Rademaker 2013

O PERA O MN IA DES IDERII ERAS MI
OPERA OMNIA
DESIDERII ERASMI
ROTERODAMI
R ECOGNITA ET ADNOTATIONE CR ITICA INSTR VCTA
NOTISQVE ILLVSTR ATA
ORDINIS QVINTI
TOMVS SEPTIMVS
BRILL
LEIDEN BOSTON
Sous le patronage de
LUNION ACADMIQUE INTERNATIONALE
ET DE LACADMIE ROYALE NERLANDAISE DES SCIENCES
ET DES SCIENCES HUMAINES
by Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands.
Koninklijke Brill NV incorporates the imprints Brill, Global Oriental,
Hotei Publishers, IDC Publishers and Martinus Nijho Publishers.
All rights preserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system,
or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or
otherwise, without the prior permission of the copyright owner.
Library of Congress Cataloging-in-Publication data are available
ISBN: Tomus V, : ---- (hardback),
---- (e-book)
CONSEIL INTERNATIONAL POUR LDITION DES UVRES
COMPLTES DRASME
Mme M.E.H.N. Mout, Warmond, Prsident; J.K. McConica, Toronto, Vice-prsident; C.S.M.
Rademaker, ss. cc., Bois-le-Duc, Secrtaire-gnral/Trsorier; J. Trapman, La Haye, Secrtaire;
R. Bodenmann, Zurich; K.A.E. Enenkel, Mnster; A.A. den Hollander, Amsterdam et Anvers;
J.-C. Margolin; J.-P. Massaut, Lige; D. Sacr, Louvain; H. Vredeveld, Columbus OH
COMIT DE RDACTION
J. Trapman, La Haye, Prsident; Mme M.L. van Poll-van de Lisdonk, Hellevoetsluis, Secrtaire;
F. Akkerman, Groningue; G.J.M. Bartelink, Nimgue; J. Bloemendal, La Haye; J. Domanski,
Varsovie; C.L. Heesakkers, Leyde; H.J. de Jonge, Leyde

SECRTARIAT DU CONSEIL
Huygens-ING KNAW
Bote Postale , LT La Haye, Pays-Bas
This volume has been printed on acid-free paper
IN HOC VOLVMINE CONTINENTVR
PREFACE
DE IMMENSA DEI MISERICORDIA CONCIO
ed. C.S.M. Rademaker, ss.cc.
VIRGINIS ET MARTYRIS COMPARATIO
ed. C.S.M. Rademaker, ss.cc.
vii
CONCIO DE PVERO IESV

ed. E. Kearns
DISPVTATIVNCVLA DE TEDIO PAVORE TRISTICIA IESV

ed. A. Godin
PARACLESIS AD LECTOREM PIVM

ed. Ch. Bn
COMMENTARIVS IN DVOS HYMNOS PRVDENTII
DE NATALI PVERI IESV
DE EPIPHANIA IESV NATI

ed. Ch. Bn
ABBREVIATIONS
INDEX NOMINVM
PREFACE
This forty-third volume in Erasmus Opera omnia (ASD) is the seventh within ordo
V, that is, the ordo of the religious works. The division into ordines each ordo
being devoted to a specic literary or thematic category was laid down by Erasmus
himself for the posthumous publication of his works (see General introduction, ASD
I, pp. x, xviixviii, and C. Reedijk, Tandem bona causa triumphat. Zur Geschichte
des Gesamtwerkes des Erasmus von Rotterdam. Vortrge der Aeneas-Silvius-Stiftung
an der Universitt Basel, XVI, Basel/Stuttgart, , p. sqq., ).
The present volume (tom. V, ) contains De immensa Dei misericordia concio (ed.
C.S.M. Rademaker, ss.cc.,s-Hertogenbosch); Virginis et martyris comparatio (ed.
C.S.M. Rademaker, ss.cc., s-Hertogenbosch); Concio de puero Iesu (ed. E. Kearns,
Oxford); Disputatiuncula de tedio, pauore, tristicia Iesu (ed. A. Godin, Paris);
Paraclesis (ed. Ch. Bn); Commentarius in duos hymnos Prudentii: De natali pueri
Iesu; De epiphania Iesu nati (ed. Ch. Bn).
The Editorial Board and the editors of the present volume are grateful to
all libraries that kindly put books, photocopies, microlms, and bibliographical
material at their disposal.
The Conseil international and the Editorial Board mourn the sad loss of Professor
Jean-Claude Margolin, who died in Paris on February . Born in Paris on
March , he became one of the worlds leading experts in Erasmus and
humanism. He joined the Conseil international in , after having represented
Pierre Mesnard in the meetings of and . Apart from his numerous
publications on Erasmus books, articles, translations and bibliographies he
edited in the Opera omnia Erasmi: De pueris instituendis; De ratione studii; De
conscribendis epistolis (ASD I, ; ), Parabolae; Encomium matrimonii (ASD I,
; ).
The Conseil international and the Editorial Board will remember Jean-Claude
Margolin with admiration and aection.
Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis
P.O. Box
LT The Hague
February
The Editorial Board
DE IMMENSA DEI MISERICORDIA CONCIO
edited by
C.S.M. Rademaker, ss.cc.
s-Hertogenbosch
INTRODUCTION
. A Little Known Work of Erasmus*

On Sunday July Erasmus said or heard the oration for that day, the tenth
Sunday after Pentecost.1 He was struck by the text of that Sunday prayer, which was
framed in the traditional classical devotional style of the Roman Catholic liturgy,
because it presented a perfect synopsis of the work he was at that very time bringing
to conclusion, his De immensa Dei misericordia concio. Erasmus consequently ended
his sermon with the text of that Sunday prayer, which he quoted verbatim.2 Five
days after that Sunday, on Friday July , he wrote the dedication of his
Concio, which was addressed to Christoph von Utenheim ( ), PrinceBishop of Basel since .3
The sermon, printed by Johann Froben in September , was a biblical meditation on Gods innite mercy, which Erasmus had been asked to write by Von Utenheim. In the enlarged edition of his Catalogus Lucubrationum, printed by Froben in
the same month September , Erasmus noted: Nuper absoluimus Concionem
de misericordia Domini ad preces sanctissimi praesulis D. Christophori Episcopi
Basiliensis, qui huic titulo sacellum quoddam dedicarat.4 Towards the end of his
life Erasmus wrote to his friend, the Polish bishop Petrus Tomiczki, on August
: Sunt alii quidam qui de me bene meriti postulant argumentum quod existimant Reipublicae profuturum: aut si nihil sunt meriti, ea sunt autoritate vt rogando
cogant. Huius ordinis sunt libellus De Misericordia Domini, ad Christophorum
Episcopum Basiliensem, etc.5
Bishop Von Utenheim, deeply committed to Church reform and humanism,
had invited reformist humanists like Wolfgang Capito (in ) and Joannes
Oecolampadius (in ) to Basel. Like many others, Von Utenheim, too, initially
* In the periodical LIAS, (), pp. , I published a summary of this introduction and of
the Concio itself, with the title Desiderius Erasmus De immensa Dei misericordia concio, September
.
1 The Oratio Dominicae X post Pentecosten, from the Old Liturgy of the Roman Catholic Church.
See Liber Usualis Missae et Ocii pro Dominicis et Festis. Parisiis etc., , p. . In the tenth
Sunday after Pentecost fell on July.
2 See this edition of the Concio p. , ll. .
3 The text of this dedication: this edition p. , ll. , and Allen Ep. . For Christoph
von Utenheim, see Contemporaries of Erasmus. A Biographical Register of the Renaissance and
Reformation, ed. by Peter G. Bietenholz and Thomas B. Deutscher. Toronto, . voll.
(abbreviated as Contemporaries), vol. III, pp. .
4 Cat. Lucubr., Allen, Op. Ep. I, p. , ll. .
5 Ep. , ll. . For Petrus Tomiczki () see Contemporaries III, pp. .
de immensa dei misericordia concio (introduction)
supported Luther and his reform plans, but already in he began to institute
measures against too radical activities of some other followers of the reformational
movement. It was precisely at that time that Erasmus again settled in Basel, where
he was regularly in touch with Von Utenheim. After Von Utenheim withdrew
himself more and more from the public scene, Erasmus visited him in his home
base Porrentruy in the Jura in .6
Like Erasmus, Von Utenheim in had also adopted a stand against Luther
and his reform activities, which he felt were too radical. While remaining loyal
to the old Mother Church, both men sought to dene their position in the vital
issues of the moment. In for instance Erasmus had pronounced upon some
precepts of canon law in his Epistola apologetica de interdictu esu carnium, a letter
addressed to Von Utenheim.7 Now, two years later, more profound theological
questions were at stake, such as the freedom of human will and Gods predestination
of mans eternal destiny. In September Erasmus published both his De libero
arbitrio diatribe and the sermon on divine mercy.8 The rst work was aimed directly
at Luther, with the second Erasmus aligned himself with Von Utenheim, who
had assumed the middle ground between Luthers new theology of unconditional
predestination towards salvation or damnation, and the old theology teaching that
man can contribute considerably to his eternal salvation by facere quod in se est.
The bishop symbolically consecrated a chapel in his episcopal see to Gods mercy.9
On June Erasmus sent the bishop, then in Porrentruy, the rst draft of
his Concio: Exemplar primae manus ad te mitto. Id poteris aliquot diebus apud te
retinere, quo per ocium perlegas. Dignaberis admonere nos, si quid addi aut mitti,
si quod aliter tractare velis. He hoped it was altogether written in Von Utenheims
spirit: Cupimus omnia eri ex animi tui sententia.10
Less than a month later, on July, the prelate wrote to Erasmus: Cogitauimus
interim de prefato Misericordiarum opere, admodum nobis placente. Et certe
On his way to Besanon between April and May , Erasmus spent a day with the bishop.
See Contemporaries III, p. , and Ep. , ll. .
7 See C. Augustijns edition with the introduction of Erasmus De interdicto esu carn., ASD IX, ,
pp. ; C. Augustijn, Erasmus Schrift ber die Fastengebote in: C. Augustijn, Erasmus. Der
Humanist als Theologe und Kirchenreformer. Leiden, , pp. .
8 De lib. arbitr., LB X, . For the history of Erasmus and Luther, see i.a. Cornelis Augustijn,
Erasmus en de Reformatie. Een onderzoek naar de houding die Erasmus ten opzichte van de Reformatie heeft
aangenomen. Amsterdam, ; Ernst-Wilhelm Kohls, Die Theologie des Erasmus. voll. Basel, ;
Manfred Homann, Erkenntnis und Verwirklichung der wahren Theologie nach Erasmus von Rotterdam.
Tbingen, ; Luther is mij volkomen vreemd. Uit de brieven van Erasmus. Vertaald en ingeleid door
J. Trapman. Weesp, ; C. Augustijn, Erasmus. Toronto, (I have used the Dutch edition,
Erasmus. Baarn, ); M. Homann, Rhetoric and Theology. The Hermeneutic of Erasmus. Toronto
etc., ; C. Augustijn, Erasmus. Der Humanist als Theologe und Kirchenreformer. Studies in Medieval
and Reformation Thought LIX. Leiden etc., .
9 See the rst words of the dedication of the Concio to Von Utenheim (this edition p. , ll. ; Ep.
, ll. ): Sacello quod perquam elegans tua veneranda pietas misericordiis Domini dicatum
instituit, nos misericordiae encomium consecrauimus.
10 Ep. , ll. and .
consultum nobis visum esse vult, quod etiam sic eri maximopere rogamus, vt, si in
publicum spargi debeat, extranee materie a nostra nihil addatur, maxime quod vel
Lutheranis vel syncerioris pristine dei obseruatoribus animum seu etiam nauseam
faciat, et nos hanc vel illam sectam amplecti declaret. Videntur quidem nobis
nonnulla in calce dicti operis adiecta, vt cum prestantie vestre venia loquamur, talia
esse. Quamobrem eictim precamur, prestantia vestra eadem tollat et rescindat.11
A few weeks after Von Utenheim wrote his letter, Erasmus completed the dedication
of his Concio to the bishop on July .12
Allen, in his commentary to that dedication, calls the work a pious homily,
cast in the form of a sermon, and perhaps oered for delivery at the ceremonial
opening of the new chapel.13 But this runs contrary to a number of very outspoken
statements of Erasmus on this treatise. In his catalogue of works he stated that the
text was recently completed (Nuper absoluimus), after the bishop had consecrated
his chapel to Gods mercy (sacellum quoddam dedicarat).14 In the letter to
Von Utenheim of June , Erasmus furthermore wrote: Si videbitur, addemus
praefatiunculam quae sacelli abs te instituti faciat mentionem.15 If we then look
at the text of the sermon itself, it is indeed a homily cast in the shape of a sermon,
but was it not somewhat too long a text to be delivered at a church celebration?
The author himself later came to regard the Concio as an opusculum written to
edify and to inspire piety,16 but does not the great circumspection with which both
Erasmus and Von Utenheim worked to polish the text also point in the direction
of an ocially authorized statement on a major and highly topical theological
controversy? The bishop, who favoured reform, had various groups of believers to
take into consideration, and he did not wish to add fuel to the re without cause.
Nor did he want to be counted amongst the Luterani or the syncerioris pristine
dei obseruatores because he had given his consent to Erasmus Concio. As a bishop
loyal to Rome, Von Utenheim denitely wanted to avoid being ranked with Luther
and his followers. And he was also wary of being regarded as one of those believers
who did want to remain within the body of the Mother Church but continued to
strive for a reformation of the Church in capite et membris and for the purity of
the Early Christian Church.17
Von Utenheim and Erasmus very probably held dierent views on how to
approach Luther and his followers. The bishop insisted that Erasmus also spared the
11
Ep. , ll. .
Ep. . See also the text with the commentary in this edition p. , ll. .
13 Allen, introd. Ep. .
14 Cat. Lucubr., Allen, Op. ep. I, p. , ll. and .
15 Ep. , ll. .
16 See e.g. Erasmus letter to the Italian publisher Andrea Torresani dated September (Ep.
, ll. ): Potes et meum nomen isthic reddere vendibilius, si lucubrationes meas, aliquot
pias praesertim, tua digneris ocina. Quales sunt De misericordia Domini, etc..
17 Ep. , l. . See the translations of the words syncerioris pristine dei obseruatoribus in Heath
IDM (see note ), p. : those who observe the genuine old-fashioned faith, and Chomarat IDM
(see note ), p. : tenants dune purication de lancienne foi.
12
Lutherans in his Concio. Unfortunately it is not known what exactly Von Utenheim
wished to see omitted in Erasmus text. It might have thrown an interesting light
on the position both Erasmus and the bishop adopted with regard to the theme of
the sermon and the possible reactions of Luther and his followers. In a sense it is
regrettable that the prelate felt he had to manoeuvre so cautiously, and that there
was little else left for the humanist but to do what was expected of him. We may
safely assume that the text as we now know it reects Erasmus point of view on the
controversial issues. What he was asked to omit, however, was very probably a more
explicit standpoint with regard to the views of Luther and other radical reformers.
A great deal has been written about Erasmus attitude towards Luther and those
other reformers, but hardly ever has Erasmus Concio de immensa Dei misericordia
received any attention.18 Only lately has this treatise been studied more thoroughly.
Jacques Chomarat and Michael J. Heath published translations in French and in
English of the sermon in and and provided interesting introductions and
commentaries.19 An author who has studied this forgotten publication of Erasmus
in the context of its time is Silvana Seidel Menchi. A summary of her published
studies on this subject can be found in her book Erasmo in Italia (),
which came out in a German translation six years later under the title Erasmus als
Ketzer. Reformation und Inquisition im Italien des . Jahrhunderts.20
An entire chapter in the book of Seidel Menchi is devoted to Erasmus sermon on
Gods mercy and on its warm reception, particularly in Italy, where the Concio was
translated into the vernacular three times and published in three separate places.
Various sources, amongst which inquisitorial records, make it clear that Erasmus
ideas on the theme of divine mercy exerted a strong and broad appeal in Italy.
Seidel Menchi denes Erasmuss and similar ideas as la teologia del cielo aperto,
a theology of consolation and hope for eternal salvation. According to Luthers
doctrine all men are sinners and predestined to eternal damnation, but the merciful
God justies who believe in him by giving them his justice. The theology of the open
heaven, however, taught that God predestined all men, without any exception, to
grace and salvation. This consoling response, a doctrine of eternal salvation for all
people, was found in Erasmus little book on Gods innite mercy.21
Although the sermon on Gods mercy is hardly discussed in studies on Erasmus
and Luther, it is not so dicult to indicate the major dierences between the views
18
The Concio is not mentioned in the literature supplied in note .

Jacques Chomarat, Erasme: La Misricorde de Dieu, Sermon in: Moreana, vol. , (June
), pp. , and (December ), pp. . I refer to this French edition with
the abbreviation Chomarat IDM , followed by the page numbers. A Sermon on the Immense Mercy
of God. Concio de immensa Dei misericordia, translated and annotated by Michael J. Heath, in the
Collected Works of Erasmus, Volume , Toronto etc., , pp. . I refer to this edition with
the abbreviation Heath IDM followed by the page numbers.
20 Silvana Seidel Menchi, Erasmus als Ketzer. Studies in Medieval and Reformation Thought vol.
XLIX. Leiden etc., , and Eadem, Erasmo in Italia. Nuova Cultura vol. I. Torino, .
21 Chapter . In the German edition, pp. : Der oene Himmel oder die unendliche
Barmherzigkeit Gottes, pp. . In the Italian edition, pp. .
19
of the humanist in his Concio and those of the reformer on the subject. Erasmus
rejected the starkness with which Luther, much more vehemently than many of
his followers, provided a theological explanation of divine predestination: all men
have to expect eternal damnation because of their sinfulness, but the merciful God
decided to save some of us through the faith in Christ. Erasmus objection was
that Luther emphasized Gods mercy towards a certain group of people so strongly
that God was not just but cruel towards the others. Erasmus refused to play out
Gods justice against his mercy. God is a merciful God forever and for all men, who
predestined all men to eternal happiness. But arrogant self-condence or despair
can cause man to reject mercy and salvation. And this is precisely the main theme
of the Concio.
Many passages in Erasmus sermon on the merciful God rest on biblical texts
and patristic works, whether or not explicitly named. Later and contemporary
theologians are not mentioned, but it would be worthwhile to compare Erasmus
text particularly with contemporary opinions on the subject. I shall only give one
example. The Augustine Johann von Staupitz (ca. ), the prior of Luthers
monastic community and a fatherly friend, was called an admodum magnum
theologum by Erasmus.22 Von Staupitzs works focussed on the misericordia Dei
against the miseria hominis. Just like Erasmus, Von Staupitz initially supported
Luthers reform views, but he, too, turned away after . His ideas about Gods
mercy and divine predestination on many points bear great similarity with Erasmus
published views on these issues.23 This is not the place to elaborate on these kinds
of correspondences and themes between Erasmus work and that of others, but it
is obvious that we must also read a neglected work like Erasmus sermon on Gods
mercy in the context of its time.
As has already been said, the Basel printer Johann Froben brought out the
sermon in September together with Erasmus Virginis et martyris comparatio.
The latter work Erasmus had been asked to write by another humanist prelate,
Helias Marcaeus, the father confessor of the nuns of Cologne who as Gods devoted
virgins guarded the precious relics of the Maccabean Martyrs.24 The title page of
the book notes: De immensa Dei misericordia Des. Erasmi Concio. Virginis et martyris
comparatio, per eundem. Nunc primum et condita et aedita. The dedication of the
Concio to bishop Von Utenheim, dated July , is found on pages and .
The sermon begins on page , and is here entitled De magnitudine misericordiarum
22
Erasmus to Johann Lang, October , Ep. , l. : Staupitium vere magnum adamo. On

Staupitz: Allens note to this line; Contemporaries III, pp. ; David Steinmetz, Misericordia Dei.
The Theology of Johannes von Staupitz in its Late Medieval Setting. Leiden, .
23 Steinmetz, Misericordia Dei. Staupitz, p. : His theological reections were devoted almost
exclusively to the explication of the drama of human redemption. The dialogue between heaven and
earth, between the self-giving misericordia of God and the dire miseria of man is the central and
perennial theme of his sermons and treatises. See especially the chapters II Creation and Fall, III
Predestination and Prescience, and IV Justication, pp. .
24 See the introduction to my edition of the Comparatio in this same volume of the Amsterdam Opera
Omnia, pp. sqq.
Domini concio Des. Erasmi Roterodami. The text ends on page . The following
page, , opens with the dedication of the Virginis et martyris comparatio to Helias
Marcaeus, dated July , while the treatise itself can be found on page
through . The colophon reads: Basileae apud Jo. Frob. mense Septemb. anno
M.D.XXIIII. This editio princeps of Erasmus sermon is the basic text of the
present edition.25
. The Structure of the Sermon

The structure of Erasmus Concio de immensa Dei misericordia is that of a sermon, a
meditation on the central Christian theme of the mercy of God, who oers eternal
salvation for all men without exception. Although it is not an oration composed
along the xed rules of classical rhetoric, it may nevertheless be said that this Concio
entirely conforms to the style and the form of a good sermon as prescribed by
Erasmus himself in his Ecclesiastes.26 Chomarat edited the homiletic manual in the
Amsterdam series of the Omnia opera, and he and his colleague Heath interpreted
and translated the sermon on divine mercy as an excellent example of Erasmus
views on the form and substance of a well-made sermon.27 Although the Concio
does not have a set form, it is possible to detect a certain structure and thematic
arrangement. To make this clear, I have arranged the Latin text of the present edition
in ten capita, which are indicated in the text by Roman numerals.
I. Erasmus Concio begins with a classical exordium, in which, according to the
standards of rhetoric, the preacher rst sets out the overall theme of the sermon
in brief and clear terms. In the days of Erasmus it was customary to pronounce
a prayer for help and assistance at the beginning of a sermon, usually directed to
Mary, the mother of Jesus.28 Erasmus here deviates from the common practice by
oering his prayer to Jesus Christ, because he feels it is more appropriate to the
magnicent theme he is about to address: Verum ad id quod nunc agimus videtur
magis appositum.29 After the prayer the preacher refers to the theory of eloquence
25 Most of the bibliographical sources I have used give the Froben Basel edition of September
as the rst edition of the Concio and the Comparatio. Sometimes there is also given a reference to an
edition dating from by Johann Knoblouch in Strasbourg. See, e.g., BE (Bibliotheca Erasmiana),
pp. and , but this must be a mistake. There is, however, a Knoblouch edition Strasbourg, .
I have used the copy of the edition Basel, September in the Municipal Library of Rotterdam,
shelfmark H : .
26 Ecclesiastes, ASD V, (Books I and II). Amsterdam, , and ASD V, (Books III and IV).
Amsterdam, . Also LB V, .
27 Heath IDM, p. : As an example of ideal Erasmian preaching, grounded in Scripture and
designed to uplift the hearts of the faithful, De immensa Dei misericordia could hardly be bettered.
28 The exordium on p. , ll. , of this edition. The prayer ibid., ll. .
29 The quotation on p. , l. . See the note to the lines (p. ) in my commentary.
that the more an audience is captivated by the words of an orator, the closer the
subject is to their hearts and minds.30 It follows, Erasmus says, that this sermon
will keep every man alert because the sermon deals with Gods mercy, on which
all men depend for their eternal salvation. Aequum est igitur, vt in hac concione,
quotquot adestis, praebeatis vos non solum attentos, verum alacres ac lubentes.
Nam sibi quisque fauerit, quisquis huic fauerit orationi.31
II. Two grave dangers threaten mans salvation, arrogant self-condence and despair.
Classical mythology, the Bible and history oer numerous examples: the gods who
rose against the sovereign god Zeus, king Salmoneus who vied with Zeus and tried
to imitate his thunder and lightning, and the fallen archangel Lucifer who wanted
to be as mighty as God. Other examples are the Babylonian king Nebuchadnezzar,
the Jewish king Herod, the Greek ruler Alexander, and the Roman emperor Nero.32
Although pride is bad, despair is worse, in not believing that God is innitely
merciful to all. All sins committed by man God will forgive, but those who like Cain
do not believe in Gods mercy make it impossible for God to grant forgiveness.33
Creation bears abundant witness to the power, love and goodness of God, yet
creation is surpassed by Gods forgiving mercy, which comes to us in the salvation
through Christ and his Church.34 God surpassed himself in his mercy when he
forgave king David, who sinned gravely by committing adultery and causing the
death of Uriah and his soldiers. The elaboration of this biblical story belongs to the
nest passages in the sermon.35
III. The subtitle on p. of the rst edition of Erasmus Concio is De magnitudine
misericordiarum Domini concio. This is also the theme of the following passage
in the sermon. There are innumerable sins, Erasmus says, and so Gods love is also
rich in innumerable kinds of mercy. How often does Scripture speak of God as
miserator et misericors! This is an anadiplosis or a conduplicatio, frequently used
in Hebrew to describe how overwhelming Gods mercy is.36 God always remains
ready to forgive man, so very unlike most people. Striking examples oered by
Erasmus are the biblical parables of the Good Shepherd and the Prodigal Son. When
men oer forgiveness, they very often expect the favour to be returned, but God
requires nothing and is always ready to forgive. He truly gives us everything and
even sacriced his own Son.37
30
31
32
33
34
35
36
37
See p. , ll. , and the commentary given there.

Concio p. , ll. . The quotation in ll. .
See pp. , ll. .
Text on pp. , ll. .
See pp. , ll. .
See pp. , ll. .
Text on pp. , ll. .
See pp. , ll. .
IV. The next part deals in extenso with the following theme: Misericordiae verbum
in sacris literis varie accipitur.38 God in his innite goodness gave all of creation
to man, even the angels serve him (misericordia beneca).39 Gods merciful love
prevents man from evil (misericordia praeveniens). When Socrates was charged
with lasciviousness he answered that philosophy had preserved him from this vice;
in the same way Francis of Assisi insistently asked to be called a great sinner, saying
that without Gods mercy he would have indeed become one.40 God helps and
consoles man in his suering (misericordia subleuans), but he also helps us to
better our lives (misericordia medicans).41 The mistakes made by men are always
generously forgiven by God (misericordia ignoscens).42 Even when God punishes
man it is to bring him to repentance (misericordia puniens).43 God never punishes
without hope of redemption; great scholars like Origen were so convinced of Gods
innite mercy that they even refused to believe in the eternity of hell!44
V. Compared to animals, man is a defenceless creature at birth. Using examples
from Plinys Historia naturalis, Erasmus provides an elaborate and vivid description.
Our entire existence is marked by illness, accidents and perils for the soul.45
Fortunately Gods mercy ever surrounds us like a protective fence. Let us therefore
give thanks to God, and let us not presume to think that we can save ourselves. Does
not Paul say that we carry our treasures in earthen vessels?46 Although we may be
weak, we are also rich. On the one hand we are like little scarab beetles scurrying
on the ground, but at the same time God has raised us above the angels.47 Success
makes men dull and presumptuous, but literally everything we are and possess
comes from God. So let us not be like Lucifer who wanted to be like God, and
was hurled out of the heavens like a bolt of lightning, or like the city of Corozaim,
which was so proud of its eeting riches, and was threatened with destruction by
Jesus because of it. Pride goes before a fall. He who thinks he has no need for Gods
mercy will be judged severely.48
38 See p. , ll. . The quoted text is the marginal note at the beginning of that introduction.
This marginal note and the following were printed for the rst time in the edition Basel, October
. See the critical apparatus to our text.
39 See p. , ll. .
40 See pp. , ll. . For the story of Socrates see Cic. Tusc. IV, , , and Fat. ; also Er.
Apophth. III, , in ASD IV, , p. , ll. . For Francis of Assisi see the thirteenth-century
Legenda aurea, compiled by Jacobus de Voragine, in: W.G. Ryan, The Golden Legend: Readings on the
Saints, voll., Princeton, , vol. II, p. .
41 See p. , ll. .
42 See pp. , ll. .
43 See p. , ll. .
44 See pp. , ll. .
45 This text on pp. , ll. .
46 See pp. , ll. .
47 See pp. , ll. .
48 See pp. , ll. .
VI. The sermon now moves to new ground. Against the Scylla of pride there is
the Charybdis of despair. Stark examples are Cain and Judas. They looked into
the abyss of their own sins, despaired of Gods mercy, ed from the face of God
and perished in the blackest misery.49 Gods mercy, however, is so immense that
there is hardly any sin which cannot be forgiven. There now follows an impressive
allegorical exegesis of the three biblical stories of the dead who were raised to life
by Jesus, Jairus little daughter, the youth of Naim, and Lazarus. Death held them
in his clutches: the child only for a brief moment, the youth a little longer, and
Lazarus even for four days, but Jesus returned all three to life. Similarly God restores
each sinner to life, whether the sins are minor, major or very grave.50 The Old
Testament prophets repeatedly speak of sin and remission. The Greek terms used
by the Septuagint for these kinds of texts clearly show that God is truly innitely
merciful and ever anew ready to forgive.51
VII. It is striking that Erasmus so often quotes from the Old Testament in this
Concio. He now explains why. Some men distinguish two Gods in the Scripture,
a just and severe God in the Old Testament and a merciful God in the New one.
But that is foolish, as there is only one God and he is innitely merciful, something
which is loudly proclaimed in all of the Bible, but has been made most convincingly
apparent in Jesus.52 The Scripture also shows many times how God is immediately
ready to grant forgiveness when men ask for it, be it for themselves or for others.
God is saddened when he cannot oer forgiveness, and that is why he is always so
quick to grant mans every appeal to his mercy.53 It is therefore very unwise and
foolish to despair and not directly beg forgiveness of God. Did Jesus not grant us
the sacrament of confession after that of baptism, so that we may each time anew
ask forgiveness and be pardoned? There are men who will keep on deferring, but
this is unwise and dangerous. It may, to Gods distress, soon be too late. We must
be well aware that the door to his kingdom is always wide open.54
VIII. There follows yet another passage in which Erasmus amplies on biblical
examples. God threatened the lives of kings Hezekiah and Ahab but they were
pardoned, even though they were not wholly sincere in their remorse. King David
was truly remorseful after his sins. Although he was punished, he was fully pardoned. The apostle Peter was generously pardoned for his denial of Jesus after his
subsequent immense sorrow over it.55 Adam and Eve blamed each other and the
serpent for their sin. Had they begged Gods forgiveness immediately, they would
49
50
51
52
53
54
55
For this passage see pp. , ll. .

See pp. , ll. .
See pp. , ll. .
For this text see pp. , ll. .
See pp. , ll. .
See pp. , ll. .
This text on pp. , ll. .
not have been expelled from paradise.56 Do not therefore oppose Gods judgement,
but regret your mistakes and appeal remorsefully to Gods mercy. Every beggar calling out his Miserere! to Jesus was given what he needed. If men call out to us
Take pity! we may perhaps give them a pittance. When we beseech God with
these words, he gives himself.57
IX. The last theme Erasmus wants to discuss is indicated briey and succinctly:
Quibus modis potissimum extorquenda sit Dei misericordia.58 Prayers, tears,
fasts, all these may bring us Gods mercy, but love of ones neighbour as it were
commands it. If we try to be good, for our friends and fellows, but also for heathens
and sinners, God will be merciful to us.59 God says through the prophet Hosea
that he does not want oerings, but mercifulness. Charity surpasses all oerings.
Were we truly merciful, we ought even to be good to the Turks, so that they may
convert when faced with our neighbourly love towards one another. Instead, we as
Christians wage the cruellest wars against each other, and so we deprive God of a
chance to be merciful to us.60 Let us be sincere when begging forgiveness, and let us
therefore also be merciful ourselves. Whoever is not good for Christ in the person
of his poor children, will be judged by him at the end of times, but he who does
good may enter paradise.61
X. Erasmus ends his sermon with a terse peroration, in fact a concise summary of
the last part. If we are not merciful to our neighbour, God cannot be merciful to
us either. Therefore let mercy always prevail in our mutual dealings, so that when
God comes to judge us he, too, may let mercy prevail. Then we may forever, one
of heart and one of mind, extol Gods sweet mercies, which surpass all his other
works. The good and merciful God is thus to be praised and honoured for all
eternity.62 The oldest edition of the sermon conclude with the words Concionem
cantione niemus, followed by the text of such a closing hymn. It consists of an
antiphon and a verse with Bible quotations, and the collect of the Tenth Sunday
after Pentecost, in July the th, the rst day of the week in which Erasmus
nished his Concio. This oratio runs: Deus qui omnipotentiam tuam parcendo
maxime et miserando manifestas, multiplica super nos gratiam tuam, vt ad tua
promissa currentes coelestium bonorum facias esse consortes.63
56
See p. , ll. .
See pp. , ll. .
58 The quotation on p. , ll. .
59 See pp. , ll. .
60 For this passage see pp. , ll. . For the text Ite sacricium see Mt. , (Vg.):
Euntes autem discite quid est: Misericordiam volo, et non sacricium.
61 See pp. , ll. .
62 For the peroratio see p. , ll. .
63 The prayer on p. , ll. , the quotation in ll. . For the text of this Sunday collect
see the Liber Usualis Missae et Ocii, p. . Chomarat IDM, p. , does not supply a commentary
to the prayers. Heath IDM, p. , note , calls them: This concluding passage, inspired by a
number of the scriptural passages cited earlier.
57
. Some Remarks on the Text

As an example of ideal Erasmian preaching, grounded in Scripture and designed to
uplift the hearts of the faithful, De immensa Dei misericordia could hardly be bettered.
Erasmus describes his sermon as an encomium of that mercy of God through which
eternal salvation is prepared for all. Gently but insistently he urges the necessity of
humility and hope, worship and repentance. While his strictures on human pride
awake echoes of the satirical past, the exhortations against despair that dominate
the second part of the sermon show Erasmus at his humane best. No doubt the
book owed much of its popularity to this inspiring litany of consolation. Erasmus
addresses his imaginary audience in an invigoratingly direct style, avoiding both the
arid intellectualism of the scholastic sermon and the otiose rambling of the monastic
preachers. His discourse mingles the free homiletic style of the Fathers, based on
copious scriptural quotation and exegesis, with elements of the classical demonstrative
and deliberative rhetoric that he was to recommend in the Ecclesiastes.64
The above view of Michael J. Heath, who translated the Concio into English
for the Toronto edition of Erasmus works, is largely shared by his colleague
Jacques Chomarat, the author of the French translation from . He chose this
work particularly as an eminent example of what constituted an ideal sermon for
Erasmus. But Chomarat also has some criticism to oer:
Ce sermon n est pas exempt de quelques maladresses: surabondance de rptitions
de mots manifestement non voulues, discussion philologique sur la traduction par
Jrme d un passage des LXX (Erasme oublie qu un sermon n est pas une Annotation),
emploi pour s adresser l auditoire tantt d un vous, tantt d un surprenant tu. Mais
ces petites faiblesses sont amplement rachetes par d admirables mouvements oratoires, tels que lamplication du crime de David, l exgse allgorique des trois rsurrections miraculeuses accomplies par le Christ, des priodes amples et harmonieuses
des antithses fondes dans la nature des choses, des interrogations charges de tristesse
ou d un amer reproche. On regrette que l auteur de lEcclesiastes n ait pas compos
d autres sermons.65
About the Scripture as the basis for his subject Erasmus says: Tota Veteris Instrumenti scriptura vndique nobis praedicat, occinit, inculcat Dei misericordiam. Et
vbi sunt illi phrenetici verius quam haeretici, qui duos ex vno faciunt Deos, alterum
Veteris Testamenti, qui tantum iustus fuerit, non etiam bonus, alterum Novi, qui
tantum bonus fuerit, iustus non item?66 This sermon accordingly refers more to
64
Heath IDM, pp. . For Erasmus ideals on preaching see: Erasmus, Ecclesiastes siue de ratione
concionandi. Ed. J. Chomarat. ASD V, (Books I and II), and V, (Books III and IV). Amsterdam,
and , and LB V, ; J. Chomarat, Grammaire et rhtorique chez Erasme. voll. Paris,
, Vol. II, pp. ; C.S.M. Rademaker, Erasmus en de prediking in zijn tijd, in Munire
ecclesiam. Opstellen over gewone gelovigen, aangeboden aan Prof. Dr. W.A.J. Munier bij zijn zeventigste
verjaardag. Maastricht, , pp. .
65 Chomarat IDM, p. . The passage on the translation by Jerome, this edition p. , ll. . The
texts on Davids sins and the three miraculous raisings from the dead, pp. , ll. , and
pp. , ll. .
66 This edition, p. , ll. .
the Old than to the New Testament, instances as opposed to .67 There are
frequent references to the texts of the minor prophets such as Joel, Habakkuk and
Micah. In an often dramatic way Erasmus underscores his argument with stories
from the Old Testament and the Jewish tradition such as those of the fallen angel
Lucifer, the fratricide Cain, the kings David, Hezekiah and Ahab. The New Testament, too, is a rich source: the parable of the Prodigal Son and that of the Publican
and the Pharisee, impressive events as the resurrection of Jairus little daughter, the
youth of Naim and Lazarus, the betrayal of Judas and the denial of Peter, all of the
life of Jesus, and much more.68
The Concio also gives voice to the Fathers of the Church and other ancient
Christian authors. When speaking of the miracle of the human body, Erasmus
refers to Lactantiuss De opicio Dei. He borrows an expression from Tertullian
on forgiveness of sins after Baptism. Cyprian is quoted in a passage on the
postponement of the baptism.69 In some places Erasmus discusses currents of
thought in Antiquity, such as the Gnostics, the Manichees and the Montanists.70 An
interesting passage is Erasmus debate with Jerome on the latters incomprehensible
Latin translation of a word in the Septuagint.71 Then there is the issue of the eternity
of hell. Origen refused to accept this doctrinal point, as being contrary to Gods
innite mercy. Erasmus does not mention Origens name, but makes it very clear
that he considers it a respectable point of view, although unacceptable, as it was
opposed and rejected by the later Church Fathers.72
Not counting references to Erasmus own Adagia, there are some twenty explicit
refences to classical literature in his sermon on Gods mercy. Already immediately in
the exordium, Erasmus refers to Quintilians Institutiones oratoriae. Further on there
are quotations from Plinys Naturalis historia and works of Terence and Publilius
Syrus.73 Historical events are alluded to on various occasions, such as Alexander
the Greats claim to divine honour, along with the Roman emperors Domitian
and Hadrian,74 or the attempts of the Roman general Lucius Paulus Aemilius and
the tyrant Polycrates of Samos to stave o fate.75 Just as Francis of Assisi rmly
believed that Gods mercy had preserved him from grave sins, so Socrates, when
67 See Shimon Markish, Erasmus and the Jews. Chicago and London, , p. , quoted in Heath
IDM, p. , note .
68 See also Chomarat IDM, pp. ; Heath IDM, pp. .
69 See the text in this edition: p. , ll. (Lactantius); p. , ll. (Tertullian); p. ,
ll. (Cyprian).
70 See p. , ll. (the Gnostics) and p. , ll. (the Manichees); p. , ll.
(Montanus).
71 For the passage on Jeromes translation, see p. , ll. .
72 See the passus on Origen, p. , ll. .
73 See the text in this edition p. , ll. (Quintilian); pp. , ll. (Pliny); p. ,
ll. (Terence); p. , ll. (Publilius Syrus).
74 See p. , l. (Alexander), (Domitian), and (Hadrian).
75 The text on p. , ll. (Lucius Paulus Aemilius), and (Polycrates).
he was charged with rank lust, claimed that philosophy had preserved him from
this fault.76 It is also interesting to nd Erasmus presenting the mythological tales
of the battle of the gods and Salmoneus stealing of the thunder, and say: Merito
ridetis, prophanae sunt fabulae quas auditis, sed tamen erudita vetustas huiusmodi
fabulorum inuolucris signicare voluit, quod ad hominum mores exprimendos
pertinet.77
In his sermon Erasmus nowhere explicitly refers to any of his other works,
although of course there are resonances in many places. At least twelve times
Erasmus quotes the text of the Adagia edited by him, amongst which: Tollere
cornua, Tollere cristas, Lerna malorum, Callum ducere, Colophonem addidit and
Gratia gratiam parit.78 Once or twice he quotes striking expressions which we
also encounter in other work of his, such as the abusive vocative morosophe
for fool, the old word clinici for those who keep deferring baptism, and the
forceful extorquere Dei misericordiam.79 His views in the exordium on prayer
at the beginning of a sermon are also to be found in a letter to Noel Beda and in his
Ecclesiastes.80 Passages on ancient heresies, the war against the Turks and idolatry
refer to Erasmus Explanatio symboli, his De bello Turcico and the commentary on
Psalm .81 Passages on the secret of the confessional, remission of sin and various
kinds of remorse are strongly reminiscent of similar texts in Erasmus Exomologesis,
a book which like the Concio appeared in .82
In the same month, September , Froben printed both Erasmus Concio de
immensa Dei misericordia and his much better known polemic De libero arbitrio
diatribe siue collatio.83 Already a cursory reading of the latter controversial book
makes clear that the Concio follows naturally from the Diatribe. In her study on
Erasmus and Italy, Seidel Menchi even goes so far as to conclude that the sermon
may be seen as Erasmus contribution to the debate on justication. Although
Luthers name is nowhere mentioned in the sermon, it is directed against his
doctrine of justication, and in fact complements the book on free will. The word
76
The story of Socrates and Francis of Assisi on pp. , ll. .

The text on p. , ll. . Quotation on p. , ll. .
78 The Adagia Tollere cornua () on p. , l. ; Tollere cristas () on p. , l. ; Lerna
malorum () i.a. on p. , ll. ; Callum ducere () i.a. on p. , l. ; Colophonem
addidit () on p. , ll. ; Gratia gratiam parit () on p. , l. .
79 For morosophe see p. , l. ; for clinici p. , ll. ; extorquenda sit Dei misericordia
on p. , ll. .
80 See p. , ll. .
81 For Manichaeus (= Mani) see p. , ll. ; for Montanus p. , ll. . The war with the
Turks is mentioned on p. , ll. . Erasmus speaks about ancient paganism on pp. ,
ll. .
82 For the topics also to be found in the Exomologesis see i.a. the text on p. . ll. , p. ,
ll. , and p. , ll. , with the commentary given there.
83 Erasmus, De libero arbitrio diatribe siue collatio. Basileae (Io. Frobenius) mense septembri, .
See Vander Haeghen, Bibliotheca Erasmiana. Nieuwkoop, , p. . I have used the text in LB X,
.
77
mercy in those days had a more neutral ring than the word grace, and probably
Erasmus chose this very theme in order to be able to oer a contribution to the
great debate under the cloak of a devout, edifying work. In the Concio Erasmus
explicitly states that to him the word misericordia is synonymous with gratia.84 In
everything which has been written about Erasmus and Luther the sermon on mercy
hardly ever features, but now that the work is here presented in a new edition, it is
proper to emphasize the relationship between the Concio and the Diatribe.
Erasmus says in the sermon that our salvation is in danger of being crushed
between the Scylla of arrogant self-condence and the Charybdis of despair. In
the Diatribe we read: Nec enim sic erat vitanda Scylla arrogantiae, vt feraris in
Charybdim desperationis aut socordiae.85 First and above all, Erasmus stresses the
danger of arrogance in the Concio. Nobody is completely free of sin and guilt in
the eyes of God. Although the merits of a man can by no means be sucient, they
do have a function in our salvation thanks to Gods mercy. In the Diatribe, too,
Erasmus stresses the essential fact of mans sinfulness, as Luther taught, but he then
goes on to say that Gods grace does enable us to participate in our salvation.86
The sermon next considers in great detail the danger of despair which might be a
consequence of Luthers doctrine. Erasmus emphasizes the fact that God is always
ready to grant his mercy to all, and states expressly that an eminent theologian
like Origen even dared to question the eternity of hell. There is the well-known
statement from the Diatribe: Sed nescio quomodo sibi constant qui sic in piis
exaggerant Dei misericordiam vt in aliis pene faciant illum crudelem.87
Both the Concio and the Diatribe deal with the cardinal issue in the polemic
between Erasmus and Luther. It concerns the sharpest possible demarcation between Gods work for the salvation of mankind and the opportunities man himself
are given by God to actively work towards that goal, whereby Erasmus can and
Luther cannot accept that all men are awarded equal chances. A closer look at
homily and diatribe also reveals parallels. Some examples follow. In both works
Erasmus speaks about God who when leading Israel out of Egypt hardened the
heart of Pharaoh. The answer in the sermon is also to be found in the Diatribe:
Lenitas Dei, quae tolerat peccantem, alios adducit ad poenitentiam, alios reddit
obstinatiores in malitia.88 As in the sermon, Erasmus also presents in his polemical
work the kings David and Hezekiah as striking examples of Gods positive answer
84 Seidel Menchi, Erasmus als Ketzer, p. . Erasmus on misericordia and gratia: see p. , ll.
: Quid est gratia Dei nisi misericordia Dei? See also p. , ll. .
85 See the text on p. , ll. . Diatribe: LB IX, D. Concio and Diatribe, passim; Seidel
Menchi, Erasmus als Ketzer, pp. .
86 See Seidel Menchi, op. cit., pp. .
87 Concio, passim; the text of Origen on hell on p. below, ll. . Diatribe: LB IX, F.
88 The Concio on Pharao: p. , ll. . The Diatribe: LB IX, CD (the quotation in
C).
to prayers for forgiveness.89 The word immensa is typical for the Concio. The
Diatribe repeatedly speaks of Gods immensa bonitas and immensa charitas,90
even employing in one place the word misericordissimus for God, a word which
does not even occur in the sermon.91
Luther will not have been too pleased with Erasmus Concio, but neither were
the guardians of orthodoxy in the Church of Rome. Fairly soon three passages from
the sermon were placed on the Index expurgatorius. The rst text to excite the wrath
of the Roman-Catholic censors was the passage involving the following sentence:
Vbi sunt impudentes isti, qui vendunt quibuslibet sua bona opera, quasi tantum
ipsis domi supersit vt possint et alios ditare? In all probability this passage was
seen as an attack on the then highly controversial trade in indulgences.92 The last
three words of the following lines also had to be suppressed, as they questioned the
necessity of the sacrament of confession: Nondum confesso sed tantum meditanti
confessionem occurrit misericordia. Ingemisce, contere, sed coram Domino.93
For the same reason the word tantum had to go in the following sentence, in
which God says: Si quaeritis nem malorum, ne quaerite a liis hominum, []
sed a me quaerite, qui solus et possum et paratus sum ignoscere. Tantum auertimini
ab his quae turpiter amastis, et conuersi venite ad me.94
The Roman inquisitors actually dealt fairly mildly with Erasmus Concio with
these few minor interventions proposed by them. Things became dierent in the
second half of the sixteenth century. As Seidel Menchi has made clear in her studies
on the reception of Erasmus works in Italy, the sermon on Gods mercy was
also placed on the list of dangerous books in that country. The sermon stressed
the all-embracing mercy of God to such an extent that the Roman Catholic
doctrine of the works of justice was undermined as a result. Erasmus had replaced
Luthers heretical sola des by his own sola Dei misericordia, which in turn
was synonymous with sola Dei gratia. Erasmus appeared to question whether
membership of the Church was the only road to salvation. Gods mercy embraced
all people. Heaven expanded, and purgatory disappeared.95 The reception of the
Concio de immensa Dei misericordia in the Christian world in Erasmus own days
and afterwards illustrates what has been said here.
89
For Davids story, see Concio pp. , ll. , and p. , ll. . For Hezekiah and
Ahab, p. , ll. . The place in the Diatribe is LB IX, F.
90 See Erasmus titles for his Concio. See also pp. below, ll. . The three places in the
Diatribe: LB IX, E, A and E.
91 Diatribe, LB IX, E: Sed cur misericordissimus Deus sic voluit in Martyribus operari?
92 See the text on p. , ll. , the quotation on p. , ll. . For the Index expurgatorius,
see LB X, A.
93 The text on p. , ll. . The passus in the Index expurgatorius: LB X, A.
94 See p. , ll. ; Index, LB X, A.
95 See i.a. Seidel Menchi, Erasmus als Ketzer, pp. .

. Later Editions and Translations
In the Erasmus correspondence known to us the little book on Gods mercy is only
mentioned occasionally after September , and by Erasmus alone. There are no
responses by his correspondents to the publication of the Concio to be found there.
Nor does Erasmus himself anywhere in his letters mention having received any
response to the book. But they were there nevertheless.96 One striking example is a
letter written to him by the Louvain professor Martinus Dorpius, Erasmus former
adversary, shortly before his death in May , as we can read in a passage in
Erasmus Supputatio calumniarum Natalis Bedae: Habeo literas Martini Dorpii, qui
nuper ad feliciorem translatus vitam doctis omnibus graue sui desiderium reliquit.
Is scribit, imo deierat se meum de misericordia Domini libellum absque lacrymis
non potuisse legere.97
The Supputatio appeared in August .98 Two months earlier, on June,
Erasmus wrote in a lengthy letter to Beda that he was much occupied with death
and the Last Judgement.
Nec vlla colloquia mihi gratiora sunt quam quae hoc studium meum vel promouent
vel excitant. Itaque fere versor in his argumentis quae iuuant etiam hoc animi propositum, tantum abest vt impediant. Quod genus sunt De misericordia Domini, De
modo orandi, De moderanda lingua, quod nunc excuditur, et Commentatiunculae
in Psalmos aliquot.99
Apart from the letters already discussed in this introduction,100 three further
letters of Erasmus make mention of the Concio. In Erasmus tried to interest
Gianfrancesco Torresani, a partner in the Venetian publishing house of Aldus
Manutius, in an edition of the sermon and a few other devotional works, to be
printed by the well-known publishing rm, although unfortunately he was not
successful.101 Alfonso Fernandez and Emilio de Migli, who translated Erasmus
96 See Erasmus letters to Natalis Beda, June (Ep. , ll. ; see notes and ); to
Gianfrancesco Torresani, September (Ep. , ll. ; see note ); to Alfonso Fernandez,
March (Ep. , ll. ; see note ); to Emilio de Migli, May (Ep. ,
ll. ; see note ); to Petrus Tomiczki, August (Ep. , ll. ; see note ).
97 See Erasmus Supputationes errorum in censuris Natalis Bedae, Basel (Froben), , in the new
edition by Edwin Rabbie, ASD IX, , Leiden-Boston, , pp. . The quotation there on
p. , ll. ; LB IX, DE.
98 See Erasmus letter to the Faculty of Theology at Paris, dated February , Ep. . On
Natalis Beda, Contemporaries I, pp. (James K. Farge).
99 Ep. , ll. .
100 The Concio is mentioned in Epp. , , , and , referred to in note , and
also in the following letters (see this introduction pp. ); Erasmus to Von Utenheim, June
(Ep. , passim); Von Utenheim to Erasmus, July (Ep. , passim); the dedication of the
Concio to Von Utenheim dated July (Ep. and this edition p. , ll. ). See also the
second edition of Erasmus Cat. Luc. (Allen I, p. , ll. and ).
101 Ep. ( Sept. ), ll. . On Gianfrancesco Torresani (): Contemporaries III,
pp. (M.J.C. Lowry).
Enchiridion in Spanish and in Italian, were informed in and that

Erasmus would appreciate a translation of other edifying works, such as the sermon
on God mercy.102 Not all of these suggestions received a positive reply, although
Erasmus Concio was often reprinted after September , in Latin, but also in
various vernacular languages. Which must count as the supreme evidence of the
books popularity.
As happened more often with popular work by Erasmus, Froben also issued
a second, cheap edition of the Concio. It already appeared in October , in
the month after the month of the rst edition.103 The book, which was printed
in italic, was unpaginated and, if we may believe the title, revised by Erasmus
himself. This qualication, however, was added more often, even without the
authors knowledge. A few minor emendations were in any case introduced in this
second edition.104 The full title is: De immensa Dei misericordia Des. Erasmi Rot.
concio. Virginis et martyris comparatio, per eundem. Eiusdem concio de puero Iesu. Ex
recognitione autoris. [printers device] Basileae apud Ioannem Frobenium. It therefore
oers more than the rst edition of September: in addition to the sermon on mercy
and the Comparatio, there is also Erasmus Concio de puero Iesu of .105 The
colophon gives the month and the year of publication: Basileae apud Ioan. Frob.
An. MDXXIIII. Mense Octobri. The sermon itself can be found on pages ()
through (); the text is headed by the title De magnitudine misericordiarum
Domini concio Des. Erasmi Roterodami, and the running title is De misericordia
Domini concio D. Eras.106
As far as can be established, the two Froben editions of are the only ones in
which Erasmus could have participated. But during and after his lifetime various
other Latin editions of the Concio appeared. A short survey of the several Latin
editions now follows. This survey is based on the existing standard bibliographical
102 Epp. ( March ), ll. , and ( May ), ll. . On Alfonso Fernandez

(ca. ): Contemporaries II, pp. (R.W. Truman). On Emilio de Migli (ca. ):
ibid. II, pp. (Danilo Aguzzi-Barbagli).
103 Bibliotheca Erasmiana (see note ) does not give this edition in the list of Concio editions on
pp. . The edition is mentioned by Van Gulik and Bezzel (see also note ).
104 Some emendations are necessary corrections, such as concinat for concinnat (p. , l. ) or eos
for nos (p. , l. ). In other places the text has been somewhat amplied, e.g., inter iustum et
iniustum, inter seruientem Deo, et non seruientem ei for inter iustum et iniustum (p. , l. ).
The most interesting emendations are the marginal notes providing short references to the content
of a passage which are not supplied in the edition of September , such as the notes Condentia.
Desperatio (p. , l. ), Palam mala vita blasphemia est (p. , l. ) and Misericordiae verbum in
sacris literis varie accipitur (p. , l. ). See for these marginal notes and for the emendations in the
text the critical apparatus.
105 Concio de puero Iesu, pronuntiata a puero in schola Jo. Coleti nuper instituta Londini. The oldest
editions: Strasbourg, Louvain and Paris, . See Bibliotheca Erasmiana, pp. .
106 We have not found this second Latin edition in any Dutch library. I was able to use a microlm
from the University Library of Ghent.
works of reference.107 In some places the data found there have been supplemented
with other material from the secondary Erasmus literature.108
Excepting the text of the Concio in part V of the Omnia Opera, which appeared
in Basel in , no other Latin edition was published in that city after .
Froben did bring out a German edition of the sermon in , as we shall see.109
Various Latin editions feature the year on the title-page, the year of the editio
princeps, and these editions appeared in Strasbourg, Cologne, Nuremberg, Paris,
and another, unspecied, place.110 We saw that Erasmus approached the Venetian
publishing rm of Aldus Manutius in to have his Latin sermon published, but
in fact the book appeared in Venice with the brothers Di Sabbio that same year.111
Soter in Cologne brought out a Latin edition in , and in Paris Christianus
Wechelus published the Concio in Latin in and in .112
The Latin text was also published in Antwerp four times: Michael Hillenius
van Hoogstraten did so as early as , Joannes Steelsius in , and Joannes
Gymnicus in and .113 The question is, however, whether there existed
sucient interest in the North for the Latin Concio. The oldest printed Latin text
known to have been printed in that region is that of the Leiden publisher Johan
Maire from , who at the time published various books by Erasmus in pocket
107
This survey is based on the existing standard bibliographical works of reference, such as Van der
Haeghen, Arnold, and Van den Berge, Bibliotheca Erasmiana, Gand, (reprint Nieuwkoop, )
and Irmgard Bezzel, Erasmusdrucke des . Jahrhunderts in bayerische Bibliotheken, Stuttgart, .
Important are the notes on the collection of Erasmus editions in the City Library of Rotterdam made
by E. van Gulik. The note with the Comparatio refers to an edition of the Concio together with
Erasmus Virginis et Martyris Comparatio, published for the rst time by Johann Froben in Basel in
September together with the Concio.
108 Three important studies used here: Simon Willem Bijl, Erasmus in het Nederlands tot ,
Nieuwkoop, ; Silvana Seidel Menchi, Erasmo in Italia . Torino, , with its German
translation Erasmus als Ketzer. Reformation und Inquisition im Italien des . Jahrhunderts. Leiden etc.,
; Germain Marchadour, Erasmus Sermon on The Mercy of God and its English Versions in:
Moreana (), pp. .
109 Omnia opera, Basel (Hieronymus Froben and Nicolaus Episcopius), (folio), Tomus V,
pp. . See i.a. Bibliotheca Erasmiana, pp. and . For the German edition see notes
and .
110 Latin editions of the Concio with the Comparatio published in , all in o: . Strassbourg by
Johann Knoblouch (the reference to an edition Strassbourg given in the Bibliotheca Erasmiana
p. must be a mistake); . Cologne by Eucharius Cervicornus; . Nuremberg by Ioannes Petreius;
. Paris by Jean Roigny; . No place, no publisher. For see the Rotterdam notes made by Van
Gulik, for . and . also Bibliotheca Erasmiana and Bezzel, Erasmusdrucke; for . the Catalogue of the
Erasmus Collection Rotterdam, New York, .
111 Latin edition with Comparatio: Venice (Giovanni Antonio dei Nicolini di Sabbio and his brothers,
for Laurentius Lorius and Baptista de Putelletis), (o): see Van Guliks notes.
112 Latin editions with Comparatio in o: Cologne by Johann Soter in , and Paris by Christianus
Wechelius in and . See Bibliotheca Erasmiana, the Catalogue from and the notes by
Van Gulik.
113 Latin editions with the Comparatio published in Antwerp in o: . by Michael Hillenius Hoochstratanus in , . by Ioannes Grapheus for Ioannes Steelsius in , . and . by Ioannes
Gymnicus in and . For see Bibliotheca Erasmiana, for , and also the Catalogue
and Van Guliks notes.
format. For the sake of completeness it should also be mentioned here that it was
also in Leiden that Pieter van der Aa published the sermon in part V of the Opera
Omnia ().114 It is probable that more Latin edititons were published in
the Netherlands and elsewhere than are known to us today, but apart from the ones
noted above there is only an undated edition from Vienna, by Io. Singrenus, and a
Latin text of which place, date and printer are unknown.115
Soon after the rst edition of the Latin text of Erasmus Concio, it was published
in various vernacular translations. Erasmus himself had stated expressly on a
number of occasions that he considered the sermon on Gods mercy, like other
edifying works, very appropriate to be translated and published in the vernacular.116
Obviously there would be a demand for a vernacular translation in the German
language areas, where the theme of the sermon aroused strong interest. Already
in such a translation appeared with Johann Froben in Basel, who had also
published the Latin text: Hochpreisung der vngemessenen Barmherzigkeit Gottes.117 It
was reprinted a few years later in Cologne in .118
Erasmus was not so hopeful about possible Dutch translations of his Concio,
as he wrote in his letter to Emilio de Migli in : Ipse non grauarer Gallum
aut Batauum interpretem conducere; sed rara auis est qui in sua lingua tantum
praestare valeat.119 However, already in a good Dutch edition was published
in the town of Delft in Holland: Een sermoen van die onbegrijpelijke barmherticheit
Goods, ghemaect doer D. Erasmus van Rotterdam, ghetranslateert uut den Latijne in
goeden Duytsche (A sermon of the unfathomable mercy of God, made by D. Erasmus
of Rotterdam, translated from the Latin into sound Dutch), Delft (Cornelis
Hendrikszoon), .120 The publisher also issued other works by Erasmus in the
114 For the Latin edition of the Concio, Leiden, by Johan le Maire, , in o: see Biblotheca
Erasmiana, and R. Breugelmans, Fac et spera. Joannes Maire Publisher, Printer and Bookseller in Leiden
, Leiden, , pp. . The LB edition in folio (Tomus V, ) has the title De
magnitudine misericordiarum Domini concio.
115 For the Latin edition of the Concio with the Comparatio, published in Vienna by Ioannes
Singrenus, no year, in o: see Bibliotheca Erasmiana and the Catalogue . For the Latin edition
in o of which place, date and printer are unknown, see the notes by Van Gulik.
116 See e.g. Erasmus letter to Alfonso Fernandez dated March (Ep. , ll. ):
Optarim vt et alia quaedam mea loquantur Hispanice, duntaxat ea quae conductura videntur ad
pietatem. Quod genus opinor esse librum De misericordia Domini, [etc.]. On Fernandez (ca.
): Contemporaries II, pp. .
117 Hochpreisung (with a German translation of the Comparatio), Basel (by Johann Froben),
(o): see Biblitheca Erasmiana, Bezzels Erasmusdrucke and Van Guliks notes.
118 Hochpreisung der unermessenlichenn Barmhertzigkeit Gottes (with German VMC), Cologne by
S. Lupus (o): see Bibliotheca Erasmiana and Van Guliks notes.
119 Erasmus letter to Emilio de Migli (Aemilius de Aemiliis, ca. ) dated May
(Ep. , ll. ). For Emilio de Migli see Contemporaries II, pp. . For rara auis see Er.
Adag. (Rara auis), ASD II, , pp. , ll. , referring to Iuv. , .
120 Een sermoen. Delft (Cornelis Hendrickszoon), (o): see Bibliotheca Erasmiana and Bijl,
Erasmus Nederlands, pp. .
vernacular, and the anonymous translator of the Concio is probably to be found in

the immediate circle of friends around Cornelis Hendrikszoon.121
Simon Willem Bijl in his study Erasmus in het Nederlands tot (Erasmus
in Dutch until ) listed more than ten reprints of this rst Dutch edition,
including one by Peter Janszoon of Leiden (ca. ), an edition by Steven Joessen
of Kampen (ca. ), and two Delft editions by Bruin Harmenszoon Schinckel
( and ).122 Interest in the sermon still existed in the second half of the
seventeenth century. In Joannes Naeranus of Rotterdam brought out a Dutch
translation, while one of the Gedichten op slapeloose nachten (Poems on Sleepless
Nights) of the well-known national poet Jacob Cats () refers explicitly
to Erasmus Concio.123
Erasmus sermon was also brought out in the vernacular in the highly Catholic
Southern Netherlands. A well-known edition is Een sermoon van de onghemeten
barmherticheyt Gods (A sermon on the immeasurable mercy of God), Louvain
(Anthonius Maria Bergaigne), December . The editor, again anonymous,
made use of the Delft translation of for this edition, although he did adapt it
to prevailing Roman Catholic conditions. Accordingly the book was duly licensed
by the ecclesiastical authorities.124 This cannot be said of other Dutch-language
editions printed in the South. In the Duke of Alba, the Spanish Governor
of the Netherlands, commissioned an Appendix to accompany the Index librorum
prohibitorum. It included a few editions of Erasmus sermon on divine mercy: an
edition of Adriaen van Berghen (), and two Antwerp editions, one by Jan van
Liesveldt and one by Henricus Peetersen van Middelburch.125
It is interesting that the rst English-language edition of Erasmus Concio to
come out was the work of a staunch champion of the Roman Catholic cause.
This was the Frenchman Gentian Hervet, who belonged to the entourage of
Cardinal Reginald Pole. Already soon after Hervet published with the London
121
Bijl, Erasmus Nederlands, p. .

For the Dutch edition of Een sermoen, Leiden (Peter Janszoon), : see Biblotheca Erasmiana,
Catalogue , Bijl, Erasmus Nederlands p. , and Nijho and Kronenberg, Nederlandsche bibliograe van tot III, and . The other four Dutch editions have been published
in Leiden by Peter Janszoon for Bartholomeus Jacobszoon in Amsterdam in (see Bijl, op. cit.,
p. , and Nijho-Kronenberg II, ); in Kampen by Steven Joessen in (see Bijl, op. cit.,
p. ); and in Delft by Bruyn Harmanszoon Schinckel in (see Catalogue and Bijl, op. cit.,
p. ) and in . See Bibliotheca Erasmiana and Bijl, op. cit., p. .
123 For the edition Van de onmetelyke barmhertigheid Godes. Rotterdam by Joannes Naeranus in
(o): see Bibliotheca Erasmiana and Catalogue . Jacob Cats poem is entitled Is Gierighheyt een
wortel van Gebreecken, soo moet Miltheyt een wortel van Deughden zijn, with the subtitle Anders: Vide
Erasm. in tract. de immensa Dei misericordia in ne. See Degroote, Erasmiaanse echos in de Gouden
Eeuw in Nederland, in J. Coppens (ed.), Scrinium Erasmianum. Vol. I. Leiden, (pp. )
pp. .
124 Een sermoon. Louvain (Anthonius Maria Bergaigne), December (o): see Bibliotheca
Erasmiana, Catalogue , and Bijl, Erasmus Nederlands, pp. .
125 The Appendix to the Index librorum prohibitorum of mentions a Dutch edition by the
Antwerp publishers Van Liesvelt and Peetersen and one by Adriaen van Berghen, but copies of those
editions have not been found. See Bijl, Erasmus Nederlands, pp. and .
122
publisher Thomas Berthelet A sermon of the exceeding great mercy of God. It was
dedicated to Lady Margaret Pole, Countess of Salisbury, who fell victim to the
persecution of the Catholics in .126 This translation was reprinted in ,
, and .127 In Germain Marchadour published an article on
the English translations of Erasmus sermon in which he demonstrated how the
editions of the rst English translation were altered according to the politicalreligious constellation of the moment. MarcHadour also compared this earliest
translation with the Latin text, with Chomarats French translation from and
with the English translations by a student named Peter Warren (Cambridge ,
unpublished), by Edward Hulme (San Francisco ) and by John P. Dolan ()
respectively.128
Hervets old translation compares quite favourably with some of the later translations. The author had a reputation as a great classical scholar and a language virtuoso. This is also evident from the highly interesting glossary which Hervet included
in the earliest editions of the sermon: A good table for them that shall read this
sermon, and understand not the Latin and French terms in English. The glossary
contained words like condence, eloquent, and humility, translated by Hervet
as sure hope, fair languaged and lowliness or meekness. When glossing the Latin
scarabeus he writes: Scarbet in some places of Englande is called a dorre, in some
other places a shernebod. It is lyke a humbulbee, it is blacke, it eeth in the euenyng
and falleth beastis donge. After the second edition of this glossary was left
out. By that time so much work had appeared which was translated from the Latin,
like that of Erasmus, that the educated reader had become familiar with the many
loan words.129
Until recently very little was known about the published Italian translations of
Erasmus sermon on divine mercy. Silvana Seidel Menchis study of Erasmus inuence in Italy, however, has demonstrated that the Concio was also warmly received
in that country, and that at least three separate translations were circulating.130
The oldest known Italian edition appeared in Brescia in : Trattato divoto et
126 See E.J. Devereux. Renaissance English Translations of Erasmus: a Bibliography to . Toronto,
. On the translations of the Concio, pp. . On p. : Hervets English version was printed
late in the same year () or early in the next. On Hervet and his English versions see also
Marchadour, English Versions (see note ), pp. . Hervet, p. , states that the rst edition
must have been printed between October and March .
127 See Devereux, Bibliography, pp. , and Marchadour, English Versions, pp. . The rst
dated edition is the edition London (Berthelet) (o). See also the Bibliotheca Erasmiana, which
gives the editions London , , and .
128 Marchadour, English Versions, pp. . The three later editions: Robert Warren, A practical
Discourse concerning the Magnitude of Gods Mercy. A manuscript written ca. and to be found
in the Cambridge University Library; Edward Maslin Hulme, Of the Immense Mercy of God. San
Francisco (mimeographed edition), ; John P. Dolan, Concerning the Immense Mercy of God, in his
The Essential Erasmus. New York etc., , pp. .
129 For Hervet and his glossary see Marchadour, English Versions, pp. .
130 Seidel Menchi, Erasmo in Italia, pp. , and Erasmus als Ketzer, pp. . For these two
publications see note .
utilissimo della divina misericordia, a translation by the Carmelite Marsilio Andreasi

of Mantua, published by Ludovico Britannico. This Marsilio must also have
supplied a translation of Erasmus De libero arbitrio diatribe, which unfortunately
no longer exists. Like the Carmelites, the members of the religious order to which
the translator belonged, Margherita Paleologa, the Duchess of Mantua, felt there
could not be enough sermonizing on the signicance of Gods great mercy. The
Duchess in accordingly took great pains to bring to Mantua the Carmelite
Bernardino Ochino, a preacher who at the time was publishing sermons on the
theme of Gods mercy as an antidote to despair.131
Less than ten years later, in , a second Italian translation was published
in Venice under the title Trattato della grandezza delle misericordie del Signore, di
Erasmo Roterodamo, di latino tratto volgare per Francesco Monosini da Prato Vecchio.
The said Francesco belonged to the Camaldul Order and was a pupil and supporter
of his fellow friar and later Superior General Ippolito Ballarini da Novara, to whom
the translation was also dedicated. This inuential friar was favourably inclined
towards the reform movement, as his publications show, which include works like
the Sermone della nativit del Signore. This latter sermon got him into trouble
with the Inquisition, which at this very time was increasing its activities in Italy.132
Around it was already suspect to own and read books of Erasmus there, but
gradually, as a result of the Council of Trent, the conservative forces of the Counter
Reformation within the old Church gained the upper hand, and reading or owning
work of the humanist began to involve considerable risk. After the work had been
placed on the Index of Pope Paul IV, reading and possessing Erasmian works were
regarded as transgressions against religion and morals and not infrequently incurred
heavy penalties.133
In this context it is interesting to dwell on the third Italian translation of Erasmus
Concio de immensa Dei misericordia. This translation by Antonio Alati appeared in
Florence in as the Sermone della grandissima misericordia di Dio by Lorenzo
Torrentino, who also issued separately the translation of that other book which
Erasmus had brought out through Froben in September , the Paragone della
vergine e del martire. Erasmus Latin book with the Concio and the Comparatio must
have circulated in the environment of the Accademia orentina around . It
had caught the attention of the letterati, amongst whom the author and translator
Ludovico Domenichi and the Neoplatonist philosopher Pompeo della Barba. The
treatise on virgins and martyrs was a conventional essay which followed accepted
tradition, and it had accordingly been approved by the ecclesiastical authorities.
Such a licence was not issued, or not requested, for the sermon on mercy. The
131 For the history of the edition Brescia , see Seidel Menchi, Erasmo, pp. , and Erasmus,
pp. .
132 For the edition Venice , see Seidel Menchi, Erasmo, pp. , and Erasmus, pp. .
133 See Seidel Menchi, Erasmo, pp. , and Erasmus, pp. . See also Silvana Seidel
Menchi, Erasme et son lecteur. A propos du rapport auteur-public au XVIe sicle, in Colloque
Erasmien de Lige, Paris, , pp. .
Paragone could boast dedications and poems by eminent Florentines. The Sermone
had to do with some poems by the translator and by Domenichi and Della Barba.
These men were apparently less fearful of a possible confrontation with the hated
Inquisition.134
The rst French translation we have did not appear until , and it came out in
Paris under the title De linnie misricorde de Dieu. A year earlier the man who had
translated this work had brought out French translations of Erasmus Enchiridion
and of his De praeparatione ad mortem. Because the translator had introduced a
number of textual adaptations, the sermon, like the other translations above, was
issued with the approval of the Church. It is not certain who translated the Concio.
Jacques Chomarat, in his French translation published in , calls the work of his
predecessor a traduction prcis et noble.135 That Erasmus Concio de immensa Dei
misericordia also found favour in other Catholic countries is witnessed by Spanish
editions of , , and ,136 as well as by two later Czech editions,
one from Prossnitz in Bohemia () and one from Prague ().137
This survey of Latin editions and translations which were published in many
countries under highly divergent political and ecclesiastical conditions, makes at
least one thing clear: this work by Erasmus, too, obviously supplied a need. Many
people lived in a state of anxiety and uncertainty regarding their eternal salvation.
The theologians were locked in erce battles on the issue and were unable to ease
the spiritual distress of so many, who were cast into total confusion by the ferocity
of the published controversies. Erasmus little work aorded some consolation, the
comfort of the certitudo salutis, the certainty that God in his innite mercy will
receive into his eternal peace all those who are willing with open arms.138
. This Edition
The basic text for the edition of Erasmus Concio de immensa Dei misericordia now
following is that of the editio princeps, the text as it was published by Johann Froben
in Basel in September . This edition bears siglum [A]. It has been collated with
134 For the edition Florence , see Seidel Menchi, Erasmo, pp. , and Erasmus, pp.
. This Italian edition only has been mentioned in the standard bibliography Bibliotheca Erasmiana.
135 For the edition Paris, , see Bibliotheca Erasmiana and Chomarat IDM, Prsentation, p. .
136 Erasmus himself would like to see the publication of a Spanish translation of the Concio in his
letter to Alfonso Fernandez of March . See this introduction p. and note . For the Spanish
editions , and , see M. Bataillon, Erasmo y Espana. Mexico, , nrs. ,
and . Bibliotheca Erasmiana only gives on p. : Sermon de la grandezza y muchedumbre de las
misericordias de Dios. Antwerp (Iuan Gravio), (o). Bezzel, Erasmusdrucke mentions the edition
Logrono (Miguel dEguira) December . The editions and are reprints of a Spanish
translation a text of an anonymous translator published for the rst time in . Was there also
a reprint published in ? See Bijl, Erasmus Nederlands, p. .
137 See Bibliotheca Erasmiana, p. .
138 See i.a. Seidel Menchi, Erasmo in Italia, pp. , and Erasmus als Ketzer, pp. .
the second edition, also published by Froben, of October . It is not impossible

that Erasmus participated in this Basel edition, too. The title page expressly says
so, although this is no guarantee that it actually happened. For this second edition
we have used siglum [B]. Both editions have been briey described in the present
introduction.139 Various editions of the Latin text were to follow Frobens editions
of , but it is virtually impossible that the author himself had anything to do
with them.140 Nor have other text sources, such as manuscripts, been preserved
which may be of relevance to this new edition. As a result, besides the collation of
our basic text [A] with the second Froben edition [B], we present only a comparison
of our text with the editions of the Concio in the collected works, Basel (siglum
[BAS]) and Leiden (siglum [LB]).
As has been said, the present text is that of the rst edition of September .
The original spelling of this editio princeps has been retained as much as possible.
On a number of points the spelling diers from the basic principles established for
the new Amsterdam edition of the works, in which case the latter principles have
of course been adopted. Punctuation and arrangement of the text have also been
modernized in accordance with those rules.141 Choosing a useful arrangement did
present some problems. Apart from the brief exordium and the concise peroratio,
the text in fact consists of three large parts, in which three distinct themes are being
dealt with meditatively in a single smoothly running ow of words. For his French
translation Chomarat adopted the arrangement in large text components as used
in the Leiden Opera omnia. Heath edited his English translation in short, orderly
sections of varying length.142 As far as the substance of the text allowed it, I have
arranged it in sections of roughly equal size. These are then combined into capita
having their own more of less individual themes, as has been indicated above.143
My own capita are marked by means of Roman numerals.
As has been noted earlier, the critical apparatus to this edition only includes the
variants from the basic text occurring in the editions of Basel October [B],
Basel [BAS] and Leiden [LB]. Orthographical variants with regard
to the basic text have not been noted, unless such a dierence is of any relevance in
terms of language or contents. What I have also omitted from the critical apparatus
are the many marginal notes which only refer to biblical places, but do not carry
any further signicance for the text. It is true that the references to biblical passages
139
See this introduction, pp. and .

Erasmus involvement in later editions was invariably mentioned in these editions. However, on
many occasions the words ex recognitione authoris or words to that eect were also used even when
Erasmus had not been involved at all.
141 See Opera Omnia Desiderii Erasmi Roterodami. Instructions for Editors. Amsterdam, , pp.
.
142 Heath IDM, p. : My translation is based on the text in LB, checked against the rst edition
and the Opera omnia of . The translation in Chomarat IDM is also based on the text in LB. For
the arrangement in sections, Heath followed the rules for the Toronto edition, but does not state this
in his introduction. For the arrangement in sections, Chomarat has followed the LB edition.
143 See this introduction, part , The structure of the Sermon, p. sqq.
140
occasionally dier in the four editions collated. These dierences, however, are due
to carelessness in the composition and printing errors, as appeared when checking
the biblical texts in question. These are invariably noted in the commentary. There
are, on the other hand, marginal notes of a dierent nature, which are of some
signicance for the text. Such marginalia are noted in the critical apparatus, together
with any dierences occurring between the collated editions.
When compiling the commentary to this edition, I have adhered as much as
possible to the primary purpose of this kind of commentary: to oer as exactly as
possible references to the sources used by Erasmus. These concern in the rst place
texts and authors he himself explicitly quotes or mentions in his text. In many
cases, but by no means all, it is also possible to indicate sources not mentioned by
name by Erasmus although he almost certainly or most probably did use them.
These are texts from the Old and New Testament, classical texts, patristic works
and occasionally also later authors. Sometimes passages quoted by Erasmus deviate
from the modern standard versions, for instance in the case of his numerous biblical
citations. Not seldom do they deviate from the Vulgata he normally used. Such
variants are noted in the commentary, and at times they may also be explained
using other work by Erasmus, for instance his own edition of the New Testament,
his Annotationes and the Paraphrases.
In various places in the Concio, themes are discussed which are also treated
elsewhere in the works of Erasmus. When a reference to such a work is relevant
for our understanding of the text, it is included. The present introduction, as I
hope, has demonstrated that the sermons theme on divine mercy is closely related
to the larger theological issues exercising Erasmus, Luther and many others in .
Whenever it is useful for a better understanding of our text, references are included
to the relevant works by Erasmus or his contemporaries. The modern literature has
been used for this purpose, though sparingly in the commentary. The literature
consulted for this edition can be found in the introduction. The translations and
commentaries by Chomarat and Heath in French and English respectively deserve
to be mentioned separately. A major part of my commentary was already completed
when their work appeared, but their editions have certainly aided me in rounding
o the text. Where I have used their work to a more liberal extent, it has been
gratefully noted in the commentary.
Long ago the rst secretary of the Erasmus Committee, Drs. Clemens Bruehl, asked
me to participate in the new Amsterdam edition of the Opera omnia. On several
occasions when I rst started my work on this edition, I was able to benet from his
ready and amiable assistance. The same may be said of his successor Prof. Dr. Hans
Trapman. Together with the secretarial sta and the editorial board he oered me
essential support to complete an undertaking which I frequently had to interrupt.
The curators and sta of the splendid Erasmus collection of the Rotterdam City
Library and those of other libraries were always ready to help me. For translating
my Dutch text of the introduction and the commentary into English I like to thank
Dr. Cis van Heertum. In the last phase of the project Jan Bloemendal and Gerard
Huijing of the Huygens Institute were for me a great help.
While I was working for this edition and that of Erasmus Virginis et martyris
comparatio, the help and interest for my work of my dear friend Aleid Nales was
always a genuine support for me. I dedicate these two contributions to the new
edition of Erasmus Opera omnia to her memory, with love and deep gratitude.
C.S.M. Rademaker ss.cc.
s-Hertogenbosch, May
De immensa Dei misericordia concio. Virginis et martyris comparatio. Io. Frobenius,

.
Ex. Gemeentebibliotheek, Rotterdam
CONSPECTVS SIGLORVM
A
B
BAS
LB
ed. Basil., Ioannes Frobenius, mense Septembri .

ed. Basil., Ioannes Frobenius, mense Octobri .
ed. Basil., Hieronymus Frobenius et Nicolaus Episcopius (in tomo V.
Omnium operum Erasmi), .
ed. Lugd. Bat., P. vander Aa, (in tomo V. Omnium operum Erasmi) .
lb
reverendo in christo patri ac d.d. christophoro episcopo basiliensi desiderivs erasmvs roterodamvs s.d.
Sacello quod perquam elegans tua veneranda pietas misericordiis Domini dicatum
instituit, nos misericordiae encomium consecrauimus; nec vlla in re libentius paruimus voluntati tuae, Praesul integerrime, cui semper paremus perlibenter. Nullum
enim argumentum magis congruebat vel isti tuae pietati, qua vehementer cupis
vniuersos mortales per Dei misericordiam salutem consequi, vel huic seculo longe
corruptissimo. Nimirum in tanto miseriarum diluuio conueniebat omnes ad asylum diuinae misericordiae cohortari. Hanc operam eo lubentius tuo iussu suscepimus, quod reputaremus nos simul et tuae sanctissimae voluntati graticaturos et
Deo rem non ingratam facturos. Vtinam autem et apud homines tantum valeat
studium vtriusque nostrum, vt nostro hortatu quamplurimi pristinam abiicientes maliciam ambiant Domini misericordiam, quae tuam venerabilem senectutem
semper fouere dignetur.
Basileae IIII. Calend. August. Anno M.D. XXIIII.
lubentius A B LB: libentius BAS.

August. A: Aug. B BAS LB.
XXIIII A B BAS: XXIV LB.
Dedicatory letter to Christoph von

Utenheim, which was written for the present Concio, was published in the Epistolarum libri XXXI, London , no. . It
is also included in Allen, Ep. . Christoph von Utenheim, who died in ,
was Bishop of Basel since . See for
him Contemporaries III, pp. , and
the introduction to this edition of the Concio.
Sacello consecrauimus Allen, introd. Ep.
: The Concio was a pious homily in the
form of a sermon, and perhaps oered for delivery at the ceremonial opening of the new
chapel. See also the introduction to this edition.

Hanc suscepimus Allen, Op. ep. I, p. ,
ll. : Nuper absoluimus Concionem
De misericordia Domini ad preces sanctissimi praesulis D. Christophori Episcopi
Basiliensis, qui huic titulo sacellum quoddam
dedicarat.
venerabilem senectutem The bishops year
of birth is unknown. A Basel canonry was
pledged to him in and in he
was registered at Erfurt University, where he
obtained his MA in . See Contemporaries
III, p. .
DE MAGNITVDINE MISERICORDIARVM DOMINI

CONCIO DESIDERII ERASMI ROTERODAMI |
lb
lb
I. Quoniam hodie de magnitudine misericordiarum Domini verba facere constitutum est, fratres ac sorores in Domino charissimi, sine cuius praesidio nihil
omnino potest humana imbecillitas, communibus votis imploremus Domini communis misericordiam, quae sic moderetur organum linguae meae, sic aciat animos
vestros, vt quemadmodum ipsi per misericordiam Domini discedemus coelesti gratia locupletiores, ita in suum quisque proximum largius eundat ocia misericordiae. Nonnullis mos est hic salutare Virginem Matrem, cui non inciamur vbique
plurimum honoris deberi, verum ad id quod nunc agimus videtur magis appositum
si me sequamini sic vobis praeeuntem:
Aeterni nomine conuenerint. Digneris igitur iuxta tuum promissum huic interesse
coetui, vt Sancto tuo Spiritu per omnium corda diuso plenius intelligant misericordiae tuae magnitudinem, quo simul et alacrius gratias agamus omnes pro misericordia
quam toties experti sumus, et auidius imploremus eam in omnibus nostris necessitatibus, postremo vt Domini nostri misericordiam quam ampliter in nobis experti sumus,
conserui in conseruos pro viribus aemulemur. Amen. Patris omnipotens Sermo Iesu
Christe, qui pollicitus es te interfuturum vbicunque duo tresue conuenissent in tuo
nomine, vides quam hic multi in tuo.
Quod si iuxta rhetorum praecepta ea quisque sollicitus et attentus audit quae

intelligit vehementer ad se pertinere, non oportet quenquam vestrum in hoc
sermone dormitare, quandoquidem omnibus ex aequo salus pendet ex Domini
misericordia, neque quisquam est tam infans aut tam senex, tam plebeius aut rex,
tam pauper aut diues, tam seruus aut liber, tam doctus aut indoctus, tam peccator
aut iustus, quin et expertus sit in se Domini misericordiam, et ad omnia quae recte
conatur egeat Domini misericordia. Quod autem argumentum fauorabilius tractari
potest quam omnibus per Dei misericordiam esse paratam salutem aeternam?
Aequum est igitur vt in hac concione, quotquot adestis, praebeatis vos non solum
attentos, verum alacres ac lubentes. Nam sibi quisque fauerit, quisquis huic fauerit
orationi. |
II. Inter multa mala quae genus humanum pertrahunt in aeternum exitium duae
praecipuae pestes sunt et capitales, a quibus in primis oportet cauere quibus cordi
pietas est quique desiderant ad aeternae felicitatis consortium peruenire. Eae sunt:
ducia sui ac desperatio. Alteram parit mens elata aduersus Deum, quam excaecauit
amor sui, alteram gignit hinc perpensa criminum admissorum magnitudo, hinc
diuini iudicii seueritas absque recordatione misericordiae. Vtrunque malum tam
pestiferum est atque execrandum, vt a multis dubitatum sit vtrum altero sit
detestabilius.
Quid enim insanius aut deploratius quam hominem, qui terra est ac cinis, qui
quicquid est aut potest id totum debet diuinae benecentiae, cornua tollere aduersus eum a quo conditus est, a quo redemptus est, a quo tot modis ad aeternae vitae
de immensa dei misericordia concio
consortium inuitatur? Ingratitudinis est eum contemnere vnde tantum beneciorum acceperis, dementiae est ei velle rebellare qui nutu potest perdere, impietatis
non agnoscere conditorem, non vereri parentem, non amare seruatorem. Ausus est
hoc primum infelix Lucifer, qui sibi vindicans quod a Deo gratis acceperat dixit in
corde suo: In coelum conscendam, supra astra Dei exaltabo solium meum; sedebo in
monte testamenti, in lateribus Aquilonis; ascendam super altitudinem nubium, similis
Propositio * A B BAS LB.

Inuocatio * A B BAS LB.
Attentio * A B BAS LB.
Beneuolentia * A B BAS LB.

Condentia. Desperatio * B BAS LB.
Quoniam est This Propositio (marginal

note) announces the theme of the sermon. A
short note on the proposition in Er. Eccles. II,
ASD V, , pp. , ll. . See also
Quint. Inst. III, , .
Nonnullis Matrem Many preachers in Er.s
time nished their Exordium with an Invocatio, a prayer to God, Christ, the Blessed
Virgin or other saints. Er. criticized the way
they often did it. See his Eccles. II, ASD V,
, pp. , ll. . In his letter to
Noel Beda, Ep. , ll. , he defends
Louis de Berquins recommendation to begin
the sermon with an invocation of the Holy
Spirit rather than with a prayer to the Blessed
Virgin.
Aeterni Amen An Inuocatio (marginal
note) which gives the outlines of the sermon
in the form of a prayer.
vt aemulemur An allusion to Mt. ,
, the evangelic parable of the Unjust
Servant who refused to forgive his fellow servant. Mt. , : Nonne ergo oportet et te
misereri conserui tui, sicut et ego tui misertus
sum?
Sermo According to Vallas observations, Er.
in the second and later editions of his Nov.
Test. translates the Greek word into the
Latin word sermo, a series of words with a
meaning: God speaking through Jesus Christ.
See Er.s Nov. Test., ASD VI, , p. , and his
Annot. in Ioh. (ASD VI, , pp. ). Er.
had to defend this divergence from the text of
the Vulgata. See e.g. his Apologia de In principio erat sermo, Basel (LB IX, ).
Pollicitus nomine See Mt. , .
Quod pertinere With the marginal
notes Attentio here and Benevolentia to l.
Er. tries to win his audience for him. For the

said rhetorum praecepta see Quint. Inst. IV, ,
. Also IV, , : Docilem sine dubio et
haec ipsa praestat attentio.
Quod aeternam Marginal note Beneuolentia. See the commentary to p. , ll.
.
Eae sunt With the marginal notes Condentia and Desperatio, Er. asks the attention of the
audience for these two central words in the
text.
qui cinis See Sir. , : Quid superbit
terra et cinis?
cornua tollere See Er. Adag. (Tollere cornua), ASD II, , pp. , ll. .
The horn as an emblem of power, aggression
and pride, is also a frequent metaphor in the
Bible. See e.g. Ps. (Vg. ), : Nolite
exaltare cornu. Nolite extollere in altum cornu
vestrum.
Ausus altissimo The biblical quotation
is Is. , , preceded by the text Quomodo cecidisti de caelo, Lucifer, qui mane
oriebaris, corruisti in terram, qui vulnerabas
gentes, qui dicebas in corde tuo: In caelum
conscendam. The text Is. , , is to be
found in a satyrical poem against a king of
Babylon, but the rst words became the basis
for the history of the fall of the angels in Jewish and Christian tradition. See Er. Eccl. III,
ASD V, , p. , ll. : Simile est Esaiae decimo quarto, vbi quaedam admiscentur
quae iuxta literam non competunt in Nabuchodonosorem, eoque de diabolo Lucifero
exponuntur, veluti quod de coelo cecidit in
terram et quod dixerit in corde suo: Ascendam super altitudinem nubium et similis ero
altissimo.
lb
ero altissimo. Atque vtinam mortales saltem huius infelix ruina deterreret ab imitatione nefarii exempli, si non ipsa deterret impietas. Etenim si Deus superbientibus
angelis non pepercit, sed in tartarum praecipitatos ac aeternis vinculis astrictos tradidit seruandos supremo iudicio, quid merebitur homo vermiculus, qui vt modo
prorepsit e terra ita mox est in terram vertendus, si erigat cristas aduersus Deum?
Quo deiectior est hominis conditio, hoc detestabilior est arrogantia sibi cum Deo
aequalitatem aectantis.
Proditum est veterum fabulis ortam olim inter deos seditionem, quae Iouem
ipsum compulerit relicto coelo fugere in Aegyptum atque illic aliena specie latitare;
sed sceleratius erat quod moliti sunt terrigenae Gigantes, qui coniurati aduersus
Iouem montes imposuere montibus vt expugnato coelo Iouem ex arce depellerent.
Merito ridetis, prophanae sunt fabulae quas auditis, sed tamen erudita vetustas
huiusmodi fabularum inuolucris aliquid signicare voluit quod ad hominum mores
exprimendos pertinet. Salmo|neus in tartarum praecipitatus est, quod Iouis fulmen
ac tonitruum imitaretur; sit sane fabula, sed quot fuere mortales homunculi qui re
ipsa ac serio sibi diuinos honores postularunt? Nonne Nabugodonosorem, qui se
deum fecerat, Deus vertit in brutam bestiam, vt ex pecude rediret in hominem?
Alexander Magnus Iouis lius haberi voluit seque in conuiuiis passus est adorari.
Domitianus Caesar in omnibus diplomatis et epistolis atque etiam sermone deus
ac dominus appellari voluit. Adrianus Antinoo suo diuinos honores instituit.
Quid autem haec commemoro, quum solenne fuerit apud Romanos imperatores
suos, posteaquam homines esse desierant, facere deos? Quibusdam etiam viuis
diuini honores habiti sunt, quos oblatos admittere impiae dementiae est, vsurpare
deploratae caecitatis.
Si leuis est historiarum autoritas, audiamus quid Paulus apostolus Thessalonicensibus scribat de Nerone (sic enim interpretantur quidam). Et reuelatus, inquit, fuerit
homo peccati, lius perditionis, qui aduersatur, et extollitur supra omne quod dicitur
Deus et quod colitur, ita vt in templo Dei sedeat ostendens se tamquam sit Deus. Sed
si erigat BAS LB: erigat A B.

postularunt B BAS LB: postularant A.
Etenim iudicio See . Petr. , . Vg. Si
enim Deus angelis peccantibus non pepercit,
sed rudentibus inferni detractos in tartarum
tradidit cruciandos, in iudicium reservari. Er.
Nov. Test., ASD VI, , p. : Nam si deus
angelis qui peccauerant non pepercit, sed catenis noctis in tartarum praecipitatos tradidit
seruatos in iudicium.
superbientibus angelis The text of . Petr.
does not say what sin the angels committed.
The Church Fathers mentioned pride, jealousy of Gods love for mankind, or both. See
Domitianus BAS LB: Domitius A B.
e.g. Aug., De Genesi ad litteram, , ,

(Migne PL , ): Nonnulli dicunt ipsum
ei [diabolo] fuisse casum a supernis sedibus,
quod inuiderit homini facto ad imaginem
Dei. Porro autem inuidia sequitur superbiam,
non praecedit: non enim causa superbiendi est
inuidia, sed causa inuidendi superbia. Er. follows the traditional exegesis as found in Beda,
In . Petr., CCSL , p. , ll. . See
Er. Annot. in . Petr., LB VI, D, and
his Paraphr. in . Petr., ASD VII, , p. ,
ll. .
erigat cristas See Er. Adag. (Tollere

cristas), ASD II, , p. , ll. .
Referring to Iuv. , : Illi surgebant
cristae, Er. translates this proverbium as sibi
placere.
ortam latitare The battle of the
Olympic gods with the Titans, children of
Ouranos and Gaia. After a long struggle the
Titans were conned in the Tartarus. See the
articles kronos and Titan in OCD.
fugere latitare Heath IDM, p. , note :
Er. seems to confuse two myths. The war
between the Olympian gods and their predecessors resulted in the ight of Saturn to Italy.
It was the later revolt of the Giants that caused
the Olympians to ee in disguise to Egypt,
until Jupiter called in Hercules to overthrow
the insurgents.
sceleratius depellerent The Giants were
sons of Gaia and Ouranos. They stormed
the heavens, but with the help of Hercules
the Olympic gods won the battle. Defeated,
the Giants were buried under volcanoes in
Greece and Italy. See the articles Giants in
OCD and Gigantes in DKP II. See also
Er. Adag. (Gigantum arrogantia), ASD
II, , pp. . In ll. we read:
Dicebatur vbi quis viribus suis fretus temere
nulloque consilio res non tentandas moliretur.
erudita pertinet Cf. Er. De conscr. ep.,
ASD I, , in the Exemplum epistolae cohortatoriae, p. , ll. : Quae tibi si cta
de illo [sc. Hercule] videbuntur, non pugno
quidem, sed tamen diuinitus a sapientissimis,
doctissimisque viris excogitata sunt, quo nobis
heroicae virtutis exemplum absolutum proponerent, et ad immortalitatis nominis viam
ostenderent.
Salmoneus imitaretur Salmoneus was
a son of Aeolus and king of Elis. He pretended
to be Zeus, inging torches for lightning and
making a noise like thunder with his chariot.
Zeus smote him with a real thunderbolt. See
the articles Salmoneus in OCD and DKP.
Nonne hominem? See Idth. , (Vg.
, ): Ipse solus diceretur deus ab his nationibus. For his punishment Dn. , .
Alexander adorari In bc Alexander the Great undertook a march to the desert
oracle of Zeus Ammon in the Oasis of Siwah.
Later he proclaimed that it was there that he
had been recognized as the son of AmmonZeus. See the articles Alexander III in OCD
and Alexandros III in DKP I. See also Er.
Apophth. IV, and (ASD IV, , p. ,

ll. and p. , ll. ).
Domitianus voluit Given the context
the name Domitius in the editio princeps
must be Domitianus (correctly spelled in the
editions B, BAS and LB). One of the causes
of the impopularity of the Roman emperor
Titus Flavius Domitianus was the Oriental
self-attery, which amounted, at least unocially, to an assumption of divine honours. See
the articles Domitian in OCD and Domitianus in DKP II. Er. cited this story as
an example of tyrannical behaviour, in his De
conscr. ep., ASD I, , p. , l. p. , l. :
Domitianus imperator, vir prodigiosae arrogantiae, se deum ac dominum scribere solitus
est in suis diplomatis, atque ita se compellari
in aliorum instrumentis edixit.
Adrianus instituit The adjective Adrianus,
of or belonging to the Italian city Adria or
Hadria, is mostly spelled Hadrianus. See
Lewis-Short, s.v. Hadria (Adria). Antinous,
the favourite of the Roman emperor Publius
Aelius Hadrianus, drowned in the Nile in .
At the emperors instance he was deied by
many communities and honoured by a cult,
festivals and statues. See the articles Antinous
in OCD and Antinoos in DKP .
solenne deos Some Roman ocials
received divine honours from Greek cities, but
such honours are not encountered in Rome
until the rst century bc. Julius Caesar as dictator received divine honours and was deied after his assassination. See Suet. Caes.
. The emperor-worship had two aspects,
the identication of the living ruler with
gods, and the apotheosis of the deceased
emperor. See the article Roman Ruler-Cult
in OCD.
audiamus sit Deus . Thess. ,
speaks of the second coming of Jesus Christ.
Here Er. makes a choice from the many interpretations of the words homo peccati. He follows Aug. Civ. XX, , where the Roman
emperor Nero is said to be the man of sin.
Et Deus Quoting . Thess. , Er. follows the text of the Vg., with only one small
modication: aut quod colitur is et quod colitur. In Er. Nov. Test., ASD VI, , p. ,
the text shows many dierences with the Vg.:
Et reuelatus fuerit homo ille scelerosus, lius
perditus, qui est aduersarius, et eertur aduersus omnem qui dicitur deus aut numen, adeo
vt in templo dei sedeat, ostentans seipsum esse
deum.
lb
fortasse mirum non videbitur, si qui boues, simias, canes et his viliora, saxa muta
lignaque, pro diis venerabantur, se pro diis haberi voluerint, nimirum his rebus
longe praestantiores quibus populus diuinos honores tribuebat. In Actis Apostolorum Herodes non ignarus vnum esse Deum cuius honos esset incommunicabilis,
passus est sibi acclamari in concione Dei vox, non hominis. Mox ab angelo vindice
percussus miserabilis ille deus pediculari morbo periit, quo non alius vel foedior vel
cruciabilior.
Atque vtinam non essent inter Christianos qui Luciferi impietatem imitarentur,
non enim dicam vincerent. Quid? An expectatis hic vt aliquid proferam ex arcanis
confessionibus? Quid autem opus, quum in quibusdam regionibus in foro, in
templis, in conuiuiis, in lusibus, passim audiamus peierari per adorandum nomen
Dei, leue est quod dixi, audimus abiurari nomen Dei, manifestis conuiciis aci
sanctum nomen Christi, praemorso indice minas intendi in Deum, pollice inter
indicem et medium digitum porrecto hoc eri aduersus Deum, omnis gloriae
fontem, quod in hominem extremae ignominiae contumeliae gratia eri consueuit?
An non comperiuntur inter Christianos, si tamen hi Christiani vocandi sunt, qui
ob mox relinquendas opes, aut foedam corporis voluptatem, aut momentaneos
honores, deserto principe suo foedus impium pangunt cum hoste Satana, conceptis
verbis semel abiurantes quicquid intercesserat foederis cum Christo, et sui corporis
primitias inferis immolantes quorum principi totam animam suam deuouerant?
Haec comperta videmus publicis suppliciis expiari.
Quid simile fecit Lucifer? Non pro illo mortuus erat Dei Filius, nec tamen ausus
est blasphemias iacere in Deum, tantum aectauit honoris aequalitatem. Infelix
illa regio, quondam quinque ciuitatibus potens, nunc pestilens et abominandus
lacus, pro dulcibus Iordanis aquis tetrum ferens bitumen, nec horrendi exempli
memoriam sinens apud posteros intermori, homines habebat luxu libidineque
perditos. Caeterum neminem illorum legimus eo progressum impietatis vt Deum
incesseret conuiciis, vt male precaretur, vt minitaretur. Et tamen illi sulphurea
pluuia funditus interierunt omnes. Et, o rem detestabilem, inter Christi nomen
professos inueniuntur qui audent quod non ausus est Lucifer, quod non ausa
est Gomorra, inueniuntur inquam qui tam abominandis malis etiam blasphemiae
malum adiungunt.
Video vos, fratres charissimi, ad horum commemorationem inhorrescere, nec
mirum, et ipse commemorans toto corpore simul et animo perhorresco, sed tamen
hic sermo non solum eo conducit vt declaremus quantum malum sit desperatio
veniae, verumetiam quam immensa sit Dei misericordia, cuius hodie suscepimus
encomion, quae tales etiam homines tolerat ac diert ad poenitentiam. Ac fortasse
nobis pla|cemus quod inter nos rara sunt exempla criminum quae modo commemoraui, sed quid refert si lingua non sonet blasphemiam quum multorum tota vita
nihil aliud loquatur quam blasphemias in Deum? Qui gulae seruiunt ventrem pro
deo colunt, qui sine ne per fas nefasque congerendis opibus inhiant, qui per caedes,
proditiones, venecia, magicas artes grassantur ad honores, qui tyrannide pauperes
opprimunt, qui vt suo obsequiantur animo bellorum incendiis miscent orbem, nec
in his tantis malis perseuerantes erubescunt aut resipiscunt, sed sumpta fronte meretricia gloriantur etiam in rebus pessimis, irridentes interim piorum vitam, nonne
isti factis ipsis loquuntur: Non est Deus et vana sunt Dei promissa, inanes sunt Dei
minae, mendax est euangelicus sermo beatitudines coelorum tribuens his qui hic
Blasphemia * B BAS LB.

