARTINISME
LetitredelouvragedePapus,Martinsisme,Willermosisme,
MartinismeetFrancMaonnerie(1899),circonscritassez
exactementcequelhistoriographiemodernedsignesousle
nomdemartinisme,dumoinspourlapriodedesorigines
etdespremiersdveloppements(XVIIIesicle,dbutduXIXe
sicle);lappellationdesecondmartinismetant
appliquelhistoiredelOrdremartinisterveill,aux
diresdummePapus,maisenralitfondparlui,en1887.
Martinisme:cettednominationrfre,nonpastant
LouisClaudedeSaintMartin(maisluitoutdemme)qu
MartinesdePasqually,matrepenser,matreagir,matre
prieretmatreofficierdetousceuxdontlensemble,en
apparencehtrognemaisunifiensonfond,constituele
genredsotrismeainsidsign,suffisammenttyppour
tranchersurlerestedescourantsdepenseduSicledes
Lumires,ycomprislorsquecescourantsdepenserevtent
desformesinitiatiquesenloccurrencemaonniques,et
poursusciter,aujourdhuicommealors,desractions
contrastes.
Ladoctrine
Aucommencement,donc,taitMartinesdePasqually.Lhomme,
etsurtoutsadoctrine:cestellequiqualifiele
martinisme.
Cettedoctrineestunegnose,cestdireunescienceau
senstraditionnelduterme:ellenestpastantaxesur
lacquisitiondunsavoir,deconnaissancesencorequecet
aspectnesoitpasabsent,loindelquesurla
transformationdeltreintimedeceluiquisyadonne.Cest
unescienceactiveetopratricespirituellement,unescience
transformante,quiaenvuenonlesobjetsmaislesujet.
Cettedoctrineesttotalisante.Cestunehirohistoire,une
Histoiresainte,delhommeetdeluniversdansleurs
rapportsrciproquesetdansleursrapportsavecDieu.
Histoirequinestpasseulementdescriptivemaisdynamique,
faitedesactionsetdesractions,descontreactions,
commeditMartines,lafoisdelhommeetdeDieu.Cette

histoireneseborneeneffetpasconstater,dresserle
tableaudelvolutiondesrapportsentreDieu,lhommeet
lunivers,pourciterletitredunouvragemarquantde
SaintMartin,elleesttouteordonneverslamodificationde
cesrapportset,pourtoutdire,versleurrestauration.Car
cesrapportssesontdgradsettoutelaffaire,cestdeles
rtablirdansleurintgritpremire.
ElleestdoncfaiteetcecontenutypifiebienuneHistoire
saintedesactesderbelliondelhommecontreDieu,puis
desavenuersipiscence,commedesinterventionsdeDieuen
vuedelapunitiondelhomme,puisdesarconciliationde
sapunitionenvuedesarconciliation.
LadoctrinedeMartines,etlapratiquequivaavec,comporte
doncunecosmologie,quiestunecosmogonie,dbouchantsur
unecosmosophie.Uneanthropologie,quiestuneanthropogense
etaussiuneanthroposophie.Unethologie,quiestune
thosophie.Uneanglologie,quiestuneanglodulie,unculte
desangesetaveclesanges,doncuneliturgie.Toutesplaces
souslesignedelaSagesseouSophia.Toutcelavadevoir
treexplicit.
Alorigine,originedutempscommedumonde,ilyalachute,
queMartinesappelleprvarication,termedusagecourant
danslcolespirituellefranaisedelgeclassique.Chute
ouprvaricationdouble:daborddesanges,puisdelhomme.
Maisauparavantilyaunehistoireavantlhistoire,untemps
avantletemps.Danscetempsanthistorique,prtemporel,
lEterneldnominationquisoulignequeDieuCrateurest
souverainementexemptdetoutedterminationtemporelle(les
Presgrecsmarquentcelaplusnettementencoreenparlantde
DieuPrternel)lEternel,donc,manedesesprits
auseindecequeMartinesappellelimmensitdivine.
Leurnombreestinfinietcetteinfinitnestpas
statiquemaisdynamique:lamultitudedeshabitantsde
limmensitdivinecrotetcrotrasanscesseetlinfini
sansjamaistrouverdebornes,carlafconditdivineest
ininterrompue:Dieunecessejamaisdecrer.
Auvrai,letermecreresticiimproprecarMartinesle
rservelaproductiondesformesmatrielleset
temporelles;pourlesproductionsdivinesauplanspirituel,
ilemploielesvocablesmaneretmanation.La
distinctionestcapitale,parcequelleconduitenvisager
lessencedivineessencetantprendre,selonla
prcieusenotationdeRobertAmadou,nonpasausens

philosophique,niencoremoinsthologique,maisausens
chimiqueoualchimiquedespceoudenatureactive
sousdeuxaspectsdiffrents:cetteessencedivineest
triplerelativementlacration,etelleestquatriple
relativementlmanation,lequatripletantdailleurs
premierparrapportautriple.Ilesthorsdequestion
dentrerdansledtailcomplexedecesconsidrations,sauf
poursignalerquilendcouleunenumrologieetune
arithmosophiequetouslesdisciplesdeMartinesretiendront,
etquiseretrouveparexempletellequelledanslesgradesdu
RgimeEcossaisRectifilaborsparJeanBaptisteWillermoz.
Autreremarqueindispensable:lestermesmanationet
manernerenvoientnullementlhrsiegnostiquedel
manatismequiestuneformedepanthisme.Lalangue
classique,dontMartines,endpitdesesimpropritsde
langageetdesesidiotismes,estpourlessentieltributaire,
nimpliquaitnullementcela:danssondictionnaire(paruen
1690),Furetiredfinitlmanationcommeladpendance
dunecause,dunepuissancesuprieure,aveccetexemple
remarquable:Lmeraisonnableestunemanationdela
Divinit.
Decettemanation,Martinestireunesignificationforte
quantlessencedesespritsainsiperptuellementmans
:silsnappartiennentpaslessencedivine,puisquilsen
manent,cependantselonladistinctionsubtiledeRobert
Amadouilsyparticipent,puisque(Martinesdixit)ils
onteneuxunepartiedeladominationdivine.Etleur
ensembleconstituelimmensitdivinelaquellenestpas
Dieu:poursuivrelencoreRobertAmadou,auxesprits
manslapleinedivinit,maisnonpaslaDit.Cette
similitudedessencequinestpaslidentitseconcrtisera
dansleRgimeEcossaisRectifi,enfantenceladeMartines
commedesPresdelEglise,danslethmeporteuret
dynamiquedelimageetressemblance.
LimmensitdivineestencorednommeparMartinescour
divine.Et,commetoutecour,elleesthirarchise.Les
espritssontdoncdiffrencisenclassesoucercles,
quisontdistingusentreeuxparleursvertus,leurs
puissancesetleursnoms,selonleursfacults
doprationsdivinesspirituelles.Et,endpitde
lavertissementdeMartinesselonquoicettefameuse
immensitdivine(est)incomprhensiblenonseulementaux
mortelsmaismmetoutespritman;cetteconnaissance
nappartientquauCrateur,luimmenouslivrecependant
desaperussurleshirarchiesangliquestellesquilles