Magia * B.
Gomorra, inueniuntur inquam qui B BAS
LB: Gomorra, qui A.
verumetiam A: verum etiam B BAS LB.

Palam mala vita blasphemia est * B BAS
LB.
meretricia BAS LB: meretricea A B.
qui venerabantur See Er. Paraphr.

in Lc. , (LB VII, F): Quantum autem aberrarant a Deo qui ligna, lapides, qui canes, boves, simias, serpentes, cepas
et porrum colebant pro diis? Er. criticized
ancient paganism also in his In Ps. IV concio of , ASD V, , p. . Cf. Ap. Ioh.
, : Et ceteri homines qui non occisi in
his plagis, neque poenitentiam egerunt de
operibus manuum suarum, vt non adorarent daemonia, et simulacra aurea, et argentea, et aerea, et lapidea, et lignea, quae neque
videre possunt, neque audire, neque ambulare.
In Actis cruciabilior See Act. ,
.
Mox cruciabilior Act. , . Er., Annot. in Act. , (ASD VI, , p. , ll.
): Opinor eundem [sc. morbum] esse
quem medici pedicularem vocant, quo periit
et Lucius Sylla, certe ibi non felix. See
Plut. Sulla, : The Roman senator died of
phthiriasis, having been devoured alive by
worms.
pediculari morbo periit Act. , . In the
Vg.: consumptus a vermibus expirauit. The
Nov. Test. of Er., ASD VI, , p. : Erosus
a vermibus expirauit. The relevant commentary on p. : Consumptus a vermibus
in the Vg. and in Er.s Nov. Test. from .
Erasmus choice of the verb, erodo, is well
suited to the context, implying a gradual eating away. Cf. Plin. Nat. Hist. , . Er.
Annot. in Act. , (ASD VI, , p. ,
ll. ): Opinor eundem [sc. morbum]
esse quem medici pedicularem vocant. Cf.
Lewis-Short, s.vv. pedicularis, phthiriasis:
Morbus pedicularis or phthiriasis, the lousy
disease.
An confessionibus In another book
from , his Exomolog., LB V, EF,
Er. castigates the priests who in their sermons
used examples they had drawn from the confessional.

Dei hominem Act. , . In Er.s
Nov. Test., ASD VI, , p. : Populus autem
acclamauit: Vox Dei, et non hominis. In the
Vg.: Dei voces, et non hominis.
praemorso intendi To bite the index nger
and extend that nger to somebody, which is a
gesture to threaten that person with a bloody
ght.
pollice porrecto This is a gesture with
sexual overtones, meant to ridicule a person.
See Er. Adag. (Mandare laqueum) and
(Medium ostendere digitum), ASD II,
, p. . Heath IDM, p. , note : The
gesture known as the g. Rabelais, Le Quart
Livre, chapters , constructs an episode
around the Papeques, a people who insulted
the pope with this gesture.
foedus immolantes To contract
a pact with the devil, the covenant was
sealed with some blood as a sacrice to the
demon.
Quid Filius See the commentary to p. ,
ll. of this Concio.
Infelix perditos The towns Sodom,
Gomorrah, Admah and Zeboim were destroyed. The fth town, Bela or Zoar, was
saved. See Gn. , ; Dt. , ; Iud. .
Earlier these towns warred against the neighbouring cities Sinear, Ellasar, Elam and Goim.
Omnes hi [sc. reges] conuenerunt in vallem
Siluestrem (the valley of Siddim, full of bitumen pits), quae nunc est mare salis. See Gn.
, .
Qui colunt Cf. Phil. , .
meretricia Only edition A has the
word meretricea. The editions B, BAS and LB
have the normal word meretricia. See LewisShort s.v. meretricius.
euangelicus iustitiam See Mt. ,
and Lc. , .
lb
lugent, qui sitiunt et esuriunt iustitiam, qui mites sunt, qui persecutionem patiuntur, qui maledictis incessuntur ob iustitiam? Hac blasphemia quid esse potest detestabilius?
Et tamen si quid esse potest peius eo quod pessimum est, omni Lerna scelerum
peior est desperatio. Impius videns sibi impune licere quicquid libet, elatus rerum
successu dicit in corde suo: Quomodo scit Deus et si est scientia in excelso? Non sunt
illi curae res mortalium. Porro quemadmodum minus iniurius est in hominem
qui non credit illum esse quam qui credit illum esse crudelem aut vanum, ita
leuius impii sunt qui prorsus negant esse Deum quam qui credunt illum esse
inexorabilem, spoliantes eum ea virtute sine qua reges iam non reges sunt sed
tyranni. At quisquis abiecta spe veniae deiicit sese in desperationis barathrum, is
non solum non credit Deum omnipotentem, existimans aliquod esse agitium,
quod ille non possit diluere, verum etiam facit illum mendacem. Pollicitus est ille
per prophetam se protinus commissorum omnium fore immemorem simul atque
peccator ingemuerit. Contra Caina posteritas dicit: Maius est peccatum meum quam
vt veniam merear. Quid ais, impie? Si Deus victus magnitudine peccati non potest
ignoscere, detrahis illi omnipotentiam; si non vult quod potest, mendax est et vanus,
qui nolit praestare quod toties promisit per ora prophetarum.
Innitum est quicquid in Deo est. Tria sunt autem in illo praecipua: summa
potentia, summa sapientia, summa bonitas. Quamquam autem potentia solet
asscribi Patri tanquam peculiaris, sapientia Filio, bonitas Spiritui Sancto, tamen
nihil horum est quod non sit omnibus personis ex aequo commune. Summam
potentiam declarauit solo nutu condito hoc opere mirabili, cuius nulla pars est non
plena miraculi, ipsis etiam culicibus et araneis clamantibus opicis immensam virtutem. Rursus quum diuidit vndas Maris Rubri, dum cohibito Iordanis deuxu
pediti reddit peruium alueum, dum pugnanti Iosue sistit solem ac lunam, dum
contactu sanat leprosos, voce defunctos ad vitam reuocat, se naturae Dominum
ostendit. Porro dum quae inenarrabili potentia condidit pari sapientia conseruat et
gubernat, demonstrat sese non minus esse sapientem quam omnipotentem. Quanquam autem nusquam non relucet illius bonitas, quandoquidem hoc ipsum summae bonitatis erat angelos et hunc mundum condidisse, quum ipse ad summam
felicitatem quam habet ex sese nullarum rerum accessionem desideraret, tamen
mortalium genus in hoc proprie condidit vt in his praecipue bonitatis ac misericordiae suae magnitudinem explicaret, siquidem hac parte Deus nobis voluit non
solum amabilior esse, verum etiam admirabilior.
Regis potentiam ac magnitudinem admirantur nonnunquam et hi qui oderunt
aut inuident. Caeterum clementia ac benecentia amabilis est etiam his qui non
egent, videlicet contemplatione sortis humanae per quam vnicuique potest incidere
vt egeat. At nullus est, aut fuit, aut erit hominum, qui non egeat Dei misericordia,
quandoquidem iuxta testimonium scripturae veteris nec astra munda sunt in
conspectu Dei et in angelis suis reperit iniquitatem. Et Paulus ad Romanos clamat:
Non est di|stinctio, omnes peccauerunt et egent gloria Dei, vt omne os obstruatur et
subditus at omnis mundus Deo. Nunc audiamus quam huic concinat mysticus ille
Cain pater desperationis * B.

In Deo tria * B.
Romanos B BAS LB: Rhomanos A.
concinat B BAS LB: concinnat A.
Desperatio * B BAS LB.

Quomodo scit Deus et si est scientia in
excelso B BAS LB: Non est deus et non est
scientia in excelso A.
Non sunt illi curae res mortalium B
BAS LB: nec sunt illi curae res mortalium A.
Lerna scelerum A reference to the lake near

Argos, the abode of the Lernaean Hydra. See
Er. Adag. (Lerna malorum), ASD II, ,
pp. , ll. : De malis item
plurimis simul in vnum congestis et accumulatis. In hoc lacu poetae ngunt hydram
illam septem capitum constitisse, quam Hercules igni Graeco confecerit.
Quomodo excelso Ps. (Vg. ), :
Quomodo scit Deus, et si est scientia in
excelso? This is also the text in editions B,
BAS and LB. In A: Non est deus et non est
scientia in excelso.
[app. crit.] Non est Deus Ps. (Vg. ),
: Dixit insipiens in corde suo: Non est
Deus.
Non mortalium See Eccles. III, ASD
V, , p. , ll. : In his erant Epicurei, qui negant vllos esse deos aut, si sunt,
negant illis esse curae res mortalium. Cf.
Lact. De ira Dei (CSEL ) , : scilicet, quia nec cura sit in eo nec prouidentia,
ergo nec cogitationem aliquam nec sensum in
eo esse vllum: quo ecitur, vt non sit omnino.
agitium diluere Chomarat IDM,
p. , note : Er. semble ne pas tenir
compte de Mt. , (Mc. , ;
Lc. , ) sur le blasphemia contra Spiritum qui ne sera pas pardonn. Er. himself
writes in this Concio on p. , ll. :
Est peccatum, quod nec in hoc seculo remittitur, nec in futuro. There Er. refers to Mt.
, , in his Nov. Test., LB VI, B
C: Omne peccatum et conuitium remittetur hominibus, at conuitium in Spiritum non
remittetur hominibus. Et quicunque dixerit
verbum aduersus Filium hominis, remittetur illi: qui autem dixerit aduersus Spiritum
sanctum, non remittetur ei neque in praesenti saeculo neque in futuro. See Er.s Paraphr. in Mt., ad , (LB VII, F
A): At qui conuitium dixerit in Spiritum
Sanctum, vix nansciscetur veniam, vel in hoc
seculo, vel in futuro. Cf. Paraphr. in Lc., ad
, (LB VII, F A): Caeterum
qui conuitium dixerit in Spiritum Sanctum,
per quem Deus operatur haec miracula, quo-
niam destinata malitia sciens ac volens repugnat gloriae Dei, non inueniet veniam nec
in hoc seculo, nec in futuro. Here we see
the same inconsistency as in this Concio: vix
nansciscetur veniam against non inueniet
veniam.
Pollicitus ingemuerit Cf. Is. , :
Ego sum, ego sum ipse qui deleo iniquitates
tuas propter me, et peccatorum tuorum non
recordabor.
Contra merear Marginal note in
editions B, BAS and LB: Cain pater desperationis. The text of Gn. , in the Vg.: Major
est iniquitas mea, quam vt veniam merear.
Tria sunt Marginal note in editions B, BAS
and LB: In Deo tria.
Rursus Rubri See Ex. .
dum alueum See Ios. .
dum pugnanti lunam See Ios. ,
.
dum contactu leprosos See Mt. ,
; Mc. , ; Lc. , .
voce reuocat Jairus daughter: Mt. ,
; Mc. , ; Lc. , . The son of the
widow of Nain: Lc. , . Lazarus: Ioh. ,
.
nec Dei Cf. Iob , : Ecce
luna etiam non splendet, et stellae non sunt
mundae in conspectu eius.
et in iniquitatem Iob , (Vg.): Ecce
qui seruiunt ei, non sunt stabiles, et in angelis
suis reperit prauitatem.
Non Dei Rom. , (Vg.): Non
enim est distinctio. Omnes enim peccauerunt
et egent gloria Dei. In the Nov. Test. of Er.,
ASD VI, , p. : Non enim est distinctio. Omnes enim peccauerunt, ac destituuntur gloria dei.
vt Deo Rom. , (Vg.): Scimus
autem quoniam quaecumque lex loquitur,
iis qui in lege sunt loquitur, vt omne os
obstruatur, et subditus at omnis mundus
Deo. In the Nov. Test. of Er., ASD VI, ,
p. : Scimus autem quod quaecumque lex
dicit, his qui in lege sunt dicat: vt omne
os obturetur, et obnoxius at totus mundus
deo.
Diligit, qui magna spiritus alacritate iustos omnes exhortatur vt spirituali cithara,
vt psalterio decachordo, vt cantico nouo, vt ingenti vociferatione celebrent Dei
gloriam. Diligit, inquit, Dominus misericordiam et iudicium; misericordia Domini
plena est terra. Semel dumtaxat mentio est facta iudicii, sed misericordiae mentio repetitur, cum hoc elogio quod hac plena est terra. Ausim et illud addere
sancti Iob et Apostoli fretus autoritate: misericordia Domini non solum terram
esse plenam, sed et coelum et inferos. Quid canit Psalmus xxxv? Domine, in
coelo misericordia tua, et veritas tua vsque ad nubes. Senserunt inferi misericordiam Domini, quum refractis tenebrarum portis, educeret vinctos in regnum coeleste.
Si quis contempletur opera Dei, quae iuxta mysticam Mosi narrationem perfecit
primis sex diebus, non poterit non vehementer admirari potentiam et sapientiam
ineabilem et exclamare voce totius ecelesiae: Pleni sunt coeli et terra gloria tua. Nec
sibi temperabit quin erumpat in hymnum trium puerorum: Benedicite, omnia opera
Domini, Domino; laudate et superexaltate eum in secula. Quicquid conditum est in
coelis, quicquid supra coelos, quicquid in terris, quicquid sub terra, quicquid in
aquis, quicquid in aere, perenni voce praedicat gloriam Domini. Sed quid dicit
Psalmus cxxxxiv? Miserator et misericors Dominus, patiens et multum misericors.
Suauis Dominus vniuersis et miserationes eius super omnia opera eius. Ergo est
aliquid mirabilius quam condidisse coelos cum tot syderum luminibus, condidisse
terram cum tanta animantium, arborum ac rerum omnium varietate, condidisse
tot angelicarum mentium agmina? Quis hoc auderet armare, nisi propheta clare
pronunciaret miserationes Domini superare reliquorum omnium illius operum
gloriam?
Et tamen non dubitabit hoc esse verum quisquis religiosa curiositate considerauerit, quanto mirabilius restituerit hominem quam condiderit. An non mirabilius est Deum esse factum hominem, quam angelos esse conditos a Deo? An non
mirabilius est Deum inuolutum pannis vagire in praesepi, quam illum regnare in
coelis quos condidit? Hic demum angeli velut in facto omnium maxime stupendo
canunt gloriam in altissimis Deo. Vident inmam humilitatem et agnoscunt excelsissimam sublimitatem. Totum hoc consilium redimendi generis humani, Christi vita, Christi doctrina, Christi miracula, aictio, crux, resurrectio, apparitio,
ascensus, missio Spiritus, per paucos humiles et idiotas homines innouatus orbis,
hoc, inquam, consilium nonne vndique miraculis plenum est, ipsis etiam angelicis spiritibus imperuestigabile? Conditi mundi rationem vident et intelligunt impii
daemones, instaurati mundi consilium latuit illos, atque hic ars artem fefellit, ars
misericordiae fefellit artem malitiae. Conditus mundus opus erat potentiae, sic
xxxv A: trigesimusquintus B BAS, trigesimus quintus LB.
cxxxiiij A: centesimus quadragesimusquartus B BAS, centesimus quadragesimus quartus

LB.
psalterio gloriam. See Ps. (Vg.

), : Exsultate, iusti, in Domino; rectos decet collaudatio. Contemini Domino in
cithara; in psalterio decem chordarum psallite
illi. Cantate ei canticum nouum; bene psallite
ei in vociferatione.
Diligit terra Ps. (Vg. ), .
ausim inferos See Iob , : in
quocumque loco misericordiae suae eas iusserit inueniri; Ps. (Vg. ), : misericordia
Domini plena est terra; Ps. (Vg. ), :
Domine, in coelo misericordia tua. For the
apostle Peter and the inferos see this Concio,
p. , ll. , with the commentary.
Domine nubes Ps. (Vg. ), .
Senserunt coeleste Christs descent
into hell, where he freed the righteous, to
whom heaven had been closed since Adams
sin. See . Petr. , : His qui in carcere erant
spiritibus veniens praedicauit. Also . Petr. ,
: Propter hoc enim et mortuis euangelizatum est. See also Er.s Paraphr. in . Petr., ad
, (ASD VII, , p. , ll. ): Siquidem eo tempore quo corpus illius exanime
sepulchro claudebatur, spiritu viuens penetrauit ad inferos. This last text has as marginal
note Locus durus. See the commentary in
ASD VII, , to the ll. . In many places
in his works Er. speaks of Christs descent into hell, i.a.: Carm. , Carmen heroicum de
solemnitate paschali atque de tryumphali Christi resurgentis pompa et descensu eius ad inferos
(ASD I, , pp. ); Explan. symboli,
ASD V, , pp. , ll. ; Enarrat.
in Ps. , ASD, V, , p. , ll. .
refractis coeleste Cf. Ps. (Vg.
), : Et eduxit eos de tenebris et vmbra
mortis, et vincula eorum disrupit.
opera diebus See Gn. , , .
Pleni tua. See Is. , : Plena est omnis
terra gloria tua. Also Hab. , : Operuit caelos gloria eius, et laudis eius plena est terra.
Er. follows the text of the ancient Christian
hymn sung or said immediately before the
Eucharistic Prayer (Liber usualis, p. ): Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus Sabaoth.
Pleni sunt caeli et terra gloria tua. Hosanna in
excelsis.
Benedicite secula Dn. , .
Quicquid Domini. The song of the
three children, Dn. , .
Miserator opera eius Ps. (Vg.
), .
propheta The prophet is the author of the
quoted Psalm (Vg. ).
superare gloriam Chomarat IDM,

p. , note : La formule (super omnia
opera eius) quEr. comprend comme signiant suprieure toutes ses uvres peut
sentendre autrement stendant sur toutes
ses uvres.
quanto condiderit Heath IDM, p. ,
note : An echo of the prayer said by
the priest during mass when adding a drop
of water to the wine in the chalice. See
Liber usualis, p. : Deus, qui humanae substantiae dignitatem mirabiliter condidisti, et
mirabilius reformasti: da nobis per huius
aquae et vini mysterium, eius diuinitatis esse
consortes, qui humanitatis nostrae eri dignatus est particeps.
An non Deo This idea can be
found in prayers and songs of the traditional
Catholic Christmas liturgy. See e.g. Caelius
Sedulius Hymnus Abecedarius de vita Christi,
second stanza, Analecta Hymnica Medii Aevi,
ed. G.M. Dreves and Cl. Blume, vol. L. Leipzig , no. , pp. : Beatus auctor saeculi / Seruile corpus induit / Vt carne
carnem liberans / Non perderet quod condidit.
An non condidit? Cf. Lc. , : Et
peperit lium suum primogenitum, et pannis eum inuoluit, et reclinauit eum in praesepio, quia non erat eis locus in diversorio.
Also Lc. , : Inuenietis infantem pannis inuolutum, et positum in praesepio. See
the anonymous Hymnus in Nativitate Domini,
fth stanza, Analecta Hymnica, vol. L, no. ,
p. : Praesepe poni pertulit / Qui lucis auctor exstitit / Cum patre caelos condidit / Sub
matre pannos induit.
inuolutum pannis The Nov. Test. of Er. has
in Lc. , and (LB VI, AB) not
pannis but fasciis. See the Annot. in Lc. ,
(ASD VI, , p. , ll. ): . Ad verbum sonat infasciauit id
est: fasciis inuoluit, ne quis imaginetur
laceros pannos. Opinor enim Mariae paupertatem fuisse mundam. See also the Annot. in
Lc. , (ASD VI, , pp. , ll.
).
missio Spiritus See Act. , .
idiotas homines Cf. Act. , : Videntes
autem Petri constantiam et Ioannis, comperto
quod homines essent sine literis et idiotae,
admirabantur. The apostles John and Peter,
uneducated, ordinary men, in Er. Paraphr.
in Act. , (LB VII, E) homines
illiterati ac plebeii.
lb
restitutus mundus opus erat misericordiae. Cornua, inquit Abacuc, in manibus eius,
ibi abscondita est fortitudo eius. Quid cruce despectius, quid inrmius crucixo?
At sub illa inrmitate latebat immensa potentia diuinae misericordiae, quae fregit,
deuicit, contriuit vniuersam Satanae tyrannidem.
Idem propheta quum haberet aures eruditas, quum haberet oculos de perspicaces, audiuit vniuersam hanc mundi fabricam ex omni parte narrantem Dei magnitudinem, et extimuit. Considerauit opera illius, et obstupuit. Et tamen quasi in his
omnibus parum adhuc esset perspicua Dei magnitudo, subiecit quod haec omnia
vinceret opera: In medio duorum animalium cognosceris. In connio Veteris ac Noui
Testamenti factus homo prodidit illud vnice stupendum misericordiae suae miraculum. Nimirum hoc est quod mox adiicit propheta: Quum iratus fueris, misericordiae
recordaberis. De his qui miranda gesserunt solemus dicere: In caeteris vicit omnes,
in hoc vicit seipsum. De Deo fas erit simile quiddam dicere: In | omnibus factis
suis Deus incomparabilis est et inimitabilis, in misericordia superat seipsum.
Nullam autem virtutem literae diuinae sic attollunt in Deo vt misericordiam,
quam aliquando magnam, aliquando nimiam appellant, aliquando multitudinis
quoque numero copiam exuberantem illius exaggerant. Rex ille propheticus eodem
in loco magnitudinem ac multitudinem diuinae misericordiae complectitur: Miserere mei, Deus, secundum magnam misericordiam tuam, et secundum multitudinem
miserationum tuarum dele iniquitatem meam. Vbi magna miseria est, ibi opus est
magna misericordia. Si consideres quam atrox fuerit peccatum Dauid, agnoscis
misericordiae magnitudinem; si reputes quot modis peccarit in vno crimine, vides
multitudinem miserationum eius. Nunquam ingens agitium solum committitur,
culpa culpam, velut in catenis ansam ansa, trahit. Primum duo capitalia facinora
coniunxit, homicidium et adulterium; vtrunque grauius erat in rege cuius ocium
erat in aliis talia commissa punire. Principes enim quo impunitius peccant apud
homines, hoc grauius oendunt Deum. Gladium gerebat vltorem homicidii et ipse
perpetrat homicidium. Per illum adulterae tradebantur lapidantibus et ipse compellit ad adulterium. Porro adulterium etiam illud peculiariter exaggerat, quod quum
domi haberet vxorum greges et concubinarum, tamen non ex inopia sed ex lasciuia
concupiuit alienam, vt rapto potius quam stupro delectari visus sit.
Neque enim par crimen est eius qui coactus egestate suuratur aliquid diuiti,
et eius qui domi opulentus tenuem veste quam habet vnicam spoliat. Hanc criminis atrocitatem impingit illi Nathan propheta sub parabola diuitis raptoris et
pauperis spoliati. Iam nullum homicidii genus immanius, quam quod non casu
aut subita animi commotione sed destinato consilio captata opportunitate committitur. Nihil commeruerat Vrias, nouerat rex illum delem, et hac ipsa hominis
synceritate abusus est ad illius exitium. Ille non sustinuit ingredi domum suam
cubiturus cum vxore, quod arca Dei teneretur sub pellibus et Ioab dux belli cum
populo dormiret humi; nec tanta probitas hominis auertit regis animum a malecio. Postridie vocatum ad coenam inebriauit, captans occasionem perdendi illum
si quid per temulentiam incircunspectius eutisset; nec temulentus Vrias sustinuit
ingredi domum suam fruiturus vxore. Additus est alius dolus quo fortis ac dus
bellator interiret. Tradita est epistola homicida nihil suspicanti, quod rex ob perspectam hominis synceritatem non metuebat ne resignatam legeret. Communicata
est homicidii culpa cum duce Ioab, quemadmodum cum Bersabee communicarat adulterium. Nec vnus periit Vrias, verum vt lateret fraus complures vocati sunt
in discrimen; magna vis hominum iaculis hostium obiecta est, vt vnus innocens
interimeretur regis libidini locum daturus. Igitur in vno crimine quantum inest
criminum? Si vnicum fuisset agitium, sed ingens, opus erat magna misericordia.
Nunc Dauid videns multiplex ac varium esse peccatum suum implorat multidinem
miserationum.
Quam vero late pateat Dei misericordia declarat Psalmus xxxv. Homines, inquit,
et iumenta saluabis, Domine, quemadmodum multiplicasti misericordiam tuam. Deus
non solum seruat homines, verum etiam iumenta propter homines seruare dignatur.
Rursus alibi quam exultat spiritus propheticus, quum ait: Misericordias Domini in
aeternum cantabo. Et in coelis igitur semper hymnis celebratur Dei misericordia,
captans occasionem A B: captans, vt est

coniectandum, occasionem BAS LB.
xxxv A B: trigesimusquintus BAS, trigesimus quintus LB.

hymnis A B: hymnus BAS LB.
Cornua eius Hab. , , in the Christian tradition interpreted as a prophecy of the

crucixion, with cornua as an image of radiating love and power.
Idem obstupuit Cf. Hab. , .
In medio cognosceris Hab. , . With
in medio duorum animalium Er. follows the
Septuaginta. The Vg. here has Domine, opus
tuum, in medio annorum viuica illud, in
medio annorum notum facies.
In connio miraculum Er. gives an
allegorical exegesis of Hab. , : The two animals are the Old and the New Testament of
Holy Scripture.
Quum recordaberis The last words
of Hab. , .
In caeteris seipsum Cf. Er. Adag.
(Mandrabuli more res succedit), ASD II, ,
p. , esp. ll. , with a quotation
from Plat. Leg. I, e: Si quis ipse seipsum
vincat, omnium victoriarum tum prima tum
optima est.
Rex ille propheticus Ps. (Vg. ), :
In nem. Psalmus Dauid, quando venit ad
eum Nathan propheta, quando intrauit ad
Bethsabee.
Miserere meam Ps. (Vg. ), .
peccatum Dauid The murder of Uriah after
the adultery with Uriahs wife Bathsheba. See
. Sm. .
adulterae lapidantibus See Ioh. ,

, the controversial passage on Jesus and the
adulterous woman. See the commentary on
this passage in Nov. Test., ASD VI, , pp.
. With a reference to Lv. , and Dt.
, the Pharisees said (Ioh. , ): In
lege autem Moyses mandauit nobis huiusmodi lapidare.
Hanc spoliati For the parable see .
Sm. , , for Davids reaction and Nathans
conclusions . Sm. , .
Ille humi See . Sm. , .
captans occasionem The editions B, BAS,
and LB have a parenthesis between these two
words: captans, vt est coniectandum, occasionem.
nec vxore See . Sm. , .
Additus legeret See . Sm. ,
. The letter said (Sm. , ): Ponite Uriam
ex aduerso belli, vbi fortissimum est praelium,
et derelinquite eum vt percussus intereat.
Communicata daturus See . Sm.
, .
Homines tuam Ps. (Vg. ), .
Misericordias cantabo Ps. (Vg.
), .
hymnis misericordia This is the text in the
editions A and B. BAS and LB here have the
misprint hymnus celebratur Dei misericordia.
lb
quemadmodum dicit et alius psalmus: Contemini Domino, quoniam bonus, quoniam in seculum misericordia eius. Atqui videbatur futurus nis canendae misericordiae posteaquam venisset nis omnis miseriae, nisi et ipsa felicitas qua pii fruuntur
in coelis donum esset misericordiae, et ipse cruciatus impiorum multa Dei misericordia temperatus esset.
Quid autem dicendum est, vbi tota vita mille malis et omni vitiorum Lerna
vndique corrupta est? Nimirum cla|mandum cum Asaph: Domine, ne memineris
iniquitatum nostrarum antiquarum; cito anticipent nos misericordiae tuae, quia pauperes facti sumus nimis. Rursus alibi: Misericordiae tuae multae, Domine; secundum
eloquium tuum viuica me. Iterum alio in loco Dauid velut expostulans cum Deo
clamat: Vbi sunt misericordiae tuae antiquae, Domine? Rursum Psalmus cvi: Conteantur Domino misericordiae eius, et mirabilia eius liis hominum. Qui versus velut
intercalaris in hoc psalmo subinde repetitur. Item in psalmo qui proxime praecedit:
Et dedit eos in misericordias in conspectu omnium qui ceperant eos. Misericordias dixit,
quia multa commemorauerat impie facta quibus iram Dei prouocarant. Et Dauid
vndique prementibus malis ait: Melius est vt incidam in manus Domini (multae enim
misericordiae eius sunt) quam in manus hominum.
III. Frequenter vt in vno crimine multa insunt crimina, ita in vna misericordia multae insunt misericordiae. Semel redemit genus humanum, sed hic quam multiplex
inest misericordia! Id oculo dei prospiciens Esaias ita loquitur sub persona Dei
promittentis Seruatorem Iesum: Et feriam vobiscum pactum sempiternum, misericordias Dauid deles. Simili tropo Deus placatus loquitur apud Hieremiam: Et dabo
vobis misericordias et miserebor vestri. Multis vrgentibus malis, multae promittuntur misericordiae. Similiter post multas aictiones Deus propitius factus populo
suo sic loquitur apud Zachariam: Reuertar ad Hierusalem in misericordiis et domus
mea aedicabitur. Sed quid recensemus haec ex Veteris Testamenti libris, in quibus toties obuium est misericordiarum nomen? Et tamen ea lex a iusto Deo non
a bono profecta quibusdam haereticis creditur, quum nihil aliud fere crepet quam
misericordias Domini. Quo minus mirandum, si Paulus apostolus in secunda ad
Corinthios epistola consona verbis propheticis scribit hunc in modum: Benedictus
Deus et Pater Domini nostri Iesu Christi, Pater misericordiarum et Deus totius consolationis, qui consolatur nos in omni tribulatione nostra. Apostolus aliquid addidit
misericordiae. Nam misericordiae est ignoscere quod commissum est. Hic, quod
maius est, Deus ex vltore t consolator.
Haec ideo repetiuimus ex arcanis libris, vt intelligamus hoc tropo sermonis signicatam immensam et ineabilem erga omnes et in omnibus malis Dei misericordiam. Idem indicatum est alio tropo, qui vel anadiplosis est, quam Latine possis vocare conduplicationem, vel anadiplosi nitimus. Etenim quemadmodum
Hebraei bonum bonum vocant quod eximie bonum videri volunt, et malum
malum quod insignite malum, ita frequenter Deus in arcanis literis misericors et
miserator dicitur ob excellentem misericordiae magnitudinem. Sic legis Psalmo centesimo quadragesimoquarto: Miserator et misericors Dominus, et quasi hoc quoque
parum esset adiecit patiens et multum misericors. Rursus alio psalmo: Memoriam
fecit mirabilium suorum misericors et miserator Dominus. Consimiliter apud Iohelem:
Scindite corda vestra et non vestimenta vestra, misericors enim et miserator est Dominus, et agens poenitentiam super maliciis. Et apud Hieremiam: Idcirco conturbata sunt
viscera mea super eum; miserans miserebor eis, ait Dominus. Quid est miserantem
misereri, nisi supra modum misereri? Eodem pertinet, quod quum immensum sit
cvi A LB: centesimo sexto B, BAS.

eos B BAS LB: nos A.
centesimo quadragesimoquarto A B
BAS, centesimo quadragesimo quarto LB.
Contemini eius Ps. (Vg. ),

; (Vg. ), ; (Vg. ), and .
omni vitiorum Lerna See the commentary
on p. , ll. of this Concio.
Domine nimis Ps. (Vg. ), .
The beginning of the same psalm: Psalmus
Asaph.
Misericordiae Domine Ps. (Vg. ),
.
secundum me Cf. Ps. (Vg. ),
, in the Vg.: Secundum iudicium tuum
viuica me. Er. here follows the second half
verse , in the Vg.: Propter eloquium tuum
viuica me.
Vbi Domine? Ps. (Vg. ), .
Conteantur hominum Ps. (Vg.
), , , and .
Et dedit eos Ps. (Vg. ), :
Et dedit eos in misericordias, in conspectu
omnium qui ceperant eos. Edition A here has
the misprint Et dedit nos, editions B, BAS and
LB follow the text of the Vg.
Misericordias prouocarant See Ps.
(Vg. ), , enumerating not Davids
sins but the wrong-doings of the people of
Israel.
Melius hominum . Sm. , .
Et feriam deles Is. , .
Simili tropo The use of the plural misericordiae.
Et dabo vestri Ir. , .
Reuertar aedicabitur Zch. , .
The Vg.: Reuertar ad Jerusalem in misericordiis et domus mea aedicabitur in ea.
Et tamen creditur Chomarat IDM,
p. , note gives the following remarks:
The law is the law of mercy. The God of justice is the God of the Old Testament and the
God of goodness the God of the New Testament. With quibusdam haereticis Er. probably refers to the Gnostics. See e.g. Er.s pref-
ace to his edition of Irenaeus Aduersus haereseon opiniones, dated August , Ep. ,
ll. : Successit his Cerdon, impietatum Lernam secum trahens. Duos enim deos
nxit, alterum bonum, alterum saeuum, a
saeuo mundum creatum. Cerdon was one of
the leading Gnostics in Irenaeus time. See
also Conradus Kirch, Enchiridium fontium historiae ecclesiasticae antiquae, Barcelona,
(th edition), numbers and . For
the theme of the two gods, see also Er.,
Eccles. III, ASD V, , pp. , ll.
.
Benedictus nostra . Cor. , .
anadiplosis nitimus A repetition
of one or more words. See Rhet. Her. IV,
: Conduplicatio est cum ratione amplicationis aut commiserationis eiusdem vnius
aut plurium verborum iteratio. See e.g. Verg.
Aen. X, , where the word at the end
of the rst line is repeated at the beginning of
the second.
misericors dicitur Misericors and
miserator, a combination of words which can
be found in some psalms and Iac. , : Misericors Dominus est, et miserator.
Miserator misericors Ps. (Vg.
), .
Memoriam Dominus Ps. (Vg.
), .
Scindite vestimenta vestra The rst line of
Ioel , .
misericors maliciis Paraphrase of
the rest of Ioel , : Conuertimini ad
Dominum Deum vestrum, quia benignus et
misericors est, patiens et multae misericordiae, et praestabilis super malitia.
Idcirco Dominus Ir. , .
miserantem misereri The editions A, B,
BAS and LB all have this accusativus cum
innitivo as the subject of the sentence.
lb
quicquid est in Deo, tamen quod apud homines in vitium sonat, id illi videntur tribuere sacrae literae, nimiam quandam et immodicam misericordiam. Hoc dictum
sic accipiet vestra pietas, vt persuasa nihil esse in Deo quod vlli vitio sit obnoxium,
intelligat hoc tropo scripturam sese ad humanos sensus accommodantem signicare
miram quandam et incredibilem hyperbolen misericordiae diuinae.
Quod vt explanatius dicam vosque rectius accipiatis, sic vestro cum animo
perpendite. Si quis rex seueras leges tulisset in homicidam, semel condonanti
perpetratum homicidium fortassis adscriberetur clementiae. Quod si idem eidem
iam decies ac saepius in idem facinus reuoluto condonaret, nonne clamarent omnes
immodicam esse regis clementiam, quae legum vi|gorem dilueret et improbitatem
ad peccandum inuitaret impunitate? Item pater qui semel aut iterum lio pecuniae
nequiter profusae veniam daret, fortassis lenis ac mitis diceretur. Idem si saepius
peccanti subinde pecuniam crederet, nonne dicerent omnes: Immodice lenis est
et indulgentia sua corrumpit lium? Multo iustius id diceretur si idem faceret
seruo. Ad haec, si quis maritus vxorem semel in adulterio deprehensam reciperet
in gratiam, nimirum omnes admirarentur tam lenem inueniri maritum qui talem
mulierem dignaretur suo cubiculo. At idem, si mulierem subinde fallentem coniugii
dem et nunc huic nunc illi adultero sese conglutinantem receptaret, nonne totus
populus diceret eum aut insigniter fatuum aut vxoris suae lenonem?
Deus autem, qui Rex est noster, qui Pater est, qui Dominus, qui Sponsus, nullum
excipit peccati genus, nullum praescribit peccandi numerum, quoties resipiscimus
remittit poenam quam aeterna lex illius comminata est, recipit in familiam, introducit in cubiculum charitatis suae, nec recipit solum, verumetiam omnium admissorum obliuiscitur. Ouem perditam humeris suis reducit ad caulas, inuitat sanctorum Ecclesiam ad commune gaudium, occurrit lio prodigo redeunti domum e
longinqua profectione, profert stolam et anulum, iubet occidi vitulum insignem.
Quid haec sonant aliud quam immodicam quandam ac nimiam, vt ita dixerim, Dei
misericordiam? Iam vero minus mirum videatur, si homo saepius ignoscit homini
peccanti qui et ipse sit aliquando prolapsus in eadem peccata aut certe prolabi possit, si rex ignoscat ei cuius ocium aliquando expertus est sibi commodo fuisse, aut
pater condonet lio cuius consuetudine sentit subleuari senectutem suam, si dominus gratiam faciat seruo cuius opera iuuetur, si maritus adulterae cuius conuictum
expertus sit aliquando fuisse iucundum. Inter homines nonnunquam metuit is qui
ignoscit eum cui condonat, nonnunquam vlcisci nec potest si velit. At Deus qui
nullius est indigens, qui nutu potest si velit perdere, toties a nobis spretus, desertus,
abnegatus, tolerat, inuitat, recipit, amplectitur.
Vt non est vehementior charitas quam inter maritum et vxorem, nec arctior coniunctio, ita non est implacabilior ira quam proditae dei coniugalis. Et tamen audi
quid apud Hieremiam loquatur lenis Dominus adulterae suae tot adulteriis pollutae: Vulgo dicitur: Si dimiserit vir vxorem suam, et illa recedens ab eo duxerit virum
alterum, nunquid reuertetur ad eam vltra? Nunquid non polluta erit et contaminata
mulier illa? Tu autem fornicata es cum amatoribus multis et tamen: Reuertere ad me,
dicit Dominus, et ego suscipiam te. Homo maritus vxorem quam ipse fortassis ob
lb
leuem culpam aut causam dimisit, non recipit si post diuortium se iunxerit alteri
viro. Non enim patitur alterius viri consortium maritalis amor. Deus autem sponsam suam, pro qua mortuus est, quam sibi suo sanguine puricauit, toties vltro
fugientem seque prostituentem immundis spiritibus, tamen non fastidit reuertentem.
Nec mirum est si nimiam habet misericordiam qui nimiam habet erga nos
charitatem. Non veretur hoc scribere Paulus Ephesiis: Eramus natura lii irae, sicut
et caeteri, Deus autem, qui diues est in misericordia, propter nimiam charitatem suam
qua dilexit nos, et cum essemus mortui peccatis, conuiuicauit nos in Christo. Planius
exprimit nimiam patris erga nos charitatem Ioannes in Euangelio suo. Sic, inquit,
Deus dilexit mundum, vt lium suum vnigenitum daret, vt omnis qui credit in eum
non pereat, sed habeat vitam aeternam. Cui congruenter succinit Paulus scribens ad
Romanos: Qui etiam proprio lio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit
illum, quomodo non etiam cum illo omnia nobis donauit?
Haec tanta charitas, haec tanta misericordia si conferatur ad omnem humanam
charitatem ac misericordiam, si ad merita nostra, nonne merito videatur immodica?
Atqui id sane magis verum esse liquebit, si perpenderimus qualis sit ille qui sic
nos diligit, sic sua misericordia prosequitur, quales nos quos Deus | tanto dignatur
honore. In se quisque descendat, post nomen in baptismo datum, post abiuratum
Satanam cum pompis suis, quoties sacramenti desertor ad hostem Sponsi sui
defecerit, quoties post acceptam a sacerdote criminum absolutionem in grauiora
relapsus sit, imo quoties eodem die recidat in ea quae detestatus est. Nemo sibi
blandiatur, charissimi, quisquis furatur aut adulterium committit, quisquis inuidet
aut obtrectat fratri, quisquis ambit honores huius mundi, deseruit Sponsum suum
Christum, diuertit a Patre suo, defecit a Rege suo, profugit a Domino suo.
metuit is A B: is metuit BAS LB.

Hier. * LB: Esa. * A B BAS.
apud Hieremiam LB: apud Esaiam A B
BAS.
Misericordia beneca * B BAS LB.

ac A B: et BAS LB.
vxoris suae lenonem See jurist Julius Paulus,

Sententiae II, , : eum qui in adulterio
deprehensam vxorem non statim dimiserit,
reum lenocinii postulari placuit.
Ouem gaudium See Lc. , ,
and Mt. , .
occurrit insignem See Lc. ,
.
apud Hieremiam A reference to the text of
Jeremiah which follows, Ir. , . However,
editions A, B and BAS have in the text apud
Esaiam and as marginal note Esa. , whereas
LB has apud Hieremiam and marginal note
Hier. .
Vulgo suscipiam te Ir. , .

Eramus Christo Eph. , .
Sic aeternam Ioh. , .
Qui donauit Rom. , .
nomen datum Nomen dare in military terms: to be enlisted, to join the army,
to answer to ones name when summoned
to military duty. Lewis-Short s.v. nomen
I.
sacramenti desertor Sacramentum can be a
military term also: the military oath of allegiance. See Lewis-Short, s.v. sacramentum I,
B .
IV. Sed de his plura dicendi fortasse paulo post dabitur locus commodior. Nunc quo
plenius intelligatis quam late pateat immensa Domini misericordia, scire debetis
quod in sacris literis misericordiae vocabulum nonnunquam sonat municentiam,
interim gratiam praeuenientem, interdum subleuantem, aliquoties consolantem,
rursus alibi medicantem, frequenter autem ignoscentem aut etiam punientem.
Nam mea quidem sententia quod apud Lucam loquitur Dominus: Estote misericordes, sicut et Pater vester misericors est, ad benecentiam potissimum pertinet. Perfecta siquidem benecentia est, si quis benefaciat inimicis. Explanatius hoc dixit
Matthaeus in simili sermone Domini: Estote, inquit, vos perfecti, sicut et Pater vester
coelestis perfectus est, qui solem suum oriri facit super bonos et malos, ac pluit super
iustos et iniustos. Quoniam autem nihil habemus quod non gratis acceperimus a
Deo, quicquid possumus aut sumus, quicquid possidemus, Dei misericordia est.
Imo quod angelos, quod hunc mundum condidit, Dei misericordia est. Si sibi condidisset potentia aut sapientia laudari poterat, nunc quoniam haec omnia nobis
condidit, nonne agnoscimus immensam Dei misericordiam?
Cui voluuntur orbes coelestes, cui lucent sol per diem, luna cum stellis per
noctem, nisi homini? Cuius vsibus haec omnia condita sunt, quum nihil esset cui
pendulae nubes vmbram faciunt et arua rigant? Cui spirant aurae, cui uunt amnes,
scatent fontes, aestuant maria, stagnant lacus, cui tellus foecunda tantum gignit
animantium, tantum gignit opum, nisi homini? Nihil enim omnium rerum non
subiecit homini, solum hominem voluit sibi subiectum esse. Quemadmodum testis
est et Paulus ad Corinthios scribens: Omnia vestra sunt, vos autem Christi, Christus
autem Dei. Et quod in Genesi narrat Moses repetit Psalmus octauus, admirans Dei
bonitatem, qui pro sua misericordia tantum beneciorum in hominem contulerit:
Quid, inquit, est homo quod memor es eius, aut lius hominis quoniam visitas eum?
Minuisti eum paululum ab angelis, gloria et honore coronasti eum, et constituisti
eum super opera manuum tuarum. Omnia subiecisti sub pedibus eius, oues et boues
vniuersos, insuper et pecora campi, volucres coeli et pisces maris.
Dicam adhuc, quod sublimius est, etiam angelos coelestes debemus misericordiae
Domini. Sit leue pondus meo sermoni, ni Paulus hoc clare docet scribens Hebraeis
etenim de angelis loquens: Nonne, inquit, omnes sunt administratorii spiritus, in
ministerium missi propter eos qui haereditatem capiunt salutis? Et in Veteri pariter ac
Nouo Testamento frequenter legimus angelorum ministerio refocillatos famelicos,
liberatos captiuos, propugnatas regiones, depulsa mala, laeto nuncio recreatos pios.
Quin ipse Dominus in Euangelio: Angeli, inquit, eorum semper vident faciem Patris
qui in coelis est. Quid hac dignatione mirabilius: homunculis additos angelos
paedagogos?
Ergo quicquid habes, homo, habes autem omnia donec manseris in Christo,
totum hoc illius misericordiae feras acceptum. Alioqui Paulus obstrepet tibi: Quid
habes, homo, quod non accepisti? Et si accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis?
Porro quicquid mali videris in aliis, agnosce Dei praeuenientem misericordiam, de
qua Dauid non vno in loco: Et misericordia eius praeueniet me. Non es natus nothus,
claudus aut caecus, non pauper, non ebetis ingenii, quemadmodum nascuntur
lb
multi, age gratias misericordiae praeuenienti. Quicquid malorum accidit homini,

tibi poterat accidere, nisi | tui tutelam egisset Dei misericordia. Rursus non es
adulter, non periurus, non homicida, non sacrilegus, quemadmodum sunt, heu,
nimium multi; agnosce Dei misericordiam, hoc enim eras nisi te protexisset Dei
misericordia.
Quum physionomus quidam de Socrate pronunciasset quod esset homo luxus
auidus et immoderatae libidinis, discipulis quibus nota erat praeceptoris incredibilis
temperantia, partim irridentibus hominem, partim etiam indignantibus, Socrates
et illos cohercuit et illum subleuauit dicens: Rem diuinauit. Haec omnia eram, ni
me Philosophia docuisset temperantiam. Sed rectius quod Socrates tribuit philoso-
Misericordiae verbum in sacris literis varie

accipitur * B BAS LB.
Misericordia beneca * B BAS LB.
et constituisti A: constituisti B BAS LB.

Misericordia praeueniens * B BAS LB.
de qua A B: de quo BAS LB.
Nunc punientem Heath IDM, p.

, note . Although some of these categories of grace were the subject of theological
debate, Er. does not enter into the controversies over sucient and ecacious grace, created and uncreated grace, and inherent and
infused grace that occupied his predecessors
and contemporaries. He bases his categories
upon the functions of divine mercy depicted
in the Scriptures.
Estote est Lc. , .
Estote est Mt. , .
qui solem iniustos Mt. , .
omnia Dei Cf. . Cor. , in
the Vg.: Omnia enim vestra sunt, vos autem
Christi, Christus autem Dei. Er. Nov. Test.,
ASD VI, , p. : Omnia inquam vestra
sunt, vos autem Christi, Christus vero Dei.
quod Moses See Gn. , .
Quid maris Ps. , .
Minuisti angelis The Vg. has here Minuisti eum paulo minus ab angelis.
Nonne salutis Hebr. , . For capiunt the Vg. has capient.
Angeli est Mt. , . Angeli eorum,
in the Vg: Angeli eorum in caelis.
Quid acceperis . Cor. , . The
Vg.: Quid autem habes quod non accepisti.
Si autem accepisti, quid gloriaris quasi non
acceperis?
Porro quicquid Side note Misericordia
praeueniens. Heath IDM, p. , note : Er.
uses prevenient in the non-technical sense
of preventive or protective. As dened by
the Council of Trent, prevenient grace ensures
the commencement of justication, through

Christs vocation. God summons us from
our sins without any anterior merit on our
part. See Denzinger-Schnmetzer : De
necessitate praeparationis ad iusticationem
in adultis, et vnde sit.
Et misericordia me Ps. (Vg. ),
.
Quum temperantiam See for this
story Cic. Tusc. IV, , , and Fat. V, ,
and also Er. Apophth. III, [] (ASD IV,
, p. , ll. ). The four editions A,
B, BAS and LB have the word physionomus with an initial capital, as if it were a
proper name: Physionomus. In Latin the
normal word for a physiognomist is the Greek
word physiognomon, one who knows a persons character from his features (see LewisShort s.v. physiognomon). The said physiognomist, known from his negative judgment
on Socrates appearance, was Zopyros. See the
articles Zopyrus in OCD and Zopyros in
DKP V.
Philosophia Cicero speaks of Ratio, Er.
in his Apophth. III, [] (ASD IV,
, p. , ll. ): Nihil mentitus
est; omnino talis eram futurus, nisi me
Philosophiae gubernandum tradidissem.
Sed rectius malis Heath IDM, p. ,
note : This story is told in the life of
Saint Francis in the thirteenth-century Legenda aurea, compiled by Jacobus de Voragine. See The Golden Legend: Readings on the
Saints, trans. W.G. Ryan, vols., Princeton
, Vol. II, p. .
phiae, vir optimus Franciscus tribuit diuinae misericordiae. Quum enim quodam
tempore socius eius sic ab ipso iussus coniecisset in eum quicquid conuiciorum in
hominem scelerosum dici posset, sacrilegum, parricidam, sycophantam, stupratorem, venecum appellans, patientissime tulit ac semetipsum deplorauit. Alio vero
tempore roganti socio, quur compulsus esset, vt tanta mendacia diceret in innocentem, nihil enim horum in ipsum competere, Nihil, inquit, mentitus es, omnia haec
eram, et multo etiam plura, ni misericordia Dei seruum suum seruasset ab his malis.
Nec praeuenit nos solum Dei misericordia prouocans ad pietatem, verum etiam
conantes adiuuat, comitatur procientes, denique largitur vt perciamus quod
humanae vires praestare non poterant. Huiusmodi misericordiae genus mihi videtur
signicare Paulus apostolus, quum alias frequenter, tum in salutationibus imprecans
gratiam et pacem, in epistolis ad Timotheum addit etiam misericordiam. Etenim
citra praeiudicium melioris sententiae si quis adferet, mihi videtur gratia pertinere
ad vocationem; vocamur autem per dem, hoc est credulitatem. Ea des gratuitum
est Dei donum, et ob id quibus id contingit debent diuinae misericordiae. Misericordia ad charismata, quae varie distribuuntur cuique pro modulo dei. Pax ad
totius vitae innocentiam, sine qua nec cum Deo constat amicitia, nec cum fratribus
vera concordia. Quoties autem eripimur a malis quibus aigimur, ne tribuamus
astris, ne fortunae, ne prudentiae nostrae, totum misericordiae Dei adscribamus.
Nemo peccatorum vinculis irretitus liberari potest, nisi subueniat diuina misericordia.
Docet hoc Psalmus centesimus vigesimus nonus: Quia apud Dominum misericordia, et copiosa apud eum redemptio, et ipse redimet Israel ex omnibus iniquitatibus eius.
Porro quod ex corporalibus etiam malis eripit Dei misericordia, declarat Paulus scribens Philippensibus Epaphroditum aegrotasse vsque ad mortem, Sed Deus, inquit,
misertus est eius, non solum autem eius, verum et mei, ne tristiciam haberem super
tristiciam. Neque quicquam interest inter misericordiam subleuantem et consolantem, nisi quod subleuamur ademptis malis quibus premebamur, caeterum adest
misericordia consolatrix, quoties in mediis aictionibus laetarum rerum admixtu
temperat aduersitatis molestiam, faciens cum tentatione prouentum, vt inquit Paulus,
quo possimus sustinere.
Atque haec ipsa mala frequenter immittuntur a miserante Deo, quo nos vel purget a malis admissis, vel retrahat ab admittendis, vel vt virtutis exercendae materiam
subministret. Ita tentatus est Abraham, ita Iob variis malis exercitus, ita quicunque
vnquam pie vixerunt in Christo Iesu in mundo hoc velut aurum igni variis aictionibus probati sunt. Vbi sunt isti qui Deo obmurmurant quoties incidit morbus corporis aut mors liberorum aut vxoris, quoties res familiaris damno minuitur, quoties
fallunt agrorum prouentus, non intelligentes haec esse certissima signa miserentis
nostri Dei? Audiamus potius quid nos admoneat Solomon: Disciplinam Domini, li
mi, ne abiicias neue decias cum ab eo corriperis, quem enim diligit Dominus corripit,
et quasi pater in lio complacet sibi. Eandem sententiam verbis nonnihil mutatis ad
Hebraeos repetit Paulus: Quem enim diligit Dominus castigat, agellat autem omnem
lium quem recipit.

lb
Ergo, dilectissimi fratres, quoties in|gruit aduersitatis procella, iuxta Pauli consilium, in disciplina perseuerate, scientes quod tanquam liis oerat se vobis Deus.
Audite vocem misericorditer corripientis lios suos Patris in Psalmo octogesimo
octauo: Si iusticias meas prophanauerint, et mandata mea non custodierint, visitabo
in virga iniquitates eorum, et in verberibus peccata eorum. Misericordiam autem meam
non dispergam ab eo, neque nocebo in veritate mea. Sic et Paulus liis quos amabat
minitatur dicens: Quid vultis? In virga veniam ad vos, an in spiritu lenitatis et mansuetudinis? At idem: De his, inquit, qui foris sunt, quid attinet me iudicare? Nulla vox
acerbior liis quam quum audiunt a patre: Agite quicquid libet, mea nihil refert.
Siquidem hic est sermo meditantis abdicationem. Nimirum haec parentum lenitas
quauis obiurgatione durior est.
Vt igitur est crudelis indulgentia, ita est misericors correptio. Corripiet, inquit,
me iustus in misericordia et increpabit me, oleum autem peccatoris non impinguet
Misericordia subleuans * B BAS LB.

Misericordia medicans * B BAS LB.
vixerunt A B: vixerint BAS LB.
neue B BAS LB: n ve A.

et eorum A B: om. BAS LB.
in misericordiam Gratia, misericordia,

et pax: . Tim. , , and . Tim. , . Gratia
vobis et pax: e.g. Rom. , ; . Cor. , ; .
Cor. , .
Misericordia ad charismata Charismata, particular graces, such as the gift of
tongues, the prophecy. See . Cor. , and
, .
Misericordia dei See Rom. ,
.
Quia eius Ps. (Vg. ), .
Sed Deus tristiciam Phil. , . In
the Vg.: verum etiam et mei, ne tristiciam
super tristiciam haberem.
faciens sustinere . Cor. , . Vg.:
Facit etiam cum tentatione prouentum, vt
possitis sustinere.
Ita Abraham See Gn. , . Verse :
Quae postquam gesta sunt, tentauit Deus
Abraham.
Iob exercitus See Iob , , .
quicunque probati sunt See . Tim.
, : Et omnes, qui pie volunt viuere in
Christo Iesu, persecutionem patientur. Also
Zch. , : Et ducam tertiam partem per
ignem, et vram eos sicut vritur argentum, et
probabo eos sicut probatur aurum.
Disciplinam corriperis Prv. , :
Disciplinam Domini, li mi, ne abiicias,

nec decias cum ab eo corriperis. See also
Hebr. , : Fili mi, noli negligere disciplinam Domini, neque fatigeris dum ab eo
argueris.
quem sibi Prv. , : Quem enim
diligit Dominus corripit, et quasi pater in lio
complacet sibi. Cf. Hebr. , , quoted in
ll. .
Quem recipit Hebr. , .
in disciplina Deus See Hebr. , . In the
Vg.: In disciplina perseuerate. Tanquam liis
vobis oert se Deus.
Si mea Ps. (Vg. ), .
et in eorum This passus of Ps. (Vg. ),
was quoted in editions A and B, but not in
BAS and LB.
Quid mansuetudinis . Cor. , .
In the Vg.: an in charitate et spiritu mansuetudinis? Nov. Test. of Er., ASD VI, , p. :
an cum charitate et spiritu lenitatis?
De his iudicare . Cor. , . In the
Vg.: Quid enim mihi de iis qui foris sunt
iudicare? Nov. Test. of Er., ASD VI, , p. :
Quid enim ad me attinet, etiam de his qui
foris sunt iudicare?
Corripiet meum Ps. (Vg. ),
. To oer perfumed oil, a rite of hospitality.
lb
caput meum. Paulus Aemilius Romanus dux rebus miro successu ex sententia gestis
magnum aliquod malum imminere diuinabat. Et Polycrates Samiorum tyrannus
conatus est fortunae perpetuo blandientis inuidiam anuli pretiosissimi iactura redimere. Quanto magis nobis impie viuentibus metuendum est, ne iusta Dei vindicta
immineat, quoties nobis rerum temporalium diu blanditur prosperitas. Deus enim
in propheticis literis quum implacabilem iram exprimere vult, comminatur sese
ablaturum virgam suam ab illis, nec vllis aictionibus medicaturum peccatis illorum. Absit a nobis, charissimi, talis felicitas. Quin potius, si quid serenitatis indulget patris nostri misericordia, gratias agamus illi solliciti necubi abutamur illius benignitate; sin vrgent aduersa, nihilo secius illi gratias agentes totos nos illius dedamus arbitrio.
Vt corpore valeas permittis te medico homini, credis te chirurgo ligandum,
secandum, vrendum; vt animae salutem aeternam compares, non credes te Conditori, Domino, Patri et Seruatori? Non audes praescribere medico Hac et hac
ratione curato me, et Deo praescribemus quomodo oporteat nostrae saluti consulere? Paulus apostolus tolerat angelum Satanae sibi imminentem et colaphos
impingentem, quod sic expediret ad dotium quas acceperat custodiam. Quum inrmor, inquit, tum fortis sum. Et libenter gloriatur in inrmitatibus suis, vt possideat inhabitantem in se virtutem Christi. Nos qui sumus vt deprecemur hanc
Dei misericordiam, variis aictionibus velut amaris pharmacis salutem nostram
procurantis? Vulgus vbi quem videt claro genere prognatum in re splendida,
corpore felici, cumulatum honoribus, dicere solet: Quantum ille debet Deo!
Sic iudicant homines felicitatem aestimantes ex his quae foris videntur. At si
quis rem ad Dei iudicium exigat, saepenumero plus debet misericordiae Dei
obscurus, tenuis, valetudinarius, abiectus inter homines, quam felices illi quos
imperita multitudo diis aequat. Congere quantum voles infelicitatum iuxta
mundum, abunde felix es si istis malis temporariis redimis felicitatem aeternam.
Iam ignoscentem misericordiam, quam et clementiam vocamus, nemo non
agnoscit nisi qui se credit immunem ab omni peccato. Sed quid ait Ioannes
apostolus: Si dicimus nos non habere peccatum mendaces sumus, et veritas in nobis
non est. Si nec astra sunt munda in conspectu Dei, si et in angelis suis reperit
iniquitatem, si nemo purus est in conspectu Dei, nec infans vnius diei, quis nostrum
gloriabitur se castum habere cor? Apud homines multi iusti videntur, apud Deum
nemo iustus est, sed omnes iusticiae nostrae sunt veluti pannus mulieris menstruo
prouuio contaminatae. Paulus sentit legem carnis in membris suis repugnantem
legi mentis et clamat: Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? Iob
iusti titulo honoratur, et tamen ex Dei colloquio deprehenditur non omnino vacare
culpa. Horret etiam ipse propheta Dauid Dei iudicium, nisi multa misericordia
diluatur: Ne intres, inquit, in iudicium cum seruo tuo, quia non iusticabitur in
conspectu tuo omnis viuens.
Nunc vnusquisque nostrum descendat in cubiculum consci|entiae suae, considerans quot modis, quoties, quam grauiter oenderit Deum, quam omnia etiam
benefacta nostra sint variis vitiis inquinata, atque ita intelliget quantum debeat
immensae Dei misericordiae, qui nostram imbecillitatem tam patienter tolerat, qui
tot occasionibus inuitat ad poenitentiam, qui resipiscentibus tam placide remittit
Misericordia ignoscens * B BAS LB.

Paulus diuinabat In bc the
Roman consul Lucius Aemilius Paullus
Macedonicus ended the Third Macedonian
War at Pydna. His premonitions came true.
One of his two younger sons died before the
triumph in Rome, the other son after that
glorious happening. See OCD s.v. Paullus,
Lucius Aemilius and DKP I s.v. Aemilius
(). Also Er. Apophth. V, on Paullus Aemilius, LB IV, E.
Et Polycrates redimere The tyrant
Polycrates of Samos, c. bc, threw his
signet ring into the sea. Later it was found
again in the belly of a sh (Hdt., Hist. III, ).
See OCD s.v. Polycrates () and DKP IV s.v.
Polykrates ().
Deus illorum An allusion to Is. ,
: Vae genti peccatrici Super quo percutiam vos vltra, addentes praeuaricationem?
See also Prov. , : Noli subtrahere a puero
disciplinam. Si enim percusseris eum virga,
non morietur.
Paulus custodiam See . Cor. , :
Et ne magnitudo reuelationem extollat me,
datus est mihi stimulus carnis meae angelus
satanae qui me colaphizet.
Quum sum . Cor. , . In the
Vg: Cum enim inrmor, tum potens sum.
Nov. Test. of Er., ASD VI, , p. : Quum
enim inrmus sum, tunc robustus sum.
Et Christi See . Cor. , : Libenter igitur gloriabor in inrmitatibus meis, vt
inhabitet in me virtus Christi.
Si non est . Ioh. , .
mendaces sumus . Ioh. , in the Vg.: ipsi
nos seducimus, and the Nov. Test. of Er., ASD
VI, , p. : nosipsos fallimus. The same
translation in Er. Paraphr. in . Ioh. , (ASD
VII, , p. , ll. ).
Si nec iniquitatem See this Concio,
p. , ll. : nec astra munda sunt in conspectu Dei et in angelis suis reperit iniquitatem.
Cf. Iob , : Stellae non sunt mundae in
conspectu eius. In the Bible the stars are sym-
bols of splendor and claritas, see f.e. Is. ,

stellae caeli et splendor earum and . Cor.
, stella enim a stella diert in claritate.
For the angels see Iob , : in angelis suis
reperit prauitatem.
sed contaminatae Is. , . Vg.: Et
facti sumus vt immundus omnes nos, et quasi
pannus menstruatae vniuersae iustitiae nostrae; et cecidimus quasi folium vniversi, et
iniquitates nostrae quasi ventus abstulerunt
nos. See the expurgated version of this verse
in the popular Gregorian Advent song Rorate
caeli, stanza : Peccauimus, et facti sumus
tamquam immundus nos, et cecidimus quasi
folium vniuersi; et iniquitates nostrae quasi
ventus abstulerunt nos. See Liber usualis,
p. .
Infelix huius The Vg. version of Rom. ,
. Cf. the same verse with the commentary
in the Nov. Test. of Er., ASD VI, , p. ,
and ASD VI, , p. , ll. ;
: Miser ego homo, quis me eripiet ex hoc
corpore morti obnoxio?
Iob culpa See Iob , : Numquid
considerasti seruum meum Iob, quod non sit
ei similis in terra, homo simplex et rectus,
ac timens Deum, et recedens ab malo? God
answers Job in the chapters , and then
Job must confess (, and ): Ideo insipienter locutus sum, et quae vltra modum excederent scientiam meam. Idcirco ipse me
reprehendo, et ago poenitentiam in favilla et
cinere.
Ne iudicium The same text of Ps.
(Vg. ), in the Vg.: Et non intres in
iudicium; Ps. Gall. Et non intres in iudicio;
Ps. Hebr. Et non venias ad iudicandum; Ps.
Rom.: Et non intres in iudicio.
Ne intres viuens Ps. (Vg. ),
.
cubiculum conscientiae Cf. Ps. Aug., Serm.
(Migne PL , ): In cubiculis conscientiarum. See Blaise s.v. cubiculum: (g.)
lintrieur de, le secret de, lintimit.
omnem noxam. Addam his omnibus quod quibusdam fortasse non videbitur admodum probabile, quum Deus impios ad summum maliciae prouectos perdit et
in gehennam coniicit, nec hic illum obliuisci misericordiae suae. Hebraeos diuisis maris uctibus liberat, Pharaonem cum suo satellitio mergit. Vtrobique erat
misericordia, subleuans erga populum suum, puniens erga regem deploratae iam
malitiae ne peccata peccatis accumulans grauiores etiam gehennae poenas sibi
colligeret. Misericordiae medicantis erat quod illum tot plagis inuitarat ad poenitentiam. Iamque fractus malis coeperat resipiscere, verum vbi salutaris poenitentiae rursus impia poenitentia ductus dixit Non noui Dominum, nec dimittam
populum, nec tanto denique miraculo commotus destitit a persequendo, sed ira
caecus ausus est sese mari credere, Deus pro sua misericordia deploratam malitiam oppressit, vt quando sanari non poterat certe leuius interiret. Idem sentiendum de reliquis seueritatis exemplis quae referuntur in Veteris Instrumenti libris,
velut de his quos ignis exussit, terra absorpsit, gladius extinxit, serpentes trucidarunt.
Nam in euangelicis literis rariora sunt exempla vindictae, sed omnia misericordiae. Lenis enim erat correptio quod Elymas subita caecitate percussus didicit non
repugnare sermoni euangelico. Paucos Paulus tradidit Satanae in aictionem carnis,
vt spiritus saluus eret in die iudicii et pudore correcti sese verterent ad meliorem
frugem. Nullum extat seuerius quam Ananiae et Sapphirae ad Petri correptionem
subito collabentium, et tamen incertum an horum animae corporis interitu seruatae sint. Ad summam hoc ipsum quod apud inferos patiuntur damnatae malorum animae minus est illorum meritis. Nec defuere qui tantum tribuerent misericordiae diuinae, vt impios etiam daemones ac damnatos homines crederent aliquando post longas seculorum periodos recipiendos in gratiam. Haec opinio, quanquam magno nititur autore, tamen ab orthodoxis patribus reprobata est, quae tantum in hoc a nobis recitatur, vt declaremus quam magnicam de Dei misericordia
conceperint opinionem eruditissimi viri, qui noctes diesque versati sunt in sacris
voluminibis, quae fere nihil aliud canunt, eerunt, celebrant quam Dei misericordiam.
V. Iam si satis demonstratum est, quicquid sumus aut habemus boni, quod protegimur ab imminentibus malis, quod eripimur ab opprimentibus, quod in mediis
malis coelesti solatio refocillati fortes et alacres persistimus, quod temporariis aictionibus vel erudimur ad poenitentiam, vel excercemur ad perfectam virtutem,
quod non imputantur nobis commissa nostra, in quae toties relabimur, id totum
esse diuinae misericordiae, quo magis huius immensam altitudinem, latitudinem et
profunditatem queatis perspicere, quaeso vt vosipsos mecum paulisper contemplemini, primum ea parte qua estis abiectissimi, deinde ea qua praecellitis, postremo
circumferatis oculos ad mala quae vobis foris imminent ac circumuallant, ac rursus ad bona quorum spes vobis ostensa est. Horum omnium contemplatio docebit nos amplitudinem misericordiae diuinae, cuius vere nec modus est nec numerus.
Si corpusculum hoc contemplemur, animi nostri vel organum vel domicilium,

vix aliud animal reperias imbecillius, abiectius, aut etiam miserius. Si quaeras
Addam his Marginal note Misericordia puniens.
Hebraeos mergit See Ex. , .
Vtrobique poenitentiam Gratia subleuans helps to rise above sin, gratia medicans deals with its consequences. See Thomas,
STh I, , , . The Council of Trent
made the same distinction. See DenzingerSchnmetzer nos. and .
fractus malis The ten plagues of Egypt. See
Ex. .
Non populum Ex. , . Vg: Nescio
Dominum, et Israel non dimittam.
nec tanto interiret See Ex. .
ignis exussit See e.g. Lv. , : Aarons
sons Nadab and Abihu killed by re.
terra absorpsit See Nu. , : The earth
swallowed Korah, Dathan and Abiram and
their families. The followers of the three rebels
were killed by re.
gladius extinxit See Nu. , : The
people did not obey the Lord and were
attacked and beaten by the Amalekites and
Canaanites.
serpentes trucidarunt See Nu. ,
: Venomous snakes bit the insurgent people,
and many died.
Lenis euangelico See Act. ,
: The magician Elymas Bar Jesus tried to
prevent the conversion of the proconsul of
Paphos, but the apostle Paul struck Elymas
blind, and the proconsul believed in the Lord.
Paucos frugem . Cor. , : Pauls
verdict on a fornicator: Tradere huiusmodi
satanae in interitum carnis, vt spiritus saluus
sit in die Domini nostri Iesu Christi. Also .
Tim. , : The two false doctors Hymenaeus
and Alexander were handed over to Satan by
the apostle Paul to be taught not to blaspheme.
Nullum sint See Act. , . Ananias and Sapphira said that they oered the
apostle Peter the whole price of a sold property, but they gave only a part of it. Because
they lied to the Holy Ghost they died immediately.
incertum sint Act. , and formulate the sin of Ananias and Saphira as
mentiri Spiritui sancto or tentare Spiritum Domini. Here again the dilemma of Er.
between Gods immensa misericordia, which
forgives all sins, and Mt. , : Omne peccatum, et blasphemia remittetur hominibus,
spiritus autem blasphemia non remittetur.
Nec gratiam A controversial theory
of Origenes: Ein Hauptpunkt seiner Lehre
war die : die Seelen
derjenigen, die auf Erden gesndigt haben,
kommen nach dem Tode in ein Luterungsfeuer, aber allmhlich steigen alle, auch die
Teufel, von Stufe zu Stufe hher und werden schlieszlich, ganz gereinigt, in therischen
Leibern auferstehen, und Gott ist wieder alles
in allem. [] Origenes leugnete also die
Ewigkeit der Hlle. (Altaner-Stuber, Patrologie, ). See his De princ. I, , (Migne
PG , ) and also the Commentarii in
Matth. , (Migne PG , ) and the
Commentarii in Ioh. , (Migne PG ,
).
Haec reprobata est The Church
Fathers Cyprian and Augustine defended the
eternity of infernal punishment. See Cypr.
Ad Demetrianum (Migne PL , ):
Cremabit addictos ardens semper gehenna
et viuacibus ammis vorax poena, nec erit
vnde habere tormenta vel requiem possint
aliquando vel nem. Also Aug. Civ. XXI,
(Migne PL , ): Dicere autem in
hoc vno eodemque sensu: Vita aeterna sine
ne erit, supplicium aeternum nem habebit,
multum absurdum est. See also the Edictum
Iustiniani Imperatoris publicatum in Synodo
Constantinopolitana, anno (DenzingerSchnmetzer no. ): Canon . Si quis dicit
aut sentit, ad tempus esse daemonum et impiorum hominum supplicium, eiusque nem
aliquando futurum, siue restitutionem et redintegrationem fore daemonum aut impiorum
hominum, anathema sit.
quo magis perspicere Cf. Eph. ,
: Vt possitis comprehendere cum omnibus
sanctis, quae sit latitudo, et longitudo, et sublimitas, et profundum: scire etiam supereminentem scientiae caritatem Christi, vt impleamini in omnem plenitudinem Dei.
Si corpusculum miserius This description of human frailty is inspired by the
prologue to Plin. Nat. Hist. book VII.
Si quaeras erat See Gn. , : Formavit igitur Dominus Deus hominem de limo
terra.
lb
originem, princeps nostri generis luteus erat. Iam illud quisque consideret quam
nihil sit magnicum illud quicquid est humoris, e cuius coagulo capiunt initium
humani foetus rudimenta, dum adhuc est in vteri foeminei latebris. Tum quantum absit a nectare atque ambrosia liquor ille quo nondum aeditus infans alitur.
Non hic commemorabo humanae natiuitatis | sordes, tantum quod saepe vidistis
in memoriam reuocate. Quid humano partu miserabilius? Quam diutini, quam
periculosi parturientium nixus, quam miserabiles eiulatus. Tandem prorepens et
ipse puer, protinus a lachrymis ac ploratu vitam auspicatur, quumque natura caeteris animantibus statim ab ortu varia tribuat vel tegumenta vel munimenta, testas,
cortices, coria, spinas, villos, setas, plumas, pennas, squamas, vellera, truncos etiam
et arbores cortice nonnunquam gemino a frigoribus et calore tutetur, solum hominem nudum et in nuda humo natali die abiicit ad vagitus statim ac ploratum. Quis
hic non vel pullum gallinaceum ouo rupto prosilientem iudicet homine feliciorem?
Adde nunc fasciarum vincula, os edentulum, linguam infantem, oculos nouae
lucis impatientes ac velut requirentes relictas vteri tenebras, verticem diu palpitantem summae inter cuncta animalia imbecillitatis indicium, breuiter totum imbecille
corpusculum in quo nullum membrum sit quod suo norit ocio fungi. Caeterorum
animantium pleraque statim ab ortu naturae suae dotes explicant. Aliis adest pernicitas vt equis, statim vt e membrana emersit volat papilio, cum leonis catulo luctari
tutum non est, protinus ab ouo natant pisces, voluunt se magna celeritate gyrini
prius quam ranarum vel nomen vel formam meruere: solus homo quid aliud nouit
naturae sponte quam ere? Quam diu discendum vt ingrediatur ex quadrupede factus bipes, quam diu vt fari possit? Ne vesci quidem nouit nisi doctus. Adde nunc tot
morborum genera, vt ne recenseri quidem possint, atque hi quidem subinde noui,
ne facile sit mederi, quamquam inter veteres quoque et notos sunt multi immedicabiles. Hi statim natos excipiunt, quidam etiam vna cum homine nascuntur, vt
lepra, morbus comitialis per quos multi moriuntur prius quam coeperunt viuere.
Ne quid interim dicam de partubus vitiosis aut etiam prodigiosis.
Iam illud mihi quisque secum reputet, quot iniuriis obnoxiam expertus sit adolescentiam, quam fugax sit iuuentus, quam sollicita virilis aetas, quam misera senectus, denique quam breuis tota vitae summa, vt contingat senectus quae tamen
contingit paucissimis. Quisquis vestrum aetatem virilem attigit recolat actae vitae
seriem, ac supputet a quibus morbis e quantis periculis euaserit, agatque gratias
diuinae misericordiae. Ego vero vel inter praecipua corporis mala duxerim penitus
insita nobis omnium vitiorum semina. Quantam ad iras, ad libidinem, ad luxum,
ad inuidiam, ad ambitionem, ad auaritiam, ad rapinam ab ipso matris vtero procliuitatem nobiscum trahimus, quum caetera animantia intra naturae cupiditates
probe degant? Cum his veteris Adae reliquiis quam est omnibus laboriosa colluctatio! Quam paucis felix! Grauatur animus mole terreni corporis et velit nolit ad ea
quae non probat demergitur.
Post haec considera quantum malorum agmen nos foris circumuallet et comperies multo plures interire casu quam morbis. Quam multos absumunt fulmen,
lb
terrarum concussio, telluris hiatus, lacuum uminum et marium exundatio, aer

pestilens, venena, noxiae bestiae, ruinae, mali medici, sed non aliunde maior clades quam ex bellis. Verum haec mala non minitantur exitium nisi corporibus.
Animo quot imminent pericula a carne hoste domestico, a mundo nunc blandiente
vt strangulet nunc saeuiente vt opprimat, a spiritibus impiis qui se nonnunquam
transgurant in angelos lucis. Quis non expauescat horum multitudinem, vires,
astutiam, maliciam et insatiabilem perdendi libidinem? Iam vero quem non exanimet inter haec mala mors omnibus certa, dies incertus, extremi iudicii seueritas,
gehennae nunquam niendi cruciatus!
Video vos ad tantorum malorum solam commemorationem inhorrescere, nec
iniuria, sed quo plus hic videtis malorum et periculorum, hoc plus debetis diuinae
misericordiae, quae non solum inter haec omnia protegit sibi dentes, verum etiam
haec omnia nobis vertit in occasionem maioris felicitatis. Quicquid est calamitatis
debemus peccato veteris Adae, verum | felicitatem ex calamitate cum foenore
redditam debemus noui Adae misericordiae, qui est Christus Iesus in omne aeuum
ac velut A: ac veluti B BAS LB.
ad auaritiam A B: om. BAS LB.
Iam illud latebris Chomarat, IDM,

p. , note : rasme fait allusion dabord
au sperme, puis au sang menstruel dont Pline
rapporte les eets nocifs sur les tres vivants
qui viennent son contact. Cf. Plin. Nat. Hist.
VII, .
Tandem feliciorem See Plin. Nat.
Hist. VII, . Similar passages on human frailty
can also be found in other works of Er. See
e.g. the beginning of Er.s Adag. (Dulce
bellum inexpertis), ASD II, , p. , ll.
, which demonstrates the illogicality of war
between human beings; his Querela, ASD IV,
, p. , l. p. , l. ; his De cop. verb.,
ASD I, , p. , ll. .
quumque natura feliciorem This text
is taken almost verbatim from Plin. Nat. Hist.
VII, . Cf. Chomarat, IDM, p. , note .
Adde tenebras See Plin. Nat. Hist.
VII, .
verticem immedicabiles Cf. Plin.
Nat. Hist. VII, .
Hi statim prodigiosis See Plin. Nat.
Hist. VII, .
Iam illud paucissimis Cf. Er. Moria,
ASD, IV, , p. , ll. (the beginning
of ch. ).
Ego vero degant For Erasmus the

human tendency towards evil is the consequence of the original sin, the broken human
nature after Adams fall.
Cum his colluctatio This inclination
is the legacy of Adams fall. For Erasmus this
is not a sin, but a tendency, a capacity to
sin, which does not restrict human liberty. Cf.
Chomarat IDM, p. , note .
non bellis The misery of wars is
created by mankind, the other calamities are
mostly caused by nature.
Animo impiis See Er. Enchir., ed.
Holborn: for mundus see p. , l. , for
daemones p. , l. , and for the carnalis
hominis pars p. , l. .
a spiritibus lucis See . Cor. , :
Ipse enim satanas transgurat se in angelum
lucis.
gehennae cruciatus Here Er. is very clear
about the eternity of infernal punishment.
Cf. this Concio, p. , ll. , on the
dissident opinion of Origenes.
Quicquid omnibus See . Cor. ,
and , especially , : Et sicut
in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo
omnes viuicabuntur.
laudandus omnibus. Satanas expulit e paradiso, Christus pro paradiso terrestri nobis
aperuit regnum coeleste; serpens impulit in varios huius vitae dolores, Christus
nobis restituit aeterna gaudia vitae immortalis; Satanas fraude sua nobis conciliauit
mortem corporalem, Christus misericordia sua nobis largitur vitam aeternam, cui
quisquis sese syncero corde tradiderit non est quod vllum hostium genus formidet.
Ille vicit mundum, ille fregit vniuersam Satanae tyrannidem, ille carnem vertit in
spiritum. Quod vicit potentiae est, quod nobis vicit misericordiae est. Adoremus
misericordem potentiam et fruamur potenti misericordia. Omnia possumus per
eum qui nos reddit potentes, si modo manemus in eo; omnia possidemus per eum
in quo summa bonorum est omnium vndique nos protegente, subleuante, consolante, locupletante illius misericordia, quemadmodum dicit psalmus propheticus:
Sperantes in Domino misericordia circumdabit.
Quantis malis patent qui duciam suam posuerunt in dotibus corporis, in
opibus, in curribus, in equis, in mundana prudentia, in meritis ac factis suis. Quibus
autem praesidiis securus est iustus? Ego autem, inquit, in multitudine misericordiae
tuae. Ac paulo post: Domine, vt scuto bonae voluntatis tuae coronasti nos. Quum audis
bonae voluntatis, intelligis excludi duciam tuorum meritorum. Vbi deciunt nos
naturae vires, vbi merita destituunt, ibi succurrit misericordia. Bellatorum scuta
non tegunt nisi vnam corporis partem, scutum diuinae misericordiae totos nos
vndique protegit, superne aduersus spiritualium nequitiarum ignea tela quae nobis
imminent e coelestibus, inferne aduersus versutiam serpentis insidiantis calcaneis
nostris, a fronte ne nos laedant instantia, a tergo ne nos repetant praeterita, a dextris
ne rerum successus reddat insolentes, a sinistris ne deiiciat aduersitas. Hoc scuto
fretus clamat ille: Dominus mihi adiutor, non timebo quid faciat mihi homo. Et alibi:
Non timebo milia populi circundantis me.
Sed animosius etiam Paulus apostolus scribens Romanis Si Deus pro nobis, inquit,
quis contra nos? Induerat egregius bellator panopliam dei, quae nos munit non operum ducia sed misericordiae diuinae. Hac armatura fretus non tantum contemnit
angustiam, famem, nuditatem, periculum, persequutionem, verum etiam gladium
tyranni, mortem praesentem intentantis. Nihil potest humana crudelitas vbi adest
protectrix Dei misericordia, imo quod fortius est, contemnit praeter mortem ac
vitam angelos, principatus, virtutes, instantia, futura, fortitudinem, altitudinem,
profundum, denique si qua est alia creatura vel in coelis, vel in terris, vel apud inferos. Et hic est ille qui suae imbecillitatis conscius appellat seipsum vas ctile: Habemus, inquit, thesaurum hunc in vasis ctilibus. Vnde igitur huic testae fragili tantum
roboris? Gratia, inquit, Dei sum id quod sum. Quid est gratia Dei nisi misericordia
Dei? Gloriemur et nos libenter cum Paulo in inrmitatibus nostris, vt inhabitet in
nobis virtus Christi, sic enim magis expedit nobis vt contemplatione miseriarum
nostrarum gloricemus Dei misericordias.
Et tamen interim, si placet, contemplare teipsum, o homo, ea parte qua praecellis
caeteris animantibus. Etenim si teipsum metiare bonis corporis, vides quam multis
animantibus brutis sis inferior: magnitudine superant cameli, celeritate tigres,
robore tauri, colore cygni, ornatu pauones, salubritate pisces (si quidem prouerbio
manemus A B: maneamus BAS LB.
dicit psalmus propheticus A B BAS: psalmus dicit propheticus LB.
Satanas paradiso See Gn. , : Et

emisit eum [Adam] Dominus Deus de paradiso voluptatis. It was not Satan but God
who expelled Adam and Eve, but God did it
after the devil had seduced them. Did Erasmus choose this expression because it is difcult to conciliate this punishment with the
unlimited mercy of God? Cf. Chomarat IDM,
p. , note .
Christus coeleste Cf. . Tim. , :
Liberauit me Dominus ab omni opere malo,
et saluum faciet in regnum coeleste.
Ille vicit mundum See Ioh. , : In
mundo pressuram habebitis, sed condite,
ego vici mundum.
Omnia potentes See Phil. , :
Omnia possum in eo qui me confortat.
omnia omnium See . Cor. , :
Tanquam nihil habentes et omnia possidentes.
Sperantes circumdabit Ps. (Vg. ), :
Sperantem autem in Domino misericordia
circumdabit.
Quantis malis In late antiquity quot and
quantus were sometimes used synonymously.
See e.g. Amm. Marc. XXXI, , .
Quantis equis See e.g. Ps. (Vg.
), : Hi in curribus, et hi in equis, nos
autem in nomine Domini Dei nostri inuocabimus.
Ego tuae Ps. , .
Domine nos Ps. , .
scutum tela See Eph. , ,
a favourite passage of military imagery:
[State] in omnibus sumentes scutum dei,
in quo possitis omnia tela nequissimi ignea
extinguere, et galeam salutis assumite, et gladium spiritus quod est verbum Dei.
aduersus nostris Cf. Gn. , , God
speaking to the devil in paradise: Inimicitias
ponam inter te et mulierem, et semen tuum et
semen illius. Ipsa conteret caput tuum, et tu
insidiaberis calcaneo eius.
Dominus homo Ps. (Vg. ), .
Non timebo me Ps. , .
Si Deus nos Rom. , .
Induerat armatura See Eph. , :
Induite vos armaturam Dei. Also Eph. ,
: Propterea accipite armaturam Dei. In
l. Er. uses the word panoplia, very rare
in Latin and an allusion to the Greek text of
Eph. , and . In the next line Er. uses
the normal Latin word armatura from the

texts in the Vg. In Er.s Nov. Test., ASD VI, ,
pp. , the same verses have the word
armatura, but see Er.s commentary there,
ASD VI, , p. , ll. : Ea vox semel
signicat quicquid ad armandum in pugnam
militem pertinet. Quasi dicas omnia simul
arma quae ad virum pertinent non arma,
quod Graeci dicunt , sed vniuersa arma,
.
Hac intentantis Rom. , warns
of seven menaces which can separate us
from the love of Christ: tribulatio, angustia, fames, nuditas, periculum, persecutio, gladius. This Concio follows the text of the Vg.
with the words angustia, fames, nuditas, periculum, persequutio, gladius, and, a new
element, mors. In the Nov. Test. of Er., ASD
VI, , p. , we read: aictio, angustia,
persequutio, fames, nuditas, periculum, gladius.
angustiam Er. here uses the singular of the
word, which is very rare in classical Latin, but
was used frequently in ecclesiastical Latin. Cf.
Lewis-Short s.v. angustiae.
contemnit inferos See Rom. ,
: Certus sum enim quia neque mors,
neque vita, neque angeli, neque principatus,
neque virtutes, neque instantia, neque futura,
neque fortitudo, neque altitudo, neque profundum, neque creatura alia poterit nos separare a charitate Dei.
Habemus ctilibus . Cor. , .
Gratia sum . Cor. , .
Gloriemur nostris See . Cor. , :
Libenter igitur gloriabor in inrmitatibus
meis, vt inhabitet in me virtus Christi.
magnitudine credimus A series of
commonplaces, based on the works of Aristotle and Pliny, on the qualities of animals.
salubritate pisces See Er. Adag. (Sanior es pisce), ASD II, , p. , ll.
, esp. ll. : Prouerbialiter haud
dubie dixit Iuvenalis: Sanior es pisce. Nam ad
eum modum hodieque vulgo loquuntur Tam
sanus es quam piscis. This adagium cannot
be found in the work of Iuvenalis. However,
it was and is a very common saying in Dutch:
Je bent zo gezond als een vis!, and German:
Du bist so gesund wie ein Fisch. See the
commentary on Adag. in ASD II, , with
the references given there.
lb
credimus), imo pene omnia, oculorum acie lynces et aquilae, olfactu vultures,
viuacitate cerui coruique. Et tamen si quis corporis humani dotes consideret,
inueniet hic in quo laudet Dei misericordiam. Quanta sensuum sagacitas, quanta
membrorum symmetria, quam accommoda ad varios vsus organa. Verum his
de rebus etiam librum aedidit vir eloquentia singulari Lactantius, cui titulum
indidit De opicio Dei. Is cum vtilitate legetur, | si quicquid in corpore boni est
meminerimus, et hoc totum vt a Dei misericordia profectum mancipandum esse
diuinis obsequiis. Alioqui qui volet in corporis dotibus gloriari statim audiet: Omnis
caro foenum, et omnis gloria eius quasi os foeni. Item illud: Quid superbis terra et cinis?
Ne in animi quidem dotibus, qua parte mirabilior est homo, habet sibi quod
vindicet. Qui corpus condidit, idem condidit animum; corpus nxit e limo, aninum
indidit aatu oris sui. Et idcirco reliquorum animantium anima vna cum corpore
perit, nostra superstes est corpori suo, donec recipiat illud in resurrectione promissa.
Iam quam sit res ecax anima mors ipsa declarat, quae simulatque decesserit iacet
inutile cadauer: vbi calor, vbi color, vbi motus, vbi sensuum omnium vigor? Et
tamen dum anima tenetur illigata tam infelici corpusculo, nihil agens nisi per
organa corporea, quae frequenter obstant quo minus natiuam vim suam exerat,
quam admirabilis est illa mentis humanae celeritas et perspicacia, quam immensus
memoriae thesaurus. Quid est tam abditum in arcanis naturae, vel in coelis vel in
terris, quod hominis ingenium non obseruarit, deprehenderit, absoluerit? Magnum
est quod multi ex astrorum situ motuque praedicunt seculis aliquot post ventura,
sed maius est quod ex rebus conditis deprehensa est illius opicis sempiterna virtus
ac diuinitas, teste Paulo. Quanta vero volubilitas humani ingenii, quam breui
spacio, quam multa simul contuetur intellectus hominis. Memoriae vero quam
immensa vis est, quae tot rerum formas, tot rerum vocabula sensuum ministerio
tradita, bona de complectitur.
Non enim hic loquar de his qui tot tam cognitu diciles disciplinas, tot insuper
linguas perdidicerunt, quodque didicerunt tenent. Cogitet apud se quiuis e vobis
quot hominum facies ac nomina memoria complectitur, quot animantium, arborum, herbarum, locorum, aliarumque rerum innumerabilium formas agnoscit ac
memoriter reddit vocabula. Has naturae dotes vulgus appellat, quum sint reuera
diuinae misericordiae munera, quae cuique partitur non pro meritis nostris sed
pro sua benignitate. His omnibus quoniam lius prodigus abusus est ad humanae voluntatis libidinem, non solum non detractum est quod datum erat, sed per
gratiam addita est vberior charismatum municentia. Per Legem nos instituit, per
Filium quem totum nobis impendit docuit nos arcana Dei, per Spiritum suum
locupletat animos nostros variis dotibus humanas vires superantibus. Dat intellectum mysticarum scripturarum quae nobis praelucent et consolantur in omnibus
malis, dat praescire futura, dat loqui linguis, contemnere venena, pellere morbos,
excitare mortuos, proigare noxios daemones, dat vincere portas inferorum, dat
esse membra Christi, lios Dei, consortes regni coelestis cuius non erit nis. Hic
mihi reputa qualis fueris conditus, nimirum altera ex parte luteus, deinde quanto
infra pecudum conditionem te deiecerit peccatum, rursus ad quam dignitatem, ad
quam felicitatem voceris, et perspicies Domini misericordias nec numerum habere

nec mensuram.
Quid scarabeis contemptius? At purus est scarabeus, si cum peccatoris sordibus
conferatur. Quid angelis sublimius? Nonne supra modum omnem erat ex scarabeo
facere angelum? Nunc hominem scarabeo abiectiorem fecit angelo maiorem, ausim
dicere Fecit Deum. Quur enim non ausim dicere quod audet scriptura diuina:
Ego dixi: Dii estis et lii excelsi omnes? Quicquid ex Deo nascitur quodammodo
t Deus. Quicquid adglutinatur corpori et Spiritui Christi venit in consortium
cognominum. Hic si nihil est quod tuis meritis possis asscribere, glorica Dei
misericordiam, adora Dei misericordiam, exosculare Dei misericordiam. Quod si
complectitur. A: complectitur? B BAS LB.
arcana Dei A: arcana suae sapientiae B BAS

LB.
sensuum sagacitas For this expression see

Sen. Epist. , .
Verum obsequiis Lact. De opicio
Dei, written in ad, especially chapters : a famous demonstration of divine
providence based on the wonders of human
anatomy.
omnis foeni See Is. , : Omnis caro
foenum, et omnis gloria eius quasi os agri.
See also . Petr. , : Quia omnis caro vt
foenum, et omnis gloria ejus tamquam os
foeni. This text in Er.s Nov. Test., ASD VI, ,
p. : propterea quod omnis caro gramen
sit, et omnis gloria hominis quasi os graminis. On the two occasions in which the word
is used in the Greek text it is here translated with gramen.
Quid cinis? Sir. , : Quid superbit
terra et cinis?
Ne in promissa Animus, spirit, as the
superior part of man, and anima, soul, as the
principle of life.
maius Paulo See Rom. , : Inuisibilia enim ipsius [Dei], a creatura mundi,
per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur.
charismatum In the Latin of the Vg. the
Greek word charisma is only used once, in .
Cor. , : Aemulamini autem charismata
meliora. The Nov. Test. of Er., ASD VI, ,
p. has: Sectemini vero dona potiora.
See also the commentary, ASD VI, , p. ,
ll. .
charismatum municentia Er. gives a list of

divine gifts as enumerated in many passages of
the New Testament, e.g. Act. , and , ,
and especially . Cor. , .
scarabeis contemptius See Er. Adag.
(Abominandus scarabaeus), ASD II, , p. :
, Abominanda cantharis. De
contemptissimo vilissimoque homunculo dicebatur. In sacris quoque literis vermis abiit
in prouerbium contemptus. Quod genus est
illud in psalmis mysticis: Ego autem sum vermis et non homo; pro quo nonnulli vertunt
scarabaeum. The text of the psalm quoted
is Ps. (Vg. ), . See also Er.s Adagia
(Scarabeo nigrior), ASD II, , p. ;
(Scarabaei vmbrae), ASD II, , p. ;
(Scarabeus aquilam quaerit), ASD II, ,
p. , ll. ; (Scarabeus citius
faciet mel), ASD II, , p. , ll. ;
(Scarabeo citius persuaseris), ASD II, ,
p. , ll. .
Ego omnes Ps. (Vg. ), (Stuttgart
Vg.): Ego dixi: dii estis et lii Excelsi omnes
vos. Cf. Ioh. , : Nonne scriptum est in
lege vestra quia Ego dixi: dii estis? See also Er.
Annotat. in Ioh. , (ASD, VI, , pp.
, ll. ) with the commentary.
Quod tribuens See Tit. , : Non
ex operibus iustitiae quae fecimus nos, sed
secundum suam misericordiam saluos nos
fecit per lauacrum regenerationis et renouationis Spiritus sancti. See also Eph. ,
.
lb
quis conetur hic aliquam portionem sibi quoque vindicare, reclamabit ilico Paulus
apostolus, haec omnia gratiae Dei tribuens. Omnes huius epistolae crepant gratiae
vocabulum, quod quoties audis intellige tibi commendari Dei misericordiam.
Gratiae est quod | purgati sumus a peccatis, gratiae quod credimus, gratiae quod
per Spiritum eius charitas diusa est in cordibus nostris, iuxta quam operamur ea
quae sunt pietatis. Nos enim non sumus sucientes aliquid cogitare a nobis, quasi ex
nobis, sed omnis sucientia nostra ex Deo est.
Si verum dixit Paulus, vbi sunt impudentes isti qui vendunt quibuslibet sua bona
opera, quasi tantum ipsis domi supersit vt possint et alios ditare? Miserabiles sunt
qui sic venditant sua benefacta, maledicti sunt qui condunt in operibus hominum.
Qui priore morbo laborat audiat quod in Apocalypsi audit Ecclesia Laodicensis:
Dicis: Diues sum et locupletatus, et nullius egeo. Et nescis quoniam tu es miser, et
miserabilis, et pauper, et caecus, et nudus. Sed grauius etiam peccant qui caeteris ex
bonorum operum exuberantia pollicentur diuitias. Porro quid suadet huiusmodi
Spiritus Sanctus?
Suadeo, inquit, tibi a me emere aurum ignitum, probatum, vt vere locuples as.
Et tu qui conscius es paupertatis tuae, quur mendicas a mendicis? Si quis, inquit
Iacobus, indiget sapientia, postulet a Deo qui dat omnibus auenter nec exprobrat.
Omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est, descendens a patre
luminum. Et tu petis ab homine vestem bonorum operum, qui hoc miserabilius est
nudus quo sibi videtur magnicentius vestitus? Agnosce tuam miseriam, et parata
est misericordia. Apud homines, qui imputant benecium, qui repetunt ocium
mutuum cum foenore, nihil charius constat quam quod precibus emptum est. Apud
Deum nihil aeque gratuitum est quam quod duobus nummulis emitur, precatione
et ducia, quandoquidem hoc ipsum pretium largitus est qui sic vendere vult suam
misericordiam.
Multa iam nobis dicta sunt, fratres optimi, de Dei misericordia, sed longe plura
restant dicenda, si velimus omnia repetere e scripturis arcanis quae nobis diuinae
misericordiae magnitudinem commendant. Superest vt vos paucis cohorter, ne quis
ob arrogantiam se praebeat indignum tam obuia Dei misericordia, aut ob animi
peruersam deiectionem desperet Dei misericordiam. Post haec paucis indicabimus
quibus rebus prouocetur Dei misericordia. Haec erit denique nostrae concionis
summa, si nobis dicentibus misericordia Domini adesse dignabitur. Nihil aeque
auersatur Deus ac ceruicem elatam et contumacem, superbis enim resistit, humilibus
autem dat gratiam. Ad hanc caecam dementiam ac dementem caecitatem multos
perducit temporalium rerum successus, vt velut obliti Conditoris sui viuant ex
animi sui libidine, adeo non cogitantes de corrigenda vita vt glorientur etiam in
malicia potentes iniquitate. Et vt alibi legimus: Gloriantur quum male fecerint et
exultant in rebus pessimis. De quibus scripsit Solomon: Impius quum in profundum
malorum venerit contemnit. De talibus et Paulus: Tradidit eos Deus in reprobum
sensum, vt faciant ea quae non conueniunt.
Horum nonnulli sibi perpetuam malorum impunitatem pollicentes, aspernantur salubrem admonitionem, non recipiunt quicquid prouocare potest ad poeni-
tentiam, dicentes: Habeat sibi Deus coelum suum, nobis relinquat terram. De his
loquitur Moses in cantico suo, quum commemoratis multis ac magnis Dei beneciis in populum Israelitarum subiicit: Incrassatus est dilectus et recalcitrauit; incrassatus, impinguatus, dilatatus dereliquit Deum factorem suum, et recessit a Deo salutari
suo. Depingit hoc hominum genus Psalmus LXXII.: In labore hominum non sunt,
et cum hominibus non agellabuntur. Ideo tenuit eos superbia, operti sunt iniquitate
et impietate sua. Transierunt in aectum cordis. Cogitauerunt et locuti sunt nequitiam, iniquitatem in excelso locuti sunt. Posuerunt in coelum os suum, et lingua eorum
transiuit in terra. Sed audi quis exitus sequatur hanc infelicissimam felicitatem:
nullius A: nullis B BAS LB.