contemple.
Cescerclessont,selonunrsumdeWillermoz,aunombrede
quatre:
10.Cercledesespritssuprieursdnaires:commetantles
agentsetministresspciauxdelapuissanceuniverselle
dnaireduPrecrateurdetouteschoses.
8.Cercledesespritsmajeurshuitnaires:commeagentset
ministresimmdiatsduVerbedeDieu,quiestltrededouble
puissancequaternaire.
7.Cercledesespritsinfrieursseptnaires:commeagents
etministresdirectsdelActiondivineoprantedepuissance
quaternairedivineetoprantlatripleessencecratrice.
3.Cercledesespritsmineursternaires:commetantles
agentsdemanifestationdelaquatripleessencedivine.
Commeonvoit,lahirarchiedesespritsestunehirarchiede
fonctions,lesquellesrfrentauxtroisPersonnesdela
DivineTrinit.
Personnes?Cestbeaucoupdire.Martinesrefuseexplicitement
ladistinctionhypostatiquequifondelathologiechrtienne
depuislesformulationsdogmatiquesduconciledeNiceen
325.Ilestradicalementunitarien,lextrmerigueur
modaliste:ladistinction,symbolique,entrelestrois
PersonnesenDieurfrechezluiauxtroisfacults
divinesquisontlaPense,laVolontetlAction,ou,dans
unautresens(...),lIntention,leVerbeetlOpration.
CestroisfacultssonttypifiesparlePre,leFilsetle
SaintEsprit,commeellessontsymbolisesparAbraham,Isaac
etJacob,constammentprsentspourcetteraisondansles
priresetdanslesgradesdelOrdredesElusCoens.
Cettethologietrinitaire,nonpastanthtrodoxe
quarchasante,prnicenne,commeditRobertAmadou,
ntaitpastenablelgarddesdisciplesdeMartines,tous
defoi,etpourlaplupartdepratique,chrtiennes.Le
paradoxetaitqueMartinesimposait,commecondition
ladmissiondanssonOrdre,lappartenanceuneEglise:
lEglisecatholiqueromaine,dontilnpousaitpasvraiment
undesdeuxdogmesfondamentaux,celuidelaSainteTrinit;
lautretantledogmedeladoublenatureduChrist,quil
pousaitaucontrairefond.Ntantpastenable,ellenefut
pastenue.Etlonvoittrsvitesesdisciplesrevenir,par
exempledanslesLeonsdeLyon(17741776),unethologie
trinitairedogmatiquementorthodoxe,dontlarsonanceavec
lhritagemartinsientaitdailleurs,etesttoujours,bien

plusricheetvivifiantedupointdevuedelatheoriacomme
delapraxis.Commenteneffetvivreuneviedeprire,non
seulementpersonnellemaisaussiliturgique,commelOrdredes
ElusCoenslimposesesmembres,auseinduneEglisetout
entantendphasageaveclepremierdesesarticlesdefoi?
Cettlescondamneruneschizophrniespirituelle
mortifre!
MaisrevenonslHistoiresainte.Limmensitdivine,
quoiquenexpansiondynamique,taitparfaite,donc
autosuffisante.Survintalorsunpremieraccident,avecla
prvaricationdesespritsperversqui,voulantsgaler
lEternel,voulurentdevenircommeLuicausespremires,de
causessecondesquilstaient,voulurentcommeLuioprer
,cestdiremaner.Celachoua,bienvidemment,et
provoquaunecatastrophecosmiqueausenslittralde
lexpression.Eneffet,lEternelcra,oupluttordonnaaux
espritsmineursdemeursfidlesdecrereticiilne
sagitplusdmanationmaisbiendecrationlunivers
matrieltemporelafindyconteniretassujettirles
espritsmauvaisdansuntatdeprivation,autrementditdy
emprisonnerlesespritsprvaricateurs.Notonslau
passageunrelentdesgnosticismeshistoriques:lamatirea
uneconnotationrelativeaumal;maisilyapourtantune
diffrencecapitale:lamatirenestpasmauvaiseensoi,
puisquaucontraireelleestdestinecontenirlemalet
lempcherdecontaminertout.Nanmoinssonorigineentrane
deuxconsquences:lemalnayantpasdedfinition
affirmative,maisaucontrairengative,etnayantdoncpas
deralitsubsistante,lamatirenenapasnonplus;et,
commelui,elleestdestinedisparatrelafin,se
dsintgrer.Martinesrptelenviquelamatireest
nulle,vaine,quellenestquapparence,etquilnyade
ralitvraiequespirituellelesPresdelEglisene
pensaientpasautrement.Cestencorelunlegsdela
doctrinemartinsienneauRgimerectifi,quonretrouveen
particulieraugradedeMatre.
Cettematirecreparlesoprationsdesespritsmineurs
ternaireslestparlamiseenjeudetouteunesriede
ternairesoudetriadesissues,parcombinaisonssimultanes
etsuccessives,partirduternairepremier,celuides
essencesspiritueuses(spiritueusesausensdelachimie
oudelalchimie,nepasconfondreavecspirituelles),
ellesmmesprovenuesdelimaginationdivine.Lestres
spirituels,aucontraireetladiffrenceestessentielle
prexistentenDieu,commeonlavu,parunrapprochement
coupsrfortuitaveclaconceptionquOrignesefaisaitde

laprexistencedesmesenDieu.Desessencesspiritueuses
primitives,philosophiquementdnommesSel,Soufreet
Mercure,commedanslalchimietraditionnelle,proviennent
donc,parmixage,lestroislmentsdelEau,duFeuetdela
Terre,puis,toujoursparmixage,lestroisprincipes
corporelsdnommsaquatique,ignetsolide.
Martinesassignedoncsymboliquementlaterreuneforme
triangulaire,enprcisantquellenaquetroishorizons
remarquables:nord,sudetouest.DecelaaussilesLoges
rectifiesonthrit.
Cettecatastrophecosmiquenefutpassanscontrecoupssurla
courdivine.Lesespritsmineursternairesdurentla
quitter,dlgusquilstaientparlEternellacration
puislaconservation,onverracomment,delunivers
matrieltemporel.Etsi,ausommetdelahirarchie
anglique,lesespritsdnairesdivinsnesontjamaissortis
delaplacequilsoccupentdanslimmensitdivine,
dautresespritsfurentleurtourassujettisautemporel
quoiquilsnesoientpointsujetsautempsparleurnature
propre,tanteuxaussidlgushorsdecetteimmensitafin
doprer(...)desactionsspirituellestemporelles,
autrementditdactionneretoprerdanslesurcleste,le
clesteetleterrestrequisontlestroisdivisionsde
luniverscr,surlesquellesnousreviendronstant
destinsaccomplirlamanifestationtemporelledelajustice
etdelagloireduCrateur.
Cettedlgationhorsdelimmensitdivine,Martinesla
dsignedunomdmancipation,quilnefautsurtoutpas
confondreaveclmanation.Ilyaeu,ilya,ilyaura
toujoursmanationdanslternit,oudumoinsdansla
sempiternit;ilnyaeumancipationquedansletemps,
pourdesraisonscirconstancielles.
Sontdoncmancipstouslesespritsternairespourvaqueraux
chosesmatriellesdelunivers,ainsiquunnombre
suffisantdespritsseptnairespouroprerdansle
surclestedesactionsspirituellestemporelles,certains
dentreeuxtantdailleurs,pourcefaire,revtusdune
puissancednaire,puisquelesespritsdnairestaient
demeursenleurlieu.
Restaitdonc,danslimmensitdivine,laplacelaisse
vacanteparledpartdesespritsternaires:choseimpossible
desoicarilnepeutyavoirdevideauprsduCrateurni
danssonimmensit.Aussifutelleoccupeparunenouvelle
production,particulirementminenteetglorieuse,le

mineurspirituelquaternairequaternairelimagedela
Divinit,savoirlHomme.
AprssonmanationdirecteparlEternelLuimme,sans
cooprationaucunecommeprcdemmentpourlesautrestres
spirituelsetladiffrencedelacrationtemporelle,
confieauxespritsternaireslHommefaitlobjetdune
doublemancipation:estdabordmancipdansle
surclestelensembledestresspirituelsconstituantsa
classe;puisestmancipedansleclesteuneportionde
cetteclasse,dsignesouslenomdAdamouRau,nom
collectifouindividuel,ouplusvraisemblablementappliqu
untreuniquecontenantpotentiellementenluimmetoutesa
postritspirituelle;nomdontilnousestditaussique
cestunpseudonyme,lequelrfrelanatureoultatde
celuiquileporte.CarcethommeDieu,danssontatde
gloire,avaitsonnompropreattachdirectementsontre
spirituel.Selontouteslestraditionsavres,toutnomest
puissance.OrlapuissancecommelagloiredAdamtaient
surminentes.Ilreut(duCrateur)lenomaugustedhomme
Dieudelaterreuniverselle,ilfutludieudelaterre
.Lui,derniervenudestresspirituelsmans,ilfut
tabliaudessusdeuxtous,etdeuxfinsquiauvrainen
fontquune:contenirenprivationlesespritspervers,
lesmolester,manifesterlagloireetlajusticedivines
contrelesespritsprvaricateurs;mais,auboutducompte,
lesrconcilier.Lechtimentnestpaspourlapunition,il
estpourlarsipiscence.Encela,Martinesestencorecomme
Origneuntenantrsoludelapocatastase.
Adam,donc,faitlimageetlaressemblancedivines,et
placenaspectdelaDivinit,danssonpremiertatde
gloiretaitlevritablemuleduCrateur.Commepuresprit,
illisaitdcouvertlespensesetoprationsdivines.Le
Crateurluifitexcutertroisoprationsparlesquellesil
reutlaLoi,puislePrcepte,etenfinleCommandement.
EnsuiteIllabandonnasonlibrearbitre.EtvoilquAdam
prvarique,sontour!Sduitparlesespritsperversqui
luisoufflentdoprerlapuissancedecrationdivinequi
estinneenlui,puisquilestcrateur.Etilseretrouve,
sontour,captifdelaprisonmatrielledontildevaittre
legelier;ouplutt,luiquidevaittravailler
rconcilier,ildoitmaintenantpeinerserconcilier.
MoyennantlessecoursdontDieu,linlassablemisricorde,
lepourvoit:lascseetleculte.Etsaplace,vacanteau
centredusurcleste,attendquilrevienneytrner:cest
danscesaintlieuquilfautquelapostritmineure
spirituelledAdamsoitrintgre.

Restelesortrservuneautrecatgoriedesprits:les
espritshuitnairesouoctnaires.Cetteclasse
deuximedanslahirarchieangliqueninedemeuredans
limmensitdivine,ninestmancipedansunergion
dtermine.Illeurestassigndalleroprerlajusticeet
lagloire(duCrateur)danslesdiffrentesimmensitssans
distinction.Cesontenquelquesortedesmissidominici
chargsdeportersecoursquilemrite:lesprit
doublementfortestcheztoilorsquetulemritesetil
sloignedetoilorsquetuterendsindignedesonaction
doublementpuissante.Cetteactionestlarconciliation:
cetteclassedespritsauraternellementoprerses
facultspuissantesdanslesdiffrentesclassesosont
placslespremiersetlesderniersrconcilis.
Ilestdonctempsdeparcourir,commeeux,cestrois
immensits.Prcieuse,indispensablecarteduvoyageur
cettecarteroutiredesElusCoens(R.Amadou)estla
fameusefigureuniverselle,autrementdnommetableau
universel,dontilexisteplusieursreprsentations,les
seulesconformesauxsourcesayanttpubliesparRobert
Amadou(en1974,1995,puis1999):lafigureuniverselle,
danslaquelletoutelanaturespirituelle,majeure,mineureet
infrieureopre,audiredeMartines.Prcieusegalement
ladescriptionraisonnequendonneWillermoz(etquelemme
AmadoupublieenPrfaceauxLeonsdeLyon,pp.4345).En
voiciuncompendium:
Limmensitdivineyfigurepourmmoire,celieuoles
tresspirituelslesplusparfaitsnesauraientpntrer,si
cenestDieuluimmeet,ajoutons,lestresspirituels
quilmaneenpermanence;pourciterRobertAmadou:Les
pensesdeDieusontdesactesvolontairesquisontdestres
.
Vientensuitelacrationuniversellelecosmos,
composedestroisimmensits,oumondes,djcites:
surcleste,clesteetterrestre.
Lesurcleste,quijouxteettangentelimmensitdivine,bien
quebornaulieuquecelleciestinfinie,pourtanten
estlaressemblance:lesmmesfacultsdepuissance
spirituelleseretrouventdansluneetlautreimmensit.
Dolimagedelimmensitdivinegalementquatre
cercles:
Ausommet,celuidesespritssuprieursdnaires(enfait,on