Haec B BAS LB: Hic A.
A B BAS: LXXII LB.
per Spiritum pietatis See Rom. , :

Charitas Dei diusa est in cordibus nostris
per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis.
Editions A, B and BAS of the Concio have per
spiritum eius, LB has Spiritum.
Nos enim est . Cor. , in the Vg.:
Fiduciam autem talem habemus per Christum ad Deum: non quod sucientes simus
cogitare aliquid a nobis, quasi ex nobis, sed
sucientia nostra ex Deo est. More alterations in Er.s Nov. Test, ASD VI, , pp.
: non quod idonei simus, ex nobis ipsis
cogitare quicquam tanquam ex nobis ipsis
sed si ad aliquid idonei sumus, id ex deo
est.
Si verum vestitus This passage was
recommended for deletion in the Index expurgatorius. See LB X, A. It was seen as
an attack on the Roman Catholic practice of
indulgences.
vbi ditare An allusion to the indulgences sold by members of the mendicant
orders.
Dicis nudus Ap. Ioh. , .
nullius egeo This is the text in edition A
and in the Vg., but editions B, BAS and LB
have nullis egeo, which also makes grammatical sense. See Lewis-Short s.v. egeo.
Suadeo as Ap. Ioh. , : Suadeo tibi
emere a me aurum ignitum probatum, vt
locuples as.
Si quis exprobrat Iac. , in the
Vg.: Si quis autem vestrum indiget sapientia, postulet a Deo, qui dat omnibus auenter, et non improperat; et dabitur ei. Cf.
the Nov. Test. of Er., ASD VI, , p. :
Quod si cui vestrum deest sapientia, postulet

ab eo qui dat, nempe deo, qui dat inquam
omnibus simpliciter, nec exprobrat, ac dabitur
ei.
Omne luminum Iac. , .
Apud emitur See Mc. , ,
and Lc. , , the story of the widows mite.
Nihil contumacem Nowhere the
Vg. has the word combinations cervix contumax and cervix elata, but many times we nd
the expressions cervix dura (e.g. Ex. , ), or
cervix durissima (e.g. Dt. , ), or indurare
cervicem (e.g. . Rg. , ).
superbis gratiam Iac. , : Deus
superbis resistit, humilibus autem dat gratiam. The same text in . Petr. , .
glorientur iniquitate See Ps. (Vg.
), : Quid gloriaris in malitia, qui potens
es in iniquitate?
Gloriantur pessimis Prv. , :
Laetantur quum malefecerint, et exsultant in
rebus pessimis.
Impius contemnit Prv. , : Impius, cum in profundum venerit peccatorum,
contemnit.
Tradidit conueniunt Rom. , in
the Vg.: Tradidit illos Deus in reprobum sensum, vt faciunt ea quae non conveniunt. The
Nov. Test. of Er., ASD VI, , p. : tradidit eos
deus in reprobam mentem, vt facerent quae
non conueniebat. See Er. commentary, ASD
VI, , p. , ll. .
Incrassatus suo Dt. , .
In labore sua Ps. (Vg. ), .
Transierunt terra Ps. (Vg. ),
b.
lb
Verumtamen propter dolos posuisti eis, deiecisti eos dum alleuarentur. Quomodo facti
sunt in desolationem? Subito defecerunt, perierunt propter iniquitatem suam. Velut
somnium surgentium, Domine, in ciuitate tua imaginem ipsorum ad nihilum rediges.
Qui semet ad exemplum Luciferi erigunt aduersus Deum, iis eueniet quod | in
Euangelio comminatur Dominus: Vidi Satanam tamquam fulgur de coelo cadentem.
Audit et Corozaim opulentia rerum uxarum impie tumens: Vae tibi, Corozaim,
quoniam quae nunc es sublata in coelum arrogantia tua, vindicta Dei ad inferos
detraheris. Tumebat quondam et Paulus ducia patriae legis ferox ac spirans minas et
caedes aduersus discipulos Domini, ideoque dextra Dei subito prostratus in terram
audit: Durum est tibi contra stimulum calcitrare. Verum in huius facto quoniam error
erat non peruersitas misericordiam consecutus est. Mox vt ille agnouit, Dominus
peccatum ignouit, nec ignouit modo verum etiam ex lupo fecit ouem, ex tyranno
apostolum.
Sed illos manet execratio qui perseuerantes in peccatis tandem callo ducto nolunt
intelligere vt bene agant, qui dicunt Deo: Recede a nobis, scientiam viarum tuarum nolumus. Rursus qui apud Esaiam loquuntur, qui Domino vocante ad etum,
planctum, decaluationem et cilicium ipsi faciunt laeticiam et exultationem, mactantes vitulos et immolantes oues, vt comedant carnes et bibant vinum dicentes:
Edamus et bibamus, cras enim moriemur. Quique apud eundem prophetam irrident
minas Domini ad poenitentiam prouocantis: Manda remanda, manda remanda,
expecta reexpecta, expecta reexpecta, modicum ibi modicum ibi. Quique rursus alio
loco dicunt: Non audiemus Dominum, sed in peccatis nostris moriemur. His,
iuxta vetus prouerbium, furor t laesa saepius patientia, et spreta Domini misericordia vertitur in grauiorem condemnationem. Subiicit enim apud Esaiam Dominus
irrisus: Et erit eis verbum Domini: Manda remanda, manda remanda, expecta reexpecta, expecta reexpecta, modicum ibi modicum ibi, vt vadant et cadant retrorsum, et
conterantur, et illaqueentur, et capiantur. Vadunt infelices relictis suis prauis cupiditatibus semper in peius procientes, cadunt in barathrum impietatis, illaqueantur
funiculis peccatorum, capiuntur aeternae damnationis sagena, ducentes in bonis
dies suos et in puncto ad inferna descendunt. O vere miseros homines et exitio
deuotos, qui tamquam victimae pingues saginantur ad caedem, quos nec peccatorum enormitas dedocet arrogantiam, nec tanta Dei lenitas emollit ad poenitentiam.
Dei clementia toties peccantem tolerat vt resipiscas, indulget poenitentiae spatium, nec interim aufert abs te benignitatem suam, dat prosperam valetudinem,
dat opes, dat reliqua vitae commoda, veluti carbones ignis congerens super caput
tuum, vt si peccatum tuum odisse non possis, quia per se turpissimum est, ideo saltem incipias odisse quod tam amabili Patri displiceat. Eschinum adolescentem in
comoediis comperta patris mira lenitas erga peccantem commouet, vt in posterum
obseruet eum religiosius, sic enim loquitur: Quid hoc est negocii? Hoc est patrem esse,
aut hoc est lium esse? Si frater aut sodalis esset, qui magis morem gereret? Hiccine non
amandus? Hiccine non in sinu est gestandus? Hem, itaque adeo magnam mihi iniecit
sua commoditate curam, ne forte imprudens faciam quod nolit, sciens cauebo.
Si bene nata ingenia parentum lenitas docet odisse peccatum, tu, infelix peccator, tanta Patris tui bonitate magis ac magis indurescis nec audis Paulum a dementia
reuocantem? An, inquit, diuitias bonitatis eius et patientiae et longanimitatis contemnis? An ignoras quod benignitas Dei ad poenitentiam te adducit? Secundum autem
duritiam tuam et impoenitens cor thesaurizas tibi iram in die irae et reuelationis iusti
iudicii Dei. Nulla fera tam immanis est quae non mansuescat ociis hominum, et
tu tam inaudita Dei municentia prouocatus magis etiam ferocis in illum? Nulla res
est tam dura quae non mollescat hominum arte. Aera liquescunt fornace, ferrum
alleuarentur A B: elevarentur BAS LB.

qui A: quique B BAS LB.
relictis B BAS LB: relicti A.
tamquam A BAS: tanquam B LB.

spatium A LB: spacium B BAS.
Eschinum A: Aeschinum B BAS LB.
Verumtamen rediges Ps. (Vg. ),

.
alleuarentur The Vg. has in Ps. , this
word, just like the Concio editions A and B,
but editions BAS and LB have eleuarentur.
Vidi cadentem Lc. , in the Vg.:
Videbam satanam sicut fulgur de caelo
cadentem. Er.s Nov. Test., LB VI, B, has
also Videbam.
Vae tibi Corozaim Mt. , and Lc. ,
.
quoniam detraheris See Mt. ,
: Et tu Capharnaum, numquid vsque
in caelum exaltaberis? Vsque in infernum
descendes.
Durum calcitrare Act. , , in the Vg., but
not in the Stuttgart Vg., because many Greek
codices do not feature this passage here, but
only in Act. , . In his Nov. Test., ASD
VI, , p. , Er. gives the passage also in
Act. , , but he translates the Greek plural
literally with stimulos. See also his
commentary to this verse, ASD VI, , p. ,
and his Adag. (Contra stimulum calces),
ASD II, , pp. , ll. , with
many references to the works of Euripides,
Pindar, Plautus, Plutarch, Terence, and also to
Act. , .
callo ducto See Er. Adag. (Callum ducere), ASD II, , p. , with references to
Quintilian and Cicero.
Recede nolumus Iob , .
Rursus vinum See Is. , : Et
vocauit Dominus Deus exercituum in die illa
ad etum, et ad planctum, ad caluitium, et ad
cingulum sacci. Et ecce gaudium et laetitia,

occidere vitulos et iugulare arietes, comede
carnes et bibere vinum.
Edamus moriemur Is. , : Comedamus et bibamus, cras enim moriemur. Cf. .
Cor. , : Manducemus et bibamus, cras
enim moriemur.
Manda modicum ibi Is. , and
, in the Hebrew text an ironical sequence of
onomatopoeias evoking the perpetual stammering raging of the prophet.
Non moriemur See Ioh. , in the Vg.:
Dixi ergo vobis quia moriemini in peccatis vestris; si enim non credideritis quia ego
sum, moriemini in peccato vestro. The same
verse in Er.s Nov. Test., ASD VI, , p. :
Dixi ergo vobis, quod moriemini in peccatis
vestris: si enim non credideritis quod ego sum,
moriemini in peccatis vestris.
furor patientia Er. Adag. (Funem
abrumpere nimium tendendo), ASD II, ,
p. , ll. , esp. ll. : Nec
abhorret mimus ille Publianus: Furor t laesa
saepius patientia. This sententia of Publilius
Syrus can be found in Gell. XVII, , .
Et erit capiantur Is. , .
carbones caput tuum Cf. Rom. ,
: Hoc enim faciens, carbones ignis congeres super caput eius.
Quid hoc cauebo Ter. Ad. .
An contemnis? Rom. , a.
An adducit Cf. Rom. , b: ignorans
quoniam benignitas Dei ad poenitentiam te
adducit?
Secundum iudicii Dei Rom. , .
lb
mollescit igni, cornu infusa cera lentescit, adamantis inuicta durities hircino cruore
domatur, et o cor plusquam corneum, plusquam ferreum, plusquam adamantinum,
quod nec ignis Gehennae, nec Patris lenissimi indulgentia, nec agni immaculati
pro te eusus cruor emollit, imo quod his omnibus t rigidius. Tolle trophaea,
age triumphum impietatis, vicisti, | miser, vicisti artem diuinam infelicissima
victoria.
Infelix terra est, vt ait Paulus, et execrationi proxima, quae quum frequenter exceperit coelestem hymbrem nihil aliud progignit quam spinas et tribolos.
Quanto infelicior quae toties irrigata pluuia diuinae misericordiae durescit etiam
in lapidem adeo rigidum, vt nullam diuini Spiritus recipiat impressionem. Mosi
legem tabulis saxeis inscripsit digitus Dei, proinde tuum cor saxis illis rigidius est,
cui nihil euangelicae legis inscribere potest Dei Spiritus. Quis nobis scindet haec
corda saxea, nisi ille cuius mors scidit petras vt exirent e monumentis qui mortui erant? Quis dabit nobis cor carneum, nisi Sermo Dei qui pro nobis caro factus est? Verum his quoque deploratiores sunt, qui suis peccatis blandientes blasphemas et impias serunt opiniones, negantes esse Deum in excelso, aut si est,
nihil ad illum pertinere res mortalium, non esse vitam post corporis interitum,
non esse paratam immortalitatem his qui hic pie vixerunt in Christo Iesu, nec
esse paratam gehennam his qui hic seruierunt Satanae, inanes esse minas scripturarum, vana esse promissa Euangelii; aut qui peruersa scripturarum interpretatione sua scelera pro benefactis defendunt, ac sermonem Dei ad cuius regulam oporteret deprauatas animi cupiditates corrigere, cogunt patrocinari turpidini
suae, caeteris criminibus haeresis impietatem ceu pessimum colophonem imponentes.
VI. Optimo iure ad tantae impietatis mentionem pallor occupans faciem, ac totius
corporis tremor obortus declarat quantopere quod audistis execremini. Sed vtinam
ista non audiremus etiam inter Christi nomen professos. Ostendi vobis Scyllam
in quam illisi complures pereunt. Ostendam et Charybdim, periculum et illo
grauissimo grauius ac formidabilius. Hi sunt quos Cain et Iudam proditorem
secutos in aeternum exitium absorbet veniae desperatio. Eadem pernicies est,
licet diuersa sit pereundi ratio. Pharao induratus dicit: Non noui Dominum, nec
dimitto populum. Quid Cain? Maius est peccatum meum quam vt veniam merear.
Porro Iudas quid? Peccaui prodito sanguine innoxio. Vterque peccati magnitudinem
agnoscit, vterque contetur, vtrumque facti poenitet, sed vterque recedit a facie
Domini, apud quem solum est misericordia et copiosa a peccatis redemptio. Sic
enim legis de Cain: Egressusque Cain a facie Domini, habitabat profugus in terra
ad orientalem plagam, etcetera. Et Iudas egressus e conuiuio sanctorum non est
reuersus.
Infelix, qui sic egreditur a facie misericordiae Dei vt non reuertatur. Hic est,
opinor, de quo sensit Hieremias quum ait: Nolite ere mortuum neque lugeatis super
eum, plangite etu eum qui egreditur quia non reuertetur vltra. Mortuum non vult
deeri quod aliquando sit reuicturus. Ille omni lachrymarum genere deplorandus
est, qui semet auertit a fonte vitae perennis, nec vnquam per poenitentiam vnde
abiit reuertitur. Abierat lius ille profusor ac nepos in regionem longinquam,
etcetera scripsi: &c. A B LB, etc. BAS.

adamantis domatur See Plin. Nat.
Hist. XX, prooemium : adamanta infragilem omni cetera vi sanguine hircino rumpente.
agni cruor See . Petr. , :
[Redempti estis] pretioso sanguine quasi agni
immaculati Christi.
Infelix tribolos See Hebr. , :
Terra enim saepe venientem super se bibens
imbrem, et generans herbam opportunam illis
a quibus colitur, accipit benedictionem a Deo,
proferens autem spinas ac tribolos, reprobata
est et maledicto proxima.
Mosi digitus Dei See Ex. , :
Deditque Dominus Moysi duas tabulas
testimonii lapideas scriptas digito Dei.
Quis petras See Mt. , : Iesus
autem iterum clamans voce magna, emisit
spiritum. Et terra mota est, et petrae scissae
sunt.
vt mortui erant See Mt. ,
: Et multa corpora sanctorum, qui dormierant, surrexerunt. Et exeuntes de monumentis
post resurrectionem eius, venerunt in sanctam
ciuitatem, et apparuerunt multis.
Quis carneum See e.g. Ez. , :
Auferam cor lapideum de carne eorum, et
dabo eis cor carneum.
Sermo Dei Ioh. , , in the Vg.: Et verbum
caro factum est, et habitauit in nobis. Er.s
Nov. Test., ASD VI, , p. : Et sermo ille
caro factus est, et habitauit in nobis. See this
Concio p. , l. and the commentary to it.
negantes mortalium See this Concio
p. , ll. : Impius dicit in corde
suo: Quomodo scit Deus et si est scientia in
excelso? Non sunt illi curae res mortalium.
See the commentary to that place.
qui imponentes Here Er. probably
refers to the Spiritual Libertines of his days.
See also his Eccles. III, ASD V, , p. ,
ll. : Imperita turba quum toties
audit totam Legem abrogatam per Christum,
qui nos redemit a maledicto Legis [Gal. , ],
sic interpretatur sibi, quasi liceat cuique quod
libeat facere.
colophonem imponentes See Er. Adag.
(Colophonem addidit), ASD II, ,

p. , esp. the rst lines: dici consueuit,
cum summa manus rei cuipiam imponitur,
aut cum accedit id, sine quo negocium conci non potest. An interesting use of this
adagium is the beginning of the dedication
of Er.s De praep. ad mort., ASD V, , p. ,
ll. (see also Ep. ): Ad ipsum christianae
philosophiae colophonem me vocas, vir clarissime.
Sed professos Jesus disciples, the
Christians. See Act. , : Ita vt cognominarentur primum Antiochiae discipuli,
Christiani. Cf. Er.s Annot. to this place, ASD
VI, , p. , ll. : Veluti publicani
dicuntur, quod publica vectigalia colligunt, ita
Christiani, quod Christum proterentur.
Ostendi formidabilius See Er. Adag.
(Euitata Charybdi in Scyllam incidi),
ASD II, , pp. , ll. . Referring to Hom. Od. XII, , Er. writes,
ll. : Hoc est dum vito grauius
malum, in alterum diversum incidi.
Pharao induratus See i.a. Ex. , : Et
indurauit Dominus cor Pharaonis, nec dimisit
lios Israel.
Non noui populum Ex. , . In the
Vg. Nescio Dominum, et Israel non dimittam.
Maius merear Gn. , . In the Vg.
Maior est iniquitas mea, quam vt veniam
merear.
Peccaui innoxio Mt. , . In the Vg.
Peccaui, tradens sanguinem iustum. Er.s
Nov. Test., LB VI, A: Peccaui, prodens
sanguinem innoxium.
apud redemptio See Ps. (Vg. ),
: Apud Dominum misericordia, et copiosa
apud eum redemptio.
Egressusque etcetera Gn. , . The
Vg. has here in terra ad orientalem plagam
Eden.
Nolite vltra Ir. , . In the Vg.:
Nolite ere mortuum, neque lugeatis super
eum etu; plangite eum qui egreditur.
Abierat est The Parable of the
Prodigal Son in Lc. , .
lb
reliquerat domum amantissimi patris, sed reuersus est. Longe recesserat a Domino
Petrus, quum ter illum abiuraret, sed mox reuersus est, dum recordatus sermonis
quem dixerat Iesus coepit amare ere. Exciderat sibi, sed reuersus in sese reuersus
est ad Iesum. Sic clamat Esaias: Mementote istud et confundamini, et redite, praeuaricatores, ad cor.
Recordatus est Petrus et rediit ad cor, ablatum est ab eo cor saxeum, cor pumiceum, vnde nulla lachrymarum stilla poterat extundi, datum est cor carneum
vnde mox erupit fons lachrymarum, amarus ob dolorem poenitentiae sed salubris ob redditam innocentiam. Iudas autem non est reuersus ad Iesum, sed abiit
ad sacerdotes et Pharisaeos, retulit funestam pecuniam, inde confugit ad infelicem laqueum et crepuit medius. Haec ad nostram institutionem in suis discipulis permisit Dominus. Vides duorum apostolorum peccantium quam diuersus sit
exitus. Iudas toties Domini mansuetudine prouocatus ad resipiscentiam, perstitit in impio proposito. Sed Petrus ad intuitum Iesu recordatus sermonis dominici statim agnouit seipsum, ac velut in|dignum praesente Domino subducit sese
non ad laqueum sed ad etum, hoc est non ad desperationem sed ad remedium.
Iudas imitatus Cain huius mali principem agnouit quidem peccati sui magnitudinem, sed non est recordatus sermonum diuinorum qui nusquam in libris sacris
non inuitant ad reditum, prouocant ad poenitentiam, et pollicentur misericordiam.
Nam quae pagina est in libris sacris quae non sonet Dei misericordiam? Non
loquor solum de libris Noui Testamenti, quae lex est gratiae, verum etiam de
Veteri Testamento, quae rigidior esse putatur. Audiamus quam blande Dominus
apud Hieremiam sub persona sponsae quae deserto marito se prostituerat passim
omnibus, populum suum reuocet ad poenitentiam: Conuertimini, inquit, lii
reuertentes, dicit Dominus, quia ego vir vester. Et apud Iob: Dominus reuelat aurem
peccatorum vt corripiat, et loquitur vt reuertantur ab iniquitate. Sed miseri qui
ad hanc Domini vocem obturant aures suas similes aspidi surdae quae studio
obstruit aures ne audiat vocem incantantis sapienter. Hodie, inquit psalmus, si
vocem eius audieritis, nolite obdurare corda vestra. Hodie nostrum est, quandiu sumus
in hac vita, quae donec manet non desinit nobis loqui Dominus, prouocans ad
poenitentiam, oerens paratam veniam.
Quid dixi veniam? Maior est misericordia Dei, quae reuersis pollicetur opimam
municentiam. Sic enim legimus in libro Iob: Si reuersus fueris ad omnipotentem
aedicaberis, et longe facies iniquitatem a tabernaculo tuo. Dabit pro terra silicem, et
pro silice torrentes aureos. Audiamus misericordiam Domini apud Esaiam inuitantem
ad poenitentiam: Si quaeritis, inquit, quaerite, conuertimini et venite. Si quaeritis
nem malorum, ne quaerite a liis hominum in quibus non est salus, ne a malecis,
ne a laqueo, sed a me quaerite qui solus et possum et paratus sum ignoscere.
Tantum auertamini ab his quae turpiter amastis, et conuersi venite ad me. Rursus
apud eundem prophetam, vniuersum genus mortalium inuitans ad se, loquitur:
Nunquid non ego Dominus, et non est vltra Deus absque me? Deus iustus et sanctus
non est praeter me. Conuertimini ad me, et salui eritis, omnes nes terrae, quia ego
Deus, et non est alius. Haec Dominus loquitur gentibus idololatris, homicidis,
sacrilegis, parricidis, incestis, blasphemis. Et tu, miser, per desperationem auerteris
a Domino?
Olim quum impune regnaret inter gentes peccatum, misericordia Dei videbatur
contracta intra angustos Iudaeae terminos. Caeterum per Euangelium dilatata
est misericordia per vniuersos nes terrae. Apud Hieremiam item comminatur
poenam obstinatis, sed oert paratam veniam resipiscentibus: Si gens, inquit,
illa poenitentiam egerit a malo suo, quod locutus sum aduersus eam, agam et ego
poenitentiam super malo quod cogitaui facere ei. Et qui paulo ante minitabatur
subuersionem, eradicationem ac dispersionem, diuersa promittit et subito inquit:
Loquar de gente et regno, vt aedicem et vt plantem illud.
Similiter apud Ezechielem non solum promittit veniam redeunti, verum etiam
amnestiam illam Graecorum prouerbio celebratam, hoc est, omnium superiorum
malorum obliuionem. Quum enim ante commemorasset omne genus facinorum
ac agitiorum subiicit: Si autem impius egerit poenitentiam ab omnibus peccatis quae
operatus est, et custodierit vniuersa praecepta mea, et fecerit iudicium et iusticiam, vita
obturant B BAS LB: obdurant A.

Longe Iesum See Mt. , ;
Mc. , ; Lc. , ; Ioh. ,
.
Mementote cor Is. , .
datum carneum See Ez. , : auferam
cor lapideum de carne eorum et dabo eis cor
carneum. See also this Concio p. , ll.
, and p. , ll. .
Iudas medius See Act. , . The
apostle Peter speaking in medio fratrum
said: Et hic quidem possedit agrum de mercede iniquitatis, et suspensus crepuit medius.
crepuit medius Act. , . Blaise s.v. crepo
gives as the second meaning of this word se
briser or se tuer, but Lewis-Short s.v. crepo
does not give that meaning. Another use of
the saying crepuit medius can be found in
Gaudentius, Sermones et tractatus (Migne PL
and CSEL ), Tr. , .
Conuertimini vester Ir. , .
Dominus reuelat iniquitate Iob ,
: Reuelabit quoque aurem eorum vt corripiat, et loquetur vt reuertantur ab iniquitate.
Sed miseri sapienter Cf. Ps. (Vg.
), : Furor illis secundum similitudinem
serpentis, sicut aspidis surdae et obturantis
aures suas, quae non exaudiet vocem incantantium, et veneci incantantis sapienter.
Hodie vestra Ps. (Vg. ), .
Si aureos Iob , .
Si venite Is. , : Si quaeritis,
quaerite; contertimini, venite.
Nunquid alius Is. , .
Deus iustus et sanctus Is. , in the Vg.:
Deus iustus et saluans.
Si gens ei Ir. , .
Loquar illud Ir. , . In the Vg.: Et
subito loquar de gente et de regno, vt aedicem et plantem illud.
amnestiam celebratam See Er. Adag.
(Ne malorum memineris), ASD II, , p. ,
esp. ll. : plebiscitum interposuit ne
qua praeteritarum rerum mentio eret. Quam
malorum obliuionem Athenienses
vocant. See also Er. Adag. (Odi memorem compotorem), ASD II, , pp. ,
ll. , esp. ll. : Aliis magis videtur, vt prouerbium admoneat , hoc
est obliuionem omnium, quae in conuiuiis
vel unt vel dicuntur. See also the penultimate phrase in Er.s Moria, ASD IV, ,
p. , l. , with this adagium in Greek.
Cf. Chomarat, IDM, p. , note .
Si autem morietur Ez. , .
lb
viuet et non morietur; omnium iniquitatum eius quas operatus est non recordabor. Nunquid voluntatis meae est mors impii, dicit Dominus Deus, ac non magis vt conuertatur a
viis suis et viuat? Et aliquanto inferius: Conuertimini, et agite poenitentiam ab omnibus peccatis vestris, et non erit vobis in ruinam iniquitas. Proiicite a vobis omnes praeuaricationes vestras in quibus praeuaricati estis, et facite vobis cor nouum et spiritum
nouum. Et quare moriemini, domus Israel? Quia nolo mortem morientis, dicit Dominus
Deus, reuertimini, et venite. Quur desperas, miser, quum Deus in hoc misit Filium
suum in terras, vt spem bonam haberes? Ipse nimirum est Dei misericordia, de quo
canit psaltes: Suscepimus, Deus, miseri|cordiam tuam in medio templi tui. Esto in
templo et amplectere misericordiam. Ille resurgens clamat: Nolo mortem peccatoris,
sed magis vt conuertatur et viuat.
Audi vocem hanc, infelix peccator, excute letalem somnum, resurge cum Christo, vt viuas in illo. Tibi reuixit ille ne te semper occuparet mors peccatorum. Ac
ne quis suspicetur hanc Dei clementiam non esse paratam, aut non paratam nisi
his qui leuia quaedam et pauca commiserint, audi Dominum clara voce pollicentem: Quacunque hora ingemuerit peccator, omnium iniquitatum illius non recordabor. Non excepit criminum genus, non perpendit magnitudinem aut multitudinem admissorum. Tantum ingemisce, et parata est omnium superiorum criminum obliuio. Pro leuioribus commissis, sine quibus non viuit humana imbecillitas, quotidie Dei misericordiam inclamamus dicentes: Dimitte nobis debita nostra,
sicut et nos dimittimus debitoribus nostris, et audimur, si modo audierimus proximum orantem vt ignoscamus. Quin et in capitalibus admissis ordo quidam est,
quemadmodum apud homines quidam leuius dormiunt, sic vt facili sibilo excitentur, sunt qui altius vt clamore sit opus, sunt qui altissime vt vix multa vellicatione expergiscantur, ita apud Deum alii leuius mortui sunt, alii grauius, alii grauissime. Nullum autem mortis genus tam deploratum et conclamatum quod ille sua
voce non propellat ad cuius vocem resurgunt etiam hi qui in monumentis sunt,
neque quenquam tam profundus mortis sopor occupat vt per eum non possit excitari.
Hoc triplex peccatorum discrimen pii scripturarum interpretes existimant nobis
signicatum in tribus funeribus quae legimus a Domino Iesu reuocata in vitam.
Archisynagogi liam, puellam duodecim annos natam, excitauit in aedibus paucis
admissis testibus, vetuitque proferri quod erat gestum. Hi sunt qui primum non
ex destinata malitia, sed vel per lubricum aetatis, vel per imbecillitatem humanam
sic in crimen aliquod prolapsi sunt, vt nondum in malo callum duxerint, nondum
foedus rumor ex scelere contractus sit. Hos porrecta manu facile erigit Dominus
Iesus, tegens etiam illorum turpitudinem et pudori consulens. Caeterum viduae
lium excitauit maiore negotio. Iam cadauer eerebatur ad sepulchrum. In tempore
vero factus obuius Dominus, commotus mulierculae lachrymis iubet sisti loculum,
erigit adolescentem. Is primum residet, deinde loquitur, mox exilit e loculo, ac matri
redditur. Hi nimirum sunt qui eo progressi sunt in vitiis, vt nec infamia reuocari
potuerint a peccando; hi per publicam poenitentiam paulatim reuocantur ad vitam.
Residet enim qui peccare desinens erigit sese ad propositum vitae melioris. Loquitur
qui confessus suam turpitudinem agnoscit Dei misericordiam. Redditur viuus matri
qui peractis remediis restituitur Ecclesiae communioni.
Lazarus autem iam foetebat in monumento. Tantum deetur a desperantibus
sororibus et amicis. Hic Iesus iubet ostendi sepulchrum, lachrymatur, infremit
et turbatur spiritu, iubet tolli saxum, magno clamore iubet prodire foras; prodit,
sed obuinctus, soluitur atque ita demum redditur sororibus. Non magnum erat
Domino suscitare cadauer quadriduanum, maius est excitare peccatorem qui iam
annis quadraginta in omni turpitudinis genere non vixit sed computruit. Puer,
misit A: miserit B BAS LB.

Triplex mortuorum genus * B BAS LB.
deinde loquitur B BAS LB: mox loquitur A.
omnium recordabor Ez. , a. See the

whole verse : Omnium iniquitatum eius
quas operatus est non recordabor. In iustitia
sua quam operatus est viuet.
Nunquid viuat Ez. , .
Ez. , b. Vg. b: Reuertimini et
viuite.
Suscepimus tui Ps. (Vg. ), .
Nolo viuat Ez. , b. In the
Vg.: Nolo mortem impii, sed vt conuertatur
impius a via sua, et viuat.
mors peccatorum See Ps. (Vg. ), :
Mors peccatorum pessima.
Quacunque peccator Ez. , . In the
Vg.: In quacunque die [impius] conuersus
fuerit ab impietate sua.
omnium recordabor Ez. , . The
Vg. has: Omnium iniquitatum eius, quas
operatus est, non recordabor. Cf. the literal
quotation of this Vulgate passage on p. ,
l. above.
non perpendit admissorum In the
Roman Catholic tradition confessional practice drew subtle distinctions between various
kinds and species of sins. See Sessio XIV
Concilii Tridentini, caput De confessione,
summarized with the words Peccata sunt
declaranda distincte, in specie, singillatim,
explicando circumstantias speciem mutantes.
(Denzinger-Schnmetzer, nos. ,
and p. ).
Tantum obliuio See Heath IDM,
p. , note : This passage may be
compared with Er.s discussion in the Exomolog., LB V, BF, of medieval contritionist theory, which suggested that true
contrition ensured the forgiveness of sins,
even before formal confession was undertaken. It was, however, generally agreed, following St Augustines ruling in De symbolo ad catechumenos , (Migne PL ,
), and Er. also agreed with it, that
venial (lighter) sins could be washed away
by prayer, whereas mortal sins must be formally confessed and expiated. See also the
above-mentioned Session XIV of the Council of Trent, chapter : Ex his colligitur
oportere a paenitentibus omnia peccata mortalia in confessione recenseri Venalia taceri tamen citra culpam multisque
aliis remediis expiari possunt. (DenzingerSchnmetzer, no. ).
Dimitte nostris Mt. , . In the
Nov. Test. of Er., LB VI, B and A:
Et remitte nobis debita nostra, sicut et nos
remittimus debitoribus nostris.
audimur ignoscamus See Er. Annot.
in Mt. , (ASD VI, , p. , l. sq.):
Hoc loco non conditio, sed similitudo signicatur.
scripturarum interpretes One of them is St
Augustine. See his Tract. in Ioh. , (Migne
PL , ).
Archisynagogi gestum See Mt. ,
; Mc. , ; Lc. , .
vt nondum duxerint See Er. Adag.
(Callum ducere), ASD II, , p. , ll.
: Prouerbiales metaphorae sunt Callum
ducere et Occallescere, siquidem ad animum
detorqueantur.
Caeterum redditur See Lc. ,
.
Lazarus sororibus See Ioh. , .
Puer erit Is. , b.
lb
inquit, centum annorum morietur, et peccator centum annorum maledictus erit.

Et hunc dignabitur suscitare Dominus Iesus, modo tandem audiat vocantem.
Quotidie clamat: Surge puella, surge adolescens, Lazare veni foras. Sed, heu!, plerique
plusquam mortui non audiunt vocem reuocantis in vitam. Quid autem est audire
nisi credere? Incredulitas obturat aures impiorum, quo minus vox scripturae diuinae
penetret in animos. Rogemus Domini misericordiam, dignetur intendere vocem
suam omnipotentem, talibusque miseris ac deploratis occinere: Surde et mute
spiritus, ego praecipio tibi: exi ab eo, et amplius ne introeas.
Iam quo rectius perspicias quam parata sit misericordia Domini resipiscenti,
audi Dauid: Dixi: Con|tebor aduersum me iniustitiam meam Domino; et tu remisisti
impietatem peccati. Nondum confesso sed tantum meditanti confessionem occurrit
misericordia. Ingemisce, contere, sed coram Domino. Multi ingemiscunt apud
homines, plorant apud homines, contentur apud homines, scindunt vestes, sed
apud homines, induunt cilicium, aspergunt capiti cinerem, sed apud homines.
Quae si ant apud Deum, hoc est ex toto corde, ex syncero aectu, non cessat
misericordia Domini. Scindite, inquit, corda vestra, et non vestimenta vestra. Nam cor
contritum et humiliatum Deus non despiciet. Ploremus, inquit psalmographus, coram
Domino, qui fecit nos. Multi ieiunant sed non eo ieiunio quod vult Dominus, multi
commutant amictum at non commutant aectum. Et tamen incidit vt haec quoque
sint apud homines facienda, vt quos nostra malicia prouocauit ad peccandum eos
ad resipiscendum reuocet poenitentia. Sed haec inutiliter unt apud homines, nisi
prius ant in oculis Dei. Confessus est Iudas peccatum suum, sed apud Pharisaeos;
si confessus fuisset Domino, statim complexa fuisset eum clementissima Domini
misericordia.
Et quo gratior sit Domino nostra confessio, Osee propheta confessionis etiam
formam nobis dictat: Tollite, inquit, vobiscum verba, et reuertimini ad Dominum,
et dicite ei: Omnem aufer iniquitatem, et accipe bonum, et reddemus vitulos labiorum nostrorum. Reuertamur et nos qui multis modis aberrauimus ad eum qui solus
tollit peccata mundi, qui pro nostris peccatis eudit pretiosum sanguinem, dicamus illi: Aufer a nobis omne malum quod perpetrauimus. Gratisne? Et accipe
bonum. Quod bonum? Vitulos labiorum nostrorum. Agemus gratias tuae misericordiae, cui debebimus quicquid post lapsum boni gesserimus, auferes a nobis quod
nostrum est, et accipies a nobis quod tuum est. Vide vero quam huic concinit propheta Iohel eandem sententiam aliis verbis referens, siquidem apud hunc Deus dira
comminatus his qui negligerent oblatam ipsius misericordiam sic infert: Conuertimini ad Deum vestrum, quia benignus et misericors est, patiens et multae misericordiae,
et praestabilis siue vt Graeci codices habent , hoc est poenitens super
malicia.
Deiicit te magnitudo criminum, sed erigat magnitudo misericordiae diuinae,
eam vide quot modis exaggeret propheta. Benignus est, pro quo Septuaginta verterant , hoc est misericors. Id quamquam satis erat, ne desperaremus veniam
addit et miserator, quod Septuaginta , vt intelligamus illum nostris malis
etiam indolescere, non solum succurrere. Nec hoc contentus, addit patiens, quod
signicantius Graece dicitur , hoc est leni animo minimeque celer ad

vindictam, quemadmodum humana misericordia facile vertitur in indignationem.
B BAS LB: A.
Surge puella Mc. , . In the Vg. Talitha cumi, quod est interpretatum: Puella,
tibi dico, surge. Lc. , . Vg. Puella, surge.
surge adolescens Lc. , . In the Vg. Adulescens, tibi dico, surge.
Lazare veni foras Ioh. , .
Surde introeas Mc. , .
Dixi peccati Ps. (Vg. ), b.
The Vg. has et tu remisisti impietatem peccati
mei.
Ingemisce Domino The words sed coram
Domino were recommended for deletion in
the Index expurgatorius. See LB X, A:
Pag. . A. ibi, Ignosce, contere, sed
coram Domino, dele, sed coram Domino.
Heath IDM, p. , note : No doubt
because these words reect the contritionist
theory that was perceived as a threat to the
practice of auricular confession to a priest.
The Index made a mistake in quoting ignosce
instead of ingemisce (A, B, BAS and LB). See
also this Concio, p. , ll. : Tantum
ingemisce, et parata est omnium superiorum
criminum obliuio.
Scindite vestra Ioel , .
Nam despiciet Ps. (Vg. ), . In
the Vg.: Cor contritum et humiliatum, Deus,
non despicies.
Ploremus nos Ps. (Vg. ), b. The Vg.
here has: Ploremus ante Dominum qui fecit
nos.
Confessus Pharisaeos See Mt. , . The
Vg.: Retulit triginta argenteos principibus
sacerdotum et senioribus, dicens: Peccaui!
Neither the Greek text nor the Nov. Test. of
Er., LB VI, A, here explicitly mentions
the Pharisees. They are only mentioned in Ioh.
, : Iudas ergo cum accepisset cohortem,
et a ponticibus et Pharisaeis ministros, venit
illuc.
si confessus misericordia. See Er.s Paraphr. of Mt. , (LB VII, A):
Agnouit [Iudas] magnitudinem sceleris sui,
sed non agnouit magnitudinem misericordiae
diuinae.
Tollite nostrorum Hos. , . Reuertimini, in the Vg.: conuertimini.
vitulos labiorum nostrorum The sacrice
of praise. See Hebr. , : Per ipsum ergo

oeramus hostiam laudis semper Deo, id est,
fructum labiorum contentium nomini eius.
See also Er.s short commentary below, p. ,
ll. .
Conuertimini malicia Ioel , .
Deum vestrum, in the Vg.: Dominum deum
vestrum.
Graeci codices The whole text in the LXX:
,
,
.
exaggeret propheta Exaggerare, exaggeratio:
a rhetorical term wich means not only to
make something greater than it is in reality,
but also to place into prominence the greatness of something. Cf. Chomarat IDM, p. ,
note , with some general references to the
work of Quintilian and Erasmus.
Benignus misericors See Mt. , :
Beati misericordes for the Greek
.
Id quamquam miserator See Ioel ,
: benignus et misericors. According to Erasmus benignus and misericors are synonimous translations of the Greek word . Therefore he translates the Greek word
into miserator. The combination
of the words misericors and miserator can
be found in Holy Scripture just times. F.e. in
Ps. (Vg. ), : Et tu, Domine Deus, miserator et misericors. See Er. Enarrat. in Ps.
(ASD V, , pp. , ll. , with the
commentary).
An adjective used as a noun.
indolescere succurrere Indolescere, to
feel pain, refers to the Greek word which means merciful, with compassion.
patiens vindictam , longsuering, patient, bear patiently. Chomarat
IDM, , note : Une traduction plus
dle du mot grec et de sa famille serait longanimit. Cf. Mt. , ; Lc. , ; Eph. , ;
Cl. , et , . The editions B, BAS and
LB of the Concio have the word
( and ). in edition A
is a printing error.
lb
Et adhuc desperas, o peccator? Audi igitur quod sequitur: et multae misericordiae,

quod Graecis est . Si multa sunt peccata, ne dide: multa est misericordia.
Quid nunc superest, nisi vt conuertaris et adeas inuitantem? Sed terrent minae supplicii, audi et respira: et praestabilis super malicia. Incertum quare quod Septuaginta
verterant , hoc est poenitens, diuus Hieronymus verterit praestabilis, nam
Latinis praestabile dicitur quod praestari, hoc est, eci potest. Malicias autem dixit
aictiones quae nostris peccatis debebantur. Aufert peccata, remittit aeternam poenam commeritam. Quid igitur superest? Nihil, nisi vt agnoscas Dei misericordiam.
Nimirum hoc est quod sequitur apud Iohelem: Et dimittet post se benedictionem,
sacricium et libamen Domino Deo nostro. Videlicet hoc erat quod Osee dixit: Vitulos labiorum, id est: Sacricium laudis et gratiarum actionis.
Si quis grauiter ac frequenter oendisset hominem, quam dicilis reconciliatio,
quam memor iniuriarum animus, quam tarde senescit ira, quam facilis quauis ex
causa relapsus ad veterem simultatem, quam morose exigitur oensae pensatio, et
tamen si sic quoque recipiunt in gratiam clementes vocantur. Deus toties oensus
vltro prouocat ad poenitentiam, inuitat ad veniam, remit|tit minas, condonat
gehennae poenam, oert pro supplicio benignitatem, et adeo non auertit sese
a resipiscente peccatore, vt vltro etiam occurrat reuertenti et obuiis (vt aiunt)
vlnis excipiat conuersum. Nimirum hoc est quod apud Zachariam pollicetur:
Conuertimini ad me, dicit Dominus exercituum, et conuertar ad vos, dicit Dominus
exercituum. Quid est Conuertimini ad me? Agnoscite vestram miseriam et expetite
meam misericordiam. Quid est Et ego conuertar ad vos? Illico ex vindice factus
opitulator, adiuuabo conatus vestros, vt quod vestris viribus non potestis ecere
meo fauore consequamini. Nemo potest salubriter odisse peccata sua, nisi Deus
dederit, nisi auferat cor lapideum et inserat cor carneum, nisi pro corde polluto creet
in nobis cor mundum, nisi pro spiritu prauo spiritum rectum innouet in visceribus
nostris.
VII. Sed quur haec opera mihi sumitur in recensendis aliquot veteris scripturae
locis, quae declarent admirabilem Domini misericordiam? Tota Veteris Instrumenti
scriptura vndique nobis praedicat, occinit, inculcat Dei misericordiam. Et vbi
sunt illi phrenetici verius quam haeretici, qui duos ex vno faciunt deos, alterum
Veteris Testamenti qui tantum iustus fuerit non etiam bonus, alterum Noui qui
tantum bonus fuerit iustus non item? Non saltem illam audiere cantionem quae
toties iteratur in psalmis: Contemini Domino, quoniam bonus, quoniam in seculum
misericordia eius. Vbi vaesanus Manichaeus, qui docuit eum qui nobis tam amanter
locutus est per prophetas, quique Mosi legem condidit, non fuisse verum Deum
sed vnum e noxiis daemonibus? Idem Deus est vtriusque legis, eadem veritas,
eadem misericordia per Iesum Christum Dominum nostrum, nisi quod in Mosi
lege sunt vmbrae in Euangelio veritas, in illa promissio hic exhibitio, ibi multa et
magna misericordia erga Iudaeos hic totus ille misericordiae fons vel mare potius
exuberauit in omnes totius orbis nationes, inundatione sua proluens et proigans
omnium mortalium mala. Hoc videlicet erat illud felix diluuium misericordiae.
Vetus illud diluuium seruatis paucis oppressit peccatores, hoc salutare diluuium
deletis criminibus seruat omnes credentes Filio Dei. Qui in Veteris Testamenti
libris resipiscentibus Hebraeis promittit veniam, idem praesens in Euangelio clamat
omnibus: Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego reciam vos. Tollite
iugum meum super vos et inuenietis requiem animabus vestris. Iugum enim meum suaue
est et onus meum leue.
* B BAS LB.
multae , a word
typical for the text of the Septuaginta. See f.e.
Ex. , and Nu. , .
Incertum potest Chomarat IDM, p.
, note : En ralit praestabilis signie excellent (de praestare intransitif: tre
suprieur, lemporter). Linterprtation dEr.
vient de Perotti Cornucopia, , : Praestabilis, hoc est praestans. Aliquando praestabile dicitur, quod praestari potest. Perotti ne
donne aucun exemple. Er. le recopie en omettant aliquando (quelquefois).
Hieronymus praestabilis Cf. Blaise s.v.
praestabilis: Praestabilis. Qui vient en aide,
qui pardonne volontiers, quon peut apaiser.
Ioel , Praestabilis super malitia: qui se
prte arrter le mal. Cf. Hier. Commentarium in Ioelem liber Ioel , .
Malicias debebantur In the quotation
of Ioel , Er. follows the Vg.: praestabilis super malicia. Here he uses the word
malicias, the same word in the plural form.
Chomarat IDM, pp. , note : Etant
donn le sens de malitia (malice, malignit,
inclination au mal), linterprtation immdiate du premier texte se repentant de sa malice
serait doublement incongrue en attribuant
Dieu du repentir et de la malice. Les traductions modernes partir de lhbreu
prennent le substantif dans un sens dirent
de celui de malitia. Les Septuaginta disent
, mot qui a souvent dans leur traduction un sens passif mal souert. Chez
tous subsiste ltranget dun repentir de
Dieu.
Et dimittet nostro Ioel , . The Vg.:
Et relinquat post se benedictionem, sacricum et libamen Domino Deo vestro.
Videlicet actionis See the note to p. ,
ll. .
Sacricium actionis See . Mcc. ,
sacricium salutaris et laudis; Ps. (Vg.
), and sacricium laudis; Lv. ,

and : Si pro gratiarum actione oblatio fuerit, oerent panes absque fermento ,
panes quoque fermentatos, cum hostia gratiarum, quae immolatur pro pacicis.
obuiis vlnis See Er. Adag.
(Obuiis vlnis), ASD II, , p. , ll. :
Obuiis vlnis est apud Quintilianum pro eo,
quod est avide sitienterque. Translatum ab iis,
qui porrectis vlnis properant in complexum
eorum, quorum magno desiderio tenebantur
quosque cupidissime conspiciunt.
Conuertimini exercituum Zch. , .
cor lapideum carneum See Ez. , :
Auferam cor lapideum de carne eorum, et
dabo eis cor carneum.
Tota item See also this Concio, p. ,
ll. , and the commentary to those
lines.
Et vbi non item Here and in lines
Er. refers to the dualism of the Gnostics (second century) and the Manichaeans
(third century). Their doctrines were attacked
by the Church Fathers Irenaeus, Augustine
and others. See Er. Explan. symboli, ASD V,
, p. , ll. : De Manichaeis iam
attigimus qui, dum fabricantur duo principia
sibi contraria, a quorum altero condita sunt
visibilia, vt mala a malo, ab altero inuisibilia,
vt a bono bona, nimirum ex vno Deo faciunt
duos, bonum et malum, sicut et Gnostici. See
the note to these lines and also the note ibid.,
p. , l. .
Contemini eius Ps. (Vg. ), .
Vbi daemonibus See p. , ll.
above and the note to that passage.
proluens mala Marginal note
, all sins of men are washed away by
the sea. See Adag. (Mare proluit omnia
mortalium mala), ASD II, , pp. .
Venite reciam vos Mt. , a.
et inuenietis leue Mt. , c.
lb
Relege totam Christi vitam, quid aliud vides quam perpetuam in omnes misericordiam? Gratis sanabat aegrotos, pauit famelicos, subleuauit periclitantes, mundabat leprosos, caecis impartiit lucem, debiles et mancos restituit, daemonia proigauit, mortuos restituit, poenitentes absoluit. Rursus excute doctrinam illius vniuersam, quid aliud resipit quam immensam Dei misericordiam? Quot parabolis rem
eandem inculcat animis nostris ne qua posset elabi. Quid enim aliud agit parabola de oue reuecta humeris pastoris, de drachma perdita et inuenta, de sanis quibus non est opus medico, de seruo cui donatum est omne debitum, rursum de
foeneratore qui donauit vtrisque debitoribus, de publicano et Pharisaeo, de viatore saucio quem Samaritanus curat, de oeconomo benigno in debitores fraudulento in dominum, de lio prodigo recepto? Quin ipsum Euangelii vocabulum
nonne statim misericordiam pollicetur? Quid pollicetur? Caecis lucem, captiuis
remissionem, confractis restitutionem, breuiter annum acceptabilem Domino qui
nihil aliud sitit quam salutem hominum. Iam ipsum nomen Iesu, hoc est Seruatoris,
quid aliud pollicetur peccatori quam salutem et misericordiam? Si iudicem professus venisset erat quur sibi quisque formidaret, nunc Seruatorem audis et desperas
salutem?
Denique quo certior esset ducia salutis, quoniam incredibile videri poterat sanguine hircorum ac vitulorum expiari tantam Lernam criminum, quibus inqui|natum erat genus humanum vniuersum, ipse Dei Filius conscendit aram crucis ac pro
nostris peccatis immolauit seipsum victimam ecacem omnibus omnium peccatis
expiandis. Atque in ipsa cruce pendens orat pro crucixoribus, pro conuiciantibus et insultantibus, et tu putas negaturum veniam agnoscenti peccatum tuum et
imploranti misericordiam? Conde misericordi et experieris misericordiam, des
nihil non impetrat a Christo. Qui didit medico sibi obstat quo minus recipiat
sanitatem. In tantum vero non auersatur preces miserorum ad se clamantium Deus,
vt alienae quoque precationi si modo adsit ducia tribuat misericordiam. Clamat Cananaea et sanatur lia, condit centurio et restituitur famulus, rogat archisynagogus et reuiuiscit lia, deprecatur pater et lius a pessimo daemonio liberatur.
Clamant apostoli: Domine, serua nos, perimus, et seruantur omnes.
In multis non expectauit preces oris, videt dem baiulorum et dicit paralytico:
Conde, li, remittuntur tibi peccata. Tantum plorat mater et comites, et surgit
extinctus adolescens. Tantum lachrymantur Martha et Maria, et reuiuiscit Lazarus. Plorat Maria peccatrix, vngit et osculatur, et audit: Remittuntur tibi peccata.
Satis rogat qui morbum agnoscit, vehementer rogat qui plorat et condit. Mulier
prouuio sanguinis obnoxia furtim contingit vestem Iesu et ilico sensit vim prodeuntis misericordiae. Multos item alios sanatos legimus contactis vestibus Iesu.
Adeo nusquam non est parata illius misericordia et ad quamuis occasionem subleuat
miseros. Si non audes compellare Iesum, si non potes contingere Iesum, saltem furtim continge mbriam, adito sanctum aliquem in quo relucet pietas ista, vt suis
totam B BAS LB: etiam A.
Quid enim B BAS LB: Quid A.
parabola pastoris See Mt. , ,

and Lc. , .
de drachma inuenta See Lc. ,
.
de sanis medico See Mt. , ; Mc.
, ; Lc. , .
de seruo debitum See Mt. , .
de foeneratore debitoribus See Lc. ,
.
de publicano et Pharisaeo See Lc. ,
.
de viatore curat See Lc. ,
.
de oeconomo dominum See Lc. ,
.
de lio recepto See Lc. , .
Quin misericordiam pollicetur The
word Euangelium for the concept Good
Tidings, comes from the Greek ,
originally the reward for the messenger of
good news. Sometimes used in classical Latin.
See e.g. Cic. Att. II, , (here in the Greek
plural ). In later Christian Latin it
always refers to the Gospel. See e.g. Mt. ,
in the Vg.: Et circuibat Iesus totam Galileam,
docens in synagogis eorum et praedicans
euangelium regni.
Caecis hominum See Lc. , b: Jesus
reading Is. , in the Synagogue. Is. ,
b: Misit me vt mederer contritis corde, et
praedicarem captiuis indulgentiam, et clausis
apertionem. Lc. , : Misit me sanare contritos corde, praedicare captiuis remisssionem
et caecis visum, dimittere confractos in remissionem. This text in Er.s Nov. Test., LB VI,
B: Misit me vt sanem contritos corde,
vt praedicem captiuis remisssionem et caecis visum, vt emittam confractos per remissionem.
annum acceptabilem Domino Is. , : Vt
praedicarem annum placabilem Domini. Lc.
, : Praedicare annum Domini acceptum.
This text in Er.s Nov. Test., ASD VI, , p. :
Vt praedicam annum Domini acceptum.
The Greek text has the word , in this
Concio translated by Er. with annum, but in
the Nov. Test. with tempus.
annum hominum See . Cor. , . Vg.:
Ecce nunc tempus acceptabile, ecce nunc
dies salutis. Er.s Nov. Test., ASD VI, ,
p. : Ecce nunc tempus acceptum, ecce
nunc dies salutis. See also Lc. , : praedicare annum Domini acceptum.
Si iudicem salutem The translation of
this complicated sentence in Chomarat IDM,
pp. : Sil [Jsus] tait venu dans le rle

de Juge, chacun avait une raison de craindre
pour lui-mme, mais tu entends / Sauveur et
tu dsespres du salut?
incredibile vniuersum See e.g. Lv.
chapters .
Lernam criminum Another reference to the
many-headed hydra of Lerna. See Er. Adag.
(Lerna malorum), ASD II, , pp.
, ll. .
Atque misericordiam See Lc. ,
: Iesus autem dicebat: Pater, dimitte illis,
non enim sciunt quid faciunt. See also Mt.
, : Et dimitte nobis debita nostra, sicut
et nos dimittimus debitoribus nostris. Blaise
s.v. dimitto gives as the last meaning of the
word pardonner; see also Lewis-Short s.v.
dimitto.
des a Christo See e.g. Ioh. ,
: Et quodcumque petieritis Patrem in
nomine meo, hoc faciam, vt gloricetur Pater
in Filio. Si quid petieritis me in nomine meo,
hoc faciam.
Clamat lia See Mt. ,
.
condit famulus See Mt. , ; Lc. ,
; Ioh. , .
rogat lia See Mt. , ; Mc. ,
; Lc. , .
deprecatur liberatur See Mt. , ;
Mc. , ; Lc. , .
Clamant omnes See Mt. , ; Mc.
, ; Lc. , .
Domine perimus Mt. , . The Vg.:
Domine, salua nos, perimus. Er.s Nov. Test.,
LB VI, A, without any commentary:
Domine, serua nos, perimus.
In multis peccata See Mt. , ;
Mc. , ; Lc. , .
Conde peccata Mt. , .
Tantum adolescens See Lc. ,
.
Tantum Lazarus See Ioh. ,
.
Plorat peccata See Lc. , .
Remittuntur peccata Lc. , .
Mulier misericordiae See Mt. ,
; Mc. , ; Lc. , .
Multos Iesu See Mt. , ; Mc. ,
.
Si non salutem Chomarat IDM,
p. , note : Ce plaidoyer pour le culte
des saints ne contredit pas les nombreux passages o Er. critique les formes superstitieuses
et idoltriques de ce culte.
lb
precibus te commendet misericordi Domino. Per hos enim exerit saepe virtutem
suam, vndiquaque paratus ad conferendam omnibus salutem. In hoc venerat, hic
erat cibus quo pascebatur, vt peccatores adduceret ad poenitentiam.
Quin et in Genesi quum impii sceleribus suis prouocassent iram Domini, tamen
ad preces Abrahae tot ciuitatibus exitio deuotis veniam daturus erat Dominus, si
decem ibi iustos inuenire contigisset. Commeruerat internitione deleri populus
Israeliticus, et Dominus ad vnius Mosi preces cohibet vindicem gladium. O caecos,
o ingratos, qui tam obuiam, tam vbique paratam Domini misericordiam negligunt,
sed infeliciores qui desperant quod vltro, quod gratis oertur. Facile placatur
qui nolens vlciscitur. Quid enim aliud sonat illa vox: Et quare moriemini, domus
Israel? Rursum alibi deplorat, quod expanderit manus suas tota die ad populum
incredulum et contradicentem. Iterum apud Michaeam: Popule meus, quid feci tibi,
aut quid molestus fui tibi? Responde mihi. Similiter apud Esaiam: Quid est quod vltra
debui facere vineae meae et non feci ei?
Dominus nihil non facit vt nos seruet, et nos volentes abiicimus spem salutis?
In Euangelio lachrymis etiam prosequitur Hierosolymam, quae sibi pertinacia peccandi exitium accersebat. Quoties, inquit, volui congregare te, sicut gallina congregat
pullos suos sub alas, et noluistis. Dominus clementissimus plorat quod non liceat
seruare miseros, et nos illi didimus quasi seruare nolit? In Euangelio tota domus
perstrepit gaudio, quod lius qui mortuus fuerat reuixerit, qui perierat receptus sit.
Pater ille bonus cohortatur totum angelorum ac sanctorum coetum ad commune
gaudium, quod vnus peccator reductus sit ad poenitentiam, et tu, miser, desperas
et tibi salutem inuidens et Domino tam ingens gaudium? Quem cruciat peccatorum interitus, quem exhilarat impiorum conuersio, eum credimus negaturum
veniam resipiscentibus? Vocat omnes ad nuptiale conuiuium, vult impleri domum
suam, etiam caecos et claudos compellit intrare. Quid tu restitas, miser? Quur non
potes auelli a porcorum siliquis? Quur pugnas aduersus misericordiam Domini?
Sapientia Dei Christus est. Ea iuxta Solomonem egressa domum paternam venit in
mundum, foris praedicat, et in plateis dat vocem suam, in capite turbarum clamitat,
in foribus portarum vrbis pro|fert verba sua dicens: Vsque quo, paruuli, diligitis infantiam, et stulti ea quae sibi sunt noxia cupient, et imprudentes odio habebunt scientiam?
Conuertimini ad correptionem meam. En proferam vobis spiritum meum, et ostendam
vobis verba mea.
Quid est stultius quam ob res uxas ac momentaneas priuari bonis aeternis?
Quid sapientius quam breui tolerantia lucrifacere immortalitatem? Desipiunt igitur omnes qui perseuerant in peccatis, sapiunt qui vitam in melius commutant.
Quantis laboribus scrutamur rem vilissimam in metallis, et tantum thesaurum oblatum et gratis oblatum aspernamur, aut quod stultius est desperamus? Diues est in
misericordia Deus. Opum humanarum thesaurus exhauritur largiendo, misericordiae thesaurus non potest exhauriri. Addam et illud quo magis adimam omnibus
veniae desperationem. Obstrinxit homini Deus suam dem, nec vt ait Paulus seipsum abnegare potest. Non recusat argui, si quod pollicitus est non praestiterit. Sic
enim loquitur apud Esaiam populo vndique contaminato: Lauamini, mundi estote,
auferte malum cogitationum vestrarum ab oculis meis, quiescite agere peruerse, discite
benefacere, quaerite iudicium, subuenite oppresso, iudicate pupillo, defendite viduam.
Et venite, et arguite me, dicit Dominus.
Audis, peccator, quid aliud requirit abs te misericors Dominus, nisi vitae mutationem? Et ne quid deiiciat animum tuum agitiorum enormitas, audi paratam
omnium veniam: Si fuerint, inquit, peccata vestra vt coccinum, quasi nix dealbabuntur, et si fuerint rubra quasi vermiculus, velut lana alba erunt. Si volueritis, et
audieritis me, bona terrae comedetis. Quis tam demens qui nolit seruari? Quid facilius quam audire patrem amantissimum, nihil imperantem nisi quod ad nostram
Luc. * A.
Audis A: Audisne B BAS LB.
In hoc poenitentiam See Ioh. ,

: Meus cibus est vt faciam voluntatem
eius qui misit me. See also Ioh. , :
Non enim veni vt iudicem mundum, sed vt
saluicem mundum. This passage of the Concio illustrates Er.s characteristic desire to render divine mercy more vivid by citing concrete exemples, particularly those concerning
Christ.
Quin contigisset Abrahams plea for
the people of Sodom in Gn. , .
Commeruerat gladium After the
people of Israel had made the Golden Calf the
Lord said to Moses: Dimitte me vt irascatur
furor meus contra eos et deleam eos. But
Moses pleaded for the people. Placatusque
est Dominus ne faceret quod locutus fuerat
aduersus populum suum. See Ex. , ,
esp. and .
internitione The editions A, B and BAS have
this word, LB the word internecione. Interitio (ruin, destruction) is rare but classical
Latin. The stronger word internecio, internicio or internitio (a massacre, utter destruction) is more classical. See Lewis-Short, s.vv.
interitio, internecio (-nicio).
Et quare Israel Ez. , , and ,
.
Rursum contradicentem See Is. ,
: Expandi manus meas tota die ad populum
incredulum, qui graditur in via non bona post
cogitationes suas.
Popule mihi Mch. , .
Quid feci ei Is. , .
Quoties noluistis Mt. , : Quoties volui congregare lios tuos, quemadmodum gallina congregat pullos suos sub alas,
et noluisti? Only edition A here has the
marginal note Luc. , referring to Lc. , :
Quoties volui congregare lios tuos quemadmodum auis nidum suum sub pennis, et
noluisti? The Nov. Test. of Er., LB VI, C
and D, has exactly the same text for both
passages, but noluistis for noluisti, as in this
Concio.
In Euangelio sit See Lc. , , the
happy ending of the Parable of the Prodigal
Son.
Pater poenitentiam See Lc. , :
Gaudium erit coram angelis Dei super vno
peccatore poenitentiam agente. Cf. Lc. ,
.
Vocat intrare The Parable of the
Great Banquet and the Unwilling Guests in
Lc. , . See Lc, , : Pauperes, ac
debiles, et caecos, et claudos introduc huc.
Quur siliquis See the Parable of
the Prodigal Son, especially Lc. , : Et
cupiebat implere ventrem suam de siliquis,
quas porci manducabant; et nemo illi dabat.
Sapientia est See . Cor. , : Ex ipso
autem vos estis in Christo Iesu, qui factus est
nobis sapientia a Deo.
foris verba mea Prv. , . For
odio habebunt the Vg. has odibunt; some
texts of the Vg. have not cupient but cupiunt.
Quantis metallis The gold, rem vilissimam, dug up from the bowels of the earth
with so much labour and pain. See Sen. Epist.
, .
Dives Deus Eph. , . In the Vg.:
Deus autem, qui diues est in misericordia.
nec potest See . Tim. , : Si non
credimus, ille [sc. Deus] delis manet; negare
seipsum non potest.
Lauamini Dominus Is. , .
si fuerint comedetis Is. , .
lb
pertinet felicitatem? Si volueritis, inquit, et audieritis. Nemo seruare potest inuitum.

Salus autem per dem, des per auditum. Prope est sermo salutifer in corde tuo et
in ore tuo. Tantum ne clauseris aures cordis. Iam si rex quispiam perduellionibus aut
laesae maiestatis conuictis ita loqueretur: Quicquid hactenus tentatum aut gestum
est, totum condono, parata est omnibus venia modo posthac a simili facinore
conquiescant: nonne omnes fateantur prodigiosam principis misericordiam, qui
nec in corpora sontium saeuiat, nec bona sco suo applicet? Deus autem etiam
praemio inuitat ad correctionem vitae. Bona, inquit, terrae comedetis. Prorsus enim
indigni sunt vt fruantur huius mundi bonis, qui Largitorem omnium suis sceleribus
oendunt.
Sed quanto municentius est quod nobis promittit Euangelium: Dabo vobis cor
nouum, dabo spiritum nouum, per quem ex mancipiis diaboli etis lii Dei, per
quem eciemini membra Filii mei vnigeniti, per quem succedetis in haereditatem
regni coelestis. Hic est, inquit, Filius meus dilectus, ipsum audite. Quur, o Iudaee,
a veritate aures auertens, conuerteris ad fabulas Talmudicorum et Deuterotarum?
Quur tu, morosophe verius quam philosophe, obturatis aduersus hunc doctorem
auribus, Platonibus auscultas et Aristotelibus? Quur, infelix Euae progenies, audis
serpentem vanis promissis ad exitium prolicientem, et non audis Dei Filium ad
aeternae felicitatis consortium inuitantem? Poenitentiam, inquit, agite, instat regnum
coelorum. Filius promittit, Pater deiubet, datur interim arrabo Spiritus. Et tu
dubitas amplecti tantam felicitatem oblatam?
Nec alia vox est apostolorum quam Domini: Poenitentiam agite, et baptizetur
vnusquisque vestrum in nomine Iesu Christi, in remissionem peccatorum vestrorum;
et accipietis donum Spiritus Sancti. Ac mox: Seruamini a generatione ista praua, vt
seruemini. Relinquite vitam spurcam, foedam, miseram, et accipite vitam aeternam. Accurrunt milites, publicani, meretrices, idololatrae, parricidae, magi, lenones, incesti. Nullus excluditur, omnibus ex aequo patet aditus ad misericordiam.
Non imputatur vita superior, modo poeniteat. Ne vero putes hanc Domini misericordiam vltra baptismum non porrigi, quamuis Montanus a baptismo prolapsis
occludat fores Ecclesiae: Dominus | nunquam occludit ostium regni coelestis. Datus
est semel ingressus in Ecclesiam per baptismum, cuius typum gerit arca Noe, sed
relicta est per Dei misericordiam omnibus secunda post naufragium tabula, imo
reditus in arcam per poenitentiam. Nec enim iteratur baptismus, quemadmodum
nec mors Christi, sed superest aqua lachrymarum, qua iam exterguntur sordes criminum, superest nitrum salutiferae contritionis et herba borith. Oportebat quidem
eos quibus semel gratis condonata fuerunt omnia peccata, quique consepulti cum
Christo per baptismum cum eodem resurrexerunt in vitae nouitatem, perseuerare
Quur obturatis B BAS LB: Quur tu

morosophe obturatis A.
Si audieritis See Is. , : Si volueritis,

et audieritis me, bona terrae comedetis.
Salus autem per dem See the well-known
passages in the letters of the apostle Paul,
which were discussed so intensely in Er.s time.
See e.g. Gal. , : Iustus ex de viuit.
Also Hebr. , : Iustus autem meus ex de
viuit.
des per auditum Cf. Rom. , : Ergo
des ex auditu, auditus autem per verbum
Christi.
Prope ore tuo See Rom. , :
Prope est verbum in ore tuo, et in corde tuo.
Cf. Dt. , : Sed iuxta te est sermo valde,
in ore tuo, et in corde tuo.
Bona terrae comedetis Is. , .
Dabo spiritum nouum See Ez. ,
: Et dabo vobis cor nouum, et spiritum
nouum ponam in medio vestri.
per quem Dei Cf. . Ioh. , : Qui
facit peccatum ex diabolo est, quoniam ab initio diabolus peccat. In hoc apparuit Filius Dei
vt dissoluat opera diaboli. Omnis qui natus est
ex Deo, peccatum non facit, quoniam semen
ipsius in eo manet, et non potest peccare quoniam ex Deo natus est. In hoc manifesti sunt
lii Dei et lii diaboli.
per quem eciemini vnigeniti See
i.a. Eph. , : Quia membra sumus corporis
eius, de carne eius et de ossibus eius.
per quem coelestis See e.g. Iac. , :
Deus elegit pauperes in hoc mundo, diuites
in de, et heredes regni quod repromisit Deus
diligentibus se.
Hic audite Lc. , : Hic est Filius meus
dilectus, ipsum audite. Cf. Mt. , and Mc.
, .
fabulas Deuterotarum , repetition, is the Greek word for the Hebrew word
Mishna, the collection of commentaries on
the Torah, the Law of Moses. Justinianus in
the Novellae , , used the word for Jewish traditions in general. See Liddell-Scott s.v.
(i.e., sub II). Here Er. uses
the words Deuterotae and Talmudici for those
who study the tradition of the Elders among
the Jews, to be found in the Talmud, literally
the Teaching.
morosophe The Greek word , literally foolish-wise, is a creation of Lucianus.
See his Alex. . Er. also occasionally uses the
word, e.g. in the Moria, ASD IV, , p. ,
l. .
Poenitentiam coelorum Mt. ,
and , . In the Vg.: Paenitentiam agite:
appropinquauit enim regnum caelorum. In

Er.s Nov. Test., LB VI, A and A, the rst
verse has in propinquo est, the second one
instat. In the Annot. in Mt. , (ASD VI, ,
p. , ll. ) Er. states his preference for
the present forms instat and in propinquo
est.
Poenitentiam Sancti Act. , .
Seruamini praua Act. , . In the Vg.:
Saluamini a generatione ista praua. The Nov.
Test of Er. (ASD VI, , p. ): Seruemini a generatione ista praua. In the edition
of the Nov. Test. Er. followed the Vg.
with saluamini. In this Concio Er. quotes the
verse with the form Seruamini, but in the following words we read the subjunctive seruemini.
Montanus Ecclesiae Montanus (second century) was the founder of a sectarian movement famous for its severe ascetism.
Tertullian, Montanus most renowned disciple, held the same thesis about the exclusion of people who sinned after baptism. See
Chomarat IDM, pp. , note . An
interesting explanation in Er. Explan. symboli,
ASD V, , pp. , ll. : Nouatus et Montanus non recipiebant in ecclesiae
consortium qui post baptismum enormi ac
manifesto crimine dehonestasset et contristasset ecclesiam, non, vt opinor, quod talibus
adimerent omnem spem salutis, sed quod ad
terrorem aliorum honore consortii priuarent.
Erasmus own standpoint is given here very
clearly: Dominus poenitentiae remedium
vsque ad nem vitae omnibus paratum esse
voluit (ll. infra, p. ).
relicta tabula The expression secunda
tabula refers to ecclesiastical penance after
baptism. See Tert. De poen. (Migne PL
, ). See also Jerome Epist. , , and
, (Migne PL , and ). Cf.
Chomarat IDM, p. , note , and Heath
IDM, p. , note .
superest borith See Ir. , : Si laueris
te nitro, et multiplicaueris tibi herbam borith,
maculata es in iniquitate tua coram me. God
here speaks to his vinea electa, the people of
Israel, but in this case the use of nitre and
soap could not wash away the sins of the
people.
quique nouitatem See Rom. , :
Consepulti enim sumus cum illo per baptismum in mortem, vt quomodo Christus surrexit a mortuis per gloriam Patris, ita et nos in
nouitate vitae ambulemus.
in tanto dono quod acceperant. At misericors et miserator Dominus non ignorans

imbecillitatem humanae naturae, poenitentiae remedium vsque ad nem vitae
omnibus paratum esse voluit.
Verum quoniam nulli certus est mortis dies, vigilandum est omnibus ne contemnant Dei bonitatem, sed si relapsi fuerint statim properent ad remedium, prius
quam morbus assuetudine reddatur immedicabilior. Quidam olim ingenti periculo
dierebant baptismum vsque ad extremum vitae diem, quos alii clinicos, alii aspersos appellabant, veluti Christianos parum , sed maiore periculo peccator
prorogat poenitentiae remedium quod nusquam non est paratum. Non semper
adest baptistes, sed vel in lecto cubans potes iniustitiam tuam conteri Domino
vitaeque correctioris propositum sumere. Non semper adest qui corpus abluat, semper adsunt lachrymae quibus abluas animae sordes. Nec sine causa dubitatum est an
ecax esset ille baptismus, quo iam desperata vita ac tantum non animam agentes
aspergebantur verius quam tingebantur. Declarabant enim se perpetuo peccaturos
fuisse si perpetuo licuisset viuere. Sed multo iustius dubitatum est a magnis viris,
an frugifera sit poenitentia quam studio dilatam iam hinc exituri suscipiunt, non
suscepturi nisi mors vrgeret. Quemadmodum enim terra frequenter irrigata coelesti
pluuia, nec aliud proferens cultori suo quam spinas et tribolos, execrabilis est et igni
traditur, ita Deus nonnunquam ob pertinaciter spretam ipsius bonitatem tradit eos
in reprobum sensum.
Quare consultissimum est, fratres dilectissimi, non in longum proferre correctionem vitae, sed protinus ad vocem inuitantis Domini exuere veterem hominem cum
factis suis et concupiscentiis, ne toties non exauditus Dominus vicissim non audiat
nos clamantes ad ipsum. Terribilis vox est qua comminatur his qui misericorditer
vocantem nolunt audire. Quia, inquit, vocaui et renuistis, extendi manum meam et
non fuit qui aspiceret, despexistis omne consilium meum et increpationes meas neglexistis: ego quoque in interitu vestro ridebo, et subsannabo quum vobis id quod timebatis
aduenerit. Quum irruerit repentina calamitas et interitus quasi tempestas ingruerit,
quum venerit super vos tribulatio et angustia, tunc inuocabunt me et non exaudiam,
mane consurgent et non inuenient me, eo quod exosam habuerint disciplinam et timorem Domini non susceperint, nec acquieuerint consilio meo et detraxerint vniuersae
correptioni meae.
Variis modis Deus corripit nos vt corrigat. Tandem vbi pertinacia nostra vicit
omnia remedia, destituit nos vt deploratos proprioque relinquit arbitrio. Quemadmodum medicus, nihil non expertus quicquid ars potest ad depellendum morbum,
vbi videt aegrotum omnia pharmaca respuere, tandem illum suo morbo relinquit,
tanquam qui nolit viuere. Misericordiam, inquit, et iudicium cantabo tibi, Domine.
Iudicii dies manet omnes posteaquam hanc vitam reliquerint. Quam diu durat haec
vita spes est misericordiae. Ergo dum viuis implora Domini misericordiam. Verum
qui agunt animam, aut quos extrema senectus grauat, iam quodam modo viuere
desierunt. Audi sapientis Hebraei consilium quisquis ex die in diem trahis funiculum iniquitatis nec nem peccandi facis: Conuertere, inquit, ad Dominum et relinque
peccata tua, precare ante faciem Domini et minue oendicula. Reuertere ad Domi-

lb
num et auertere ab iniustitia tua, et | nimis odito execrationem, et cognosce iustitias et

iudicia Dei, et sta in sorte propositionis et orationis altissimi Dei. In partes vade seculi
sancti, cum viuis et dantibus confessionem Deo. Non demoreris in errore impiorum,
ante mortem contere: a mortuo quasi nihil perit confessio. Conteberis viuens, viuus
A B BAS LB.
precare ante faciem scripsi sec. Vg.: precare

faciem omnes.
At voluit The principle of a second

chance can be found also in other works of
Er. See e.g. his Eccles., ASD V, , pp.
, ll. . In his Exomolog., LB V,
E, Er. explains that in his time absolution through the sacrament of penance was
constantly available, which reected the abandonment by the Church of the ancient form
of penance which could be performed only
once in a lifetime. Cf. Heath IDM, p. ,
note .
clinicos Clinici, from the Greek word
, bed, were people who postponed baptism in order to avoid the penalties of subsequent sin. They were baptized on their
deathbed. See Cypr. Epist. ad Magnum
(Migne PL , ). Er. described the
word clinicus as a jocular term in his Eccles.
(ASD V, , p. , l. ). See Heath IDM,
p. , note .
aspersos A clinicus had not been properly christianised through the baptism on his
deathbed, because he could only be sprinkled
with water rather than be immersed, which
was the normal rite for a valid baptism. Cf.
Chomarat IDM, p. , note .
Christianos parum The Greek
adjective basically means (cf. ) of
or belonging to the race, lawfully begotten.
The clinici or aspersi were not fully Christians because of the way they had been baptized. See Heath IDM, p. , note .
Nec sine viuere For Er. the validity of baptism did not depend on the rite, by
immersion or by aspersion, but on the real
intentions of the baptized person. In the old
Church both baptism by aspersion and baptism on the deathbed were accepted as valid
sacraments. See DTC, vol. , col. and
.
Quemadmodum traditur See Hebr.
, : Terra enim saepe venientem super se
bibens imbrem, et generans herbam opportunam illis a quibus colitur, accipit bene-
dictionem a Deo. Proferens autem spinas et

tribolos, reproba est, et maledictio proxima;
cuius consummatio in combustionem. See
the allegorical exegesis in Orig. De principiis,
III, , : rain is grace, Gods mercy; spines
and thistles are our sins; the re is the re
of hell. See Chomarat IDM, p. , note
.
ita sensum See Rom. , : Et
sicut non probauerunt Deum habere in notitia, tradidit illos Deus in reprobum sensum,
vt faciant ea quae non conueniunt, repletos omni iniquitate. In reprobum sensum,
depraved desires, but the Greek text has , and therefore Er.s Nov. Test., ASD
VI, , p. , has in reprobam mentem. The
text means perversity of judgement, which
makes one consider that as morally good
which is in fact bad.
exuere veterem hominem See Col. , .
In the Vg.: Nolite mentiri inuicem, exspoliantes vos veterem hominem cum actibus
suis. Er.s Nov. Test., ASD VI, , p. : Ne
mentiamini alius aduersus alium, posteaquam
exuistis veterem hominem cum factis suis.
See the Annot. to this passage, ASD VI, ,
ll. , note : , id est
exuentes, id est postquam exuistis, nam
praeteriti temporis est.
Quia meae Prv. , .
Misericordiam Domine Ps. (Vg.
), .
trahis funiculum iniquitatis See Is. ,
: Vae qui trahitis iniquitatem in funiculis
vanitatis.
Conuertere ad se Sir. ,
of the Vg., with just one slight dierence.
The Vg. version, following the Septuaginta is
rather dierent from the Hebrew text.
precare ante faciem Sir. , in the Vg.:
Precare ante faciem Domini. The editions
A, B, BAS and LB of the Concio have precare faciem. We here give the text of the
Vg.
et sanus conteberis, et laudabis Deum et gloriaberis in miserationibus eius. Quam

magna misericordia Domini, et propitiatio illius conuertentibus ad se!
Audis paratam magnam Dei misericordiam, sed si viuus et sanus contearis
Domino. Quid autem dicemus de his, quibus corpore iam defecto ad peccandum
tamen non ponit animus peccandi libidinem, quiquam quum ob corpus senio praemortuum turpia patrare non possint, tamen nequiter dicere non desinunt? Quomodo viui contebuntur Domino qui prius viuere desierunt quam peccare? Quin
et tu cui oret aetas, quur in dies, menses et annos prorogas vitae correctionem?
Si corpus tuum laboret hydrope, ac praesto esset praesens certumque mali remedium, num diceres Anno proximo curabo morbum? Non sic desiperes, sat scio,
sed auidissime properares ad sanitatem. Et in animi morbis tanto periculosioribus
cessas, recrastinas, comperendinas, imo in mortis diem salutem tuam profers? Et
quis tibi sponsor est vel in crastinum diem victurum te? Haec autem nequaquam
eo spectant vt cuiquam incutiamus veniae desperationem, sed vt omnibus excutiamus sine ne peccandi securitatem. Est peccatum quod nec in hoc seculo remittitur
nec in futuro. Auertat Deus, ne quis nostrum eo vsque feratur. Et ideo tutissimum
est vitare peccatum.
Proximum est vt protinus deleamus poenitentia quod admissum est incogitantia. Cadit et iustus in die septies, sed resurgit, quanquam hoc de leuioribus culpis dictum est. Et ideo frequenter atrociter comminatur in literis sacris Dominus,
ne ducia paratae veniae subinde reuoluamur in coenum agitiorum. Nec enim
ideo datum est poenitentiae pharmacum vt volentes perseueremus in morbo, sed
ne qui forte recidit pereat in aeternum. Apud Amos frequenter intonat Dominus: Super tribus aut quatuor impietatibus, nonne auersabor eos? Impietas est
cogitare malum. Hic protinus erat resipiscendum, sed maior impietas est velle
percere quod cogitaris: saltem ab hoc gradu referendus erat pes ad meliora.
Grauissimum autem crimen est, quod animo agitiose destinaris turpiter percere.
Nec hic resipiscimus sed addimus quartam impietatem, in malis nostris ducentes consuetudinem et mala malis accumulantes. Nonne hic merito iam auersetur
nos Dominus? Merito sane, nisi misericordia illius superaret iustitiam eius. Vide
quid post tam saeuas minas sequitur apud eundem prophetam: Haec dicit Dominus domui Israel: Quaerite me et inuenietis, quaerite Dominum et venite. Audiamus Dominum comminantem ne peccemus, audiamus reuocantem ne desperemus. Alioqui vae nobis, si quod per prophetam comminatur faceret nobis, et
post tertiam aut quartam impietatem auerteret a nobis suam misericordiam ac
nosmet nostrae voluntati relinqueret. Imo cum plerisque nostrum male ageretur,
si post millesimam impietatem Dominus auerteret faciem suam. Verum statim
vt coeperit saeuire iustitia, interpellat misericordia: Domine Deus, propitius esto,
obsecro; quis suscitabit Iacob, quia paruulus est? Et rursum: Domine Deus, quiesce, obsecro; quis suscitabit Iacob, quia paruulus est? Sic agit causam imbecillitatis nostrae optima patrona misericordia. Nunc audi quam parata sit venia resipiscenti. Misertus est, inquit, Dominus super hoc. Non erit, dixit Dominus. Vides
quam prompta sit poenitentia minitantis vltionem, si nos vere poeniteat admis-
sorum. Non erit hoc, ait Dominus. Obsecro, quae mater tam facile placatur lio
suo?
lb
VIII. Itaque quum Dominum habeamus tam placabilem, quum interpellatricem

tam ecacem, quid est quur aliquis sui desperans vel in vitiis perseueret, vel cum
Iuda fugiat ad laqueum? Ob hoc ipsum Dominus nostrae saluti modis omnibus
consulens passus est summos ac probatissimos viros in grauia crimina prolabi, |
vt nos horum exemplo consolaretur et erigeret ad spem veniae. Quid in libris
sacris laudatius rege Dauid? Rex erat, propheta erat, vir erat iuxta cor Dei, ex
huius stirpe promissus erat Christus. At in quam foedum, quam multiplex crimen
vir tantus prolapsus est. Audit a Nathan obiurgationem ac saeuas minas Domini.
Dauid autem totam hanc iram Dei duobus verbis vertit in misericordiam. Peccaui,
inquit, Domino. Ac mox Nathan: Dominus quoque transtulit peccatum tuum, non
morieris. Prolixae sunt minae vt corrigatur, sed quam expedita vox misericordiae:
Non morieris.
quam A: quia B BAS LB.
vt nos horum exemplo B BAS LB: vt horum

exemplo A.
Quam magna misericordia Sir. ,

in the Vg.: quam magna misericordia. B,
BAS and LB have quia, only A has quam.
recrastinas, comperendinas Recrastinare: to
put o from day to day. Comperendinare: to
set a defendant a new time of trial, appointed
on the third following day or later. See LewisShort, s.vv. recrastino and comperendino.
Est peccatum futuro Cf. Mt. ,
: Quicumque dixerit verbum contra lium hominis remittetur ei, qui autem dixerit
contra Spiritum sanctum non remittetur ei,
neque in hoc saeculo neque in futuro. See
also this Concio, p. , ll. , and the
commentary to that passage.
Cadit resurgit See Prv. , : Septies
enim cadit iustus, et resurget.
Apud eos See the text repeated as a
refrain in Am. and , e.g. Am. , : Haec
dicit Dominus: Super tribus sceleribus Damasci, et super quatuor non conuertam eum.
The Holy Bible. New Iternational Version: For
three sins of Damascus, even for four, I will
not turn back [my wrath].
Haec dicit venite Am. , and

in the Vg.: Quia haec dicit Dominus domui
Israel: Quaerite me, et viuetis. Quaerite
Dominum et viuite. See also Mt. , in
the Vg.: Petite et dabitur vobis, quaerite et
inuenietis.
Domine est Am. , .
Domine est Am. , .
Misertus dixit Dominus Cf. Am. , :
Misertus est Dominus super hoc. Sed et istud
non erit, dixit Dominus.
interpellatricem Cf. p. , ll. :
Verum statim vt coeperit saeuire iustitia, interpellat misericordia. The words interpellator
and interpellatrix cannot be found in the Vg.
Jerome, in Epp. LX, and LXXIX, , uses
the word interpellatrix. Cf. Blaise s.v. Interpellatrix.
vir Dei See . Sm. , : Quaesiuit
Dominus virum iuxta cor suum. See also Act.
, : Inueni Dauid, lium Iesse, virum
secundum cor meum.
Peccaui, inquit, Domino . Sm. , .
Dominus morieris . Sm. , .
Sic per Esaiam audit Ezechias: Morieris et non viues. Fleuit Ezechias etu magno.
Nondum propheta mortis denunciator egressus fuerat dimidium atrii, reuocat illum
Domini misericordia: Reuertere, inquit, et dic Ezechiae, duci populi mei: Haec dicit
Dominus, Deus Dauid patris tui: Audiui preces tuas, et vidi lachrymas tuas, et sanaui te.
Die ab hinc tertio ascendes templum Domini. De Achab hoc testatur Liber Regum tertius: Non fuit alter talis sicut Achab, qui venundatus est vt faceret malum in conspectu
Domini. Et hic audit: Occidisti, insuper et possedisti. Siquidem occiso Naboth occuparat illius vineam, ille vero tandem territus atrocibus minis scidit vestimenta sua et
operuit cilicio carnem suam, ieiunauitque et dormiuit in sacco et ambulauit demisso
capite. Durus erat Achab, saepe contempserat obiurgantem Dominum, scelera sceleribus accumularat, et tandem terretur metu malorum imminentium potius quam
resipiscit, et tamen immensae misericordiae Dominus loquitur Heliae: Nonne vidisti humiliatum Achab coram me? Quia igitur humiliatus est mea causa, non inducam
malum in diebus eius. Si tanta vis est falsae poenitentiae, vt gladium vltorem extorqueat e manu Dei, quid faciet animus vere mutatus in diuersum aectum, iamque
non metu supplicii sed amore Dei detestans quod admisit?
Hoc consilio passus est et Petrum, quem destinarat Ecclesiae suae principem,
insigniter labi. Tantum euit, et misericordiam est consequutus. Quum huic tradit
oues suas pro quibus mortuus fuerat pascendas num exprobrat illi crimen ter
abiurati Domini? Nequaquam, iam enim totum hoc sic erat dilutum lachrymis,
vt ne vestigium quidem remaneret in memoria clementis Domini. Prostratus est
Paulus Ecclesiae Dominicae persecutor et factus est doctor gentium.
Habemus magna exempla peccantium, habemus et poenitentium, non oportet
cuiusquam exemplo prouocari ad peccandum ne tentemus Dominum, sed si quis
peccato fuerit circumuentus habet exempla poenitentiae ne desperet. Praepostere
vero faciunt qui quos sequuti sunt peccantes eosdem nolunt sequi poenitentiam
agentes. Quot sunt principes, qui suis adulteriis et homicidiis blandiuntur exemplo Dauid quamquam in Dauid extiterant alioqui tot egregiae virtutes, vt crimen
hoc posset illarum pensatione condonari sed vtinam quemadmodum sequuntur
errantem ita sequantur et poenitentem. Ipse peccatum suum traduxit per vniuersas
orbis nationes, ac spretis aulae deliciis pro purpura sumit cilicium, cinerem tanquam panem comedit, et poculum suum miscet etu, lauat singulis noctibus lectum suum lachrymis, et stratum suum etu rigat. Nec puduit illum omnibus peccatoribus dictare ac praecinere carmen poenitentiae: Miserere mei, Deus, secundum
magnam misericordiam tuam, et secundum multitudinem miserationum tuarum dele
iniquitatem meam.
Iudex erat, et pronunciauerat aduersus seipsum sententiam capitalem. Nam
vehementer indignans: Viuit, inquit, Dominus, quia lius mortis est qui fecit rem
hanc. Non potuit euidentius condemnari quam voce propria. Deus erat iudex et
tamen veluti versa persona detulit ipsi reo iudicium. Captus est iudex, et vicit
qui detulit iudicium; victus est feliciter Dauid, vicit misericorditer Deus dum
peccatorem sui oblitum ipsi ostendit. Antea ceu victor ac temulentus infelici
prosperitate, fruebatur adamata muliere, fruebatur dulcissimo puero, verum vbi

lb
conuersus esset ad Dominum, tum demum vidit vbi fuisset et quid esset | inter
iustum et impium, inter seruientem Deo et non seruientem ei, quemadmodum
docet alia prophetia. Quum peccator ex animo agnoscit turpitudinem suam seseque
dignum supplicio fatetur, tunc iusticatur Dominus et vincit quum iudicatur, hoc
est quum iudicium defert homini velut ipse iudicandus.
ab hinc A BAS: abhinc B LB.

faciet A B: faciat BAS LB.
quid quemadmodum B BAS LB:
quid esset inter iustum et iniustum quemadmodum A.

seseque A B: seque BAS LB.
Morieris viues . Rg. , : Morieris

enim tu, et non viues.
Reuertere Domini . Rg. , .
Audiui Domini . Rg. , b in the
Vg. (Stuttgart Vg.): Audiui orationem tuam
et vidi lacrymam tuam. Et ecce sanaui te: die
tertio ascendes templum Domini.
Non Domini . Rg. , .
Occidisti possedisti . Rg. , .
scidit capite . Rg. , .
Nonne eius . Rg. , : Nonne
vidisti humiliatum Achab coram me? Quia
igitur humiliatus est mei causa non inducam
malum in diebus eius, sed in diebus lii sui
inferam malum domui eius. Er. does not
quote the last words of the verse.
Si admisit See Er. Exomolog., LB V,
AE, where Er. speaks of the medieval
distinction between attritio, a preliminary to
true repentance brought about by less laudable motives, and true contritio. Cf. Heath
IDM, p. , note .
Hoc Domini See Mt. , ;
Mc. , ; Lc. , ; Ioh. , and
.
huic suas See Ioh. , .
Prostratus gentium See Act. , .
doctor gentium See . Tim. , : Sum ego
praedicator et apostolus (veritatem dico, non
mentior), doctor gentium in de et veritate.
Ipse nationes See e.g. Ps. (Vg.
), a so-called Psalmus Dauid, verse :
Quoniam iniquitatem meam annuntiabo.
spretis rigat See Ps. (Vg. ),
, and Ps. , .
cinerem etu Cf. Ps. (Vg.
), : Cinerem tamquam panem manducabam, et potum meum cum etu miscebam.

lauat rigat See Ps. , : Lauabo per
singulas noctes lectum meum, lacrymis meis
stratum meum rigabo.
Miserere meam Ps. (Vg. ), .
According to verse also a Psalmus Dauid,
perhaps the most familiar of the penitential
psalms.
Viuit hanc . Sm. , . In the Vg:
Viuit Dominus! quoniam lius mortis est vir
qui fecit hoc.
vicit ostendit See the dierent interpretations of the words peccatorem sui oblitum
ipsi ostendit by Heath and Chomarat. Heath
IDM, p. : assuring the sinner that his sin
was forgotten. Chomarat IDM, p. : en
amenant le pcheur qui lavait oubli se voir
lui-mme. With the explanation in note :
en montrant le pcheur qui l [Dieu] avait
oubli lui-mme [pcheur].
verum prophetia See Ml. , :
Videbitis quid sit inter iustum et impium, et
inter seruientem Deo et non seruientem ei.
Only A has the short text quid esset inter iustum et iniustum. Here we follow B, BAS and
LB where the whole text from Ml. is given,
probably an addition in edition B given by
Erasmus himself.
Quum iudicandus See Ps. (Vg.
), : Quoniam iniquitatem meam ego
cognosco, et peccatum meum contra me est
semper. Tibi soli peccaui et malum coram te
feci, vt iusticeris in sermonibus tuis et vincas
cum iudicaris.
Caeterum qui suam iustitiam constituunt Deum quodammodo faciunt iniustum et mendacem, qui misericordiam suam agnosci vult in omnibus et gaudet nostram iniustitiam in suam gloriam vertere, dum vbi exuberauit peccatum
ibi exuberat illius gratuita benecentia. Non sic ille vetus Adam, sed appellatus
ad confessionem reiicit culpam in vxorem. Itidem illa prouocata ad confessionem, confert crimen in serpentem. Si nouissent dicere canticum Dauid Miserere
mei, Deus, non exulassent e paradiso. Ab his maioribus non degenerans Caim,
quid dicit ad poenitentiam prouocatus a Domino: Num ego sum custos fratris mei?
Si dixisset Peccaui, miserere, et si dixisset ex animo, parata erat Dei misericordia.
Est dolor iuxta carnem, qui mortem parit, qualis erat Iudae, sed rursus est dolor
secundum Deum, qui salutem adfert et solidum gaudium. Paulus tenere diligens
omnes suos tamen gaudet quod Corinthios in huiusmodi dolorem coniecerit, damnato eo qui rem habuerat cum vxore patris, siquidem ex huiusmodi dolore velut
ex amaro pharmaco sequitur perpetuum gaudium. Et interim certa salutis spes
admixta poenitentiae temperat doloris amaritudinem. Ita Dauid quum ingenue
confessus esset peccatum suum ac commeritam Dei vindictam, audi quantum spei
conceperit ex misericordia Domini: Asperges me, inquit, Domine, hysopo et mundabor, lauabis me et super niuem dealbabor. Non ex suis benefactis sed ex aspersione
sanguinis Agni immaculati pollicetur sibi mundiciem, quumque agnoscat sese ex
vtero matris sordibus inquinatum, tamen ex hoc lauacro sperat candorem innocentiae cui cedat etiam candor niuis.
Nec solum sperat redituram innocentiam, verumetiam poenitentiae moerorem
vertendum in spirituale gaudium. Auditui, inquit, meo dabis gaudium et laetitiam,
et exultabunt ossa humiliata. Redde mihi laetitiam salutaris tui, et spiritu principali
conrma me. O miram peccatoris duciam, etiam amplius quiddam sibi promittit:
Et exultabit, inquit, lingua mea iustitiam tuam. Domine, labia mea aperies, et os meum
annunciabit laudem tuam. Expertus tantam Domini misericordiam, hortabitur et
alios vt resipiscant. Ita Dominus Petro: Et tu conuersus aliquando conrma fratres
tuos. Perierat Dauid si iustitiae sese commisisset, sed hac parte inferior appellauit
misericordiam, et ideo misericordias Domini cantat in aeternum. Qui litem agunt
apud homines, quoties de causa periclitantur, si queant, appellant aliud tribunal,
quamquam incerti an illic sint experturi iudicem aequiorem. Neque enim raro t
vt qui appellauit suo malo appellarit.
Nobis autem, charissimi, longe tutissimum est non contendere cum iustitia
Dei, hoc est non iactare aduersus stimulum calces, sed protinus appellare tribunal
misericordiae. Et in humanis quidem iudiciis nihil aiunt esse tutius quam si quo
liceat fuco pernegare crimen intentatum, et rhetores miserrimum causae statum
esse docent quam vocant deprecationem quum reus dicit: Peccaui, ignosce. Hic
contra nihil tutius quam vltro conteri quicquid admissum est, et implorare iudicis
misericordiam. Huc quum in omnibus sacris libris nos tam amanter prouocet
diuina bonitas, huc quum tot insignium virorum exempla cohortentur, quur
inuenitur qui sui desperans malit in malis consenescere?
In Deo qui simplicissimae naturae est, nihil est quod cum alio pugnet, et tamen
si spectemus ea quae nobis eueniunt, videtur certamen esse inter Dei iustitiam et
eius misericordiam. Iustitia vocat ad poenam, sed misericordia iuxta Iacobi dictum
hoc est Exultat aduersus iudicium veluti victrix. Quis
vnquam occlamauit Iesu, miserere quin ilico misericordiam sit adeptus? Clamat
et A: ac B BAS LB.
Caim A B BAS: Cain LB.
verumetiam A B: verum etiam BAS LB.

A B BAS LB.
vbi benecentia Cf. Rom. , :

Vbi autem abundauit delictum, superabundauit gratia.
Non vxorem See Gn. , : Dixitque Adam: Mulier quam dedisti mihi sociam, dedit mihi de ligno, et comedi.
confert serpentem See Gn. , : Quae
respondit: Serpens decepit me, et comedi.
Miserere Deus Ps. (Vg. ), .
Num mei? Gn. , , in the Vg.: Num
custos fratris mei sum ego?
Est gaudium See . Cor. , .
Paul did not regret that his letter had hurt
the Corinthians. He was happy because their
sorrow led to repentance.
Paulus gaudium See . Cor. ,
, and . Cor. , .
Asperges dealbabor Ps. (Vg. ),
in the Vg.: Asperges me hyssopo et mundabor, lauabis me et super niuem dealbabor.
Non mundiciem See . Petr. ,
: Scientes quod non corruptibilibus
auro vel argento redempti estis de vana vestra
conuersatione paternae traditionis, sed pretioso sanguine quasi agni immaculati Christi.
quumque inquinatum Cf. Ps.
(Vg. ), : Ecce enim in iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater
mea.
Auditui humiliata Ps. (Vg. ),
.
Redde me Ps. (Vg. ), .
Et tuam Ps. (Vg. ), .
Et tu tuos Lc. , .
Perierat misericordiam See Ps.
(Vg. ), : Auerte faciem tuam a peccatis
meis, et omnes iniquitates meas dele.
ideo aeternum See Ps. , : Misericordias Domini in aeternum cantabo.

iactare calces See Act. . . In the Vg.:
Durum est tibi contra stimulum calcitrare.
Er.s Nov. Test., ASD VI, , p. , here has:
Durum est tibi contra stimulos calcitrare.
In Act. , , we see the same: stimulum in
the late Vg. and stimulos in Er.s Nov. Test.
In both cases Er. follows the Greek text:
.
deprecationem Chomarat, IDM, p. , note
: Cic. Inv. II, : La dprcation est
(la methode de dfense) dans la laquelle est
contenu non pas la justication de lacte,
mais la demande de pardon. On peut dicilement approuver ce genre dans un procs,
parce que, une fois reconnue la faute, il est difcile dobtenir le pardon de celui qui a pour
devoir de punir les dlits.
victrix Iac. , : . The Vg. here has:
Superexaltat autem misericordia iudicium.
In Er.s Nov. Test., ASD VI, , p. :
et gloriatur misericordia aduersus iudicium.
In the Annot. in Iac. , (LB VI,
D) Erasmus explained this phrase as Sensus est, gloriatur misericordia aduersus iudicium, tanquam victrix. See also Erasmus
paraphrase of this text in his Paraphr. in
Iac. , (ASD VII, , p. , ll.
).
Iesu, miserere See e.g. the prayer of the blind
Bartimaeus in Mc. , : Qui cum audisset
quia Iesus Nazarenus est, coepit clamare et
dicere: Iesu li Dauid, miserere mei.
Clamat lia See Mt. , ,
and Mc. , . Mt. , : Miserere mei,
Domine li Dauid.

lb
Cananaea Miserere, Domine, et sanatur lia. Clamet et vnus|quisque peccator

Miserere, Domine, et sanabitur anima. Clamat mendicus ille caecus Miserere, li
Dauid, et abiecto palliolo recipit oculos. Clamemus et nos Miserere, Iesu, li Dei,
clamemus fortiter et constanter inter medias obstrepentium malarum cogitationum
turbas, et ex huius mundi mendicis faciet regni coelestis haeredes.
Quisquis ambit huius vitae commoda caecus est, mendicus est, in sordido
pallio stipem rogat a populo. Qui regnum ambiunt, etiamsi rem magnam ambire
videntur, nihil aliud quam stipem misere mendicant a turba. Qui venantur honores
et quamlibet amplas dignitates, populo occlamant Miseremini, date stipem. At si
quis acclamet Iesu Domine, miserere, paratus est ille dare nobis seipsum. Restat
Dominus, vocat ad se, quin accuris infelix? Quur cessas in pannis tuis infelicibus?
Patet ara misericordiae, et tu te vertis ad vincula dementiae. Aperitur asylum
diuinae clementiae, et tu profugis in barathrum infelicis desperationis. Seruator
porrigit tibi manum, et tu auertis vultum. Reseratur tibi coelum, et tu te proripis
ad precipitium. Aperitur tibi diuinae bonitatis gremium, et tu fugis ad infelicem
laqueum. Latro audit in cruce: Hodie mecum eris in paradiso, et tu teipsum addicis
gehennae.
IX. Sed iam tempus est vt absoluam quod postremo loco sum pollicitus, quibus
modis potissimum extorquenda sit Dei misericordia. Nam de precibus, lachrymis,
ieiunio, cilicio, cinere, hoc est de corde contrito iam sparsim dictum est in tota
oratione, atque haec quidem impetrant Dei misericordiam, caeterum benecentia
in proximum extorquet etiam vt ita loquar. Qualem quisque vult esse Deum in se,
talem se praebeat proximo suo. Graecorum prouerbio dicitur: Gratia gratiam parere.
Apud nos vero misericordia parit misericordiam. Date et dabitur vobis, remittite et
remittetur vobis, et qua mensura mensi fueritis proximo eadem Deus metietur vobis.
Misericordiam autem siue eleemosynam appello, non solum quando remittitur
vindicta aut subleuatur egestas proximi, sed ocium quodcunque quod pio animo
confertur in fratrem. Qui docet errantem, qui corripit delinquentem, nonnunquam
et qui verberibus castigat peccantem, si id faciat Christiano aectu misericordiam
confert in proximum; qui exhortatur cessantes, qui consolatur aictos, qui in
spem erigit desperantes, misericors est in proximum suum et misericordiam Dei
vel pensat vel prouocat.
Neque vero conuenit Christianorum misericordiam esse vulgarem, mendico stipem dat etiam ethnicus, amico periclitanti succurrit etiam quilibet, errata quaedam condonant etiam gentes. Qualem oporteat esse nostram misericordiam docet
Euangelium: Estote misericordes, vt sitis lii Patris vestri qui in coelis est. Si vulgaris
est Dei in nos misericordia, suciat nobis et in proximum vulgaris misericordia.
Quod si ille solem suum iubet oriri super bonos et malos, et tam diuitem huius
mundi prouentum patitur esse communem piis et impiis, si volumus illius germani
videri lii simus et nos beneci, non solum in amicos, cognatos et bene meritos,
sed etiam in alienos, etiam in inimicos ac male meritos. Si Deus pro nobis idololatris ac Gehennae liis vnicum Filium suum tradidit, magnum videtur si nos
vicissim in inimicum ocium conferimus, qui vel ob hoc frater est quod homo
est? Et si Dominus iustus pro peccatis nostris semetipsum immolauit in ara crucis, magnum videtur si proximo remittimus iniuriam? Qua fronte peccator clamat
Miserere mei, Deus, qui fratri suo negat misericordiam? Nonne is merito audiet illud
ex Euangelio: Serue nequam, omne debitum remisi tibi; nonne oportuit et te misereri
conserui tui? Quicquid benecentiae contulerimus in proximum, id Dominus patitur sibi imputari, quum nullius egeat, et quamquam quicquid in fratres nostros
collocare possumus ocii, id totum cumulatissime collocatum est prius in nos a
Cananaea A B: Chananaea BAS LB.

acclamet A B: occlamet BAS LB.
precipitium A: praecipitium B BAS LB.
Clamet anima In the Roman Catholic liturgy of the mass there is a prayer before
communion: Domine, non sum dignus vt
intres sub tectum meum, sed tantum dic
verbo, et sanabitur anima mea. See Liber
usualis, p. . This prayer refers to the story
of the centurion in Mt. , , who said
to Jesus (, ): Domine, non sum dignus
vt intres sub tectum meum, sed tantum
dic verbo, et sanabitur puer meus. The
combination of the two words sanare animam can be found in Epp. , and ,
of the apostle Barnabas. Cf. Blaise s.v.
sano.
Clamat oculos See Mc. , ,
and Lc. , , the story of the blind
beggar. Mt. , gives a story of two
blind beggars. Mc. , and Lc. ,
: Iesu, li Dauid, miserere mei Fili
Dauid, miserere mei.
ex haeredes See Iac, , : Nonne Deus
elegit pauperes in hoc mundo, diuites in de,
et heredes regni quod repromisit Deus diligentibus se?
Hodie paradiso Lc. , .
haec loquar For Er. there are
two indispensable prerequisites for receiving Gods forgiveness, contrition and charity. Cf. his Exomolog., LB V, D and
D. For extorquere misericordiam, see Blaise
s.v. extorqueo: Tert. Apologeticus extorquere misericordiam: arracher la misricorde
de Dieu par des prires.
Gratia gratiam parere Er. Adag. (Gratia
gratiam parit), ASD II, , pp. , ll.
, esp. ll. : Signicatur benecium
inuitari benecio et ocium ocio prouo-
cari. With quotations from Sophocles, Hesiod and Euripides.