lavu,desespritsmajeurs[...]revtusdunepuissance
dnaire);soncentretantletypeetlafiguredela
Divinitdoproviennenttoutemanationettoutecration
;
Departetdautre:
Lecercledesespritssuprieursseptnairesgardiensdela
Loidivine;
Lecercledesespritsinfrieursternairesgardiensdu
Prceptespiritueldivin;
Enfin,enbas:
lecercledesespritsmineursquaternaires,olHommefuten
premierlieumancipenaspectdeDieuetoilsera,
terme,rintgrlorsquesarconciliationseraparfaite.
Viennentensuitelesdeuxmondesouimmensitsquicomposent
lacrationuniversellestrictosensu,crationmatrielleet
temporelle,constituedematireetsoumiseautemps,matire
ettempsquiontdbutensemblelorsdelapremire
prvarication,celledesespritspervers.
Lacrationuniverselleestcirconscriteparuneralit
mystrieusednommelaxefeucentral,quiesttout
lafoislenveloppe,lesoutienetlecentredelacration.
Ilestleprincipedelaviematrielle:illanime;la
vivifie.Onsesouvientquelamatirersultedela
combinaisondestroisessencesspiritueuses:demme
quelestroisessencesspiritueusessontleprincipedetoute
corporisation,demmelaxefeucentralestceluidetoute
animation(R.Amadou).Ilestleprincipedindividuationet
deviedetouslescorpscrs:sans(lui)aucuntrene
peutavoirvieetmouvement.Etcomment?Parcequilest
lorganedesespritsinfrieursquilhabitentetquioprent
enluisurleprincipedelamatirecorporelleapparente.
Cesespritsinfrieurssont,onselerappellera,lesesprits
ternaires,mancipspourcefaire,quiprocurentchaque
trecorporelunvhiculedefeucentral;notion
prcieuseetrichequiaurasonrpondantdanslethmedu
temple:toutesttemple,critMartines.Ainsi,ilne
peutexisteraucuncorpssansquilyaitenluiunvhicule
defeucentral,surlequelvhiculeleshabitantsdecetaxe
actionnent,commetantprovenudeuxmmes.Ildoittre
bienclairquecesvhiculesnesontpointdestres
spirituels.Cesontdestresdeviepassive,destins
simplementlentretiendesformes.Lesproductionsou
manationsdesespritsdelaxenepeuventtreque
temporellesetmomentanes.
Lacrationuniverselle,ainsienveloppedelaxefeucentral

vivifiant,estquantellecomposededeuximmensitsou
mondes:clesteetterrestre.
LeclestesymbolisparlemontSinaestsusceptiblede
deuxdivisionsentrelesquellesserpartissentlessept
cieux:luneternaire,lautreseptnaire.
Ladivisionternairesecompose:
Ducerclerationnel,quiestadhrentausurcleste
vialaxefeucentral,souslesignedeSaturne;
Ducerclevisuel,souslesigneduSoleil;
Ducerclesensible,souslessignesconjointsdeMercure,
deMars,deJupiter,deVnusetdelaLune.
Ladivisionseptnaire,quisesuperposelaprcdente,est
cellesdesseptcerclesplantairesquirenfermentlessept
principauxagentsdelanatureuniverselle,quioprent
pourlaconservationetlesoutiendecetunivers.Ilssont
galementchargsderprimerlestresspirituelsmalins,
emprisonns,onsensouvient,dansluniversmatriel,
lesquelscombattentlesfacultsdesactionsinflutiques
bonnesquelestresplantairesspirituelsbonssontchargs
derpandredanslemondeentier.Ballottentrelesunset
lesautres,lemineurhommedoitchoisir.Onvoitcomment
lesdonnesdelastrologietraditionnellesontincorpores
dansuneanglologieactivequiest,silonpeutdire,une
anglomachiecombatsdesangesbonsetmauvaisellemme
ordonnedanslaperspectiveeschatologiqueduneHistoire
sainte.
Enfin,demmequelesquatrecerclessurclestesrefltent
lordonnancementdelimmensitdivine,demmelesquatre
cerclesmajeursclestes,deSaturne,duSoleil,deMercureet
deMars,refltentlemmeordonnancement;cependantqueles
troisautrescercles,deJupiter,deVnusetdelaLune,ou
pluttlesespritsquiysontattachs,servent
substancierlecorpsgnralterrestre,ouencore
crationgnrale;decettederniremanenttousles
alimentsncessairessubstancierleparticulier,ou
crationparticulire,savoirtousleshabitantsdes
corpsclestesetterrestres.Luneetlautre,lacration
gnraleetlacrationparticuliresont,onlavu,de
constitutiontriangulaireouternaire,commepar
consquentlecorpsdematiredelhommeactuel,bien
diffrentdesoncorpsdegloireprimitif.
Maisleplusimportantestailleurs.Martinesinvite
instammentnepasconsidrercestroiscercles

sensible,visueletrationnelquematriellement.Caren
vritilssymbolisent,parlascensionqueleurtraverse
reprsente,lestapessuccessivesdelarconciliationdes
mineurshommes,autermedelaquelleceuxciserontrintgrs
danslecerclesurclestequaternairequiattendquilsen
reprennentpossession:cestdanscesaintlieuquilfaut
quelapostritmineurespirituelledAdamsoitrintgre.
Carlagrande,lavraiecause,laseulequivaille,cestla
rintgrationdestresdansleursprimitivesproprits,
vertusetpuissancesspirituellesdivinespourreprendre
letitreduTrait.Rintgrationquiexigeladsintgration
ducorpsdematiredelhomme,saprison,afindelaisser
reparatredanstoutsonclatsoncorpspremierdegloire.Et
lagrande,lavritableaffaire,laseulequicompte,quiest
laffairedelamisricordeduPredivinenverssacrature
,cestlarconciliationuniverselle,ralisationopre
chaquefoisdavantageaulongdelHistoiresainte,parle
moyendesoprationsqueleRconciliateuruniversel(...),
leChristprsentetagissantduranttoutecetteHistoire
souslapparencedetypesavaitfairechezles
hommespourlamanifestationdelagloiredivine,pourle
salutdeshommesetpourlamolestationdesdmons.Cestrois
oprationssont:lapremire,cellequisestfaitepourla
rconciliationdAdam;laseconde,pourlarconciliationdu
genrehumain,landumonde4000cestdire,selonla
chronologietraditionnelle,aprsledluge,avecNo;et
latroisime,cellequidoitparatrelafindestempset
quirptelapremirerconciliationdAdam,enrconciliant
toutesapostritavecleCrateur.