Apud nos Not the old pagan Greeks, but the
Christians. See Blaise s.v. apud: apud nos,
Tert. Apologeticus , nos yeux.
Date remittetur vobis Lc. , :
Dimittite, et dimittemini. Date, et dabitur
vobis.
et qua metietur vobis Lc. , : Eadem
quippe mensura qua mensi fueritis, remetietur vobis.
Estote in coelis est A combination of Lc.
, : Estote ergo misericordes, sicut et Pater
vester misericors est, and Mt. , : Vt sitis
lii Patris vestri qui in caelis est.
Quod impiis See Mt. , : Vt sitis
lii Patris vestri qui in caelis est, qui solem
suum oriri facit super bonos et malos, et pluit
super iustos et iniustos.
Gehennae liis See Mt. , : Vae vobis
scribae et pharisaei hypocritae, quia circuitis
mare et aridam, vt faciatis vnum proselytum,
et cum fuerit factus, facitis eum lium gehennae duplo quam vos! See also this Concio,
p. , l. , with the commentary.
magnum homo est See the French
translation by Chomarat, IDM, p. , ll.
: semble-t-il extraordinaire qu notre tour
nous rendions service note ennemi qui est
notre frre du seul fait dtre homme.
Miserere mei, Deus Ps. (Vg. ), .
Serue tibi Mt. , : Serue nequam,
omne debitum dimisi tibi quoniam rogasti
me.
nonne tui Mt. , : Nonne ergo
oportuit et te misereri conserui tui, sicut et ego
tui misertus sum?
lb
Deo, tamen perinde quasi nostris in proximum benefactis obstringatur, pollicetur

se cum foenore multo repositurum mensuram bonam, confertam et coagitatam. An
non est | bona mensura, quum pro pauperi collecto hospitio Dominus te recepit in
regnum coeleste? Optima ditescendi ratio est huiusmodi benignitate pauperescere.
Prudentes huius mundi non sinunt pecuniam suam in scriniis otiosam esse, sed
apud mensarios deponunt vt pariat vsuram. Qui coelestibus bonis volunt ditescere,
cum hoc liberalissimo Foeneratore rem habeant.
Beatos appellamus diuites, et in Euangelio beati dicuntur misericordes, quoniam
ipsi misericordiam consequentur. Foeneratur, inquit sapiens ille Hebraeus, Domino
qui miseretur pauperis, et vicissitudinem suam reddet ei. Et propheta Peccata, inquit,
tua eleemosynis redime, quoniam vt ait apostolorum princeps: Charitas operit multitudinem peccatorum. Audis permutationem, sed cum ingenti lucro. Similiter et
psaltes ille mysticus: Beatus homo qui miseretur et commodat. Foenerat igitur Deo
quisquis amore Dei benecium collocat in proximum. Audis mutuum, audis foenerationem, audis redemptionem. Quisquis laesit proximum obnoxius est illi quem
laesit, quisquis ocio iuuat proximum obstringit illum quem acit benecio. Ne
exige vindictam ab eo qui laesit, sed cum Deo permuta; condona proximo pauca
leuiaque delicta, et Deus ex pacto tibi donabit vniuersa. Ne repete mercedem a proximo cui benefeceris, sed a Deo reposce quicquid erogaris, et ille pro temporariis
reponet aeterna.
Varia sunt sacriciorum genera quibus placatur Deus, hymni spirituales, cantus,
preces, vigiliae, ieiunia, vilitas vestium, sed nullum sacricii genus ecacius quam
misericordia in fratrem. Ite, inquit Dominus, et discite quid sit: Misericordiam volo et
non sacricium. Non damnat sacrica reliqua, sed omnibus praefert misericordiam.
Quod nos Dominus Iesus ore suo docere dignatus est in Euangelio, id multo ante
docuit per os Micheae prophetae. Quum enim Dominus exprobrasset populo suo
inuincibilem in malis obstinatiam, populus anxius quo pacto queat placare Deum,
merito tot sceleribus irritatum, ait: Quid dignum oeram Domino? Curuabo genu
Deo excelso? Nunquid illi oeram holocaustomata et vitulos anniculos? Nunquid placari
potest in milibus arietum, aut in multis milibus hircorum pinguium? Nunquid dabo
primogenitum meum pro scelere meo, fructum ventris mei pro peccato animae meae?
Hactenus populus intelligens nullum ab homine sacricium immolari posse satis
idoneum peccatis expiandis, etiam si supra multa arietum milia primogenitum
lium quo nihil habet charius immolaret, sed indicat propheta sacricium ecacius
quo statim placetur ira Dei. Indicabo tibi, o homo, quid sit bonum, et quid Dominus
quaerat a te: vtique facere iudicium, et diligere misericordiam, et sollicitum ambulare
cum Deo tuo. Quid est facere iudicium? Neminem laedere. Quid est facere misericordiam? Etiam immerentibus benefacere. Paulus apostolus addit insuper aliquid
encomio misericordiae: Si tradidero, inquit, corpus meum ita vt ardeam, charitatem
autem non habuero, nihil mihi prodest. Magnam rem praestitit Abraham qui paratus
erat vnicum lium quem diligebat immolare, sed plus praestiterit si quis proprium
corpus amore Dei tradat incendio. Atqui hoc quoque sacricio gratior est charitas.
Porro charitas in proximum quid aliud est quam misericordia?
lb
Itaque quum omnes in omnibus assidue egeamus Dei misericordia, perpetuo

nobis studium esse debet vt mutua misericordia nos inuicem subleuemus, et alii
aliorum onera gestantes inuicem impleamus legem Christi, quae misericordiam
exigit potius quam sacricium, et suam nos misericordiam redimere vult misericordia collata in proximum. Verum vt gaudio gestit animus, quum repeto mecum
quanta sic in nos misericordia Domini, quanquam eam nobis parabilem esse voluerit, ita ingens dolor oboritur cordi meo quoties contemplor, quam rarum sit inter
Christianos misericordiae studium. Si vere misericordes essemus etiam in Turcas
se proferret nostra benecentia, congeremus carbones igneos in capita illorum, vt
victi nostra | bonitate tandem accederent ad religionis consortium. Nunc Christiani
Christianos bellis, latrociniis, furtis, rapinis crudelius incessimus ac vexamus quam
vllae ferae genus inimicum infestant. Si quaestum spectes, quid aliud quam mutuo
laniatu viuimus piscium ritu? Quis compendioli causa non paratus est imponere
fratri suo, cuius egestati vel gratis debebat succurrere?
Nunc ex inopia fratris intenditur indicatura. Moritur frater inopia cibi. Quo
maius video periculum, hoc illi charius vendo quod desiderat. Quam immitis erga
pro pauperi A: pro paupere B BAS LB.

donabit A: condonabit B BAS LB.
sacricia reliqua B BAS LB: sacricia A.
mensuram coagitatam Lc. , : Date,

et dabitur vobis: mensuram bonam, et confertam, et coagitatam, et supereuentem dabunt
in sinum vestrum.
Optima pauperescere Erasmus sometimes
likes to use non-classical, unusual but attested
words like pauperescere or pauperascere.
For this word see Blaise s.vv. pauperasco and
pauperesco.
beati consequentur Mt. , .
Foeneratur reddet ei Prv. , .
Peccata redime Dn. , .
Charitas peccatorum . Petr. , .
Beatus commodat Ps. (Vg. ), :
Iucundus homo qui miseretur et commodat. Cf. Ps. (Vg. ), : Beatus vir qui
timet Dominum. Also Ps. (Vg. ), :
[Iustus] tota die miseretur et commodat.
Ite sacricium See Mt. , :
Euntes autem discite quid est: Misericordiam
volo, et non sacricum. This is a quotation
from Hos. , : Quia misericordiam volui, et
non sacricum.
Quum enim obstinatiam Obstinatia is another unusual word that Erasmus likes
to use. Blaise dont give this word, it is however attested by Hoven, Lexique, s.v. obstinacia/obstinatia.
Quid dignum meae Mch. ,

.
Indicabo Deo tuo Mch. , .
Si tradidero prodest . Cor. , .
Magnam immolare See Gn. ,
.
alii inuicem Cf. Gal. , : Alter
alterius onera portate, et sic adimplebitis
legem Christi.
misericordiam sacricium See the
note to p. , ll. , the beginning of
this passage.
Si vere benecentia Heath IDM,
p. , note : Er. often suggested that
it would make more sense to show the Turks
the value of Christianity than to make war
on them. This is the burden of his De bello
Turcico of . See Er.s Consultatio de
bello Turcis inferendo, ASD V, , pp.
. The introduction, p. : Die Zwietracht
der christlichen Frsten und die unchristliche
Lebenshaltung sind die Grundursachen der
Trkengefahr.
congeremus illorum See Rom. , :
Hoc enim faciens, carbones ignis congeres
super caput eius.
Quis suo Cf. Mt. , , the
Parable of the Unjust Servant.
lb
inferiores ferocia, quanta inferiorum erga superiores rebellio, quam nusquam syncera caritas. Rixis, obtrectationibus, sycophantiis plena sunt omnia. Nec solum
leuem iniuriam atroci talione pensamus, verum etiam immerentes vltro laedimus.
Nec interim nobis venit in mentem quantam misericordiam Dominus in nos euderit, repetiturus vtique quod dedit nisi quod accepimus refundamus in proximum.
Si quaeritis, inquit propheta, quaerite. Si quaerimus Dei misericordiam, vere et ex
animo quaeramus. Conuertimini et venite. Illa se conuertet ad nos, si nos conuertamur ad illam.
Venit ad nos Dei misericordia quum in terras descenderet Dei Filius; nos vicissim
veniamus ad illam. Inclinat se Dominus clementissimus vt absoluat adulteram, sed
vicissim erigamus nos aectum nostrum ad inclinantem se nobis. Primus gradus est
abiicere mala. Sic medici primum corpus inaniunt vt post inserant succos meliores.
Euome et tu, peccator, ex animo tuo prauas cupiditates quae militant aduersus
Deum, libidinem, auariciam, luxum, arrogantiam, iracundiam. Quum persistens
in peccatis implorat Dei misericordiam, nonne perinde facit quasi hostis armatus
gladium et clypeum tenens petat pacem? Qui petit accipit, qui quaerit inuenit, qui
pulsat huic aperitur. Si petitis misericordiam vere petite, si quaeritis vere quaerite, si
pulsatis ostium misericordiae vere pulsate.
Vultis exemplum vere petentis misericordiam? Recte petebat lius ille profusor,
sed iam relictis porcis, sed iam reuersus ad patrem: Pater, peccaui in coelum et coram
te, fac me sicut vnum ex mercenariis tuis. Iam audi publicanum qui ob conscientiam
suorum criminum non audet attollere oculos in coelum, non audet propius accedere
ad propitiatorium, sed procul stans tundit pectus suum ac dicit: Domine, propitius
esto mihi peccatori. Petit qui mutatis in diuersum aectibus pro temulento t
sobrius, pro ganeone castus, pro nepote temperatus, pro rapace benecus, pro
mendaci verax, pro maledico benedicus, pro fucato simplex, pro vindice mitis, pro
crudeli misericors.
Pulsat autem qui pia improbitate veluti vim facit misericordiae diuinae, nunquam cessans misericordiam exercere in proximum. Clama Domino Miserere!,
sed si vis audiri fac vt illum vicissim audias. Clamat ille in membris suis egenis et
inrmis. Hic si tu obturas aurem tuam, ille vicissim non audiet te clamantem ad
se. Ille in suis pusillis refocillatur, ille in iisdem sitit, esurit, aegrotat, aigitur, in
iisdem negligitur et oenditur. Sed impudentius etiam dicit Domino Miserere mei,
qui non solum claudit viscera super fratre suo, verum etiam vexat immerentem,
opprimit imbecillem, traducit innoxium, spoliat inopem, imponit incauto. In his
factis perseue|rans frustra inclamat Domini misericordiam. Si qui Christum in suis
membris non refocillarunt audient: Ite, maledicti, in ignem aeternum, quid audituri sunt qui Christum in suis membris conuiciis incessunt, conspuunt, irrident,
caedunt, aigunt, criminantur, occidunt?
Celebratur inter mimos, ni fallor, Publianos digna Christiano sententia: Benecium dando accepit qui digno dedit. Quid hic contaris morosus expensor alienae
dignitatis? Digno dedit quisquis membro Christi dedit, digno dedit quisquis fratri
dedit. Denique digno dedit quisquis amore Iesu dedit homini. Si quaeris lucrum
illi foenera, si metuis malum habes quo redimas. Post saeuam obiurgationem quid
ait Dominus in Euangelio? Verumtamen, date eleemosynam, et ecce omnia munda
sunt vobis. Quum tempestas maris vrget, non dubitas mercium quamuis preciosarum iactura redimere vitam; quum imminet vindicta Dei, grauaris in proximum
erogare pecuniam? Quid non facis exorto incendio? Quod autem incendium formidabilius quam irae diuinae, quum exarserit in breui ira eius, nec vteris ad hoc
extinguendum monstrato remedio? Quod, inquies? Quis monstrat? Optimus ille
Sirach: Ignem, inquit, ardentem extinguit aqua, et eleemosyna resistit peccatis.
Eleemosyna nescit ostentationem, alioqui perdit nomen suum. Qui praecinente
tuba dant sportulas, non praebent eleemosynam sed licitantur gloriam. Ea demum
in coelum B BAS LB: in coelo A.
Sirach A B: Syrach BAS LB.
atroci talione See Mt. , , with a reference to Lv. , : Audistis quia dictum
est: Oculum pro oculo, et dentem pro dente.
Ego autem dico vobis, non resistere malo, sed
si quis te percusserit in dextera maxilla tua,
praebe illi et alteram.
Si quaerite Is. , : Dixit custos:
Venit mane, et nox; si quaeritis, quaerite;
conuertimini, venite.
Conuertimini et venite Is. , .
Inclinat adulteram See Ioh. , , and
esp. , : Iesus autem inclinans se deorsum,
digito scribebat in terra.
Sic medici inaniunt For the medical terminus technicus inanire used in a spiritual
sense, see Blaise s.v. inanio.
luxum Seen the sequence libidinem, auariciam, luxum Er. here uses the word not for
luxury but for extravagance in eating and
drinking, as in his Eccles., ASD V, , p. ,
ll. : Ita si ecclesiastes cupiens attollere
frugalitatem, ex aduerso subiiciat oculis quam
foeda res sit luxus ac temulentia.
Qui petit aperitur Mt. , : Omnis
enim qui petit, accipit; et qui quaerit, inuenit;
et pulsanti aperietur. See also Lc. , .
Recte tuis See Lc. , , the
parable of the Prodigal Son.
relictis porcis See Lc. , : Cupiebat
implere ventrem suum de siliquis quas porci
maducabant.
Pater tuis Lc. , : Pater,
peccaui in caelum et coram te. Iam non sum
dignus vocari lius tuus. Fac me sicut vnum
de mercenariis tuis. Cf. Lc. , .
Iam peccatori See the Parable of the
Pharisee and the Tax Collector in Lc. ,
.
Domine peccatori Lc. , .

Clamat oenditur See Mt. ,
, the Last Judgement.
Miserere mei See, e.g., Ps. (Vg. ),
: Miserere mei, Deus, secundum magnam
misericordiam tuam.
claudit viscera See . Ioh. , . Blaise
s.v. viscus gives for claudere viscera sua ab
aliquo (translated there as navoir pas piti
de) only this bible text, but the underlying Greek is also
unusual.
Ite aeternum Mt. , . In the Vg.:
Discedite a me maledicti, in ignem aeternum.
Celebratur dedit Publilius Syrus
(rst century bc), author of famous Sententiae. See OCD s.v. Publilius Syrus. See Er.
Apophth. III, , ASD, IV, , p. , ll.
.
Verumtamen vobis Lc. , :
Verumtamen quod superest: date eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vobis.
Quod ira eius See Ps. , : Cum
exarserit in breui ira eius, beati omnes qui
condunt in eo.
Ignem peccatis Sir. , .
Qui gloriam Cf. Mt. , : Cum
ergo facis eleemosynam, noli tuba canere ante
te. For eleemosyna Er. uses the word sportulae, little baskets, in which it was customary
for a great man to distribute presents of food
or money to the mass of his clients. See i.a.
Iuv. , and , . Cf. Lewis-Short s.v.
sportula.
Ea demum dextera tua See Mt. ,
: Te autem faciente eleemosynam nesciat
sinistra tua quid faciat dextera tua.
est eleemosyna Deo, quum nescit sinistra tua quid faciat dextera tua. Pone, inquit
ille, thesaurum tuum in praeceptis Altissimi, et proderit tibi magis quam aurum.
Conclude eleemosyna in corde pauperis, et haec exorabit pro te ab omni malo. Nunquam
tutius defoditur thesaurus quam in corde pauperis. Hic longe melius includitur
quam scriniis ferreis. Obliuiscere tu depositi, ignoret pauper si eri potest autorem
benecii.
Quum res poscet intercessorem non erit muta eleemosyna, sed exorabit Dominum vt qui proximum subleuaris in aliquo malo libereris ab omni malo. Vultis
audire loquentem eleemosynam? Venite, benedicti Patris mei, quia quum esurirem
dedistis mihi cibum, quum sitirem dedistis mihi potum, quum essem nudus vestistis me,
quum egerem lecto collegistis me, quum aegrotarem inuisistis me, quum essem in carcere
venistis ad me. Illi non meminerunt ociorum et dicunt: Domine, quando vidimus
te egentem his rebus et suppeditauimus tibi? Pars altera commemorat suas virtutes
et audiunt Ite in ignem aeternum. An non hic tempestiua interpellatrix fuerit nobis
eleemosyna, quae liberabit a Gehenna, hoc est ab omni malo, et adiunget Domino
qui fons est bonorum omnium?
X. Quid igitur superest, charissimi, nisi vt imploremus Domini misericordiam,
vt hoc quoque nobis largiatur vt esse misericordes possimus in proximum, ne
si hic illius misericordiam neglexerimus post eam frustra requiramus, sed tanto
seuerius iudicium experiamur quanto fuerimus hic maiore misericordia prouocati.
Vincat in nobis humanos aectus misericordia in fratres, vt in Deo vincat erga nos
misericordia iudicium. Ita et, vt concordibus animis simul misericordias Domini
cantemus in aeternum, protentes miserationes eius esse super omnia opera ipsius. Cui
laus et gloria per omnes nes terrae in omne aeuum.
Concionem cantione niemus.
ANTIPHONA
Dominator Domine Deus, misericors et clemens, patiens et multae miserationis, ac
verax, qui custodis misericordiam in milia, qui aufers iniquitatem et scelera atque
peccata, nullusque apud te per se innocens est.
VERSICVLVS
Fiat misericordia tua, Domine, super nos, quemadmodum sperauimus in te.
COLLECTA
Deus, qui omnipotentiam tuam parcendo maxime et miserando manifestas, multiplica
super nos gratiam tuam, vt ad tua promissa currentes, coelestium bonorum facias esse
consortes. Per Dominum nostrum Iesum Christum, Filium tuum, qui tecum viuit et
regnat in vnitate Spiritus Sancti Deus, per omnia saecula saeculorum. Amen.
FINIS
ignoret pauper B BAS LB: ignoret pauperi

A.
Vultis A B: Vult BAS LB.
lecto A: tecto B BAS LB.
meminerunt scripsi: meminerant omnes.
in omne aeuum. A: in omne aeuum. Amen.
B BAS LB.
Concionem cantione niemus
Amen. A: om. B BAS LB.
COLLECTA: COL. A.
Per Dominum saeculorum.
Amen.: Per Dominum nostrum &c. A, om. B
BAS LB.
FINIS A: CONCIONIS DE MISERICORDIA DOMINI PER ERASMVM ROT.
FINIS B BAS LB.
Pone omni malo Sir. , .

ab omni malo See for example Sap. , :
Tu es qui liberabis ab omni malo. Perhaps
also an echo of the Litany of the Saints: Ab
omni malo libera nos, Domine (Liber usualis,
p. ), and of the Paternoster: Sed libera nos
a malo (Mt. , ).
Venite ad me See Mt. , :
Venite benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi.
Esuriui enim et dedistis mihi manducare,
sitiui et dedistis mihi bibere, hospes eram et
collegistis me, nudus et cooperuisti me, inrmus et visitastis me, in carcere eram et venistis ad me. The text in this Concio bears more
likeness to Er.s Paraphr. in Mt. , (LB
VII, B): Siquidem olim quum esurirem
vos mihi dedistis cibum, quum sitirem dedistis potum, quum hospes essem tectoque
egerem vos me collegistis in domus vestras,
quum nudus essem operuistis me, quum
aegrotarem inuisistis me, quum essem in
carcere vos consolandi gratia venistis ad me.
collegistis me See Blaise s.v. colligo (II, )
for recueillir, hberger.
Illi non meminerunt Editions A, B, BAS
and LB have meminerant, but meminerunt
makes a better grammatical sense.
Domine tibi? See Mt. , :
Domine, quando te vidimus esurientem et
pauimus te. Also Mt. , : Domine,
quando te vidimus esurientem et non ministrauimus tibi?
Ite aeternum Mt. , : Discedite a me
maledicti in ignem aeternum.
a Gehenna omni malo Blaise s.v. Gehenna gives as the only second meaning of
the word lieu de supplice par le feu, aprs la
mort. In this Concio Erasmus uses the word
seven times also as place of future punish-
ment, but with nobis idololatris ac Gehennnae

liis on p. , ll. , and here in l.
he uses the word as omne malum. In fact he
quotes Mt. , : facitis eum lium gehennae duplo quam vos, and Iac. , : lingua
inammata a gehenna. See, e.g., Er. Paraphr. in Iac. , (ASD VII, , p. , ll.
). In the commentary there one nds a reference to Bede, In Iac. , (CSEL , p. ,
ll. ), where Bede explains the words
inammata a gehenna in Vg. as referring to
the activity of demons.
misericordias aeternum See Ps.
(Vg. ), : Misericordias Domini in aeternum cantabo.
miserationes opera ipsius Ps. (Vg.
), .
This concluding passage is omitted
from the editions B, BAS and LB. There the
text ends with the words: Cui laus et gloria per
omnes nes terrae in omne aeuum. Amen. Concionis De misericordia Domini, per Erasmum
Roterodamum, nis.
Dominator est Ex. , .
Fiat in te Ps. (Vg. ), .
Deus consortes This is to the letter
the Oratio Dominicae X post Pentecosten
from the old liturgy of the Roman Catholic
Church (Liber usualis, p. ). In the
Tenth Sunday after Pentecost fell on July.
The dedicatory letter of this Concio to bishop
Von Utenheim (Ep. , and this Concio
p. , ll. ) was dated Friday July .
Per Dominum nostrum Amen. One
of the standard conclusions of the prayers in
the Catholic liturgy: Per Dominum nostrum
Iesum Christum, Filium tuum, qui tecum
viuit et regnat in vnitate Spiritus Sancti, Deus,
per omnia saecula saeculorum. Amen. (Liber
usualis, p. ).
VIRGINIS ET MARTYRIS COMPARATIO
edited by
C.S.M. Rademaker, ss.cc.
s-Hertogenbosch
INTRODUCTION
I. Erasmus and the Maccabean Martyrs

In the spring of Erasmus wrote the preface to the edition of a collection of
texts on the seven Maccabean brothers and their mother. These Jewish martyrs
had been put to death in bc by the Greek king Antiochus IV Epiphanes, who
then governed the land of Israel, because of their allegiance to the Jewish law and
traditions. These pre-Christian martyrs had been venerated by the Christians from
early times, since the twelfth century also in Cologne.1 Erasmus preface to the texts
on the Maccabean Martyrs was addressed to Helias Marcaeus (Mertz). He was the
confessor of the Cologne nuns who kept relics of these martyrs in their church.2
It was at Marcaeus request that Erasmus had contributed to the anthology, which
was printed by the Cologne printer Cervicornus. The title of the anthology was
derived from the most important text in the volume, the Fourth Book of Maccabees,
which at the time was attributed to the Jewish-Hellenist author Flavius Iosephus:
Flauii Iosephi . Hoc est de imperatrice ratione, deque
inclyto septem fratrum Macabeorum martyrio liber.3 The volume also contained a
number of patristic texts, passages from medieval chronicles and a letter by the
Dominican Iacobus Magdalius of Gouda, who had prepared the Book of Maccabees
for the press.4
In his preface, Erasmus congratulated Cologne with the precious relics which
the city possessed: those of the three wise men from the East who had travelled
1 Ep. : Erasmus to Helias Marcaeus, Cologne, May init. . For the collection of texts
see W.P. Eckert, Erasmus von Rotterdam. Werk und Wirkung, volumes, Kln , II, pp. ;
for the Maccabean Martyrs see i.a. the Encyclopaedia Judaica, ed. , vol. , cols. ; Lexikon
fr Theologie und Kirche, vol. VI, Freiburg , cols. .
2 Helias Marcaeus (Elias Mertz), for the rst time mentioned as an arts student in Cologne in May
, became the confessor of the Cologne nuns on May . Erasmus recorded Helias death
on August . See Contemporaries, II, pp. (Hansgeorg Molitor). See also Die Kunstdenkmler der Stadt Kln, Ergnzungsband, Dsseldorf , pp. : Das Benediktinerinnenkloster zu den H. Machabern.
3 Coloniae (Eucharius Cervicornus) s.a. Vander Haeghen, Bibliotheca Erasmiana, Ghent ,
Nieuwkoop and (here BE), II, p. , dates the publication to , but according to
Allen, introd. Ep. , that must be . See also J. Meyers, Authors Edited, Translated or Annotated
by Desiderius Erasmus. Works in the City Library of Rotterdam, Rotterdam , pp. .
4 See Allen, introd. Ep. ; Eckert, Erasmus, II, pp. and . On Iacobus Magdalius
Goudanus () see G.A. Meijer, entry for Magdalius, Jacobus in Nieuw Nederlandsch
Biograsch Woordenboek, Volume II, Leiden , c. . Magdalius published his Vita Salomes matris
S.S. Martyrum Machabaeorum. Carmen in Cologne in . For his letter d.d. June , see Allen,
introd. Ep. ; Eckert, Erasmus, II, p. .
virginis et martyris comparatio (introduction)
to nd Jesus in Bethlehem, of Ursula and her eleven thousand virgins, and of

the Maccabean brothers and their mother Salome.5 According to a th-century
chronicle the relics of the Jewish martyrs, along with those of the three Magi,
were to have been donated in by the Emperor Frederick Barbarossa to the
Cologne archbishop Rainald von Dassel. The relics of the three Magi were given to
the cathedral of Cologne, and the archbishop was said to have presented the nuns
convent on the Greesberg with the holy remains of the Jewish martyrs. However,
roundabout there existed in fact already a Platea Machabaeorum and a chapel
consecrated to the Maccabean Martyrs with some relics of the martyrs. In
a convent of Benedictine nuns was put in charge of the chapel. A nunnery was
built next to the chapel, and the old small chapel was extended into a much bigger
sanctuary.6 In the humanist Helias Marcaeus had been appointed confessor
to the nuns, and he did a lot to promote the veneration of the Maccabean Martyrs.
The old church on the Greesberg was totally renewed and richly decorated, the
goldsmith Peter Hannemann was commissioned to make a beautiful shrine for the
relics, and Marcaeus tried to interest more people in the Maccabean Martyrs by
publications of his own hand and of others.7
These activities provide the context for the edition of the anthology to which
Erasmus contributed, probably while he was staying in Cologne in May
on his way to Basel. The title page of the book notes that the Fourth Book of
Maccabees had been edited by brother Magdalius Iacobus Goudanus, but that
Erasmus had checked and corrected the text, which was now diligenter recognitus ac emendatus.8 Erasmus himself says in the preface that it had taken
him about a day to read and in some places emend the text, and goes on to
say in greater detail: quoniam Graecus codex ad manum non erat, e Latinis
Graeca coniectans mutaui nonnulla, sed non admodum multa.9 Later the text
would be reprinted various times, usually together with other Latin translations
of works of Iosephus, invariably under the name of Erasmus and with the latters
preface. It is an interesting text, an old Latin translation of the Fourth Book of
Maccabees, included in Greek in the Septuaginta, though an apocryphal work for
the Roman Catholics and a pseudepigraphical one for the reformed Christians.10
Ep. , ll. .
Eckert, Erasmus, II, p. , with a facsimile of a passage from the anthology. See also Eckert, op.cit.,
p. ; Allen, introd. Ep. ; Kunstdenkmler Kln, Ergnzungsband , pp. .
7 Eckert, Erasmus, II, p. ; Contemporaries, II, p. ; Kunstdenkmler Kln, Ergnzungsband ,
pp. . A description of the shrine in Die Kunstdenkmler der Stadt Kln, Dsseldorf ,
pp. .
8 Allen, introd. Ep. . See also BE, II, p. : edidit frater Magdalius Iacobus Goudanus. See
note .
9 Ep. , l. : Vnius dieculae opellam tibi non grauate dicaui. The quotation: Ep. , ll. .
10 BE, II, p. , mentions editions in the period , and later editions. See also Johanna
J.M. Meyers, Authors Edited, Rotterdam , pp. . For the Greek text: Septuaginta, id est
Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes edidit Alfred Rahlfs, Stuttgart 9, pp. .
6
In many of his works Erasmus expressed strong criticism of the often inordinate
worship of saints in his day, in particular of the worship of relics, which not
uncommonly led to excesses.11 Yet his participation in the Maccabean Anthology
once again proves that although Erasmus did expose certain Roman Catholic
malpractices, he was certainly not averse to time-honoured traditions. And in these
traditions the relics of the saints, too, mattered and meant something.12 The preface
to the Anthology speaks for itself:
Quin magis vniuersae Coloniae Agrippinae magnopere censeo gratulandum, vrbi tot
modis foelici, verum haud alio titulo foeliciori quam quod vna tam multa tanque
eximia pietatis pignora gremio suo complectitur; foeliciori etiam futura, si quorum
seruat reliquias, eorum virtutes exprimat, et quorum possidet corpora, ab horum
moribus non sit aliena: nimirum si Trium Regum pietatem synceritate religionis
imitetur, si Vndecim milium Virginum martyrio dignam puritatem vitae sobrietate
aemuletur, si fortissimos adolescentes Macabeos et inuicti pectoris viraginem animi
infracti constantie referat.13
It was in this very spirit that he would write the rst, as yet brief, version of his
Virginis et Martyris comparatio ve years later.
This short treatise was initially conceived as a friendly letter, directed to the
Cologne nuns who looked after the relics of the Maccabean Martyrs under the
spiritual guidance of Helias Marcaeus. A few times already they had sent the rectors
learned friend some sweetmeats for the New Year, and Erasmus now thanked
them in the form of these edifying reections on the signicance of virginity and
martyrdom. The letter is a short panegyric, a eulogy in honour of virgins and
martyrs. Are they not most particularly Gods beloved saints? Were they not already
venerated, and their praises sung, in the ancient Church? To those willing to serve
God, the Maccabean brothers and their mother oered a splendid example of
undivided devotion and faithfulness into death. Another ne example is that of
Mary, the mother of Jesus, the new Eve. Those permitted to be the virgin brides of
Christ should be fully aware how rich they are in spiritual gifts compared to their
sisters in the secular world.14
This letter, which was probably written in the early months of , was printed
that same year, when a new edition of Erasmus Ratio seu methodus compendio
perueniendi ad veram theologiam appeared. There is no imprint mentioning place
11
See, e.g., in ASD I, E.s Coll. Naufragium from and Peregrinatio religionis ergo from
. Also see the introduction to the Coll. Peregrinatio in Thompson, pp. .
12 Thompson, p. : On images, pilgrimages, invocation of saints, and relics, Erasmus wrote much
to which orthodoxy could not object, but he deplored and ridiculed superstitions and abuses. See
e.g. Enarr. in Ps. XXXVIII, ASD V, , pp. , ll. ; Explan. symboli (ASD V, , pp.
, ll. ); Er. on the Coll. Peregrinatio in his De vtilitate colloquiorum (ASD I, , p. ,
ll. ).
13 Ep. , ll. .
14 Ep. : Erasmus Roterodamus venerabili collegio Virginum Macabeiticarum apud Coloniam
Agrippinam, Basel ca. February . I used the text in LB, III, Letter , cols. , which
is the text of the rst edition of December .
and time of publication, but it was almost certainly printed by Johann Froben for
Michael Hillen in Basel in June . The letter to the Cologne nuns was included
at the end of this work, although it was not mentioned on the title. It is very likely
that the letter was used to ll the last sheet o this octavo edition. But we may safely
assume that Erasmus himself approved of its inclusion and decided how the text
should appear.15 The letter can also be found at the end of the reprint of the new
Ratio, which appeared with the Cologne printer Hero Alopecius in December ,
and in the third volume of the Leiden Opera omnia.16 Allen only reproduces the
beginning and the end of the text.17
The convent in Cologne was greatly taken in by the ne uplifting letter sent to
them, and rector Marcaeus asked Erasmus to expand the letter into an edifying
treatise. Erasmus, not wishing to disappoint his good friend, wrote a new text in
the summer of , actually an extensive revision of the letter of . On July
Erasmus wrote the dedication to the nal version of his Virginis et martyris
comparatio. It was addressed to rector Marcaeus, who after all had asked Erasmus to
adapt his original letter to the nuns on the subject of virgins and martyrs. Erasmus
had not wanted to leave Marcaeus request unanswered, in spite of illnesses and
complaints and the all too heavy burden of an excessive workload. He would have
liked to have done more with the text, but nevertheless hoped that the letter in its
new version, too, might meet the expectations of the rector in Cologne. Should the
revised text fall a little short, Erasmus could only hope that the reports of Marcaeus
aable goodness were true.18
In September Johann Froben in Basel printed the new Comparatio together
with Erasmus Sermon on the Innite Mercy of God. The book was entitled: De
immensa Dei misericordia Des. Erasmi Roterodami concio. Virginis et martyris comparatio per eundem. Nunc primum et condita et aedita. The title page features
Frobens printing device, though it does not have an imprint. This octavo edition is paginated, with a colophon, Basileae apud Io. Frob. mense Septemb. anno
MDXXIIII, on page . Following the Sermon on Gods innite mercy, we nd, on
page , the dedication of the Comparatio to Marcaeus, followed on pages
by the text of this short treatise. It is not given a separate title here and heads o
straightaway with the salutation to the Cologne nuns: Erasmus Roterodamus venerabili collegio virginum Maccabaeiticarum apud Coloniam Agrippinam, salutem
in Christo Iesu, virginis lio ac virginum omnium corona. The running title, on
the verso and recto, is Virginis et martyris comparatio per D. Eras. The text of
15 I used the copy of the Ratio Basel from the City Library of Rotterdam, shelf mark F .
See also BE, I, p. , and Allen, introd. Epp. and .
16 Ratio, Coloniae (Hero Alopecius) , o. See Allen, introd. Ep. , and BE, I, p. . For LB
note .
17 Allen, Ep. .
18 Ep. : Erasmus to Helias Marcaeus, Basel July .
the Comparatio ends on page , above the colophon mentioned earlier, with the
words Virginis et Martyris comparationis per. Des. Eras. Roterodamum nis.19
At the Frankfurt autumn book fair of , Froben oered a publication which
was more or less related to the cult of the Maccabeans in Cologne: the works of
Flavius Iosephus in Runus Latin translation, together with the translation of the
Fourth Book of Maccabees which Erasmus had corrected in . The title of this
folio work is: Flauii Iosephi, patria Hierosolymitani, religione Iudaei, inter Graecos
historiographos cum primis facundi, opera quaedam Runo presbytero interprete, in
quibus post vltimam aliorum aeditionem loca nec pauca nec omnino levis momenti
ex vetustissimorum codicum collatione restituta comperies, lector. Catalogum operum
indicabit proxima pagella. The book had been printed in Basel in September .
Erasmus contribution, however, remains unmentioned in the proxima pagella,
nor is it noticed in Frobens preface of July . Page does give Erasmus
dedication to Helias Marcaeus, with the following title on the next page: Flavii
Iosephi Iudaei , id est, de imperio rationis libellus sane
quam elegans, ab Erasmo recognitus, martyrium Machabaeorum graphice describens.
The text comprises pages .20
Now at the Frankfurt spring book fair of , the Cologne printers Gottfried
Hittorp and Eucharius Cervicornus had already presented a Latin edition of the
works of Iosephus by Ioannes Caesarius, which also contained the Fourth Book of
Maccabees corrected by Erasmus: Flauii Iosephi opera, interprete Runo presbytero.
De insigni Machabaeorum martyrio liber castigatus ab Erasmo, Coloniae (Eucharius Ceruicornus, impendio Godefridi Hittorpii), , Cal. Feb.21 Naturally the
Cologne printers were not too pleased to nd the Basel edition of the works of
Iosephus appearing in the same year and only marginally diering from their own
edition. But counseled by Erasmus, they put up with the situation.22 In
Iosephus Antiquitates judaicae and the Fourth Book of Maccabees were reprinted
both in Cologne and in Basel. But this time the Basel colleagues made a fuss. With
an imperial privilege to back them, Froben and Episcopius challenged the Cologne
edition of Cervicornus before the Reichskammergericht in Wetzlar. The trial, which
lasted ve years, came to nothing in the end.23
II. The Comparatio

The structure of Erasmus Virginis et martyris comparatio, both in the epistolary form
of and in the treatise version of , is quite simple. For claritys sake the
19
I used for this edition the copy of the Comparatio from the City Library of Rotterdam, shelfmark
E :.
20 I used the copy of this publication in my own library.
21 See for this folio edition BE, II, p. .
22 Ep. : Erasmus to Ioannes Caesarius, Basel December . See Eckert, Erasmus, II, p. .
23 See for the two editions BE, II, p. , and Eckert, Erasmus, II, pp. .
sections which are thematically distinct have been numbered in this introduction
and in the text, where they also are separated by means of white lines between the
sections. In this introduction the Roman numerals refer to the various passages,
while the Arabic numerals refer to the lines in the present edition.
I Both in the short version of and in the expanded text of the Comparatio
begins with a traditional exordium, in which Erasmus thanks the good sisters for
the sweets sent to him, for which he should now like to recompense them with
wholesome nourishment for the soul. (p. , ll. )
II Then follows a section of which only the beginning can be found in both versions.
It is an elaborate reection on the beauty of martyrdom and virginity, symbolized by
roses and lilies, an image also recurring with some regularity further on in the text.
Erasmus in this section quotes several times from the Song of Songs. (pp. ,
ll. )
III The third part of the sermon, only to be found in the text, is set up
as an elaborate paraphrase of the hymn Iesu corona virginum from the Commune
Virginum of the old Catholic liturgy, a text which Erasmus still attributes to the
Church Father Ambrose.24 The central idea of this section is the devotion of the
religious to God as brides of Christ. (pp. , ll. )
IV Starting from here, the Comparatio of broadly follows the original version
of . First Erasmus considers in detail the great worship bestowed on the martyrs
and virgins ever since the early days of Christianity. Already in the ancient Church
the anniversaries of the deaths of the martyrs were observed as days of festive
celebration, and particular homage was paid to their relics and the instruments
of torture which had been preserved. The Christians who remained unmarried for
the love of Christ were also held in high esteem. (pp. , ll. )
V Poets such as Prudentius sang of martyrs and virgins, and in their poetic
powers surpassed celebrated classical poets such as Pindar and Horace. Outstanding
scholars such as Ambrose, John Chrysostom, Cyprian, Jerome and Tertullian wrote
superb books on the signicance of martyrdom and virginity.25 (pp. ,
ll. )
VI The following section of eulogy is devoted to the Maccabean brothers and their
mother, who were so dear to the nuns of Cologne because of the presence of their
24 See the present edition pp. , ll. . On pp. , ll. Erasmus calls the
song a hymnus Ambrosianus. Later studies made clear that it is not certain that Ambrose was the
author of this hymn. See e.g. Analecta Hymnica Medii Aeui, Vol. LI, edd. G.M. Dreves und Clemens
Blume, Leipzig, , pp. .
25 For these works on martyrdom and virginity, see the commentary to p. , ll. , and
p. , ll. hereafter.
relics. An imposing woman, the mother of the Maccabean brothers. She gave God
seven children, who were still unmarried and remained true to their faith into their
horrible martyrdom, which she was forced to witness before being murdered herself.
(pp. , ll. )
VII The next section of the Comparatio is in fact the core of the argument. Erasmus
compares and contrasts martyrdom and virginity, and demonstrates how these two
choices of life are very precious to Church and Christianity. Christ demands of
his followers to take up the cross, while only advising the unmarried state, but
virginity is a form of lifelong martyrdom. Both, however, present the ultimate forms
of imitation of Christ, who himself remained unmarried and died a martyrs death.
(pp. , ll. )
VIII After this rather more central part of the sermon, Erasmus considers the duties
of a virgin devoted to God, the dangers besetting those virgins, and the trials of
married life. Do the virgins want to follow the example of Mary, the mother of Jesus,
altogether the Ancilla Domini? Or will they be tempted by various earthly delights,
just as Eve was brought into temptation by the apple? (pp. , ll. )
IX The last theme is that of the great spiritual riches bestowed on a bride of Christ,
riches far more precious than those which unmarried girls in the world are after. The
convent is by no means a dreary dungeon, as some claim, but a veritable paradise
for those wishing to belong wholly to God and Christ. (pp. , ll. )
X Finally a brief peroration summarizes the most important themes of the Comparatio. (p. , ll. )
A good analysis of the Comparatio is to be found in William James Hirtens introduction to the facsimile edition of Thomas Paynells English translation from
, The Comparation of a Vyrgin and a Martyr. This introduction gives important
information on the historical background of the work and the translation, on the
biblical and patristic sources used by Erasmus, and also on the contents and the
rhetoric form of the treatise.26 In a brief outline of the work Hirten shows how
for the Comparatio Erasmus has followed the classical rhetoric pattern of an oration. The sections given above can be placed in that scheme in the following way:
I. Exordium. II. Narratio and Diuisio. IIIVI. Conrmatio. VII. Digressio. VIII
IX. Confutatio. X. Peroratio.27
26
The Comparation of a Vyrgin and a Martyr () by Desiderius Erasmus. Translated by Thomas

Paynell. A Facsimile Reproduction of the Berthelet Edition of with an Introduction by William James
Hirten. Gainesville, Florida (Scholars Facsimiles & Reprints) . The introduction on pp. vxlv.
Hereafter I refer to this introductory essay as to Hirten, Comparation.
27 Hirten, Comparation, pp. xxxxi.
Another more recent and for this edition very useful publication is the new
Englisch translation of the Comparatio by Louis A. Perraud. It appeared in in
the series Collected Works of Erasmus with a short introduction and notes.28 Perraud
writes about the treatise in his introduction:29
In the expanded version of Erasmus draws far more widely on biblical and
patristic sources, and unhesitatingly incorporates non-classical techniques into the
earlier piece. He deepens his interpretation of the lily and the rose, images introduced
early in both versions of the Comparatio, with an elaborate symbolic exegesis of a verse
from the Song of Solomon. Additions of this kind may create a work that is more
diuse and harder to classify than the original, but their scriptural and patristic riches
intensify the Comparatios devotional character. Clearly, the work was most important
to Erasmus himself as an incitement to holy living.30
With an eye to the Frankfurt autumn book fair of , Froben printed in

September a new edition of the Catalogus omnium Erasmi lucubrationum, together
with the Latin translations of the works of Flavius Iosephus and the enlarged text of
the Comparatio. In it Erasmus wrote that he had just nished the treatise on virginity
and martyrdom,31 and that this Comparatio virginitatis et martyrii, ad virgines
Colonienses was to be classed amongst the books quae instituunt ad pietatem.32
Five years later, in May , Erasmus wrote to Aemilius de Aemiliis that he had
no objection to work of his being published in the vernacular, although it should
be praesertim quae minus habent inuidiae, et plus conducunt ad pietatem. In this
category he expressly included his Virginis et martyris comparatio.33
The denitive version of the Comparatio contains a far greater number of biblical
passages than the text of . The tone of the treatise is set by an abundance of
references and quotations from the Scriptures. Citations from the Song of Songs
and the book Ecclesiasticus illustrate the symbols of the lily and the dove.34 Erasmus
refers to Matt. , , in which Christ counsels religious virginity, and to St. Pauls
discussion on marriage and celibacy in . Cor. , .35 Quotations from Old
and New Testament support the assertion that virgins devoted to God and Christ
28 Desiderius Erasmus, A Comparison of the Virgin and the Martyr. Virginis et martyris comparatio.
Translated and annotated by Louis A. Perraud, in Volume of the series Collected Works of Erasmus,
Toronto etc., , pp. .
29 The short introduction is on pp. . Where I have used this edition, I will refer to it as to
Perraud, CWE .
30 Perraud, CWE , pp. .
31 Allen, Op. ep. I, p. , ll. .
32 Allen, Op. ep. I, p. , ll. and .
33 Ep. , p. , ll. .
34 A short survey of biblical passages quoted and referred to in the Comparatio can be found in Hirten,
Comparation, pp. xxixxiii. For the symbolism of the lily see the present edition pp. , ll.
; pp. , ll. ; p. , ll. ; p. , ll. , with the commentary. For the
dove symbolism see pp. , ll. .
35 For Mt. , see, e.g., p. , ll. ; p. , ll. ; p. , ll. , ll. .
For Cor. , : pp. , ll. ; p. , ll. .
experience great joy and live in a noble state.36 Erasmus also gives a lot of biblical
texts to indicate the suering and humiliation which the true disciples of Christ
have to expect, and the temptations and allurements of evil the brides of Christ
have to ght against.37
Erasmus, in writing his Comparatio, received much inspiration from the Bible,
but also from the rich literature of Christian Antiquity. In two places of the
treatise mention is made of early ecclesiastical authors on martyrs and virgins:
Cyprian, Ambrose, Jerome, John Chrysostom, Tertullian and Prudentius.38 With
the exception of the hymn Iesu corona virginum,39 however, Erasmus nowhere
expressly quotes from the works of these authors or incorporates explicit references
to passages in their works. But in various places one does get the impression that
an idea or a text from early Christian literature is hiding behind a text of Erasmus,
who during his stay in Basel, where he wrote the Comparatio in , published
many works of the Church Fathers.
So many times Erasmus uses words and expressions which can be found in the
Latin hymns of the old Catholic liturgy, the songs so well-known and beloved by
the Cologne nuns who sang them every day. And also many times we nd in the
Comparatio passages which directly refer to Jeromes letter XXII on virginity, written
to his disciple Eustochium, the daughter of his friend, the Roman matron Paula.
In August Johann Froben also printed Erasmus new edition of the letters of
Jerome, the Opus epistolarum diui Hieronymi Stridonensis, cum scholiis Erasmi. And
it happened not by sheer chance that in December of the same year the Cologne
printer Eucharius Cervicornus published the letter to Eustochium and a series
of three letters on virginity by the Church Father, the De custodia virginitatis, et
virginibus institutendis epistolae tres, scholiis D. Erasmi illustratae.40
In three passages of his Comparatio Erasmus gives literal quotations from preChristian Latin poets.41 Once in a while he makes use of texts from classical
36
Many places in the Comparatio refer to the great joy of Christian virginity and the noble status of
the virgins. See, e.g., p. , ll. ; p. , ll. ; pp. , ll. ; pp. ,
ll. ; p. , ll. ; p. , ll. .
37 Suering and humiliation: p. , ll. ; p. , ll. ; pp. , ll. .
Temptations and allurements: p. , ll. ; pp. , ll. .
38 See Hirten, Comparation, pp. xxiiixxxi. The authors names in the present edition: p. , ll.
; p. , ll. .
39 See E.s paraphrase of the hymn Iesu corona virginum on pp. , ll. . The rst words
of the hymn are also used in the address of the Comparatio, p. , ll. : Salutem in Christo Iesu,
virginis lio ac virginum omnium corona.
40 In many places in the commentary I will have the opportunity to refer to E.s patristic sources. For
the patristic texts edited by E. in his Basel period, see BE II, pp. , and Meyers, Authors edited,
passim (for BE and Meyers see note ). See for E.s publications of Jeromes letters BE II, pp. ,
and Meyers, pp. . Already in Cervicornus published E.s edition of the Eustochium letter.
The title of the edition of that letter: Epistola ad Eustochium virignem de custodienda virginitate,
D. Erasmi scholiis illustrata. A more recent edition of Jeromes letter XXII to Eustochium: Migne PL
, .
41 See p. , ll. (Horace); p. , ll. (Vergil); p. , ll. (Ovid).
literature and of classical adages, mostly to be found in his own Adagia.42 An

interesting passage is the place where Erasmus states that early Christian authors
writing on martyrs and virgins surpassed the furor poeticus of Pindar and Horace
and the style of Cicero.43 In the Comparatio, as in a lot of other work of a similar
nature, it is once again striking to see how smoothly and functionally Erasmus
manages to weld biblical texts and quotations and thoughts from classical and
Christian Antiquity into a stylish whole.
It was a rather varied bundle of new Erasmian works which Froben presented
at Frankfurt in the autumn of . In addition to the historical works of Flavius Iosephus and the book containing the Virginis et martyris comparatio, it also
included a decidedly polemical work, the rst edition of Erasmus diatribe against
Martin Luther, his De libero arbitrio diatribe, siue collatio, Basileae (Ioannes Frobenius) , mense Septembri.44 But the new version of the Comparatio had nothing at all to do with the erce battle which was then being waged on various sides,
in particular on the theological-ecclesiastical front. In his introduction to the new
edition of Paynells Comparation Hirten wrote that the little book apparently was
written in a spirit far from contention and strife, either literary or theological. In
his discussion of this edition H.I. Mandeville called the Comparatio a charmingly
simple and gracious work.45
But even in a devotional work such as the Comparatio Erasmus was unable
to evade all of the contemporary explosive issues. In this introduction I already
referred to the highly sensitive matter of the worship of saints and their relics.46
Another issue was, of course, the signicance of virginity pledged to God as
opposed to the signicance of Christian marriage. Sometimes Erasmus paints the
fate of the married woman in altogether too sombre colours in the Comparatio.
So many cares, so little freedom, and then, of course, it should be considered that
a great many married men are domini diciles, procaces, inclementes, aleatores,
ebriosi, profusores, obaerati, scabiosi, rabiosi, percussores!47 On the other hand
he thinks that early writers such as Jerome and Tertullian have rather exaggerated
the signicance of chastity at the expense of the married state.48 In his Institutio
christiani matrimonii of , however, Erasmus oered a more balanced discussion
of the married state and virginity, apparently even suggesting that virginity may be
of less importance to the Church than a good Christian marriage.49
42
See e.g. Adag. (Tollere cristas), ASD II, , p. , on p. , l. .

Present edition p. , ll. .
44 See BE, I, p. .
45 Hirten, Comparation, p. V. See also H.I. Mandeville, in Renaissance Quarterly, (), pp.
, quotation on p. .
46 The present edition pp. , ll. .
47 See p. , ll. . The quotation in ll. .
48 See p. , ll. : vterque pene nimius fuit in admiratione virginitatis.
49 Erasmus, Institutio christiani matrimonii, ASD V, , pp. .
43
Texts such as Erasmus Virginis et martyris comparatio and De immensa Dei misericordia, which were brought out in one volume in September , have received
little attention in the modern Erasmus literature. The focus, understandably, is
invariably much more on a work like Erasmus book on free will of , with
which he challenged Luthers concept of human freedom and responsibility. Yet
it was quite dierent in Erasmus own time. The sermon on divine mercy was
often reprinted during the authors own lifetime and afterwards, while it was also
translated and published in many languages. Silvana Seidel Menchi in her study
Erasmo in Italia (), of which a German translation appeared in
, has demonstrated quite extensively that the sermon was very popular in Italy
because its theme of innite mercy brought great comfort to those who felt caught
between the erce combats waged by the advocates of the Roman Catholic doctrine
of sanctication through good works and those of the Lutheran predestination
theology.50 The treatise on virgins and martyrs had far less to do with daily reality,
but it, too, was often reprinted and published in translation.
III. Later Editions and Translations

Sometimes printers of rather more popular works of Erasmus would bring out a
second, inexpensive edition shortly after having launched the rst one.51 This was
also the case with the book containing the sermon on Gods mercy and the Virginis
et martyris Comparatio, which had rst appeared in September . Already in
October of the same year Froben came out with a cheap unpaginated edition,
printed in italic type and emended, if we may believe the title page, by Erasmus
himself on a few minor points only.52 The title is: De immensa Dei misericordia
Des. Erasmi Rot. concio. Virginis et martyris comparatio, per eundem. Eiusdem concio
de puero Iesu. Ex recognitione autoris. This book, therefore, contained more than
the edition issued in September: in addition to the Comparatio and the sermon on
Gods mercy, it also oered Erasmus Concio de puero Iesu of .53 The imprint
on the title page only gives place of publication and the name of the publisher, but
there is a colophon which reads: Basileae apud Ioan. Frob. An. MDXXIIII. Mense
50
The Italian edition: Silvana Seidel Menchi, Erasmo in Italia , Torino, . The German
edition: Erasmus als Ketzer. Reformation und Inquisition im Italien des . Jahrhunderts, Studies in
Medieval and Reformation Thought vol. XLIX, Leiden, . See especially the th chapter Il cielo
aperto, ovvero linnita misericordia di Dio, in Erasmo, pp. , and in Erasmus, pp. .
See also my introduction to the edition of the Concio in the present ASD volume.
51 Allen, introd. Ep. : There is another Froben edition ex recognitione autoris, in italic type,
Oct. . I did not nd this edition in the bibliographical works mentioned hereafter in note .
52 It was not so easy to nd a copy. We were kindly allowed a microlm from a copy in the University
Library in Gent, Belgium.
53 Concio de puero Iesu, pronuntiata a puero in noua schola Ioannis Coleti, per eum instituta Londini,
in qua praesidet imago puerio Iesu, docentis specie. The work is on the unnumbered pages through
.
Octobri. The Comparatio is to be found on the unnumbered pages through

, again without mentioning the title.
The last edition in which Erasmus himself had been involved was an edition of
the Comparatio in a volume of miscellaneous Erasmian texts, printed in Basel in
September . The book, in quarto format, was dedicated to the young William
Duke of Cleves (). The title of the volume is derived from the treatise
Libellus nouus et elegans de pueris statim ac liberaliter instituendis, which had already
been written before, but was now published for the rst time. The publishers were
Hieronymus Frobenius, Ioannes Hervagius and Nicolaus Episcopius in Basel.54 The
book was a rather heterogeneous mix of treatises of varying length, such as a number
of De ratione studii epistolae,55 the sermon on the infant Jesus mentioned earlier, the
letter De contemptu mundi of ,56 two small contested works by Ambrose,57 and
the Comparatio.58
That the Virginis et martyris comparatio was relatively popular in Erasmus time
is witnessed by the number of Latin editions which has been traced so far. The
following list is meant to illustrate this. Many times the Comparatio was published
together with Erasmus De immensa Dei misericordia concio, abbreviated here to
IDM. If the short description of the editions which follow below is preceded by
a singe capital letter in italic type, this is the siglum used for the editions I have
used.59
Latin editions of the short version of the Comparatio ()
A Basel (Ioannes Frobenius) June : in Erasmus Ratio verae theologiae, o.
Cologne (Hero Alopecius), December : also in the Ratio, o.
LB Leiden (Peter vander Aa), : letter in Tomus III, , of
Erasmus Opera omnia, fol.
Latin editions of the extended version of the Comparatio ()
B Basel (Ioannes Frobenius), September : the rst edition of the extended
version, with IDM, o.
C Basel (Ioannes Frobenius), October : with IDM and the Concio de puero
Iesu, o.
Strassburg (Ioannes Knoblouchius), October : with IDM, o.
54
See Epp. and ; BE, I, p. ; the introduction to the edition in ASD I, .

See BE, I, p. , and the introduction to the edition in ASD I, , pp. .
56 See BE, I, p. ; the introduction to the edition in ASD V, , pp. .
57 Ambroses Liber de apologia Dauid and his Liber de Dauid interpellatione. See BE, II, p. , and
Meyers, Authors Edited, p. .
58 I used the copy from the City Library of Rotterdam, shelf mark D .
59 The following list of Latin editions is not the result of special research. It simply gives the editions
mentioned in the following bibliographical sources: BE I; the Catalogue of the Erasmus Collection in the
City Library of Rotterdam, New York, ; the card index of Erasmus publications set up by former
librarian E. van Gulik of the City Library of Rotterdam.
55
Antwerp (Michael Hillenius Hoochstratanus),: with IDM, o.

Cologne s.n., : with IDM, o.
Cologne (Euch. Cervicornus?), : with IDM, o.
s.l., s.n., : with IDM, o.
Paris (Jean Roigny), : with IDM, o.
Nuremberg (Ioannes Petreius?), : with IDM, o.
Venice (Giovanni Antonio dei Nicolini di Sabbio), May : with IDM, o.
D Basel (Hieronymus Frobenius, Ioannes Hervagius and Nicolaus Episcopius),
September : in Erasmus De pueris instituendis libellus, together with other
works, o.
Cologne (Ioannes Soter), : with IDM, o.
Paris (Christianus Wechelus), : with IDM, o.
Paris (Christianus Wechelus), : with IDM, o.
Antwerp (Ioannes Steelsius), : with IDM, o.
Antwerp (Ioannes Gymnicus), : with IDM, o.
BAS Basel (Hieronymus Frobenius et Nicolaus Episcopius), : in Tomus V,
pp. , of the Omnia opera.
Antwerp (Ioannes Crinitus), or later: with the Ratio, o.
Antwerp (Ioannes Gymnicus), : with IDM, o.
LB Leiden (Peter vander Aa), : in Tomus V, cols.
, of Erasmus Opera omnia, fol.
Vienna (Ioannes Singrenus), s.d.: with IDM, o.
s.l., s.n., s.d: with IDM, o.
The treatise on martyrs and virgins was also published in a number of vernacular
languages. The Cologne publisher Lupus for instance issued in a book containing the Hochpreysung der unermessenlichenn Barmhertzigkeit Gottes and the Vergleychung eyner waren Jungkfrauwen und eines Martyres.60 A ne English translation
was brought out in London in by the publisher Thomas Berthelet, entitled
The Comparation of a Vyrgin and a Martyr () by Desiderius Erasmus. Translated
by Thomas Paynell.61 The translator was a member of Merton Priory, Surrey, a foundation of the order of Augustinian Canons Regular, as was Erasmus. He was the
rst to translate into English books by Erasmus, such as De contemptu mundi, in
also published by Thomas Berthelet.62 Earlier I already referred to the
facsimile edition of Paynells Comparation by J.W. Hirten. In the introduction to
that edition, Hirten gives important information on Paynell and his ne English
translation.63
60
See BE, I, p. .
See BE, I, p. . It was a booklet in o. See also Simon Willem Bijl, Erasmus in het Nederlands
tot , Nieuwkoop, , p. , note .
62 For Paynells translation of De contemptu mundi, London, , see BE, I, p. .
63 Hirten, Comparation, pp. xxvixliv.
61
In Symon Cock in Antwerp published a Dutch translation of Erasmus De

contemptu mundi under the title Van die versmaetheyt der wereld. The title page also
noted: Noch een boecxken vanden selven Erasmus van Rotterdam van dye ghelyckenisse
van eender maghet ende eenen martelare (Another book by the same Erasmus of
Rotterdam on the comparison between a virgin and a martyr).64 The translator is
anonymous, but he probably came from Antwerp or environs, and it is very well
possible that he was a monastic. He is also the translator of Die versmaetheyt der
wereld (The contempt of the world), and softened the tone of a passage in the
Comparatio which might otherwise have been construed as a criticism of monastic
life. In general, however, it is a ne translation of this treatise, almost everywhere
adhering to the Latin original with great precision.65
In her study Erasmo in Italia of Silvana Seidel Menchi devoted an entire
chapter to the popularity of Erasmus Concio de immensa Dei misericordia in certain
Italian circles.66 Her research also yielded some new material on the interest in
Italy for that other treatise of , the Comparatio.67 Within the lettered circle
around the Accademia orentina, Erasmus book with the sermon on mercy and this
little treatise had drawn the attention of inuential literati such as the author and
translator Ludovico Domenichi, and the Neo-Platonic philosopher Pompeo della
Barba. In the course of ohe two treatises of Erasmus were printed separately
by Lorenzo Torrentino, with the titles Sermone della grandissima misericordia di Dio
and Paragone della vergine e del martire. The translator was an Antonio Alati. The
book containing the Paragone also included Pico della Mirandolas brief devotional
Commento del Paternoster.68
It is interesting to nd clear dierences to exist between the simultaneous
editions of the Sermone and the Paragone. The treatise on virgin and martyr was
a conventional essay in the ascetic tradition, and it was consequently printed con
espressa licenza del Vicario di Monsignor lArcivescovo di Fiorenza. Such a license
to print was not issued, or perhaps not requested, for the sermon on mercy. This
text contained passages which had been condemned by the Inquisition. Not a single
member of the clergy had dared link his name with the publication of the Sermone,
whereas the Carmelite friar Marco Antonio Aiardi di Brignano had endorsed the
Paragone with a solemn dedicatory letter. The then well-known Florentine poet
Benedetto Varchi did hazard a sonnet for the Paragone, but the book containing
the Sermone only included accompanying poems by translator Antonio Alati and
by Ludovico Domenichi and Pompeo della Barba, who apparently were less nervous
about a confrontation with the hated Inquisition.69
64
See BE, I, p. ; also Bijl, Erasmus Nederlands, p. .

See Bijl, op.cit., pp. .
66 See p. with note of the present introduction.
67 For the Comparatio, Seidel Menchi, Erasmo, pp. , and Erasmus, pp. .
68 Seidel Menchi, Erasmo, pp. , and Erasmus, pp. . See also BE, I, p. ; Bijl,
Erasmus Nederlands, p. .
69 Seidel Menchi, Erasmo, pp. , and Erasmus, pp. .
65
The treatise on virginity and martyrdom was not suspect in the eyes of the
fanatical guardians of the old religion. Its substance was entirely in line with
the ocial Church teaching, so that initially it could be printed and distributed
in Catholic countries and territories without any objection or risk. By his own
standards Erasmus had even pronounced rather favourably on monastic life in this
essay. A turning point was the Council of Trent (), which in
placed all works of Erasmus on the index of prohibited books. It made it no
longer attractive, and it would even involve some risk, to publish the Comparatio
in Catholic countries, such as the Southern Netherlands. In countries dominated
by the Reformation, e.g. the Northern Netherlands, the book with its devout and
Roman Catholic contents had lost its interest for publishers.70
Even so, there were still some editions of the Comparatio in the vernacular
languages after . In the Rotterdam publisher Matthijs Bastiaenszoon
issued a quarto edition of the Dutch translation of the two books which had been
published together in Antwerp in , De contemptu mundi and the Comparatio.
This was now entitled Van de ghelijckenisse van eender maget ende eenen martelaere
(On the comparison between a virgin and a martyr).71 In France the book hardly
appears to have been noticed. As far as we know, the rst French translation
appeared quite late, in . The book, in duodecimo format, was entitled Trait
de la comparaison de la virginit et du martyre, and it was published by J. de Nully
in Paris, again together with the sermon De linnie misricorde de Dieu.72
IV. This Edition

The present edition of the Comparatio virginis et martyris aims to show how Erasmus
enlarged and adapted the short version of this treatise, the letter to the nuns in
Cologne of , to become the denitive version, i.e. the text brought out by
Froben in September .73 To this end the method has been adopted which was
also used for the Amsterdam edition of Erasmus Adagia and Annotationes in Nouum
Testamentum.74 The basic text is that of the expanded version of September
(siglum [B]). Sentences and passages occurring only in that edition are preceded by
siglum [B]. Text parts also occurring in the short version of , to be found in the
Ratio edition of that year (siglum [A]), with verbatim or near-verbatim reproduction
of the text of , are preceded by siglum [A].75 The critical apparatus furthermore
70
See Bijl, Erasmus Nederlands, p. .

Bijl, o.c., pp. and .
72 See BE, I, p. ; Bijl, o.c., pp. .
73 For the editions [A] (Basel ) and [B] (Basel September ), see the short descriptions in this
introduction, pp. , and the list of editions on pp. .
74 See the introductions to the ASD edition of the Adagia, volumes II, , and the introduction to
the rst volume of the new edition of the Annotationes, ASD VI, , pp. .
75 As an example p. , ll. of the present edition: [A] Nimirum ille erat lilium euangelicum
71
gives the dierences existing between the literal text of edition [A] () and that
of edition [B] (). In this way both versions may be traced in this one edition,
while it also allows us to follow Erasmus method in this particular instance.
The text of the short version, Erasmus letter to the nuns in Cologne, is based
on the oldest printed form, which was used as padding in the enlarged Ratio verae
theologiae, almost certainly printed by Johann Froben in Basel in June , here
indicated by siglum [A].76 This text is also to be found in the Ratio brought out
that same year by the Cologne printer Hero Alopecius. As Erasmus himself was not
involved in this edition, it will not be considered here.77 The letter is not included
in the Basel Omnia opera of , though it does occur in volume III of the Leiden
edition, for which the edition of this text was used.78 The occasional variants
between the Leiden edition of the letter and the text of the short version used by us
are noted in the commentary. The critical apparatus, therefore, only incorporates
under siglum [LB] references to the expanded version of the Comparatio included
in volume V.
Then we have the expanded version of the Comparatio of . Our basic text
is of course the editio princeps by Johann Froben in Basel, published together with
Erasmus De immensa Dei misericordia concio in one volume in September of that
same year. In our edition it is indicated by siglum [B].79 We have collated this
basic text with Frobens edition of October (here siglum [C]). Its title page
notes that the edition was produced ex recognitione autoris, which in this case is
plausible. The variants between it and our basic text have been noted in the critical
apparatus. This is also the case for the text of the Comparatio included by Erasmus
in the volume of treatises of September (siglum [D]). Its inclusion in this
edition makes it likely that Erasmus himself at least looked over the text, which
warrants collation with the basic text and the inclusion of the variants in the critical
apparatus. For the sake of completeness, the occasional text variants in the Basel and
Leiden Opera omnia, sigla [BAS] and [LB] have also been added.
The present text is that of the edition of September . The spelling of this
editio princeps has also been preserved as much as possible. Only in those cases
where the spelling deviates from the orthographical rules of the Amsterdam edition,
I have obediently followed the latter. In accordance with these same rules, the
quod Deus Pater sic vestiit, quomodo non erat vestitus Solomon in omni gloria sua. [B] Nec enim
Solomon aut quisquam alius sortitus est carnem ex virgine, nulla primi parentis labe sordidatam.
The whole text can be found on pp. of the edition Basel September , the rst half in the
short text in the Ratio, Basel : Nimirum hoc est lilium euangelicum, de quo loquitur sponsus
vester Iesus in Euangelio: Amen dico vobis, quod Solomon in omni gloria non fuit amictus sicut vnum ex
istis.
76 The only source for this letter given by Allen (Ep. ) is the Ratio edition Basel . See this
introduction, pp. . I used the Ratio copy in the City Library of Rotterdam, shelfmark F .
77 For the edition Cologne see this introduction pp. and pp. .
78 See LB V, Letter , cols. , and Allen, introd. Ep. .
79 For this edition see the present introduction on pp. and .
arrangement and punctuation of the text have been modernized. To facilitate the
reading of the text, I have arranged it in fairly brief paragraphs. I have also marked
my own arrangement of the treatise in capita with distinct themes, by separating
these parts by means of Roman numerals and white lines between the various
paragraphs.
The critical apparatus to this edition of Erasmus Virginis et martyris comparatio
mainly comprises the variant passages and words in the rst version of (siglum
[A]), those in the subsequent editions revised by Erasmus himself, and those in the
Basel and Leiden Opera omnia which dier from our basic text of (siglum
[B]). There are no manuscript sources available. Obvious printing errors have been
silently emended. Orthographical variants between subsequent editions and the
text of have not been noted either. Something which I have also deliberately
omitted in the critical apparatus are marginal notes solely referring to biblical places
which do not have any signicance for the text. The references to biblical passages
in the marginal notes to the text in the collated editions frequently dier, but these
are inaccuracies and printing errors, as appeared when checking the passages in
question. Marginal notes of a dierent nature in the various editions have on the
other hand been incorporated and compared with each other, because they do add
to the text.
In this edition, too, I follow as a guiding principle the primary purpose of the
commentary: to indicate as precisely as possible the sources used by Erasmus, rst
and foremost the texts to which he explicitly refers or quotes from. In some, but
by no means all cases, it is possible to identify unnamed sources which Erasmus
denitely or very probably used, such as the Old and the New Testament, classical
texts, the works of Church Fathers and sometimes also authors of later times. Where
quoted texts dier from the standard versions, e.g. biblical quotations varying from
the Vulgata, these are noted and sometimes also explained by means of other works
of Erasmus. In certain places in the Comparatio topics are discussed which are also
treated elsewhere in Erasmus work, and a reference is included when it is considered
relevant for this text. Only in a few cases, where it could not be avoided, the
commentary gives references to modern literature. All bibliographical information
relevant for the subject of this edition has been mentioned in the introduction as
adequately as possible.
It was our rst secretary, Drs. Clemens Bruehl, who long ago approached me to
contribute to the new edition of Erasmus Opera omnia. He helped me with great
alacrity and eciency when I set the rst steps on the long road which has now been
completed. I can say as much for his successor, Dr. Hans Trapman, who, together
with the secretarial sta and the editorial board, oered essential support to bring
my edition project to completion. As ever, for this work, too, the curators and sta
of the splendid collection of Erasmiana in the City Library of Rotterdam and of
other libraries were ready to assist and advise me. My good friend, the late Father
Klaus Reichenbach from Bad Mnstereifel was so kind as to send me important
material on the Cologne nuns and the relics of the Maccabean Martyrs preserved in
the church of the nuns. Dr. Cis van Heertum oered valued assistance in translating
this introduction into English. In the last phase of the project Jan Bloemendal and
Gerard Huijing of the Huygens Institute were for me a great help.
In , when I had already collected a great deal of material for the present
edition, the English translation with a commentary by Louis A. Perraud appeared
in the Toronto edition. I am grateful that I was able to make use of his work, as
well as of William J. Hirtens rich introduction to the facsimile edition of the
English text of . Where I have done so in greater detail I explicitly refer to
those two editions.
While I was working on the edition of this text and of Erasmus Sermon on Gods
innite mercy, the constant support and interest of my dear friend Aleid Nales have
been a mainstay to me. I am dedicating these two contributions to the new Erasmus
edition to her memory, in deep gratitude!
C.S.M. Rademaker ss.cc.
s-Hertogenbosch, May
CONSPECTVS SIGLORVM
A
B
C
D
BAS
LBIII
LBV
ed. princ., Ioannes Frobenius, mense Iunio . [textus minor]

ed. Basil., Ioannes Frobenius, mense Septembri . [textus maior]
ed. Basil., Ioannes Frobenius mense Octobri . [textus maior]
ed. Basil., Hieronymus Frobenius, Ioannes Heruagius, Nicolaus Episcopius, mense Septembri . [textus maior]
ed. Basil., Hieronymus Frobenius et Nicolaus Episcopius, Omnia opera, t.
V, , pp. . [textus maior]
ed. Lugd. Bat., P. vander Aa, , Opera omnia, t. III, . [Erasmi
epistola in editione Leidensi DCLXVI numerata; textus minor]
ed. Lugd. Bat., P. vander Aa, , Opera omnia, t. V, . [textus
maior]
De duobus textibus quorum alter textus minor, alter textus maior hic vocatur
vid. praefationem pp. .
LB in app. crit. = siue consensus LBIII LBV siue textus in LBIII non inuenitur.
lb
erasmvs roterodamvs integerrimo doctissimoqve patri heliae marcaeo

machabaetano honoratissimi machabaeorvm collegii moderatori s.d.
Mittimus libellum et breuem et sero, sed quem fatearis et prolixum et satis maturatum, si scias quam nihil ocii mihi reliquum faciant ad graticandum amicis in
huiusmodi materiis crebrae aegrotationes, pene iugis occupatio, quum aliis in rebus,
tum praecipue in mittendis ac recipiendis epistolis, deinde studiorum labor, quem
exigunt argumenta suscepta. Si satisfactum est voluntati tuae, vehementer gaudeo;
sin minus, certe promptam animi nostri voluntatem probes oportet, si modo non
falso nobis tua praedicatur humanitas. Quum dabitur plus ocii, cumulatius tuo pio
desiderio satisfaciemus. Bene vale, cum honorabili choro tuo, vir optime. Basileae.
Cal. August. An. .
AL ERASMVS ROT. B C: DESIDERIVS

ERASMVS ROTERODAMVS D BAS LBV.
MACHABAETANO B: MACHABAEITICARVM C BAS LBV , MACHABAEITICARVM VIRGINVM D.
choro tuo B C BAS LBV: choro tuo Deo

militantium virginum D.
Cal. August. B D: . Cal. Aug. C, III. Cal.
Aug. BAS LBV.
An. . B C D: MDXXIV BAS LBV.
* In the periodical Lias, (), pp. ,

I have published a summary of the Comparatio
and of the introduction to the present edition,
with the title Desiderius Erasmus Virginis et
Martyris Comparatio, .
ERASMVS An. See Ep. ,
Erasmus letter to Helias Marcaeus d.d.
July .
PATRI MACHABAETANO For Helias
Marcaeus see the introduction to the present
edition. The adjective Machabaetano in edition B was changed to Machabaeticarum
in C, to Machabaeticarum Virginum in D,
and again to Machabaeiticarum in BAS and
LB. Allen introd. Ep. : The changes
appear to have been designed to make
clear that Marcaeus house was a nunnery.
crebrae aegrotationes See Ep. from
July , ll. : Inuisimus Bisantium;
sed aecti pituita vix reuolauimus in nidum.
Vbi reuixissemus, sic adortus est calculus vt

nunquam antehac periculosius.
iugis occupatio Allen, introd. Ep. , refers
i.a. to the revised edition of the works of the
Church Father Jerome, the De immensa Dei
misericordia concio, a new edition of the Colloquia, the completion of the De libero arbitrio diatribe and the Modus orandi Deum. See
Epp. , , , and . See
also the introduction to the present edition.
choro tuo Edition D has choro tuo Deo militantium virginum. See also Ep. , ll.
.
. Cal. August. The preface, Erasmus letter
to Marcaeus, is dated July . The work
was printed in September , together with
the De immensa Dei misericordia concio (see
Ep. , the preface: Erasmus letter to
Christoph of Utenheim dated July ).
A second edition of the book already came out
in October of the same year.
[A] ERASMVS ROTERODAMVS

VENERABILI COLLEGIO
VIRGINVM MACCABAEITICARVM
APVD COLONIAM AGRIPPINAM
SALVTEM IN CHRISTO IESV, VIRGINIS FILIO
AC VIRGINVM OMNIVM CORONA
I. [A] Iam iterum atque iterum tragematis ac dulciariis quibusdam prouocat me
vestra pietas, virgines optimae, vt aliquo scripto simul et thesaurum vestrum, quem
sane preciosissimum tenetis, celebrem et vobis vestrum propositum commendem.
[B] In quorum altero religiosa quadam ambitione ducimini, quae non vestram
quaeritis gloriam sed Dei, qui in sanctis suis vere gloriosus est. [A] In altero sentio
vos spirituale lucrum quaerere, nimirum illud venantes, vt pro xeniis quae delectant palatum recipiatis ea quae pascant animum. Pia captatio est, sancta auiditas
est, prudens et vere lucrifera commutatio planeque digna sapientibus virginibus, si
modo is essem qui possim ex diuinarum scripturarum myrotheciis aliquid depromere, quod aeque reciat mentem vestram ac vestra munuscula reciunt corpusculum nostrum. Non erratis in aectu, sed erratis in delectu. Quod optimum est
diligitis, verum non eum deligitis qui possit sanctissimis votis vestris satisfacere.
II. [A] Ne tamen simpliciter ingratus videar, etiam atque etiam gratulor vobis,
Deo dilectae virgines, istum animum nihil aliud sitientem quam gloriam sponsi
vestri. [B] Est enim et hoc argumentum sponsae vere castae: sponsi sui gloriam
suam ducere. Et est ille quidem speciosus prae liis hominum cui vos peculiariter
estis addictae, gloriosus in omnibus factis suis, si quis huius mundi fabricam
admirabilem vndique contempletur, gloriosior tamen in orbe redempto quam in
condito. Nutu condidit mundum et angelorum agmina, sed precioso sanguine suo
restituit quod condiderat.
ERASMVS ROTERODAMVS A BD LBIII:

DESIDERIVS ERASMVS ROTERODAMVS BAS LBV.
VIRGINVM OMNIVM A LBIII: OMNIVM
VIRGINVM BD BAS LBV.
Iam iterum atque iterum BD BAS LBV:
Semel atque iterum A LBIII.
quibusdam BD BAS LBV: missis A LBIII.
vestra pietas BD BAS LBV: pietas vestra A
LBIII.
simul et BD BAS LBV: om. A LBIII.
In altero venantes BD BAS LBV:

Nimirum lucrum facere vultis illud. Venamini
A LBIII.
pascant A B BAS LBIII: pascunt C D LBV.
lucrifera BD BAS LBV: quaestuosa A
LBIII.
qui possim corpusculum nostrum B
D BAS LBV: qui possem pro corporali semente
spiritualem messem reponere A LBIII.
verum BD BAS LBV: sed A LBIII.
deligitis A BD BAS: diligitis LB.
virginis et martyris comparatio
etiam atque etiam BD BAS LBV: om. A

LBIII.
Deo dilectae BD BAS LBV: sanctissimae A
LBIII.
sponsi vestri BD BAS LBV: sponsi vestri

qui non solum in seipso sed etiam in sanctis
suis gloriosus est A LBIII.
ERASMVS CORONA This salutation is

the opening of the rst, shorter version of
the Comparatio of , Erasmus letter to
the nuns in Cologne (Ep. ). It was also
printed in the edition notwithstanding
the addition of the new prefatory letter to
Helias Marcaeus to this extended edition.
VIRGINIS CORONA These titles are taken
from the rst stanza of the hymn Iesu corona
virginum, which Er. paraphrases at length on
pp. , ll. of the present edition
of the Comparatio.
Iam iterum atque iterum The opening phrase
of the version was Semel atque iterum.
Probably, the nuns sent Erasmus more sweets
between the publication of the and
versions.
thesaurum vestrum The relics of the Maccabean Martyrs.
vestrum propositum The chosen way of life of
the nuns.
qui gloriosus est See Ps. (Vg. ), :
mirabilis Deus in sanctis suis; cf. . Thess.
, : cum venerit gloricari in sanctis suis.
In the NT of Er., ASD VI, , p. : quum
venerit vt gloricetur in sanctis suis. Er. did
not provide a commentary on this passage.
sapientibus myrotheciis A distant allusion to the parable of the wise and foolish virgins, Mt. , , esp. Mt. , : Prudentes
vero acceperunt oleum in vasis suis cum lampadibus.
ex myrotheciis myrothecium, from the
Greek (see Cic. Att. II, , ),
or myrothece, from (see Runus,
Eusebii Historiae V, , ): an ointmentjar. Cf. Lewis-Short, s.v. myrothecium, and
Blaise, s.v. myrothece.
corpusculum nostrum The use of the
diminutive is often pejorative, expressing contempt for our mortal body. See e.g. Iuv. ,
, Sen. Epist. , , and , , and Er.
Coll., ASD I, , p. , ll. sqq.: Dominus
pro sua misericordia dignabitur hanc animulam ex huius corpusculi sepulchro euocare in lucem. Here, and in other places in his
work and in his letters, Er. uses the word of his
own frail body. See Maria Cytowska, Erasme
et son petit corps, in: Eos (), pp.
.
Quod diligitis See Lc. , : Maria

optimam partem elegit. In the NT of Er.,
LB VI, C: Maria bonam partem delegit.
See Er. Annot. on this verse, ASD VI, , p. ,
ll. ; also Er. Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun., ASD IX, , p. , ll. . Here in
the Comparatio Er. refers to his choice of the
word delegit in the parallels aectu delectu
and diligitis deligitis.
sponsi vestri The well-known metaphor
of Christ as the bridegroom of the religious virgins can be found in the works of
many Church Fathers. See e.g. Cyprian, in
his De hab. virg. (Migne PL , ):
Dominus vester et caput Christus est ad
instar et vicem masculi. Also Ambr. De virginibus , , (Migne PL , ): Sed
habes diuitem sponsum. In many places
of this Comparatio Er. elaborates this metaphor.
speciosus hominum God is often addressed
as formosissimus, pulcherrimus. See e.g.
Aug. Conf. I, , (CCSL , ): pulcherrime, and I, , (CCSL , ):
formosissime. Jesus, too, is frequently so
called. See e.g. Er. Precat. ad Iesum, LB
V, F: pulcherrimus ipse. This is in
part based on the Christological interpretation of Ps. (Vg. ), : speciosus forma
prae liis hominum, diusa est gratia in
labiis tuis. Cf. Er. Enarrat. in Ps. , ASD
V, , p. , ll. : Erat et Filius
Dei pulcher aspectu quia plenus gratiae
quemadmodum habet alius Psalmus: Speciosus forma prae liis hominum, diusa est gratia in labiis tuis. Pulcherrimus erat in oculis
Patris, verumetiam hominum ac daemonum oculis.
gloriosus suis Cf. e.g. Sir. , : quoniam
mirabilia opera Altissimi solius, et gloriosa, et
absconsa, et inuisa opera illius.
Nutu condidit mundum See Col. , : quia
in ipso condita sunt vniuersa in caelis et in
terra.
precioso sanguine See . Petr. , :
scientes quod non corruptibilibus argento vel
auro redempti estis de vana vestra conuersatione paternae traditionis, sed pretioso sanguine quasi agni et incontaminati et immaculati Christi.
lb
Eadem sapientia qui est Iesus Christus, quique mirabilis huius operis opifex
est, quo mirabilius quiddam aederet arte diuina construxit domum aeternam
ac templum Deo dignum, quae est ecclesia, quam veluti ditissimus rex omni
genere spiritualium ornamentorum decorauit. Quid enim est aurum, argentum,
marmor, ebur, quid smaragdus, topasius, beryllus, variusque gemmarum splendor,
si conferatur ad opes diuini spiritus, quae sunt: prophetia, donum linguarum,
virtus in aedendis miraculis ac sanandis morbis, pax, puritas, charitas, toleran|tia?
Totum aedicium viuis e lapidibus admirabili concordia inter se coagmentatis
surgit vsque ad coelum, ipso Christo lapide angulari totam fabricam complectente
ne qua possit labefactari. Hi sunt varii sanctorum ordines, in hoc templo gaudet
versari, quemadmodum alicubi dicit: Delitiae meae sunt esse cum liis hominum.
His opibus magnicus ille Solomon sese iactat nusquam admirabilior, nusquam
gloriosior quam in sanctis suis. Quos hoc honore dignatus est, vt illos sua membra
reddiderit et in fratrum nomen ac ius cooptatos regni coelestis fecerit cohaeredes.
[A] Pro omnibus mortuus est, praecipua tamen illius gloria est in martyrum turmis
et virginum choris. Haec sunt pretiosissima monilia, quibus hactenus superbit et
iactat sese Christi ecclesia, quae non nouit nisi de sponsi sui donis gloriari. Quicquid
enim in sanctis gloriosum est Christi munus est. Variae sunt deliciae, varia sunt
ornamenta sponsi vestri, optimae virgines. Septus incedit diuersis virtutum gemmis,
innumeris osculorum generibus, sed potissimum oblectat animum suum vel rosis
martyrum vel liliis virginum. [B] Nec mirum si hoc amat quod est ipse, imo cuius
ipse fons est aliis. Ego, inquit, os campi et lilium conuallium. Ille martyrum princeps
Pro omnibus choris BD BAS LBV:

Est quidem ille gloriosus in omnibus sanctis
sed praecipua illius gloria est in martyribus et
virginibus A LBIII.
quibus hactenus superbit A BD BAS LBV:
quibus superbit LBIII.
et iactat sese Christi ecclesia BD BAS
LBV: seseque iactat ecclesia Christi A LBIII.
nisi gloriari BD BAS LBV: nisi in sponso
suo gloriari A LBIII.
Quidquid enim ornamenta BD BAS
LBV: Varia sunt ornamenta, variae sunt deliciae A LBIII.

sponsi vestri, optimae virgines BD BAS
LBV: sponsi vestri A LBIII.
Septus incedit generibus BD BAS
LBV: Septus est diuersis virtutum gemmis,
immensis osculorum generibus A LBIII.
sed potissimum oblectat BD BAS LBV:
sed in rosis martyrum, in liliis virginum potissimum oblectatur A LBIII.
Eadem Christus See . Cor. , :

nos autem praedicamus Christum Dei
virtutem, et Dei sapientiam. Also . Cor. ,
: Ex ipso autem vos estis in Christo Iesu,
qui factus est sapientia nobis a Deo.
domum aeternam In classical Latin: the eternal house for the dead, the tomb. Augustine
refused to use the phrase because of its pagan
connotation. See his Enarr. in Ps. , sermo I,
no. (CCSL , p. , ll. ), the commentary to Ps. (Vg. ), : et sepulchra

eorum domus illorum in aeternum.
templum ecclesia See Lact. Inst. IV, ,
: Aeternum templum Deo quod appellatur
ecclesia.
aurum topasius ebur See Ap. Ioh.
, : The cargoes of negotiatores terrae
contain i.a. gold, silver, ivory and marble:

Mercem auri, et argenti, et omnia vasa
eboris, et omnia vasa de lapide pretioso, et
aeramento, et ferro, et marmore. The NT of
Er., ASD VI, , pp. : merces auri et
argenti et omne vas eburneum et omne
vas de ligno preciosissimo et aere, et ferro et
marmore.
smaragdus, topasius, beryllus See Ap. Ioh. ,
: Three of the twelve foundations of the
New Jerusalem were decorated with respectively emerald, topaz and beryl. See also Ex.
, , and , : The breastplate of
Aaron had twelve precious stones, i.a. topaz,
emerald and beryl, with the names of the children of Israel.
opes morbis See . Cor. , , and
, : Lists of charismata, special gifts
of the Holy Spirit, such as prophecy (, ;
, ), speaking in diverse kinds of tongues
and the interpretation of tongues (, ; ,
), miraculous powers (, ; , ), and
gifts of healing (, ; , ). Er. in his
Eccles. Liber I, ASD V, , p. , l. : Plurima
sunt variaque charisma.. See the commentary: Charisma, mot du NT que la Vulgate traduit selon les cas par gratia, donum.
donatio, ou charisma. Dans sa version du
NT Er. le rend constamment par donum. En
fait le mot sert de pluriel , la grce, il
en dsigne les manifestations particulires.
pax tolerantia See Gal. , : Fructus autem Spiritus est charitas, gaudium, pax,
longanimitas, bonitas, benignitas, des, modestia, continentia (Stuttgart Vg.), or charitas, gaudium, pax, patientia, benignitas, bonitas, longanimitas, mansuetudo, des, modestia, continentia, castitas. (Nestle GL22).
Totum labefactari See . Petr. ,
: Ad quem accedentes lapidem viuum, ab
hominibus quidem reprobatum, a Deo autem
electum, honoricatum: et ipsi tamquam lapides viui superaedicamini, domus spiritualis,
sacerdotium sanctum Propter quod continet in Scriptura: Ecce pono in Sion lapidem
summum angularem, electum, pretiosum: et
qui crediderit in eo, non confundetur. (Nestle GL22).
Delitiae hominum Prv. , .
nusquam gloriosior suis See Ps. (Vg.
), : Mirabilis Deus in sanctis suis.
vt illos reddiderit See Eph. , : quia
membra sumus corporis eius. See also Rom.
, , and . Cor. , .
in fratrum cooptatos See Mt. , :
Quicumque enim fecerit voluntatem Patris
mei qui in caelis est, ipse meus et frater

et soror et mater est. Cf. Mc. , , and
Lc. , . See also Rom. , : Nam quos
praesciuit, et praedestinauit conformes eri
imaginis Filii sui, vt sit ipse primogenitus in
multis fratribus.
regni cohaeredes See Rom. , heredes
quidem Dei, coheredes autem Christi. Also
Iac. , : et heredes regni quod repromisit
Deus diligentibus se.
Pro omnibus mortuus See . Cor. , : et
pro omnibus mortuus est Christus.
in choris See Firm. De errore profanarum religionum , : Sapientium virginum chorus.
innumeris virginum The lily and the
rose, as the most beautiful and fragrant of
owers, are traditional symbols of the virgin.
Here, and also on pp. , ll. ,
p. , ll. and p. , ll.
of this Comparatio, Er. uses the old metaphor
of the roses and the lilies for martyrs and
virgins. One example from old Christian literature: Honorius Augustodiensis, Sigillum
Beatae Mariae, Migne PL , : Per rosas
martyres, per lilia intelligimus virgines.
rosis martyrum See i.a. Prud. Cath. XII,
the hymn Audit tyrannus anxius for Holy
Innocents Day (Analecta Hymnica, ed. G.M.
Dreves and Cl. Blume, vol. L, Leipzig ,
pp. ), verses : Saluete, ores
martyrum, / quos lucis ipso in limine / Christi
insecutor sustulit, / ceu turbo nascentes rosas.
liliis virginum See the hymn Iesu corona virginum (Anal. Hymn., Vol. L, pp. , verses
): Qui pascis inter lilia, / septus choreis
virginum. In this Comparatio, p. , ll.
, Er. gives a paraphrase of this stanza, without any further comment on the lilies.
Ego conuallium Ct. , . For the lilium
conuallium as Christ, see Ambr. De inst. virg.
(Migne PL , ). Ambroses treatment
of Christ the lily furnishes close verbal parallels to Er.s treatment of Christ the lily, virgin,
and exemplar of virgins, in this paraphrase on
pp. , ll. of this Comparatio.
Also Hier. Epist. , (Migne PL , )
interprets the os campi et lilium conuallium
as the virginal Christ: Exiet virga de radice
Iesse, et os de radice eius ascendet. (Is. ,
). Virga Mater est Domini, simplex, pura,
sincera, nullo extrinsecus germine cohaerente,
et ad similitudinem Dei vnione foecunda.
Virgae os Christus est, dicens: Ego os
campi, et lilium conuallium. (Ct. , ).
lb
est, per hunc martyres fortes sunt. Ille virginum dux est, et per hunc virgines vincunt
carnem cum suis concupiscentiis. Posteaquam ille descendit in terras, et immisso
charitatis igni abiit hyems ac recessit, hi ores passim apparuerunt in terra nostra.
Quam erat ante rara virginitas! At posteaquam Christus eam consecrauit, quot milia
subito exorta sunt per vniuersum terrarum orbem iuuenum ac puellarum qui se
sponte castrarunt propter regnum Dei! Posteaquam ille moriens in cruce docuit esse
felices qui in Domino morerentur, quot examina virorum ac mulierum extiterunt
qui volentes atque adeo gaudentes sua corpora tradiderunt in mortem pro gloria
Christi? Nimirum hoc est quod sponsus vester gloriatur in Canticis: Surge, propera,
amica mea, columba mea formosa, et veni. Iam enim hyems transiit, hymber abiit et
recessit, ores apparuerunt in terra nostra. Quanta sterilitas esset in omni terra nostra,
nisi sol ille coelestis accenderet animos nostros charitate sua, nisi foueret mentem
nostram hymbre suae gratiae!
At quid | euangelico vere vernantius, quid vberius, quid amabilius? Rosa breuem
habet purpuram, et liliorum breuis est gratia, vnde quidam ethnicus ita scripsit: Nec viuax apium, nec breue lilium. At isti ores quibus foecunda est ecclesia, nunquam marcescunt. Christus enim lilium est immortale, et suis liliis confert immortalem gratiam. Rosa est immortalis, cuius decor nunquam marcescit,
et suis eandem praestat perpetuitatem. Dicitur autem os campi propter Iudaeos.
Campi culturae sunt idonei. Apud Iudaeos tinctus est precioso sanguine suo,
quos excoluerunt Moses et prophetae, licet illi cultoribus non satis responderent. Lilium erat conuallium apud gentes asperas et incultas, quibus persuasum
est illum ex virgine Maria humana carne vestitum fuisse omnis maculae nescium.
[A] Nimirum ille erat lilium euangelicum quod Deus Pater sic vestiit, quomodo
non erat vestitus Solomon in omni gloria sua. [B] Nec enim Solomon aut quisquam alius sortitus est carnem ex virgine nulla primi parentis labe sordidatam.
Huic lilio qui sese adiungunt per dem, quoniam unt vna caro cum illo et
vnus spiritus, purgantur a sordibus, accipiunt candorem innocentiae, et unt ipsi
quoque lilia. Sic enim eodem in loco continenter loquitur sponsus qui se lilium
dixerat: Sicut lilium inter spinas, sic amica mea inter lias. Quid est lilium inter
spinas? Virgo inter coniugatas. Honesta res est matrimonium, sed spinis ac tribulis
responderent B C BAS LBV: responderint

D.
Nimirum gloria sua BD BAS LBV:
Nimirum hoc est lilium euangelicum de quo
loquitur sponsus vester Iesus in Euangelio:

Amen dico vobis quod Solomon in omni gloria non fuit amictus sicut vnum ex istis A
LBIII.

virgines concupiscentiis See Gal. ,
: Qui autem sunt Christi, carnem crucixerunt cum vitiis et concupiscentiis. In the
NT of Er., ASD VI, , p. : Qui vero
sunt Christi, carnem suam crucixerunt cum
aectibus et concupiscentiis.
abiit recessit Cf. Ct. , : Iam enim
hiems transiit, imber abiit et recessit.
ores nostra Ct. , .
Quam virginitas See Ambr. De virginibus I, (Migne PL , ): Quis igitur neget hanc vitam uxisse de caelo, quam
non facile inuenimus in terris, nisi postquam
Deus in haec terreni corporis membra descendit?
castrarunt Dei Mt. , : et sunt
eunuchi qui se ipsos castrauerunt propter regnum coelorum.
felices morerentur See Ap. Ioh. , :
Beati mortui qui in Domino moriuntur.
sua Christi Cf. . Cor. , : in
mortem tradimur propter Iesum.
Surge nostra Ct. , .
columba mea formosa Ct. , and :
Surge, propera, amica mea, formosa mea,
et veni. Surge, amica mea, speciosa mea,
et veni. Columba mea in foraminibus petri.
(Stuttgart Vg.) Hier. Epist. , (Migne PL
, ): Surge, veni proxima mea, speciosa
mea, columba mea. In classical mythology
and literature the dove, as the bird sacred
to Venus, was also often used as a term of
endearment.
Nec lilium Hor. Carm. I, , .
Dicitur Iudaeos See Ct. , a: Ego os
campi, et lilium conuallium. Sicut lilium inter
spinas, sic amica mea inter lias. Ambr. De
inst. virg. (Migne PL , ): Christ was a
lily amongst thorns when he was in the middle
of Jerusalem.
precioso sanguine suo See . Petr. ,
: redempti estis pretioso sanguine
quasi agni incontaminati et immaculati Christi.
quos responderent See Lc. , : Si
Mosen et prophetas non audiunt, neque si
quis ex mortuis resurrexerit credent.
Lilium conuallium Ct. , .
illum nescium See Lc. , : Et respondens angelus dixit ei [sc. Mariae]: Spiritus
Sanctus superueniet in te, et virtus Altissimi
obumbrabit tibi. Ideoque et quod nascetur
Sanctum vocabitur Filius Dei. See also Mt. ,
, and Er.s Annot. to this passage, ASD

VI, , pp. , ll. . The ecclesiastical tradition of this dogma can be found in the
many ocial texts to be found in DenzingerSchnmetzer (ed. XXXVI, Barcelona etc.
), Index systematicus s.v. Spiritui Sancto
tribuitur incarnatio on p. , no. E a.
Nimirum gloria sua Cf. the commentary to l. , pp. infra, for the same
text with some dierences in the editions A en
LBIII.
quomodo sua See Lc. , : Considerate lilia quomodo crescunt: non laborant,
non nent: dico autem vobis, nec Salomon
in omni gloria sua vestiebatur sicut vnum ex
istis. Cf. Mt. , .
quoniam spiritus Cf. Gn. , : et
erunt duo in carne vna. Hier. Epist. ,
(Migne PL , ), speaking on virginity: Propter hoc reliquet homo patrem, et
matrem suam, et adhaerebit vxori suae, et
erunt ambo, iam non, vt ibi, in vna carne
(Gen. , ), sed in vno spiritu.
Sicut lias Ct. , .
Honesta matrimonium See . Cor. ,
: Igitur et qui matrimonio iungit virginem suam bene facit; et qui non iungit melius facit. For Er.s ideas on matrimony, see his Inst. christ. matrim. (ASD V,
, pp. ), the Encom. matrim. (ASD I,
, pp. ), the Exemplum epistolae
suasoriae in the De conscr. ep. (ASD I, ,
pp. ), Coll. such as Proci et puellae (ASD I, , p. sqq.), Coniugium
impar (ibid., p. sqq.) and Virgo (ibid., p. sqq.). Because Er. was
accused of praising matrimony to the detriment of ecclesiastical celibacy, he wrote his
Apol. pro declam. laud. matrim. (LB IX,
). An interesting text is also Er.s Annot.
in . Cor. , (ASD VI, , pp. ,
ll. ).
spinis ac tribulis obsita Cf. Gn. , :
Spinas et tribulos germinabit tibi [sc. terra].
See Er., Enarrat. in Ps. , ASD V, , p. ,
ll. , a short commentary on the
Greek proverb , glossed by
Er. as spinosa vita hominis, ibid., l. .
Cf. Hier. Epist. , (Migne PL , ):
Nubat, et nubatur ille, qui in sudore faciei
comedit panem suum, cuius terra tribulos et
spinas generat, et cuius herba sentibus suocatur.
obsita. Tribulationem, inquit Paulus, carnis habebunt huiusmodi. Si quis dubitat an

matrimonium habeat spinas, consulat vxores, quid molestiarum adferat maritus
morosus, ebriosus, aleator, adulter, profusor, quid anes, quid impii liberi, et neget
si videtur virginem esse lilium inter spinas. Virgo libera curis huius seculi cogitat ea
quae Domini sunt, quomodo placeat illi. Quae maritum habet velut hinc atque hinc
lacerantibus variis curis in multa distrahitur.
Omnes quidem qui Christum induerunt lilia sunt, sed praecipue virgines. In his
pascitur ac deliciatur sponsus ille mirabilis, qui non capitur quibuslibet. Dilectus
meus mihi, et ego illi, qui pascitur inter lilia, donec aspiret dies, et inclinentur vmbrae.
Tales ores ille colligit, vt contexat ex eis coronam immarcescibilem in coelis.
Quemadmodum et alibi dicitur: Dilectus meus descendit in hortum suum, ad areolam
aromatum, vt ibi pascatur in hortis et lilia colligat.
III. [B] His nimirum liliis dicitur apud Ecclesiasticum: Florete ores sicut lilium, et
date odorem, et frondete in gratiam; et collaudate canticum et benedicite Dominum
in operibus suis. Virgineis cantilenis delectatur virgo sponsus. Hoc est canticum
nouum, quod nesciebat synagoga, in qua maledicta erat sterilis quae non pareret.
Sed in Euangelio canunt nouam cantionem innumeri, qui empti sunt de terra
et in angelorum consortium asciti, eo quod virgines neque nubunt neque ducunt
vxores, sed sequuntur agnum quocunque ierit versantes absque macula ante thronum
Dei. Multae erant immaculatae in conspectu hominum, sed felices quae tales
apparent ante thronum Dei, felices quae vere canunt nouam cantilenam nouo
sponso, psallentes in corde suo sibique gratulantes quod pure puro puros hymnos
modulantur.
Frequenter et vester chorus sponso suo canit hunc hymnum:
Iesu corona virginum,
quem mater illa concipit,
quae sola virgo parturit,
haec vota clemens accipe.
Tribulationem huiusmodi . Cor. , .

The NT of Er., ASD VI, , p. , has: Attamen aictionem in carne habituri sunt huiusmodi. The Stuttgart Vg.: tribulationem
tamen carnis habebebunt huiumodi. The
Annot. to this verse, ASD VI, , p. ,
ll. : [Ambrosius et alii] qui tribulationem carnis interpretantur incommoda
huius mundi, veluti lites cum anibus,
curam liberorum, sollicitudinem rei domesticae et id genus alia sexcenta, quae matrimonium comitantur. Cf. e.g. Ambr. De
virginibus (Migne PL , ), on the
disadvantage of the state of matrimony compared to that of virginity. Cyprian, De hab.
virg. (Migne PL , ), also treats

the superior lot of the virgin as opposed to
that of the spouse. In this Comparatio also
Er. describes the diculties of marriage, so on
p. , ll. , and pp. , ll.
. In this aspect Er. does not follow Jeromes
letter to Eustochium. Cf. Hier. Epist. ,
(Migne PL , ): Ex ipso principio lectionis agnosceres, non me enumeraturum
molestias nuptiarum. In the same letter, section (Migne PL , ), Jerome refers
to his Aduersus Heluidium de Mariae virginitate perpetua, and other literature. See below,
p. , ll. , and p. , ll. ,
with the commentary.

lilium inter spinas Ct. , .
Virgo illi . Cor. , : Et mulier
innupta, et virgo cogitat quae Domini sunt,
vt sit sancta et corpore et spiritu. Quae autem
nupta est, cogitat quae sunt mundi, quomodo
placeat viro. Cf. Hier. Epist. , (Migne
PL , ).
Omnes induerunt See Rom. , : sed
induite Dominum Iesum Christum. Also
Gal. , : Quicumque enim in Christo baptizati estis Christum induistis.
Omnes virgines Ambrose, De inst. virg.
(Migne PL , ): Those who profess the
passions of Christ are Christs lilies, especially
holy virgins, who possess radiant immaculate
virginity. Cf. CWE , p. , n. .
Dilectus vmbrae Ct. , .
coronam coelis See . Petr. , : Et
cum apparuerit princeps pastorum, percipietis immarcescibilem gloriae coronam.
Dilectus colligat Ct. , .
vt ibi pascatur Ct. , : Dilectus meus
descendit in hortum suum ad areolam aromatis vt pascatur in hortis et lilia colligat.
Florete suis Sir. , .
sicut lilium Sir. , : quasi lilium (Stuttgart Vg.).
canticum nouum Many passages in OT
and NT speak of the new song. See e.g. Ps.
(Vg. ), : Canite Domino canticum
nouum (Stuttgart Vg.). Also Ap. Ioh. , : Et
cantant nouum canticum (Stuttgart Vg.).
quod pareret Er. calls to mind that barren women were scorned, as corroborated by
the biblical stories of Sarah, Rebecca, Rachel,
Hannah and Elisabeth. Perraud in CWE ,
p. , n. , on the words maledicta erat
sterilis: He exaggerates when he says they
were cursed. Here, however, Er. quotes Hier.
Epist. , (Migne PL , ): Alia fuit
in veteri lege felicitas. Ibi dicitur: Beatus
qui habet semen in Sion, et domesticos in
Ierusalem. Et maledicta sterilis, quae non
pariebat. The rst text is Is. , , in a literal translation of the text in the LXX. According to the Migne edition of Epist. the text
maledicta pariebat is also a quotation,
but the modern editions of the letter CSEL
, p. , and J. Labourt, Lettres I, Paris
(Bud), p. , give it as a text of Jerome himself.
synagoga See Hier. Comm. in Osee , , :
Synagoga hoc est populum Iudaeorum. Cf.
Blaise, s.v. synagoga.
canunt terra See the passage on the celes-
tial vision in Ap. Ioh. , : Et cantabant

quasi canticum nouum ante sedem et ante
quatuor animalia et seniores, et nemo poterat
dicere canticum nisi illa centum quadraginta
quatuor millia qui empti sunt de terra.
neque nubunt vxores Lc. ,
: Filii saeculi huius nubunt et traduntur
ad nuptias, illi autem qui digni habebuntur
saeculo illo et resurrectione ex mortuis, neque
nubunt neque ducunt vxores neque enim vltra
mori poterunt, aequales enim angelis sunt.
(Stuttgart Vg.) Also the NT of Er., LB VI,
AB, has neque nubunt, neque ducunt
vxores. Nestle GL22 and many other Vulgata texts have neque nubent, neque ducent
vxores. See the short commentary to this
text in ASD VI, , pp. , ll.
.
sequuntur Dei Ap. Ioh. , :
Hi sunt qui cum mulieribus non sunt coinquinati, virgines enim sunt. Hi sequuntur
agnum quocumque abierit. Hi empti sunt
ex hominibus primitiae Deo et agno, et in
ore eorum non est inuentum mendacium,
sine macula enim sunt ante thronum Dei.
(Nestle GL22) See also Hier. Epist. ,
(Migne PL , ): Tunc centum quadraginta quatuor millia in conspectu throni et
seniorum tenebunt citharas, cantabunt canticum nouum. Et nemo potest dicere canticum illud, nisi numerus denitus. Hi sunt
qui cum mulieribus se non coinquinauerunt:
virgines enim permanserunt. Hi sunt qui
sequuntur agnum quocumque vadit.
Iesu accipe This is the rst stanza of
the hymn Iesu corona virginum which is sung
in the vesper of the Commune de Virginibus
of the traditional Roman Catholic liturgy. See
Liber Usualis Missae et Ocii pro Dominicis et Festis cum cantu Gregoriano, Paris etc.,
, pp. ; Anal. Hymn. Vol. L,
pp. . Er. believed that this hymn had
been written by the Church Father Ambrose.
Its authorship is now dubious. See pp.
, ll. hereafter with the commentary. The text of the second, third and fourth
stanzas of the hymn used by Er. diers from
the liturgical text. See infra, p. , ll.
and ll. , and p. , ll.
with the commentary. In the liturgy there is
also a fth stanza: Virtus, honor, laus, gloria / Deo Patri cum Filio, / Sancto simul Paraclito, / in saeculorum saecula. This, however, is the closing formula of many liturgical
hymns.
Quanta puritas! In virgine concipitur e spiritu coelesti, e virgine nascitur incolumi

virginitatis decore ipse virginum princeps et sponsus et virginum corona. Vxorum
gloria maritus est, virginum gloria Christus est. Porro vt obiter et illud admoneam,
metri ratio postulat vt concipit legamus, non concepit. Est enim hypallage
temporis. Quae gratiam etiam habet, quoties res ipsa ponitur ob oculos absque
temporis discretione. Alioqui quem oendit tempus in concipit quur non oensus
est in parturit?
Qui pascis inter lilia,
septus coronis virginum,
sponsas decorans gloria,
sponsisque reddens praemia.
lb
Pastor est sponsus vester, qui animam suam dedit pro ouibus suis, qui nec hodie
deposuit curam gregis sui. Quoti|die seruat, quotidie reuocat, quotidie sanat,
quotidie pascit. Habet autem et ipse delicias suas quibus fruitur, habet sodales
proximos quos hic sponsos vocat, habet comites adulescentulas quas appellat
sponsas. In rebus spiritualibus non est sexus, sed ex meritis induntur sexus aut
aetatis vocabula. Vnica est sponsa Christi, quae est ecclesia; ea multas habet sodales
quarum vnaquaeque sponsa dici potest. Ipse sponsus est vnicus, habet tamen
quosdam vnice charos quibus committit sponsas suas, vt et illi quodammodo
sponsi dici possint. Etenim si episcopi recte dicuntur pastores, quum vnus sit
pastor Dominus Iesus, quid vetet eosdem dici sponsos? Et sponsae quidem huius
seculi semper tument muneribus ac dignitate suorum sponsorum, ostentant ac
iactant mundum suum. Porro quae sponsum non habent videntur repudiatae ac
destitutae. Sponsus autem Iesus suas sponsas pro spretis huius mundi ornamentis
decorat eas animi dotibus, pro mox euanitura carnis gloria confert illis gloriam
immortalem. Sponsis vero qui ad exemplum summi pastoris ad mortem vsque
depugnarunt pro ouibus illius tanquam strenuis athletis reddit praemia. Quae
praemia? Non coronam quaernam aut laurinam, non statuam aut titulum aut aliud
simile praemium quod mundus pro rebus bene gestis solet reponere, sed coronam
immarcescibilem in coelis, et nomen inscriptum libro vitae quod nulla vnquam
aetas sit abolitura.
Hoc sodalitio peculiarius delectatur sponsus ille deliciosus, qui neminem tamen
quamuis humilem fastidit. Sequitur enim:
Quocunque pergis virgines
sequuntur, atque laudibus
post te canentes cursitant,
hymnosque dulces personant.
Iuxta mundum indecorum est virginem vltro cursitare post sponsum, turpius autem
sit si plures virgines vnum sponsum sequantur. In rebus animi secus est, nihil enim
laurinam BD: lauream BAS LB.

In virgine coelesti The virgin Mary conceived Jesus through the Holy Spirit. See Lc.
, , and Mt. , . Cf. the note to
p. , l. .
e virgine decore See DenzingerSchnmetzer (ed. ), Index systematicus
s.v. Matris Salvatoris virginitas in partu et
post partum, p. , no. E bb. See also
Er. Explan. symboli, ASD V, , pp. ,
ll. .
Vxorum Christus est See . Cor. ,
: Et mulier innupta, et virgo cogitat
quae Domini sunt, vt sit sancta corpore et
spiritu. Quae autem nupta est cogitat quae
sunt mundi, quomodo placeat viro. Cf. this
Comparatio, p. , ll. , with the
commentary.
hypallage temporis or enallage temporis, a departure from the normal use of tenses,
whether by error or as a rhetorical gure,
by which the relations of times seem to be
mutually interchanged, in this case the praesens of concipit and the perfectum of concepit. See Lewis-Short, s.v. hypallage. Just
two examples from Er.s Annot. in NT. Lc.
, (Vg. and NT of Er.): Stulte, hac
nocte animam tuam repetunt a te. Er. in his
Annot. to this passage, ASD VI, , p. ,
ll. : , id est repetunt
siue reposcunt. Sic et Hieronymus subinde
citat, vt sit praesentis temporis; et aptior est
hypallage ad mox imminens periculum signicandum. Another example: Ioh. , .
In Nestle GL22: Altera die vidit Ioannes
Iesum venientem ad se, but in Stuttgart Vg.:
Altera die videt Iohannes Iesum venientem
ad se. The NT of Er.: Postero die videt
Ioannes Iesum venientem ad se. Er.s Annot.
to this verse, ASD VI, , p. , ll.
: Nec est vidit, sed videt, , presentis temporis. Habet autem haec temporis
miram gratiam in narrando, cum
imaginamur iam geri quod gestum narramus.
Qui praemia The text of the second stanza of the hymn has a dierent form
in the liturgy: Qui pergis inter lilia, / septus choreis virginum, / sponsus decorus gloria, / sponsisque reddens praemia. See Liber
Usualis, p. ; Anal. Hymn. Vol. L, pp.
.
Pastor suis See Ioh. , : Ego sum
pastor bonus. Bonus pastor animam suam dat
pro ouibus suis.
habet sponsas See Ct. , : Oleum
eusum nomen tuum, ideo adulescentulae

dilexerunt te.
In rebus sexus See Mt. , : In resurrectione enim neque nubent neque nubentur,
sed erunt sicut angeli Dei in caelo. Cf. Mc.
, , and Lc. , .
Vnica ecclesia See Eph. , : Viri diligite vxores vestras sicut et Christus dilexit
ecclesiam. Cf. Ap. Ioh. , and , and ,
; also Aug. Enarr. in Ps. , no. (CCSL
, p. ): Etenim sponsa ecclesia est, sponsus Christus.
quum Iesus See Ioh. , , in
Stuttgart Vg. and Nestle GL22: Ego sum
pastor bonus. In the NT of Er., ASD VI,
, p. : Ego sum pastor ille bonus. In
the Annot. to this verse, ASD VI, , p. ,
ll. : . Vtrique nomini
suum addidit articulum: Ego sum pastor ille
bonus, siue egregius.
Et sponsae suum Cf. Jerome, Epist.
, (Migne PL , ): Nolo habeas consortia matronarum, nolo ad nobilium domos
accedas, nolo te frequenter videre, quod contemnens, virgo esse voluisti. Sic sibi solent
applaudere mulierculae de iudicibus viris, et
in aliqua positis dignitate.
tanquam strenuis immarcescibilem
See . Cor. , : Omnis enim qui in
agone contendit ab omnibus se abstinet, et
illi quidem vt corruptibilem coronam accipiant nos autem incorruptam. Also . Petr.
, : Seniores ergo qui in vobis sunt,
obsecro: pascite qui in vobis est gregem
Dei Et cum apparuerit princeps pastorum, percipietis immarcescibilem gloriae
coronam.
et nomen abolitura See Phil. ,
, the apostle Paul speaking of his fellowworkers, quorum nomina sunt in libro vitae.
See also Ap. Ioh. , : Qui vicerit, sic vestietur
vestimentis albis, et non delebo nomen eius de
libro vitae.
Quocunque personant The third
stanza of the hymn in the Liber Usualis,
p. : Quocumque tendis, virgines / sequuntur, atque laudibus / post te canentes
cursitant, hymnosque dulces personant. Cf.
Anal. Hymn. Vol. L, pp. .
turpius sequantur See Is. , : Et
apprehendent septem mulieres virum vnum
in die illa dicentes: Panem nostrum comedemus et vestimentis nostris operiemur, tantummodo vocetur nomen tuum super nos, aufer
obprobrium nostrum.
lb
pulchrius quam si quamplurimae virgines adhaereant vni sponso Iesu. Non mirum
autem si cursitant velut amore sponsi lymphatae. Trahit enim ille secretis illecebris,
amabilis supra omnem amorem humanum, speciosus prae liis hominum, in cuius
labiis diusa est gratia, cuius vultum intueri angeli pro summa felicitate ducunt.
Aat odoribus suis quos vult, et aatae dicunt: Trahe me post te, curremus in odore
vnguentorum tuorum. Non possunt currere nisi trahantur, non possunt amare nisi
prius adamatae. Et quae iam tractae sunt cupiunt copiosius trahi, quae currunt
cupiunt accurrere, vt iungantur propius ei quem amant. Porro gratiam in labiis illius
diusam senserunt illi qui dicunt: Domine, quo ibimus? Verba vitae habes. Omnes
qui Christi nomen protentur sequuntur pastorem suum Iesum, sed hi soli sodales
indiuidui sequuntur quocunque ierit, sequuntur vsque ad verbera, sequuntur vsque
ad crucem.
Dominus Iesus quum esset in terris, saepe ducebat post se ingentem numerum
promiscuae multitudinis. Quum iret Hierosolymam occidendus rarior erat comitatus, sed longe rarior quum crucem suam baiulans iret in montem Caluariae. At
qui vere sunt sponsi sodales, quae vere virgines sunt, ne hic quidem diuelluntur a
sponso. Quum penderet in cruce, nusquam erat Petrus qui vxorem habuisse creditur, sed virgines adhaerebant cruci, Maria mater Iesu et Iohannes. Reliquae mulieres
procul stabant spectatrices eorum quae gerebantur.
Sequuntur igitur et quidem alacres ac volentes, nec sequuntur mutae, sed cum
cantilenis ac laudibus, hymnosque dulces personant. Quae nuptae sunt hominibus,
his non vacat interesse choreis. Non vacat, imo non libet aliquoties canere: mos
gerundus marito, rixandum cum ancillis ac famulis, castigandi liberi. Nostrae
virgines ab omnibus huius mundi sollicitudinibus liberae, nihil aliud quam in
spiritualibus choris dulces hymnos canunt sponso suo.
Nihil enim sibi tribuunt, omnem felicitatis suae gloriam transfundunt in eum
cui vni debent omnia. Huiusmodi cantilenis delectatur amator ille, vult cani sua
dona. Pharisaicas cantilenas odit: Ieiuno bis in sabbato, decimas bonorum meorum do
pauperibus, non sum sicut caeteri homines. Virgo quo castior est, hoc est mo|destior.
Audite vocem verae virginis: Ecce ancilla Domini. Et respexit humilitatem ancillae
suae. In canticis sponsam suam appellat columbam, huius formam videre desiderat,
huius vocem audire exoptat. Veni, inquit, columba mea in foraminibus petrae, in
cauerna maceriae, ostende mihi faciem tuam, sonet vox tua in auribus meis. Vox enim
tua dulcis, et facies tua decora.
Habet et animus faciem suam, habet et vocem suam. Ex oculis aestimatur
potissimum facies, oculis iudicamus, oculis etiam absque voce signicamus intimos
animorum aectus. Simplex est oculus virginis, non inuidet, non insidiatur, non
gerundus B D: gerendus C BAS LB.

speciosus gratia Ps. (Vg. ), :
Speciosus forma prae liis hominum, diusa
iudicamus B D BAS: indicamus C LB.

est gratia in labiis tuis. See this Comparatio,
p. , l. , with the commentary.

cuius ducunt See Mt. , : angeli
eorum in caelis semper vident faciem Patris
mei, qui in caelis est. See also. . Petr. ,
: Nestle GL22: in quem desiderant angeli
prospicere. Stuttgart Vg.: in quae desiderant angeli prospicere. In the NT of Er.,
LB VI, A: in quae desiderant angeli
prospicere. In the Annot. to this verse, ASD
VI, , p. , ll. : , id est, in
quae. Nempe ea quae de Christo sunt praenunciata per Prophetas, ac deinde praedicata
per Apostolos.
Trahe tuorum The Vg. in Ct. ,
: Trahe me, post te curremus in odorem
vnguentorum tuorum.
non possunt adamatae See . Ioh.
, : In hoc est charitas, non quasi nos
dilexerimus Deum, sed quoniam ipse prior
dilexit nos.
prius adamatae . Ioh. , in the NT
of Er., ASD VI, , p. , does not have
quoniam ipse prior dilexit nos, but quod
ipse dilexerit nos. In the Annot., LB VI,
E, Er. says that the word prior is not to be
found in the Greek text, nor in the old Latin
version used by St Augustine. See Stuttgart
Vg. for . Ioh. , : quoniam ipse dilexit
nos.
Domine habes Ioh. , : Domine, ad
quem ibimus? Verba vitae aeternae habes.
(Stuttgart Vg.) The same in the NT of Er.
(ASD VI, , p. ).
sequuntur pastorem ierit See Ap.
Ioh. , : Hi sunt qui cum mulieribus non
sunt coinquinati, virgines enim sunt. Hi sequuntur agnum quocumque ierit.
Dominus multitudinis See e.g. Ioh.
, , esp. , : et sequebatur eum multitudo magna etc. In the NT of Er., ASD VI,
, p. : et sequebatur eum turba multa. See
the note to this verse, ASD VI, , p. , l. :
, id est multa turba. The rst
edition of the NT of Er. () has multitudo magna, the later editions turba multa.
Quum comitatus Jesus came with a
small group of disciples to the town, where he
was joyously applauded by many people. See
Mt. , : Plurima autem turba strauerunt
vestimenta sua in via. In the corresponding
passages Mc. , , Lc. , , and Ioh. ,
, we read multi, omnes turbae discipulorum, and turba multa.
sed Caluariae See Mt. , , Mc.
, , Lc. , , and Ioh. , , but
only in Lc. , do we nd something about
the number of those present: Sequebatur
autem illum multa turba populi et mulierum

quae plangebant et lamentabantur eum.
sed Iohannes See Ioh. , : Stabant autem iuxta crucem Iesu mater eius, et
soror matris eius, Maria Cleophae, et Maria
Magdalene. Cum vidisset ergo Iesus matrem,
et discipulum stantem quem diligebat .
Reliquae gerebantur See Mt. ,
: Erant autem ibi mulieres multae a
longe, quae secutae erant Iesum a Galilaea
ministrantes ei. With some slight dierences
the same text in Mc. , , and Lc. ,
.
hymnosque dulces personant The hymn Iesu
Corona virginum, the fourth verse of the third
stanza: hymnosque dulces personant.
Quae liberi See also this Comparatio pp. , ll. .
mos marito Only B has mos gerundus, but C, D, BAS and LB have the more current form mos gerendus. The form gerundus is
to be found in Ter. Eun. : Mos gerundust
Thaidi.
Nostrae liberae See . Cor. ,
: Volo autem vos sine sollicitudine esse.
Qui sine vxore est sollicitus est quae Domini
sunt, quomodo placeat Deo. Et mulier
innupta, et virgo cogitat quae Domini sunt.
Ieiuno homines Lc. , :
Deus gratias ago tibi quia non sum sicut
ceteri hominum ieiuno bis in sabbato, decimas do omnium quae possideo.
Ecce ancilla Domini Lc. , : Dixit autem
Maria: Ecce ancilla Domini, at mihi secundum verbum tuum.
respexit suae Lc. , , a verse
of Marys Magnicat: Quia respexit humilitatem ancillae suae. In the NT of Er., LB VI,
B: Quia respexit ad humilitatem ancillae suae. See esp. the very interesting Annot.
to this passage in ASD, VI, , pp. ,
ll. .
Veni decora Ct. , .
Simplex virginis See Ct. , : Oculi
tui columbarum, absque eo quod intrinsecus
latet.
non inuidet cogitat See . Cor. ,
: charitas non aemulatur, non agit perperam, non inatur, non est ambitiosa, non
quaerit quae sua sunt, non irritatur, non cogitat malum, non gaudet super iniquitate.
In the NT of Er., ASD VI, , pp.
: charitas non inuidet: charitas non est
procax, non inatur, non est fastidiosa, non
quaerit quae sua sunt, non irritatur, non cogitat malum, non gaudet de iniustitia.
suspicatur malum, non male cogitat. Huiusmodi facies delectat sponsum, qui paulo
post ita loquitur: Quam pulchra es, amica mea, quam pulchra es! Oculi tui columbarum. Dixerit hic aliquis, quid habet dulcedinis columbae vox querula ac gemebunda, vt quenquam delectare possit? Lusciniae vox potius erat vocanda ad parabolam. Habet rarus ac vehemens amor perpetuas querimonias, sed blandas et sponso
gratissimas. Audi gementem columbam: Cupio dissolui et esse cum Christo. Et rursus: Infelix ego homo! Quis me liberabit de corpore mortis huius. Audi alteram columbam: Heu mihi, quia incolatus meus prolongatus est. Et: Super umina Babylonis illic
sedimus et euimus, dum recordaremur tui Sion. Hae voces querulae ac suspiriorum
plenae gratissimae sunt auribus sponsi, huiusmodi cantionibus oblectatur.
Quoniam autem dixerant: Haec vota clemens accipe, tempus est vt expromant
quid optent a sponso. Num diuitias, num honores, num voluptates, num regnum,
num longaeuitatem? Harum rerum securae sunt quas semel medullitus corripuit
vehemens amor sponsi. Quid igitur?
Te deprecamur, largius
nostris adauge mentibus,
nescire prorsus omnia
corruptionis vulnera.
Agnoscunt quantus thesaurus sit virginitas, id est animus incorruptus in corpore

incorrupto. Agnoscunt totum hoc quod habent municentiae esse sponsi. Optant
igitur vt quod largitus est augeat, vt benecium benecio cumulet. Nulla est tam
pura virgo quae non habeat quo prociat. Vix enim inuenias quae, vt corpus sit
illibatum, non aliquando delinquat cogitatione. Iam virginitas vera non tantum
sita est in dono castitatis, sed omne animi vitium huius virginitatis est corruptio.
Qui deexit a rectitudine dei catholicae, huius contaminata est virginitas. De
hac puritate loquitur Paulus scribens Corinthiis: Despondi vos vni viro virginem
castam exhibere Christo. Timeo autem, ne sicut serpens seduxit Euam astutia sua,
ita corrumpantur sensus vestri, et excidant a simplicitate quae est in Christo Iesu.
Virgo contaminata liuore, obtrectatione, arrogantia, non caret vulnere corruptionis.
Orant igitur vt municentissimus sponsus augeat suas dotes, detque nescire prorsus
omnia corruptionis vulnera. Quid est prorsus? Animo et corpore. Quid est omnia?
Quicquid humanus aectus suggerit. Videri poterat hoc votum improbum, ni
sponsus esset omnipotens optimaeque dei. Ille suos non solum vult esse sui similes,
verum etiam vult idem esse.
Sed demus in hac vita nemini perfecte contingere quod optat chorus virginum.
Non erit tamen irritum votum gratissimi chori. Quod hic meditatae sunt fauente
sponso, continget plenum augente sponso. Habet ordines suos ecclesia militans,
habet suos et triumphans. Nescio an videar vobis diutius quam par est immoratus
continget B C BAS LB: in resurrectione

continget D.

Quam columbarum Ct. , .
columbae gemebunda See Is. , :
quasi columbae meditantes gememus. Also
Nah. , : et ancillae eius minabantur gementes vt columbae, murmurantes in cordibus
suis.
Lusciniae parabolam In his Adag.
Er. gives some proverbs with the word luscinia. In Adag. Lusciniae nugis insidentes (ASD II, , p. , l. p. , l. )
Er. writes: Sumptum est autem ab incredibili canendi tum studio, tum arte, quae huic
auiculae tribuitur. Here Er. quotes the wellknown passage on the nightingale from Plin.
Nat. X, . See also Adag. Pica cum luscinia certat, epopa cum cygnis (ASD II, ,
p. , ll. ). In the the rst edition of
the Adag. there was also an Adag. Pica
certat cum luscinia in which Er. had written:
Pica molestae garrulitatis est, luscinia summe
musica. See the commentary to Adag. on
p. .
Cupio Christo Phil. , (Vg.): desiderium habens dissolui, et esse cum Christo.
Cf. the NT of Er., ASD VI, , p. :
desiderans dissolui et esse cum Christo.
Infelix huius Rom. , . Er. follows
the Vg.: Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? (Stuttgart
Vg.) In his NT, ASD VI, p. : Miser
ego homo, quis me eripiet ex hoc corpore
morti obnoxio? See the Annot., ASD VI, ,
pp. .
Heu est Ps. (Vg. ), .
Super Sion Ps. (Vg. ), .
dum recordaremur Ps. (Vg. ), :
cum recordaremur Sion (Stuttgart Vg.).
Haec accipe Hymn Iesu corona virginum,
the fourth verse of the rst stanza.
Num diuitias longaeuitatem See .
Reg. , . God answered King Solomons
prayer: Quia postulasti verbum hoc et non
petisti tibi dies multos, nec diuitias aut animam inimicorum tuorum, dedi tibi cor
sapiens et intelligens. (Stuttgart Vg.).
Te deprecamur vulnera The fourth
stanza of the hymn Iesu corona virginum
in the Liber Usualis, p. : Te deprecamur supplices, / nostris vt addes sensibus, / nescire prorsus omnia / corruptionis
vulnera. Cf. Anal. Hymn. Vol. L, pp.
.
Vix cogitatione In his Epist. ,
(Migne PL XXII, ), Jerome discussed the
possibility of bodily purity and spiritual con-
tamination: Virgines bonae decient (Am.

, ). Obserua quid dicat, et virgines bonae
decient; quia sunt et virgines malae. Qui
viderit, inquit, mulierem ad concupiscendum eam, iam maechatus est eam in corde
suo. (Mt. , ). Perit ergo, et mente virginitas. Istae sunt virgines malae, virgines carne,
non spiritu: et virgines stultae, quae oleum
non habentes, excluduntur a sponso. [Mt. ,
].
Despondi Christo . Cor. , :
despondi enim vos (Stuttgart Vg.) The word
despondi is adiunxi in the NT of Er., ASD
VI, , p. . See also the Annot. to this
verse in ASD VI, , pp. , ll.
.
Timeo Iesu . Cor. , .
Orant vulnera The third and fourth
verses of the fourth stanza of the hymn Iesu
corona virginum.
Ille idem esse See Rom. , : Si
enim complantati facti sumus similitudini
mortis eius, simul et resurrectionis erimus.
In the NT of Er., ASD VI, , p. : Nam
si insititii facti sumus illi, per similitudinem
mortis eius: nimirum et resurrectionis participes erimus. The Annot. to this verse,
ASD VI, , p. , ll. : insititii et
participes. Allusit enim ad insitionem plantae, quae respondet communioni corporis
Christi.
Nescio symbolo Er. and many of
his contemporaries believed that Ambrose was
the author of this hymn. One of the arguments used was the metrical pattern of the
text, which corresponded with the metre of
other hymns written by the Church Father.
Ambroses authorship is generally disputed by
the experts. See G.M. Dreves, Analecta Hymnica, Vol. L, , pp. : this hymnus
virginitatis is Ambros. dubius; cf. Altaner
and Stuiber, Patrologie, Freiburg etc. ,
pp. . A very interesting text is Er.
Eccles., Liber II, ASD V, , p. , ll.
: Additi sunt hymni qui nunc omnes
precibus admixti sunt. Inter hos primam laudem obtinent Ambrosiani. Chomarats commentary: Il nest pas certain quEr. admire
grandement ces hymnes qui rompent avec
la versication mtrique classique et sont
constitus de quatrains doctosyllabes. Dans
la prface aux Opera en (Ep. )
Er. consacre un long paragraphe au style
dAmbroise, mais ne soue mot de ses
hymnes.
lb
hymno me certe non poenitet Ambrosiano. Nam autorem, vt alia praetermittam argumenta, prodit in singulis dimetris dictio in ne trisyllaba. In quo puto
virum illum non tam captasse metri concentum, quam sacrae triadis delectatum
symbolo.
IV. [B] Multos hymnos habet ecclesia Christi sponsa, sed haud scio an vlli maiore
cum omnium tripudio canantur, quam qui sponsum celebrant in victoriis martyrum aut in virginum triumphis. Sed vt redeamus ad duos illos osculos longe
fragrantissimos, rosam et lilium: quemadmodum Christi mors odore suo plurimos
pertraxit ad huius vitae contemptum, ita Christi virginitas plurimos allexit ad amorem castitatis.
Qui| tracti sunt ab illo, ores iam et ipsi facti traxerunt alios. Christus dixit Petro:
Sequere me. Petrum quam multi sequuti sunt! Quis negat plurimum deberi sanctis
doctoribus, qui tranquillis rebus docuerunt viam Domini?
[A] Sed quanto plures pertraxit ad Euangelii professionem martyrum fragrantia,
quanto plures virginum exemplum! [B] Magnum est fortiter et erudite disputare de
Euangelio, sed maximum est alacriter mori pro Euangelio. Magnum est contemnere
gloriam aut opes huius mundi, sed longe maius est morticare carnem cum suis
concupiscentiis.
Et agnoscit ecclesia quibus debeat. [A] Nullis secundum Christum vberiorem
habuit honorem, quam his qui sua corpora volentes ac lubentes tradiderunt carnicum immanitati, pro gloria sponsi proque salute gregis, pro quo mori dignatus est ipse. Proximus honos habitus est his qui se sponte castrauerunt propter
regnum Dei. [B] Quantum erat ecclesiae totius tripudium vbi martyr constanter exhalasset animam pro Christo! Quantus luctus si quis defecisset! Rursus,
quanta ecclesiae exultatio si qua virgo, cui liberum erat nubere sponso homini,
sumpto velo sacro maluisset nubere sponso Christo! Quantus moeror si qua relicto
velo ammeum accepisset matronale! Nimirum rei charissimae grauis est iactura.
[A] Quanto ardore olim cursitatum est a Christianis ad martyrum cineres! Quam
sacrosancta fuit illorum apud omnes Christi cultores memoria, quum quotidie
senes, iuuenes, matronae, virgines cursitarent ad carceres velut ad loca Deo consecrata, quum oscula gerentur catenis quibus fuerant alligati, quum gladius quo
fuerant interfecti seruaretur inter sacras reliquias! [B] Quae memoria laetior ac
festiuior ecclesiae quam martyrum? Quando modulatur exultantius quam in illorum anniuersariis? [A] Quin horum aictiones palmas vocat, supplicia triumphos,
Sed quanto plures BD BAS LBV: Quam

multos A LBIII.
martyrum BD BAS LBV: sanctorum martyrum A LBIII.
quanto plures B C LBV: quam multos A

LBIII.
Nullis vberiorem BD BAS LBV: Nec
vllis Ecclesiae maiorem A LBIII.
volentes ac lubentes BD BAS LBV: volentes A LBIII.
pro gloria ipse BD BAS LBV: pro
gloria Christi A LBIII.
senes cursitarent BD BAS LBV: cursitaretur A LBIII.
Deo consecrata BD BAS LBV: consecrata A LBIII.

gladius reliquias BD BAS LBV:
gladius seruaretur inter sacras reliquias quo
fuerant interfecti A LBIII.
Quin horum appellat BD BAS
LBV: Quin horum aictiones palmas appellat
Ecclesia, horum mortes natales vocat, supplicia triumphos nominat A LBIII.
vocat BD BAS LBV: appellat ecclesia A
LBIII
prodit trysillaba See CWE , p. ,

n. : The lines of the hymn are in iambic
dimeter, a metrical pattern which basically
consists of four iambs, though certain substitutions of longs and shorts are allowed. In the
hymn, each iambic dimeter ends with a threesyllabic word.
cum omnium tripudio In classical Latin the
word tripudium means a measured stamping, a solemn religious dance, a dance.
See Lewis-Short, s.v. tripudium. In Christian Latin it also has the wider meaning
of joy, exaltation. Blaise, s.v. tripudium,
gives the example Esth. , : Iudaeis autem
noua lux oriri visa est, gaudium, honor,
et tripudium. Er. Eccles., Liber I, ASD
V, , p. , ll. : Quam laetitiam, quam exultationem, quod tripudium
credimus esse in pectore delis ecclesiastae.
The commentary to the word tripudium:
Danse sacre trois temps excute par les
prtres en lhonneur de Mars lorigine; pris
comme symbole dune sorte dallgresse extatique.
odore pertraxit See Ct. , : Trahe
me, post te curremus in odorem vnquentorum tuorum.
Christus sequere me Ioh. , : Et
cum hoc dixisset dicit ei: Sequere me.
Quis Domini So Greg. M., Epist.
, , a, calls wel-known authors as Hilary,
Ambrose, Augustine and Gregory of Nazianze
doctores defensoresque ecclesiae. Er.s many
impressive editions of works of the Church
Fathers make clear that he was absolutely convinced of their enduring great signicance for
Christianity.
martyrum fragrantia Ambr. De virginitate ,
, and Inst. Virginis : fragrantia bonorum
morum. Blaise, s.v. fragrantia: Fragrantia is

a postclassical word.
alacriter Euangelio See Phil. , : Mihi
enim viuere Christus est, et mori lucrum.
Also Ap. Ioh. , : Beati mortui qui in
Domino moriuntur.
morticare concupiscentiis See Gal.
, : Qui autem sunt Christi carnem
suam crucixerunt cum vitiis et concupiscentiis.
qui Dei Mt. , : et sunt
eunuchi qui seipsos castrauerunt propter regnum caelorum.
Quantus matronale Cf. i.a. Cyprian, De hab. virg. (Migne PL , ): In
his time the Church Fathers often complained
of the virgins of the Church: they loathed
their impurities and detestable talkativeness.
The Fathers complained that the ower of
virgins was extinguished, the honour of selfrestraint and modesty were impaired, and so
all their glory and dignity was corrupted. Cf.
CWE , p. , n. .
Quanto reliquias The most important sources for our knowledge of the history
of the persecutions, the lives of the martyrs
and their veneration, are the Acta martyrum,
the Passiones and Martyria, and the Calendaria
and Martyrologia. A very important source
is also the Historia ecclesiastica by Eusebius
of Caesarea (). See Altaner and Stuiber,
Patrologie, , pp. and , and
pp. .
Quae memoria anniuersariis See
Ambroses hymn In natali beatorum martyrum, Anal. Hymn. Vol. L, no. , ll. :
Aeterna Christi munera / et martyrum victorias / laudes ferentes debitas / laetis canamus
mentibus.
horum mortes natales appellat. Nec in his celebrandis quicquam lugubre, sed omnia
plena gaudii, plena gratulationis, plena plausus, plena tripudii.
V. [A] Nec in vllo argumento se magis ostentauit eruditorum hominum eloquentia,

quam in celebrandis martyrum ac virginum laudibus. Hic Prudentius lyrico carmine vicit Pindari grandiloquentiam, vicit Horatii inimitabilem elegantiam. Hic
Graecorum pariter ac Latinorum tuba nescio quid grandius ac diuinius intonuit
heroico carmine. Hic Ciceronis felicem copiam superant Chrysostomus, Cyprianus, Ambrosius, aliique plures quam vt numerandi sint. [B] Quid esse coniectamus
in causa? [A] Nimirum martyrum magnitudo suppeditabat eloquentiae copiam,
pectoris ardor addebat orationi vim, pietas alacritatem. [B] Fluit illis vbique diues
oratio, verum [A] quoties ad martyres ventum est et virgines, iam velut aatu numinis nescio quid grandius humano modo sonant. [B] Non haec unt humanis studiis:
aatu diuini spiritus haec geruntur, quis sic vult gloricari sanctos suos in quibus
ambit videri gloriosissimus.
Fateamur haec esse humana, nisi Deus, qui mentes aat piorum, tot etiam
prodigiis decorat martyrum ac virginum monumenta. Vbi magis torquentur impii
daemones? Vbi magis proigantur morbi medicis immedicabiles? Quis imperator,
quis rex vllus statuis, titulis, pyramidibus, templis, collegiis, diuinis honoribus
indictis tantum honoris impetrauit etiam in hoc mundo?
Nimirum sic Deus honorat martyres suos, qui hic videbantur aicti, humiles ac
deiecti, sic virgines suas, quae veluti mortuae mundo, totam suam spem collocarunt
in sponso Iesu. Sed martyrum gloria non temere nisi a morte clarescit. Virginitas
etiam in hac interim vita suum habet decus. Quis enim tam barbarus est vt non
faueat virgini? In mediis bellorum tumultibus immanis hostis virginitati parcit. Et
quicquam lugubre BD BAS LBV: quicquid

lugubre A LBIII.
plena plausus BD BAS LBV: om. A LBIII.
grandiloquentiam BD BAS LBV: eloquentiam A LBIII.
inimitabilem elegantiam BD BAS LBV:
suauiloquentiam A LBIII.
felicem copiam superant BD BAS LBV:
copiam superarunt A LBIII.
Ambrosius BD BAS LBV: Ambrosius,
Hieronymus A LBIII.
martyrum magnitudo BD BAS LBV:

materiae magnitudo A LBIII.
copiam BD BAS LBV: vires A LBIII.
pectoris ardor BD BAS LBV: et ardor pectoris A LBIII.
orationi alacritatem BD BAS LBV:
vehementiam et alacritatem A LBIII.
iam velut A BD LBIII: tum velut BAS LBV.
aatu numinis BD BAS LBV: aati
numine A LBIII.
vllus BC BAS: vllis D LB.
horum appellat See the possibly Ambrosian hymn In natali Agnes, virginis martyris,
Anal. Hymn. Vol. L, no. , ll. : Agnes,
beatae virginis, / natalis est, quo spiritum /
caelo refudit debitum / pio sacrata sanguine.

Aug. Serm. , (Migne PL ,
): vt natales vocet pretiosas martyrum
mortes. Also Er. Enarrat. in Ps. , ASD V, ,

p. , ll. : Proinde non deet martyrum mortes ecclesia, sed eas gaudiis celebrat
natales appellans.
Hic elegantiam It was a commonplace that Christian poets are superior to
their pagan counterparts, but only in their
subject-matter, not in their poetic skills. Er. in
his commendatory verses for Bernard Andrs
Hymni christiani, Paris : Haec lege, cui
pietas, cui sunt coelestia cordi: / Illa iuuant
aures, haec refouent animum. See Er. Carm.
(ASD I, , pp. ),
Prudentius In his poetry Aurelius Prudentius Clemens (died after ) often praised
martyrs and virgins. See i.a. his Peristephanon
liber, Migne PL , . Er. Eccles., ASD
V, , p. , ll. : Prudentius licet
carmine scripsit, tamen multum spirat christianae facundiae. Vredeveld, in his introduction to the edition of Er.s Carmina,
ASD I, , p. : Of the Christian poets, Prudentius was Erasmus favourite. He praised
him as vnum inter Christianos vere facundum poetam and frequently imitated him.
See also Er. Comm. in Hymn. Prud., LB V,
, in this ASD vol. pp. .
Hic carmine Prudentius praises
martyrs in his Peristephanon liber (Migne
PL , ). In comparing Prudentius
poetry to the nest works of ancient lyric tradition, Er. asserts the parity of the best Christian literature with its pagan models. Cf. CWE
, p. , n. .
Hic Chrysostomus St John Chrysostom composed a work entitled De virginitate
(Migne PG , ). For three homilies
with the title In sanctos Maccabaeos attributed
to him, see Migne PG , .
Cyprianus On martyrs Cyprian wrote
an Epistula ad Fortunatum de exhortatione
martyrii (Migne PL , ) and on virgins his De habitu virginum (Migne PL ,
).
Ambrosius Ambrose wrote several works
on virginity: De virginibus ad Marcellinam
sororem (Migne PL , ); De institutione virginis (Migne PL , ); De
virginitate liber vnus (Migne PL ,
); Exhortatio virginitatis (Migne PL ,
). The works De lapsu virginis consecratae (Migne PL , ), and Ad virginem deuotam (Migne PL , ) are
attributed to him with less certainty. Cf. CWE
, p. , n. .
aliique sint On p. , ll.
hereafter Er. gives the same names, but also

the names of Tertullian and Jerome. In his
Epist. ad Eustochium Jerome also recommends some works on virginity for reading (paragraph , Migne PL , ):
Legas Tertullianum ad amicum philosophum, et de virginitate alios libellos, et
beati Cypriani volumen egregium, et Papae
Damasi super hac re versu prosaque composita, et Ambrosii nostri quae nuper scripsit ad sororum opuscula. In quibus tanto se
eudit eloquio, vt quidquid ad laudes virginum pertinet, exquisierit, expresserit, ordinarit. For Tertullian see the commentary
to p. , ll. , for Cyprian and
Ambrose see the notes above. Pope Damasus () wrote i.a. his Epigrammata,
epitaphs for the tombs of saints such as the
apostles Peter and Paul, the virgin and martyr Agnes, and many others. See Migne PL
.
Fateamur immedicabiles See the
commentary to p. , ll. , of this
Comparatio.
Nimirum deiecti See e.g. Hebr.
, , the persecution of the righteous,
esp. , : Alii vero ludibria et verbera experti, insuper et vincula et carceres: lapidati sunt, secti sunt, tentati sunt, in occisione gladii mortui sunt, circuierunt in melotis, in pellibus caprinis, egentes, angustiati,
aicti.
veluti mortuae mundo See e.g. Col. , : Si
ergo mortui estis cum Christo ab elementis
huius mundi: quid adhuc tamquam viuentes
in mundo decernitis?
totam Iesu See i.a. Ps. (Vg. ),
: Mihi autem adhaerere Deo bonum est,
ponere in Domino Deo spem meam.
Et si deferunt Ambrose, De virginibus (Migne PL , ), gives the
example of the virgin-martyr Thecla. The ferocious animal sent to destroy her instead lay
down at her feet in adoration. See CWE ,
p. , n. : For a medieval formulation
of this tradition see the anonymous Speculum
virginum , (CCCM , ): A shapely
girl, beautifully dressed, is found and placed
in a spot where the rhinoceros (apparently
confused with the unicorn) frequently goes,
and when the indomitable beast sees her it
soon runs up to her, lays aside its ferocity,
grows gentle, and, kneeling, places its head in
her lap.
lb
si credimus historiis, mutae beluae, trucesque ferae virginitati deferunt. Quantum

honoris olim habitum est Romae Virginibus Vestalibus! Quod est illud natiuum
virginitatis decus, quod agnoscunt idololatrae, quod reueretur barbarus hostis, quod
sentiunt mutae beluae, cui parcunt ferae? Quanto iam honorabilior virgo Christi,
si tantus est honos vir|ginibus huius mundi! Sume, virgo, sanctam superbiam et
infra tuam dignitatem putato quicquid hic mundus iactat voluptatum ac honorum.
Sanctum est superbire in sponso, pium est gloriari in eo cui debes omnia. Tutum
etiam est illius ducia cristas tollere aduersus mundum suas ostentantem delicias.
VI. [B] Non est animus in praesentia quicquid in laudem martyrum aut virginum
dici potest persequi. Habetis Cypriani libros, habetis Ambrosii, habetis Tertulliani
et Hieronymi. Quorum posteriorum vterque pene nimius fuit in admiratione
virginitatis. Non enim sic attollenda virginitatis excellentia, vt huius laus cum
iniuria casti matrimonii coniuncta sit. Sed haec eo repeto, charissimae virgines, [A]
vt perspiciatis quam felix sit vestrum collegium, cui contigit vtrunque possidere
quod diues illa Christi sponsa ecclesia praecipuum habet in suo mundo.
Seruatis enim fragrantissimas illas rosas septem fratrum Maccaboeorum ac matris, cuius foecunditas non marito genuit sed Deo. Feliciter illa quidem sarsit virginitatis iacturam tot liorum virginum martyrio. Non genuit virgo, nam id vni
foeminarum datum est, sed virgines genuit et martyres. Virginitatis exemplum ex
se praebere non potuit, sed quod potuit magno studio praestitit. Ad virginitatem
instituit lios, ad martyrium cohortata est, [B] praecessura quoque ni metuisset
tenerae suorum aetati. [A] Itaque virginitatis gloria non contigit matri cum liis,
sed in martyrii negocio tanto maior est laus matris, quod spectatrix crudelium suppliciorum in singulis liis passa est quicquid in illorum corpora potuit carnicum
crudelitas. Hoc fortius est quam semel suppliciis nire dolorem. [B] Parentes atrocius torquentur in liberis quam in seipsis. Nouit hoc et tyrannorum ingeniosa crudelitas, qui quod tormentis extorquere non possunt a parentibus, extorquent tortis
in illorum conspectu liis. Toties videt dilacerari sua viscera et mulier et mater.
Vbi hic sexus imbecillitas? Vbi pietatis aectus, qui in matribus solet esse quam
in viris impotentior? Nimirum pietas in Deum superauit pietatem humanam, et
ac honorum B C BAS: aut honorum D LB.

Quorum posteriorum vterque C BAS LB:
quorum vterque B.
vt perspiciatis sit BD BAS LBV: Quam
igitur felix A LBIII.
vtrunque mundo BD BAS LBV:
vtrumque quod in Ecclesiae mundo praecipuum est A LBIII.
Seruatis enim BD BAS LBV: Seruatis A
LBIII.
ac matris BD BAS LBV: et matris A
LBIII.
sarsit martyrio BD BAS LBV: virginitatis iacturam tot liorum martyrio sarsit
A LBIII.
nam id BD BAS LBV: hoc enim A LBIII.
sed quod lios BD BAS LBV: sed
ad virginitatem instituit lios A LBIII.
Itaque gloria BD BAS LBV: Virginitatis
communis gloria A LBIII.
cum liis BD BAS LBV: et liis A LBIII.
est laus BD BAS LBV: laus est A LBIII.
crudelium suppliciorum BD BAS
LBV: suppliciorum A LBIII.

Quantum Vestalibus The Vestal Virgins, who served Vesta, the goddess of the
hearth, for thirty years, and tended the perpetual re of her temple hearth, had to remain
virgins during their term of service. Afterwards they were allowed to marry. They were
held in high esteem in Rome. Cf. OCD, s.v.
Vesta, Vestals.
virginibus huius mundi Jerome, Adversus
Iovinianum , (Migne PL ,
), furnishes a long list of virgins of this
world, i.e. pagan virgins, who chose to die
rather than sacrice their virginity. Cf. CWE
, p. , n. .
pium omnia See e.g. . Cor. , : Qui
gloriatur in Domino glorietur.
cristas tollere Sibi placere, to carry ones
head high. See Er. Adag. (Tollere cristas),
ASD II, , p. , ll. , esp. ll.
: Translatum ab auibus cristatis, in
quibus cristae erectiores alacritatis atque animorum indicia sunt, nisi ad militum cristas
referre malumus, quo sane hominum genere
nihil nec insolentius nec stolidius.
Habetis Ambrosii See the notes to p. ,
ll. above.
Tertulliani Tertullian praises both virginity
and martyrdom in his writings. See his Ad
martyres (Migne PL , ) and De virginibus velandis (Migne PL , ). In
his De cultu feminarum (Migne PL ,
) he condemns wordly feminine adornments.
Hieronymi Besides in his Epist. ad
Eustochium (Migne PL , ), Jerome
also treats virginity in Aduersus Iouinianum
(Migne PL , ) and in Aduersus Heluidium (Migne PL ,
).
Non enim sit For Tertullians strictures on marriage see his Ad vxorem, especially , (Migne PL , ), where
he asks his wife to remain a widow after
his death. In De monogamia (Migne PL
, ) he attacks the lawfulness of
second marriage. See also his De exhortatione castitatis (Migne PL , ).
Jerome argues that marriage is indeed a
good institution, though second to virginity, for the latter state belonged to mans
blessed prelapsarian state whereas the former is solely a direct result of the fall.
See Epist. , (Migne PL ,
), and Ad Iouinianum , (Migne PL
, ). Er. criticized Jeromes view
of marriage at greater length in an addendum to his edition of Jeromes letter to

Eustochium. See also Er.s Vita Hier. (Ferguson, pp. ). Erasmus defended the
great value of Christian marriage in many
of his works: his Apologia pro declamatione
de laude matrimonii (LB IX, pp. ),
the Dilutio eorum quae Iodocus Clichtoueus
scripsit aduersus declamationem suasoriam matrimonii (edition Telle), the Encomium matrimonii (ASD I, , pp. , and ASD
I, , pp. ), and the Institutio christiani matrimonii (ASD V, , pp. ).
See the Einleitung in A.G. Weilers edition of the Christiani Matrimonii Institutio,
ASD V, (Amsterdam etc., ), pp.
.
Seruatis matris For the Cologne
nuns and the relics of the Maccabean Martyrs, see the introduction to the present edition. Some Church Fathers, mentioned by
Erasmus above, wrote on the martyrdom
of the Maccabees: see Cyprian, Ad Fortunatum (Migne PL , ); Prudentius, Peristephanon , , and ,
(Migne PL , and
); Pseudo-Ambrose, Ad virginem deuotam
(Migne PL , ). Cf. CWE , p. ,
n. .
Non datum est See DenzingerSchnmetzer (ed. Barcelona, ), Index
systematicus, p. , bb: Maria, mater Christi, fuit semper virgo, etiam in partu et post
partum.
Virginitatis praestitit Ambrose
treats the childrens virginity as a compensation for the marriage of their parents. See his
Exhort. virg. (Migne PL , ).
Ad virginitatem lios This is only an
assumption of Er. It cannot be found in biblical or other texts on the Maccabean Martyrs.
ad martyrium cohortata est See . Mcc. ,
and .
spectatrix passa est See . Mcc. ,
: Supra modum autem mater mirabilis
et bonorum memoria digna, quae pereuntes
septem lios sub unius diei tempore conspiciens bono animo ferebat propter spem
quam in Deum habebat; singulos illorum
hortabatur patria voce fortiter, repleta sapientia, et femineae cogitationi masculinum animum inserens.
Vbi imbecillitas? See . Mcc. ,:
femineae cogitationi masculinum animum
inserens.
lb
sexus imbecillitatem vicit ardor dei. Salue, felicissima virago, quae viris omnibus
fortitudinis exemplum dedisti. Saluete, osculi bellissimi ecclesiae, qui veluti praecoces delitiae praeuenistis ver euangelicum, et ante proditum Euangelium praestitistis euangelicam virtutem. Nondum erat audita vox eius qui virgo natus est ex
virgine: Beati qui se castrauerunt propter regnum Dei. Et tamen hanc laudem vos
occupastis. Nondum erat auditum: Qui vult esse meus discipulus, tollat crucem suam
et sequatur me. Vos tanquam prodromi Christum passurum adumbrastis. Atque
animae quidem vestrae nunc in coelis sequuntur agnum quocunque ierit. Caeterum illibata vestra corpora, quae vt habuistis socia suppliciorum, ita recipietis olim
in aeternae felicitatis consortium. Non decuit alibi seruari magis quam in sancto
virginum collegio.
VII. [B] Nunc ad vos, o virgines, huius tanti thesauri custodes, mea sese vertet oratio. [A] Habetis in eisdem adolescentibus et castitatis exemplum quod imitemini
et martyrii lauream quam praedicetis, [B] gloricantes sponsum vestrum qui certauit in illis, qui vicit in illis, qui triumphat in illis. [A] Habetis in eodem calatho
lilia mixta rosis. Vtrunque decus cum altero certat, nec alterum tamen ab altero
obscuratur, sed vtrunque alterius accessione t illustrius, veluti quum ebur, vt ait
ille, corrumpitur ostro, [B] aut quum gemma candens includitur fuluo auro.
[A] Est autem tam ambiguum gloriae certamen inter martyrem et virginem, vt
ego, si res in contentionem vocetur, non ausim pronunciare vtrum alteri praeferri
debeat. In Christo fuit vtrunque consecratum, sed tamen plus debemus illius cruci
quam virginitati. Beatitudinis elogium tribuit his qui se castrassent propter regnum
Dei, sed crucis imitationem exegit. [B] Maius autem videtur quod quum non
exigatur tamen beatum reddit si quis vltro praestet.
[A] Ac persecutionis quidem tempore magna quaedam res est animus pro Dei
gloria semper paratus ad omnia mortium genera. Sed habent tempo|ra, quemadmodum et mare, suas tranquillitates, et licet nonnunquam eugere carnicis manus.
Quod si vrget certamen extremum, mors corporis et cruciatuum nis est et felicitatis initium. Virgini longum ac perpetuum certamen est cum hoste domestico,
quem nec occidere fas sit, nec eugere possis. [B] Hic nimirum est caro, quam
velimus nolimus circumferimus subinde rebellantem spiritui. Hanc vincere, ne cui
videatur leue: [A] saepe legimus illecebris superatos qui terrore mortis superari non
poterant.
[B] Hactenus expendit nostra collatio vtrum sit altero fortius, sed mihi quidem
videtur virginitas in hoc etiam felicior quod, quemadmodum ante per occasionem
diximus, [A] martyrii os non enitescit nisi post mortem, virginitas etiam in hoc
Et tamen BD: ac tamen BAS, attamen LB.

vertet BC BAS LB: reectit D.
Habetis in eisdem BD BAS LBV: Habetis,

optimae virgines, in iisdem A LBIII.
Habetis rosis. BD BAS LBV:

habetis lilia mixta rosis. A LBIII.
exemplum quod imitemini BD BAS LBV:
exemplum A LBIII.
lauream quam praedicetis BD BAS LBV:
lauream A LBIII.
vt ait BD BAS LBV: quemadmodum ait A
LBIII.
certamen virginem BD BAS LBV: certamen A LBIII.
vt ego pronunciare BD BAS LBV:
vt ego non ausim pronunciare si res in contentionem vocetur A LBIII.
sed tamen plus BD BAS LBV: sed plus A
LBIII.
Beatitudinis qui BD BAS LBV: Beatos
pronunciauit qui A LBIII.
Sed habent mare BD BAS LBV:

Sed habent tempora A LBIII.
eugere manus BD BAS LBV: carnicem eugere A LBIII.
Quod si vrget BD BAS LBV: Quod si viget
A LBIII.
Virgini BD BAS LBV: virginibus A LBIII.
certamen est BD BAS LBV: est certamen A
LBIII.
quem possis BD BAS LBV: quem nec
occidere possis nec eugere A LBIII.
saepe BD BAS LBV: Ac saepe A LBIII.
martyrii os BD BAS LBV: Sed martyrii
os A LBIII.
in hoc seculo BD BAS LBV: in hac
vita A LBIII.
Saluete virtutem See LThK, VI

(), col. : Griechische und lateinische Kirchenvter preisen die Makkabischen
Brder als Symbole der ecclesia militans.
Augustinus, Sermones, Sermo , , Migne
PL , : Mortui sunt illi pro Christi
nomine in lege velato. Er. praises them also
as pre-Christian virgins.
Beati Dei See Mt. , : et sunt
eunuchi qui seipsos castraverunt propter regnum coelorum.
Qui vult sequatur me See Mt. ,
: Si quis vult post me venire abneget
semetipsum, et tollat crucem suam et sequatur
me. The same text with some slight dierences: Mc. , , and Lc. , .
sequuntur ierit See Ap. Ioh. , : Hi
sunt qui cum mulieribus non sunt coinquinati, virgines enim sunt. Hi sequuntur
Agnum quocumque ierit.
Caeterum consortium See i.a. Er.s
Explan. symboli (ASD V, , pp. ) and
his Ap. de loco Omn. resurg. (LB IX,
).
ebur ostro Stat. Ach. I, : ebur
corrumpitur ostro. The word corrumpere is
used here in the positive sense, referring to
the ancient practice of colouring ivory with
purple dye. Er. Carm. Ode de laudibus Britanniae regisque Henrici Septimi (the king who
ended the War of the Roses), ASD I, , p. ,
l. : lacteum si murici iungas ebur. The
commentary to this verse refers to texts as
Hom. Il. IV, ; Verg. Aen. I, , and
XII, ; Ov. Am. II, , , and Met.
IV, .
gemma auro Verg. Aen. X, .
Beatitudinis Dei Mt. , : et

sunt eunuchi qui seipsos castrauerunt propter
regnum caelorum. Cf. Paulus on married and
unmarried life, . Cor. , . Verse , :
Dico autem non nuptis et viduis: bonum
est illis si sic permaneant, sicut et ego.
Verse , : De virginibus autem praeceptum Domini non habeo: consilium autem
do. Verse , : Volo autem vos sine sollicitudine esse. Also , : Beatior autem
erit si sic permanserit secundum meum consilium. I again refer to the Annot. of Er.
to this chapter in ASD VI, , pp.
.
crucis imitationem exegit See Mt. , :
Tunc Iesus dixit discipulis suis: Si quis vult
post me venire, abneget semetipsum, et tollat
crucem suam et sequatur me. See also Mc. ,
, and Lc. , .
Hic spiritui See Gal. , : Caro
enim concupiscit aduersus spiritum, spiritus autem aduersus carnem: haec enim sibi
inuicem aduersantur, vt non quaecumque
vultis illa faciatis.
saepe poterant Illecebrae, allurements, oft in the combination illecebrae carnis. See i.a. Ambr. In Luc. , : illecebras carnis abdicare. Cf. Blaise, s.v. illecebra.
quemadmodum diximus See p. ,
ll. . The same idea can be found
in the hymn Iesu corona celsior for the
feast of a confessor (Anal. Hymn. Vol. LI,
pp. ): Plus currit in certamine
/ confessor ipse sustinens, / quam martyr
ictum suerens, / mucrone fundens sanguinem.
seculo suum habet candorem, suam habet fragrantiam, suam habet gratiam ac
dignitatem. Animi os est virginitas, sed relucet etiam in vultu, in oculis, totoque
corporis habitu angelica quaedam puritas, ac nitor virens seniique nescius, hic
veluti meditans esse quod omnes expectant post hanc vitam qui pie vixerint in
Christo Iesu. Animus integer et incorruptus vigorem suum transfundit in corpus,
quemadmodum mens vitiis infecta quodammodo relucet, vel horret potius in ipsa
corporis specie. [B] Porro libido in proprium etiam corpus contumeliosa est. [A]
Quur in resurrectione non senescent piorum corpora? Quoniam his iam imperabit
animus qui senium nescit. Vt mors, ita morbus et senium ex peccato est. [B] Tolle
peccatum, et minus erit senii, et si contingat, senectus continget oridior. Itaque
virgo iam hic aliquam felicitatis suae partem praecipit, in corpore mortali speciem
quandam exhibens futurae immortalitatis.
Principes huius mundi non maiori studio curant milites suos quam seminarium,
vnde quum res agitat colligant tyrones. Quod si deciat, vnde sucies exercitum?
Ac iam seculis aliquot, sub principibus Christianis, nullae procellae sunt exortae
quales olim erant, sub Nerone, Domitiano, Iuliano, Maxentio. An sub his melius
habeat res Christiana, non est meum denire. Certe per hos in arctum contracta
est. Verum vtcunque se habet, [A] si rursus incideret tempestas quae posceret
habet gratiam ac dignitatem. Animi

os est virginitas, sed relucet etiam in vultu
BD BAS LBV: habet gratiam ac dignitatem.
Nimirum hoc est lilium euangelicum, de quo
loquitur sponsus vester Iesus in euangelio:
Amen dico vobis, quod Solomon in omni gloria non fuit amictus, sicut vnum ex istis. Adeo
virgo magnicentius ornatur earum rerum
contemptu quam copia ac decentius ornatur
sacro velamine quam vlla foemina, sericis,
auro, gemmis, aut purpura. Tot habet ornamenta, quibus commendatur oculis Dei, quot
ornamenta mundi contempsit amore Sponsi
sui. Pro gemmis ornatur virtutibus, pro purpura charitate, pro auro sapientia, pro fucis
animi simplicitate, pro sericis modestia. Non
obfuscatur vestium sordibus pudicitiae candor A LBIII.
dignitatem relucet BD BAS LB: dignitatem. Nimirum hoc est lilium Euangelicum,
de quo loquitur Sponsus vester Iesus in Euangelio: Amen dico vobis, quod Solomon in
omni gloria non fuit amictus, sicut vnum
ex istis. Adeo virgo magnicentius ornatur
earum rerum contemptu quam copia ac
decentius ornatur sacro velamine quam vlla

foemina, sericis, auro, gemmis, aut purpura.
Tot habet ornamenta, quibus commendatur
oculis Dei, quot ornamenta mundi contempsit amore Sponsi sui. Pro gemmis ornatur virtutibus, pro purpura charitate, pro auro sapientia, pro fucis animi simplicitate, pro sericis
modestia. Non obfuscatur vestium sordibus.
Pudicitiae candor lucet A LBIII.
Animi os vultu BD BAS LBV: pudicitiae candor lucet etiam in vultu A LBIII.
nitor virens seniique nescius BD BAS LBV:
nitor senii nescius A LBIII.
integer et incorruptus BD BAS LBV:
incorruptus A LBIII.
relucet potius BD BAS LBV: relucet A
LBIII.
Quur corpora BD BAS LBV : Olim non
senescent piorum corpora A LBIII.
his iam BD BAS LBV: his A LBIII.
Vt mors senium BD BAS LBV: vt mors
ita et senium A LBIII.
si rursus martyrem BD BAS LBV:
Quod si res poscat martyrium A LBIII.
quae scripsi: qui omnes.
dignitatem. Animi os After the words gratiam ac dignitatem in the editions BD,
BAS and LBV the short editions A and LBIII

have the following text: Nimirum hoc est

lilium euangelicum, de quo loquitur sponsus vester Iesus in euangelio: Amen dico vobis,
quod Solomon in omni gloria non fuit amictus, sicut vnum ex istis. Adeo virgo magnicentius ornatur earum rerum contemptu quam
copia ac decentius ornatur sacro velamine
quam vlla foemina, sericis, auro, gemmis, aut
purpura. Tot habet ornamenta, quibus commendatur oculis Dei, quot ornamenta mundi
contempsit amore Sponsi sui. Pro gemmis
ornatur virtutibus, pro purpura charitate, pro
auro sapientia, pro fucis animi simplicitate,
pro sericis modestia. Non obfuscatur vestium
sordibus. With some dierences the words
Nimirum ex istis are the lines ,
p. , in our text (editions BD, BAS, LBV ):
Nimirum ille erat lilium euangelicum quod
Deus Pater sic vestiit, quomodo non erat vestitus Solomon in omni gloria sua. The words
Adeo virgo sordibus are the lines
on p. , in our text (editions BD, BAS,
LBV ): Virgo Christi magnicentius ornatur
earum rerum contemptu quam copia, decentius ornatur derasa coma sacroque velamine
quam vlla sponsa sericis, auro, gemmis ac purpura. Nam fucorum ementitus nitor etiam in
ethnicis semper vitio datus est. Sponsa Christi
tot habet ornamenta quibus commendatur
oculis Dei, quot ornamenta mundi contempsit amore sponsi sui. Pro gemmis ornatur virtutibus, pro purpura charitate, pro auro sapientia, pro fucis animi simplicitate, pro sericis castitate, verecundia, pro monilibus modestia.
totoque virens See Mt. , :
In resurrectione enim neque nubent, neque
nubentur, sed erunt sicut angeli Dei in caelo.
The same text with some slight dierences Mc.
, , and Lc. , .
qui pie Iesu . Tim. , : Et
omnes qui pie volunt viuere in Christo Iesu
persecutionem patientur.
Quur nescit See Er.s Apolog. de
loco Omn. resurg. (LB IX, ) and his
Explan. symboli (ASD V, , ).
Vt mors est See e.g. Iac. , : Deinde
concupiscentia cum conceperit parit peccatum, peccatum vero cum consummatum
fuerit generat mortem.
nullae Maxentio Er. mentions the
Roman emperors Nero, Domitian, Maxentius
and Julian who were responsible for stormy
times (procellae, l. ) for the Christians in
the period .
sub Nerone Nero Claudius Caesar (Roman

emperor ) attempted to impute the re
which ruined half of Rome in to the
Christians, who were subsequently charged
with conspiracy and arson. Cf. OCD s.v.
Nero.
Domitiano In ad the Roman emperor
Titus Flavius Domitianus (ruled ) had
his cousin Flavius Clemens, his niece Domitilla (Flavius Clemens wife), and the consul Manius Acilius Glabrio arrested on the
charge of atheism, probably for engaging in
either Jewish or Christian rites. The men
were executed and Domitilla exiled. During his reign pagan authorities and Jews in
Asia Minor seem to have allied themselves
against the Christians. Cf. OCD s.v. Domitian.
Iuliano During his brief reign ()
the Roman Emperor Flavius Claudius Iulianus (i.e., Iulianus Apostata) attempted to
restore the old Roman religion. See OCD
s.v. Julianus: The Christian churches lost
their imperial subsidy, and the clergy their
immunities. There was no persecution, but
pagans were favoured and promoted. In
religious disorders Julian was sharper in punishing Chistians than pagans.
Maxentio In the period Maxentius ruled from Rome, where he championed its ancient status and traditional pagan
Roman faith. A rival of Constantine for
supreme power in the empire, he was defeated
by Constantine and killed at the Battle of
the Milvian Bridge. Cf. OCD s.v. Maxentius.
An contracta est See Er.s letter
to Bernard of Cles, d.d. August ,
the preface to his Irenaeus edition, Basle,
(Ep. , ll. ): Et passus
quidem est [sc. Dominus] in ouiculas suas
Satanam et mundum hunc totis artibus ac
viribus suis insurgere, verum arcanis suis consiliis omnia mala vertit electis suis in bonum.
Tot machinis Satanas oppugnabat ouile
Christi. Sed Domino temperante conatus et
actiones hominum, suppliciis ac mortibus
creuit et inualuit Ecclesia Itaque factum est vt, dum persequutor ignominiis,
cruciatibus ac mortibus conatur dem in
Christum extinguere, dem auxerit, charitatem accenderit, spem reddiderit rmiorem,
et piorum tolerantiam, dum exercet, illustrarit.
martyrem, vnde potius haec manus colligenda videatur quam ex his, quae spretis
omnibus huius mundi blandimentis sese totas consecrarunt Iesu sponso coelesti,
quae sua sponte carnem suam crucixerunt cum vitiis et concupiscentiis, eamque
voluptatem amore sponsi contempserunt cuius vnius gratia plerique mortales
cuperent hic perpetuo viuere.
[B] Vera virgo minimum abest a martyre. Martyr patitur a carnice caedi
carnem suam, virgo quotidie volens morticat carnem suam, ipsa sui quodammodo
carnifex.
Aliquanto fortius est domare captum hostem quam occidere. Martyr tradit
corpus suum, virgo subigit et in spiritus seruitutem redigit. [A] Quur trepidabit
virgo Christi ad manum percussoris? An requiret opes, delicias, fastum, luxum,
voluptates, [B] quae caeteros remorantur in hac vita? [A] At his omnibus iam
dudum renunciauit. Quae nihil amat in hoc seculo, quae mortua mundo soli
viuit Christo, quae quotidie columbinos aedit gemitus, cupiens propius iungi
adamato sponso suo [B] et illius stringi amplexibus, nonne libens emigrabit ex hoc
corpusculo, in quo scit se peregrinari a Domino? Qui viri mirabilius animi robur
praestiterunt in tormentis quam virgines martyres Agnes, Cecilia, Agatha, et harum
sodales innumerae? Proinde virgo, quum traditur carnici, non incipit martyrium,
sed absoluit iampridem inchoatum.
VIII. [B] Haec si cui videntur ardua, cogitet et virginis professionem supra vires
hominis esse, dignitatem angelicae parem. Neque vero omnes virgines sunt quae
velo nigro tectae sunt. Etenim quemadmodum, iuxta Pauli doctrinam, quae vere
viduae sunt discernuntur ab his quae falso nomine dicuntur viduae, et eidem vidua
quae viuit in deliciis dicitur mortua, ita [A] virgo quae aliud amat in hoc mundo
vnde ex his BD BAS LBV: quinam

paratiores futuri videantur quam ii A LBIII.
sese totas BD BAS LBV: se totos A LBIII.
quae sua sponte BD: qui A, qui sua sponte
BAS LB.
et BD: ac BAS LB.
eamque contempserunt BD BAS
LBV: qui voluptatem etiam vltro abdicarunt in
gratiam sponsi A LBIII.
cuius cuperent BD BAS LBV:
cuius vnius causa multi cupiunt A LBIII.
Quur trepidabit percussoris BD
BAS LBV: Quid trepidabit virgo ad manus
percussoris A LBIII.
An requiret opes BD BAS LBV: Requiret
opes A LBIII.
iam dudum BD BAS LBV: iam olim

A LBIII.
amat A BD BAS LBV: amet LBIII.
soli viuit Christo BD BAS LBV: sola
Christo viuit A LBIII.
quae sponso suo BD BAS
LBV: nonne libens emigrabit ex hoc corpore quo propius iungatur adamato sponso A
LBIII.
eidem vidua quae BD: eidem quae
BAS LB.
virgo quae non est BD BAS
LBV: Etenim quae vere virgo est cogitat quae
Domini sunt vt sit sancta corpore et spiritu. A
LBIII.
quae spretis totas Edition A has qui

totos, BD, BAS and LB qui totas. In
pp. , ll. , however, the vir-
gins quae sese totas consecrarunt Iesu sponso

coelesti (p. , ll. ) are clearly the
subject.

spretis blandimentis See . Ioh. ,
: Et mundus transit et concupiscentia
eius.
quae sua crucixerunt Here also editions
B, C and D have quae, and A, BAS and LB
have qui. Cf. p. , ll. .
quae concupiscentiis Gal. , : Qui
autem sunt Christi carnem suam crucixerunt
cum vitiis et concupiscentiis. In the NT of
Er. (ASD VI, , p. ): Qui vero sunt
Christi, carnem crucixerunt cum aectibus
et concupiscentiis. See the Annot. in ASD VI,
, pp. , ll. .
eamque contempserunt This is the
text in BD, BAS and LB. A has here
consequently qui voluptatem abdicarunt.
Cf. ll. .
virgo carnifex See i.a. . Petr. ,
: Christus morticatus quidem carne,
viuicatus autem spiritu.
virgo redigit See . Cor. , : sed castigo corpus meum et in seruitutem redigo. In the NT of Er. (ASD VI, ,
p. ): verum subiicio corpus meum, et in
seruitutem redigo. See the Annot. in ASD VI,
, pp. , ll. .
soli viuit Christo See Rom. , :
Siue enim viuimus, Domino viuimus: siue
morimur, Domino morimur.
quae gemitus See i.a. Is. , : Rugiemus quasi vrsi omnes, et quasi columbae meditantes gememus. In Ct. , and many
other passages of the book Ct. the metaphor of
the doves has been used, but without a word
for the cooing of the doves. There is only Ct.
, : Columba mea, sonet vox tua in
auribus meis; vox enim tua dulcis.
nonne libens Domino For peregrinari a Domino (to be away from the
Lord), see i.a. . Cor. , : scientes quoniam dum sumus in corpore, peregrinamur a
Domino.
virgines Agatha On p. , ll.
of this Comparatio Er. gives the names of
the virgins Thecla, Cecilia, Agatha, Theodora
(version B Agnes) and Eustochium.
Agnes In legend and cult Agnes, who died a
martyrs death in Rome ca. , is portrayed
as a girl of twelve or thirteen who refused
marriage and preferred death to having her
virginity violated. For praise of Agnes, see
Ambrose, De virginibus (Migne PL ,
); the hymn (by Ambrose?) Agnes, beatae
virginis (Anal. Hymn. Vol. L, pp. ); Prudentius, Peristephanon (Migne PL ,
); the epitaph In sanctam Agnetem by pope

Damasus (Migne PL , ). In his
Eccles. Er. gives the preachers some examples from Agnes life, e.g. in the passage on
Exempla quae per se sunt imparia (ASD V, ,
p. , ll. ), for a sermon on the chastity
of priests. On p. , l. of this Comparatio we nd the name of the virgin Theodora,
but edition B here has the name Hagne.
Cecilia According to legend, Cecilia (third
century) refused to break her vow of virginity by consummating her marriage with
the pagan Valerian. Her own martyrdom
followed that of Valerian, whom she converted. Having rst survived an attempt to
suocate her in her own bathroom, she
died after three attempted beheadings. Cf.
CWE , p. , n. . The antiphone
for her feast on November beginning
with the words Cantantibus organis, Caecilia
Domino decantabat , refers to the feast for
the wedding with Valerian, or to the attempt
to suocate her in the bathroom. In the fteenth century this liturgical text made Cecilia
the patron saint of sacred music. In the passages from Er.s Eccles. (ASD V, , p. ,
ll. ), given above, Cecilia also has been
mentioned. See also this Comparatio, p. ,
l. .
Agatha Agatha (before the fourth century),
virgin and martyr, died at Catania in Sicily.
According to late legends, her chastity survived a brothel, and her life survived rods,
rack, re, and the removal of her breasts. She
eventually died in prison as a result of her sufferings. (CWE , p. , n. ). We have
a Passio Agathae (from before the eighth century): see J. Bollandus et socii, Acta sanctorum,/ (/), Pars Febr. I, , p. .
Agatha is also mentioned in this Comparatio
on p. , l. .
supra esse See e.g. Ex. , : vltra
vires tuas est negotium, solus illud non poteris
sustinere.
Neque tectae sunt Probably Er. here
refers to the black habit worn by the nuns.
quae sunt . Tim. , : Viduas
honora quae vere viduae sunt. See the Annot.
to this text (LB VI, E).
vidua mortua See . Tim. ,
: Quae autem vere vidua est et desolata,
speret in Deum et instet obsecrationibus et
orationibus nocte ac die. Nam quae in deliciis
est, viuens mortua est. See Er.s Annot. to this
text (LB VI, CD).
lb
quam sponsum suum, virgo non est. [B] Sunt in Euangelio virgines prudentes,
quae sibi multis operibus pietatis prospexe|rant, ne deceret oleum in lampadibus;
erant et fatuae. Et Hieremias deplorat virgines squalidas, [A] neque enim huius
nominis dignitas competit in eam, quae licet corpus habeat intactum viro tamen
animi impuris cogitationibus cum adultero satana colloquium habet. [B] Quae
nolens viuit caelebs iam nupta est, quae corrumperetur si liceret iam corrupta est.
Dicillimum est volantis animi cohibere cogitationes omnes, et tamen aduersus
has ingruentes precibus, sacra lectione, ieiuniis, piis occupationibus pugnandum
est; assentiri venenum est.
[A] Colloquuta est prima virgo Eua cum serpente, et hinc omnium malorum
origo. Oculos habebat impudicos, quos pomi blandientis illecebra adulterauit.
[B] Vestitus cultior, picta facies, epistolae ad adolescentes blandae, munuscula
vltro citroque missa, moriturae virginitatis indicia sunt. Cui colitur virgo semel
Christo consecrata? Quur expetit iuuenum consortia quae in hoc accipit velamen,
ne mundus conspiceret quod sponso Christo dicatum esset? Mulier quae nupta est,
ornat se viri oculis; virgo quae Christo nupta est, quur vllius hominis oculis se colit?
Audite quid illa dicat apud poetam eruditum sed ethnicum:
Cui colar infelix, aut cui placuisse laborem?
Ille mei cultus vnicus autor abest.
Si cultum negligit illa quia non adsit sponsus, qua fronte comit se virgo in
hoc mundo cuius sponsus est in coelo? Quorsum adstat speculo semel desponsa
Christo? Quin temetipsam contemplaris in fonte scripturae diuinae? Quur autem
his ornamentis expolit sese quibus ille oenditur? Ista mundicies in oculis sponsi
vestri sordes sunt merae, iste nitor squalor est, isti odores nausea sunt. Amat ille
spiritus nitelas, amat animi mundiciem, amat pigmenta mentis. Quicquid habet
mundus earum quae se comunt oculis mundi, [A] virgo Christi magnicentius
ornatur earum rerum contemptu quam copia, decentius ornatur derasa coma
sacroque velamine quam vlla sponsa sericis, auro, gemmis ac purpura. [B] Nam
fucorum ementitus nitor etiam in ethnicis semper vitio datus est. [A] Sponsa
Christi tot habet ornamenta quibus commendatur oculis Dei, quot ornamenta
mundi contempsit amore sponsi sui. Pro gemmis ornatur virtutibus, pro purpura
charitate, pro auro sapientia, pro fucis animi simplicitate, pro sericis castitate,
verecundia, pro monilibus modestia. Non ouscatur vestium sordibus pudicitiae
candor.
[B] Ex veterum monumentis liquet quae fuerint praecipuae virginum laudes:
abluere pedes miserorum, lauare pannos pauperum, assidere et inseruire aegrotantibus, contrectare corpora vlcerosorum amore Christi. His rebus sordidata virgo
formosissima est Christi oculis. Caeterum quoniam nunc diuersum est sacrarum
virginum institutum, inter se certent ociis charitatis, manibus parent quo subueniant pauperum inopiae. Et si quando virgini inciderit cum prophanis colloquium,
illud studio sit vt a colloquio suo dimittat illos emendatiores, non vt ipsa discedat
corruptior.
tamen animi habet. BD BAS LBV:

attamen animus impuris cogitationibus cum
corruptore colloquium habet. A LBIII.
illecebra adulterauit BD BAS LBV: illecebris adulterauit A LBIII.
epistolae ad adolescentes blandae B: epistolae adolescentum blandae C D BAS LB.
temetipsam contemplaris B C BAS LB:
seipsam contemplatur D.
virgo Christi magnicentius BD BAS LBV:
Adeo virgo magnicentius A LBIII.
decentius velamine BD BAS LBV:

ac decentius ornatur sacro velamine A LBIII.
sponsa BD BAS LBV: foemina A LBIII.
ac purpura BD BAS LBV: aut purpura A
LBIII.
Sponsa ornamenta BD BAS LBV:
Tot habet ornamenta A LBIII.
pro sericis modestia BD BAS LBV:
pro sericis modestia A LBIII.
ouscatur BD BAS LBV: obfuscatur A
LBIII.
Sunt fatuae See Mt. , , the

parable of the wise and foolish virgins. See
Er. in his Annot. to this passage (ASD VI,
, pp. , ll. ). There we read
(ll. ): Sponsus Christus est, et huc
spectat tota parabola, vt illi iam aduenienti
de ac piis factis obuiam eamus. In his Paraphr. in Mt. , Er. writes (LB VII,
F and C) that the parable incites us [ad]
assiduo cultu pietatis et ociis in proximum
parandum viaticum in vitam futuram. Vigilate, et in tempore bonis parate bonorum
operum commeatum.
Et Hieremias squalidas See Thr. , ,
speaking of Sion: Virgines eius squalidae, et
ipsa oppressa amaritudine.
neque venenum est See Hier. Epist.
, (Migne PL , ): Qui viderit
mulierem ad concupiscendum eam, iam
maechatus est eam in corde suo. (Mt. , )
Perit ergo et mente virginitas. Istae sunt virgines malae, virgines carne, non spiritu. Also
Epist. , (Migne PL , ): Si corpore virgo est, spiritu virgo sit nescio. Apostolus autem ita virginem deniuit: Vt sit sancta
corpore et spiritu. (. Cor. , ).
Colloquuta adulterauit See Gn. ,
.
Vestitus sunt The patristic writers
mentioned by Erasmus frequently warn of the
dangers posed by cosmetics, jewellery, ne
clothes, and wordly society to virgins specifically. Cyprian devoted the treatise De hab.
virg. (Migne PL , ) to this question,
and Tertullian did the same in De cultu fem.
(Migne PL , ). For Ambroses
views see e.g. Exhort. virg. (Migne PL ,
and ).
ad adolescentes Only edition B has these
words, but C, D, BAS and LB all have adolescentum.
virgo consecrata See Lv. , :

Quidquid semel fuerit consecratum, sanctum sanctorum erit Domino.
Mulier oculis See . Cor. , :
Quae autem nupta est, cogitat quae sunt
mundi, quomodo placeat viro.
Cui abest Ov. Her. , .
Heroides is an imaginary letter from Sappho to the absent Phanon.
Nam est Cf. Liv. IV, ,
on the Vestal Virgin accused of unchastity
because of her nery in dress.
Ex veterum Christi Cyprian exhorts
virgins to care for the poor in less graphic
language than Erasmus in De hab. virg.
(Migne PL , ): Diuitem te sentiant pauperes; locupletem te sentiant indigenes; patrimonio tuo Deum faenera; Christum ciba.
abluere Christi See Mt. ,
, the list of good works which men in life
have to do. See also . Tim. , : Vidua
in operibus bonis testimonium habens,
si lios educauit, si hospitio recepit, si sanctorum pedes lauit, si tribulationem patientibus subministrauit, si omne opus bonum
subsecuta est. Aug. treating the virginis ocia in his De inst. virg. , (Migne PL
, ): Sit in corde simplicitas, in verbis modus, erga omnes pudor, pietas erga
propinquos, circa egenos et pauperes misericordiae.
Caeterum inopiae Here Er. refers to
the life and work of the nuns of his time in
the convents.
manibus inopiae See e.g. Ps.
(Vg. ), : Et adiuuit pauperem de
inopia. Also . Cor. , : In praesenti tempore vestra abundantia illorum inopiam suppleat, vt et illorum abundantia vestrae inopiae
sit supplementum.
lb
[A] Reddat vos cautiores primae virginis exemplum, quae corrupta veteratoris
colloquio coniecit sese in miseriam lamentabilem. [B] Adolescens lubrico vultu,
lasciuis oculis, impudica lingua quouis serpente perniciosior est. [A] Imitemini
nouam virginem, ducem ac principem instituti vestri. Ea non colloquitur cum serpente, sed inclusa penetralibus suis colloquitur cum angelo, et hinc initium omnis
salutis. [B] Virgo quae loquitur cum impudico iuuene, cum serpente loquitur. Virgo
quae piis votis sollicitat Deum, quae meditatur in sacris libris, cum angelo loquitur,
vel cum sponso potius. Vtrum tutius est, vtrum honestius, vtrum magnicentius?
IX. [B] Quare si quando titillabit animos vestros desiderium earum rerum, quas
vt et suaues et praeclaras ostentat mundus, cogitate, quod res est, eas vos non
reliquisse, sed magno lucro vestro permutasse. Proinde nihil infelicius illis quibus
nec mundi commodis frui licet quas sitiunt, nec suis deliciis fruuntur ob animum
carnis cupiditatibus viciatum. [A] Habent mundi virgines suas sodales, habent
ornamenta, ha|bent lusus, habent cantiones et choreas, sed haec qualiacunque sunt
tantisper habent donec aetatis orem marito prostituerint. Verum haec omnia
Christi virginibus vt vera sunt et interna, ita sunt et perhennia. Illae mox posito
serto virginali ammeum accipiunt matronale, nimirum seruitutis indicium, etiam
Paulo teste. At virgines Deo dicatae semper velatae sunt sponso suo, ne videantur
ab adultero mundo. Est enim zelotypus amator Iesus, non patitur suas delicias
prophanis oculis prostitui.
[B] Imo vtrum est felicius, ancillam esse mariti an Christi? Ecce, inquit illa, ancilla
Domini. Quaecumque vere est ancilla Domini, domina est mundi. Interpretare,
virgo, velamen tuum: regni insigne est, non seruitutis. [A] Quae maritis velantur,
seruitutem humanam protentur. Nec semper est, o bonae, maritorum leue imperium. Saepe pro maritis contingunt domini diciles, procaces, inclementes, aleatores, ebriosi, profusores, obaerati, scabiosi, rabiosi, percussores. [B] Ne quid interim
dicam de grauioribus maleciis aut morbis. [A] Accedit his cura rei familiaris, cura
liberorum, negotia anium, lites, orbitas, viduitas.
Nec enim est simplex aictio carnis, quam Paulus denunciat his qui coniugium malunt. [B] Non est huius instituti declamatoria ratione persequi quicquid
incommodorum sequitur coniugium. Haec experimento discere misera est prudentia, praestat e libris eruditorum hominum discere. Quod si ne his quidem habetur
Reddat exemplum BD BAS LBV:

Nolite hanc imitari virginem A LBIII.
veteratoris lamentabilem BD BAS
LBV: excidit a sinceritate quae est in Christo
A LBIII.
Imitemini vestri BD BAS LBV:
Altera virgo sit vobis in exemplum A LBIII.
Ea non colloquitur angelo BD

BAS LBV: quae colloquuta est cum angelo A
LBIII.
sed habent BD BAS LBV: Sed haec
tantisper habent A LBIII.
prostituerint BD BAS LBV: prostituerunt
A LBIII.
vt vera interna BD BAS LBV: vt interna

sunt A LBIII.
Illae mox BD BAS LBV: Illae A LBIII.
ammeum BD BAS LBV: aminium A
LBIII.
nimirum teste BD BAS LBV:
seruitutis indicium A LBIII.
ab adultero mundo BD BAS LBV: a
mundo A LBIII.
zelotypus amator Iesus BD BAS LBV: zelotypus amator A LBIII.
prophanis oculis BD BAS LBV: oculis prophanis A LBIII.
Nec bonae BD BAS LBV: Nec semper

est A LBIII.
leue imperium A BD BAS LBV: lene
imperium LBIII.
domini diciles BD BAS LBV: domini
stulti, morosi, diciles A LBIII.
profusores percussores BD BAS LBV:
profusores, percussores A LBIII.
lites, orbitas, viduitas BD BAS LBV: orbitas, viduitas A LBIII.
est simplex A BD BAS LBV: simplex est
LBIII.
his malunt BD BAS LBV: iis qui
coniugium expetunt A LBIII.
Reddat lamentabilem See Gn. ,

, the fall of the rst woman, Eve.
Imitemini salutis See Lc. , ,
the visit of the angel Gabriel to Jesus mother
Mary. Cf. Ambr. Exhort. virg. (Migne PL
, ): Mary was so magnicent, and yet
she was never found anywhere else but in her
own room when someone looked for her.
animum viciatum See . Tim. ,
: Radix enim omnium malorum est cupiditas: quam quidem appetentes errauerunt a de, et inseruerunt se doloribus
multis. In the NT of Er. (ASD VI, ,
p. ): Siquidem radix omnium malorum
est studium pecuniae. In the Annot. to this
verse (LB VI, C) Er. says that cupiditas has a wider meaning than the original Greek word , literally: pecuniae
studium.
mox virginali The word serta (garlands, wreaths of owers), from the verb sero
(bind together), is rarely found in the singular. An example: Auson. Idyllia , : roseo
Venus aurea serto. Cf. Lewis-Short, s.v. sero
.
Paulo teste See e.g. Eph. , : Quoniam
vir caput est mulieris, sicut Christus caput
est ecclesiae. Also . Cor. , , esp. :
Etenim non est creatus vir propter mulierem,
sed mulier propter virum.
Est prostitui See . Cor. , , in
the Vg. Aemulor enim vos Dei aemulatione.
In the NT of Er. (ASD VI, , pp. ):
nam zelotypus sum erga vos Dei zelo. Cf.
Er.s Annot. to the word zelotypus in ASD VI,
, pp. , ll. . See also Hier.
Epist. , (Migne PL , ): Zelotypus est Iesus, non vult ab aliis videri faciem
tuam.
Ecce Domini Cf. Lc. , .
Quae viduitas The same theme is to

be found in this Comparatio on pp. ,
ll. . See also Hier. Epist. , (Migne PL
, ): Nec [sc. scribo me] enumeraturum
molestias nuptiarum quomodo vterus intumescat, infans vagiat, cruciet pellex, domus
cura sollicitet, et omnia quae putantur bona
mors extrema praevideat.
Nec enim malunt See i.a. . Cor.
, , esp. . : Et si nupserit virgo,
non peccauit: tribulationem tamen carnis
habebunt huiusmodi.
praestat discere Hier. Epist. ,
(Migne PL , ): Quantas molestias
habeant nuptiae, et quot sollicitudinibus vinciantur, in eo libro quem aduersus Heluidium de beatae Mariae perpetua virginitate edimus, puto breuiter expressum. This
is Hier. De perpetua virginitate B. Mariae
adversus Helvidium (in Migne PL ). Many
Church Fathers have described the worries
of married people compared to the freedom enjoyed by virgins. See f.e. Tert. Ad
vxorem (in Migne PL ); Aug. De bono
viduitatis (in Migne PL ); Chrys. Aduersus oppugnatores vitae monasticae (in Migne
PG ). Ambr. De virginibus , , and
(Migne PL , ) has some ideas which we
also nd in Er.s Comparatio: Conferamus,
si placet, bona mulierum cum vltimis virginum. Iactet licet fecundo se mulier nobilis
partu: quo plures generauerit, plus laborat. Numeret solacia liorum, sed numeret
pariter et molestias. Nubit et plorat. Quid
recenseam nutriendi molestias, instituendi
et copulandi? Felicium sunt istae miseriae.
Habet mater heredes, sed auget dolores.
Nam de aduersis non oportet dicere, ne
sanctissimorum parentum animi contremiscant.
des, accerse, o virgo, quampiam ex his quae satis feliciter nupserunt, hanc obtestare
vt narret tibi veram sui matrimonii historiam: audies vnde minus poeniteat te tui
propositi. Iam propone tibi exempla virginum quae nupserunt infelicissime, quae
plurima turba est, et quicquid illis accidit puta tibi accidere potuisse. [A] Quicquid
malorum, quicquid calamitatum frequenter accidit iis quae nubunt sponso mortali.
Huic in totum subductae sunt quae vere, quae ex animo nubunt immortali sponso
Iesu. [B] Non est, mihi credite, tristis aut inamabilis sponsus Iesus. Visus est olim
non habens speciem neque decorem, sed nunquam erat amabilior, quam cum
amore sponsae formam illam induisset. Quae puella non pluris faceret procum
suum, si relictis paternis opibus rusticano sago tectus confugeret ad humilis virginis
casulam, vt illius coniugio potiretur? Quid autem, si per vulnera ad adamatam
sponsam properaret? An non ille in pannis et sanguine perfusus videretur amabilior?
Haud dubie videretur amanti. Iam cogitate an vester sponsus, qui vestra causa
patris arce relicta descendit in terras, et dissimulata diuinae naturae maiestate induit
formam serui, sese deiiciens vsque ad ignominiam crucis, sit vobis fastidiendus.
Amanti sponsum virgini monasterium non carcer est, vt quidam calumniantur,
sed paradisus est. Non licet vobis vagari quo libet. Isthuc virginibus nec tutum
est nec honestum, proinde nec exoptabile, nisi forte placet exemplum Dinae. [A]
Non est tristis aut inamoena res virginitas. Habet in sacris literis sua viridaria, in
quibus cum optimis sponsi sodalibus spatietur. Deum immortalem cum qualibus!
Cum Tecla, cum Cecilia, cum Agatha, cum Theodora, cum Eustochio, aliisque
innumerabilibus. Habet sua serta spiritualia, ex variis virtutum osculis concinnata.
Habet vnguenta sua, vt possint cum Paulo dicere: Bonus odor sumus Deo [B] in omni
loco. Habet sponsus delicias vnguentorum spiritualium, quorum fragrantia superat
omnia aromata. Quid amabilius nomine Iesu? Vnguentum eusum est nomen eius.
Quae hoc odore tractae cursu sequuntur illum, quid taedii sentire possunt in hac
vita?
Habet et virgo suum vnguentum, quo vicissim oblectat sponsum suum. Dum
esset, inquit, rex in accubitu suo, nardus mea dedit odorem suum. Et in Euangelio
ducturus sponsam suam ecclesiam nardo peccatricis perfunditur. [A] Habent a
Dauid citharas suas, habent psalterium, habent cantilenas et hymnos spirituales,
Quicquid iis BD BAS LBV: Denique quicquid hic malorum aut calamitatem
solet accidere iis A LBIII.
quae vere Iesu BD BAS LBV:
quae nupserunt immortali sponso Iesu A
LBIII.
Non est BD BAS LBV: Nec est A LBIII.
in sacris literis BD BAS LBV: in literis
diuinis A LBIII.
spatietur. Deum qualibus BD BAS
LBV: spatietur A LBIII.
Cum Tecla Eustochio C D BAS LBV:
Tecla, Cecilia, Eustochio A LBIII, Cum Tecla,
cum Cecilia, cum Agatha, cum Hagne, cum

Eustocio B.
Habet vnguenta Deo BD BAS LBV:
Habet et vnguenta sua quibus vicissim trahunt ad se sponsum ac trahuntur dicentes:
Curremus post te in odore vnguentorum tuorum. A LBIII.
Habent a David psalterium, habent BD BAS LBV: Habet cytharas et psalteria A LBIII.
habent cantilenas et hymnos spirituales B
D BAS LBV: habet cantilenas et hymnos suos
A LBIII.

accerse propositi In his Exhort. virg.
(Migne PL , ) Ambr. had the holy
widow Juliana say that she had known the
hardships of union and the humiliations of
marriage with a good husband. Not even with
a good spouse was she free.
Visus decorem See Is. , : Non
est species ei, neque decor, et vidimus eum, et
non erat aspectus, et desiderauimus eum.
An non amabilior? See i.a. Lc. , :
Et hoc vobis signum: Inuenietis infantem
pannis inuolutum, et positum in praesepio.
Also Rom. , : multo igitur magis nunc
iusticati in sanguine ipsius.
qui terras See Iac. , : Omne
datum optimum et omne donum perfectum desursum est, descendens a Patre luminum.
patris arce relicta See Ven. Fort. Carmina
II, , the hymn Pange lingua (Anal. Hymn.
Vol. L. p. ), verses : Quando venit
ergo sacri / plenitudo temporis, / missus est
ab arce patris / natus orbis conditor.
dissimulata serui See Phil. ,
: qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed
semet ipsum exinaniuit formam serui accipiens (Stuttgart Vg.). The NT of Er. (ASD
VI, , p. ): qui cum esset in forma dei,
non rapinam arbitratus est, vt esset aequalis
deo, sed semet ipsum inaniuit, forma serui
sumpta. The Annot. in ASD VI, , pp.
, ll. give very interesting comments.
sese crucis See e.g. Gal. , : Ergo
euacuatum est scandalum crucis. In the NT
of Er. (ASD VI, , p. ): Abolitum est
igitur oendiculum crucis.
Amanti paradisus Cf. Hier. Epist.
, (Migne PL , ): Eua in paradiso virgo fuit: post pelliceas tunicas, initium sumpsit nuptiarum. Tua regio paradisus
est.
nisi Dinae See Gn. , , the story
of Jacobs daughter Dinah. She had been
abducted and raped by Shechem the Hivite,
the son of Hamor. Dinahs brothers Simon
and Levi, during pretended negotiations for
the marriage of Shechem and Dinah, killed
both Shechem and Hamor and destroyed
their city. See Hier. Epist. , (Migne PL
, ): Caue ne domum exeas, et velis
videre lias regionis alienae, quamuis fratres
habeas patriarchas, et Israel parente laeteris.
Dina egressa corrumpitur.
Cum Tecla Eustochio On p. , l.

of this Comparatio Er. gives the names of
the virgins and martyrs Agnes, Cecilia and
Agatha.
Cecilia See the note to p. , l. above.
Agatha See the note to p. , l. above.
Theodora Edition B here does not have
cum Theodora but cum Hagne, probably the Greek name for Agnes. All the
other editions here have the name Theodora.
Which Theodora did Erasmus have in mind?
Theodora of Alexandria or Antiochia was
a legendary gure said to have lived disguised as a man among monks in the Egyptian desert. See Ambr. De virginibus, II,
(Migne PL , ). The Martyrium
Romanum, Roma, , gives two martyrs
named Theodora. For April (p. ):
Corinthi in Achaia, sanctorum martyrum
Leonidis et septem sociarum [i.a. Theodora],
qui omnes, variis toleratis suppliciis, in mare
demersi sunt. For April (pp. ):
Passio sanctae Theodorae, virginis Tyriae,
quae in eadem persecutione (Caesareae in
Palaestina sub Maximino imperatore) acerbis
tormentis excruciata est ac tandem in mare
proiecta.
Eustochio Eustochium (died ca. ), a
nobly born Roman and the daughter of St
Paula, was the recipient of Jeromes Epistola (Migne PL , ). Both
ladies followed Jerome to Bethlehem, where
they directed three communities of women.
Eustochium ended her life peacefully in
the Holy Land. (CWE , p. , n.
).
Bonus Deo . Cor. , : In the Vg. quia
Christi bonus odor sumus Deo. In the NT
of Er. (ASD VI, , p. ) Quoniam Christi
bona fragrantia sumus Deo.
Habet sponsus aromata See Ct. ,
: quia meliora sunt vbera tua vino, fragrantia vnguentis optimis. Also Ct. , :
Trahe me, post te curremus in odorem
vnguentorum tuorum. Ct. , : odor
vnguentorum tuorum super omnia aromata.
Vnguentum eius Cf. Ct. , : Oleum
eusum nomen tuum, ideo adolescentulae
dilexerunt te. Also Eccl. ,: Melius est
nomen bonum quam vnguenta pretiosa.
Quae illum See Ct. , : Trahe me, post
te curremus in odorem vnguentorum tuorum.
Dum suum Ct. , .
Et in perfunditur See Lc. , .
lb
lb
quibus iugiter psallunt in cordibus suis Domino, gratias agentes, laudantes et

obsecrantes, nonnumquam et dulcibus suspiriis desiderantes sponsi prae|sentiam, si
quando ille sese ad tempus subduxerit. Declinat enim ille nonnunquam ac transit,
non vt deserat, sed vt amorem redintegret.
Quid habent mundi virgines quamlibet felices, quod ad haec solatia conferri
possit? [B] Locus angustus videri non potest quibus mox aperitur immensitas
coeli, sodalitium infrequens videri non potest quibus propediem continget omnium
sanctorum sodalitas. Quid ni dixerim propediem? Quantula enim est huius vitae
summa, vt iam contingat senectus quae quotocuique contingit!
X. [A] Proinde, virgines optimae, agnoscite vestram felicitatem, et non inuidebitis
mundo suas deliciarum praestigias. Agnoscite vestram dignitatem, et non expetetis
sordida mundi commercia. [B] Nisi te cognoueris, inquit, pulcherrima inter
foeminas. Comminatur sponsus virginibus, nisi agnouerint suam beatitudinem.
Non agno|scunt autem, quas instituti poenitet, quae mundi delicias suspirant.
Cogitate quali sponso nupseritis, [A] illi totis praecordiis adhaerete, in quo semel
habetis omnia quae vere laeta sunt aut magnica.
Animet vos ad constantiam exemplum sanctissimorum iuuenum, qui magis
etiam gaudebunt suorum corporum pignora seruari in vestro collegio, [B] si
senserint vos aemulatrices suarum virtutum, quibus Deo placuerunt. Ornant illi
vestrum sodalitium. Sic illos vicissim ornabitis integritate morum vestrorum. [A]
Illi tot suppliciis excarnicari maluerunt quam gustare carnem suillam. Vos putate
carnem esse suillam quicquid ingratum est sponso vestro. Si fueritis aemulatrices
pulcherrimi certaminis, eritis et gloriae consortes, opitulante sponso vestro Iesu,
qui cum Patre et Spiritu Sancto viuit et regnat in aeternum. Amen.
[B] Virginis et martyris comparationis per Desiderium Erasmum Roterodamum
nis.
Basileae apud Ioannem Frobenium, mense Septembri, anno M.D.XXIIII.
gratias obsecrantes BD BAS LBV:

modulantes, Domino gratias agentes, laudantes, obsecrantes A LBIII.
nonnunquam subduxerit B C LBV:
nonnunquam et suspirantes si quando sese
subduxerit sponsus A LBIII.
Declinat enim ille BD BAS LBV: declinat
ille A LBIII.
virgines quamlibet felices BD BAS LBV:
virgines A LBIII.
Proinde, virgines optimae, agnoscite BD
BAS LBV: Proinde agnoscite, virgines A LBIII.
deliciarum praestigias BD BAS LBV: delicias A LBIII.
vestram dignitatem BD BAS LBV: dignitatem A LBIII.

et non expetetis BD BAS LBV: et ne
expetetis A LBIII.
illi adhaerete BD BAS LBV: Adhaerete
sponso vestro A LBIII.
in quo semel BD BAS LBV: in hoc simul
A LBIII.
exemplum BD BAS LBV: domesticum
exemplum A LBIII.
qui magis collegio BD BAS LBV:
qui gaudent etiam corporum suorum pignora
seruari in tam sacro collegio A LBIII.
Illi maluerunt BD BAS LBV: illi mori

maluerunt A LBIII.
gloriae consortes BD BAS LBV: consortes
gloriae A LBIII.
qui cum aeternum BD BAS C LBV: qui
viuit et regnat in omnia secula A LBIII.
Amen. A B C BAS LB: Amen. DIXI. D.
Virginis et martyris comparationis BD
BAS LBV: om. A LBIII.