Leculte
Cettedoctrinequi,onlanot,formeuntoutetenglobe
tout,deDieujusqulhommeetluniversmatriel,nest
passeulement,nestpasprincipalementpourlatheoria,elle
estpourlapraxis.Ilsagit,pourchaquemineurhomme,
entrenpossessiondetouslesargumentsdelacause,
doprer,dabordpoursonproprecompte,maisaussipourle
comptedelacrationuniverselle,cetterconciliationet
cetterintgration,laquelle,conformmentltymologie,
seraleretourlintgritpremire,lunitpremire.
TelleestlafinalitqueMartinesassignesonOrdre,
dabordintitulOrdredesElusCoensdeJosu,puis
OrdredesChevaliersMaonsElusCoensdelUnivers.Ordre
maonnique?Ordrechevaleresque?Depureapparence.

Assurmentpourdesraisonsdopportunit:poursemnager
desaccsdanscemondeenbullitiondechercheurs
insatisfaitsdumoinsceuxquicherchentautrechosequedes
amusementspourunecuriositfrivole,etilsnesontpas
lgion;etpourprsenterleurquteunbutspirituelvrai
etquileurprocure,commedevaitlcrireWillermozquandce
butluifutrvl,cettepaixintrieuredelme,leplus
prcieuxavantagedelhumanit,relativementsontreet
sonprincipe.Maiscettetentativedimplantationsurle
champmaonniquefranaisfut,onlesait,unchec,tantle
fonddiffraitdesapparences.
LafinalitdelOrdre,Martineslexposaitainsi
Willermoz:JenesuisquunfaibleinstrumentdontDieu
veutbien,indignequejesuis,seservirdemoipourrappeler
leshommesmessemblablesleurpremiertatdemaon,qui
veutdirespirituellementhommeoume,afindeleurfaire
voirvritablementquilssontrellementhommeDieu,tant
crslimageetressemblancedecetEtretoutpuissant.
Onestbienloindelaimablesociabilitdanslaquelle
communiaientleslogesdelpoque!
DansletitredelOrdre,deuxtermessontretenir:lus
etcoens.Elunerappellequesuperficiellementles
innombrablesgradesdlusinventsfoisonalorsetplus
tard;cequoiilrfre,cestauphnomnespirituelde
llectiondivine,parlaquellelEternelchoisitetmet
partquelquunhommeoupeupleenvuedunemissionque
Luimmeluiassigne.Cechoixestsouverain,gratuit,et
souventincomprhensibleauxhommes,maisDieunadecompte
rendrepersonne.SilonscrutelHistoiresainte,on
constatequIlagittoujoursainsi:ilyaunpeuplelu,
Isral;etilya,aucoursdestemps,deslus,depuisNo,
enpassantparlespatriarches:Abraham,IsaacetJacob;
Mose;lesprophtes,dontElie,etsaintJeanBaptistele
Prcurseur;laptrePaul,ettantdautres.Cenestpasun
hasardsicesnomsfigurenttousdanslescrmoniesde
lOrdre.Envrit,Martinesrevendiquepourceluiciune
origineaussianciennequelunivers,doncbienantrieure
laMaonnerie:SouviensToi,Seigneur,decetteSocitque
Tuasformeetpossdedslecommencement,ditune
invocation.
Lautretermeessentielestcoen,quiveutdireprtre.De
quelculte?Certeslemotesthbreu;maisunCoennestpas
unCohen,lesCoensnesontpasdesCohanim,cesprtresdu
cultemosaqueclbrauTempledeJrusalemetquiadisparu
enmmetempsqueleTemplepourtreremplacparles

crmoniessynagogales.Or,silonencroitlEvangileet
lesCoenscroientlEvangilecettedisparitionest
dfinitive.LecultequeclbrentlesCoensesttoutautre:
cestleculteprimitifconfiparlEternelAdamet
perptuparlesmineurslusjusqunosjoursdanslOrdre
desCoens,quisidentifieaveclOrdredesElusdelEternel
ouauHautetSaintOrdredontparleJeanBaptisteWillermoz
danslesInstructionsquinontplusdesecrtesquelenom
(LaurentMorlet):levraicultecrmonialatenseign
AdamaprssachuteparlAngerconciliateur,ilatopr
saintementparsonfilsAbelensaprsence,rtabliparEnoch
quiformadenouveauxdisciples,oubliensuitepartoutela
terreetrestaurparNoetsesenfants,renouvelensuite
parMose,David,SalomonetZorobabel,etenfinperfectionn
parleChristaumilieudesesdouzeaptresdanslaCne
(99eleondeLyon).Commeonvoit,SalomonetZorobabel,
figuresbienconnuesdesMaons,sontinsrsldansune
perspectiveradicalementautre.
Envrit,lOrdreestsacerdotal(R.Amadou).Saraison
dtreestdoprerceculteprimitivementconfilHomme,
etquineluiapastretir;simplement,sesmodalits,
notammentcrmonielles,ontchang.Ceculteactuellementest
quatripleouquadruple:desanctification,correspondant
laPensedivine,ouauPre;derconciliation,
correspondantlaVolontdivine,ouauVerbe;de
purification,correspondantlActiondivine,ouauSaint
Esprit;dexpiation,correspondantlOprationdivine,ou
lHomme.MaislHommedanssonpremiertatnavaitoprer
pourluiquuncultedesanctificationetdelouange.Iltait
lagentparlequellesespritsquildevaitramenerles
espritspervers,prvaricateursdevaientoprerlestrois
autres.Etanttomb,ilfautquillesoprepourluimme.
LOrdretantsacerdotal,lesrceptionssesdiversgrades
nesontpasdesinitiations,ladiffrencedecequise
trouvedanslesSystmesmaonniques,maisdesordinations
.Chacunedecesordinationsimprime,nousexpliqueSerge
Caillet,surceluiquilareoit,unsceauspirituel,marque
caractristiquedellectiondivine,quifaitduCoenun
prtredececulteoriginel.Etcesontlesespritsqui,
selonleurclasseespritsdnaires,huitnaires,
septnaires,encorrespondancerespectivement,onsen
souvient,auPre,auFilsetauSaintEspritquiconfrent
aurcipiendairelaralitdesonordination.Pareux,celui
ciestmisenjonction,onpeutmmedireencommunion,avec
lEludelEternel,patriarcheouprophte,quiprsidela
classeoluimmeestadmis,cestdecetEluquilreoit