Desiderium Erasmum: Des. Eras. B, Desyderium Erasmum C, Desiderium Erasmum D
LBV , Des. Erasmum BAS.
Basileae MDXXIIII B: Basilea. Anno
salutiferae Incarnationis A LBIII, om. C
D BAS LBV.
nonnunquam subduxerit See e.g. Ps.

(Vg. second part of Ps. ), : Vt quid,
Domine, recessisti longe.
Nisi foeminas Cf. Ct. , : Si ignoras te, o pulcherrima inter mulieres.
Animet suillam Er. refers here
to . Mcc. , , the history of the
seven Maccabean brothers and their
mother.
gloriae consortes See Ps. (Vg. ), :
propterea vnxit te Deus, Deus tuus, oleo laetitiae prae consortibus tuis. See also . Petr.
, : vt per haec eciamini diuinae consortes

naturae.
qui Amen. In the traditional Roman
Catholic liturgy most prayers to God the
Father end as follows: Per [eundem] Dominum nostrum Iesum Christum, Filium tuum,
qui tecum viuit et regnat in vnitate [eiusdem]
Spiritus Sancti Deus: per omnia saecula saeculorum. Amen. Prayers directed to Jesus normally end: Qui viuis et regnas cum Deo patre
in vnitate Spiritus Sancti Deus: per omnia
saecula saeculorum. Amen.
CONCIO DE PVERO IESV
edited by
E. Kearns
Oxford
INTRODUCTION
Erasmus almost certainly wrote the Concio de puero Iesu in late or early ,
during a poorly documented stage of his life. No correspondence has survived to
shed light on the works composition, but since Erasmus seems to have spent most
of the period between summer and April in London, where John Colet1
was among his close associates, there seems no reason to doubt the evidence of the
works full title (Concio de puero Iesu, pronunciata a puero in noua schola Ioannis
Coleti, per eum instituta Londini, in qua praesidet imago pueri Iesu, docentis specie) in
the rst and subsequent editions, attesting that this short piece was written for use
in St Pauls school, founded by Colet in and dedicated, signicantly, to the
child Jesus and to the Virgin. This school, though linked to the Cathedral, diered
importantly from earlier cathedral foundations in being formally independent of
clerical control, and its educational aims and curriculum, laid down by Colet
himself, are also clearly humanist in emphasis.2 The boys are to read the clene
and chast laten of authors who have eliquence joyned with wisdome, and there is
to be special emphasis on Christian writers, Colet explains, for my entent is by thys
scole specially to incresse knowlege and worshipping of god and oure lorde Crist
Jesu and good Cristen ly and maners in the Children.3 It was then an appropriate
gift to present Colets school with a new work of sacred literature, written in selfconsciously good Latin and centred on the schools patron.4 The prose piece was
accompanied by ve short poems, one of which was to form an inscription on the
schools presiding statue of the child Jesus, while the rest may have been intended
as hymns.
From one point of view, then, the Concio is linked with Erasmus educational
works, such as De copia, in its nal, ocial version formally dedicated to Colet
and his school, and De ratione studii with which it was commonly published in
its later editions. Another commonly printed collection, sometimes collectively
entitled Lucubrationes, groups it with the Enchiridion and other works of piety;5
1 On Colet, see Allen, introd. Ep. , and Contemporaries, I, s.v. John Colet, pp. , as well
as the works cited in notes and below.
2 See K.K. Chatterjee, In praise of learning: John Colet and literary humanism in education (New Delhi,
), pp. .
3 The statutes are printed in J.H. Lupton, A life of John Colet, D.D.: Dean of St. Pauls and founder of
St. Pauls school (London, ), pp. ; what shalbe taught, pp. .
4 Cf. J.H. Rieger, Erasmus, Colet and the schoolboy Jesus, Studies in the Renaissance (), pp.
.
5 Lucubrationes was the collective title of Schrers editions of this collection, issued from September
onwards. But the appearance of the work in a collection directed towards piety had been
pioneered by Dirk Martens, who in February published a collection headed by the Concio (and
continuing with Precatio ad Iesum, Paean Virgini Matri dicendus, and Obsecratio ad Virginem Mariam),
concio de pvero iesv (introduction)
Erasmus himself lists it in the fth ordo of his works, pertinentium ad pietatem.6
The appearance of the child who is Wisdom leads naturally to an exploration of
the theme of wisdom and folly, and so links the Concio with Moria, published two
years previously and revised this year. Like that work it is also, of course, a work
of rhetoric, an epideictic piece comparable in some respects to such productions
as the Encomium matrimonii or the Encomium artis medicinae. To take all these
aspects together, the Concio is a sermon directed to educational ends; the full title
makes clear not only the connexion with Colet and St Pauls, but also that we are
meant to think of the piece as spoken by a pupil to his fellow students whether
or not it was actually presented in this way. This adoption of an alien persona
comes close to making the Concio unique in the works of piety.7 Elements of
the oral form of the sermon creep in often enough, even following their patristic
models in such essentially written works as the Enarrationes in psalmos; among
the works actually called sermons are some which presuppose a special audience;
but the evocation of a particular, non-Erasmian speaker occurs only here among
the formal conciones. In other respects the work is less unusual, and it adheres fairly
closely to the traditional thematic form of the sermon. Medieval preaching theory
distinguished two main types of sermon, the ancient, modelled on the textually
based homilies of Augustine, Jerome, and others of the Fathers, in which exposition
closely followed the order of the text, and the much more obtrusively structured
modern or thematic type. That this latter form, unlike so many developments
considered modern in the Middle Ages, did not go out of fashion in humanistic
circles was no doubt due to its proximity to classical rhetorical theory, a closeness
observable above all in the rules for the component parts of the speech. The sixfold
(later, eightfold) main division prescribed by Cicero, Quintilian and the author of
the Ad Herennium8 is the lineal ancestor of the typical sermon pattern of theme,
exordium, prayer, division and discussion.9 From this it was an easy task, as shown
by Reuchlin in De arte predicandi (/), to move back to a scheme still closer
to the classical: Reuchlin prescribes principium (subdivided into thema, supplicatio
and prooemion), lectio, divisio, conrmatio and conclusio. Later, in , Erasmus
was to take a very similar scheme as basis for discussion in Ecclesiastes, although like
Reuchlin he counsels strongly against excessive, over-schematic subdivisions within
confusingly entitled Lucubraciunculae a title also applied to Martens editions of the Enchiridion
and other works from onwards. Schrers Lucubrationes essentially represent a fusion of the two
Lucubraciunculae volumes. See below, p. .
6 Ep. (to H. Boece, ), l. , l. .
7 In this respect our piece stands alone among the conciones. Elsewhere in the devotional works
Erasmus partially adopts a persona not his own in the Precationes, intended primarily for the young,
and of course in De contemptu mundi he is writing completely in the person of another (and alieno
stomacho, he later claimed, ASD V, l, p. .)
8 Ad Her. I, ; Cic. Inv. I, ; (eight parts) Quint. Inst. books IVVI.
9 See H. Caplan, Classical rhetoric and the medieval theory of preaching, Classical Philology (),
pp. ; J.W. Blench, Preaching in England in the late fteenth and sixteenth centuries: A study of
English sermons (Oxford, ), pp. .
the main plan. The Concio already shows these principles in action. Its scheme is
easily perceived: exordium/thema (containing the prayer, thus close to Reuchlin),
divisio, conrmatio and epilogus. The conrmatio occupies by far the greater part
of the speech; it is divided into three unequal parts, but within these parts Erasmus
has aimed for a spontaneous, owing eect rather than a tightly organised structure.
There is no formal confutatio, although there are marked elements of one in the
opening of the third part of the conrmatio.
The success of the classical divisions of the speech in the Christian sermon
is in some ways surprising; from the treatment of the subject in the inuential
Ad Herennium, for instance, it is clear that the typical six-part division, along
with many other rhetorical precepts, is particularly apt for the judicial speech and
somewhat less applicable to other types of oratory.10 Yet the sermon, of course, gave
a new lease of life to another type of speech, less well represented in classical Roman
sources the demonstrative or epideictic speech, in its most common form of the
encomium. This, of course, is the category into which the Concio falls: indeed,
in a few editions it is referred to as Oratio in laudem pueri Iesu. Elements of the
encomiastic show-piece are present not only in connexion with the main subject,
serious though that is, but also in the pieces praise of childhood; the sermon is
composed for a special occasion and audience, and although many of its points
do t in very well with Erasmus high valuation of the education of the young, it
would clearly be wrong to take every sentiment about childhood and children as its
authors most balanced opinion. The Concio, like most sermons, has a much more
practical purpose than many of the epideictic speeches of antiquity; it is not simply
a virtuoso work of art, rather its aim is to use eloquence to persuade its hearers to
follow its honorand more closely and to make radical changes in their lives. The
piece aims to perform all three of a speechs possible functions in classical theory:
probare (docere), delectare, ectere.11
The Concio is a short piece, and to modern readers scarcely one of the most signicant parts of Erasmus uvre, yet the large number of editions and translations
show that it enjoyed a great popularity in its own day. Between and it
received at least one annual impression in Strasbourg alone. Fortunately few among
this spate of printings are of any signicance for the establishment of the text. From
this point of view the history of the work is relatively simple. What is evidently the
rst edition was apparently printed at the press of Robert de Keyzere, with no rm
indication of place, and for date only Kal. Sept. on the colophon. The Concio
itself was followed by ve short poems for Colets school,12 and a few other poetic
10
Thus the whole presentation in book I.

Cic. De or. II, ; Or. ; Quint. Inst. XII, , ; Aug. Doctr. chr. IV, .
12 Reedijk, Poems, nrs. , pp. ; ASD I, , nrs. , pp. ; CWE , nrs.
, with notes CWE , pp. . On these poems, see also J.H. Rieger, Erasmus, Colet, and the
schoolboy Jesus, Studies in the Renaissance (), pp. .
11
compositions, including the popular and inuential Expostulatio Iesu cum homine
suapte culpa pereunte,13 of which a rst version can be dated to about ,14
but which contains several themes and expressions very close to the Concio; this
grouping was to become standard. It is almost certain that the year of publication
must be , when de Keyzere was working in Paris;15 the illustration of Ghent
on the title page would then allude to de Keyzeres origin, rather than showing the
place of publication. In this case, the manuscript was presumably obtained when
Erasmus was in Paris in spring (Epp. , ). The actual printer may have
been Joris Biermans, probably as de Keyzeres associate in Paris.16 But whoever was
in fact responsible Erasmus must seriously have regretted entrusting his manuscript
here.17 The edition is very poorly produced, every page marred by dozens of
errors, some obvious, some more insidious. As the basis for a critical edition,
the text is worthless, and we must regard the rst eectively authorised
edition as that of Josse Bade, printed again in Paris, in July , where the
Concio appears as the third text in a volume containing also De copia and De
ratione studii. This is the text on which the present edition is based. Almost
simultaneously, a very similar text was issued by Matthias Schrer in Strasbourg, as
a companion piece to De ratione studii. Schrers editions account for a considerable
proportion of printings before , and while Bade produced three further
printings under his own name of the De copia collection and inspired a few others
based on it, it was the grouping with De ratione studii which would account for
the majority of the Concios appearances. Schrers third edition of this volume
() gives a dierent version of the text, Erasmus most thorough revision of
the little work. The title page claims that the author revised and corrected the
volume during his stay in Strasbourg in August of that year, a sojourn which is
documented in the correspondence (Epp. , : Schrer is mentioned in the
latter). An examination of the text reveals that this is not simply a printers idle
advertisement, and interestingly it was the Concio which seems to have undergone
13 Reedijk, Poems, nr. , pp. ; ASD I, , nr. , pp. ; CWE , nr. , with notes
CWE , pp. .
14 Reedijk, Poems, nr. , pp. ; ASD I, , nr. , pp. ; CWE , nr. , with notes
CWE , p. .
15 A succinct statement of the argument is Reedijk, Poems, p. . See also J.-C. Margolin in ASD I,
, pp. .
16 Further discussions of the issues involved are M.E. Kronenberg, Robert de Keysere als drukker in
Gent en in Parijs (), Het Boek (), pp. , and Nog iets over Robert de Keysere,
Het Boek (), pp. ; J. Machiels, Robert en Pieter de Keysere als drukker, Archives et
bibiliothques de Belgique (), pp. ; Contemporaries of Erasmus II, s.v. Robert de Keysere,
pp. . See also J. Tracy, On the composition dates of seven of Erasmus writings, BHR
(), pp. , esp. .
17 De Keyzere had been an acquaintance of Erasmus, as Ep. , written in , makes clear, but
there is no reason to suppose that the connexion was a particularly intimate or trusting one. The letter
in question was printed by de Keyzere at the beginning of his edition of the Concio, itself a fairly
clear demonstration that there was no more recent document which he could use. As Erasmus did
not intend it could not have intended it for publication with the Concio, it is not reprinted here.
most changes. Where De ratione was subjected almost entirely to corrections

of a very simple kind, the verbal changes in the Concio appear more often to
be genuine second thoughts. No new material is incorporated, but in one or
two cases we nd deletions and alterations which clearly reect the progress of
Erasmus New Testament studies: the mocking children of Luke , , probably
traditional but certainly unscriptural, disappear altogether at p. , ll.
and at p. , ll. and the better version rationabile is substituted for
rationabiles in . Pet. ,, though the change makes the argument much less
clear.
The readings of Schrers text of , therefore, have a special interest as
presenting the authors last serious thoughts on his text. The next edition to provide
any real advance is that of Froben in , which gives a signicant number of
further corrections and may have been produced with Erasmus own collaboration;
however, he was clearly no longer interested in making alterations. The further
history of the Concios printings until the Opera omnia is therefore that of the works
reception, not of the work itself. It is nonetheless a history of some interest. I have
already suggested that one of the remarkable features of the Concio is the way in
which it ts into several categories at once. Less than two years after the work
was rst published with De copia and De ratione studii, thus pigeonholed as an
educational piece, it appeared in a collection of religious works entitled collectively
Lucubraciunculae.18 This grouping was pioneered by Dirk Martens of Louvain in
, and the popularity of such collections was not much less than that of the De
ratione studii group; an expanded version, headed by the Enchiridion, was taken up
the following year by Schrer (who was thus now issuing the Concio in two separate
collections) and it was Frobens rst version of this collection which shows the last
improved text, in . Here then the Concio is detached from its schoolroom
context and presented as a practical work of lay piety, as useful for adults as for
schoolboys; and indeed there is relatively little exhortation which is relevant only
to children. Later editions sometimes group the Concio similarly with De immensa
Dei misericordia or De praeparatione ad mortem; the educational (and rhetorical)
link persists with its publication in by Frobens successors together with De
pueris instituendis. It is very seldom, after the rst edition, that we nd the Concio
published on its own. De Keyzeres edition seems to have been the base for a
few unimportant Netherlands printings, but in general it was Bade, Schrer and
Martens who had determined the works future, and it is not hard to see why. Not
only was the work remarkably versatile, its subject-matter tting into almost any
short collection of Erasmus works; it was also itself an emotionally appealing but
above all short piece, a space-ller in other words. There are in fact not a few copies
of the De ratione studii collection which show the title work heavily annotated
18
See above, n. .
while the Concio pages remain quite clean. Yet other readers clearly appreciated
the work, and one of the few editions to print it on its own, that of Peypus in
Nuremberg (n.d.), is prefaced with a few words by Iohannes Grebner lamenting
that its appearance following De ratione has robbed it of the attention it deserves.
Translations are another index of the Concio s popularity among readers, as
opposed to printers. Schoolboys, who were meant to use the text for learning as
well as piety, would not need such aids; we are dealing with a wider public here,
although translations never, of course, became anything like so widely available
as the Latin original. The only vernacular text to appear in the rst years of the
Concio s circulation was the Spanish version of Diego de Alcocr ().19 In ,
the year of Erasmuss death, a German version appeared in Cologne, and the rare
English translation should probably be dated at around the same time.20 These were
followed by translations into French () and Italian (). Dutch readers had
to wait until .21
The text itself underwent a few further alterations after its authors death, at the
hands of his editors. Several of the divergences in the Basel Opera Omnia from
the authorised texts of Erasmus lifetime are clearly neither errors nor clearing-up
corrections, and it is not always easy to see the reason for these alterations. It is
true, for instance, that the changed verb moods read better at ll. and , and
while, for instance, corrigiam for corrigia at l. normalises a post-classical form,
and studeamus for meditemur at l. avoids what might be thought an awkward
repetition, there seems less point in the alteration of mentis testa to mentis testula at
l. or humanitatem to humanam carnem at l. . With the exception of obvious
errors I have recorded all such variants in the apparatus for the sake of the light they
throw on the production of the Opera Omnia. The text of LB diers from the Basel
edition chiey by a very few errors, the most glaring of which is dulci for duci at
l. . Apart from one correction at l. these readings are not in the apparatus.
The following is a list of the editions known to me from before , including,
where possible, a reference to a bibliography or printed library catalogue, and the
rst work in the volume, where this is not the Concio itself:
. Parisiis, Rob. Caesar, Kal. Sept. . (NK ) (A)
. Parisiis, I. Badius Ascensius, ad Idus Iulias . (De copia) (EP II ) (B)
. Argentorati, Matth. Schurerius, mense Iulio . (De rat. stud.) (VD
E )
. Dauentriae, Theod. de Borne, ? (NK )
19
Reprinted in a facsimile edition, Madrid , with an important introduction by E. Asensio.

See E.J. Devereux, Renaissance English translations of Erasmus: A bibliography to (Toronto,
), pp. . The text is reprinted with introduction and notes by J.H. Lupton (London ),
and in part, in B.M. Nugent, ed, Thought and culture of the English Renaissance: An anthology of Tudor
prose (Cambridge, ), pp. .
21 See S.W. Bijl, Erasmus in het Nederlands tot (Nieuwkoop, ), pp. .
20
. Argentorati, Matth. Schurerius, mense Augusto . (De rat. stud.) (VD

E )
. Parisiis, J. Paruus, ca. . (De copia) (EP II )
. Parisiis, Aeg. Gourmontius, ca. . (De copia) (EP II )
. Louanii, Th. Martinus Alostensis, postridie nonas Februarias .
(NK )
. Parisiis, I. Badius Ascensius, Id. Apr. . (De copia) (EP II )
. Argentorati, Matth. Schurerius, mense Augusto . (De rat. stud.) (VD
E ) (C)
. Parisiis, Oliv. Senant, ca. . (De copia) (EP II )
. Parisiis, de Marnef, ca. . (De copia) (Machiels )
. Parisiis, ca. . (De copia) (Machiels )
. Argentorati, Matth. Schurerius, mense Septembri . (Enchir.) (VD
E ; BB E ())
. Dauentriae, Iac. de Breda, vigiliis divorum Victoris et Gereonis [ Oct] .
(NK )
. Argentorati, Matth. Schurerius, mense aprili . (De rat. stud.) (VD
E )
. Argentorati, Matth. Schurerius, mense Iunio . (Enchir.) (VD E ;
BB E ())
. Argentorati, Matth. Schurerius, . (Enchir.) (VD E ; BB E
())
. Argentorati, Matth. Schurerius, mense Ianuarii . (De rat. stud.) (VD
E )
. Basileae, Io. Frobenius, Quintili mense . (Enchir.) (VD E ; BB
E) (D)
. Argentorati, Matth. Schurerius, mense Ianuarii . (Enchir.) (VD
E ; BB E )
. Basileae, . (De rat. stud.) (Bodleian, Holk.e.)
. Parisiis, I. Badius Ascensius, cal. Apr./xii. cal. Maii. . (De copia) (EP II
)
. Argentorati, Matth. Schurerius, mense Iunio . (De rat. stud.) (VD
E )
. Basileae, Io. Frobenius, mense Octobre . (Enchir.) (VD E ,
BB E)
. Lipsiae, Val. Schumannus, . (De rat. stud.) (VD E )
. Coloniae, Euch. Ceruicornus, . (Enchir.) (VD E ; BB E)
. Lipsiae, Melch. Lottherus, mense Februarii . (De rat. stud.) (VD
E )
. Argentorati, Io. Prss, mense Maio . (De rat. stud.) (VD E )
. Nurenbergae, Frid. Peypus, ca. ? after . (BE p. )
. Lipsiae, Val. Schumannus, . (De rat. stud.) (VD E )
. Moguntiae, Io. Schoeerus, . (De rat. stud.) (VD E )
. Argentorati, I. Knoblouchus, mense Novembre . (De rat. stud.) (VD

E )
. Argentorati, Huld. Morhardus, mense Februario . (Enchir.) (VD E ;
BB E)
. Parisiis, I. Badius Ascensius, vi cal. Iun. . (De copia) (EP III )
. Parisiis, Ren. Chalderinus et Ant. Bonamerus, . (De copia) (EP III )
. Venetiis, lii G. de Rusconibus, xxi Aug. . (De rat. stud.)
. Parisiis, Ant. Bonamerus, . (De copia) (EP III )
. Argentorati, Io. Prss, mense Marcio . (De rat. stud.) (VD E )
. Augustae Vindelicorum, Simp. R, mense Ianuario . (De rat. stud.) (VD
E )
. Argentorati, Io. Heruagius, mense Aprili . (De rat. stud.) (VD E )
. Basileae, Io. Frobenius, mense Octobri . (Conc. de Dei misericord.) (VD
E )
. Coloniae, Euch. Ceruicornus, mense aprili . (Enchir.) (VD E )
. Parisiis, S. Colinaeus, mense Maio (De copia) (EP III ) .
. Parisiis, S. Colinaeus, xvii Calendas Iulii . (De rat. stud.) (EP III )
. Parisiis, I. Oliverius, ca. . (De copia) (EP III )
. Argentorati, I. Knoblouchus, . (De rat. stud.) (VD E )
. Coloniae ca. . (De rat. stud.) (VD E )
. Lugduni, Seb. Gryphius, . (De rat. stud.) Machiels .
. Basileae, Hier. Frobenius, Ioh. Heruagen, Nic. Episcopius, mense Septembri
. (De pueris) (VD E )
. Parisiis, Lud. Cyaneus et Sim. Colinaeus, mense nouembri . (De rat.
stud.) (EP III )
. Lugduni, Seb. Gryphius, . (De pueris) (BE p. )
. Parisiis, Chr. Wechelus, . (Conc. de Dei misericord.)
. Parisiis, Chr. Wechelus, . (Conc. de Dei misericord.)
. Basileae, Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, mense augusto . (Enchir.)
. Basileae, . (De praep. ad mort.) (BE p. )
. Coloniae, Io. Gymnicus, . (De praep. ad mort.) (BB E)
. Antuerpiae, Io. Grapheus/Io. Steelsius, . (Conc. de Dei misericord.)
(NK )
. Lugduni, Seb. Gryphius, . (Enchir.) (BB E)
Following are those translations published in the rst century of the Concio s
existence:
. Tratado del nio Jess y en loor del estado de la niez Versin por Diego
de Alcocr, Sevilla, .
e
. Ein vberschone vnd fast nutzliche Predig zu den kinderen vonn dem kindlein
Jesu etwann durch den hochgelerten D. Erasmum van Roterdam in lateinn
e
beschriebenen jetzo neuwelich verteutcht Coln, S. Lupus (Joh. von Aich),
.
. A ryghte excellent sermon and full of frute and edicacyon of the chylde Jesus,
made by the most excellent and famous Clerke Doctour Erasmus of Roterdam
London, Robert Redman, ca. ?.
. Le sermon de Iesus enfant, traduit par lAmoureux de Vertu Champensis (=
Philibert de Vienne). Lyon, Thibaud Payen, ; another edition by Iean de
Tournes.
. Oratione a Giesu Christo, in: Sermone della grandissima misericordia di
Dio, etc. Tr. Giovannantonio Alati dAscoli. Fiorenza, L. Torrentino, .
. Een Oratie ofte Sermoen ter eeren het kint Iesus, in: De Kersten Weduwe
Amsterdam, Ian Gerritsz, .
Analysis of the text
Exordium, p. , l. p. , l. . The speaker does not wish for Ciceronian
eloquence, rather he prays to God to make his speech eective and asks attention
from his audience. His subject is immeasurably great
Divisio, p. , ll. but he will consider it in three parts, corresponding
to the three most powerful motives for eager obedience: admiration, love and the
hope of a reward.
Conrmationis prima pars, p. , l. p. , l. . Earthly comparisons are
useless in praising Jesus. Nothing can even be imagined which is superior to him
in any respect. We cannot hope to understand him, only to marvel at him: let this
wonder make us his true followers.
Conrmationis secunda pars I, p. , l. p. , l. . Love, not wonder, is the
test of devotion. Christs love for us shown in the creation and redemption, also his
continued care for his Church. The terrible ingratitude of those who fail to return
his love. His special care for children is illustrated in the gospels and conrmed in
the epistles. We must take care to be the right sort of children: childhood is naturally
an age of innocence, but we must try to imitate the child Jesus. Examples of special
grace conferred on children. Detailed lessons from the gospel accounts of Christs
infancy. Summing-up of the need to imitate him.
Conrmationis tertia pars, p. , l. p. , l. . Following Christ may
seem hard at rst, but in reality it is pleasant. The reward of heaven is quite out of
proportion to any trials; even on this earth the wicked suer, while Christs followers
experience a blessed state, enjoying a sort of perpetual youth.
Epilogus, p. , l. p. , l. . In order to attain such a reward, let us
admire and love our leader; let us imitate him and live only in him, until we have
completed our soldiering and join in celebrating his triumph in heaven.
Lucubrationes, containing Concio de puero Iesu, Math. Schurerius, .

CONSPECTVS SIGLORVM
A:
B:
C:
D:
BAS:
LB:
Rob. Caesar, Kal. Sept., Parisiis, .

De copia, I. Badius Ascensius, Parisiis, .
De ratione studii, Matth. Schurerius, Argentorati, .
Enchiridion, Io. Frobenius, Basileae, .
Opera omnia, t. V., Hier. Frobenius et N. Episcopius, Basileae, .
Opera omnia, t. V., P. vander Aa, Lugduni Batauorum, .
CONCIO DE PVERO IESV, PRONVNCIATA A PVERO IN NOVA

SCOLA IOANNIS COLETI, PER EVM INSTITVTA LONDINI, IN
QVA PRAESIDET IMAGO PVERI IESV, DOCENTIS SPECIE
lb
|Puer apud pueros verba facturus de ineabili puero Iesu non optarim mihi Tullianam illam eloquentiam quae breui atque inani voluptate aures deliniat. Quantum
enim abest Christi sapientia a sapientia mundi (abest autem immenso interuallo),
tantum oportet christianam eloquentiam a mundana dierre eloquentia. Sed illud
vna mecum ardentibus votis impetretis velim ab optimi Iesu optimo Patre Deo, a
quo ceu fonte bonorum omnium summa prociscitur, quique solus foecundo illo
suo spiritu linguas infantium reddit disertas, vel e lactentium ore laudem absolutam depromere solitus, vt quemadmodum omnis nostra vita non alium exprimere
debet quam ipsum de quo dicturi sumus, Iesum, ita et oratio nostra illum sapiat,
illum referat, illum spiret, qui et verbum est Patris et verba vitae solus habet, cuius
sermo viuus et ecax penetrantior est quouis gladio ancipiti, ad intimos etiam cordis recessus penetrans; vtque ipse de cuius ventre umina promanant aquae viuae
non grauetur per organum vocis nostrae veluti per canalem in omnium vestrum
animos inuere multoque gratiae coelestis irrigare succo. Id ita futurum condo,
commilitones mei charissimi, si piis votis purgatas ac vere sitientes aures adiungetis;
eas videlicet aures quas aeternus ille sermo requirens in euangelio, Qui habet, inquit,
aures ad audiendum audiat. Nos porro cur non audeamus rem hanc arduam quidem
immenso BD: ab imenso A.

optimo Patre AD: Patre BAS LB.
ceu BD: seu A.
reddit AD: reddidit BAS LB.
ipsum A B D: spiritum C.
viuus BD: inuius A.
canalem BD: cannalem A.
Puer deliniat An elaborately rhetorical

disclaimer of rhetoric opens the exordium.
The point is also made in the opening of
Paracl., LB V, DE, below p. , l. sqq.
Christi sapientia a sapientia mundi Cf. . Cor.
, ; , ; , .
Sed illud succo This is the prayer which
in the modern scheme of sermon (introduction, p. ) conventionally follows the
exordium; here it forms part of it.
ceu fonte prociscitur The word order recalls
a liturgical formula; cf. Pont. Rom., oratio in

benedictionem abbatissae, and below, p. ,
ll. .
e lactentium solitus Cf. Ps. , and Mt.
, .
verba habet Cf. Ioh. , .
sermo ancipiti Cf. Hebr. , .
de cuius viuae Cf. Ioh. , .
Qui habet audiat Mt. , ; , ;
, ; Mc. , ; , ; , ; Lc. , ; ,
.
lb
lb
concio de pvero iesv
illam sed tamen piam aggredi, praesertim ipso adiutore Deo, in quo hoc plus
potest mortalis inrmitas quo minus suis nititur viribus, et in quo Paulus omnia
se posse gloriatur? Iam vero cum tanto studio agrent isti qui mundanae, hoc est |
diabolicae, militiae dedere nomina, vt suum quique ducem laudibus vehant, nobis
quid prius aut antiquius esse debet quam vt praeceptorem, vindicem, imperatorem
nostrum Iesum, ac eundem quidem omnium, sed tamen peculiariter nostrum, id est
puerorum, principem certatim piis celebrare praeconiis? Hunc in primis cognoscere
studeamus, cognitum laudemus, laudatum amemus, amatum exprimamus atque
imitemur, imitantes eo fruamur, fruentes immortali foelicitate potiamur.
Sed in tam hubere tamque immensa rerum copia vnde, quaeso, initium aut
vbi nem nostra reperiet oratio, cum is de quo loqui paramus fons sit, vel vt
verius dicam, oceanus bonorum omnium? Verum vt ipse natura incomprehensus
et innitus, tamen sese velut in arctum cohibuit contraxitque, itidem et nostra
oratio in explicandis eius laudibus, quae modum nesciunt, modum tamen ipsa
sibi faciat oportet. Equidem tria potissimum esse video quae vel discipulorum vel
militum animos solent ad gnauiter agendum inammare: ea sunt ducis admiratio,
amor et praemium. Itaque quo praeceptori nostro ac duci Iesu studiis alacrioribus
pareamus, agedum singulatim haec in eo pia curiositate consideremus: primo loco
quam sit suspiciendus vndique ac stupendus, deinde quantopere diligendus atque
ob id imitandus, postremo quam ingens dilectionis fructus.
Ac mos quidem est rhetorum in hoc dicendi genere illustrium principum adhibere exempla, videlicet quo collatione crescat is quem conantur laudibus attollere. Verum imperator noster vsque adeo superat omne celsitudinis humanae fastigium vt quicquid quantumuis egregium adhibueris tenebras admoueris, non lucem.
Cuius enim imagines ac natalium splendor non videatur esse fumus si | cum Iesu
componas, qui quidem ineabili imo etiam incogitabili ratione Deus a Deo semper
absque tempore nascitur, aeterno summoque parenti per omnia aequalis? Quamquam huius vel humana natiuitas nonne facile regum omnium claritatem obscurauerit? Quippe qui stupente rerum natura, authore Patre, aante Spiritu, pronubo
angelo, citra virilem operam, virgo de virgine coelitus grauida natus est homo in
tempore; et rursum ita natus homo vt neque Deus esse desineret neque sordium
nostrarum quicquam omnino contraheret. Iam vero quid eo ngi potest amplius,
qui infusus per omnia nullo tamen loco cohibitus in se ipso manet immensus?
Quid illo ditius, qui summum illud est bonum, a quo bona promanant omnia,
nec tamen ipse diminui potest? Quid illustrius eo, qui splendor est paternae gloriae, quique solus illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. Quid
illo potentius cui Pater omnipotens vniuersam tradidit potestatem in coelo et in
terra? Quid ecacius eo qui simplici nutu condidit vniuersa, ad cuius iussum silescit mare, vertuntur rerum species, fugiunt morbi, concidunt armati, pelluntur daemones, seruiunt elementa, scinduntur petrae, reuiuiscunt mortui, resipiscunt peccatores, denique nouantur omnia? Quid augustius eo quem admirantur superi, tremunt inferi, medius hic orbis supplex adorat, ad cuius comparationem summi reges
nihil aliud quam vermiculos esse sese contentur? Quid eo fortius atque inuictius
qui solus mortem aliis inuictam sua morte deuicit ac Sathanae tyrannidem caelesti
virtute demolitus est? Quid triumphantius eo qui perfractis ac spoliatis inferis tot
piis comitatus animabus victor coelos adiit ibique sedet ad dexteram Dei Patris?
Quid illo sapientius qui tam admirabili ratione cuncta condidit vt vel in apiculis
tot tantaque suae sapientiae reliquerit miracula, quique tam stupendo rerum ordine
atque harmonia nectit, continet, administrat vniuersa obiens omnia nec tamen a se
ipso discedens, omnia mouens ipse immotus, omnia concutiens ipse tranquillus,
postremo in quo id quod stultissimum est vniuersam mortalium sophorum sapientiam longo superat interuallo? Cuius debet nobis esse grauior authoritas quam eius
ea sunt BD: om. A.
pareamus A C D: pereamus B.
fumus BD: summus A.
et BD: at A.
natus homo AD: natus est homo BAS LB.
triumphantius BD: triumhpantius A.
apiculis D: apicula A B, apiculs C.
mortalium A C D: moralium B.
nititur BD: vititur A.

vehant BD: vehat A.
ac BD: at A.
Hunc C D: Sed A B.
studeamus BD: studiamus A.
immortali BD: imortali A [et sic fere semper].
nesciunt C D: adhuc nescit A B.
gnauiter C D: grauiter A B.
in quo viribus Cf. . Cor. , .

Paulus gloriatur Phil. , .
Sed in tam fructus This section marks
the formal divisio of the sermon.
fons omnium Above, p. , n.l. .
pia curiositate Since curiositas has generally
negative connotations in classical and especially Christian Latin, this is an oxymoron,
apparently however rst used by Augustine
(Enarr. in Ps. , , , Migne PL , ). Cf.
also Paracl., below, p. , l. . Erasmus is
fond of the idea that there is a legitimate and
even praiseworthy form of curiositas: pia curiositas et curiosa pietas is recommended in his
prefatory letter of to the Paraphrases (LB
VII, **r); see A. Godin, Erasme: pia/impia
curiositas in: J. Card (ed.), La curiosit la
Renaissance (Paris, ), pp. .
Ac mos quidem est traducatur. The
introductory material now over, the homily
proceeds to the main discussion, in three
parts; in classical terminology, the conrmatio
or tractatio.
Ac mos attollere This principle of panegyric is mentioned for instance by Cicero in
De or. II, , and is exemplied by Erasmus
himself in Panegyr. ad Philipp., ASD IV, ,
p. , l. p. , l. .
Deus a Deo From the Nicene (Constantinopolitan) creed, which has inuenced much of
the material and wording in this section.
semper absque tempore This idea is appar-
ently rst traceable in Orig. Hom. in Ir. ,

(ed. P. Nautin, Paris, , p. ; Migne PG
, ).
citra virilem operam Cf. perhaps Ambr.
Hymn. , (Migne PL , ): non ex virili semine.
virgo de virgine Cf. Hier. Adv. Iov. (Migne
PL , ).
splendor paternae gloriae Ambr. Hymn. ,
(Migne PL , ). Cf. Hebr. , .
illuminat mundum Ioh. , .
cui Pater terra Cf. Mt. , .
ad cuius iussum peccatores The references are all to events narrated in the gospels.
Examples are, respectively, Mt. , ; Ioh.
, ; Mt. , ; Mt. , ; Mt. , ;
Mt. , ; Mt. , ; Ioh. , ; Lc. ,
.
mortem deuicit A liturgical formula; cf.
Sacr. Gelas. .
sedet Patris Cf. the Nicene and Apostles
creeds.
postremo interuallo Cf. . Cor. , ;
Hier, Contra Ioh. Hier. (Migne PL ,
); Paracl., LB V, F, below, p. ,
ll. .
sophorum sapientiam Erasmus avoids repetition by the unusual use of the transliterated
Greek sophus instead of its Latin equivalent
sapiens. The Greek word perhaps also underlines the secular, pagan nature of the philosophy he has in mind here.
lb
de quo Pater ipse palam est testicatus: Hic est lius meus dilectus, in quo mihi complacui: ipsum audite? Quid aeque reuerendum atque is cuius oculis perspicua sunt
omnia? Quid perinde formidandum ac qui solo nutu potest et animam et corpus
in Tartara mittere? Quid autem formosius eo cuius vultum intueri summa est foelicitas? Denique si multis precium reddit antiquitas, quid illo antiquius qui nec
initium habet nec nem est habiturus? Sed fortasse magis conuenerit vt pueri puerum admiremur, quandoquidem hic quoque stupendus occurrit, vsque adeo quod
illius est inmum sublimius est iis quae sunt apud homines excelsissima. Quantus erat ille quem infantulum vagientem, pannosum, abiectum in praesepe, tamen
caelitus canunt angeli, adorant pastores, adorat et quae genuit, agnoscunt bruta animantia, indicat stella, venerantur magi, timet rex Herodes, trepidat omnis Hierosolyma, sanctus amplectitur Simeon, vaticinatur Anna, in spem salutis eriguntur pii.
O humilem sublimitatem et sublimem humilitatem! Si noua miramur, quid simile
vnquam aut factum aut auditum aut cogitatum? Si magna suspicimus, quid nostro
Iesu modis omnibus amplius, quem nulla creatura posset vel exprimere voce vel
cogitatione concipere? Huius magnitudinem qui velit oratione complecti, is multo
stultius agat quam si conetur vastissimum oceanum angusto exhaurire cyatho. Adoranda est eius immensitas magis quam explicanda, quam vel hoc ipso magis mirari
conuenit quo minus adsequimur. Quid ni nos id faciamus, cum magnus ille praecursor indignum sese pronunciet qui corrigia calceamentorum eius soluat? Agite
igitur, pueri suauissimi, hoc tam inclyto puero Iesu praeceptore, hoc tam insigni
duce, sancta superbia gloriemur, huius sublimitas nobis ad pie | audendum animos addat, in hoc vno nobis ipsi placeamus, vt existimantes illius omnia nobis esse
communia, nos ipsos meliores arbitremur quam qui semel tali addicti imperatori
mundo viciisue, sordidissimis vtique dominis, seruiamus.
Secunda pars
Sed admirantur et contremiscunt etiam daemones; amant soli pii. Quamobrem

altera huius orationis pars vt propius ad nos pertinet ita est attentioribus auribus accipienda, videlicet quot nominibus Iesus sit nobis amandus, vel redamandus
magis, vt qui nos et nondum conditos ante omne tempus amarit in se, in quo iam
tum erant omnia. Itaque natiua sua bonitate cum nihil essemus nos nxit, nxit
autem non quoduis animal sed hominem, et nxit ad sui ipsius imaginem, hoc est,
summi boni capaces, ac sacro sui oris aatu spiritum vitalem indidit. Ad haec caeteris animantibus imperio nostro parere iussis, quin etiam angelis in nostri tutelam
designatis, latissimam hanc ac pulcherrimam mundi fabricam nostris addixit vsibus,
in qua nos velut in admirabili quodam theatro constituit, vt in rebus creatis opicis
sapientiam admiraremur, bonitatem amaremus, potentiam veneraremur; quoque
id magis eret, tot sensuum adminiculis instruxit, tot animi dotibus ornauit, tam
perspicaci ingenii lumine condecorauit. Quid hoc animante ngi poterat vel admirabilius vel foelicius? Sed o semper foelicitatis comitem inuidiam! Rursum serpentis
astu in peccatum, hoc est plus quam in nihilum, relapsus est miser.
Sed tu rursum, optime Iesu, quam ineabili consilio, quam inaudito exemplo,
quam incomparabili charitate tuum gmentum restituisti! Nam ita restituisti vt labi
propemodum expedierit, eamque culpam quidam non absurde foelicem vocauerit.
Omnia debebamus conditori, at reparatori plus quam omnia debemus. Vltro temet
ipsum e regno Patris in hoc nostrum exilium demisisti vt nos paradiso exactos
coeli ciues redderes. Nostram humanitatem assumpsisti vt nos in tuae diuinitatis
consortium ascisceres. Nostrum hunc limum induisti vt nos immortalitatis gloria
vestires. Nostra tectus forma nobiscum in hoc calamitoso mundo complures annos
agere voluisti vt vel sic in tui raperes amorem. Nudus in hanc lucem, imo noctem,
ac qui B: qui A, atque ille qui C D.

reddit AD: addit BAS LB.
sublimius BD: sublimus A.
excelsissima BD: excelcissima A.
praesepe BD: praesepi A.
Hierosolyma BD: Hierosolymam A.
Simeon BD: Simion A.
in spem AD: et in spem BAS LB.
posset A B: possit C D.
Quid ni BD: Quid in A.
id AD: om. BAS LB.
corrigia AD: corrigiam BAS LB.
duce C D: duci A B.
nobis BD: vobis A.
audendum C D: audiendum A B.
quot C D: et quot A B.
nos nxit BD: om. A.
hominem AD: homines BAS LB.
sui A C D BAS LB: suam B.
vitalem BD: vita leni A.
admiraremur C D: admiremur A B.
tot sensuum adminiculis [ adminuculis A]
instruxit A B: om. C D.
tu rursum A B: hic tu rursum C D.
debebamus A B BAS LB: debeamus C
D.
paradiso exactos A B BAS LB: in paradiso
exactos C D.
humanitatem AD: humanam carnem
BAS.
Hic audite Mt. , , with bene

omitted before complacui as in the similar
phrase at Mt. , .
qui solo mittere Cf. Mt. , .
quem infantulum Anna The traditional events of the birth and infancy of
Christ, composed from Mt. and Lc. ,
.
conetur cyatho Perhaps an allusion to
the medieval story told of Augustine (Acta
Sanctorum, August, pp. ); when
walking by the seashore, the saint saw a
child using a shell to empty water out of
the sea. When he pointed out the futility of the pursuit, the child retorted that
it was no more pointless than trying to
contain the mystery of the Trinity in a
book.
praecursor soluat John the Baptist,
Mc. , , Lc. , .
corrigia Erasmus uses a post-classical variant
corrigium (thus Isid. Orig., IX, , ; further
examples in Du Cange, Blaise and Latham).
The word is regularised to feminine singular
in the Basel edition.
sancta superbia The thought behind this oxymoronic phrase goes back to Gal. , , mihi
autem absit gloriari nisi in cruce Domini nostri Iesu Christi. The phrase itself is used by
Jerome (Epist. ,) and Paulinus (Epist. ,
), among others.
contremiscunt etiam daemones Cf. Iac. , .
et nondum in se Cf. Eph. , .
ad sui ipsius imaginem Gen. , .
caeteris iussis Gen. , ; .
serpentis astu Gen. .
culpam foelicem In the Exultet, part of
the liturgy for Holy Saturday: O felix culpa,
quae talem ac tantum meruit habere redemptorem.
Nostram humanitatem ascisceres A
common patristic and medieval topos, occurring for instance at Athan. De incarnatione
, ; Iren. Haer. V, , (ed. A. Rousseau,
Paris, , ll. ); familiar also from the
prayer, already in the Leonine and Gelasian
sacramentaries, at the mixing of the wine and
water in the mass.
immortalitatis gloria vestires Cf. . Cor.
, ; . Cor. , .
lb
emersisti, nobiscum atque adeo pro nobis vagisti, sitisti, esuristi, alsisti, aestuasti,
laborasti, delassatus es, eguisti, vigilasti, ieiunasti: tot malis nostris obnoxius esse
voluisti vt nos ab omnibus exemptos malis in tui, hoc est summi boni, communionem assereres. Deinde per omnem sanctissimae vitae tuae seriem quam ecacibus
exemplis animos nostros inammas; quam salutaribus praeceptis erudis ac formas;
quam stupendis miraculis expergefacis; quam blandis monitis trahis; quam certis
promissis inuitas, vt non sit alia commodior via ad te nisi per te ipsum, qui vnus es
via, veritas et vita. Sed viam non indicasti modo verum etiam aperuisti, dum pro
nobis vinciri, trahi, damnari, rideri, caedi, conspui, vapulare, probris aci, demum
et in ara crucis agnus sine macula immolari voluisti, vt nos tuis vinculis solueres,
tuis sanares vulneribus, tuo lauares sanguine, tua morte ad immortalitatem eueheres. In summa, totum te nobis impendisti, vt tui (si eri posset) iactura nos perditos
seruares. Vitae redditus toties tuis apparuisti atque illis intuentibus Patrem repetisti,
vt membra conderent eo se peruentura quo caput iam praecessisse conspicerent.
Deinde quo magis conrmares amicos Patre placato egregium illud perpetui amoris tui pignus misisti, sacrum illum Spiritum, quo mortui mundo longe verius ac
foelicius iam viueremus in te quam nostro hoc spiritu viuimus. Quaeso, quid his
summae charitatis argumentis poterat accedere? Ne haec quidem tam multa, tam
magna agrantissimo tuo in nos amori sat erant. Quis enim commemorare possit
quot martyrum mortibus nos ad huius vitae contemptum animas? quot virginum
exemplis ad continentiam accendis? quot sanctorum monumentis ad pietatem sollicitas? quam admirandis Ecclesiae tuae sacramentis communis pariter ac ditas? Vt
consolaris, eri|gis, armas, doces, mones, trahis, rapis, mutas, transformas nos arcanis
tuis litteris, in quibus viuas quasdam tui scintillulas condi voluisti, magnum amoris
incendium excitaturas si quis modo pia diligentia conetur excutere? Denique quam
vndique nobis obuius es, ne quando liceat obliuisci tui? Ad haec quam paterne toleras peccantes, quam clementer recipis ad te redeuntes. Nec imputas benefacta tua
gratis, nec resipiscentibus nostra imputas malefacta. Vt subinde tacitis vellicas ac
trahis instinctibus; vt emendas aduersis, vt allicis prosperis; vt omnem moues lapidem, vt nusquam cessat ardentissima charitas in fouendis asserendis tuendis beandis
nobis?
Sed quam pauca de tam innumeris perstrinximus, commilitones? Et tamen videtis
quam sit immensus beneciorum aceruus. Eat nunc qui volet et Pyladas, Horestes, Pirithoos, Thesaeos, Damonas ac Pythias verbis phaleratis eerat, mera prae
his nugamenta. Atque haec quidem contulit vltro nihil promeritis, imo transfugis atque hostibus et a quibus nihil omnino mutui benecii redire poterat. Si
mediocribus ociis homines ad amandum hominem accendimur, hunc conditorem, vindicem, sic amantem, sic promeritum, non saltem redamabimus, quandoquidem hanc solam gratiam ille a nobis reposcit quam tamen ipsam in nostrum
refundit lucrum? Adamas sanguine mollescit hircino; aquilae, leones, pardi, delphines, dracones agnoscunt ac referunt benecium; et o duritiam cordis humani
plus quam adamantinam si tam inaudita charitate non mitescit; o ingratitudinem
plus quam beluinam si tantorum meritorum potest obliuisci; o singularem impudentiam dicam an potius dementiam si sic conditus, sic restitutus, sic locupletatus,
tanta obrutus benecentia, ad tantas vocatus spes, quicquam amare potest praeter
illum vnum in quo et a quo sunt omnia, quique nobis omnia secum impertit.
Porro autem quamquam haec caritas mortalis omnis complectitur tamen nos
illi peculiariter debemus, propterea quod in nostrum, hoc est puerorum, ordinem
singulari quadam propensione atque indulgentia fuisse sese pluribus declarauit
indicasti BD: iudicasti A.

et AC: om. D.
lauares BD: leuares A.
possit BD: posset A.
ac AD: et BAS LB.
benefacta AD: benecia BAS LB.
instinctibus BD: instructibus A.
c(h)aritas AD: tua caritas BAS LB.
Thes(a)eos BD: Thesos A.
salutaribus formas Cf. the introduction

to the Pater Noster in the mass: praeceptis
salutaribus moniti et divina institutione formati.
via, veritas et vita Ioh. , .
in ara crucis A liturgical formula; cf. the
Secreta of the votive mass of the Holy Cross,
in ara crucis totius mundi tulit oensam.
agnus sine macula Cf. . Petr. , .
tuis sanares sanguine Cf. Isa. , ; Ven.
Fort., Hymn. II, , .
toties tuis apparuisti Cf. Mc. , ; ;
Lc. , ; Ioh. , ; ; ;
, .
Patrem repetisti Mc. , ; Lc. , ; Act.
, .
vt membra conspicerent Cf. Sacr. Leon.
; in totius aeclesiae condimus corpore faciendum quod eius praecessit in capite.
mortui mundo Cf. Rom. , , , Eph. , ,
(mortuus peccato or mortui peccatis).
omnem moues lapidem Adag.
(Omnem mouere lapidem), ASD II, , p. .
Pyladas ac Pythias Such lists of loyal
friends are a classical commonplace: Xen.
Symp. , and Plut. Mor. e are examples, the latter including all three pairs. See
also De rat. stud., ASD , , p. , with
note. Pylades was the loyal companion of
Orestes in exile (Eur. Iph.T.) and accomplice
in his revenge (Aeschyl. Choeph.). For the
sake of their friendship, Theseus accompanied Pirithous to the underworld and there, as
promeritis C D: promeritus A, pro meritis

B.
non saltem BD: non A, num saltem BAS
LB.
delphines BD: om. A.
si AD: om. BAS LB.
haec caritas BAS LB: haec AD.
declarauit BD: decorauit A.
Plutarch points out, shared his punishment

(Mor. c), Pythias (more properly Phintias)
was condemned to death for having plotted
against the tyrant Dionysius of Syracuse (there
is some confusion as to whether the rst or
the second of the name); his friend Damon
agreed to stand surety for him and at the
appointed time for execution to die instead
of him; Phintias however returned to save his
friend, and Dionysius spared both of them
(Cic. O. III, ). All therefore are examples of loyal companions who stood by their
friends or saved them from death or great danger.
Adamas hircino Cf. Plin. Nat. XXXVII,
. The statement is commonly repeated in
later writers.
aquilae benecium Further statements from Plin. Nat., respectively X,;
VIII, ; VIII, (panthera identied
with pardus at VIII, ); IX, ; VIII, .
Erasmus makes similar comparisons in Expostulatio Iesu cum homine suapte culpa pereunte
(Carm. , ASD I, , p. sqq. = Poems ),
which is printed with the Concio in all the
early editions. Cf. also Eccles. II, ASD V, ,
p. , ll. .
si sic conditus The noun homo is to be
understood here.
haec caritas The reading of the Basel edition
must be correct, for haec will hardly stand on
its own. Confusion may have been helped by
the unusual form of the accusative plural in
mortalis omnis.
lb
argumentis. Primum quod ita vt erat vatum oraculis promissus, puer paruulus nasci
voluit cum esset immensus; praeterea quod adhuc vteri virginei latebris inclusus
infantis item nondum nati gestu atque exultatione gauisus est salutari; deinde
quod statim innocentium puerorum sanguine suam natiuitatem voluit consecrari,
vt his quasi velitibus dux inuictus bellum auspicaretur. Adde his quod instante
morte triumphali Hierosolymam veniens puerorum occursu atque ocio decorari,
puerorum voce suas laudes decantari maluit. Iam vero quam amantem quamque
sollicitum puerorum patronum agit cum, matribus infantes suos oerentibus vt Iesu
contactu consecrarentur, discipulis ne possent admitti vetantibus indignans Sinite,
inquit, paruulos venire ad me. Neque vero pueris benedixit tantum, verumetiam
negat vlli mortalium aditum patere in regnum coelorum nisi qui ad paruulorum
formam descenderit. Rursum quam amanter et illud, cum tam grauiter deterret ab
oendendis pusillis, armans magis expedire vt molari saxo collo alligato praeceps
in mare detur aliquis quam vt vnum quemlibet ex his paruulis oendat. Atque his
quam insigne addidit elogium ad puerorum commendationem: Amen dico vobis,
angeli eorum semper vident faciem Patris. Gratias agit tibi tuus tibique dicatus grex,
Iesu praeceptor, cui quaeso vt sacras tuas manus semper admouere velis et ab omni
scandalo procul arceas. Quid illud? Nonne magnum amoris indicium cum puerum
in medio collocatum discipulis eum exemplum proponit, Nisi, inquiens, conuersi
fueritis et eciamini sicut paruulus iste non intrabitis in regnum coelorum? An non
eodem pertinet cum Nicodemo sciscitanti qua via possit ad vitam immortalem
pertingere iubet vt denuo renascatur, hoc est in puerum redeat? Vsque adeo Christo
duci nostro placuit infantia vt senes etiam cogat repuerascere si | modo velint in
illius admitti consortium extra quem nulla salutis spes est. Neque vero a Christo
dissonat Petrus cum admonet vt tamquam nuper editi infantes lac concupiscamus.
Neque discrepat Paulus Filioli mei, inquiens, quos iterum parturio donec formetur
Christus in vobis. Idem paruulos in Christo lacte potat. Multa sunt id genus loca
in mysticis litteris. Omnino Christianismus nihil aliud est quam renascentia, quam
repuerascentia quaedam.
Magnum igitur pueri, magnum pueritiae sacramentum, qua Iesus tantopere
delectatus est. Non contemnamus aetatem nostram quam verus ille rerum aestimator tanti fecit. Tantum demus operam vt eiusmodi simus pueri cuiusmodi diligit
Iesus (diligit autem innocuos pueros, dociles, simplices), atque illud interim meminerimus, hanc Deo gratam pueritiam non in annis esse sitam sed in animis, non in
temporibus sed in moribus. Est enim praeposterum quoddam nobisque magnopere
fugiendum puerorum genus qui mento leui mente sunt hirsuta et aetate impubes
vitiosa astutia senes sunt. Memorantur et in euangelio pueri Iesu crucem baiulantis
irrisores, quorum nomine matres iubet ille plorare, de quibus ita pronunciat: Si in
viridi ligno haec faciunt, in arido quid facient? Est igitur nouum quoddam pueritiae
genus quod a Christo probatur, pueritia citra puerilitatem et omnino senilis quaedam pueritia quae non annorum numero constat sed innocentia, sed ingenii simplicitate. An non id palam indicat Petrus cum ait: Deponentes igitur omnem maliciam
et omnem dolum et simulationes et inuidias et detractiones, sicut modo geniti infan-
tes, rationabiles, et sine dolo lac concupiscite vt in eo crescatis in salutem. Cur addidit
rationabiles? Nempe vt excluderet stultitiam, quae huius fere aetatis consueuit esse
comes. Cur detrahit inuidias, simulationes ac reliqua id genus vitia, quae senum
sunt quasi peculiaria? Nimirum vt intellegeremus Christi pueros simplicitate ac
praeterea AD: propterea BAS LB.

gestu AD: gesticulatione BAS LB.
voce BD: voto A.
discipulis AD: discipulos BAS LB.
quam BD: om. A.
tuus BD: hic tuus A.
indicium BD: incendium A.
puerum in medio collocatum AC:
puero in medio collatum D, puero in medium
collato BAS LB.
via C D: vita A B.
in illius AD: ad illius BAS LB.
loca AD: om. BAS LB.
repuerascentia C D: puerascentia A B.
contemnamus AD: contemnatis BAS LB.
simus BD: sumus A.
diligit autem C D: id est A B.
pueros BD: puros A.
impubes A B: impuberes C D.
Memorantur facient A B: om. C D.
rationabiles A B: rationabile C D, rationale
BAS LB.
rationabiles A B: rationabile C D, rationale
BAS LB.
fere A B BAS LB: vere C D.
vatum oraculis Cf. Is. , ; , . Vates for

an Old Testament prophet is not unusual in
this classicising style of writing, but Erasmus
may also have in mind Verg. Ecl. , esp. :
Iam redit et Virgo, redeunt Saturnia regna /
iam noua progenies caelo demittitur alto.
adhuc salutari Lc. , .
innocentium consecrari Mt. , .
instante morte maluit Mt. , .
cum, matribus ad me Mt. ,
; Mc. , ; Lc. , .
negat descenderit Mt. , .
armans oendat Mt. , ; Mc. ,
; Lc. , .
Amen dico Patris Mt. ,
(slightly altered).
puerum coelorum Mt. , (sicut
paruuli).
cum Nicodemo redeat Ioh. , .
cum admonet concupiscamus . Petr. , .
See below, ll. .
Filioli vobis Gal. , .
paruulos potat . Cor. , .
id genus loca On the phrase, cf. l. below,
and see Thomson, p. . Hebr. , is close
to the last three passages quoted, but other
places suggesting a link between childhood
and spirituality are Mt. , , Mc. , ,
Lc. , , Lc. , .
repuerascentia The verb repuerascere is classical, but this noun may be Erasmus coinage
(renascentia is also post-classical).
Non contemnamus aetatem nostram Cf. .

Tim. , .
non in annis hirsuta On word-play
in Erasmus see Thomson, pp. .
Memorantur facient The absence
of this sentence in C and subsequent editions must be a deliberate feature of Erasmus
revision of the text. No children are in
fact mentioned in the gospel account (Lc. ,
), and the natural interpretation of Christs
words, later adopted by Erasmus in Paraphr.
in Lc., LB VII, DE, would be to take
viridi ligno as referring to his own innocence,
with those responsible for his death as the
implied subject. The presence of the mocking
children may have been derived from pictorial
representations.
senilis quaedam pueritia On this topos
see Curtius, pp. .
Deponentes salutem . Petr. ,
. In Erasmus corrected rationabiles to
rationabile, following the Greek text and the
better MSS. of the Vulgate; this altered text,
however, removes the consequentiality of the
words which follow the quotation. See also
Erasmus comment on the text in Annot. NT.,
LB VI, FD.
senum quasi peculiaria The vices
listed in the text of Peter bear some resemblance to those given as typical of the old in
Ar. Rhet. . ba, Cic. De Sen. ,
and Hor. AP .
lb
puritate aestimari, non natalibus. Ad eundem modum et Paulus Malitia, inquit,

paruuli estote, sensibus autem perfecti. Quamquam est omnino in ipsa puerorum
aetate natiua quaedam bonitas ac velut vmbra quaedam ac simulacrum innocentiae,
vel spes potius atque indoles futurae probitatis; mollis et in quemuis habitum sequax
animus, pudor optimus innocentiae custos, ingenium viciis vacuum, corporis
nitor ac veluti os quidam vernantis aeui et nescio quomodo quiddam spiritibus
cognatum ac familiare. Neque enim temere t vt quoties apparent angeli puerili
specie sese oerant oculis. Quin etiam magi si quando suis incantamentis spiritum
eliciunt, in puerile corpus feruntur accersere. At quanto libentius Spiritus ille
diuinus, piis ac sanctis euocatus votis, in huiusmodi domicilia demigrabit!
Ergo ad has naturae dotes si accesserit summi illius et absoluti pueri imitatio tum
demum et grati in illum et illo digni pueri videbuntur. Etenim sic promeritum
quis possit non amare? Verum enimuero ea veri amoris vis est vt eius quod amas
quam simillimus esse cupias; quod si in nobis ecit amor humanus, quantum
aemulandi studium excitabit amor diuinus, cui ille collatus vix amoris vmbella
est? Proinde si vere atque ex animo non verbo tenus Iesum amamus, Iesum pro
nostra virili conemur exprimere vel potius in illum transformari. Quod si virum
assequi non possumus saltem pueri puerum imitemur, quamquam hoc ipsum
facinus est haudquaquam puerile, imo senilibus etiam viribus maius, sed quod fere
nusquam succedat foelicius quam in pueris. Etenim quoties negotium ab humano
pendet praesidio, tum robur, aetas, sexus expenditur, verum vbi gratiae res agitur
non naturae, tum hoc ecacius exerit sese miraculum Spiritus quo minus erat
opis ac duciae in carne. Denique quid dubitemus aut didamus ipso formante,
ngente ac transformante nos, quem conemur exprimere? Quis Danieli puero
tantum addidit prudentiae? Quis puero Salomoni tantum tribuit sapientiae? Quis
tribus illis pueris tantum adiunxit tolerantiae? Quis puerum Hely dignum diuino
fecit alloquio? Quis Nicolao puero, quis Egidio, quis Benedicto, quis Agneti, quis
Ceciliae? Quis tot tam teneris virgunculis tam masculam atque inuictam virtutem
dedit? Profecto | non natura sed gratia, et vbi minus succurrit natura ibi mirabilius
operatur gratia.
Hac igitur freti magno animo studium aemulandi puerum Iesum capessamus,
nec vnquam oculos ab eo velut a scopo deectamus. Absolutum exemplar habemus;
nihil est quod aliunde petere oporteat. Omnis illius vita quid nos sequi debeamus
clamitat. Quid autem docuit puer ille purissimus de purissima virgine natus nisi vt
omnem huius mundi spurcitiam et inquinamenta vitemus, atque angelicam quandam vitam iam nunc in terris meditemur, hoc est id esse meditemur quod illic semper sumus futuri? Porro spiritus Iesu cum omneis sordes auersatur et odit, tum praecipue beluinam illam et prorsus homine indignam libidinem. Quid autem docuit
nos natus peregre, editus in tuguriolo, abiectus in praesepe, pannis inuolutus, nisi vt
semper meminerimus nos hic paucorum dierum hospites esse, vtque calcatis opibus,
spretis mundi falsis honoribus, per pios labores ad caelestem illam patriam expediti
festinemus, in qua iam nunc animo viuamus oportet etiam si corporeis interim
pedibus terram contingimus? Rursum quid admonuit in Aegiptum aufugiens, nisi

vt inquinatorum commercium modis omnibus deuitemus, qui Iesum in nobis, hoc
est innocentiam ac mundi neglectum, conantur extinguere? Quid vero docuit circumcisus, nisi vt omneis carnis aectus ad Christum properantibus obstrepentes
amputemus ac tanquam in nobis ipsis mortui solo Iesu spiritu ducamur ac vegetemur? Quid docuit oblatus in templo nisi vt totos nos ab ipsa iam infantia Deo
rebusque sacris dedicemus consecremusque ac protinus recenti adhuc mentis testa
Iesum imbibamus? Neque enim vlla aetas ad discendam pietatem immatura est,
imo non est alia magis tempestiua ad discendum Christum quam ea quae mundum adhuc nescit. Iam ipsi apud vos aestimate, pueri, puer ille sic natus, sic Deo
dicatus, quam sanctis studiis totam pueritiam transegerit; non ocio, non cibo, non
somno, non ineptis lusibus, non stultis fabulis, non euagationibus, quemadmodum puerorum vulgus facit, sed aut parentum obsequiis aut sacris orationibus aut
pr. ac AD: et BAS LB.

aeui BD: cui A.
quiddam BD: quoddam A.
spiritibus A C D: spus B.
specie D: spem A, spe B C.
accersere A C D: accrescere B.
videbuntur AD: videbimur BAS LB.
possit AD: posset BAS LB.
amas A B: ames C D.
cui ille collatus BD: om. A.
Malitia perfecti . Cor. , .

pudor custos The words recur as a toposheading in Eccles. IV, ASD V, , p. ,
l. .
puerili specie As at Mc. , , but this
hardly amounts to quoties apparent.
specie The reading spem in A is probably an
incorrect expansion of a manuscript spe, for
specie; B and C retain spe.
Quin etiam demigrabit Cf. Apul.
Apol. ; also Cypr. Epist. , , apparently comparing the action of the Holy Spirit
with magical arts (Again si quando is an exaggeration).
ea veri amoris cupias Cf. Enchir., LB
V, E: Quis enim vere amat eum qui quam
dissimillimus esse gaudeat?
amor humanus amor diuinus The
argument is not quite sound, as it appears that
amor in the rst instance has objective force,
in the second instance subjective.
transformari An important concept in the
Paraclesis: cf. LB V, E; below, p. ,
l. : transformatio magis quam ratio,
D, C; below, p. , l. ; p. ,
l. .
hoc C D: om. A B.
conemur AD: conamur BAS LB.
Salomoni AC: Solomoni D.
capessamus BD: capescamus A.
alt. meditemur AD: studeamus BAS LB.
praesepe BD: praesepi A.
dedicemus AC: dicemus D.
testa AD: testula BAS LB.
totam BD: tantam A.
orationibus AD: precationibus BAS LB.
Danieli puero His wisdom was shown by his

part in the trial of Susanna, Dn. , .
Salomoni . Rg. , .
tribus illis pueris In the furnace, Dn. ,
. They are pueri at Dn. , , and their canticle is conventionally known as the Cantus
trium puerorum; but they are viri at , .
puerum Hely Samuel, Elis servant, . Sm. ,
.
Nicolao Ceciliae Erasmus may have
in mind simply the holiness said to be displayed by these gures from a young age;
thus Jacobus de Voragine, Aurea Legenda ,
; , ; , . For Agnes, who particularly
stressed her marriage to Christ and was martyred when young (ca. ), and Cecilia, constantly engaged divinis colloquiis (, ),
the Legenda references t the context more
closely.
beluinam Cf. Enchir., LB V, FA.
abiectus inuolutus Cf. Hier. Epist. , .
recenti testa A reminiscence of Hor.
Epist. I, , : used also, e.g., in Paracl.,
LB V, A; below, p. , ll. . For
the thought cf. also De pueris, ASD I, , p. ,
ll. .
lb
auscultandis doctoribus aut piis meditationibus aut sanctis ac seriis cum aequalibus
pueris colloquiis. An non haec et multa similia summatim complexus est sanctus
Lucas, cum scribit ad hunc modum: Puer crescebat et confortabatur plenus sapientia,
et gratia Dei erat in illo? An non palam videtis nouum pueritiae genus? De pristinis
pueris dictum est: Stultitia colligata est in corde pueri. De nouo hoc auditis: plenus
sapientia. Quid adhuc aetatis inscitiam praeteximus cum audiamus non sapientem
sed plenum sapientia puerum? Videte vt omnem rerum ordinem hic puer inuertit qui loquitur in Apocalipsi: Ecce ego noua facio omnia. Perditur sapientia senum
ac prudentia prudentium reprobatur, ac pueri implentur sapientia. Nimirum hoc
nomine gratias agens Patri, Quoniam, inquit, abscondisti haec a sapientibus et reuelasti ea paruulis. Porro ne stultam huius mundi ac fucatam sapientiam aectaremus
protinus adiecit Et gratia Dei erat in illo. Is vero demum sapit qui mundo desipit et
nil nisi Christum sapit. Is non e philosophorum libris, non e scoticis argutiis, sed
syncera de cognoscitur, spe tenetur, charitate deuincitur.
Iam vero quam multa docuit nos vbi duodecim natus annos a parentibus furtim
subducit sese, ne inter notos quidem ac propinquos repertus, post triduum denique inuentus est. Sed vbi tandem inuentus? Num in circulis, num in choris, num in
viis aut foro? Audite, pueri, vbi repertus sit Iesus, relictis parentibus quodammodo
fugitiuus, et vbi vos versari conueniat intelligetis. In templo, inquam, inuentus est,
in medio doctorum sedens, audiens illos ac vicissim interrogans. Quid docuit nos
Iesus his tam admirandis factis? Non dubium quin rem magnam, rem seriam, rem
imitandam docuerit. Quid autem? Quid, nisi vt grandescente in nobis Christo
quandoquidem et in nobis nascitur et habet suos aetatum gradus, donec occurramus in virum perfe|ctum et in mensuram plenitudinis eius ergo, cum grandescit
in nobis, docet vt naturales parentum et amicorum aectus in Deum transferamus.
Nihil hic amemus, nihil miremur, nisi in Christo et Christum in omnibus. Meminerimus nos verum patrem, patriam, cognatos, amicos habere in coelis. Verum ne
quis imaginetur hunc parentum neglectum fastum aut inobedientiam sapere consequitur Et erat subditus illis. Imo nemo suos parentes verius amat, nemo magis
pie colit, nemo obseruantius morem gerit quam qui sic contemnit. Quid autem
est sedere in templo, nisi in rebus sacris conquiescere et ad discendum animum ab
omnibus tranquillum curis adferre? Nihil autem viciis est turbulentius, et ocium
ac quietem amat sapientia. Iam a quo tandem nos grauemur discere, quam attentas
aures praeceptoribus praebere conuenit, cum puer ille coelestis, sapientia Dei Patris,
in medio doctorum sedeat, audiens vicissim ac respondens? sed ita respondens
vt omnes eius sapientiam admirarentur. Neque id mirum, cum is esset ad quem
omnis mundi sapientia stulta est. Praeclara res legum prudentia, egregia res philosophiae cognitio, suspicienda res theologiae professio, verum si quis Iesum audiat
ilico stultescunt omnia. At nostra responsio, si sapientiae miraculum excitare non
potest, certe sapiat modestiam, sonet innocentiam. Rursum, obsecro, quam morigeros, quam obsequentes nos esse decet parentibus ac praeceptoribus (quos potiores
velut ingenii parentes habemus) posteaquam ille Dominus omnium cum a parentibus non intelligeretur tamen subditus illis redierit in Nazareth. Debetur hoc pietati,
debetur parentum reuerentiae, vt aliquoties illorum voluntati concedamus, etiam

si nos meliora viderimus.
Sed iam operae precium est audire quam apto ni Lucas Iesu pueritiam concluserit. Et Iesus, inquit, prociebat sapientia, aetate et gratia apud Deum et apud
homines. Quam multa quam paucis nos docuit! Primum, cum aetatis accessione
pietatis item accessionem oportere copulari, ne illud in nos iure dici possit quod in
hominum vulgus diuus dixit Augustinus: Qui maior est aetate maior est iniquitate.
Neue in hoc pulcherrimo certamine vnquam restemus aut nos assequutos arbitremur, sed in morem currentium in stadio a tergo relicta negligentes in anteriora
nitamur, ac semper a bonis ad meliora, a melioribus ad optima procere conemur,
donec ad metam, hoc est huius vitae nem peruentum erit. Socrates iam admodum senex perinde quasi nihil sciret ita semper et a quouis discere sitiebat: itidem
et nos quo magis in Christo fuerimus, hoc minus nobis placebimus, si modo vere
in illo fuerimus progressi. Adeo pestis est et studiorum et pietatis, ac iuxta
Fabium praecox illud ingeniorum genus non temere peruenit ad frugem vel eruditionis
vel innocentiae. Equidem nec ordinem ociosum esse puto apud Deum et apud homines, vt intelligamus in primis dandam operam vt vita nostra Deo placeat. Id agentes
humanus fauor vltro consequetur. Nihil enim virtute pulchrius, nihil amabilius,
quam laus hoc magis sequi solet quo minus appetitur.
inscitiam BD: Iustitiam A.

plenum BD: om. A.
choris BD: choriis A, choreis BAS LB.
pie BD: om. A.
morem AC: mortem D.
eius BD: om. A.
Puer in illo Lc. , .

Stultitia pueri Prv. , .
Ecce omnia Ap. Ioh. , .
Perditur reprobatur Cf. Is. ,
and (closer) . Cor. , .
Quoniam paruulis Mt. , ; Lc.
, . In both places the Vulgate reads a
sapientibus et prudentibus.
mundo Christum sapit A further
allusion to Paul on wisdom and folly, . Cor.
; cf. also , : stulti propter Christum.
scoticis argutiis Duns Scotus () is a
favourite Erasmian target: cf., for instance,
Enchir., LB V, D; Parab., ASD I, p.
. sqq.
duodecim natus interrogans Cf. Lc.
, .
In templo interrogans Cf. Lc. , .
donec occurramus plenitudinis eius
Cf. Eph. , .
admirarentur BD: admirentur A.

alt. a BD: ab A.
est AD: om. A.
Christo BD: Chisto A.
BD: philaftia A.
Et erat subditus illis Lc. , .

Praeclara res omnia Cf. Hier.
Comm. in Ir. proph. , (Migne PL , );
Paracl., LB V, F; below, p. , ll.
.
ingenii parentes Cf. Eccles., ASD V, ,
p. , l. .
Et Iesus homines Lc. , .
Qui maior iniquitate Aug. Serm. , ,
(Migne PL , ).
in morem peruentum erit Cf. Phil.
, .
Socrates This assumption underlies almost
all the Platonic dialogues (e.g. Plat. Euthyphr.
A); Socrates is made to expound the basis of
the method in Tht. BD.
See J. Chomarat, rasme et Platon,
Bulletin de lAssociation Guillaume Bud,
, no. , pp. sq.
praecox frugem Quint. Inst. I, , .
lb
Paucis vt potuimus vobis expressimus exemplar pueri quem et amare plurimum

et imitari studiosissime debemus, atque omnino tantum videbimur amare quantum
fuerimus imitati; rursum tanto plenius imitabimur quanto amabimus ardentius.
Proinde hoc ipsum ab illo cotidianis ac puris precibus agitemus, vt nobis donet
amore sui agrare, sui similes euadere: hoc est castos, puros, incontaminatos,
mites, simplices, tractabiles, expertes fuci, ignaros doli, nescios inuidiae, parentibus
morigeros, praeceptoribus dicto audientes, mundi contemptores, rebus diuinis
addictos, piis litteris intentos, nobis ipsis cotidie meliores, probatos superis, gratos
hominibus, odore bonae famae quam plurimos ad Christum allicientes. Haec,
inquam, assidue agitemus, haec manibus pedibusque conemur dum habilis aetas
breui alioqui fugitura. Etenim si recte monuit Fabius opti|ma statim ac primo
discenda, quid prius disci debet quam Christus, quo nihil est melius; imo quid
aliud discere oportet Christianum quam eum vnum quem nosse vita est aeterna,
quemadmodum ipse testatur, Patrem orans in euangelio? Id si curabimus, vtcumque
pro virili gratiam referemus tam singulariter de nobis merito, et illi referendo
gratiam ipsum nobis lucrifaciemus. Referemus autem hoc plenius quo vehementius
redamabimus; porro hoc magis illum redamabimus quo magis vita ac moribus
exprimemus; iam quo magis exprimemus hoc magis ipso locupletabimur.
Tertia pars
At interim nonnullis forsitan succurret animo duram hanc esse militiam, repudiatis
omnibus cum Christo crucem tollere. Sed memineritis, fratres dilectissimi, longe
diuersam mundi et Christi esse naturam. Mundus ceu fucata meretrix prima fronte
blandus nobis et aureus occurrit, postea quo ingrediare altius, quo propius inspicias, hoc magis ac magis tetra, putida, fellita sunt omnia. E diuerso Christus procul
intuentibus durior apparet dum cruces videmus, dum voluptatum ac vitae contemptum. Verum si quis denti animo totum sese in illum reiiciat, reperiet nihil esse
mollius, nihil expeditius, nihil dulcius: nisi forte verum non dixit veritas in euangelio cum ait: Tollite iugum meum super vos et inuenietis requiem animabus vestris;
iugum enim meum suaue est et onus meum leue. Haec nimirum vere est ardua illa virtutis via quam et olim tanto ante Christum, vtcumque somniauit Hesiodus, primo
aditu asperior, progressu semper et facilior et amoenior. Sed quid tandem asperum
videri potest quo ad tam ingens, tam certum itur praemium? Si iuxta sapientis dictum spes praemii minuit vim agelli, quis in hac momentanea vita non leue, non
dulce iudicet quo celestem illam et nunquam desituram sibi paret vitam, aeternum regnare cum Christo, assidue summum illud intueri bonum, versari in angelorum contubernio, ab omni malorum metu procul abesse? Quis, oro, tantum hoc
praemium non vel sexcentis mortibus emptum velit? Atqui hoc tantum donatiuum
pollicetur militibus suis imperator noster Iesus, qui neque fallere potest neque mentiri nouit. Iam apud vosmetipsos expendite fructus aeternitatem ac magnitudinem;
contra, quam breue huius militiae tempus, nimirum haud longius ipsa vita, quae
quid aliud est quam vapor ad exiguum tempus apparens, aut vnius horae somnium?
Sed agedum, de hoc interim inaestimabili praemio sileamus, atque inspiciamus

quam abunde magna mercede dux noster militum suorum labores etiam in hac
vita compenset quamque disparem metant messem qui mundo militant et qui
merent sub Christo Iesu. Audiamus quid ipsi dicant impii in libro Sapientiae:
Lassati sumus in via iniquitatis et perditionis, ambulauimus vias diciles: viam
autem Domini ignorauimus. Illectat mundus fucatis bonorum simulacris, quae
nihil aliud sunt quam mellita venena; mox attractos et velut inauctoratos, Deum
immortalem! in quas curas, quas sollicitudines, quas turbas, quae dispendia, quae
dedecora, in quam consciae mentis carnicinam, in quem infoelicem exitum
miseros adducit, vt hic quoque iam abunde magnas impietatis poenas dedisse
videantur, etiam si nulli consequantur inferi. At qui reiectis mundi fucis in Iesum,
hoc est summum bonum, omnem amorem curam studiumque transferunt totique
ab illo pendent, ii iuxta promissum euangelicum non modo vitam aeternam
possidebunt verum etiam in hoc saeculo centuplum accipient. Quid est autem
alioqui A C D: illioque B.
eum BD: enim A.
vnum A B BAS LB: virum C D.
vtcumque BD: vtrumque A.
mundus ceu A C D: mundi seu B.
ac magis BD: om. A.
enim meum C D: enim A B.
optima discenda Quintilians actual

words are (XI, , ): pueri statim quam
plurima ediscant.
quemadmodum ipse testatur Ioh. , .
Tertia pars The arguments and some of the
wording in this whole section (which has elements of the confutatio, the sequel in classical rhetorical theory to the conrmatio) bear a
strong resemblance to the third canon of the
Enchiridion (LB V, CA).
dum cruces videmus Cf. Bern. In Ded. Eccl.
(Migne PL , ), cited at De sarc. eccles.
concord., ASD V, , p. , ll. . Cf.
also De contemptu mundi, ASD V, , p. ,
n.l. .
verum non dixit veritas Cf. the hymn of
Thomas Aquinas, Adoro te devote, verbo veritatis nihil verius (Anal. Hymn. , ).
Tollite leue Mt. , .
somniauit Because before Christ only a
glimmer of the truth could be perceived.
primo amoenior Cf. Hes. Erg.
.
spes agelli The saying is repeated in
Enarrat. in Ps. XXII (ASD V, , p. , .
quo ad A C D: quoad B.
momentanea BD: momentaria A.
merent BD: moerent A.
via BAS LB: vita AD.
et AD: om. BAS LB.
quem LB: quam AD BAS.
) and Ecclesiastes (ASD V, , p. , l. ),

and with minor variations occurs fairly frequently in medieval and sixteenth-century
writers, often attributed to Gregorius (e.g. in
the Corpus Thomisticum [In Ap. Ioh. ]). The
saying does not in fact appear in the writings
of Gregory the Great, but perhaps derives ultimately from his Moralia in Iob . (Migne
PL , CA), where the phrase vim
agelli is used to signify the trials of the
present life, and the themes of hope and the
life to come are also treated.
aeternum regnare cum Christo Cf. Ap.
Ioh. , .
vapor apparens Cf. Iac. , .
Sed agedum videbantur This whole
passage is closely parallel to De contemptu
mundi, ASD V, , p. .
Lassati sumus ignorauimus Sap. , ;
quoted also in the parallel Enchiridion passage
(LB V, B).
inauctoratos A postclassical word, cf. Hoven
s.v. inautoro. Velut may perhaps represent
Erasmus awareness of a neologism.
promissum euangelicum Mt. , .
lb
accipere centuplum? Nempe pro fucatis bonis vera, pro incertis certa, pro uxis
aeterna, pro veneno tinctis syncera, pro curis ocium, pro sollicitudine duciam, pro
turbulentia tranquillitatem, pro dispendiis vtilitatem, pro agitiis integritatem, pro
conscientiae cruciatu secretum et ineabile gaudium, pro turpi atque infoelici exitu
gloriosam ac triumphalem mortem. Spreuisti diuitias amore Christi; in ipso veros
inuenies thesauros. Reiecisti falsos | honores; in hoc longe eris honoratior. Neglexisti
parentum aectus; hoc indulgentius fouebit te Pater verus qui est in coelis. Pro
nihilo habuisti mundanam sapientiam; in Christo longe verius sapies ac foelicius.
Aspernatus es pestiferas voluptates; in ipso multo alias inuenies delicias. Breuiter
vbi archanas illas sed veras opes Christi dispulsa mundi caligine videris, omnia quae
prius arridebant, quae sollicitabant, ea non solum non admiraberis sed perinde vt
pestes quasdam fugies reiicies auersaberis. Fit enim mirum in modum vt simul atque
coelestis illa lux animos nostros penitus attigerit protinus noua quaedam rerum
omnium facies oboriatur. Itaque quod paulo ante dulce videbatur nunc amarescit,
quod amarum dulcescit, quod horrendum blanditur, quod blandiebatur horrescit,
quod splendidum ante nunc sordidum, quod potens inrmum, quod formosum
deforme, quod nobile ignobile, quod opulentum egenum, quod sublime humile,
quod lucrum damnum, quod sapiens stultum, quod vita mors, quod expetendum
fugiendum, et contra, vt repente mutata rerum specie nihil minus esse iudices quam
id quod esse videbantur.
Ergo in vno Christo compendio ac vera reperiuntur omnia bona, quorum inanes
ac mendaces imagines et vmbras ceu praestigias mundus hic ostendit, quas miserum mortalium vulgus tanto animi tumultu, tantis dispendiis, tantis periculis per
fas nefasque persequitur. Quam, obsecro, beatitudinem cum hoc animo conferre
queas, qui iam liber sit ab errore, liber ab aectibus, securus, semper gaudens ob
testimonium conscientiae, nulla de re sollicitus, altus, sublimis ac coelo proximus
iamque supra sortem humanam, qui in Christo excelsissima petra nixus omnes
huius saeculi fucos, tumultus, procellas ex alto rideat, negligat vel potius commiseretur? Quid autem timeat is qui propugnatorem habeat Deum? Ignominiam? At
summa est gloria pro Christo ignominiam pati. Paupertatem? At opum sarcinam
lubens abiicit quisquis ad Christum properat. Mortem? At ea maxime in votis est
per quam scit sese ad immortalem vitam esse transmittendum. Qua de re sit sollicitus cuius Pater coelestis etiam pilos habet annumeratos? Quid autem cupiat is qui in
Christo possidet omnia? (Quid enim non commune membris et capiti?) Iam vero
quanta est hominis non modo felicitas verum etiam dignitas viuum esse membrum
sanctissimi corporis ecclesiae, idem esse cum Christo, eandem carnem, eundem spiritum, communem cum illo habere Patrem in coelis, Christum habere fratrem, ad
communem cum illo haereditatem destinatum esse, breuiter iam non hominem
esse sed Deum? Adde his gustum quendam foelicitatis futurae, quem piae mentes
subinde percipiunt. Haec nimirum viderat, haec senserat propheta, cum ait: Nec
auris audiuit, nec oculus vidit, nec in cor hominis ascendit quae praeparasti, Deus, diligentibus te. Proinde, charissimi sodales, si dabimus operam vt vere Christi membra
simus, iuxta illud propheticum dictum Iustus vt palma orebit etiam in hac vita per-
petua quadam adolescentia vernabimus, non animo tantum verum etiam corpore.
Etenim quemadmodum oridus ille Iesu spiritus in nostrum spiritum redundabit,
ita noster vicissim in suum corpus inuet et quoad eri potest in sese transformabit. Nec poterit tantus animi ac corporis nitor vestium sordes ferre. Nam animus
noster habitaculum est Dei; animi domicilium est corpus; porro vestis et ipsa corporis quodammodo corpus est. Ita et vt capitis puritati totus homo respondeat,
donec peracta hac vita ad immortalitatem traducatur.
Epilogus
lb
Agite igitur, optimi commilitones, ad hanc tantam foelicitatem summis viribus enitamur, ducem nostrum Iesum vnum admiremur, quo maius nihil esse potest, imo
sine quo nihil est omnino magnum. Hunc vnum amemus, quo nihil esse melius
potest, imo extra quem nihil est omnino bonum. Hunc imitemur, qui solus est
verum et absolutum pietatis exemplar, extra quem | quisquis sapit, desipit. Huic vni
inhaereamus, hunc vnum amplectamur, hoc vno fruamur, in quo est vera pax, gaudium, tranquillitas, voluptas, vita, immortalitas. Quid multis? Summa bonorum est
vtilitatem D: vnitatem AC.

cruciatu BD: om. A.
veros D: vero AC.
sed BD: et A.
dispulsa BD: depulsa A.
videris BD: videas A.
dulcescit C D: dulcessit A B.
quod horrendum blanditur BD: om. A.
blandiebatur AD: blanditur BAS LB.
inrmum A C D: inmum B.
Ergo BD: Ego A.
ceu praestigias C D: seu perstigias A B.
ostendit AD: ostentat BAS LB.
in AD: om. BAS LB.
opum C D: eam A B.
Breuiter videbantur Cf. Enchir., LB

V, DE.
per fas nefasque A set phrase; cf. Liv.
VI, , ; Lucan. V, ; Paul. Nol., Carm.
App. , (CSEL , p. ); Sidon. Epist. I,
, .
qui iam liber commiseretur This
picture is very close, at least at rst, to the
ideal of the Stoic sage (cf., e.g., Cic. Ac. II,
; Hor. Epist. I, , ), while ex alto
rideat (l. ) suggests rather the Epicurean
model in Lucr. II, sqq.
testimonium conscientiae Cf. . Cor. , .
pilos habet annumeratos Cf. Mt. , ; Lc.
, .
vitam BD: om. A.

in BD: iam A.
felicitas BD: facultas A.
viuum BD: vnum A.
destinatum BD: destinatam A.
illud A B D: aliud C.
corpore BD: corpere A.
oridus A B D: oribus C.
sese BD: se A.
vestium BD: vestrum A.
alt. quo BD: sine quo A.
hoc vno BD: hoc viro A.
in quo C D: in quo vno A B.
est BD: om. A.
gustum percipiunt Cf. De contemptu mundi, ASD V, l, p. , l. sqq.,

and Moria, ASD IV, , p. , l.
p. , l. (the latter written in
and revised for publication in , the same
year as our text). See Screech, esp. pp.
.
Nec auris diligentibus te A compound of Is. , and . Cor. , ; a similar
quotation appears in the Moria passage.
Iustus vt palma orebit Ps. (), .
Nec poterit corpus est Cf. Enarrat.
in Ps. XXII, ASD V, , p. , l. sqq.
Epilogus The formal conclusion to the
whole homily.
lb
omnium. Extra hunc nihil suspiciamus, nihil amemus, nihil appetamus, huic vni
placere studeamus. Meminerimus nos sub illius oculis et illius angelis testibus
quicquid agimus agere. Zelotypus est, nec vllas mundi sordes patitur. Quare puram
et angelicam in illo viuamus vitam, ille sit no|bis in corde, in ore, in omni vita. Hunc
penitus sapiamus, hunc loquamur, hunc moribus exprimamus. In illo negocium,
ocium, gaudium, solatium, spem, praesidium omne collocemus. Hic a vigilantium
animis nunquam discedat, hic dormientibus occurset. Hunc et litterae nostrae et
lusus etiam sapiant, per hunc et in hoc crescamus, donec occurramus in virum
perfectum, et gnauiter obita militia perpetuum cum illo triumphum agamus in
coelis.
Dixi.
in ore C D: more A B.
lusus BD: ludus A.
donec perfectum Cf. Eph. , .
gnauiter in coelis The concluding
note is not Christ the teacher (above, ll. ,
occurramus C D: occurremus A B.
Dixi BD: Finis A.
) but the more Pauline and emotional
image of Christ the general.
DISPVTATIVNCVLA DE TEDIO PAVORE TRISTICIA IESV
edit par
A. Godin
Paris
INTRODUCTION
La composition de la Disputatiuncula est lie la rencontre dErasme avec John

Colet lors de son premier sjour en Angleterre.1 Arriv Oxford la n de lt
, le jeune religieux prit pension Saint Marys College,2 dont le prieur, un
homme cultiv, tait Richard Charnock.3 Celui-ci recommanda chaleureusement
Erasme Colet,4 qui, depuis son retour dItalie en , commentait publiquement
les Eptres de saint Paul luniversit et y jouissait dune autorit thologique
hors pair.5 Dentre de jeu, les deux hommes sympathisrent et entamrent un
commerce pistolaire et oral soutenu6 sur des thmes scripturaires, entre autres
le courroux divin contre Can,7 langoisse du Christ au jardin des Oliviers. La
discussion sur lagonie de Jsus fut dite en par limprimeur Thierry Martens
dans les Lucubratiunculae, sous une forme profondment remanie.8 Il est donc
ncessaire de retracer grands traits lhistoire complexe des deux versions de la
Disputatiuncula.9
Voir aussi lintroduction de John W. OMalley dans CWE , pp. xxiii; Allen, Ep. intr. et
introd.; CWE , pp. .
2 Aujourdhui Frewen Hall, maison fonde en pour accueillir les jeunes chanoines augustins
durant leurs tudes universitaires. Voir Ep. , n.l. .
3 Il encouragea vivement son confrre composer les Adages (Ep. , ll. ). Cf. aussi Ep. ,
l. et Contemporaries I, s.v. Richard Charnock, pp. .
4 Ep. , ll. .
5 Ep. , ll. . J.H. Lupton, A Life of John Colet D.D., Dean of St. Pauls and Founder of St.
Pauls School, Londres, , rd. , repr. Hamden, Conn., ; A. Godin, Erasme. Vies de Jean
Vitrier et de John Colet, Angers, .
6 Infra, p. , ll. .
7 Dans lEp. , Erasme a fait le rcit color de cette joute dans laquelle il dclare jouer le rle du
pote. Voir E.V. Telle, Trois contes, Moreana (), pp. .
8 Ep. , ll. : adeo mutata vt vix agnoscas. La date de semble simposer malgr
W.L. Edgerton, The Calendar Year in Sixteenth-Century Printing, Journal of English and Germanic
Philology (), pp. . Cf. Contemporaries II, s.v. Dirk Martens, p. : in Antwerp
Martens printed his earliest editions of books by Erasmus: the Lucubratiunculae on February
(which may be , new style) and again on November .
9 Depuis Allen, introd. Ep. , la question a t partiellement renouvele par G.J. Fokke, An aspect
of the Christology of Erasmus of Rotterdam, Ephemerides theologiae lovanienses (), pp.
. Le professeur A. Jolidon () mavait aimablement communiqu le texte dactylographi dun
exercice universitaire prpar sous sa direction en par D. Marchal: La Christologie dErasme,
Texte, traduction et commentaire de la Disputatiuncula. Il ma t utile pour la prparation de cette
dition et je tiens remercier vivement le matre et son disciple.
dispvtativncvla de tedio pavore tristicia iesv (introduction)

I. Gense de la Disputatiuncula
Au point de dpart, il y eut entre les deux amis un change de lettres qui faisait suite
un entretien oral dont la version imprime fait mention: Heri quum in pomeridiana conictatiuncula nostra etc..10 Un post-scriptum de cette mme editio princeps avertit le lecteur en ces termes: Bis respondit Coletus, toties Erasmus; verum
ea non quibant haberi quum haec imprimerentur.11 Logiquement, en son premier
tat, la Disputatiuncula comprenait un texte pralable dErasme sous forme de status quaestionis, plus quatre lettres. Deux questions se posent alors: a-t-on conserv
ces direntes pices? Si oui, quel est lordre de succession des missives changes?
Outre des lments thoriquement maintenus tels quels dans la version imprime, le matriau disponible agencer est le suivant:
une lettre dErasme (Ep. ) imprime en tte de toutes les ditions de la
Disputatiuncula.
deux lettres dErasme (Epp. , ) contenues dans le manuscrit , f o
ro ro, qui est conserv la Bibliothque municipale de Gouda.12 Elle
conrment la ralit dune version brve de la Disputatiuncula.13
une lettre de Colet,14 publie pour la premire fois la n de ldition de
la Disputatiuncula, procure par Froben en avec une note explicative
dErasme: Ex multis quae aliorum furacitas sustulerat, hoc vnum ministri
adiiciendam putaui, adiecturus et alia si continget nancisci.15
. Le montage de P.S. Allen

Lditeur de lOpus epistolarum place, en tte de sa reconstruction, la lettre dErasme
(Ep. ) qui tient lieu de prface ldition imprime. Ce choix est arbitraire.
Le lien entre cette pice rapporte et la discussion proprement dite est plutt
lche: il se fait principalement par la mention commune de Richard Charnock,
prsent au dbat oral16 et nomm dans les salutations dusage terminant la missive.
Une sommaire analyse de contenu conrme cette premire observation. Il sagit
10
Infra, p. , l. .
Infra, p. , ll. . A rapprocher dEp. , ll. .
12 Description complte du MS in G.J. Fokke, art. cit. (supra, n. ), pp. . Il aurait t copi
sur les originaux par un religieux du couvent de Steyn, au plus tt en . Voir aussi J.W.E. Klein,
New light on the Erasmiana manuscripts, Quaerendo , (), pp. .
13 Voir infra, p. , l. .
14 Cf. Allen, Ep. , qui la reproduit ampute de son dveloppement. Malgr le titre factice plac
sans doute par lditeur, il sagit bien dune seule et mme lettre.
15 Voir infra, p. , ll. . Par ce post-scriptum, moins prcis que celui de (cf. supra,
n. ), Erasme semble indiquer un important change de lettres sur le sujet. Voir aussi Cat. lucubr.,
Allen, Op. ep., I, p. , l. : Accessit pars temporariae Disputationis.
16 Cf. p. , l. .
11
indniablement pour Erasme de rpondre une lettre (perdue) de Colet qui lui
reprochait17 de dcliner une proposition denseignement biblique luniversit
dOxford.18 Tous les arguments rasmiens du plaidoyer pro domo sordonnent
autour de ce thme principal. In ne cependant, aprs avoir promis que le moment
venu il secondera les vaillants eorts de Colet pour restaurer la vraie thologie,
il ajoute: dans lintervalle, rien ne pourrait mtre plus doux que de dbattre
dEcriture sainte avec toi chaque jour (comme nous avons commenc le faire),
soit oralement, soit par crit.19 Dans sa gnralit, ce texte reste trop vague
pour conclure une allusion directe et indubitable la Disputatiuncula. Elle fait
seulement rfrence aux commencements dune pratique dchanges intellectuels
dont le dbat qui nous occupe fut le point culminant.20 En faisant de sa lettre la
prface de ldition imprime, Erasme avait un double but, conforme somme toute
ce type dcrits: glorier le rle de Colet et souligner modestement, aux yeux du
public lettr, le srieux de sa propre prparation aux tches thologiques spciques
qui le requraient dsormais tout entier. Le dossier manuscrit de , i.e. la version
courte de la Disputatiuncula nexigeait pas encore une telle mise en scne.
La seconde pice du montage dAllen pour tenter de reconstituer ltat primitif
de la petite discussion (Ep. ) amalgame les premires lignes de la version de
21 et la seconde lettre du manuscrit de Gouda.22 Lun des deux textes voque les
circonstances du dbat provisoirement clos par Colet pour permettre Erasme dy
rchir loisir et de se ranger lopinion de son contradicteur. Aprs mr examen,
le rotterdamois sest trouv au contraire confort dans la sienne dont il dclare
vouloir faire un expos mieux quilibr et plus solide. Lautre passage transcrit par
Allen rappelle sommairement les objections de Colet la thse dErasme et y rpond
dune manire dtaille en utilisant un style dialogu trs alerte. Largumentation
est psychologique, thologique, sans aucune rfrence des problmes gnraux
dexgse. Erasme se dit prt remettre sur le mtier ce premier essai23 dapprenti
thologien, priant son ami de le rfuter.
Troisime lment du puzzle, voici prsent une rponse de Colet, intgre dans
ldition frobnienne de , mais dont Allen ne reproduit que lintroduction
(Ep. ). Colet flicite Erasme pour sa lettre bene longa24 et talentueuse, qui
rsume dlement leur dbat. Mais ses arguments ne lont pas convaincu. A dfaut
dune rfutation gnrale, quil dire, il va sen prendre la premire partie,
qui en est comme la pointe et le front.25 Suit un expos mthodologique sur la
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Cf. p. , ll. , .
Cf. p. , ll. .
Cf. p. , ll. .
Voir G.J. Fokke, art. cit. (supra, n. ), p. , n. .
Cf. p. , l. p. , l. (Ep. , ll. ).
Cf. p. , l. p. , l. (Ep. , ll. ).
Cf. p. , ll. .
Cf. p. , l. .
Cf. p. , ll. .
fcondit et la pluralit des sens scripturaires. Colet admet la premire mais nie la
seconde, au partir notamment dune comparaison avec les phnomnes naturels
qui tendent lunicit. LEsprit saint, qui est lui-mme fcondit, engendre une
seule et mme vrit, simple, indivisible, inscrite dans un discours univoque. Le
verset vanglique (Mt. , ) ne peut donc avoir quune seule signication. Et
dans la mesure o Jrme, sa caution patristique, est dans le vrai, les autres sont
dans lerreur. Aprs quelques considrations sur sa verbosit, signe dune strilit
de lesprit, Colet annonce quil poursuivra sa plaidoierie dans une autre lettre. Par
le rsum qui prcde, on voit que larticulation entre la lettre de Colet (Ep. )
et la seconde lettre du manuscrit de Gouda (Ep. ) nest pas vidente. Allen a
d den aviser et pour sauvegarder la cohrence de sa reconstitution, il a omis de
citer la Responsio ad argumenta erasmiana qui traite dun sujet scripturaire dont,
eectivement, on ne trouve pas trace dans la lettre dErasme laquelle Colet est
cens rpondre. Dvidence, cest l un des points faibles du montage.
En revanche, Allen devient plus convaincant pour la dernire pice de son
dossier: il fait suivre la missive (tronque) de Colet (Ep. ) par la premire
des deux lettres dErasme (Ep. ) conserves dans le manuscrit de Gouda.26
Ici, lordre de succession est tout fait satisfaisant. De lun lautre lettre, il y a
correspondance27 entre les thmes abords et rciprocit dans le jeu des mtaphores
utilises. Erasme reprend lide matresse de Colet sur Jrme en dmontrant son
manque de pertinence. Davantage, il lui renvoie ses propres images, celles de la
guerre,28 de la vrit qui, telle ltincelle, jaillit du choc de deux silex,29 et, avec une
ironique dfrence, ses remarques sur la prolixit qui dnote un esprit strile.30
Rsumons, en un tableau synoptique, la reconstitution dAllen:
Ep. : Prface
Ep. : dbut de la version imprime et MS Gouda (me lettre)
Ep. : dbut de la rponse de Colet
Ep. : MS Gouda (re lettre).
. Le montage de G.J. Fokke

Lauteur critique lordre des lettres propos par Allen.31 Non seulement il conteste,
juste titre, la succession des numros et de lOpus epistolarum, mais il trouve
galement injusti quAllen ait reconstruit le dossier primitif en intervertissant
26
Cf. pp. , ll. (Ep. , ll. ).