lenom,linfluxspirituel,lesceaudesonlectionpropre
(LaurentMorlet).Leslectionssuccessivementreuesausein
delOrdresontplaceschacunesouslepatronageactifet
efficacedundecesElusdelEternel:Adam,Abraham,Mose,
Zorobabel,JsusChrist...CetEluavecquilEluCoenest
conjointcoopreradsormaissympathiquementavecluidansses
oprationscrmonielles,dslorsquecellesciremplissent
lesconditionsexigeantesauxquellesellessontsoumises;
maistoujoursparlintermdiaireoulintercessiondes
espritsdesangesvhiculesdesinfluxounergies
divines.
Dolespasses,aussifameusesquincomprises.Ces
glypheslumineuxnesontenrienlebutdescrmonies
coens,contrairementcequelignoranceacruetpropag.La
visedecescrmoniestransperceleplanphnomnal,elle
portebienaudel:leplandeltremmedelhomme.Les
passessontdesmanifestationssensiblesquivrifientque
cethommededsirdsirejustement,enespriteten
vrit,etcelaenluitmoignantdesmarquesdelafaveur
divine.Cettefaveurdivineestunemanifestationdelagrce
divine;elleestdoncgratuiteetinconditionne,commetoute
grce.
Laralitdivineagissanteetbienfaisantequispiphanise
ainsi,Martines,etsesdisciplesaprslui,lappellent
mystrieusementlaChose.QuestcequelaChose?Ona
beaucoupglosldessus,etbeaucouperr.SelonRobert
Amadou,interprteautoris,laChosenestpaslapersonne
deJsusChrist(...),laChosenestpasJsusChrist,cest
laprsencedeJsusChrist,commelaShekinahtaitla
prsencedeDieudansleSaintdesSaints.Cequelonna
gureremarqu,etquesignaleLaurentMorlet,cestquele
termehbreupourdirechoseestDaBaR,lequelsignifie
premirementparoleouverbe,secondementchose,
ettroisimementcause.IlappertdoncquelaChosenest
autrequeleVerbeCrateur,ceVerbequelesInstructions
coensqualifientparailleursdeMdiateur,brefleChrist
Jsus.CenestcertespaspourrienquelOrdretait
primitivementlOrdredesElusCoensdeJosu:enhbreu,
JosuetJsus,cesttoutun.
PourunlecteurdesaintPaul,leChristestforcedeDieu
etsagessedeDieu(1Corinthiens1;24);pourunlecteur
desaintIrne,cestleSaintEspritquiestsagessedeDieu
(cf.AdversusHaereses,enparticulieraulivreIV).Maisil
nyalnullecontradiction:leFilsetlEspritsontdu
PreetontenpartagetoutcequiestauPreetduPre.Ce

quiestencause,cequientreenjeu,cestlaSophia,
cetteSagesseincrequirvledEllemme:Jait
tabliedslternitetdslecommencement,avantquela
terreftcre;ajoutant:lorsquelEternelposales
fondementsdelabmeetformalemonde,laterre,lescieux,
lesfleuves...jtaisavecLuietjerglaistout,jtais
chaquejourdanslesdlices,mejouantsanscessedevantLui,
mejouantdanslemonde:etmesdlicessontdtreavecles
enfantsdeshommes(Proverbes8;2331,traduction
LemaistredeSacy).CettemmeSagessequiestlavapeurde
lavertudeDieuetleffusiontoutepuredelaclartdu
ToutPuissant,(...)lclatdelalumireternelle,le
miroirsanstachedelamajestdeDieuetlimagedesabont
,EllequiformelesamisdeDieuetlesprophtes
(Sagesse7;2527,mmetraduction).CetteSagesse,enfin,
quechantelaGrandeAntiennedupremierNomdivin,la
semaineprcdantNol,encombinantunversetde
lEcclsiastique(24;3)etunversetduLivredelaSagesse
(8;1):OSagesse,ToiquiessortiedelaboucheduTrs
Haut,quiatteinsavecforcedepuisuneextrmitjusqu
lautreetquidisposestoutavecdouceur.
AussileCoenestilunpartisandelavritableSagesse,
commeleproclameMartines,quiaffirmesansambagesquecette
mmeSagesseluiadictlascience(quil)professe.
LaSophiaprsidelOrdreettoutessesuvres,raison
pourquoiellessont,commeonladit,thosophie,
anthroposophie,cosmosophie,chronosophieetliturgie
sophianique.
Pourenrevenirauxpasses,ellesontuneautreutilit:
cesontdessignaux,etmmedessignatures,desespritsqui
actionnentencooprationavecleclbrant.Celuiciest
munidunrecueilde2400tracsetdautantdenoms(en
hbreu)dangesmisaujourparRobertAmadouetpublipar
luisousletitrejudicieusementchoisidAngliquestracs
permettantdidentifierquelsangessontluvre.Bref,le
crmonialcoenest,souslesignedelaSophia,unevritable
liturgieconclbrepardesangesetdeshommes.
Commelaliturgieecclsiale?Ouietnon.Ouipourla
conclbration(affirmedansleCanoneucharistiquedetous
lesriteschrtiens),nonpourlanaturedusacerdocequi
opre.DanslaliturgiedelEglisechrtiennedetoute
EglisechrtienneapostoliqueagitlesacerdocedeCeluiqui
estprtrepourlternitselonlordredeMelchisdech:
leChrist;danslaliturgiecon,agitlesacerdocecosmique
primitifdontfutdotlHommepremierentantqueroi,prtre