Nonobstant quelques menues discordances releves par D. Marchal dans son Mmoire de
matrise, cit supra, n. .
28 Cf. p. , ll. et .
29 Cf. p. , l. et p. , l. .
30 Cf. p. , l. et p. , ll. .
31 G.J. Fokke, art. cit. (supra, p. , n. ) et D. Marchal, op. cit. (supra, n. ).
27
les deux lettres du manuscrit de Gouda (Epp. et ). Selon Fokke, cette

manipulation ruine un des points de lhypothse dAllen avec lequel il est daccord,
savoir que ces deux pices constituent le noyau de la version imprime, Erasme
rutilisant certains passages en respectant lordre du manuscrit. Si lon suit Allen,
cet ordre est boulevers,32 lharmonisation entre la version courte et la version
longue, brise.
Pour rduire lhiatus entre la seconde lettre du manuscrit (Ep. ) et la Responsio
de Colet (omise par lEp. ), G.J. Fokke avance lhypothse que le texte de Colet
est une rplique un Status quaestionis perdu. Ce qui le conduit une nouvelle
disposition des documents:
Dbut de la Disputatiuncula de (infra, pp. , ll. , i. e. Ep.
, ll. ) et Status quaestionis perdu33
re rponse de Colet: Ep. et Responsio (infra, pp. )
re rponse dErasme: Ep. (infra, pp. , ll. )
me rponse de Colet: perdue
me rponse dErasme: (infra, pp. , ll. , i.e. Ep. , ll.
), laquelle manque le dbut.
Cette ingnieuse reconstitution prsente lavantage dtre pleinement adquate
au post-scriptum rasmien de ldition princeps: Bis respondit Coletus, toties
Erasmus.34 Il est donc probable quelle rete dassez prs ltat primitif de la
Disputatiuncula avant les remaniements ampliants de . Sappuyant sur une
particularit matrielle du manuscrit de Gouda, i. e. les traces dune page arrache
entre les folios vo et ro, Fokke pense quelle aurait pu contenir in
abbreviated form35 le Status quaestionis original. Hypothse qui se heurte deux
objections. Dans sa rponse largumentaire dErasme, Colet parle dune lettre
bene longa.36 Mme rsume, pouvait-elle tenir en une seule page? Et surtout, on
voit mal le copiste du manuscrit abrgeant de son propre chef le texte dErasme,
supposer quil en soit capable. Mieux vaut donc sen tenir aux rsultats avrs du
montage, en imposant la passion dinterroger les silences de lhistoire le garde-fou
dun solide bon sens.
32
Pour sen convaincre, comparer les notes de bas de page dAllen, renvoyant aux passages parallles
de LB, la foliotation du MS de Gouda.
33 On a pourtant une ide de sa teneur grce ldition de (pp. , ll. et les
nn.ll. , , ). Solidement encadre par la double mention disputationis / confutationis
summa (ll. et ), cette section forme un bloc littraire dont lhomognit est encore renforce
par la multiplication des verbes la seconde personne: negabas (ll. et ), addebas (l. ),
malebas aiebas (ll. ), adiiciebas (l. ), dicebas (l. ). Voir G.J. Fokke, art. cit. (supra,
n. ), p. .
34 Voir supra, n. .
35 G.J. Fokke, art. cit. (supra, p. , n. ), p. .
36 Cf. p. , l. .

II. Analyse
En conclusion de son crit, Erasme dclare Colet: jai prfr suivre avec toi
lancienne manire si libre de raisonner, dune part parce que personnellement
je lapprouvais davantage, de lautre parce que je comprenais que cette nouvelle
mthode dexposition, ne rcemment, te dplaisait par trop.37 De fait, par son
architecture et son mode dargumenter, la Disputatiuncula dire profondment de
la scholastica disputatio, toujours en honneur dans les universits de lpoque. On
y chercherait en vain un plan systmatique droulant objections et rponses dans
un ordre parfaitement immuable et selon une progression linaire des arguments.
Dans sa version imprime, le premier essai thologique dErasme a gard le ton
trs libre de conversation btons rompus qui avait t sans nul doute celui de la
discussion orale et dont les lettres du manuscrit de Gouda nous restituent galement
un dle cho.38 Dentre de jeu, Erasme manifeste, pour la structure dialogue,
une prdilection qui ne se dmentira jamais.39 Chez lui, cette technique littraire
ondoyante rvle tout autant quelle permet les moindres sinuosits dune pense
cyclique qui revient sur le thme central par approfondissements successifs.40 Le
rsum des articulations matresse de luvre permettra, on lespre, de se faire une
ide du gnie rasmien de la composition.
Dabord sont rappeles les positions de Colet, en dsaccord avec les thologiens
rcents. Lhorreur de la mort exprime par le Christ au jardin des Oliviers (Mt.
, ) est incompatible avec son absolue charit et le rendrait infrieur aux
martyrs. Avec Jrme, Colet pense que Jsus a pri pour que sa mise mort par
les Juifs ne leur soit pas fatale. Selon Erasme, Colet a tort de sen tenir cette
explication univoque, contraire la pluralit des sens scripturaires dont Jrme,
disciple dOrigne, est lui-mme partisan. En rapprochant le verset discut dautres
passages notestamentaires (Mt. , ; Ioh. , ; Mc. , ), on voit que
cette heure, ce calice dsigne clairement la Passion.
Dailleurs, sen tenir en bonne rhtorique aux circonstances41 de la
situation, on constate que les comportements et les paroles du Christ, de la Cne
37
Cf. p. , ll. .
Cf., par exemple, p. , l. .
39 On songe avant tout aux Colloques (ASD I, , p. ) et parmi eux lInquisitio de de (ibid.,
pp. ), quasi contemporain du De lib. arbitr. LInquisitio est probablement la version abrge,
crite vers , dun des trois dialogues projets par Erasme pour son dbat avec Luther:
lhumaniste avait dabord envisag de donner son essai un tour dialogu dont il reste des traces
dans la version dnitive. Voir A. Godin, Erasme lecteur dOrigne, Genve, , pp. ,
et Craig R. Thompson, Inquisitio de de. A Colloquy by D. Erasmus Roterodamus, , New Haven,
. Sur la structure dialogue de lHyperasp., on consultera ldition que prpare C. Augustijn (ASD,
IX, ).
40 J. Etienne, Spiritualisme rasmien et thologiens louvanistes. Un changement de problmatique au dbut
du XVIe sicle, Louvain-Gembloux, , p. .
41 Cf. p. , l. .
38
larrestation, senchanent de manire cohrente condition dy reconnatre les

sentiments que Jsus prouvait dans sa nature humaine pour servir de modle aux
futurs martyrs.
Le dossier patristique qui suit montre lembarras de Jrme, Augustin, Hilaire et
Ambroise confronts aux paroles de lAgonie. Malgr leur foi au dogme des deux
volonts dans le Christ, ils hsitent lui attribuer lhorreur personnelle de la mort,
prfrant la reporter, tel saint Augustin, sur son Corps mystique. Colet opre un
dplacement analogue et ne tient pas compte, suivant son habitude, de lopinion
des neoterici42 alors quErasme en accepte ici les consquences. Si elles nont rien
dabsurde, pourquoi solliciter le texte en des interprtations forces lencontre des
simples vidences du sens littral? A nouveau, il numre les objections de Colet43
avant dnoncer les cinq points quil entend prouver:
) Jsus, parfait et vrai homme, prouva crainte et horreur lide de sa propre
mort.
) Il sen dtournait par volont et sentiment humains; de l son dgot, sa tristesse
mortelle, les gouttes de sang et lagonie.
) Nanmoins, il na en rien drog lobissance et la charit qui sont en lui les
plus parfaites et les plus absolues qui soient.
) Au contraire, son amour lgard du genre humain sest trouv renforc par son
comportement au jardin de Gethsmani.
) Enn, il avait au plus profond de lui-mme mais non au dehors cette joie
unique, suprieure celle de tous les martyrs runis.
Sur le premier point, Colet ne peut ignorer les armations dAugustin et les
distinctions de Bonaventure: notre rdempteur assuma une nature humaine et la
plupart de ses maux compatibles avec la dignit du ls de Dieu. Lapprhension de
la mort parfois plus insupportable que la mort elle-mme, fait partie de ce lot de
peines acceptes par le Verbe devenu parfaitement lun dentre nous. Dun point
de vue philosophique, la crainte de la mort est ce point inscrite dans la nature
humaine que les Stociens ont plac cette terreur parmi les caractres essentiels de la
nature. Il y aurait contradiction accorder au Christ une nature humaine complte
et le soustraire une caractristique essentielle de cette nature. Bien plus, en raison
de lexcellence de sa personne, Jsus a prouv une angoisse mille fois plus grande
que les autres hommes, une propassion comme dit Jrme.
Mais o se trouve le courage du Christ en tout cela, maugre alors Colet?
Et sa charit et son obissance parfaites? Le courage, rpond Erasme, nest pas
42
Cf. p. , l. ; cf. p. , l. .
Atteinte intolrable la charit et lobissance parfaites de Jsus mis en position dinfriorit vis-vis des martyrs. Cf. p. , ll. . Avec une gale copia verborum, Erasme reprend le thme
initial en lenrichissant de nouvelles harmoniques, ici lobissance, et en amorant par la mention de
laptre Andr les dveloppements ultrieurs sur ce martyr idal. Voir p. , ll. ; p. ,
ll. .
43
cette insensibilit propre aux fous furieux, aux enfants et aux gens ivres, mais le
dpassement viril des premiers mouvements sensibles, dont ont fait preuve, par
exemple, les hros de lAntiquit. Pareillement, en rclamant du sage la matrise
des sentiments, non leur ngation, les philosophes saccordent avec lEglise qui
taxe dhrsie la doctrine de limpassibilit du Christ. Le sang-froid ironique de
Phocion ou de Socrate nest pas la marque spcique de leur grandeur dme, mais
un trait inn de caractre. Labsence de crainte nest pas plus requise du sage quelle
nest, chez un tre insensible la douleur, le signe du courage. Les faits de guerre,
le tmoignage de Quintilien sur les grands orateurs antiques sont patents: la peur
naturelle est un matriau dont la vertu sait tirer parti, une graine que le courage
transforme en moisson.
Mais Colet hoche la tte dun air dubitatif: il sagit du Christ, non des stociens!
Erasme lui rtorque quune parcelle de vrit chez eux claire beaucoup le cas du
Christ-Vrit. Voire, rplique Colet, car tu nas pas expos de bonne foi la thse sur
le sage stocien. Dun copieux et subtil rsum du stocisme, il tire la conclusion
que les explications rasmiennes dirent tout fait des principes de la thorie
stocienne: que signient ce bouleversement prolong de la sensibilit du Christ,
cette abdication de la raison face la mort imminente? Dautre part, que deviennent
en fait labsence de concupiscence, la facilit faire le bien, toutes qualits dont
Erasme maintient la prsence dans lme du Christ lagonie?
A ce dluge dobjections, Erasme pourrait (dit-il) se contenter de rpondre en
bloc que le Christ a prouv les mmes sentiments que nous, mais dune faon
et pour des eets bien dirents. Nanmoins, il prfre srier les dicults. A
lencontre des stociens, lEcriture arme que la mort, consquence du pch, est
un mal en soi. Il est donc normal de la redouter. Le dgot du Christ ne porte pas
sur sa mort fconde et agrable Dieu: dans la mesure o il sagissait de notre
rconciliation, il en avait soif avec la plus grande ardeur; dans la mesure o ctait
la lle du pch, il y rpugnait fortement.44
Largument sur la concupiscence et la dicult de faire le bien vaut pour nous,
non pour lui. En nous, les sentiments aveuglent toujours la raison cause du pch.
Dans le Christ, la nature humaine est toujours demeure indemne de tout pch,
mme sil a assum plusieurs des inconvnients de la nature pcheresse, hormis
lignorance, la faiblesse, la propension au mal, la dicult faire le bien. Des autres
passions naturelles (haine, colre), il a fait un tremplin pour un surcrot de vertu,
sans que jamais sa raison soit trouble par le sentiment ni que son me interrompe
un seul instant la paisible contemplation de Dieu.
Colet concde Erasme que la peur de la mort chez Jsus est un sentiment
naturel, mais il revient la charge: cette terreur est incompatible avec sa charit
44
Cf. p. , ll. .
absolue, car lamour est plus fort que la mort et la rend mme dsirable, source de
joie. Est-ce que par hasard le Christ serait infrieur au sage dEpicure qui scriait,
rtissant dans le taureau de Phalaris: je ne sens rien, cest agrable?
Erasme lui rpond: on ne peut quivaloir charit et intrpidit devant la mort.
Aller joyeusement la mort comme lont fait tant de martyrs, ne pas sentir
la douleur la manire des hros antiques, des amants ou des amis, ce sont
l des consquences non ncessaires de lamour, des indices secondaires, non
des causes. Dun parallle entre le Christ et saint Andr, il conclut: la preuve
dcisive de lamour inou de Jsus a t de refuser pour lui-mme lardeur
mourir quil a communique par avance aux membres de son Corps mystique.
Lintensit de langoisse du Christ mesure donc exactement celle de son amour
pour nous.
La dernire partie de la discussion consiste en une dmonstration anthropologique du paradoxe quErasme nonce enn clairement: face la mort imminente,
Jsus a prouv en mme temps une crainte et un dsir extrmes, une ngation et
un vouloir identiques, une sourance et une joie indicibles. Colet ne doit pas y
voir une nigme platonicienne, mais le seul l dAriane qui lui permette de sortir
du labyrinthe dans lequel les textes le tenaient enferm. Jsus a prouv toutes les
douleurs de lme et du corps, de telle sorte que son immense charit bien loin
de les attnuer les a au contraire portes au plus haut point. Ainsi, entre autres,
a-t-il pu saiger du sort des Juifs incrdules et percevoir non moins vivement dans
sa sensibilit la crainte naturelle de la mort. Il y a, ce sujet, plein accord entre les
thologiens savants et maints passages de lEcriture qui accentuent au maximum
la violence de la passion du Christ. Les interprtations minimisantes de Jrme,
reprises par saint Bernard, sur la propassion ne sont pas du got dErasme qui
prend au sens le plus radical le verset vanglique (Mt. , ).
Cest au coeur mme de cette tristesse mortelle que Jsus exprimentait lardeur
de lamour; jamais aucun martyr na connu une allgresse comparable: Erasme le
dmontre en dveloppant des arguments danthropologie chrtienne. Il commence
par un rappel sur la personnalit de Jsus: ses trois natures, il nest pas absurde
de faire correspondre trois volonts, de la divinit, de la raison, de la chair,
le regroupement des deux dernires permettant de retrouver une division plus
traditionnelle en volont divine et volont humaine. Il est certain quen vertu de ce
schma tripartite, le Christ peut craindre par lune, dsirer vivement par lautre. Il
faut donc examiner si cette tension de son tre entre deux attitudes contradictoires
est selon la raison.
Notre exprience dhomme porte la marque du dchirement ou de la division
internes: lme humaine, dans ses projets, est le plus souvent double, voulant et ne
voulant pas. Le Bien et le Mal, que nous faisons en pleine responsabilit, conservent
cependant pour nous larrire-got de leur sollicitation contraire. Il y a, en eet,
deux parties de lme. Lune, que les philosophes appellent raison seorce toujours
au bien et, telle la ne pointe dune amme, jaillit des fumes du sentiment. Lautre,
immerge au plus profond de notre corps, troitement solidaire de la chair, nous
apparat pesante, porte aux choses honteuses. Elle se dtourne du souverain Bien,
qui est un et simple, vers la multiplicit des fausses valeurs. De ce fait, elle reoit
des appellations varies.
Dans le Christ, il ny a videmment pas de dissension entre la chair et lesprit, ni
ce combat incessant entre la raison et les passions car il tait sans pch. Serrant la
question de plus prs, Erasme distingue dans lhomme une triple tension de lme:
la premire est toute spirituelle et relve du jugement de la raison et de la grce, la
seconde toute charnelle, de la corruption, la troisime place entre les deux autres se
porte vers tout ce qui est naturel et se dtourne de ce qui entrave sa conservation et sa
tranquillit. Il est absolument exclu dattribuer au Christ la seconde. Le sentiment
de crainte devant la mort, relve de la troisime catgorie: le Christ la prouv
sans oense pour sa dignit de rdempteur. Ce mouvement de faiblesse en lui est
la preuve la plus clatante de son humanit.
Erasme ne manque pas de garants pour tayer son interprtation. La chane est
particulirement impressionnante: Jrme, qui na fait que suivre Origne, lequel
son tour avait pris le relais de Paul, lui-mme coup sr directement inspir par
lEsprit saint en personne. Nanmoins, dans le Christ, la trichotomie se ramne
une dichotomie esprit/me, la chair tant hors jeu. Soit, pour parler la manire
des thologiens rcents, Jsus dune mme opration voulait la mort selon la
partie raisonnable de son me et la refusait selon la partie sensible. Erasme donne
alors une admirable paraphrase de la pricope matthenne. Tout ce que le Christ
a prouv et dit en ces heures douloureuses, le vouloir et le non vouloir, la peur
et lassurance, labattement et la joie, tout, absolument tout fut dcisif pour notre
salut et jaillissait de la mme source: sa charit.
Mais pourquoi, insiste encore Colet, avoir davantage manifest dapprhension
que dexultation? Pour que nous ayons devant les yeux, souligne Erasme, un
exemple aimable, imitable et non pas seulement admirable, en pleine conformit
avec toute son existence depuis le berceau. Douceur, patience, obissance caractrisent en eet lensemble de la vie de Jsus. A lencontre de la folle hrsie manichenne, lattitude si humaine du Christ Gethsmani conrme la ralit de son
incarnation. Elle cadre mieux avec les oracles des prophtes (Ir. , ; Is. ,
). Et la prsentation quen a fait Erasme la suite des thologiens modernes est
conforme au discours vanglique, la raison, la nature. Elle ajoute normment
au courage, la charit, lobissance dployes par le Rdempteur.
A lire et relire la Disputatiuncula, il est dicile de souscrire aux protestations
dhumilit qui terminent louvrage dErasme. Est-il vraiment le bleu qui a os se
mesurer avec le gnral en chef dans un domaine thologique qui ne lui est pas
habituel?45 Sil nest pas tendre pour ses professeurs de la Facult parisienne de
45 Voir G. MarcHadour, Erasme et John Colet, dans: Colloquia Erasmiana Turonensia, II, Paris, ,
p. .
thologie,46 il nen a pas moins acquis, durant ses annes universitaires, un bagage
technique quil utilise ici bon escient.47 A dfaut de recourir explicitement au
Livre des Sentences de Pierre Lombard ou la Somme thologique de saint Thomas
dAquin,48 il a certainement consult les Commentaires du Lombard par saint
Bonaventure dont il apprcie lhabilet49 et quil lui arrive de suivre pas pas.50 Il
ne partage pas entirement la rprobation de Colet pour la mthode scolastique:
et fortasse recte putas.51 Pour cette premire joute thologique, il nest donc
pas excessif de parler dune appropriation personnelle par Erasme de linstrument
scolastique, conjugue avec une parfaite matrise de la rhtorique, omniprsente
dans son essai,52 et un sens dj trs sr des principes exgtiques qui seront les
siens quelques annes plus tard,53 enn avec une assez bonne connaissance de la
littrature patristique.
Sur ce dernier point, on jugera des progrs raliss par Erasme en comparant la
version imprime de et les fragments du manuscrit de Gouda. Sans omettre
la possibilit dune connaissance indirecte,54 on admettra sans peine que lintense
commerce avec les pres de lEglise durant la studieuse retraite en Artois55 a laiss
46
Ep. , passim; ASD I, , p. , l. l. et p. , ll. ; Hyperasp., LB X, C; Apolog. ad

Fabr. Stap., ASD IX, , p. , ll. .
47 Entre autres, la condition de lhomme avant le pch (p. , ll. ; p. , l. ), la
distinction entre malum culpae et malum poenae (p. , ll. : p. , l. ), entre pch et
concupiscence (p. , ll. ; p. , l. ), les concepts de redundantia (p. , l. ), et
de priuatio redundantiae (p. , ll. ; p. , l. ). Cf. J. Dolfen, Die Stellung des Erasmus
von Rotterdam zur scholastischen Methode, Osnabrck, et C. Augustijn, Erasmus von Rotterdam:
Leben Werk Wirkung, Munich, , pp. .
48 Voir J.P. Massaut, rasme et saint Thomas, dans: Colloquia Erasmiana Turonensia II, Paris, ,
pp. . Erasme avait une certaine estime pour P. Lombard dont il revendique ironiquement la
connaissance dans sa controverse avec Lefvre: Apolog. ad Fabr. Stap., ASD IX, , p. , ll. .
49 Cf. p. , ll. . Le franciscain Vitrier suggra peut-tre Erasme de choisir Bonaventure
parmi les docteurs scolastiques. Voir A. Godin, LHomiliaire de Jean Vitrier, Genve, , pp. ,
; J.D. Tracy, Humanists among the Scholastics: Erasmus, More and Lefvre dEtaples on the Humanity
of Christ, dans: Erasmus of Rotterdam Society Yearbook Five, , p. .
50 Cf. p. , ll. .
51 Cf. p. , ll. .
52 Rfrences directes ou allusions forment un tissu continu dont lannotation du texte tente de rendre
compte. Voir M.G. Mara, Colet et Erasme au sujet de lexgse de Mt. , , dans: Thorie et pratique de
lexgse, textes runis par Irena Backus et Francis Higman. Troisime colloque international dHistoire
de lExgse au XVIe sicle, Genve, , pp. ; Le temps des Rformes et la Bible, sous la
direction de G. Bedouelle, B. Roussel, Paris, , pp. ; P.C. Bori, Linterpretazione innita.
Lermeneutica cristiana antica e le sue trasformazioni, Bologna, , pp. .
53 La plupart des citations se trouvent dj dans le Lombard et le commentaire bonaventurien, qui
puisent eux-mmes dabord dans la Glose. Cf. Migne PL , (Mt.), (Mc.), (Lc.) et
H.J. de Jonge, Erasmus und die Glossa ordinaria zum Neuen Testament, dans: Nederlands Archief voor
Kerkgeschiedenis (), pp. . Lutilisation de la Catena aurea de saint Thomas par Erasme,
qui lestimait (cf. Ep. , l. ), est plausible mais indmontrable. Cf. Catena aurea, dans: Thomae
Aquinatis Opera omnia, ed. St. Frett, XVI, Paris, , pp. (Mt.), (Mc.),
(Lc.).
54 Voir A. Godin, Erasme lecteur dOrigne (op. cit. supra, n. ), pp. .
55 Ep. , ll. . Sur Vitrier, voir A. Derville, art. Vitrier, dans: Biographie nationale Belge, t. ,
des traces dans la rdaction dnitive de la Disputatiuncula. Cest le cas avant tout
pour Origne que lui t dcouvrir Jean Vitrier, gardien du couvent de lObservance
franciscaine Saint-Omer.56
A deux moments dcisifs de la discussion, il est fait mention dOrigne en des
termes qui attestent une pratique directe de son uvre et le rang insigne que
lui attribue dj Erasme parmi les pres de lEglise. En premier lieu, le grand
exgte dAlexandrie est appel en renfort pour relativiser largument patristique
de Colet.57 En second lieu, Erasme fait de la trichotomie le fer de lance du
dbat anthropologique. Il en rappelle lorigine selon une progression des autorits,
logieuse pour Origne.58 Dans lEnchiridion militis christiani, dont la composition
est contemporaine de la Disputatiuncula, lanthropologie tripartite est prsente
avec plaisir59 et plus longuement, mais dans les deux cas, elle fait suite une expos
sur la ratio et les aectus avec la mention des mmes quivalences pauliniennes que
chez Origne.60 Sans nul doute, ici et l, Erasme a emprunt directement la thorie
de la tripartition humaine au Commentaire orignien sur lEptre aux Romains,
qui regorge dnoncs anthropologiques de ce type.61
Sil nest pas question de surestimer limportance de la Disputatiuncula
quErasme cessa de rimprimer aprs ldition frobnienne de 62 et dont lcho
Suppl., t. , Bruxelles, , col. ; A. Godin, Spiritualit franciscaine en Flandre au XVIme
sicle. LHomliaire de Jean Vitrier, Texte, tude thmatique et smantique, Genve, et lart. Vitrier
in DSAM, col. .
56 Cf. p. , ll. .
57 Cf. p. , ll. .
58 Voir Enchir., Holborn, p. , l. .
59 Sur lutilisation ultrieure du sectionnement tripartite dOrigne, en particulier dans la controverse
avec Luther sur libre et serf arbitre, voir A. Godin, Erasme lecteur dOrigne, pp. . Allusion la
trichotomie avec renvoi Origne par G. Listrius, dans la Moria, ASD IV, , p. , l. .
60 Orig. Comment. in Epist. ad Rom., Migne PG , , , A, A, B.
61 Froben, aot , ne reproduit plus luvre. A la place, on trouve De praep. ad mort. Voir aussi
les restrictions du Cat. lucubr. en , Allen, Op. ep. I, p. , l. sqq. La Disputatiunc. ne gure ni
dans la liste ajoute au Cat. lucubr. en (ibid., p. , l. p. , l. ) ni dans celle de lEp. ,
ll. . Allusions au thme principal de la Disputatiunc., sans rfrence au livre: Enarrat. in Ps. ,
ASD V, , p. , ll. .
62 De tristitia tedio pauore et oratione Christi ante captionem eius, dans: The Complete Works of Saint
Thomas More, , I et II, ed. and transl. Clarence H. Miller, New Haven, , p. : Mores
title may have been inuenced by Erasmus Disputatiuncula. Le manuscrit original montre les
ttonnements du prisonnier de la Tour de Londres () avant de parvenir un intitul scripturaire
semblable celui dErasme. Cependant linspiration premire vient du De oratione Iesu et sua
captione, contenu dans le Monotessaron de Jean Gerson, un ouvrage auquel More fait explicitement
rfrence. Voir Clarence H. Miller, d. cit., , I, pp. . Ni Erasme, ni Colet ne sont cits
dans le De tristitia. Les ressemblances entre celle-ci et la Disputatiuncula, explicables par lidentit du
sujet trait et le maniement de sources communes, sont insusantes pour parler dune dpendance
directe de More par rapport ses deux grands amis. Certains dtails ou allusions du trait, relevs dans
les notes de notre dition, font pourtant penser que More, en rdigeant son ultime ouvrage, avait en
mmoire quelques enjeux pastoraux de la discussion entre Colet et Erasme. Pour une comparaison
synthtique (a posteriori) des trois points de vue thologiques, consulter G. MarcHadour, The Bible in
the Works of Saint Thomas More, V, Nieuwkoop, , pp. et G. Santinello, Studi sullumanesimo
europeo: Cusano e Petrarca, Lefebvre, Erasmo, Colet, Moro, Padoue, , pp. , Tre meditationi
fut assez faible chez les contemporains, sauf peut-tre Thomas More,63 on observera pourtant quErasme sy rvle dj en possession dun des axes majeurs de
sa pense thologique, le christocentrisme. A la dirence de Colet qui campe sur
les positions dune exgse augustinienne64 et soustrait quelque peu le Christ
lordre naturel,65 sous linuence probable du Pseudo-Denys,66 Erasme souligne
avec force le ralisme de lIncarnation: assurment alors, en homme parlant pour
des hommes parmi les hommes, il a exprim avec des mots humains une apprhension humaine.67 Arc-bout lide noplatonicienne de lAmour parfait,68 Colet
met assez unilatralement laccent, dans lunique personne du Christ, sur sa nature
divine tandis quErasme insiste plus volontiers sur son humanit, sans rompre pour
autant lquilibre humano-divin du Verbe incarn.
Cette manire dirente dclairer lacte rdempteur, qui rete lopposition de
deux tempraments spirituels ayant puis des sources dissemblables, explique aussi
en dernire analyse un autre dbat, beaucoup plus pre, qui mit aux prises ultrieurement () le rotterdamois et Jacques Lefvre dEtaples propos dun
verset de lEptre aux Hbreux.69 Dans les deux cas il sagit bien dune discussion
de fond qui touche la vrit de lincarnation; ici et l sont en jeu deux christologies qui ne peuvent saccorder. En ses commencements, le malentendu thologique
entre Luther et Erasme sexplique peut-tre aussi par une perception antagoniste de
lhumanit du Christ et de sa valeur exemplaire pour la vie chrtienne. Au jugement
umanistiche sulla Passione. Cf. aussi les apprciations opposes dAdrien Barland en nov. (Allen,
Ep. , ll. ) et du milieu wittembergeois en juin (BRE p. ).
63 Cf. H. de Lubac, Exgse mdivale. Les quatre sens de lEcriture, IV, Paris, , p. , n. et
G.J. Fokke, art. cit. (supra, n. ), p. . Voir galement P.I. Kaufman, Augustinian piety and Catholic
reform: Augustine, Colet, and Erasmus, Macon, , malgr le peu dimportance quil accorde au
dbat entre les deux hommes, ibid., p. , n. .
64 G.J. Fokke, art. cit. (supra, n. ), p. , souligne the rather docetic approach of Colet in his
Christology, in which the foreknowledge of Christ plays a leading role. Par temprament, Colet se
portrait volontiers aux extrmes: cf. Ep. , ll. .
65 Voir Ep. , l. ; R. Peters, John Colets knowledge and use of Patristics, Moreana (),
p. ; B. OKelly et C.A.L. Jarrott, John Colets Commentary on First Corinthians. A new edition of the
Latin text, with translation, annotations and introduction, Binghamton, N.Y., , p. .
66 Cf. p. , ll. .
67 Cf. p. , ll. : ideo nimirum homo, hominum causa loquens apud homines, humanis
verbis humanam imbecillitatem explicuit. Cf. p. , l. ; p. , n.ll. et p. . Sur
le platonisme chrtien de Colet, voir Epp. , l. ; , ll. sqq.; S.R. Jayne, John Colet and
Marsilio Ficino, Oxford, , p. ; L. Miles, John Colet and the platonic tradition, Londres, ,
p. sqq.
68 Hebr. , . Cf. p. , l. . Voir Apolog. ad Fabr. Stap., ASD IX, . Entre autres passages parallles
ou points de contact, cf. ASD IX, , pp. , ll. et infra, p. , ll. ; ASD IX,
, p. , ll. et infra, pp. , ll. ; ASD IX, , p. , l. et infra, p. ,
ll. ; ASD IX, , pp. , ll. et infra, p. , l. sqq.
69 Voir A. Godin, Erasme, la Picardie et les Picards, dans G. Casalis et B. Roussel, Olivtan, traducteur
de la Bible, Paris , pp. et Luther: Je suis en train de lire notre Erasme; de jour en jour,
ma sympathie son gard dcrot []. Je crains quil ne promeuve pas assez le Christ et la grce de
Dieu dans laquelle il est beaucoup plus ignorant que Lefvre. Les choses humaines prvalent chez lui
sur les divines, WA Br , I, , . Cf. G. Santinello, Studi sull umanesimo europeo, Padoue ,
p. sqq.
premptoire de Luther dans sa fameuse lettre de mars Jean Lang, prieur

du couvent dErfurt, humana praeualent in eo plus quam diuina,70 fait cho
lindignation de Lefvre reprochant Erasme davoir rabaiss le Christ inter abiectissimos homines:71 hunc sermonem animose refutabimus tanquam impium
et Christo Deoque indignissimum.72
Injusties, de telles accusations, relayes par dautres non moins excessives,73
dnaturent les motivations profondment religieuses dErasme et de son uvre.
Sil insiste tellement, ds la Disputatiuncula, sur lhumanit de Christ, sans craindre
dattribuer au Sauveur entrant dans sa Passion de vritables sentiments dhorreur,
cest quil est, dentre de jeu et en humaniste chrtien, particulirement sensible
aux consquences pratiques de la Rdemption pour nous les hommes, hominum
causa.74 Thologien pratique avant tout, se gardant la fois de lhrocit stocienne
et de langlisme platonisant de son ami, Erasme ne vise en ralit qu tablir
solidement les raisons thologiques dune pratique chrtienne.
Dans cette subtile querelle entre deux hommes galement pieux et doctes, les
ranements techniques, plutt dconcertants notre lecture daujourdhui, ne
sont ni gratuits, ni accessoires.75 Il y allait de la possibilit concrte, ancre sur
une anthropologie raliste, daimer en imitant le sauveur du genre humain
70
Annot. in NT (Hebr. , ), LB VI, E. Voir infra, p. , n.l. .

Fabr. Stap. disputat., ASD IX, , p. , ll. .
72 Par ex. Ed. Lee. Voir infra, p. , n.l. .
73 Cf., par exemple, Apolog. ad Fabr. Stap., ASD IX, , p. , ll. , , p. , ll.
, etc.
74 Cf. W. Regg, Cicero und der Humanismus. Formale Untersuchungen ber Petrarca und Erasmus,
Zrich, , p. ; G. Santinello, Studi sullumanesimo europeo, Padoue, , p. . En fait,
la virtuosit rhtorique, les ranements thologiques dErasme visent conrmer la vracit du
tmoignage vanglique sur la ralit humaine des sourances morales du Christ lAgonie, tout
spcialement lhorreur naturelle de la mort qui fait vritablement de Jsus le frre des hommes. En
contraste avec lapproche du problme par Colet et More, il nest sans doute pas exagr de dceler
dans la Disputatiuncula un eort subtil pour penser et expliquer de faon relativement neuve et dans
toute sa complexit la psychologie du Christ au jardin des Oliviers en examinant prfrentiellement ses
diverses ractions au plus intime de sa nature humaine. Voir par exemple infra, p. , n.ll. .
75 Lextension de la priuatio redundantiae la partie infrieure de lme du Christ, proxima corporis
aectibus (infra, p. , l. ) nest pas une manire descamoter in ne la dicult psychologique
que pose au chrtien Erasme lunion inscable des deux natures dans le Verbe incarn: tout en
sauvegardant la vrit de lunion hypostatique, elle permet au rotterdamois, dans le droit l de la
trichotomie orignienne, de concentrer sur lme (medium quid entre le corps et lesprit, donc principe
dynamique de libert des actes humains) le dbat crucial de tout homme aront au mystre de sa
vie et de sa mort. Autant qu sa culture, les intuitions dErasme en la matire doivent beaucoup
sa propre psychologie (Ep. , l. ): lune et lautre donnent son prix lexplication de lAgonie
son poids dhumanit, voire sa grandeur tragique. Pour apprcier lapport hermneutique dErasme
au problme, voir: P. Bonnetain, La cause de lagonie de Jsus, Revue Apol. (), pp. ;
La crainte de la mort de Jsus agonisant, ibid. (), pp. ; Initiation la pratique de la
thologie, dir. J. Dor, vol. II, Paris, , par ex. p. , n. : Larmation de lomniscience et
de la vision batique tenait davantage des prmisses thologiques qu une lecture de lEcriture.
Edition trilingue de la mditation morienne sur lAgonie par H. Gibaud et G. MarcHadour, Thomas
More, La tristesse du Christ, Paris, .
71
et non pas seulement de ladmirer dans son inaccessible grandeur divine:76 bien
loin dtre des redites fortuites, les formulations parallles de et de
expriment plein la cohrence dune pense et la fermet dun dessein. Ainsi,
cette mmorable discussion tmoigne-t-elle des fondements, incontestablement
thologiques, de lhumanisme rasmien. Tout autant, malgr la vise limitative de
son titre, la Disputatiuncula constitue un intressant baromtre, annonciateur des
turbulences thologiques et des variations culturelle qui vont marquer le sicle au
temps des Rformes.77
III. Le texte
Conformment aux principes ditoriaux, nous avons suivi le texte de ldition
princeps (A) sauf dans les cas suivants:
p. , l. permultos (B D) au lieu de permulti, pour dvidentes raisons
grammaticales;
p. , l. lajout de libri parat logique car il sagit soit dun oubli, soit dune
habitude orale de citer un texte de rfrence;
p. , l. la leon de A est possible mais certe est plus explicite et plus lgant;
p. , ll. nous avons prfr suivre A B.
p. , l. partem est prfrable naturam. Il est ici question des deux parties
du compos humain. Naturam voque les deux natures dans le verbe incarn
et cest en loccurence hors-contexte, voire quivoque, comme le suggre la
correction dErasme ds la seconde dition de la Disputatiuncula;
p. , l. le maintien dorat ntait pas impossible, grammaticalement et
styliquement, si lon y voit un prsent historique quactualise la narration en
la rendant plus saisissante. Mais il sagit plutt dune coquille, dautant plus
vraisemblable que la citation biblique sous-jacente (Mc. , ) porte orabat;
p. , l. la concordance des temps (cf. admittit l. ) et le mouvement
de la phrase expliquent le rtablissement de t au lieu de sit. La parent des
graphies de lcriture ancienne du f et du est responsable de la confusion
typographique;
p. , l. la correction de si en nisi est appele par le nisi qui prcde
immdiatement: le sens est plus cohrent quavec si;
p. , l. cest le sacrarium de la ligne qui a induit en erreur le typographe.
Le doute nest pas possible: il sagit bien des sacrae literae.
76
Face lidal stoque prn par Colet, Erasme et More se trouvent ici pleinement daccord. Voir
G. MarcHadour, The Bible in the Works of Saint Thomas More, V, Nieuwkoop, , pp. .
77 Voir Daniel T. Lochman, Colet and Erasmus. The Disputatiuncula and the Controversy of Letter and
spirit, Sixteenth Century Journal (), pp. .
Dans le MS de Gouda, aux corrections pertinentes de Mynors et Allen on peut

ajouter celle-ci, l. : suppression de nisi, redondant par rapport au quam. Grammaticalement, la correction de ce plonasme pourrait se faire aussi en supprimant
le quam au lieu du nisi. Notre choix peut se recommander dune habitude rasmienne de construire le comparatif dans la formule quid aliud ou nihil aliud.78
78 Voir Paracl., Holborn, p. , ll. , infra, p. , ll. ; Enchir., Holborn, p. , l. et

A. Godin, Erasme lecteur dOrigne (op. cit. supra, n. ), p. , n. .
Lucubratiunculae aliquot, containing Disputatiuncula, Theod. Martinus, .

CONSPECTVS SIGLORVM
A:
B:
C:
D:
MS:
BAS:
LB:
ed. pr. Antuerp., Th. Martinus, XV mensis Februarii .

ed. Argent., M. Schurerius, mense Septembri .
ed. Basil., Io. Frobenius, mense Iulii .
ed. Basil., Io. Frobenius, mense Octobri .
Ms. Bibl. Gouda, ms , fol. rr.
ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, (in tomo V Omnium
operum Erasmi).
ed. Lugd. Batauorum, P. vander Aa, (in tomo V Operum omnium
Erasmi).
lb
Desyderivs Erasmvs Iohanni Coleto theologo doctissimo facvndissimoqve

s.p.d.|
lb
Quam praeter meritum nos superioribus litteris tuis laudaras, doctissime Colete,
tam his proximis immerentem obiurgas. Quanquam non paulo aequiore animo
fero reprehensionem tuam, quam non mereor, quam laudes tuli tuas, quas non
agnoscebam. Nam accusati non solum sine vicio nosmetipsos purgare possumus,
verum etiam hoc citra culpam non facere non possumus, qum interim laudes
accuratius refellere hominis esse videatur laudum ieiuni auidique neque simpliciter id agentis, ne laudetur, sed vt aut saepius laudetur aut copiosius. Tu, credo,
vtroque in genere periculum nostri facere voluisti, ecquid mihi placerem tanti
viri praeconio cohonestatus, ecquid aculeorum haberem obiurgatiuncula irritatus. Constantissimus in amore sis oportet, qui quidem sis in recipiendis amicis
tam cautus, tam diligens, tam contabundus, tam explorans. Verum his tecum
iocari libuit. Alioqui quam laetabar antea vel falso laudari a viro omnium laudatissimo, tam nunc admoneri gaudeo ab amico syncerissimo. Igitur posthac
pro tuo arbitratu tuum Erasmum vel laudato vel obiurgato, modo quotidie litterarum tuarum aliquid huc aduolet, qua re mihi nihil possit accidere iucundius.
Sed iam ad epistolam tuam paucis, ne puer qui litteras tuas attulit, inanis ad
te redeat. Quod neotericum hoc theologorum genus, qui meris argutis et sophisticis cauillationibus insenescunt, tibi negas placere, ne tu mecum vehementer, mi
Colete, sentis, non quod illorum studia damnem, qui nullum omnino studium
non laudo, sed qum sola sunt ista nec vllis antiquioribus elegantioribusque condita litteris, eiusmodi mihi videntur, vt sciolum et contentiosum hominem reddere
possint; sapientem an possint viderint alii. Ingenium enim ieiunia et aspera quadam subtilitate exhauriunt, neque vllo vegetant succo neque animant spiritu, et,
Lepida deprecatio laudis* C D: om. A B.

pr. ecquid A: et quid BD BAS LB.
alt. ecquid A: et quid BD BAS LB.
mihi AD: om. BAS LB.
Quis fructus ex theologia scolastica* C D:

om. A B.
hoc AD: om. BAS LB
superioribus litteris Ep. .
laudari Cf. Ep. , l. .
lb
dispvtativncvla de tedio pavore tristicia iesv
quod omnium est maximum, theologiam illam omnium disciplinarum reginam

sic veterum facundia locupletatam ornatamque sua balbutie et orationis spurcissimae sordibus deuenustant, sic priscorum ingeniis expeditam spinis quibusdam
impediunt, inuoluentes omnia, dum omnia conantur resoluere, quemadmodum
ipsi loquuntur. Itaque videas eam, quae quondam augustissima fuerit maiestatisque plena, nunc poene mutam esse, inopem, pannosam. Illicimur interea dulci
quodam et illecebroso morbo nunquam satiatae contentionis: rixa e rixa nascitur,
et miro supercilio de lana caprina digladiamur.
Tum ne nihil inuentis veterum theologorum adiecisse videamur, satis audacter
et certas quasdam rationes prescripsimus, quibus Deus mysteria sua peregerit, qum
interdum perfectius sit credere eri, caeterum quibus modis id at, omnipotentiae
Dei permittere. Adde quod ostentandi ingenii studio nonnunquam eiusmodi questiones agitamus, quas aures piae vix ferent, qum querimus, num Deus potuerit
diabolum aut asinum assumere. Fortasse tolerandum, si quis ista tanquam acuendi
ingenii gratia modice per aetatem attigerit; sed in his, tanquam ad scopulos Syrenaeos, non consenescimus modo, verum etiam immorimur, prae his nullas non
litteras contemnimus. Accedit ad haec, quod nostra tempestate fere ad theologiae
studium esse applicant, litterarum omnium principem, qui propter ingenium pingue parumque sanum vix vllis sunt litteris idonei.
Hec autem dixerim, non de doctis ac probis theologiae professoribus, quos in
primis suspicio venerorque, verum de sordido hoc ac supercilioso vulgo theologorum, qui prae se omnes omnium litteras pro nihilo ducunt. Quo cum hominum
genere inexpugnabili qum tu, Colete, dimicationem susceperis, vt veterem illam ac
veram theologiam istorum spinis obsitam implexamque in pristinum nitorem ac
dignitatem pro tua virili restituas, prouinciam ita me Deus amet sumpsisti |
multis modis pulcherrimam, ipsius theologiae nomine piissimam, qum omnium
studiosorum tum huius Oxoniensis orentissimae academiae causa saluberrimam,
verum ne quid mentiar et negocii et inuidiae plenam. Quanquam negocii quidem dicultatem tua tum eruditio tum industria superabit, inuidiam animi tui
magnitudo facile negliget. Sunt et inter ipsos theologos non pauci, qui tam honestos tuos conatus et velint et possint adiutare. Imo nemo non dextram iunxerit,
qum nullus etiam doctorum sit in hac celeberrima schola qui tibi Paulinas epistolas
publice iam triennium enarranti non attentissimas aures prebuerit. Qua quidem in
re vtrum magis laudanda modestia illorum, qua non verentur omnium
hominis aetate iuuenili nullaque doctoratus authoritate prediti videri, an
tua singularis tum eruditio, tum eloquentia, tum morum integritas, quam illi hoc
honore dignam iudicant?
Demiror autem, non quod tu tanto oneri supposueris humeros, cui par esse
potes, sed quod me nihili hominem in tam magnici muneris societatem voces.
Hortaris enim, imo poene conuicio eagitas, vt quemadmodum tu Paulum,
itidem ego vel priscum illum Mosen vel facundum Esaiam enarrans, hybernis
his mensibus frigentia, vti scribis, huius gymnasii studia coner accendere. Ego
vero, qui mecum habitare didici, nec ignoro quam sit mihi curta supellex, neque
doctrinae tantum arrogo quae tantis obeundis rebus suciat neque tantum animi
robur mihi reor adesse vt tot hominum sua fortiter tuentium inuidiam queam
sustinere. Res ista non tyronem sed exercitatissimum requirit imperatorem. Neque
vero me impudentem vocaueris qui ista recusem, impudentissimus omnino futurus,
ni recusarem. Tu, mi Colete, parum pudenter facis, qui, quod ait Plautus, e pumice
postules aquam. Qua tandem ego fronte docebo quod ipse non didici? Qui frigus
aliorum accendam, ipse totus tremens horrensque? Ipsa temeritate mihi magis
temerarius videar, si statim tanta in re vires meas pericliter et iuxta Graecam
Theologiam veterem obliterant* C D: om. A

B.
Rixa e rixa nascitur* C D: om. A B.
Rationes per quas Deus mysteria sua peregerit praescribunt* C: om. A B D.
Pingues et parum sani student Theologiae*
C: om. A B, Qui studeant Theologiae* D.
Coletum laudat quod negocium suscepit
restituendae Theologiae* C: om. A B, Coleti
laus* D.
Coletus doctores habuit auditores* C D: om.

A B.
doctoratus authoritate A: doctoratus, vt vocant authoritate BD.
Festiuiter a se reiicit oblatam Esaiae enarrationem* C D: om. A B.
pudenter A: prudenter BD BAS LB.
theologiam reginam Cf. Ep. , l. .

Le vocable et le thme sont traditionnels:
H. de Lubac, Exgse mdivale, I, Paris, ,
pp. (Regina artium).
Itaque pannosam Cf. Ep. , ll.
, qui compare la vetus theologia la reine
clbre par Ps. (), ; cf. Paracl., Holborn, p. , ll. infra, p. , ll. ;
Esth. , .
de lana caprina Hor. Epist. I, , ; Ep. ,
l. ; Adag. , ASD II, , p. ; Moria,
ASD IV, , p. , l. .
rationes prescripsimus Formule et critique
similaires dans Antibarb., ASD I, , p. ,
l. .
diabolum assumere Cf. Moria, ASD IV,
, p. , l. . Cest dj, au mot prs,
la dnonciation de limpia curiositas des
thologiens scolastiques: Rat. ver. theol., Holborn, p. , l. , p. , l. . Voir A. Godin,
Erasme: pia / impia curiositas, dans: J. Card,
La curiosit la Renaissance, Paris, ,
pp. .
ad scopulos Syrenaeos Cf. Hom. Od. XII,
sqq. Frquente chez Er., la mtaphore
dsigne soit labus des questions scolastiques
(ici et Ep. , ll. ), soit lattachement
excessif aux philosophes et potes paens:
Enchir., Holborn, p. , l. p. , l. ,
avec une identique construction de la phrase;
Vita Hier., Ferguson, p. , ll. .

Dveloppement du thme antidialectique:
Rat. ver. theol., Holborn, pp. , l. ,
l. .
istorum spinis Cf. Rat. ver. theol., Holborn,
p. , l. : antithse appuye entre la scolastique strile et lancienne thologie.
Imo nemo dignam iudicant Cf. Ep.
, ll. : aprs avoir relat lenseignement oxfordien de Colet, Er. ajoute
quon lui confra spontanment le titre de
docteur. Voir A. Godin, Erasme. Vies de Jean
Vitrier et de John Colet, Angers, , pp.
.
mecum habitare Cf. Pers. , ; voir aussi:
Adag. (Tecum habita), ASD II, , p.
.
curta supellex En , Er. ignore totalement lhbreu et sa connaissance du grec est
encore rudimentaire. Ne pouvant se rsoudre,
comme le fait Colet, commenter la Bible
daprs la seule Vulgate, il dcline provisoirement (ll. ) lore pressante de son ami.
Il y a divergence dopinions sur les raisons de
ltude du grec par Er. Voir Ch. Bn, Erasme
et saint Augustin, Genve, , pp. ;
J. Chomarat, Grammaire et rhtorique chez
Erasme, I, Paris, , pp. .
Plautus Plaut. Pers. I, , ; Adag. , ASD
II, , p. .
, experiar. At expectaram, inquis, et opinione te

falsum quereris. Tecum igitur ipse expostules oportet, haud mecum. Neque enim
nos te fefellimus, quippe qui nihil istiusmodi vel promiserimus vel etiam ostenderimus; sed tu teipsum fefellisti, qui mihi de me vera praedicanti credere nolueris.
Neque vero huc appuli, vt poeticas aut rhetoricas litteras docerem, quae mihi dulces esse desierunt, posteaquam desierunt esse necessariae. Hoc recuso, quia minus
est instituto meo, illud, quia maius viribus. In altero obiurgas immerentem, mi
Colete, quippe qui saecularium, vt vocant, litterarum professionem nunquam prae
me tulerim; ad alterum frustra hortaris, vt cui me nimis imparem esse cognoscam.
Quod si maxime par sim, ne liceat quidem, nam mox Luteciam relictam repeto.
Interim dum me partim hyems hic alligat, partim recens ducis cuiusdam fuga non
sinit exire tuto, in hanc laudatissimam Academiam me contuli, vt vnum aut alterum
mensem cum tui similibus potius quam cum torquatis istis aulicis agerem. Tuis vero
pulcherrimis ac diuinis conatibus tantum abest vt velim aduersari, vt me, quoniam
nondum adiutor sum idoneus, saedulum et hortatorem et fautorem fore pollicear.
Caeterum vbi mihi conscius ero adesse robur et vires iustas, accedam et ipse tuis
partibus et in asserenda theologia, si non egregiam, certe saedulam operam nauabo.
Interim nihil mihi possit esse dulcius quam, ita vt coepimus, quotidie vel coram vel
per epistolas de sacris litteris inter nos conictari. Vale, mi Colete.
Humanissimus praesul Richardus Charnocus, hospes meus, communis mihi
tecum amicus, iussit tibi suis verbis multam salutem asscribi.
Oxoniae e collegio canonicorum ordinis diui Augustini, quod vulgo dicitur
sanctae Mariae.|
Neque vult rhetoricas literas proteri* C: om.
A B D.
Robur iustum nactus adibit prouinciam

restituendae Theologiae* C: om. A B D.
Plat. Gorg. e:
, passage dans
lequel Socrate se livre une critique des
hommes politiques qui se lancent dans la vie
publique sans prparation aucune et qui, en
somme, mettent la charrue avant les boeufs.
Dans Adag. (In dolio gularem artem
discere), ASD II, , p. , Er. appuie cette
acception sur la seule citation de Plat. Lach.
b. Mais, introduisant ladage, il le formule
dans les mmes termes que Gorg., omettant
toutefois . Er. a-t-il ajout le proverbe
grec lors de la publication () dune lettre quAllen date doct. ? Cest lune des
deux hypothses quavance Chomarat, Grammaire et rhtorique chez Erasme, I, p. ,
n. . Voir aussi supra, Introd., pp.
.
Neque vero docerem Il sy rsoudra pourtant en , Cambridge: Ep. , l. ; Ep.
, l. .
Luteciam Le fvrier , aprs un voyage mouvement: Ep. . Voir A. Godin,

Erasme, la Picardie et les Picards, dans: G. Casalis et B. Roussel, Olivtan, traducteur de la
Bible, Paris, , pp. .
ducis cuiusdam fuga Edmond de la Pole, duc
de Suolk. Sa trahison et sa fuite entranrent,
le aot , la dcision royale dinterdire
la sortie du royaume: Allen, Ep. , n.l. .
theologia Cf. Ep. , ll. .
vel coram Dans sa biographie de Colet, Er.
a not le vif plaisir que celui-ci prenait
sentretenir avec ses amis, souvent tard dans
la nuit, sur des sujets profanes et religieux: Ep.
, ll. .
Humanissimus Charnocus Sur le prieur
de Saint Marys College, voir supra, Introd.,
p. , n. . Er. a t trs sensible son
humanitas: Ep. , l. .
sanctae Mariae Voir supra, Introd., p. ,
n. .
lb
DISPVTATIVNCVLA DE TEDIO, PAVORE,

TRISTICIA IESV, INSTANTE SVPPLICIO CRVCIS; DEQVE
VERBIS QVIBVS VISVS EST MORTEM DEPRECARI:
Pater, si eri potest, transeat a me calix iste.
lb
Erasmus Iohanni Coleto svo S.D.

Heri qum in pomeridiana conictatiuncula nostra, Colete, multa quidem abs te
tum acute tum grauiter dicerentur, nec tuam mihi sententiam satis probares, a qua
tamen dissentire magis poteram quam refellere, mihique viderer non tam causa esse
inferior quam facundia, contentionem tu quidem in praesentia pro tua modestia
remittebas, verum digredientem, vt rem mecum attentius amussatiusque perpenderem, orabas, negans te dubitare quin, si ita facerem, ilico pedibus in tuam iturus essem sententiam. Ac meo quidem iudicio faciebas prudenter. Sciebas enim,
vt grauiter dixit Mimus ille nobilis, nimium altercando nonnunquam amitti veritatem, praesertim si disputatio peragatur his testibus apud quos doctrinae nostrae
opinionem periclitari credamus. Aderat autem Richardus Charnocus praesul, vetustissimus amicus tibi, mihi recens hospes, sed vtriusque nostrum poene ex aequo
tum amans tum admirans. Praeterea natura insitus contentionis calor et studium
sua cuique tuendi mansuetioribus etiam mentibus nonnunquam imponit. Nam vt
inuenias qui velit agro paterno cedere, qui velit ingenio cedere nullus erit.
Itaque monitis tuis, mi Colete, libenter sum obsequutus remque totam mecum
animo repetens paulo sum xius pressiusque contemplatus deposito omni studio,
rationes vtriusque componens atque expendens, imo permutatione facta vt tuis
perinde ac meis fauerem et meas non minus acriter quam si tuae fuissent excuterem.
Erasmus A: Erasmus Roterodamus BD.

Coletus contentionem remittebat* C: om. A
B D.
Contentionis calor imponit etiam ingeniis

mansuetioribus* C D: om. A B.
DISPVTATIVNCVLA Le mot est utilis, entre autres, par Sen. Epist. ; Gell.
I, , ; Hier. Epist. , ; , . On
sait le got dEr. pour les diminutifs; cf.
infra, l. , p. , n.ll. , p. ,
l. . Voir M. Cytowska, Erasme et son petit
corps, Eos LXII (), pp. . Sur
le sens du vocable disputatio chez Er., voir
A. Godin, Erasme lecteur dOrigne, Genve,
, pp. .
Heri nostra Premier indice du remploi, dans ldition de , dun fragment
de la version manuscrite. Voir aussi infra,
ll. et . Ces passages conviennent tout fait la situation de
et autorisent penser que la section reproduit, en partie ou en totalit, lintroduction au
Status quaestionis de la premire rdaction

de la Disputatiunc. Cf. supra, Introd. p. ,
n. .
pomeridiana Cest aussi le temps de la discussion dans lUtopie de Thomas More, CWM
, p. , l. et Cic. Fin. V, , .
pedibus sententiam Cf. Liv. IX, ,
; cf. infra, p. , l. .
Mimus Publilius Syrus cit par Gell. XVII,
, ; Macr. Sat. II, . Voir De lib. arbitr., LB
IX, C; Moria, ASD IV, , p. , l. ;
Ep. , l. ; Walther .
qui velit erit Martial. VIII, , (nullus: rarus). Cf. Ep. , ll. : Martial gure dans un liste de onze potes latins quEr.
tient pour ses guides ds ses annes de couvent.
lb
Mihi tamen inter haec neque noui quicquam in mentem venit neque cuiusquam
quod dixerim poenituit. Experiar igitur, si possim, pugnam illam vniuersam litteris
repraesentare et tanquam eandem fabulam agere denuo, non quod sim quam tum
eram instructior, sed vt eadem illa quae tum incondite (quippe imparatus) dicebam,
nunc eeram paulo tum digestius tum munitius. Nam paribus copiis nonnihil
tamen refert, quam scite collocata acie pugnes. Verum argumentis potissimum
agemus, quando quidem librorum subsidia in praesentiarum a nobis desyderantur.
Qua quidem in re tu me foelicior, verum quid mea? In litteraria pugna qui sapit non
tam vincere cupiat quam vinci, hoc est, non tam docere quam discere. Si succumbo,
discedo doctior; sin supero, tibi nihilo iniucundior. Verum accingar.
Haec, si satis commemini, erat tuae disputationis summa: de tedio, pauore ac
tristicia redemptoris nostri Iesu deque verbis quibus mortem videtur deprecari:
Si possibile est, transeat a me calix iste. Interpretationem vulgo a theologis recentibus receptam atque inculcatam negabas tibi probari, quibus placeret Christum vti
verum hominem, tum diuinitatis id temporis auxilio destitutum, tam dirum atque
immanem cruciatum, qui iam propius instaret ac prope premeret, propter naturae
nostrae imbecillitatem, quam cum plurimis malis nostris assumpserat, exhorruisse
atque ab eo aectu profectam vocem illam hominis reformidantis: Mi pater, si possibile est, transeat a me calix iste; et hanc quidem fuisse vocem nostram, hoc est, imbecillitatis humanae testem. Caeterum addidisse protinus quod erat virtutis et obedientiae, et tanquam superato aectu dixisse: Verumtamen non sicut ego volo, | Pater,
sed sicut tu.
Negabas enim quicquam minus in Christi charitatem conuenire, quae fuit sine
controuersia agrantissima, quam mortem eam, quam amore nostri tantopere sitierat, nunc imminente exhorrescere deprecarique. Addebas vehementer absurdum
videri, qum martyrum plaerique immanissimos carnicum cruciatus animis non
solum impauidis atque intrepidis, verum etiam alacribus quasique gestientibus
excepissent, nonnullis adhibita tormenta voluptatem quoque attulissent, charitatis videlicet magnitudine doloris sensum absorbente, Christum qui verus est amor,
vera charitas, qui non in aliud venerat quam vt nos morti obnoxios indebita sua
morte in vitam assereret, crucis vel ignominiam vel acerbitatem exhorruisse. Proinde quod toto corpore sanguinem sudauerit, quod ad mortem vsque fuerit animo
contristatus, ita vt esset angelorum solatio subleuandus, quod quasi Patri blandiens
calicem mortis deprecatus sit, haec omnia quouis referri malebas, quam ad ipsius
mortem reformidatam. Charitatis hanc esse aiebas propriam vim ac munus formidinem omnem procul excludere, alacritatem adferre pro tristicia, nihil ad sese
spectare, totam semet aliis profundere, neque quadrare neque consentaneum videri
illum humani generis amatorem sitientissimum, non contanter modo, verum etiam
timidissime mortem adiisse.
Atque vt tua conrmares, adiiciebas te magnopere dissentire ab iis, qui in
statuendo charitatis ordine gradus quosdam amandi comminiscerentur, ab ipsa
charitatis natura prorsus abhorrentes, videlicet vt secundum Deum sibi quisque
charissimus esset semperque in eodem genere rerum quae nostra sunt iis quae sunt
proximorum praeferamus. Dicebas hanc collationem tollere hoc quod amoris est
proprium ac genuinum, qui sua negligit, curat aliena, nihil minus quam amare qui
seipsum amet, Mosen potius habuisse deleri de libro vitae quam populum interire,
Christum charitatis exemplar se perdidisse, vt nos essemus incolumes, Paulum
alterum amoris perfecti speculum optasse vt anathema eret pro fratribus suis
secundum carnem. Haec, inquam, erat, Colete, confutationis tuae summa, quam vt
potuimus contractissime quidem collegimus, tamen citra omnem praeuaricationem
nihil de industria vel praetereuntes vel eleuantes, id quod Quintilianus admonet
in confutando eri oportere. Imo, quod ipse non diteberis, quaedam munitiora
quoque rettulimus quam tu proposueris.
Sed iam ad rem discutiendam accedemus, si prius illius numen implorauerimus,
qui quoquo modo certe nobis teduit, non sibi, nobis pauit, non sibi, nobis contristatus est, non sibi, nobis sudauit, non sibi, et qui solus nouit, qua mente Patrem
orauerit, non sinat nos nostram mentem sequi, sed suam dignetur impartire.
Eamdem disputationem digestius repetit*

C: om. A B D.
Verum accingar A: Verum iam accingar
BD.
Summa disputationis Coleti* C D: om. A
B.
Sententia theologorum recentiorum* C D:
om. A B.
Coletus negat Christum exhorruisse mortem* C D: om. A B.

Exemplo martyrum et ob virtutem charitatis et ob amorem nostrae salutis* C: om. A B D.
referri A B: referre C D.
ipsius A: om. BD.
Ordinem charitatis negat* C D: om. A B.
Inuocat Christum* C D: om. A B.
non quod instructior Second indice

du remploi signal supra, l. : Er. se contente de rorganiser son discours, nayant pas
eu le temps de rchir vraiment la question
dbattue oralement la veille.
Verum desyderantur La suite dment cette assertion: encore un indice que
cette section (ll. ) remploie tels quels
des lments du texte quouvrait la premire
version (manuscrite) de la Disputatiuncula.
Voir supra, Introd. p. , n. et infra,
p. , l. .
In litteraria pugna Cf. Apolog. ad Fabr. Stap.,
ASD IX, , p. , ll. .
Si possibile calix iste Mt. , .
a theologis recentibus Par ex. Petr.
Lomb. Sent. III, dist. , , Migne PL ,
; Duns Scot, Sent. comm. III, dist. , qu. ,
; Report., ibid., qu. ; Saint Thomas dAquin,
Sent. comm. III, dist. , qu. , art. ; STh IIIa,
qu. , art. .
Mi Pater Mt. , (Vulgate: Pater mi).
Verumtamen sicut tu Mt. ,
(Vulgate: om. Pater).
Addebas absorbente Sans quon
puisse dire absolument quil songeait Colet,

voir la rponse nuance de Thomas More
une objection de ce genre: De trist., CWM ,
, p. , ll. ; p. , ll. p. , l. .
Le futur martyr sy rvle, de toutes manires,
totalement tranger au stocisme chrtien du
doyen de Saint Paul.
sanguinem sudauerit Cf. Lc. , .
ad mortem vsque Cf. Mt. , .
angelorum solatio subleuandus Cf. Lc. ,
.
adiiciebas comminiscerentur Par ex.
Thomas dAquin STh IIIa, suppl., qu. ,
art. (cf. Ep. , ll. , ).
Mosen interire Cf. Ex. , .
anathema carnem Rom. , .
Quintilianus Quint. Inst. V, , , ; Ep.
, ll. .
si prius implorauerimus Cf. infra, p. ,
ll. , la phrase de Colet semble faire
cho celle dEr.: le remploi du matriau
de la premire rdaction (Introd. et Status
quaestionis) pourrait avoir t plus important que ne le pensent Allen et Fokke. Voir
supra, Introd. p. , n. .
lb
Tuam vero sententiam authore Hieronymo conrmabas, quem vnum hac in re

verum vidisse dicebas, qui pauoris et tedii causam mutarit, scripseritque (vt aiebas)
saluatorem Iesum nihil aliud orasse quam ne sua mors, quam vniuersis salutiferam
esse cupiebat, Iudeis exitialis eret. Hinc illam fuisse anxietatem pauentis moerentisque ad mortem vsque acerbam, inde sudorem sanguineis guttis toto corpore in
terram destillantem. Hoc ita habere certissimum argumentum esse dicebas, quod
iam in cruce sacricium illud peragens aeternum pro eisdem sui supplicii ministris
| eundem orans Patrem Ignosce, inquit, quia nesciunt quid faciunt, vt poene idem sit
sensus in vtrisque verbis: Transeat a me calix iste id est ne me sua pernicie occidant
Iudei, et ignosce quia nesciunt quid faciunt.
Hanc, Colete, siue tuam siue Hieronymi sententiam si sic probas, vt aliorum non
reiicias, iam et ipse in eam pedibus discedo. Nam et libenter cum Hieronymo nostro
sentimus et a Coleto non ita libenter dissentimus. Nihil enim prohibet, quo minus
ex sacris litteris, quae mira quadam foecunditate sunt, varios sensus aeliciamus
et vnum locum non vno modo accipiamus. Scio iuxta diuum Iob multiplicem
esse sermonem Dei, scio manna non omnibus palatis idem sapuisse. Verum si
interpretamentum istud sic amplecteris, vt id, quod et plures habet authores et
receptius est, damnes atque reiicias, reclamo et a te libere dissentio dissentiamque,
donec me tecum sentire iubebis; nec iussurum scio, quae tua modestia est, nisi tuam
sententiam idoneis argumentis probaris.
Placet quod dixit Hieronymus: Erubescant qui putant saluatorem timuisse mortem
et passionis pauore dixisse: Transeat a me calix iste. Displicet quod nemo fere non
dixit: Iesum propter assumptum hominem humana inrmitate reformidasse mortem natura acerbam. Si authoritate me premis, quid si vtrumque sensit Hieronymus? Quid si saepius hoc quam illud? Quid si eodem in loco neutrum tacuit? Quid
si ne sensit quidem quod tu, aut etiam quod scripsit? Quando ille in commentariis
summam libertatem esse putat, quod in Runum scribens palam testatur. Etenim
in his non suo quisque periculo quid sentiat ipse pronunciat, sed quid alii senserint
refert. Quod qum omnibus qui commentarios scribunt commune est, tum Ambrosio Hieronymoque praecipuum studium fuit per diuersos authores vagari et illorum
non suo periculo quae senserint recensere. Vterque autem Origenem in enarrandis
diuinis litteris potissimum est aemulatus, cui familiare videmus esse, vt eadem de
re variis disserendis sententiis lectori copiosam cogitandi materiam subministret.
Relege locum vnde ista profers et vehementer me fallit animus nisi et hoc commemorat quod tu nunc oppugnas. Sed interim, dum librorum copia sumus destituti,
ratio cum ratione, signa cum signis, argumentum cum argumento pugnabit.
Hieronymus de pauore Christi* C D: om. A

B.
Pro Coleto* C: om. A B D.
Modestissime dissentit a Coleto* C D: om.
A B.
ex sacris litteris aeliciamus AD: ex arcanis litteris quoniam fecundissimae sunt varios
sensus elici MS.
Mens Hieronymi* C D: om. A B.
Hieronymus vtrunque dixit* C: om. A B D.
aut etiam A: aut id etiam BD BAS LB.

Quando A: quandoquidem BD.
in commentariis summa libertas* C D: om.
A B.
in commentariis summam libertatem

AD: commentantis libertate MS.
Origenes copiosam cogitandi materiam
subministrat* C: om. A B D.
Hieronymo Hier. Comm. in Mt. , ,

Migne PL , B. Avant Jrme, Origne
Comm. in Mt., Migne PL , B
D, mentionne dj cette interprtation que
suit aussi, sans faire rfrence Jrme,
la Glose ordinaire, Migne PL ,
B.
ad mortem vsque Cf. Mt. , .
in terram Lc. , .
Ignosce faciunt Cf. Lc. , .
Transeat iste Mt. , .
in eam pedibus discedo Cf. supra, p. ,
ll. ; Adag. , ASD II, , p. .
foecunditate Cf. infra, p. , ll.
. Encore un indice probable de remploi
par Er. de la version primitive. Voir supra,
Introd., p. , n. . Le thme est amplement
dvelopp par Er. dans la suite de son uvre,
par ex. Eccles., ASD V, , p. , ll.
: Nec haec est Scripturarum incertitudo,
sed foecunditas. Voir aussi Thomas More,
De trist., CWM , , p. , ll. : sunt
sacrorum verba voluminum, non ad vnum
alligata sensum sed pluribus foecunda mysteriis. A la dirence de Colet, qui arme un
seul sens scripturaire (infra, p. , ll.
), en conformit trop troite avec le concept noplatonicien dunit (cf. J.H. Lupton,
Enarr. in Ep. pr. s. Pauli ad Corinth., Londres, , pp. XVIXVIII), More et Er. professent, avec la tradition, la pluralit des sens
scripturaires. Cf. N. de Lyra, Prologus primus
de commendatione Sacrae Scripturae in generali, in Biblia, cum glosa ordin. et expositione
Lyra litterali et morali , Ble, , sig.
av/.
vnum accipiamus Formule ramasse de la
polysmie biblique quEr. exprimenta pour
la premire fois loccasion de son dbat
thologique avec Colet. Voir M.G. Mara,
Colet et Erasme au sujet de lexgse de Mt. ,
(art. cit. Introd., p. , n.).
diuum Iob Cf. Iob , .
manna Cf. Ex. , ; Nu. , ; Sap.
, . Sur la manne, symbole de lEcriture
sainte, voir Enchir., Holborn, pp. , ll.
sqq.; , ; , ; , et
Eccles., ASD V, , p. , l. p. ,
l. . Sur les divers gots de la manne, voir
Orig. Hom. Ex. VII, , ed. Baehrens, GCS,

Orig. VI, p. , ll. ; cf. A. Godin,
Erasme lecteur dOrigne, Genve, , p.
.
Hieronymus Hier. Comm. in Mt. , , ,
Migne PL , B.
nemo fere Parmi les commentateurs patristiques, Origne souligne le lien entre la
crainte de la mort et la nature humaine prise
par le Verbe: Comm.in Mt., Migne PG ,
AB. Pour les scolastiques, voir Petr.
Lomb. Sent. III, dist. , , Migne PL ,
.
in commentariis libertatem Cf.
Apolog. ad Fabr. Stap., ASD IX, , pp. ,
ll. ; Apolog. c. Iac. Latomi dialog. II,
LB IX, C. Voir aussi A. Godin, Erasme
lecteur dOrigne, pp. .
in Runum Hier. Apolog. adv. Ruf. libr. III,
, Migne PL , B.
Ambrosio Hieronymoque recensere
Cf. Apolog. ad Fabr. Stap., ASD IX, , p. ,
l. ; Ep. , p. , ll. .
Origenem subministret Cf. Ep.
, p. , ll. : videtur et illud
habere peculiare, quod lectori varios aculeos multiphariamque cogitandi materiam
relinquit. Tel est aussi la tche que sassignait
Er., annotateur du Nouveau Testament, vt
lectori variam cogitandi commentandique
materiam subministrarem; Apolog. ad Fabr.
Stap., ASD IX, , p. , l. , p. ,
l. ; Er. a dcouvert Origne durant lhiver
, grce Jean Vitrier, franciscain
de lObservance, gardien du couvent de SaintOmer: A. Godin, Erasme lecteur dOrigne,
pp. . Dans lhypothse o les premires
pages de la version imprime de reproduisent des fragments du Status quaestionis original, la rexion sur Origne constitue un ajout puisquen Er. ne possdait pas encore, sur lalexandrin, la connaissance suppose par la phrase en question.
Sed interim pugnabit Cf. supra,
p. , ll. . Si elle nest pas simple ction littraire, la phrase signale nouveau un
processus de remploi, dj relev plus haut,
p. sqq.
lb
Principio, si Christum hoc vnum tantopere angebat, quod mortem suam Iudeis
aliquot exitium allaturam esse praeuideret aut (vt sentit Hilarius) quod ea videlicet
oensos ac consternatos apostolos a se descituros praesciret, qum ista tum nihilo
clarius prospexerit quam a momento conceptionis, nunquam non eodem modo
oportuit angi. Nam si causam perpetuam admittis, non potes non et eectum perpetuum admittere. Porro Iudeorum exitium qur nunc demum deprecatur? Qur
hoc potissimum tempore? Qur non aliis verbis? Deeuerat ante Hierosolymitanum
excidium, sed verbis perspicuis. Orauit de cruce pro mortis authoribus, pro blasphemantibus, sed verbis neutiquam ambiguis. Conueniunt circumstantiae. Hic neque
in re neque in verbis vel leuis est coniectura, quae pertineat ad interitum Iudeorum,
nisi impudentissime quis torserit. Nonne palam, inquis, orat, ne se Iudei occiderent
qum ait: Transeat a me calix iste? Videlicet, quem mihi sunt propinaturi? Imo si me
verbis vrgeas, magis videbuntur ad Patrem propinantem quam ad Iudeos pertinere;
id quod ex simili loco t luce ipse clarius, vbi Christus de morte sua loquens: Calicem, inquit, quem dedit mihi Pater, non bibam illum? Dat igitur Pater Filio bibendum
calicem; Filius vt homo, et homo nostris malis inrmus, vere reformidat mortem
instantem et Patrem orat vt eum calicem a se transferat. Pro me facit et pronomen
iste, quod non ignoras vtro potius oporteat referri, ad Patrem cui loquitur, an ad
Iudeos. Idem sonant verba Marci: Et orabat, vt si eri posset, transiret ab eo hora.
Quae tandem hora nisi iam vrgentis supplicii? Deinde verba orantis subiicit: Abba
Pater, omnia tibi possibilia sunt, transfer calicem hunc a me. Ergo sermonem Christi
si excutias, ne syllaba quidem inuenietur quae tuam sententiam adiuuet.
Iam ex re si captes argumenta, tantundem inueneris, id est nihil omnino quod
pro te faciat. Collige iuxta rhetorum praecepta, quid praecesserit, quid coniunctum
fuerit negotio, quid consequutum sit. Dixerat Iudae: Quod | facis, fac citius. Imminent impietatis ministri; aduentat proditor cum infoelicissima cohorte. Iesus volens
tot martyrum milia, qui suam mortem erant imitaturi, exemplo suo instituere, quomodo sese deberent gerere, vbi carnifex dirus vrgeret, vbi saeuos intentaret cruciatus,
secretum captat locum orantibus idoneum. Tedere coepit, ne sibi displicerent martyres similia patientes. Abiicit sese humi, hoc facto docens non expedire martyri
supplicium adituro vllis suis inniti viribus aut meritis, verum de se penitus diso
ad capitis opem tantum respicere. Orat Patrem in media tristicia vt, si eri possit, mortem transferret. Sed vincit hunc aectum inrmitatis et se totum paternae
voluntati submittit. Admonet dormitantes apostolos, vt vigilent orentque; spiritum
quidem esse promptum, carnem vero inrmam. Mox obuium se praebet quaerentibus, attonitos conrmat, trepidos prouocat. Proditorem etiam osculo dignatur et
amicum vocat. Vides, opinor, Colete, circumstantias omnes quae ante rem, quae
in re, quae post rem, nihil aliud demonstrare quam Christum Iesum ex assumptae conditionis imbecillitate mortem vicinam horruisse, sed ope diuina et virtute
obedientiae constanter eandem suscepisse.
Verum nusquam mihi theologi loquuti videntur perplexius quam de hoc euangelii loco. Alius Christum reformidasse negat, veluti tuus Hieronymus; neque dissentit Augustinus enarrans Psalmum XXI: Corpus enim, inquiens, suum gerebat, i.e.
Quod Christus non tantopere doluit ob

exitium Iudaeorum* C D: om. A B.
Deeuerat ambiguis AD: deeuerat ante Hierosolymarum excidium, sed verbis haudquaquam ambiguis; orauit in cruce
pro homicidis, sed ita vt facile intelligatur
MS.
Alioqui verbis apertis egisset* C: om. A B D.
Conueniunt circumstantiae quis
torserit AD: Hic qum nihil rem antecesserit,
nihil rem comitetur, nihil consequatur vnde
vel tenuis duci possit coniectura, imo qum
omnes circumstantiae longe aliud clamitent,
reclamet nihil, quid ita nobis in mentem
venit, vt hec ad Iudeos torquere velimus
MS.
Nonne palam propinaturi? AD:
Non audis (inquis) nominari calicem? Quid
dici potest apertius? Erant, inquis, Iudei
calicem mortis Cristo propinaturi; eum ne in
suam perniciem ministrent orat in his verbis:

Pater mi, transeat a me calix iste MS.
Calix a Patre donatus Christo* C D: om. A
B.
Iam ex re si captes argumenta AD: si ex
coniecturis eliciuntur argumenta MS.
A circunstantiis arguit* C D: om. A B.
Imminent cohorte AD: Imminebat a tergo cruciatus, aduentabant cum duce
sceleratiore milites sceleratissimi MS.
secretum captat Tedere coepit AD:
captabat secessum, cepit tedere MS.
tantum respicere A: tantum oportere respicere BD.
Admonet vero inrmam AD:
Iubebat eos vigilare et orare Christus, ne
inciderent in tentacionem. Spiritum quidem
esse promptum, carnem autem inrmam MS.
Perplexe loquuntur theologi de hoc loco
scripturae* C D: om. A B.
Principio praeuideret Rappel de

linterprtation de Colet, que More rejette
implicitement de son ct: interim vero non
vna causa fuit cur timore tristari tedium pati
et mestus esse voluerit, De trist., CWM ,
, p. , ll. . Ailleurs, cf. infra, p. ,
n.ll. , il multiplie les raisons de
lAgonie, rejoignant les positions dEr., mais
sans attribuer au Christ lhorreur naturelle
de la mort.
Hilarius Cf. Hil. Comm. in Mt. , Migne
PL , B; Trin. X, , Migne PL ,
A.
Deeuerat Cf. Lc. , .
Orauit de cruce Cf. Lc. , .
circumstantiae Cf. De cop. verb., ASD I,
, p. , ll. ; Eccles., ASD V, ,
p. , l. ; p. , l. ; Quint. Inst.
III, , ; V, , ; Petr. Lomb. Sent.
III, dist. , : ipsius Scripturae circumstantiam; A. Godin, Erasme lecteur dOrigne,
p. .
coniectura Cf. Eccles., ASD V, , p. ,
ll. .
Nonne palam propinaturi Dans son
commentaire sur . Cor. , , dont la
rdaction semble tale de ; voir
OKelly et Jarrott, op. cit. (supra, Introd.,
p. , n. ), p. , Colet, rapprochant Mt.
, de Mt. , , crit: suam mortem calicem vocuit quando precatus est, etc.. Seraitce lindice quil sest ralli entre temps
linterprtation dEr.?
Calicem illum Ioh. , .

Et orabat hora Mc. , .
Abba a me Mc. , .
rhetorum praecepta Quint. Inst. V, , ; , ;
, ; VII, , ; Cic. De or., Part. , . Avec
bonheur, Er. applique ici un principe gnral
dinterprtation des textes sur lequel il reviendra constamment dans la suite de sa carrire
dexgte: Rat. ver. theol., Holborn pp. ,
ll. ; , ; , ; Eccles., ASD
V, , p. , ll. .
Quod citius Ioh. , .
aduentat cohorte Cf. Ioh. , ; Mt. ,
.
Iesus respicere Cf. Paraphr. in Lc. ,
, LB VII, EF et Thomas More, De
trist., CWM , , pp. , l. sqq.
imitaturi Echo de la doctrine traditionnelle
sur la passion du Christ, modle du martyre chrtien. DSAM VII, , art. Imitation
du Christ, ; , Martyre,
.
Tedere coepit Mc. , : (Vulgate: Coepit
pauere et taedere).
Orat vocat Cf. Mt. , .
circumstantias post rem Cf. supra,
n.l. ; infra, p. , n.ll. .
Hieronymus Cf. supra, p. , l. sqq.
Augustinus Aug. Enarr. in Ps. , II, ,
Migne PL , . Interprtation reprise
infra, ll. . Cf. G.J. Fokke, An aspect
of the Christology of Erasmus of Rotterdam,
dans: Ephemerides theologiae lovanienses
(), p. .
lb
Ecclesiam. Nisi forte putatis, fratres, quia qum dixit Dominus: Pater, si eri potest,
transeat a me calix iste, mori timebat. Ambrosius mortis tedium modo videtur
Christo tribuere, modo adimere. Tribuit, qum dicit: Quasi homo mortem recusans,
quasi Deus sententiam suam seruans, rursum adimit, qum scribit: Doles enim, Domine
Iesu, non tua sed mea vulnera, non tuam mortem, sed meam inrmitatem; et nos
estimauimus te in dolore, qum tu non pro te sed pro me doleres. Iterum aliquanto
inferius: Tristis videbatur et tristis erat, non pro sua passione sed pro nostra dispersione.
Ac paulo post: Tristis erat quia nos paruulos relinquebat. Et ibidem: Transfer (inquit)
calicem hunc a me; non quia Deus, Dei Filius, mortem timebat, sed quia nec malos
pro se perire volebat. Porro Hilarius impiam stulticiam nominat, si quis armet
Christum suam ipsius mortem reformidasse. Eam loquendi diuersitatem in reliquis
quoque scriptoribus deprehendet hoc loco qui diligenter obseruauerit.
Sed fortassis admiratione dignum, qur tantopere reformident Christo tribuere
mortis reformidationem, qum omnes vno poene animo non vereantur tribuere
duas voluntates, diuinam et humanam, easque non solum natura diuersas, verum
etiam dissidentes, vt quod altera noluerit, altera voluerit, duos item aectus, mentis
et carnis, quorum altero mortem sitierit, altero recusarit. Adeoque voluntates
has duas comprobauit authoritas ecclesiastica, vt hereseos notam inusserit iis qui
diuersa senserunt. Interdum fatentur hoc quod mortem refugit, fuisse conditionis
assumptae; interdum non naturae hoc fuisse, sed dispensationis. Porro autem magis
etiam herent in illis Christi verbis: Pater mi, si possibile est, transeat a me calix iste;
verumtamen non sicut ego volo, sed sicut tu. Et: Pater, si vis, transfer calicem istum
a me. Primum, quid attinebat Christum omnino orare, qui quidem vt omniscius
erat, etiam vt homo, ita et omnipotens? Deinde, qur orat, quod se nouit non
exoraturum? Nam siue orat, ne a Iudeis occidatur, praesciebat occidendum sese,
siue ne occiderent illi, sciebat occisuros, siue ne perirent mortis occasione suae,
cum Iuda permultos sciebat perituros. Denique qur orat quod non vult Pater? Illud
etiam perplexius, qur tanquam vel de voluntate Patris vel potestate dubitans ait: Si
vis et si possibile est, quasi quicquam ignorauerit?
His atque huiusmodi multis oensus Augustinus et causam moeroris pauorisque
mutauit in Christo et totum hunc sermonem maluit ad corpus referre. Quanquam
et Hieronymus et Ambrosius eiusdem tristiciae varias causas tradunt siue liberum
esse rati de vnaqualibet earum sentire siue quod non existimarent absurdum
videri, si vnius eecti plures esse causae dicerentur. Quoniam caput et corpus
idem sunt, Christus imbecillitatem membrorum suorum in se transferens pro il|lis
teduit, moestus fuit, contristatus est, pauit, agonizauit, sanguinem sudauit. Haec
enim omnia verba sunt apud euangelistas. Pro his orauit Patrem vt a se id est
a corpore suo, a Petro, a Paulo, a martyribus calicem transferret amarae mortis.
Quemadmodum et in cruce pendens comprecatus est Patrem verbis psalmi modo
citati, quorum nonnulla nequaquam quadrant in Filium Virginis, velut haec: Deus,
Deus meus, vt quid me dereliquisti? Longe a salute mea verba delictorum meorum. Nam
quae tandem sua delicta nominat, de quo testicatur Scriptura: Qui peccatum non
fecit, et non est inuentus dolus in ore eius? Vbi eleganter Augustinus: Delicta, inquit,
nostra sua delicta fecit, vt iusticiam suam nostram iusticiam faceret. Verum vt in cruce
nostra delicta sua fecit, ita instante supplicio nostram trepidationem fecit suam, nostram
mortem deprecatur non suam. Atque haec quidem interpretatio pietatis plurimum
habet, eoque ad prouocandos ad amorem Saluatoris animos inprimis idonea est. Et
de verbis quidem orantis facile nos extricat ab omni dicultate. Verum de pauore
suscepto videmur adhuc in eodem hesitare luto.
Duae voluntates in Christo* A: om. B, Duae

in Christo voluntates quodamodo inter se
dissidentes* C, Duae in Christo voluntates*
D.
Controuertit quid Christus orauerit* C D:
om. A B.
permultos BD: permulti A.
Augustinus vnde motus est, vt ad corpus

haec a Christo mutaret* C: om. A B, Augustinus* D.
Vt nostra delicta fecit sua ita et nostram
trepidationem quod pie asseritur* C: om. A B
D.
Ambrosius volebat Ambr. Enarr. in

Lc. , , , , , Migne PL , C
BC.
Hilarius Cf. Trin. X, , Migne PL ,
C. Sur la christologie dHilaire, voir DTC VI,
, .
reliquis scriptoribus A commencer
par Orig. Comm. series in Mt., Migne, PG
, .
scriptoribus Cf. Thomas dAquin, Catena
aurea, d. Frett, pp. ; Petr. Lomb.
Sent. III, dist. , , Migne PL ,
.
hereseos notam Allusion au monothlisme
condamn au concile du Latran () et
au troisime concile de Constantinople en
, Denzinger-Schnmetzer, n ,
. Cf. DTC, art. Monothlisme X,
.
dispensationis Cf. Eph. , . Allusion au
dessein divin du salut par lincarnation du
Verbe: . Ide dirente chez Petr.
Lomb. Sent. III, dist. , et , Migne PL
, .
Pater mi sicut tu Mt. , .
Pater a me Lc. , .
qur ignorauerit La prire du Christ
Gethsmani semble incompatible avec la
doctrine de la vision directe de sa nature
divine dont son me jouissait ds le dbut
de son existence terrestre. Voir K. Rahner,
History of Dogma and Theology, Sacramentum Mundi: an Encyclopedia of Theology, ed.
K. Rahner et al., vol., New York,
, III, p. . Le problme de lignorance
du Christ lagonie, voqu par exemple
dans une prire de saint Anselme cite par
Ludolphe le Chartreux, Vita Christi, Paris,

, , LIX, f o CCCLVII vo, est fortement
soulign par Erasme. Cf. J.D. Tracy, Humanists among the Scholastics: Erasmus, More and
Lefvre dEtaples on the Humanity of Christ,
Erasmus of Rotterdam Society Yearbook ve
(), p. .
Augustinus Cf. supra, p. , n.l. .
Cf. DSAM VII, art. Humanit du Christ,
.
Hieronymus et Ambrosius Cf. supra, pp. ,
n.ll. et , n.ll. .
Christus sudauit Cf. Rat. ver. theol.,
Holborn, p. , ll. ; Paraphr. in Lc.
, , LB VII, . Cf. J. Chomarat, Grammaire et rhtorique chez Erasme, Paris, , I,
p. .
euangelistas Cf. Mc. , ; Mt. , ; Lc.
, .
Deus meorum Ps. (), , Mt. ,
et Mc. , .
Qui eius . Petr. , (Vulgate:
nec).
Augustinus Aug. Enarr. in Ps. , II, ,
Migne PL , ; Rat. ver. theol., Holborn,
p. , ll. .
Atque haec idonea est Dans son sermon du Vendredi saint, un ami dEr., le franciscain Vitrier, a recours ce type augustinien
dinterprtation pour expliquer aux chrtiens
de Saint-Omer la peur de Jsus au jardin des
Oliviers et sa prire sur la croix (Mt. ,
): A. Godin, Lhomliaire de Jean Vitrier,
Genve, , f o , pp. ; f o ,
p. .
in eodem hesitare luto Adag. (In eodem
haesitas luto), ASD II, , pp. .
lb
Tu causam quidem pauoris mutasti, quanquam reclamantibus circumstantiis

coniecturalibus. Non reformidauit sibi mortem, non teduit sibi, sed tamen vere.
Neque enim (vt ait Ambrosius) spetiem incarnationis suscepit, sed veritatem. Debuit
ergo et dolorem suscipere, vt vinceret tristiciam, non excluderet. Quod si hic quoque premis Christum vere quidem pauisse, sed corporis sui, non suum malum,
cum recentioribus theologis rogabo: ecquid ita refugis in Christo mortis reformidationem concedere, praesertim assumptam ad tempus, non proprie coniunctam
cum conditione quam assumpsit Iesus? Et quanquam tu a neotericis theologis soles
non inuitus desciscere, tamen, id quod admonet in Parmenide Plato, experiamur,
nunquid absurdi nostram sententiam consequatur. Si nihil consequitur, quid est
quod ad alias coactas interpretationes diuertamus id quod simplex, quod germanum, quod in manibus est relinquamus, quod nusquam est in litteris queramus?
At consequuntur (inquis) absurda permulta. Derogatur perfectae Iesu tum charitati tum obedientiae propterea, quod neque agrantissimae charitatis est mortem
deprecari, quam martyres amore illius summa alacritate adierunt, quam optauit
Paulus, quam sitiit Andreas, quam desyderauit Martinus, et paratioris absolutiorisque obedientiae est vltro cupere quod velit Pater quam isto modo loqui: nolo
mortem, si queam eugere te volente; sin mori me vis, meam voluntatem negligam,
tuam sequar. Quod si Christus perfectissime amauit et genus humanum et Patrem,
qur redimendi nostri munus detrectat? Qur reformidat quod vult Pater, qum amoris sit proprium idem velle ac nolle? Qur calicem quem ille propinat deprecatur?
Si quocunque modo detrectauit, aliquid detrahitur illius in nos charitati, si quacunque ratione noluit, derogatur absolutissimae obedientiae. Neutrum competit
in eum qui fuit vtriusque amoris pariter et obedientiae perfectissimum exemplar et
cui nihil potuerit accedere.
Deinde negabas eiusdem videri hominis vocem hanc: Vade retro Satanas; calicem
quem dedit mihi Pater, non bibam illum? et hanc: si eri potest, transfer a me calicem
hunc, nisi de Iudeorum interitu, Hierosolymarum excidio, discipulorum scandalo
ac defectione, martyrum suppliciis intelligatur. Ecce quam multa cogeris comminisci, dum vnum illud quod simplex verumque est reformidas. Hic nimirum est,
Colete, scopulus ille procul albicans, qui te cum Hieronymo territabat eecitque,
vt translatis alio velis proram ecteres; in hunc ne incurras, mauis longis ac sinuosis
ambagibus circumagi quam rectum tenere cursum. Sed etiam atque etiam vide ne
periculum quod aeminus conspectum terret, nubes sit, non rupes. Imo caue, ne,
dum falsam cautem sedulo vitas, in veram impingas. Quanquam impraesentiarum
consilium non est tuam, quam probas, opinionem refellere, sed meam, quam non
recipis, tueri.
Age igitur, experiamur vetere illo et academico disserendi more, si docere queamus Iesum, vti perfectum et verum hominem, ex natura, quam assumpsit de
Matre virgine, mortem suam reformidasse exhorruisseque eamque humano aectu
de|precatum esse, humana voluntate noluisse; hac de causa teduisse, contristatum
esse vsque ad mortem, sudasse guttas sanguineas, agonizasse. Atque haec omnia nihil
derogare obedientiae quam absolutissimam in illo credimus, nihil charitati in nos,
qua nulla maior esse queat; imo amori illius erga mortalium genus his rebus non
solum nihil detrahi, verum etiam multum adiungi. Postremo vt alacritatem quam
tu charitatis comitem esse vis foris illi detrahemus, ita intus tantam fuisse concedemus vni, quanta non fuerit in vniuersis martyribus.
Quid queris amplius, Colete? Belle promittis, inquis, sed iam presta. Equidem
conabor. At tu interim ab ista tua sententia, quam nimis impense deamas et in quam
vt discedam pedibus non tam argumentis quam precibus obtinere niteris, tantisper
abducas animum, dum quae a me dicuntur cuiusmodi sint consyderes. Primum
illud, opinor, abs te impetrabo: Iesum redemptorem nostrum perfectam hominis
Vere taeduit* C D: om. A B.

ecquid A: quid BD BAS, quod LB.
Non temere nouandum* C D: om. A B.
quid est quod queramus AD:
Quid est cur reclamantibus ipsis verbis ad
detortam illam exposicionem omnibus aliis
reiectis confugiamus MS.
Quae Coletus absurda putaui sequi* C D:
om. A B.
scopulus ille AD: in scopulum MS.
Dicultas quae non est apparuit vera

Hieronymo* C: om. A B; Dicultas quae
apparuit Hieronymo* D.
Propositio argumentationis* A: om. B, Propositio erasmicae disputationis* C D.
docere A B BAS LB: doceri C D.
Atque A B: At C D BAS LB.
amori A B: amore C D BAS LB.
Assumpsit cum suis aectibus perfectum
hominem* C D: om. A B.
circumstantiis coniecturalibus Cf. supra, p. , ll. et .

Ambrosius Ambr. Enarr. in Lc. , ,
Migne PL , A.
Debuit tristiciam Ambr. Enarr. in
Lc. , , Migne PL , A.
recentioribus theologis Par ex. Petr. Lomb.
Sent. III, dist. , , Migne PL , .
a neotericis desciscere Cf. Ep. ,
p. , ll. : Er. y prsente Colet
encore plus svre pour Thomas que pour
Scot. Sur ses propre positions lgard de
lAquinate, voir J.-P. Massaut, Erasme et saint
Thomas, dans: CET II, Paris, , pp.
.
in Parmenide Cf. Plat. Parm. bc.
simplex Er. sen tient dj ici ce qui sera sa
rgle constante dans les Annotations: la simplicit de linterprtation appuye sur le sens
littral. Cf. J. Chomarat, Grammaire et rhtorique chez Erasme, I, Paris, , pp.
.
germanum Ultrieurement, Er. associera plus dune fois au prcdent cet adjectif, y compris sous sa forme grecque , pour dnir son idal exgtique qui
rcuse les excs de lallgorie: Annot. in NT,
LB VI, B; F; Eccles., ASD V, ,
p. , l. . Sur les possibles arrireplans psychologiques de cette pithte quEr.
aectionne, voir A. Godin, Erasme, lecteur

dOrigne, pp. , , n. ;
n. .
in manibus Cf. Adag. (Ante pedes),
ASD II, , p. , ll. ; Verg. Georg. II,
.
Paulus Cf. Phil. , .
Andreas Cf. Passio Andreae , dans: Acta
apostolorum apocrypha, ed. R.A. LipsiusM. Bonnet, II, , Leipzig, , pp. .
Martinus Cf. Sulp. Sev. Epist. III, Migne PL
, BD.
Vade retro illum Mc. , (Vulgate:
retro me) et Ioh. , .
si eri calicem hunc Mc. ,
(Vulgate: transfer calicem hunc a me).
Hic scopulus tenere cursum
Somptueuse mtaphore maritime faite de
plusieurs rminiscences, par ex. Caes. Gall. IV,
, .
vetere more Cf. Cic. De or. III, ,
; Inv. I, , . Une formulation parallle (infra, p. , ll. ), conrme
quEr. fait rfrence aux mthodes de discussion philosophique en honneur dans lcole
fonde par Platon.
vsque ad mortem Mt. , .
sudasse agonizasse Cf. Lc. , .
discedam pedibus Cf. supra, p. , n.ll.
.
lb
naturam assumpsisse cum omnibus aectibus, qui futuri fuerant in Adam, si in

natiua conditione perseuerasset: corpus sensibile, animam sensibilem et naturalibus
passionibus obnoxiam.
Nec inciaberis quod armat cum multis Augustinus nec inscite explicat Bonauentura, scribens in decimam quintam distinctionem tercii libri sententiarum illum
non tantum dignatum esse hominis conditionem accipere mortalem, verum etiam
plurimis malis nostris obnoxiam, quemadmodum ipse de se testatur in Psalmo:
Repleta est malis anima mea. Et astipulatur Paulus: Debuit, inquiens, per omnia
fratribus assimulari. Nimirum ea mala in se recepit quibus mederetur in nobis.
Neque tamen recepit omnia. Nam omne malum aut culpa est aut ex culpa, quod
poenae malum appellant theologi. A culpae nostrae malo prorsus nihil attigit, ac ne
conueniebat quidem, vt, qui pro omnium peccatis erat intercessurus, ipse peccatum
haberet, pro quo necesse esset intercedi. De malis vero poenae tantum accepit quantum nobis expediebat et quatenus illius dignitati non derogabat, hoc est, denitore
Bonauentura, ea dumtaxat, quae communem hominis lapsi conditionem generaliter consequuntur; ab iis quae sigillatim accidunt nobis abstinuit. Huius generis
sunt: morbi, vicia membrorum, vicia mentis profecta a corporum viciis, deformitas,
monstrositas atque his consimilia. Ab his omnibus fuit immunis, tum quia dedecebant illius dignitatem, tum quia nihil habitura fuerant moti ad nostram salutem.
Prioris illius generis sunt: infantia, imbecillitas aetatis, sitis, fames, lassitudo, tristicia, dormituritio et mille nostrae vitae huius labores. Haec, quanquam a peccato
sunt profecta, tamen, quoniam ipsa peccata non sunt et possunt cum summa etiam
virtute coherere, Christus cum nostra natura in se recepit vti poenam, qua nostram
expiaret impietatem. Sed accepit plaeraque, non omnia.
Etenim in nobis pronitas ad culpam ex culpa Adae nata est, attamen ipsa culpa
non est. Praeterea ignorantia primitiuae culpae poena est in nobis omnibus. At
nos, vt Christo tribuimus infantiam et linguae impotentiam, ita non adimimus
perfectam sapientiam qua anima eius, simul atque creata est, statim et continenter
fuit illustrata. Item dicultas ad bene agendum, quae modo non sit in nobis
priuatis viciis contracta. Nam haec posterior malum personae est, non conditionis.
Postremo, vt mortalitatem assumpsit, quae et ante peccatum erat in Adam, ita
iuxta quorumdam opinionem non assumpsit moriendi necessitatem quae nos
omnes communiter alligat. Verum istud in medio relinquimus. Atqui mortis
reformidationem, quae et morte ipsa malum est nonnunquam acerbius et sic
humanae conditioni adheret, vt cum nulla culpa sit coniuncta, quid est qur
tantopere formidemus asscribere Christo, non solum perfecto homini, verum etiam
omnibus quoad potuit malis nobis adaequato?
Imo si me patiaris tecum paulo magis philosophice agere, audebo dicere, fortassis
comprobantibus nonnullis theologorum, et semoto peccato simpliciter esse secundum naturam hominis mortem reformidare eamque secundum eius conditionem
locum habituram fuisse etiam in statu innocentiae. Peccatum quidem contra naturam est et ad illud non impellimur nisi naturae deprauatione. Pie|tas maxime secundum naturam est nec ab ea resilimus nisi vicio corruptae conditionis primitiuae.
Mors vero quoniam peccati lia est et naturae, quae semper appetit esse, inimica,
natura omnibus est formidabilis, adeo vt bruta quoque animantia ac prope dixerim
plantae ipsae, quibus nonnulli stupentem animam tribuerunt, monstrante natura
resiliant ab iis quae sunt vel infensa vel molesta. Nihil autem tam infensum naturae
quam mors, cuius proprium est interitum adferre, quem exhorrescunt omnia quae
sunt. Porro quanto praestantius est esse quod aufert, tanto est formidabilior. At
nullum est esse praestantius quod queat eripi quam vita, praesertim hominis. Proinde Stoici, qui sapienti suo plusculum etiam tribuunt quam humanae conditionis
libri BD LB: om. A.

assimulari A: assimilari BD BAS LB.
Quae naturae incommoda in se recepit
Christus, quae non* A C: om. B, Quae naturae
Christus* D.
Mala poenae duplicia* C D: om. A B.
A A: De BD BAS LB.
Christus non accepit pronitatem ad culpam
neque dicultatem ad bonum* C: om. A B,

Christus non accepit pronitatem ad culpam*
D.
Formidatio mortis naturae adhaeret* C D:
om. A B.
Natura mortem timemus etiam boni* C:
om. A B D.
tanto est A: tanto est ipsa BD BAS LB.
Nec inciaberis non derogabat Cf.