etprophtedelunivers.Cestauculteprimitiftendantla
rconciliationdelhommeetdelacrationdelhommeavec
Dieu,delhommeaveclacration,etdelacrationavecDieu
questvouleCoen.Et,pourcefaire,leRauCroix,
identifilafoisaupremierAdam,dchu,etauChrist,
nouvelAdam,RdempteuretRparateuruniversel,rcapituleen
luimmeettraversluimmeltapedelachuteetdela
privation,celledurepentiretdelapnitence,celleenfin
delarconciliationetdelarintgration.Lecultecoenne
concurrencedoncpasleculteecclsial,ilnesesubstitue
paslui,ilnelesurpassepas:illesupposeetil
concordeaveclui.RaisonpourquoilesCoensdoivent,
dobligation,pratiquerlescrmoniesetrecevoirles
sacrementsdelEglise.
Ilsdoiventplus.DemmequelesprtresdelEglise,outre
lescrmoniesduculte,doiventncessairementsadonnerla
prirepersonnelle,spontanemaisaussirgulireausens
propre,cestdirerythmeparunergle(officesdes
heuresmonastiquesoucanoniales,lecturedubrviaireet
desSaintesEcritures),demmecesprtresdunenature
particulirequesontlesCoenssontastreintsdesprires
desixheuresensixheurescalquessurcesmmesoffices
(moyennantadaptations),sanscompterdiffrentsautres
officesclbrerenfonctionducalendrier(joursdela
semaine,phasesdelalune,saisons...)Ilssontenoutre
astreintsdesprescriptionsalimentaires(jenes)etune
vritableascsemoraleetmentale.
Enrsum,leCoenestunprtreetlargledeviecoenune
ascse.Etladoctrinecoen,quonpeutsansabusnommerune
thosophieetuneanthroposophie,estordonnecela:mettre
leCoen,danssontataccompliquiestceluideRauCroix,
enpleinecapacitdoprerlarconciliationuniverselle.
Onestbienaudel,bienaudessusdelaMaonnerie
ordinaire,queMartinesqualifiait,onsaisitpourquoi,d
apocryphe:rassemblercequiestpars,cestrunirce
quelachuteabris,runifiercequelleadispers,
rconciliertout,rintgrerdansleTout.Immenseetexigeant
programme,quitentapeudadeptes,maisdequellequalit!

Lhritage
Lesdestines,apparemmentpeufructueuses,delOrdredes
ElusCoenssontdcritesailleurs:peudemembres,unesorte
dostracismeofficiel;etpourtantilnecessadintrigueret
dexciterlacuriosit,commeloccasionduConventdes

Philalthes(1785et1787).Significatifaussiestlintrt
queluiportadurablement,quoiqueparclipses,Bacondela
Chevalerie,Maonpourtantplusintrigantquemystique,que
MartinesavaitnommsonSubstitutuniverselmaisquiavait
unemedetratre(RobertAmadoudixit).Willermozqui,de
lavisunanime,taitlevritableconservateurdelOrdre,
taitassaillidedemandesindiscrtes,sanspouvoirles
cartertoutes.
CestquenvritWillermozparvintprserverpouruntemps
lhritagedumatrequilstaitdonnetauquelilresta
fidlejusqusamort,mmesicefutdunemaniretoute
diffrentedecelledeMartinesetquecedernieretsrement
dsapprouve.ConvaincujustetitrequesonSystme,dire
vraicryptomaonniquepluttquemaonnique,tait,telquel,
voulchec,illemitlabriauseinetaucurdu
Systmemixte,lafoismaonniqueetchevaleresque,quelui
mmelabora:leRgimeEcossaisRectifi.LOrdredesElus
CoensdelUniversnestpaslintrieurduRgimeEcossais
Rectifi,ilnenfaitpaspartie;maisilestensoncur,
etmmeilenestlecur(RobertAmadou).LeRgimele
protgecommeunconservatoire(R.Amadou)ouunreposoir.
Ilenseignelammedoctrine,lammesciencedelhomme,
sansdutoutpratiquerdecrmonialliturgique,nimmeen
parler,sauf,motscouverts,auxGrandsProfs.Comme
lcritRobertAmadou:LeRgimeEcossaisRectifinevit
queparladoctrinedelarintgrationetpourla
rintgration,commelOrdredesElusCoens.Icietl,
diffrelemodusoperandi.Etencore:Ladoctrinedece
Rgimeestlarintgrationcoenlacise,jeveuxdire
rduite,etlesmembresduRgimerduits,ltatlac.
Autrementdit:dansleRgime,desMaonsetdesChevaliers,
maispasdeprtresautresqueceuxdelEglise.Sideces
prtresdusacerdoceprimitifquesontlesCoenssontprsents
dansleRgime,ilsnysontpassqualits,ilssont
inconnus.
Onnedirajamaisassezlimportancedecettecrationde
Willermoz,sousestimegravementparlesautresdisciples
marquantsdeMartines,savoirLouisClaudedeSaintMartinet
JeanJacquesduRoydHauterive,lesdeuxrptiteurs,avec
Willermozluimme,desindispensablesLeonsdeLyon(cf.
lentreMartines).Tousdeuxsereplientsureuxmmes:
HauterivesursonpetitgroupedeToulouse,quidmaonnise
lescrmoniescoenspourlesdsencombreretlesrduire
lalchimiespirituellelapluspure;SaintMartinsursonfor
intrieur,dunerichesseilestvraiexceptionnelle,etola
prireprendlepas,commemthodederalisationspirituelle,

surtouteslesformescrmonielles.Dj,alorsquil
ctoyaitMartines,ilavaitcontreellesunecertaine
prvention.Onconnatsafameuseinterrogationaumatre:
FautilvraimenttantdeformespourprierDieu?;on
connatmoinslarponse,faitepourdonnerpenser:Il
fautsecontenterdecequona.NanmoinsSaintMartin
demeuratoutesavieconvaincudelavritdeladoctrine
martinsienne,quilnecessadapprofondirdesonchef,mme
aprssadcouverte,partirde1788,deJacobBoehme,qui
luienapprittantsurlaSophia:sontravailfutalorsde
marier,commeildisait,sesdeuxmatres.Cettedoctrine,
ilsenfitlepropagateurefficace,nonseulementcommeco
rdacteur,entantquesecrtaire,duTraitsurla
Rintgration,ainsiquedequantitdedocuments,rituelset
instructions,ncessaireslaviedelOrdre;nonseulement
commedidascaleautoris,enprivloccasiondesLeonsde
Lyon(17741776),etenpubliccommeauteur,voilsous
lappellationintrigantedePhilosopheInconnu,deces
expossdoctrinauxquefurentDeserreursetdelavrit
(1775)etleTableaunatureldesrapportsquiexistententre
Dieu,lhommeetlunivers(1782),maisaussietsurtoutparce
quesapenseest,danssonfond,lerefletdecellede
Martines,refletfidlemaisdiffractparsapersonnalit
propre,etparconsquentempreintdunmysticismeactifet
lyriqueolapartdelathurgietendgrandementse
rduire.Etlaprofondeur,larichesseetlabeautdecette
pensesonttelles,sansparlerdelaductilitdesalangue
quilarendapterussirdanstouslesregistres:traits
etexposssynthtiques,sentencesmorales,stanceslyriques
oupiques,introspection,analysespoliticoreligieuses,que
sonuvrevibranteetvivanteestundesmeilleursvhicules
quisoientpourlaperptuationdeladoctrine.
CestdoncparWillermoz,ouparSaintMartin,ouparleur
influenceconjointe,quesesontperptuesjusqunosjours,
etladoctrinedelarintgration,etlespratiquesquiont
envuecettedernire.Cestparexempleparrfrence
SaintMartinquenRussieoNovikovletraduisitfurent
qualifiesmartinistesleslogesrectifies
conformmentauxdcisionsduConventdeWilhelmsbadprises
linstigationdeWillermoz;etcentaitpasunnonsens,
puisquesurceslogestaientsouchsdeschapitres
martinistes.
CestparletruchementdeSaintMartinquelesconceptions
martinsiennesrencontrrentunchocertainauprsdes
crivainsromantiquesfranais:Chateaubriand(surqui,
vraidire,ellesfirentpeudimpression),surtoutBallanche,

maisaussiBalzac(quimariaSaintMartinSwedenborg),
Nerval...;etallemands:Schelling,Werner,lesfrres
Schlegel...AciterenmargeMercier,auteur,danslesTableaux
deParis(1783),dupremierreportagesurlesmartinistes,
MmedeStalavecsonDelAllemagne(1813),puisplutt
pourleffetdemodelittraireCazotte,Nodier,George
Sand,AlexandreDumas.Et,toutfaitpart,Josephde
Maistrequi,toutcatholiqueromainetpapistequiltait,
prsentadanssesSoiresdeSaintPtersbourg(1821),sous
couvertdunecontroversepouretcontrelilluminisme,
uneassezbelledfenseetillustrationdesides
martinsiennes,quilnabjurajamais,aupointmmeque,
JeanMarcVivenzavientdeleprouverrcemment,enpleine
tourmentervolutionnaire,ilprocdaitrgulirementaux
oprationsdelOrdreauxmomentscalendairespropices.
Cestenfinparlaredcouverte,auboutduneassezlongue
clipse,desuvresdeSaintMartinparPapusquecesmmes
idespassablementcontaminesparloccultismeduXIXe
sicle,surtoutceluidEliphasLvireparurentaujoursur
lascneinitiatiqueaveclOrdremartinistefondparlui.
EtcestenfinparlactiondequelquesChevaliersdelaCit
Saintequitaientenmmetempsmartinistes,entreautres
GeorgesBogdeLagrzeetRobertAmbelain,quefutoprela
rsurgence,enralitrecrationexnihilo,delactuel
OrdredesElusCohensdelUnivers;dounediffusion
internationale,parlentremisedesdiversOrdresmartinistes
issusdirectementouindirectementdePapus.
Quoiquilensoidecesdrivationsplusoumoinsfidles
lasourceoriginelle,ilestcertainquecequonappelle
globalementlemartinisme,silaperdulauralittraire
quitaitlasienneauXIXesicle,intressetoujours,et
mmedeplusenplus,lemondeinitiatique,etcelabienau
deldescerclesouOrdresofficiellementestampills
martinistes.Enparticulier,laFrancMaonneriesouvrede
plusenpluslargement,ycomprisdanslesmilieuxrputspeu
enclinsauspiritualisme,auxidesdeSaintMartinetde
MartinesdePasqually,aupointdecontrebalancerles
thoriesdeRenGunon,cellesciressentiescomme
desschantescarexclusivementmtaphysiques,aucontrairede
cellesldontlemysticismeparatrpondredavantage
lattentedeshommesdemaintenant.Lespratiques
crmoniellescoensellesmmessemblentconnatreunregain
defaveurdansunnombrenonngligeabledecerclesdiscrets.
Tantilestvraiquelhomme,plusquejamaisinquietdeses

destines,etnetrouvantplusdanslacroyanceunprogrs
constammentdmentiparlesfaitsdequoiapaiserson
insatisfaction,porteplusloinsesregards,enavantcommeen
arrire.Ladoctrinedelarintgrationquiluiestprsente
parleshritiersdeMartinesdePasquallynestpasseulement
consolante,commelenotaitdjensontempsWillermoz,
elleestdenatureexalterchezcethomme,sicestun
hommededsir,lavertuvirtusquiestcequifaitde
lhommeunhommevirsidumoinsilenalafermevolont
etensuitequilpasselacte;caronnestpas
vritablementhomme,onledevient,oupluttonleredevient
.Etellelerendalorscapabledetousleseffortspour
cooprer,partoussesmoyensetpartousceuxquiluisont
donnsparsurcrot,sarconciliationetcelledela
cration,sarintgrationetcelledelunivers,la
restaurationdelunitavecetenDieu.
N.B.Lescitationssont,saufmentioncontraire,extraitesdu
TraitsurlaRintgration.
Bibliographiesommaire
SereporterpourlabibliographielarticleMartinesde
Pasqually
pourlestextesfondamentaux:
leTraitsur(oude)laRintgration
lesLeonsdeLyon
lesInstructionssecrtesauxGrandsProfs;
pourlestudes,ilconvientdajoutercellesmentionnes:
MartinismeparRobertAmadou(danslasrieDocuments
martinistes,2ed.LesAuberts,InstitutElazar,1993).
IntroductionMartinesdePasqually(InstitutElazar),par
RobertAmadou(runiondunesuitedarticlesparusdansla
revueLInitiationen1969).
CoursdeMartinisme,IntroductionauMartinsisme(Institut
Elazar,19901992,13tomesparus)parSergeCaillet.
AccsdelEsotrismeoccidentalparAntoineFaivre(2e
ditionrevueetaugmente,Paris,NRFGallimard,1996),tome
I,pp.178198:LeTempledeJrusalemdanslathosophie
maonniqueauXVIIIesicle.

FrancMaonnerieFranaisefmfr.org

También podría gustarte