Thomas More, De trist., CWM , , p. ,
ll. : ego nihilo magis mirandum puto
quod vulgatos humani generis aectus (qui
quidem culpa careant) habuerit, qua erat
homo, quam quod qua deus erat edidit
immensa miracula.
Augustinus Cf. Enarrat. in Ps. , , Migne
PL , .
Bonauentura Cf. Comm. in III o lib.
Sent., dist. , dans: Bonavent. Op. omnia,
III, ed. Quaracchi, pp. . Er. rsume
librement le propos de Bonaventure. Par la
suite, son dveloppement sinspire non seulement de la me mais aussi des me et
me distinctions, d. cit., pp. .
Voir Ep. , ll. : rplique aux critiques dE. Lee sur le sujet.
Psalmo Ps. (), .
Paulus Hebr. , (Vulgate: similari).
theologi Par ex. Thomas dAquin, STh Ia
IIae, qu. , art. ; IIIa, qu. , art. , qu. ,
art. ; Petr. Lomb. Sent. III, dist. , Migne
PL , .
A culpae attigit Cf. Thomas More, De
trist., CWM , , p. , ll. . Au mpris
de cette distinction thologique classique,
Lee accusera ultrieurement Er. dattribuer
au Christ perturbationes animi vitiosas, Ep.
, l. .
ne conveniebat intercedi Echo de la
doctrine de lEptre aux Hbreux , ; , ,
etc.
dignitati non derogabat Petr. Lomb. Sent.

III, dist. , Migne PL , .
Bonauentura Bonav. Op. omnia, III, ed.
Quaracchi, art. , qu. , concl., p. . Le
dveloppement thologique dEr. est classique: cf. Thomas dAquin, STh IIIa, qu.
et , spcialement qu. , art. , concl.
infantia labores Cf. Apolog. ad Fabr.
Stap., ASD IX, , p. , ll. .
in se recepit Cf. Apolog. ad Fabr. Stap., ASD
IX, , p. , l. , p. , ll. .
pronitas ad culpam Autrement dit, la concupiscence. Consquence du pch originel, elle
subsiste aprs le baptme mais ne sidentie
pas avec le pch actuel. Cf. DTC, art. concupiscence, II, .
quorumdam opinionem Par ex. Petr. Lomb.
Sent. III, dist. , , Migne PL ,
; Bonav. Comm. Sent. libr. III, dist. ,
qu. , Op. omnia, III, ed. Quaracchi, pp.
.
acerbius Cf. Paraphr. in Mt., LB VII, C:
Est autem mortis horror, si quando corripuit
hominem, vel ipsa morte acerbior; Paraphr.
in Lc., LB VII, F.
nonnullis theologorum Probablement scolastiques.
Stoici constituunt La source dEr.
est Gell. XII, , . Voir aussi Sen. De ira I,
, . Et aussi Allen VIII, Ep. , ll.
. Sur Er. et lidal stocien dapathie, voir
Erasme, t. II, Paris, , pp. .
imbecillitas recipiat, tamen hanc reformidationem non solum concedunt, sed eam
inter , id est inter naturae prima primo loco constituunt. Nihil
enim nos prius docet natura quam vt primum sensibus, deinde et animi iudicio
refugiamus ea, quae naturae lenitatem oendunt, multo magis quae totam perimunt, ac modis omnibus id quod sumus tueamur perciamusque. Quod si nobis
vicio aut deprauatione accideret, non esset, fateor, cum Christo communicandum.
At minime conuenit illi perfectam hominis naturam tribuere et id detrahere, quo
nihil est cum natura coniunctius. Quod si vtrunque iuxta naturale est vt anima et
presenti malo doleat et de imminente aigatur, qur non vtrunque homini Christo aut relinquimus aut adimimus? Imo dabo vnde liqueat ei fuisse causam, qur
mortem expauesceret, non tantum vt homines caeteri, verum etiam acrius quam
quisquam hominum.
Tria ferme video quae reformidationem debeant exaggerare: precium boni quod
leditur, magnitudo mali et vtriusque cognitio. Nos homunculi qui morte digni
sumus, si quis casus mortem intentet, vt aictamur, vt exalbescimus! At hoc quod
sumus, quam innitis partibus est infra dignitatem Christi! Neque tamen hoc
ipsum quod sumus quanti sit satis intelligimus et interitum nunquam tam certo
metu formidamus, quin iidem speremus meliora. Tum si nulla spe subleuemur,
ignorantia certe nostra hoc nobis adfert commoditatis, vt hoc minus mortem
reformidemus, quo minus quam sit acerba cognoscimus. Adde quod, quo cuiusque
natura praestantior est ac generosior, hoc sensus mali naturam oendentis acrior
est atque acerbior. Sed nullum vnquam corpus hominis generosius fuit corpore
Christi, nulla anima praestantior. Sensus igitur reliquorum sensu multo acerbior,
vel in iis quae corpus eius ledebant ac per illud animam, vel quae animae vires
per se oendebant. Neque igitur nostri plasmatis vilitas cum illius praestantia
neque nostrae mortis acerbitas cum illius supplicio neque noster incertus metus
cum illius certissima clarissimaque prospicientia neque nostra ignorantia cum illius
scientia conferri potest. Et miramur illum tantum sic sibi cognitum talem mortem
expauisse, quam non tantum animo presagiebat sed perinde atque oculis subiectam
prospiciebat, cuius omnes cruciatuum numeros perfectissime praesentiebat. Qua de
causa Hieronymus et propassionem nominat, quasi passionis initium. Sunt autem
formidabilium rerum primi incursus acerbissimi.
Hic facile diuino, Colete, quid mihi inter legendum obmurmures. Vt hominis
sit, inquis, mortem exhorrescere, certe non est hominis fortissimi (qualem fuisse
Christum nemo non fatebitur) mortem tam speciosam, tam salutarem reformidare, et reformidare tam nouo more. Vbi eius humanitatem, quam assumpsit,
vbi mortis immanitatem contemplor, vbi sensum corporis atque animae multo
acerrimum, vbi perfectam praescientiam, causas permultas video, quare debuerit magis etiam quam mortalium quisquam exanimari; at rursum vbi ad charitatem, ad obedientiam, ad fortitudinem eius oculos refero, alacritatem, promptitudinem requiro. Exanimatur quis mortis metu, hominem quidem agnosco;
at fortem hominem plane desydero, vbi sanguineum sudorem exprimit horror,
vbi video tristiciam ad mortem vsque perseuerantem aut mortis instar acerbam,
lb
vbi mortis audio deprecationem. Et charitatis est de alieno, non de suo malo perturbari.
De charitate et obedientia mox tibi re|spondero. Verum interim, num, queso te,
fortem virum negabis qui ad ingens malum iam irruens exanimetur? Quid tu igitur
fortitudinem esse putas? Non sentire ea quae naturae sunt molesta infensaque? At
istud tantum abest, vt viri fortis existimem esse vt immanis potius aut stupidi suique
sensu carentis esse dixerim. Natura nobis in ipsis vitae principiis nostri charitatem
inseuit vt appetamus ea quae incolumitati sunt amica, resiliamus ab iis quae ledunt.
Neque vero fortitudinis munus est gigantum vice pugnare cum natura. Nam
fortitudo est scientia rerum tolerandarum aut non tolerandarum denitore Socrate
aut, si mauis, honestorum laborum constans susceptio, quorum indecoram fugam
appellamus ignauiam. Ergo non sentire res naturae molestas non est fortitudo, sed
eas constanti pectore vincere ac perpeti. Proinde non est parum fortis qui periculum
aditurus exhorrescit animo, exalbescit vultu, cui palpitat pectus, cui refugit sanguis,
cui gemitum exprimit dolor, sed qui periculi metu speciosum laborem recusat, imo
hoc fortior quod naturam refugientem vincit. Quod duris rebus vltro sese obiicit,
virtutis est, quod expauescit, naturae, quod aigitur, item naturae. Nam eadem est
ratio vel sentiendi praesens incommodum vel instans exhorrescendi, quanquam in
altero a corpore profectus dolor ad animum peruenit, in altero cruciatus in animo
exortus redundat in corpus.
esset A B D: esse C BAS LB.

Nisi doluisset non fuisset homo perfectus*
C D: om. A B.
Reformidatio tribus augetur* C D: om. A B.
A nobilitate corporis augmentum doloris*
C D: om. A B.
et propassionem nominat A: et quam
Graeci propassionem nominat B,
quam et Graeci propassionem

nominat C D BAS LB.
respondero A B: respondebo C D BAS
LB.
Vir fortis timet* C D: om. A B.
Fortitudinis denitio* A: om. B: Quid fortitudo* C D.
Ignauia* C D: om. A B.
Hieronymus initium Hier. Comm. in Mt.

IV, , et I, , , Migne PL ,
B et D. Cf. Orig. Comm. in Mt., Migne
PG , B. Selecta in Ps. , , Migne
PG , D Distinction passio, propassio dveloppe dans toutes ses consquences
par Petr. Lomb. Sent. III, dist. , , Migne
PL , , suivi par ses commentateurs,
par ex. Bonav., Op. omnia, III, ed. Quaracchi,
p. . La passio, ou antepassio (cf. Hier. Epist.
, Migne PL , ) aecte la sensibilit,
mais non la volont: sentir nest pas consentir. Voir (infra, p. , ll. ) les rserves
dEr., toujours soucieux dtablir la ralit
humaine de lAgonie, sur la distinction faite

par Jrme et prciss par saint Bernard. Rappelant dun mot lorigine stocienne du terme
propassiones, More lapplique uniquement
aux martyrs et y voit un pur don de Dieu
accord certains dentre eux: De trist., CWM
, , p. , ll. .
sanguineum sudorem Cf. Lc. , .
ad mortem vsque Mt. , .
Quid tu dixerim Cf. Thomas More,
De trist., CWM , , p. , ll. ; Ambr.
Exp. in ev. Lc. , , CCSL , .
Socrate Cf. Thomas dAquin, STh a ae,
qu. , art. . Cic. Tusc. IV, , .
Itaque non commoueri periculo mali prementis et instantis animi est aut non
intelligentis periculum aut bruti stupidique; non sentire malum iam praesens,
stipitis est adeoque non hominis vt ne animantis quidem. Neutrum certe sapientis;
nemo autem fortis qui stultus. Infantes, ebrii, furiosi cum risu ferrum excipiunt.
Qur ita? Nempe quia non intelligunt periculum. Neque hoc nomine fortes, sed
miseri a nobis iudicantur. Contra Vergilius Aenaeae suo, cui summam fortitudinem
conatur angere, non tamen veretur reformidationem, trepidationem, gemitum
et id genus alia pauescentis animi signa tribuere. Nam in repente coorta maris
tempestate,
extemplo (inquit) Aenaeae soluuntur frigore membra
ingemit.
Rursus ad Polydori vocem:

Obstupui steteruntque comae et vox faucibus hesit.
Simile quiddam Troianis vtique fortibus aliquoties attribuit, velut auditis Harpyis:
lb
At sociis subita gelidus formidine sanguis

diriguit.
Rursum in relinquendis iis quae sunt naturae amica, non adimit fortissimo viro
sensum animi reluctantis, qum dicit: Premit altum corde dolorem. Et magno persensit
pectore curas.
Idem obseruatum est a doctis in Homerica poesi. Nam communiter et ignauis
et fortissimis viris expauescentiam attribuit, tametsi non eadem ratione, si quidem vt ei quem fortem videri volunt, gemitum, pallorem, horrorem concedunt, ita
indecoros eiulatus, muliebres complorationes, voces impotentis animi ab eo procul
semouent. Quid autem stultius quam, qum coneris absolutum fortitudinis exemplar proponere, haec illi angere quae sunt a fortitudinis laude aliena? At qui stulticiam Homero siue Vergilio tribuat, huic equidem cor esse negauerim; stulticiam
autem eam nomino quam Quintilianus inter oratoris vicia commemorat. Sed quoniam intellexerunt esse quoddam virile et constans expauescentiae genus, quod non
ab ignauia mentis, verum a natura prociscatur eoque et in fortissimum quemque
necesse sit cadere, reformidationem distinxerunt, non omnino sustulerunt.
Exalbuit Aristippus et in simili Stoicus quidam sine nomine a Gellio celebratus,
qum crebri turbines nauim vrgerent, horreret atra caligine coelum, irruerent globi
fumigantes, imminerent typhones, quasi iam iam nauim depressuri, nihil motus
est periculo nebulo nescio quis ac diues (vt ait) Asiaticus, homo nihili multisque
deliciis diuens, ac paulo post conquiescente tumultu philosopho trepidationem
exprobauit: vtrum tu hic fortem dixeris? Neuter fortassis erat. At si fuit alteruter,
mirum, ni philosophus fuit. Atqui expalluit, inquis, nempe homo. Sapiens quidem,
doctus, fortis, philosophus, adde Stoicus, qui mortem neque malam esse neque
turpem neque sa|pienti formidandam et didicerat et docuerat. Vt haec omnia fuerit,
at homo tamen non esse non potuit. Hic expauit cogente natura, ille supinus,
securus, non mutat oris habitum ebetante vaecordia. Et (quod monstri simile est)
qui in voluptatibus erat mollissimus, in periculis fortitudinis spetiem solus obtinet,

sed falsam.
Qum tribus illis Deciis pulcherrimum illud facinus in mentem veniret, vt
sese pro patriae salute deuouerent vltroque hostium gladiis obiicerent, non eis
refugisse sanguinem, micuisse praecordia reris? Nihil expauisse Mutium Scaeuolam,
qum solus in hostium castra penetraret? Nihil sensisse M. Curtium, qum in
hiantem specum sese praecipitaturus equo subderet calcaria? Nihil M. Attilium
Regulum, qum in Poenorum castra rediret? Nihil Codrum Atticae regem? Nihil
Menicaeum Thebanum? Quid alios egregios virtute viros, quorum exempla sunt
apud historicos innita, qum sese speciosae morti obiicerent, nihil in aggressione
Non commoueri periculo mali prementis

stupidi est* C: om. A B, Non commoueri periculo* D.
certe C D BAS LB: certi A B.
Stultitia vicium oratoris* A: om. B: Stultitia
vitium oratoris, Vergilio non tribuenda neque
Homero* C, Stultitia vitium oratoris* D.
Vergilius Aeneae suo tribuit trepidationem*
C: om. A B, Vergilius* D.
Aristippus* A C D: om. B.
Philosophus orta tempestate apud Gellum
expalluit* C: om. A B, A. Gellius* D.
Mercator asiaticus eidem periculo obnoxius
ne oris quidem habitum mutat* C: om. A B D.
Decii tres, Mutius Scaeuola, M. Curtius,
M. Attilius, Codrus, Menicaeus* A: om. B,
Exemplis romanis asseruit forti timorem* C D.
Menicaeum AD: Menoeceum BAS LB.
extemplo ingemit Verg. Aen. I,

.
Obstupui hesit Verg. Aen. II, .
At diriguit Verg. Aen. III,
.
Premit dolorem Verg. Aen. I, .
Et curas Verg. Aen. IV, .
in Homerica poesi Voir Hom. Il. XVII, ;
XVIII, , , , ; XIX, , , , etc.
H. Monsacr, Les larmes dAchille: le hros, la
femme et la sourance dans la posie dHomre,
Paris, , p. ; G. Nagy, The Best of the
Achaeans. Concept of the Hero in Archaic Greek
Poetry, Baltimore et Londres, .
Quintilianus Cf. Quint. Inst. VI, , .
Aristippus Philosophe de Cyrne, disciple
de Socrate. Hor. Epist. I, , ; Epod. , ; Cic.
Fin. II, .
a Gellio homo Cf. Gell. XIX, ,
. Souvenir personnel du retour dA. Gelle
de Grce en Italie, repris en exemplum par
Aug. Qu. in Hept. I, , Migne PL , ;
Civ. IX, , , Migne PL , . Er. sinspire
directement dA. Gelle, constellant son rcit
de termes emprunts celui, trs vivant, de
son modle.
Deciis Cf. Cic. O. III, ; Tusc. II, ;

Liv. VIII, , ; X, , ; Ciceron., ASD I, ,
p. , l. .
Mutium Scaeuolam Cf. Liv. II, .
M. Curtium Cf. Liv. VII, , ; Ciceron.,
ASD I, , p. , l. .
M. Attilium Regulum Cf. Cic. O. III,
, ; Fin. II, ; De copia, ASD I, ,
p. , ll. , p. , l. .
Codrum Cic. Tusc. I, , ; Adag.
(ASD II, , p. ), (ASD II, , p. ,
ll. ), (ASD II, , p. , l. );
De copia, ASD I, , p. , l. .
Menicaeum Allusion Mnoece, ls de
Cron, dont le sacrice volontaire permit
la victoire de Thbes assige par les Sept.
Cf. Cic. Tusc. I, , ; Stat. Theb. X, ;
Eur. Phoen. , ; Ciceron.,
ASD I, , p. , l. ; De copia, ASD I, ,
p. , l. .
historicos Par ex. Val. Max. quEr. connaissait peut-tre de premire main. Voir
J. Chomarat, More, Erasme et les historiens
latins, dans: R. Keen et D. Kinney, Thomas
and the Classics, p. , n. , Moreana, n
, juillet .
lb
periculi animo commotos fuisse putas, sed eeratos in fatum ruisse? At istud non
est fortitudinis laudem illustrare, sed fortitudinis naturam tollere. Aut enim minus
erant fortes aut ne fortes quidem erant, si aut non intelligebant periculum quod
adibant aut non sentiebant. Imo quod sapientes essent, periculi magnitudinem
non nesciebant; quod homines essent, persenserunt in aggrediendo reluctantem
animum, sanguinem refugientem, pectus palpitans; quod viri fortes erant, nihil his
rebus abducebantur, quo secius fortitudinis munus constanter obirent.
Tu si virum fortiter in acie pugnantem videris, num continuo clamabis ignauum,
si colorem mutarit, si comae riguerint, si gemitum aediderit? Inique feceris. Verum
si locum deserit, si clypeum abiicit, si terga vertit, ita demum erit quamobrem obiicias ignauiam. Lex viro forti praemium statuit. Num hoc illi calumnia protinus
interuertes et ad eum negabis attinere verba legis neque enim fortem virum esse,
qui paulo ante congressum vultum vocemque amiserit, adde, qui ne ea quidem continuerit quae pudet nominare? Huic si patronus adsit non omnino indoctus, nonne
te facile per nitionem repellet dicens non esse fortitudinem nihil expauescere in
adeundis periculis, sed ea fortiter suscipere et constanter perferre ac vincere? Quod
sic animo et corpore sum aectus, id neque vicii erat neque virtutis, sed naturae et
necessitatis. Quod mihi patriae incolumitas meapte salute fuit antiquior, quod me
non subduxi discrimini, id erat fortitudinis atque hoc nomine mihi praemium a
lege decretum postulo. An ideo fraudabor honore, quod non tantum hostem vicerim, sed etiam naturam? Quin potius bis fortem videri oportet eum, qui charitate
ciuium non solum periculum, verum et animum suum contempserit, et (quod est
fortius) se prius quam hostem superarit.
An mihi obiicies barbarum illum seruum cuius meminit Titus Liuius, qui propter
occisum ab eo dominum Asdrubalem Poenum repente adortus obtruncauit moxque comprehensus a circumstantibus haud alio quam si euasisset vultu inter atrocissimos quoque cruciatus eo fuit oris habitu, vt ridentis etiam speciem praebuerit?
An ferum illum e Caesaris ludo gladiatorem quem execantibus vulnera chirurgis
ridere solitum ferunt? At eadem opera licet obiicias totam gladiatorum cohortem,
qui ferarum more in ferrum ruunt. Praeterea multos deploratos homines, qui sibi
mortem consciscunt, postremo malecos quosdam et miserandos homines quos
non raro ad supplicium cum risu videmus ire, iocari in obuios, maledicere magistratibus atque omnino quaedam facere morituros, quae solent ebrii. Num istos
fortes viros appellabimus, quod nihil expauescant, nihil cruciatu commoueantur?
An amentes potius, feros ac stupidos? An tu fortem negabis, qui calcato repente
angui, qui viso lemure, qui ad subitum fulminis ictum oris habitum mutet?
At istud est non fortem, sed , , hominem constituere i. e. indolentem, ebetem ac stupidum. autem adeo
Panetius Stoicorum doctissimus non requirit a sapiente vt eam ne homini quidem
tribuat. Vtramque a Christo remouet Ambrosius his quidem verbis: Neque enim,
inquit, habeat fortitudinis laudem, qui stuporem magis vulnerum tulerit quam dolorem. Quanquam duo illa, | , magis videntur ad animi dolorem
pertinere, corporis. Quorum prius Scotus tristiciam nominat, alterum
proprie dolorem. Idque homo Chrysippeo acumine praeditus ait ex Augustini verbis colligi quae sunt haec: Dolor carnis tantummodo oensio est animae ex carne, sicut
dolor animi, qui tristicia nuncupatur, est eius dissensio ab iis rebus quae nobis nolentibus accidunt. Quasi vero non contra hinc liqueat dolorem esse communem ad animi
corporique molestiam, tristiciam animi tantum. Quanquam tristicia apud eos, qui
exactius loquuntur, frequentius ad oris habitum refertur, dolor autem saepius ad
animum quam ad corpus. Quis non istos plusquam Lynceos miretur oculos qui
hoc vident, quod nusquam est? Sed ad rem.
Eorum aectum, quos nobis indidit natura, philosophi in quantumuis perfecto
sapiente non sed requirunt. Atque adeo in Christo non admittunt insensibilitatem atque ebetudinem theologi, vt ne quidem id est
inirascentiam omnino asscribant. Praeterea hereseos damnauit Ecclesia, qui Christo naturam impatibilem et nullius omnino doloris capacem asscribere tentarunt.
Magis autem (vt diximus) secundum naturam est malum imminens reformidare
quam praesenti aigi. Hoc enim penitius indidit natura quod magis ad tuendum
Sensus periculi de natura fortitudinis* C D:

om. A B.
persenserunt A B: senserunt C D BAS LB.
Fortis in pugna trepidat* C D: om. A B.
Ocium fortitudinis* C D: om. A B.
In praefatione primi libri terciae decadis*
A: om. B D, Eleuat serui liuiani et aliorum
gladiatoriam fortitudinem* C.
Ex Aulo Gellio* A: om. BD.
non sunt hominis* C
D: om. A B.
Notatus Scotus* A: om. B, Notatur Scoti

acumen perperam denientis tristitiam et
dolorem* C, Notatur Scoti acumen* D.
haec AD: om. BAS LB.
Lynceos A: Lyncei BD BAS LB.
Non carentiam sed mediocritatem aectuum requirunt* C: om. A B D.
Magis est secundum naturam malum imminens reformidare quam praesenti aigi* C:
om. A B D.
Tu si superarit Exemplum analogue mais beaucoup plus brivement trait

par Thomas More, De trist., CWM, , ,
p. , ll. .
Liuius Liv. XXI, , .
ferunt Cf. manchette A: Ex Aulo Gellio,
i.e. Gell. XII, , .
Panetius Panaetius de Rhodes (
av. J.C.), avec Posidonius lun des deux plus
illustres reprsentants du moyen stocisme. A
Rome, o les Scipion lattirrent, il eut pour
disciple et ami Scipion Emilien (Cic. O. I,
).
Ambrosius Enarr. in Lc. , , Migne PL
, BC.
Scotus Cf. DTC, t. IV, , art. D. Scot.
Chrysippeo acumine Cf. Moria, ASD IV, ,
p. , l. .
ex Augustinis verbis Cf. Aug. Civ. XIV,
, , Migne PL , .
tristiciam animi Cf. Aug. Enarr. in Ps. ,

, Migne PL , .
Lynceos oculos Cf. Adag. (Lynceo
perspicacior), ASD II, , p. ; Moria, ASD
IV, , pp. , ll. ; , ; ,
; Coll. Conuiuium religiosum, ASD I, ,
p. , l. .
philosophi Par ex. Plat. Def. e; Rep.
d.
theologi Par ex. Bonav. Comm. in III o lib.
Sent. dist. , Op. omnia, III, ed. Quaracchi,
pp. ; Thomas dAquin STh III, qu.
, art. .
hereseos Cf. Concile de Rome (), Denzinger-Schnmetzer, ; Concile dEphse
(), anath. , ibid., ; Allen VIII, Ep.
, ll. .
vt diximus Cf. supra, p. , ll.
.
lb
incolumitatem nostram pertinere iudicabat, nimirum vt quae ledunt ab iis seiungamur. Cui proximum est id, quod vitare nequeas, ferre fortiter. Proinde quam
multos videmus praesens malum fortissime ferre, qui impendens non potuerunt
non vehementer expauescere. Qur ita? Nempe quod hic grauis ac dicilius est cum
natura luctamen. Nonne videmus et imperfectissima animalia sagacissime praesentire incommodum ac reformidantium instar sese contrahere? Scribit Aristoteles
spongias quoque auulsorum strepitum praesentiscere seseque contrahere atque arctius agere, vt non nisi cum negocio queant auelli. Quod spongiis inseuit natura,
vt interitum reformident, hoc tu vis homini detrahere?
Attamen legimus non paucis egregiis viris hoc animi robur fuisse, vt mortem
interrito vultu praesentique adirent. Nam et Photion, ille Atheniensium dux, iam
moriturus adeo nihil expauit vt et in vxorem et in venenum iocaretur. Nam qum illa
muliebriter eiulans diceret: mi vir, innocens morieris! ille subridens Quid ais, inquit,
vxor? Num tu me nocentem mori malles? Deinde qum veneno iam consumpto ab
iis qui multi ante eum biberant et carnifex de suo dare contaretur, Photion amicos
pecuniam numerare iussit, cauillum addens quod Athenis ne mori quidem gratis
liceret.
Socrates iudicum calculis damnatus nihil de vultu semper sui simili demutauit.
Tum imminente supplicii die Crito placidissime dormientem oendit. Deinde qum
nauim e Delo mox adfuturam annunciaret, nihil etiam commotus est. Supremo die
nihilo secius quam in omni vita consueuerat cum amicis festiuissime disputabat
subinde iocos illos seriis rebus intermiscens. Cicutam eodem ebibit vultu quo
vinum solitus erat. Denique iam animam eaturus suprema voce iocatus est in
Phedonem amicum quod grauius de morte sua discruciaretur iussitque vt gallum,
quem Aesculapio pro se vouisset, redderet.
Qum autem sit extra controuersiam Photionem ducum omnium incorruptissimum fuisse, Socratem philosophorum sanctissimum inculpatissimumque, non erit
qur ista vecordiae, stuporis aut ebetudinis fuisse calumniemur potius quam fortitudinis. Haud equidem incias iuerim, Colete, in multis hoc animi fuisse robur,
vt in adeundis periculis nihil tale passi sint quae vulgo solent accidere. Et sunt ista
quidem inuicti animi documenta, praesertim in sapiente ac bono viro. Verum non
patiar te ex iis rebus fortitudinis magnitudinem metiri, quae non tam virtute quam
naturae proprietate, non tam mentis quam corporis habitu accidunt. Non ideo fortis Socrates, quia cicutam hausturus non mutarit vultum, aut ea gratia non fortis
non fuerat futurus, si exalbuisset. Nam et expauescere et non expauescere est fortibus cum non fortibus, sapientibus cum stupidis et ebetibus commune. Si mihi plus
calidi sanguinis, si spiritus crassiores indidit natura, num ideo fortior ero? Rursus si
sanguinem frigidiorem parciorem, si spiritus tenues addidit, num ilico minus ero
gnauus? Non possum | mutare naturam, quin exalbescam obiecta repente spetie
terrica, at imperare mihi possum, vt ne mors quidem me deducat a recto. Itaque
non expauescere quando ex habitu corporis aut alia quapiam naturae vi contingit,
neque in sapiente viro requirendum est neque in fortitudinis nomine donandum.
Narrant ii qui bellicis tumultibus interfuerunt, qum primum hinc atque hinc
ferratae constitere acies, qum rauco crepuerunt cornua cantu, qum tuba terribilem
sonitum taratantara dixit, qum horrendus ille Mauortius clamor vtrinque sublatus
sydera feriit, tum fere vt quisque miles est fortissimus, ita maxime exalbescere neque
vllos esse ad fugam priores quam qui clamore condenti praelium inierint.
Ne in oratoribus quidem dicturis oendit Quintilianum pallor et mediocris
trepidatio cordati hominis, vt autumat, et periculum intelligentis argumentum
idque laudatissimis quibusque oratoribus vsu venisse testatur. Demosthenes, Graecae facundiae princeps, non temere surrexit ad dicendum nisi trepidationis notas
aederet vultu. Non ditetur Cicero hoc sibi peculiare fuisse, vt dictionis initio trepidaret, et nemo hoc vno causas egit aut plures aut grauiores aut fortius denique. Hoc
nomine si tu Ciceronem ignauiae insimules, ille incontanter, vt est orator promptus,
inscitiae te vicissim insimulabit, qui fortitudinis vim naturamque ignores; in sese
hoc vel illustriorem esse fortitudinis laudem, quo maior sit naturae reformidatio,
quandoquidem naturae dicultates, quae citra vicium nostrum nobis contingunt,
augent materiam segetemque virtutis. Quicquid igitur naturae dotibus detraxeris, id
totum accrescit in cumulum virtutis. Velut e duobus fortibus viris clarior fortitudinis laus penes eum est, qui minuto frigidioreque sanguine natus contemnit naturae
dicultatem, quam penes eum, cui multus ac feruidus sanguis in pari discrimine
periculi formidinem imminuit; in hoc enim de virtutis laude non nihil sibi natura
vendicat, in illo quicquid est totum virtutis est. Tu sic conaris amplicare fortitudinis splendorem, si multum de fortitudinis materia deduxeris; at istud minuere est,
non ampliare.
Nota mirum de spongiis* A: om. B, Mirum

de spongiis* C, Mirum de spongia* D.
Photion dux Atheniensium* A: om. B, Phocion moriens iocatur* C D.
Nam et AD: Namque BAS LB.
Socratis magnanimitas* C D: om. A B.
iocos illos A: iocos illos suos BD BAS
LB.
Phocion* D: om. AC.
Socrates* D: om. AC.
In Phocione et Socrate fuit natura eiusmodi

vultus constantia* C: om. A B D.
non fuerat AD: fuerat BAS LB.
om. BAS LB.
Bellum aggressuri timent* C D: om. A B.
feriit A: ferit BD BAS LB.
Dicturi palluerunt Demosthenes et Cicero*
C D: om. A B.
Naturae dicultates augent virtutem* C,
om. A B, Naturae dicultates* D.
Aristoteles Aristot. Hist. an. V, , ab.

Photion gratis liceret Cf. Plut. Vit.
Phoc. , et ; Diod. XVIII, , . Voir aussi
Lingua, ASD IV, A, pp. , ll.
et les nn.: lanecdote convient mieux
Socrate.
Socrates redderet Cf. Plat. Phaed.
a a; Crito bd.
Non ideo vultum Cf. Apolog. ad
Fabr. Stap., ASD IX, , p. , ll.
sq.
rauco cornua cantu Cf. Verg. Aen. VIII,

.
tuba dixit Cf. Verg. Aen. IX, et
surtout Ennius, fr. Skutsch.
clamor feriit Cf. Verg. Aen. II, ;
V, ; XI, .
Quintilianum Quint. Inst. XII, , . Cf.
Moria, ASD IV, , p. , ll. .
Demosthenes Plut. Vit. Demosth. , .
Cicero Cic. S. Rosc. , ; Mil. , . Cf.
Moria, ASD IV, , p. , ll. .
Video, Colete, iam dudum quassas caput nec ista dum tibi satisfaciunt. Mane
modo, non conquiescam, donec amoliar omnia. Quid mihi cum Stoicis, inquis, qui
de Christo disputo? Imo quando de Christo, qui veritas est, disceptamus, si quid
dixere Stoici quod a veritate non abhorreat, non absurde videtur posse proponi.
Quam vere dixerint illi, inquis, mea nihil refert, verum isthuc ipsum quod illi de
suo sapiente dixerunt haud syncere tractas. Nemo Stoicorum non detrahit sapienti,
, id est assensiones, neque id est ad repente obiectam mali
speciem expauescentiam concedunt omnes, quom de Stoico sapiente scripserit
Flaccus:
Si fractus illabatur orbis, impauidum ferient ruinae.
lb
Praeterea qui concedunt expauescentiam, non eam virtutis materiam esse dicunt,
sed quiddam venia dignum et negligendum magis quam laudandum, propterea quod phantasiae istiusmodi rationis praeuertunt iudicium eoque in hominis
potestate non sunt. Ad haec non concedunt sapienti immodicam ac diuturnam
expauescentiam nec omnino concedunt, nisi qum subito sensibus obiicitur speties magni mali, qui tumultum hunc in animo cient priusquam rex ille ratio diiudicarit; verum simulatque ea perspexerit id quod falsa mali specie territauit sensus malum non esse, tum continuo sceptra tenens mollit animos et tranquillat
mentem. Postremo quis vnquam Stoicorum admitteret in sapiente suo quod tu
in Christo constituis, nolle mortem et mortem metuere? Illi remouent ab eo ; tu eas Christo tribuis. An non est assentiri nolle mortem et mortem
metuere?
Non idem sunt expauescere et metuere. Vt aliquando expaueat sapiens, certe
nihil vnquam metuit, quippe qui nihil in metuendis ponit nisi quod malum sit,
nihil malum iudicat praeter vnam turpitudinem, hanc igitur vnam metuit, non
autem expauescit. Qur enim expauescat, qum in ipso sit non incurrere? Mortem
tam esse secundum naturam quam nasci neque turpem eoque ne metuendam
quidem nisi stultis. Quid enim stultius quam id quod nullo malo malum sit, quod
etiam secundum naturam id perinde vt | summum quoddam malum formidare?
Tum ne reliqua quidem quae molesta sunt naturae, quod genus sunt morbi fames
sitis cruciatus timere sapientis esse ducunt. Nam si ea sunt euentura, inquiunt, et
vere mala sunt, qur malum duplicas? Si mala non sunt, metus igitur malum est. Si
quae metuis euentura non sunt, qur frustra metuendo ipse tibi malum asciscis?
Nihil igitur horum sine vicio timetur. Aut enim quod malum non est, malum
iudicat et errat, aut quod intelligit malum non esse, timet tamen et desipit atque
a ratione dissentit. Sapiens autem Stoicus neque fallitur neque a ratione dissentit
vnquam.
Age iam colligamus, quam multa tu Christo, non sapienti modo, verum etiam
sapientiae fonti, tribuis illo indigna. Primum qui potuit expauescere, cuius sensibus nihil inopinatum potuit obiici, quippe omnia perfectissime praeuidenti? Quam
vero nepharium dicere in Christo terricas quasdam malorum imagines praeuertisse
rationem eaque attonita vel obruta inanibus terriculis ac ludibriis sensuum tranquil-
litatem perturbasse, atque adeo perturbasse vt sanguineis guttis vndique manarit,

tam diu vt ea molestia ad mortem vsque perseuerauerit? Sic enim, opinor, exponit
Hieronymus: Tristis est anima mea vsque ad mortem, vt mortem non causam tristiciae, sed nem esse dicat. Num igitur interim stupuit ratio in Christo? Nihil minus.
Qur igitur tanta mora non excussit falsi mali tam acerbam reformidationem? Qur
metuit quod non solum malum non erat, sed fons omnium bonorum nostrorum?
Qur noluit quod erat expetendum? Vnde incidit in eum aectum in quo non expediebat manere? Denique qum tu ipse paulo ante remoueris a Christo pronitatem ad
culpam, nunc eos tribuis aectus quibus nos potissimum ad culpam sollicitamur?
Qum modo seiunxeris ab eo dicultatem ad recte agendum, nunc attribuis reformidationem mortis, qua morte nullum vnquam extitit opus Deo gratius meritiue
maioris?
Obruis me, Colete, velut hymbre densissimo telorum, quae semel omnia sic
poteram repellere, si dixero eosdem quidem aectus fuisse in Christo qui sunt in
nobis, sed non eodem modo eoque non idem ecere; sed malo carptim diluere
quae tu agminatim congessisti. Primum mihi concedas velim, vt liceat, qum opus
est, a Stoicorum decretis desciscere, quorum fere commune est de verbis certis
digladiari. Nihil, inquiunt, metuendum quod malum non sit, nihil malum praeter
vnam turpitudinem. Mors turpis non est, non igitur metuenda. Si ita conuenit
inter Stoicos, vt praeter turpitudinem nihil malum dici placeat, quid id mea
refert?
Obiectiones nomine Coleti Stoici sapienti*

C: om. A B D.
aliquid etiam * C
D: om. A B.
Expauescentia non materia virtutis* C: om.
A B, Expauescentia* D.
Subita expauescentia conceditur* C D: om.
A B.
in AD: ita BAS LB.
Sapiens nihil metuit* C D: om. A B.

Non mortem* C D: om. A B.
Neque relicta naturae molesta* C: om. A B
D.
Colligit aliqua videri posse in Christo
fuisse, quae Stoici sapiente negassent* C: om.
A B D.
Stoici de verbis certis digladiantur* C D:
om. A B.
veritas Cf. Ioh. , .

Nemo Stoicorum Cf. Gell. XIX, , ;
la note (p. sq. ad Gell. XIX, , )
de Yvette Julien dans son dition de AuluGelle (Bud, ); CWE , p. avec
n. ; Moria, ASD IV, , p. , ll.
.
Flaccus Hor. Carm. III, , . Cf. Enchir.,
Holborn, p. , l. sqq.
turpitudinem Cf. Cic. Fin. III, , ; Tusc.
II, . Voir aussi infra, p. , l. et Paracl.,
Holborn, p. , l. ; infra, p. , n.ll.
.
sapientiae fonti Cf. Allen V, Ep. ,

ll. ; Enchir., Holborn, p. , l. ;
Antibarb., ASD I, , p. , l. .
ad mortem vsque Mt. , .
Hieronymus Hier. Comm. in Mt., Migne PL
, C; Jrme est trs allusif. La formulation dEr. est inspire par Hilaire Trin. X,
; ibid. , A, qui joue sur la dirence
entre vsque ad et propter: vbi vero tristitia vsque ad mortem est, mors non iam tristitiae est causa, sed nis. Mme distinction
chez Petr. Lomb. Sent. III, dist. , , Migne
PL , .
lb
At Scriptura me docet mortem malam esse, quae dicit: Deus mortem non fecit, nec
laetatur in perditione viuorum. Si bonorum omnium author Deus et mortis author
non est, mors igitur mala. Inuidia enim diaboli mors introiuit in orbem terrarum. Si
mala, qur non metuenda? Abhorruit a morte Christus, vt homo verus, tanquam a
re per se mala et ex malo nata. Mentior, nisi palam idem dicit Ambrosius in Lucam:
Et ideo fastidit, inquit, quod ipse non fecit.
Mane paulisper, video quid dicas. Fastidit, inquis, non suam sed nostram omnium mortem, id quod declarant Ambrosiana verba quae rhetorica calliditate
supprimis. Et fortasse, inquit, ideo tristis est, quia post Adae lapsum tali transitu nobis
erat ex hoc saeculo recedendum vt mori esset necesse. An non audis illum de nostra,
non de Christi morte agere? Fateor, Colete, non adiuuor verbis, sed argumento
subleuor. Etenim si ideo nostram mortem fastidit Deus, quod eam non fecerit, qum
ne suam quidem fecerit, magis etiam fastidierit necesse est. Neque vero fastidiit eam,
quatenus erat opus frugiferum ac Deo gratum, sed quatenus erat mors. Mors per
se malum est, certe necessitatis, si non morale, etiam si Christus hoc malum nobis
vertit in bonum. Inquantum erat reconciliatio nostra, ardentissime illam sitiebat;
inquantum peccati lia, grauiter fastidiebat.
Proinde ne me clames ilico in Saluatore dicultatem ad bene agendum inducere,
quod mortem exhorruerit, sed hominis perfectam naturam constituo omnibus suis
aectibus absolutam, metu dolore spe gaudio cupiditate ira odio reliquisque qui
sunt eiusmodi, vt citra vicium queant consistere. At isti sunt, inquis, molestissimi
sollicitatores illi, quibus impellimur ad impietatem. Sed | nimis quam impium
videatur rem vllam constituere in Christo quae ad turpitudinem inclinet, quem
ipse fateris non tantum a viciis omnibus, verum etiam ab omnigena propensione
ad vicium inuitante fuisse liberrimum. Atqui ego, Colete, neutiquam impium esse
video ea ponere in Christo, quae ad vicia quidem tradunt, sed vtique in nobis
trahunt, non in illo. Res easdem in illo constituo, at non eodem modo neque
idem ecientes. De nobis verum est quod ex Platonis sententia scribit Maro:
Hinc metuunt cupiunt, gaudentque dolentque, nec auras respiciunt clausae tenebris
et carcere caeco. Nostri aectus semper obturbant rationi, refugiunt ab honestis,
nituntur ad turpia. Qur ita tandem? Profecto non naturae vicio sed culpae, cuius
reliquiae sic penitus inheserunt vt compesci quidem frenarique possint, euelli
radicitus nequeant. Itaque in nobis propter naturae deprauationem aectus per
ignorantiam feruntur in id quod erat repudiandum, refugiunt ea quae fuerant
expetenda, tenebras oundunt menti, praeeunt rationi cui conueniebat parere,
immodicos cient tumultus partim appetentes aut fugientes quae non oportet,
partim immoderatius etiam quae oportet appetentes aut repudiantes. Ita t, vt malis
plaeraque vertantur in occasionem materiamque peccandi.
At Christus, quoniam naturam hominis induit plurimis quidem incommodis e
culpa natis obnoxiam, immunem tamen ab omni deprauatione viciorum, ne poterat
quidem aectibus nostrae naturae ad malum sollicitari; verum horum quicquid
fuit in illo cessit in cumulum virtutis ac meritorum. Neque oportet in eo labi,
quod interdum apud scriptores ignorantia, imbecillitas, ad malum propensio, ad
bona dicultas natura nobis inesse dicuntur, quod mors naturae deberi dicitur;
nam hic naturam non conditam, sed deprauatam sentiunt. Ac vulgato loquendi
more quicquid nobis non casus attulit, sed exortus ipse indidit, id natura dicunt
adesse. At in his naturam intelligimus non initio conditam, sed peccato viciatam.
A qua qum Christus praeter incommoda poene nihil in se recepit, nec in eo
vlla peccandi facultas fuit, audacter illi tribuam vel animi vel corporis passiones
naturales secundum vtramque partem: animi, vt dolere, gaudere, odisse, sperare,
metuere, irasci; corporis, vt esurire, sitire, dormiturire, lassari, aigi, mori.
Quid enim detraho de perfectissima Christi virtute, si dicam illum odisse, qum
in eo nihil aliud sit odium nisi fuga veri mali? Qur non armem irasci, si quidem nihil est aliud eius ira quam mali detestatio, nihil etiam vel anteuertens vel
interturbans rationis vsum, nihil interpellans tranquillissimam perpetuamque diuinitatis contemplationem? Quod si quando nos his rebus ad lapsum praecipitamur,
id nunquam non t nostra culpa; quod inclinamur, adeo non est culpa vt piis mentibus occasio sit summi meriti. Itaque quod naturales aectus Christum non perpulerunt ad peccatum, mirum non est, quandoquidem tam multis materiam pietatis suppeditant; quod non sollicitarunt, hoc inde est, quod, vti non fuit particeps
maculae genitalis, ita ne reliquiis quidem eius fuit obnoxius. Verum de his plura
mox.
Interim quod aiebas Stoicos meos non concedere sapienti nisi momentaneam
expauescentiam, quae tantisper mentem hominis perturbet, donec se colligat ratio,
deinde non accidere eiusmodi pauorem, nisi qum repente sensibus incurrit
id est species formidabilis, vt ista sic habeant, quid tu tandem appellas expauescentiam? An enormem perturbationem et quasi animi tumultum, qui prorsus
Mors mala* C D: om. A B.

Ambrosius* A: om. BD.
Mortem quatenus mors est timuit* C D:
om. A B.
In Christo ponuntur quae in nobis ferme
trahunt ad impietatem* C: om. A B D.
cupiunt, gaudentque dolentque A B: cupiuntque, dolent gaudentque C D.
Naturae deprauatae est ad bonum dicultas* C D: om. A B.
Vulgato modo natura* C D: om. A B.

partem BD BAS LB: naturam A.
Christus habet odium et iram* C D: om. A
B.
accidere AD: accedere BAS LB.
pauorem A B: pauori C D BAS LB.
Qualis expauescentia in Christo* C D: om.
A B.
Deus viuorum Sap. , .

Inuidia terrarum Sap. , .
Ambrosius Ambr. Exp. in ev. Lc. , ,
CSEL , .
Et fortasse necesse Ibid., , ,
CSEL , .
reconciliatio Cf. Rom. , .
Maro Verg. Aen. VI, : Hinc metuunt
cupiuntque dolent gaudentque, neque auras /

dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco.
Aug. Civ. XIV, , , Migne PL , , cite
correctement le premier vers.
esurire dormiturire Cf. Thomas More,
De trist., CWM ,, p. , l. .
aiebas Cf. supra, p. , ll. .
lb
obruta ratione me mihi ipsi eripiat? Absit vt ego portentum istiusmodi instituam
in Christo. Sin expauescentiam dicis molestam ac cruciabilem reformidationem
imminentis mali, quae sensum quidem acerbum incutiat aectibus animi neque
tamen eum loco dimoueat, haec neque semper exoritur ex visis illis terricis, imo
vero ex animo demanat in corpus. Et adeo non excludit rationis vsum, vt ex ipsa
ratione nascatur videlicet imminentis mali vim perpendente.
Neutram non video quod prohibeat esse diuturnam. Nam prior illa quae nobis
cum Christo communis non est, in multis sic mentis vsum adimit, vt nunquam
ad sese redeant. Haec posterior tam diu perseueret necesse est, quam diu premit
impendens malum. An non Stoicus ille Gellianus de quo | paulo ante meminimus,
tam diu pauit quam diu saeuiebat tempestas, neque prius omnino pristinum vultum
recepit quam mare deferbuisset et enituisset coelum? Non ille interim vacabat animi
dolore neque tamen non vigebat ratio. Sed obluctabatur philosophus ille animo suo,
ni fecisset, parum fortis futurus; at nobis non cum natura sed cum viciis luctamen
est, non igitur secundum naturam reformidatio, neque luctam istam Christo tribuere fas sit. Imo ne necesse quidem est. Neque enim illi pauor accidit necessitate
conditionis quemadmodum philosopho isti, neque mentem aciebat, quae possit a
statu dimoueri quemadmodum in Stoico. Nobis quoniam in ipsis naturae necessitatibus culpa tendit insidias, nulla poene res accidit cum qua non oporteat colluctari.
Premit morbus, luctandum est, ne vincat animum tuum et patientia victum spoliet.
Reualuisti, en tibi altera pugna, ne pelliciaris ad inhonestam voluptatem. Siue quid
accidit molesti, luctandum est ne frangaris animo, siue quid dulce, pugnandum est
ne te corrumpat. Horum igitur sensum cum capite communem obtinent membra,
caeterum causam modumque peculiarem sibi retinent.
Haec abunde satis esse poterant, Colete, nisi tuam istam sententiam nimis tenere
deamares. Etiam nunc abnutans negas tibi factum satis, arctioribus nodis me paras
vrgere. Rhetoricaris, inquis, et malam causam non pessime defendis. Verum isthoc
pacto non potest non videri derogatum absolutae charitati Iesu, si quoquo modo
dixeris eum reformidasse mortem suam. Dono tibi naturalem esse mortis reformidationem et magis etiam naturalem quam cibi cupiditatem; dono eam non esse
coniunctam cum malo culpae. At charitatis est naturam vincere percereque. Graue
naturae malum fames, at huius sensum eximius amor excutit. Forte quiddam mors,
at fortior dilectio, quae mortem quoque ipsam facit optabilem, facit iucundam.
Epicurus tantam habere vim existimat recti conscientiam, vt sapientem et in Phalaridis tauro clamaturum armet: Non sentio, dulce est. Si tantum valet virtutis simulachrum in philosopho, num minus valebit in Christo vera perfectaque charitas?
Esto, non resilit ab ocio, minus tamen amat qui tristis mortem amat quam qui
lubens, alacriter, exultanter. Tametsi mihi videor nodum ipsum superiore disputatione dissecuisse, tamen idem apertius et Minerua (quod aiunt) paulo pinguiore
faciamus.
Ardentissime amantis, inquis, Colete, est quae natura sunt grauissima non solum
leuia sed et iucunda ducere. Quod si vere scriptum est amanti nihil esse dicile,
si vehementer amanti nihil non dulce quod eius gratia tolerat cuius estuat amore,
tum si fatemur Redemptoris amorem tam fuisse agrantem, tam immensum vt

vniuersus omnium mortalium amor in vnum conatus non sit cum illius charitate
conferendus, qur sudat mortis formidine? Qur angitur? Qur tedet? Qur crucem
deprecatur? Si formidat discipulis, ocium amantis agnosco; sin suam mortem,
sin sibi, tametsi suasorias technas probe calleas, tamen ne Pitho quidem ipsa mihi
persuaserit nihil hic derogari charitati Redemptoris.
Esto, natura quod suum erat fecerit, qur cessauit amor, quo minus et ipse
quod suum erat faceret? Sit naturae reformidare mortem, quanquam sic misere
reformidare non est simpliciter naturae, sed corruptae damnataeque, at rursum
charitatis est naturalem imbecillitatem excludere. Expauit Petrus ad ancillulae
vocem, adeoque suus esse desiit, vt Christum, pro quo modo mortem subire
volebat, abiuraret. Quamobrem? Quia adhuc languebat amor. Amabat quidem
Iesum, sed nondum spiritaliter. Carnalis autem amor et humanus imbecillis est et
tantis tempestatibus impar. Verum posteaquam diuini Spiritus igni conrmatus est,
quid fecit? Qui paulo ante ad mulierculae vocem exanimabatur, iam neque iudicum
Neutram A: Vtranque BD BAS LB.

Moderatus timor admodum impendentis
mali perseuerat* C: om. A B D.
isti A: illi BD.
Cum quauis re luctandum* C D: om. A B.
Opponit dictis charitatem, quae videri potest mortis timorem excussisse* C: om. A B D.
Epicuri sententia* C: om. A B D.
Epicurus dulce est AD: Et vox

illa nimium virilis a philosopho tributa viro
sapienti, vt in Phalaridis equo clamet: dulce
est, non dolet MS.
num A B: non C D BAS LB.
Coleti argumenta* C D: om. A B.
quae AD: ea quae BAS LB.
Amanti nihil dicile* C D: om. A B.
portentum Monstruosit, car avec toute la

tradition chrtienne, Er. professe quen toutes
circonstances, lme humaine du Christ garde
la pleine conscience de sa nature divine.
Voir pourtant: Jacques Le Brun, Fnelon:
linvolontaire dfaut du texte, Cahiers de lectures freudiennes, n /, Paris, , pp.
.
paulo ante Cf. supra, p. , l. sq.
nobis luctamen est Cf. Eph. , .
Mme contexte de combat spirituel, mais perspective dirente. Rminiscence stylistique.
capite membra Cf. Col. , ; . Cor. ,
.
Epicurus dulce est Cf. H. Usener,
Epicurea, Leipzig, , pp. . Le dit
dEpicure se trouve dans Diog. Laert. X, ;
il est brocard par Cic. Tusc. II, , ; V,
, ; V, , , cit par Sen. Epist. ,
. Cf. Otto . La formulation est propre Er., qui, ailleurs (par exemple Adag.
, ASD II, , p. ; De pueris, ASD I,

, p. , ll. ) souligne uniquement la
cruaut sadique du clbre tyran dAgrigente.
Voir aussi Moria, ASD IV, , p. , l. et
p. , l. .
Minerua pinguiore Adag. (Crassa
Minerua, pingui Minerua, crassiore Musa),
ASD II, , p. . Otto .
qur sudat deprecatur Cf. Lc. , ;
Mc. , .
suasorias Cf. De conscr. ep., ASD I, ,
pp. , ll. ; , sq.; , sq.;
Eccles., ASD V, , pp. , ll. ;
Quint. Inst. III, , .
Pitho Dans la mythologie grecque, desse
de la persuasion. Cf. Cic. Brut. ; Paracl.,
Holborn, p. , l. ; infra, p. , l. .
Expauit vocem Cf. Mt. , sq.
Sur le diminutif ancillula, voir supra, p. ,
l. .
Spiritus igni Cf. Act. , .
lb
ora veretur, sed vadit gaudens a conspectu consilii, quod dignus sit pro Christo
contumeliam pati. Nimium profecto interest inter exanimari metu et intentatis
suppliciis gaudentem abire. Sed quantum creuerat amor, tantum decesserat de
trepidatione, videlicet naturam perciente charitate diuina.
Ergo (vt dicam collectius) vt secundum naturam sit reformidare malum, certe
tanta cum molestia reformidare non est conditionis institutae sed poenae. Eam
| quanquam in se recepit Christus (id quod interim sic tibi dono vt mihi ius sit
reposcere), tamen inrmitatem exigit vigor amoris et aectionem huic diuersam
inducit. At tu mihi in Christo Chymeram quandam fabricaris, absolutissimam
charitatem cum acerbissima reformidatione velut aquam igni commiscens. Et
tamen causam tam impudentem pergis rhetoricis fucare coloribus.
Vtinam, Colete, tam vere mihi opprobres eloquentiam articialem quam vere
laudatur in te. Nam isthuc ipsum subinde inter disputandum succlamabas bonam
causam tibi dicendi articio de manibus extorqueri et veritatem eloquentia opprimi.
At istud ego possim vere in te . Vide enim quam agam tecum simpliciter, quam nihil occultem. Nihil istorum quae proxime dixisti inciabor. Fateor eri
et eri natura, vt vehemens aectus aectum aut etiam corporis sensum absorbeat.
Amoris hanc esse naturam, vt quae per se sunt acerba, ea faciat dulcia videri. Addo:
quo vehementior amor, hoc ista magis ecit. Quid queris?
Aio diuinum et spiritalem amorem carnali siue humano innitis partibus ecaciorem esse. Aio Christi charitatem tanto nostra fuisse cumulatiorem, vt ne conferenda quidem sit. Et tamen quod vulgo humanus amor ecit in nobis, quod magis
eecit diuinus quidem, sed tamen nitus amor in martyribus, hoc in Christo diuinam et immensam charitatem fecisse nego; nego autem non in totum, sed quantum
attinet ad excludendum sensum reformidationis. Caeterum de inducendo gaudio
post videro. Eius rei causa est quod in nobis alia vis animae redundat in aliam,
et vt quaeque vehementior est aut secus, ita aut obruit alias aut cedit. In Christo
vero nequaquam, verum vna quaeque vis siue animi siue corporis nihil impediente
vel diuersa vel simili suum naturale munus perfecte peragebat, vt neque gaudium
vehementius leuioris gaudii sensum aeriperet neque dolor acrior leuioris doloris
molestiam obrueret neque summa voluptas summo dolori neque dolor atrocissimus voluptati summae posset obsistere.
Alioqui si voles, Colete, ex isto eectu, quem amoris proprium dicis et verum
dicis in nobis, Christi charitatem aestimare, etiam atque etiam vide, quam eleues,
dum saedulo quidem, sed inconsyderatius conaris amplicare, quippe quae ne id
quidem potuerit, quod in turpiter adamantibus caecus amor potest, quod inter
amicos amor potest humanus, quod in tot martyrum milibus potuit amor, eiusdem
quidem generis, sed ad Redemptoris amorem perquam exiguus. Nonne videmus
istos, qui vix falsam amoris vmbellam obtinent, vt insanis illis suis laboribus non
solum non oendantur, verum etiam alantur? Calent illi, qum brumale frigus nox et
aquilo conduplicet, non fatigantur peruigiliis, non sentiunt inediam; nihil terrentur
laruarum aut lemurum occursibus. Denique quicquid iis qui amore vacant videtur
intolerandum, id isti lusum existimant. Quanto pectore certa pericula suscipiunt!
lb
Vulnera mortem denique quam cupide excipiunt! Quid autem refugiat, cui dulcis
est etiam mors? Atque huius rei quorsum attinet exempla ex historicorum libris
repetere, qum quotidie videamus creditu longe diciliora quam legamus in libris?
An non seruum illum de quo paulo ante, sic totum gaudii sensus occuparat, vt ad
inictos cruciatus animo stuperet et corpore? Si Christi charitatem metiris ecacia
pellendi sensum malorum, mirum in hoc non potuisse quod potuit et in seruo et
in barbaro!
Refert in epistolis Plinius Cecilius, eius qui mundi scripsit Historiam ex sorore
nepos, aetate sua nobilem quandam matronam Arriam (nisi fallor) nomine, memorabile facinus aedidisse. Huius maritus foedo atque insanabili vlcere cruciabatur. At
illa, simul atque ex medicis cognouisset nullam esse vitae reliquam spem, ad mariti
lectulum adstans gladium adegit pectori. Tum in medio vulnere ad eum conuersa,
non sentio, inquit, non dolet, iuuat etiam mori tecum. Et exemplorum huiusmodi
densissimo agmine ne poteras obruere. Quod cum ita sit, minus admirandum de
martyribus, qui non paulo ecacioribus amoris facibus ardebant. De quibus omitto
contentionem facere, quanto alacrius singuli vnius Christi causa mortem exceperint
quam ille amore omnium. Hoc | quero, ecquis vnquam hominum vel ignauissimorum sic exhorruerit? Hii qui sunt formidolosissimi frigido sudore madescunt. Christus sudauit sanguinem neque vultu tantum, sed et toto corpore, adeo copiose vt
guttae demanarent in terram. Meticulosissimi pallescunt ac trepidant; at Iesus agonizauit, id quod est agentium animam. Ergo amauitne ardentius martyr, membrum
capite? Vehementius amauit aut ferus homo aut mulier? Postremo magis amat stultus adolescens puellam quam Christus sponsam suam? Nequaquam, inquis. Recte,
Petrus ante charitatem timuit* C D: om. A
B.
Chymeram A: Chimeram B, Chimaeram C
D.
Eloquentia Petri* C D: om. A B.
Aectus aectum absorbet* C D: om. A B.
Amor in Christo non excludit reformidationem* C: om. A B D.
In Christo nulla vis animi alias impeditur*
C: om. A B D.
nequaquam A: nequaquam item BD BAS
LB.
Amor Christi a nostro diert* C D: om. A

B.
generis A: generis ille BD BAS LB.
Liuius in praefatione primi libri tertiae
decadis* C D: om. A B.
Mirus amor Arriae in maritum suum* C D:
om. A B.
nisi AD: ni BAS LB.
Christus vehementissime timuit mortem*
C D: om. A B.
martyr A: martyr Christo BD BAS LB.
ferus A: seruus BD BAS LB.
a conspectu pati Act. , .

Chymeram Dans la mythologie grecque une
crature malfaisante ayant une tte de lion, un
corps de chvre et une queue de serpent. Voir
aussi Adag. .
aquam igni commiscens Cf. Adag.
(Aquam igni miscere), ASD II, , p. sq.
Cf. Aristot. Top. VIII, ,
.
ex historicorum libris Liv. III, , praef.
paulo ante Cf. supra, p. , ll. .

Plinius non dolet Plin. Epist. III, ,
.
guttae in terram Lc. , .
agonizauit Cf. Lc. , .
sponsam suam Cf. Eph. , ; Aug.
Enarr. in Ps. , , Migne PL , sponsa
Ecclesia est, sponsus Christus; Inst. christ.
matrim., ASD V, , p. , l. .
sed hoc consequitur tuis ex verbis. Fateor, inquis, si quidem ista ad formidatam
ab ipso Christo mortem referantur. Minus enim amasset, si mortem suam, quam
nostra gratia suscepturus erat, sua causa tantopere reformidasset. At istud, Colete,
nihil etiam refert ad hanc rem. Largior interim tibi Christum de membrorum
suorum periculis anxium fuisse non suis, hac gratia sudasse, hac agonizasse.
Verum quandoquidem charitatem ex alacritate metiris, esto: non reformidarit
mortem suam Christus; verum vbi illa quae fuit in multis martyribus alacritas?
Vtrumque enim est immensae charitatis, et formidationem excutere et in huius
locum inducere alacritatem. Qur alterum requiris in Christo, puta non formidare,
alterum, puta alacritatem, non spectas? Maxime qum non aliter amor pellat formidinem quam exundantia gaudii. Neque enim dices, opinor, tantam quidem Iesu
charitatem fuisse vt nostri causa mortem subierit, at minorem, vt eam alacriter
potuerit adire. Quod si mihi concedis ex huiusmodi rebus Redemptoris amorem
non recte perpendi, qur non recipis reformidationem? Sin ex argumentis aestimas,
qur non requiris alacritatem? Amauit igitur Petrus quam Christus ardentius? Ille
dicit: Animam meam pono pro te. Hic dicit: Transfer a me calicem istum. Amauit
Paulus perfectius, qum cupit dissolui et esse cum Christo? qum exclamat: Infoelix
ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? Caput mortem deprecatur et
membrum optat. Amauit tanto vehementius Andreas, quanto crucem alacrius adiit?
Compone duas similes cruces, compone dissimiles crucigendos. Andreas simul
atque crucem conspicit aeminus, vt gaudet, vt gestit, vt sibi gratulatur, quam plena
laeticiae verba profundit! Quis vnquam ad conuiuium adiit alacrior quam ille ad
paratum supplicium? Haec quidem discipulus. At praeceptor interim moeret, tedio
grauatur, tristis est vsque ad mortem, manat cruento sudore. Interpellas non ob suam,
inquiens, mortem. Quid refert? Certe nullum aedidit alacritatis specimen quale
praebuit Andreas. Agatha virguncula gaudibunda properabat ad carcerem neque
prorsus aliter aecta quam si ad epulas vocata iret. Quot impuberes pueri, quot
innubiles puellulae ore interrito seuas tyrannorum minas contempserunt! Quam
nihil inter ferrum et ignes de vultus hilaritate remiserunt! Quam multa fortiter
atque animose in mediis cruciatibus dixerunt!
Nihil horum Christus. Tanquam ouis ad occisionem ductus est, patienter quidem,
non se subduxit, non reluctatus est. At nunquid simile qualia multa de martyribus
testantur hystoriae? Nihil memorant euangelistae; de moerore, de tedio, de sudore
commemorant. Passus est se conctis criminibus accusari, passus damnari obticuit.
Blasphemantibus non rettulit contumeliam, orauit pro crucixoribus. Mihi satisfacit argumentum patientiae, quod in cruciatu praestare satis sit ad salutem. At
vnde iuxta tuam aestimationem charitatem illam inaestimabilem intelligam, nihil
dum video. Non gestit vt Andreas, nihil dicit alacriter, nihil exultanter. Non pauci
homines pii martyrium votis ardentissimis leguntur expetisse, beatos sese rati fore,
si martyrio digno viderentur. Christus orabat vt abiret hora. Quod illi precabantur,
hoc deprecatur Saluator. At non deprecatus est, inquis, suam mortem, sed suorum. At isthuc iterum tibi largior; sed tamen heres in aqua, quod aiunt. Esto, non
deprecatus est, at non optat. Non fugit carnicem, at non vltro semet obtulit non
lb
quesitus, non postulatus, id quod est a multis martyribus factitatum. Constanter

pertulit cruciatum, at non est delectatus. Denique pertulit, sed sensit; martyribus
sensum ademit charitas. Igitur e duobus alterum est verum, aut in illis maiorem
fuisse aut ex com|munibus his indiciis amorem capitis nostri non oportere spectari. Respondes martyres aliena virtute fortes fuisse, non sua, Christum a diuinitate
destitutum. Propemodum rem, vt ait Plautus, acu tetigisti. Verum de isto mox.
Interim pergam extorquere tibi telum quo vno me conci posse condebas. Ais
capitis inrmitate fortia fuisse membra, Christi reformidatione impauidos fuisse
martyres. At nihil etiam agis, vorsuram, vt aiunt, soluis, sic nodum explicas, vt alium
arctius nectas. Cedo, qua re Christus martyres suos sic contra carnicinam armabat,
vt aut non sentirent aut certe eum sensum prae gaudio mentis pro nihilo ducerent?
Opinor, haud alia re quam augenda charitate, vt fuerit quisque tanto alacrior,
quanto largius amoris sui munus impartierit Deus. In eandem igitur foueam, velis
nolis, reuolueris. Rogo: amauitne martyr vllus Christo agrantius? Abnuis. At multi
tulerunt alacrius, negare non potes. Aut igitur non fuit tanta in Christo, quanta in
martyribus aut non idem eecit in illo quod in aliis eecit. Neque dubito, quin hoc
posterius mihi malis concedere. Neutrum pernegare non potes.
Charitas non metitur ex alacritate* C D: om.

A B.
Multi martyres ad mortem alacriores quam
Christus* C D: om. A B.
Patienter se tortoribus permisit* C D: om. A
B.
orabat BD BAS LB: orat A.
alt. est AD: om. BAS LB.
Ex communibus indiciis amor capitis non

perpendendus est* C: om. A B D.
Coletus ait capitis inrmitate fortia fuisse
membra* C: om. A B D.
qua re A BAS LB: quare BD.
impartierit A: impertierit BD BAS LB.
Neutrum A: Vtrunque BD BAS LB.
sudasse agonizasse Cf. Lc. , .

verum vbi alacritas Objection semblable
dans: Thomas More, De trist., CWM , ,
p. , ll. .
amor formidinem Cf. . Ioh. , .
Amauit sudore Voir Allen III, Ep.
, ll. . Les critiques dEd. Lee sont
dnues de tout fondement.
Animam pro te Ioh. , (Vulgate: pro
te ponam).
Transfer istum Lc. , (Vulgate:
istum a me).
dissolui Christo Phil. , . Cf. Thomas
More, De trist., CWM , , p. , l. , qui
rsout le paradoxe partir du seul exemple de
Paul, ibid., p. , ll. .
Infoelix huius Rom. , .
Amauit Andreas Passio Andreae, dans:
Acta apostolorum apocrypha, ed. R.A. LipsiusM. Bonnet, II, , Leipzig, , pp.
.
tristis mortem Mt. , .

Agatha Voir Acta sanctorum, , febr., t.
, pp. .
ouis est Is. , (Vulgate: ducatur).
Cf. e Rponse des Matines du Samedi saint:
ductus est. Er. cite de mmoire. Il est normal que les formulations de loce liturgique
simposent lui. Cf. De praep. ad mort., ASD
V, , p. .
de moerore commemorant Cf. Mt.
, ; Mc. , ; Lc. , .
obticuit Cf. Mt. , .
orauit Cf. Lc. , .
orabat Cf. Mc. , .
heres in aqua Adag. (In aqua haeret),
ASD II, , p. ; Otto .
Plautus Rud. ; Adag. (Rem acu
tetigisti), ASD II, , p. .
vorsuram soluis Adag. (Vorsuram
soluere), ASD II, , pp. ; Ter. Phorm.
.
lb
Porro autem quid ad rem pertinet, quod ais martyres aliena virtute fortes fuisse,
non sua? Certe charitate fortes fuerunt; eam, vndecunque fuit, in Christo maximam
fuisse nemo negauerit. Esto, suspenderit sese diuinitas, ne redundaret eo tempore
in partem animae sensibilem, id quod mihi videris ex Ambrosianis verbis collegisse;
at charitatem certe non ademit. Ea si semper facit id quod tu vis, si illic friget, vbi
non idem ecit, non fuit in Christo quantam fuisse credimus.
Illud obiter annotandum quod ais aliena virtute, quasi Christus suapte virtute,
non aliena fuerit fortis. Quod nisi quis commode accipiat, non quadrabit cum vero;
nam et Iesu charitas aliunde profecta est, non ab ipso. Nihil in illo non alienum,
non gratis acceptum. Charitatem, quam martyri homini gratis largitur Deus, eam
sibi homini ipse largitus est Christus Deus et largitus est gratis, in hoc a reliquis
dissidens, quod nobis non tantum omnia bona gratuito donantur, verum etiam
condonantur mala; in illo nihil erat quod condonaretur.
Sed accipe quo magis etiam at perspicuum; Christi incomparabilem charitatem
istis argumentis non recte spectari. Nonne pari ratione t vt, quemadmodum
timorem mali, ita et sensum mali propellat ingens amor? Nonne natura t, vt
insignis dolor aut voluptas alias aectiones minus vehementes obruat? At in Christo
cruciatum fuisse concedes, opinor, secundum poenam mortis secundae omnium
atrocissimum idque secundum omnes animae vires, secundum omnes corporis
sensus. Consentaneum autem est, vt, quemadmodum mors eius omni morte fuit
acerbior secundum sensum corporis, ita reformidationem omnium amarissimam
fuisse in animo.
Atque vt immensa charitas nihilo fecit mitiorem sensum mortis, ita nihil mitigauit de reformidationis acerbitate. Qur alterum admittis, alterum abnuis? cum
iuxta tuam ratiocinationem acris doloris sensus non minus cum ingenti pugnet
amore quam metus aut reformidatio, qum vtrunque pariter adimat in nobis aectus
vehemens? Ac de reformidanda quidem morte vtcumque licet tergiuersari, de sensu
supplicii nihil habes quod obtexas. Si coheret extraema charitas cum summo cruciatu, qur non cohereat et cum summa reformidatione, praesertim qum in Christo
nihil aliud sit ista reformidatio quam animi cruciatus, rem naturae molestam quasi
praesentientis? Quod igitur me dicis extenuare Redemptoris amorem constituenda
reformidatione, isthuc ego possem in te retorquere. Verum hoc
mox euincam.
Interim vt me tantum tuear, nondum autem referiam. Non ego mutilo, Colete,
charitatem Christi, quam tantam fuisse conteor, vt omnium martyrum charitas
non sit cum hac vna conferenda, verum ex argumentis paulo certioribus quam tu
perpendendam censeo. Nam alacriter adire mortem, non sentire cruciatum, haec ita
consequuntur amorem vt non consequi queant non solum in Christo, sed etiam in
nobis, siquidem iuxta sententiam quorumdam recentiorum et in Virgine deipara
charitati Iesu proxima charitas nihilo leuiorem fecit doloris gladium, qui totam
illius animam legitur penetrasse. Sic alacritas comitatur amorem vt iram pallor, |
pudorem rubor, gaudium risus, tristiciam lachrymae. At isthaec indicia sunt, non
causae, extra naturam earum rerum quas arguunt, vt neque omnis qui palleat iratus
sit neque iratus omnis statim palleat neque qui pallidior sit idem sit commotior
neque ideo quis irascatur quod palleat, siquidem extra naturam irae pallor est vt,
si pallorem irato detrahas, nihil tamen ex irae ratione demutaris. De reliquis item
eadem iam me dixisse puta. Huius generis indicia in martyrum nonnullis illustriora
quaedam extitere quam in Christo, at res in Redemptore summa et inaestimabilis.
Sed eam magis oportet ab ipsa re quam externis istis et vulgaribus argumentis
spectare.
Vis horum aliquot tibi commonstrem? Andreas (nam hunc quorumlibet loco
proponam) vehementer quidem amauit, sed eum a quo iam erat summis beneciis prouocatus. Neque tam redamauit vnum quam Christus amauit singulos.
Hic amauit prior, amauit plurimis contumeliis oensus, amauit auersum, amauit
Charitate fortes fuerunt martyres* C D: om.

A B.
Anima Christi habet charitatem creatam* C
D: om. A B.
Charitas in aliis excludit dolorem, in Christo non exclusit* C D: om. A B.
Quid reformidatio in Christo* C D: om. A

B.
Alacritas et non sentire cruciatum non
semper sequuntur amorem* C: om. A B D.
Neque iram pallor* C: om. A B D.
Confert Andreae et Christi amorem* C D:
om. A B.
Esto sensibilem Premire formulation du concept thologique de redundantia. Voir aussi p. , l. . Dans la thologie de la vision batique, le mot indique
le rejaillissement de la batitude de lme
sur le corps. Sagissant du Verbe incarn,
qui jouissait dans tout son tre de la vision
batique, la redundantia a t momentanment suspendue an quil pt orir un
vrai sacrice corporel. Voir P. de Bergame,
Tabula aurea, s.v. redundantia; Aug. Epist.
, , Migne PL , ; Thomas dAquin
STh I a II ae, qu. , art. corp.; III a,
qu. , art. citant J. Damascne, De de
orth. III, , Migne PG , B. Expos
dtaill de la position thomiste par P. Synave,
Saint Thomas dAquin, Somme thologique,
Vie de Jsus, Paris-Tournai-Rome, t. , ,
pp. . Er. tend la priuatio redundantiae la partie infrieure de lme du Christ
(p. , l. sqq.): cf. Thomas dAquin,
Quodlibet VII, art. . Cette extension du concept thologique lui permet dexpliquer (cf. l.
sqq.) la dualit des sentiments, apparemment contradictoire, dans lme de Jsus et
de mieux attester ainsi la vrit humaine de
sa sourance morale. Thomas More, De trist.,
CWM , , p. , ll. et p. , ll.
, ignore ces ranements psychologiques et

thologiques.
Ambrosianis verbis Ambr. Exp. in Lc. , ,
Migne PL , B: sequestrata delectatione diuinitatis aeternae, taedio meae inrmitatis acitur.
timorem amor Cf. . Ioh. , .
mortis secundae I.e. lenfer. Ap. Ioh. , ; cf.
De praep. ad mort., ASD V, , p. , l. ;
p. , ll. .
Cf. Quint. Inst. III, ,
.
quorundam recentiorum I.e. plusieurs grands
thologiens scolastiques, Thomas dAquin,
Duns Scot, etc.
doloris gladium penetrasse Cf. Lc. , .
Sic alacritas non causae Formules synthtiques qui ramassent une premire fois divers
dveloppements sur le sujet: supra, par exemple l. et pp. , ll. ; , ll.
. Finalement, cest dans lensemble de la
carrire terrestre du Christ quEr. va relever
labsence dalacritas: infra, p. , l. sqq.
Voir J.D. Tracy, Humanists among the Scholastics: Erasmus, More and Lefvre dEtaples on
the Humanity of Christ, Erasmus of Rotterdam
Society Yearbook ve, , p. .
amauit prior Cf. . Ioh. , .
lb
hostem. Andreas non impendit mortem, sed rependit bis debitam: semel naturae,
iterum Christo. Christus gratis et prior impendit mortem longe preciosiorem,
quam neque naturae neque peccato debebat, et impendit non sibi, sed nobis,
quemadmodum nobis et natus est et vixit et doluit. Postremo Andreas necessitate
passus est, Christus voluntate. Haec vbi video tanta, tam multa charitatis indicia,
nihil etiam moror alacritatem. Qui tanta largitur, eum te negabis libenter dare, nisi
cum risu dederit? Imo hoc ipsum mihi praecipuum est amoris argumentum, quod
alacritatem istam, quam membris suis donauit, in se non assumpserit. Voluit enim
innocentissimus in poenis nostris conformari non tantum valentioribus membris
vt moreretur, sed etiam inrmioribus membris vt mortem praesentiret in animo,
priusquam corpori inigeretur.
Sed mortem suam, inquis, reformidare hominis est de se solliciti; imo hominis
est perfecti et malis nostrae conditionis obnoxii. Suam mortem reformidauit, at
non sibi. Vt enim suam mortem passus est, non nostram, nobis, tamen non sibi,
ita suam exhorruit mortem, at nobis, non sibi. Age, qum esuriret Iesus, num de se
magis quam de nobis cogitabat? Quid enim est aliud cibum velle quam sui curam
habere? Nemo tamen ita ratiocinatur, vt eum minus amasse colligat, quod esurierit,
imo hoc maxime amasse, quod esurire nostra causa voluerit. Quod esuriebat,
naturae erat, quam assumpserat. Eam nonne et sponte et nobis assumpserat et
amore? Nobis igitur et sponte et amore esuriebat. Si quaeras, quamobrem esurierit,
respondebunt omnes: quod erat homo. Quare factus est homo? Nempe quod
ineabiliter amaret hominum genus. Itidem quod reformidauit, quod teduit, quod
sanguinem sudauit, conditionis erat, quam induerat. Huic quanto plura mala
tribues, exceptis his quae cum vicio aut indignitate coniuncta sunt, tanto magis
amplicabis illustrabisque charitatem Saluatoris. Quorum etsi nonnulla naturam
assumptam necessitate consequuntur, tamen, quoniam ipsam naturam sponte
assumpsit, quicquid incommodorum cum ea coheret, id non oportet alio quam ad
liberam voluntatem, quam ad spontaneum amorem referri. Eodem e fonte manat
quod aesuriit et quod mortem exhorruit. Qur in altero adoras amorem Iesu, in
altero oenderis? Nonne quo plura nostrae conditionis incommoda recepit, hoc
magis amauit? An non ex hominum malis vel maximum est mortis reformidatio?
Vter igitur charitatem illius imminuit, tu, qui illum negas accepisse malum,
quod ipsa poene morte sit acerbius, an ego, qui aio ne id quidem amore nostri
recusasse? Tu tantum calculum detrahis, et me incusas quod extenuem charitatem
Redemptoris? Nonne maxime ledebant amorem eius, qui corpus illi tribuebant
et animam doloris omnis incapacem? Proxime certe ledere videntur, qui illi hoc
detrahunt, quod est morti simillimum proximumque. At magis, inquies, competat
in charitatem eius, vt de sua morte vehementer gauisus, de Iudeorum interitu, de
discipulorum defectione aictus fuisse dicatur. Neque ego isthuc, Colete, refello,
sed amplico.
Fateor Iesum atrocius cruciatum in animo fuisse de nostris peccatis, de quorundam ingratitudine, quibus sua mors erat non salutem, sed damnationis cumulum
allatura, quam de doloribus corpori adactis; | imo grauius doluisse vnius animulae
interitum quam agra, quam clauos, quam crucem. Neque magnopere reclamarim,
si quis armet plurimas simul causas in animam Redemptoris irruisse et hanc tam
insolitam tristiciam excitasse. At nihil decedit ex istis causis, si haec naturalis accesserit. Non parum autem ad amoris cumulum accrescit; omnes eodem e fonte scatent
nempe charitatis. Quod dolet interire homines, nemo non videt esse amantis. Quod
ad mortem instantem, vt inrmus homo, pauescit ac tedet, hoc quanto inrmius,
quanto deiectius est, quanto nostrae communi imbecillitati similius, tanto magis
illustrat amorem sponte assumentis. Apostoli scandalizati sunt in morte, sed carnales adhuc; tu scandalizaris in mortis reformidatione, qum in vtroque conueniat
edicari.
Quod autem reformidarit suam mortem, videor mihi posse docere propemodum
et ex ipsorum verbis qui negant. Nam Ambrosius volens amoliri scandalum quod
intelligebat oriri ex hoc loco, ita scribit in Lucam: Herent plaerique hoc loco, qui
tristiciam Saluatoris ad argumentum inolitae potius a principio quam susceptae ad
tempus inrmitatis inclinant et naturalis sensum cupiunt detorquere sententiae. Ego
autem non solum excusandum non puto, sed etiam nusquam magis pietatem eius
maiestatemque demiror. Minus enim contulerat mihi, nisi meum suscepisset aectum.
Quid autem dicit inolitae a principio? Opinor a primitiua hominis conditione. Quae
si constitisset, neque mors poena fuisset neque mortis acerba reformidatio. Quid
est ad tempus susceptae inrmitatis? Mirum ni humanitatis, quae propter carnis
imbecillitatem mortem refugit. Atqui de alieno malo turbari non est inrmitatis,
sed perfectionis neque tam naturae quam virtutis. Illud apertius, quod ait meum
Quod non assumpsit alacritatem est argumentum amoris* C: om. A B D.

Suam mortem sed non sibi reformidauit* C
D: om. A B.
Esuriit nobis* C D: om. A B.
Incommoda naturae in Christo, ad liberam
voluntatem referenda* C: om. A B, Incommoda naturae in Christo* D.
Vter igitur charitatem illius imminuit AD:
Christi neque fortitudinem neque charitatem

quicquam imminuere MS.
Doluit de Iudaeorum interitu* C D: om. A B.
reclamarim A B: reclamauerim C D.
Quod timuit illustrat amorem sponte assumentis* C: om. A B D.
Ambrosius* C D: om. A B.
Atqui C D BAS LB: At qui A B.
Nostrum assumpsit aectum* C D: om. A B.
Andreas Christo Cf. Acta apostolorum

apocrypha, ed. R.A. Lipsius-M. Bonnet, II, ,
Leipzig, , pp. , l. , l. .
Age reformidatio Reprise, mieux articule sur lanthropologie, du thme comparatif de la faim et de la crainte de la
mort, quavait avanc la premire version: Ms
p. , ll. .
esuriret Cf. Mt. , .
teduit sudauit Cf. Mc. , ; Lc. ,
.
Neque magnopere excitasse Selon Tho-
mas More, De trist., CWM , , p. ,

l. sq., outre lapprhension du Christ propos des sourances physiques et morales de
la passion imminente, augebat eum discipulorum terror, perditio Iudeorum quin ipsius
quoque perdi proditoris interitus, indecibilis
denique dilectae genitricis dolor. Voir supra,
p. , n.ll. .
scandalizati Cf. Mt. , .
Herent principio Ambr. Exp. in Lc. ,
, Migne PL , B sq., cit par Catena
aurea, d. Frett, XVI, p. .
lb
suscepisset aectum; meus aectus est non alacriter adire mortem, sed exhorrescere.
Quomodo hunc inrmitatis aectum dicitur assumpsisse, nisi quemadmodum ego
imbecillitate conditionis ad mortem vicinam exanimor, itidem ille suam mortem
mea longe acerbiorem reformidasset?
Eiusdem sunt verba paulo inferius. Deus enim, inquit, mortem non fecit nec
letatur in perditione viuorum. Et ideo fastidit quod ipse non fecit. Si mortem ideo
fastidit quod ipse non fecerit, ac ne suam quidem fecit, suam igitur et fastidiuit.
Porro altius qum scribit: ob hoc et recusat mortem veram humanitatem demonstrans,
nonne plane demonstrat illum suam mortem formidasse? Sicut enim mortem
suscepit, vt nostri similem hominem intelligeremus, sic mortem reformidauit, quo
minus dubitaremus. Athanasius vero qum ait: humanitas enim ob carnis fragilitatem
recusat passionem, nonne idem perspicue docet? Verum hoc tibi imponit fortasse,
quod fragilitatem audiens vicium imaginaris, non poenam. Quam tibi immineat
mors, tum de tua gaudere, de amicorum quae procul absit angi non tam carnis
inrmitatem sapit quam spiritus perfectionem. Eodem pertinent verba Bedae: Duas
enim voluntates ostendit, humanam videlicet quae propter inrmitatem carnis recusat
passionem, et diuinam quae promptissima est. Isti, Colete, nominant inrmitatem
carnis, et tu inducis promptitudinem spiritus?
Quid igitur, inquis, sibi vult, quod negant Christum timuisse mortem, quod
armant eum nostris malis indoluisse, non suis, de nostris peccatis teduisse, non
sua passione, si tu recte colligis? Accipe quod dicam, mi Colete. Omnia mala quae
Christus suscepit, nostra erant mala, non illius. Omnia nostra bona illius sunt bona,
non nostra. Mortem suam et non suam tulit; suam, quia vere pertulit, nostram,
quia pro nobis et a nobis ortam dependit. Noster erat ille reformidantis aectus,
non ipsius, et tamen erat et illius; noster, quia cum nostra conditione nostra gratia
suscepit, illius quia vere in anima et corpore proprio non nostro perpessus est.
Addam et illa: timuit mortem, non timuit; reformidauit, non reformidauit; voluit,
non voluit.
Platonicum, inquis, aenigma mihi proponis. Imo lum tibi porrigo, quo te queas
ex ista pugnantium inter se verborum perplexitate velut e labyrintho extricare.
Timuit, non vti nos, necessitate, sed sponte, vere tamen. Timuit, non suo malo,
sed nostro, non sua causa, sed nostra. Timuit, non praeuertente aut obruente rationem aectu, quemadmodum nos, sed nihil oensa mentis tranquillitate. Neque
pror|sus alio modo reformidauit quam timuit. Noluit mortem, quia per se mala est
et inimica naturae, quam assumpserat; voluit, quia salutem paritura erat iis quos
amabat. Iam si memineris timorem hunc, reformidationem, pauorem esse de malorum genere quae Redemptor sine culpa in se recepit, si haec omnia ita in eo fuisse, vt
neque pertinerent ad diuinitatem neque spiritus promptitudinem quicquam impedirent neque rationem praecurrerent aut vllo pacto a tranquillitate dimouerent
neque gaudium animae diuinitatem assiduae contemplantis ouscarent neque leticiam eiusdem quam de salute hominum percipiebat imminuerent, non vereberis in
eo summam reformidationem cum summa mentis alacritate, summum gaudium
cum extraemo dolore, summam foelicitatem cum summis cruciatibus copulare.
Non autem magni referre puto, vtrum quis dicat eum naturam eiusmodi suscepisse, quam haec incommoda necessitate consequantur, an tristiciam hanc non
cohesisse necessario cum humanitate Redemptoris, sed per dispensationem ad tempus fuisse assumptam. Vtrouis enim modo aeque fuerit spontanea, quandoquidem in priore ipsa necessitatis assumptio spontanea fuit. Tametsi verisimilius est
per dispensationem fuisse assumptam, vt, quemadmodum non multo ante in excitando Lazaro infremuit et turbauit se, ita hic sibi ipsi pauorem tristiciamque asciuerit. Arbitror enim Christum multis modis abesse potuisse a molestia reformidationis. Primum enim hoc iam tenebat illius anima, quod nostras animas pariter et
corpora reddet et mortis et omnis doloris incapacia, puta cognitionem perfectam,
contemplationem et fruitionem diuinitatis, quemadmodum ipse testatur in euangelio sic se nouisse Patrem, vt ab eo cognitus esset. Hoc tantum gaudium in omni
vita facile molestiam omnem et a corpore seclusisset et ab animo, nisi misericordi
altius BAS LB: alius AD.

Athanasius* C D: om. A B.
Beda* C D: om. A B.
Christus tulit mortem suam et non suam*
C D: om. A B.
Timuit sponte et nostra causa* C D: om. A
B.
suo malo, sed nostro A: suum malum

sed nostrum BD BAS LB.
Opiniones de hoc an necessitate an dispensatione doluit* C: om. A B D.
Per dispensationem fuit assumpta in Christum tristitia* C D: om. A B.
Christus hic fuit beatus* C D: om. A B.
Deus non fecit Ambr. ibid. , ,

Migne PL , B. Cf. Sap. , .
ob hoc demonstrans Ambr. ibid. , ,
Migne PL , B: quasi homo mortem
recusans, quasi Deus sententiam suam seruans.
Athanasius Catena aurea, ed. Frett, XVII,
p. ; Athan. De incarnatione contra Arianos
, Migne PG , C; Glossa ordinaria,
Migne PL , A.
Duas enim est Bed. Ven. Exp. in Mc.
IV, , , Migne PL , C. Cf. Petr.
Lomb. Sent., dist. , , Migne PL , .
La glose ordinaire (Migne PL , D
A) attribue le passage Jrme.
inrmitatem spiritus Cf. Mt. , .
Platonicum aenigma Cf. Adag.
(Numeris Platonicis obscurius), ASD II, ,
p. ; Cic. Fin. II, , ; Hier. Comm in Is.
XII praef., Migne PL , D et Comm. in
Am. II, , , ibid., , A.
e labyrintho Cf. Adag. (Labyrinthus),
ASD II, , p. .
si memineris Voir supra, p. , l. sq.
neque ouscarent Cf. Thomas dAquin
STh. III, qu. , art. ; Petr. Lomb. Sent.,
dist. , , Migne PL , . Toujours le

souci rasmien de couper court au soupon
que le Christ, dans la perfection de sa nature
humaine, ait pu tre submerg par ses motions.
vtrum quis dicat Cf. Petr. Lomb. Sent., dist.
, , Migne PL , , .
per dispensationem ad tempus Cf. supra,
p. , l. ; Thomas dAquin STh III, qu.
, art. ; Thomas More, De trist., CWM
, , p. , l. . Dans tous les cas de gure, on doit admettre quau plus fort de sa
torture morale, le Rdempteur contrle ses
sentiments de tristesse que lallgresse de son
me absorbe dans la contemplation ininterrompue de Dieu (l. ).
infremuit et turbauit se Ioh. , (Vulgate:
infremuit spiritu seipsum). Cf. Paraphr. in
Ioh., LB VII, A, qui souligne le caractre
volontaire et la valeur exemplaire du trouble
de Jsus, conformment une ligne interprtative dont tmoigne Ludolphe le Chartreux,
citant Augustin, propos du rcit johannique:
Vita Christi, Paris, , II, , f o CCLXXII
vo.
in euangelio Cf. Ioh. , .
lb
dispensatione nihil sibi prodesse maluisset quantum ad leniendas nostrae conditionis erumnas. Ad hoc tam vehemens amoris ignis mentem illius totam occuparat, vt citra diuinitatis contemplationem suecturus fuerit ad arcendum ab eo qum
metum tum sensum omnis cruciatus. Tanta gaudii vis animum illius explebat de
nostri generis restauratione, vt omnem molestiam facile quiuerit propellere, quippe
partibus innitis copiosior vehementiorque. Iam autem non solum confero gaudium de nostra salute cum sensu mortis, verum etiam cum animi dolore quem de
malorum interitu persensit, qui multis modis ipsa morte fuit acerbior.
Postremo poterat et humana quadam constantia et vigore rationis moestitudinem hanc, fortassis et sensum cruciatuum, aut eximere aut certe multis partibus mitiorem reddere. Quid ni potuisset ille quod ethnici permulti potuerunt?
Sunt enim nonnullae rationes quibus nobis quotidie malorum sensum mitigamus, siue qum nos ipsos argumentis aut exemplis ad fortiter ferendum extimulamus, siue qum ab eo quod molestum est ad id quod delectat mentem auertimus, siue qum praemium contemplamur aut eius merita cuius amore patimur.
Nihil horum sibi passus est opitulari Iesus ad leniendas erumnas, quas cum nostra
natura suscepit. Corpus assumpsit quo nullum vnquam fuerit algoris, aestus, laboris, inediae, doloris impatientius; animam assumpsit secundum omnes suas vires
sensus acerrimi, ita, vt si paribus numeris illius cruciatus alii cuipiam mortalium
fuissent inicti, multo minus doloris fuerint allaturi. Nihil sibi passus est lenire
sensum malorum nostrorum gaudium illud, quod a nobis foeliciter resuscitatis
omnia mala depellet, nihil charitatem, quae stultis etiam amantibus molestiam
adimit, nihil inuictum animi robur, quo fortes sunt etiam ethnici, nihil saltem
communem illam et naturalem redundantiam, quam vocant, qua voluptati dolor
cedit, dolor obruit dolorem; qua t, vt non sentiat trioboli iacturam qui decem
talenta lucrifecerit, item vt non aciculae punctionem cui eodem momento brachium fuste frangatur. Postremo hoc nobis indulsit natura, vt in praegrandi malo
fere sensum nostri nobis eripiat, vt in naufragio, in ruina, in morbis immanibus.
At Redemptoris anima ad omnium dolorum sensum integra vigebat vsque ad
momentum emigrationis. Ita perfecte vnumquenque corporis cruciatum, vnum,
inquam, e mille sensit ac si is solus fuisset. Ita vniuersam corporis molestiam
persensit tanquam | nihil animo pateretur, ita rursus omnes animi curas tanquam
nihil cruciaretur corpore. Ita tum animi tum corporis pariter et singulos et vniuersos
dolores sensit, vt summa illius charitas nihil de molestia detraheret, multum
apponeret. Etenim quo tenerius amabat mortalium genus, hoc magis discruciabatur
suam mortem tam acerbam, quae omnibus seruandis abunde suciebat, tam
multis nihil profuturam, imo nocituram. Ita de Iudeorum interitu doluit, vt nihilo
leuius naturalem reformidationis sensum perciperet. Ita mortem exhorruit, vt nihilo
mitius de Iudeorum exitio aigeretur. Et vt dicam summatim, in perferendis
nostris malis quae de secundo statu assumpserat, nihil sibi voluit opitulari sua
bona, quorum triplici genere secundum tres hominis status legitur eximie fuisse
locupletatus: non purissimam innocentiam, quam quidem tam oportuit esse a
poenis immunem quam erat aliena a culpa, non gratiae plenitudinem, quae naturae
tollit imbecillitatem, non denique fruitionem diuinitatis, quae procul arcebit in
nobis et facultatem molesta patiendi.
At quorsum, inquis, attinet (nam istud inter disputandum substomachans rogitabas) tantopere malorum atrocitatem exaggerare in Christo? Charitate maxime
meruit; hanc ego malim amplicari quam carnicinam; etenim hoc verbo vtebaris.
Nobis, Colete, hoc propemodum euenit, quod sibi cum Protagora scribit accidisse
Socrates, vt tu, qui disputationis initio proposueris augere Redemptoris amorem,
eumdem imminueris, ego, qui tibi videbar eleuare, amplicarim. Adiunxi enim
praecipuum calculum quem tu detrahebas, nisi forte non crescit virtus crescente
materia. An vero me crudelem et carnicem dices, qui Redemptori tantum cruciatum impingam? Imo stulte misericors atque adeo nimis ingratus mihi videar,
si tantum malum, quod cum aliis plurimis mea causa dignatus est assumere, non
agnoscam, si dissimulem tantum benecium, si etiam negem. Et multis adeo nominibus conueniebat, vt esset mors Christi quam acerbissima, quae vna pro tot mortibus dependeretur, quae totius orbis culpas elueret.
Parabatur enim ea sacrosancta morte non id modo, quod ad irritandum primitiuae culpae cirographum satis esset, verum erat aliquid et (vt ita loquar) supererat,
quod in abluenda nostra quotidiana delicta redundaret. Implenda erat abyssus, vnde
omnia nostra charismata hauriuntur. Parabatur ecax exemplum, quod frigidas
restauratione A: instauratione BD.

cum animi dolore A: eum animi dolorem
BD BAS LB.
Vigore rationis potuisset sensum cruciatuum mitiorem reddidisse* C: om. A B D.
pr. siue AD: om. BAS LB.
Perfectissimam animam assumpsit* C D:
om. A B.
nostrorum AD: nostrum BAS LB.
In praegrandi malo sensus nostri praeripitur* C: om. A B D.
Christus singulos dolores sensit* C D: om.

A B.
Christus viator in triplici statu* C D: om. A
B.
Protagoras* C D: om. A B.
Coletus imminuit, Erasmus auget Christi
amorem* C: om. A B D.
Quare decuerit Christi mortem esse duram*
C D: om. A B.
Christi AD: om. BAS LB.
cirographum A: chirographum BD.
restauratione Cf. Paracl., Holborn, p. ,

ll. ; infra, p. , ll. ; Ep. de philos.
euangel. LB VI, *.
naturalem redundantiam Thomas dAquin
STh III a, qu. , art. , ad . Cf. supra, p. ,
n.ll. .
Et vt dicam patiendi Cf. Petr.
Lomb. Sent., dist. , , Migne PL ,
.
Protagora Cf. Plat. Prot. ab.
cirographum Cf. Col. , .
frigidas Terme quaectionne Er. Il im-
plique le plus souvent une critique des subtilits scolastiques ou des spculations de la
Cabale (Ep. , l. ; Ep. , l. ), des
crivains ou des orateurs dont le style est sans
chaleur et sans vie (Ciceron., ASD I, , p. ,
ll. ; Ep. , ll. ), ou encore
dune pit sans amour: Eccles., ASD V, ,
p. , ll. . Rminiscence possible de
la squence de la messe de la Pentecte, v. :
Foue quod est frigidum. Le contexte ny est
pourtant gure favorable.
lb
etiam mentes in amorem raperet, quod segnes ad salutarem aemulationem extimularet. Condebatur inexhaustus ille thesaurus meritorum, pro quibus nos coelum acciperemus. Neque me clam est ad accumulanda merita multo maximum
momentum attulisse Iesu charitatem. Verum huius argumentum, vt ait Gregorius,
operis est exhibitio. Per corporis et animi cruciatum nos redemit eius charitas; is quo
fuit acerbior, quo cumulatior, hoc illi nostram salutem et chariorem fuisse et charius emptam intelligimus. Itaque doloribus accumulatis tanquam fomentis aggestis
amoris amma, quando non potuit obrui, latius aemicuit.
Hiis de causis adducti sunt eruditi theologi, vt passionis Christi tantopere
exaggerarent acerbitatem, adeo vt non dubitent ei tribuere tantum doloris, vt
nullus sit aut esse possit in hac vita grauior. Neque haec theologorum opinio
dissidet a verbis diuinae scripturae. Sic enim apud prophetam ipse loquitur, qui
solus immensam mensuram et innumerabiles numeros suorum cruciatuum nouit:
Attendite et videte, si est dolor similis sicut dolor meus. Rursus in Psalmo: Repleta est,
inquit, malis anima mea.
Vnde non ita nimis me delectat illa Hieronymi interpretatio, qua dicit hanc
in Redemptore moesticiam propassionem fuisse, non passionem, quae illum iuxta
diui Bernardi distinctionem turbarit modo, non etiam perturbarit. Si passionem
appellant eam, quae rationem a statu suo dimoueat, si perturbari vocant a statu
mentis dimoueri, non reclamo; at ego non dubitem et passionem nominare,
quae mentem Iesu saltem secundum inferiorem partem non turbarit solum, sed
vehementissime perturbarit. Porro quod ait euangelista: coepit tedere et moestus esse,
num hoc sibi vult quasi tedium et moeror animum illius attigerit tantum, non
occuparit, qum ipse clamet prorsus expletam esse malis animam suam et tristem
esse vsque ad mortem?
Atque vt mortem credo omni morte fuisse acerbiorem, ita tristiciam hanc, quae
quasi mor|tis erat initium, puto fuisse grauissimam neque eum prius reliquisse
quam vitam. Neque vero quadrabit, si quis hanc vocem coepit huc existimet pertinere, quod in eum coeperit venire aectum in quo non conueniebat insistere, quemadmodum primi motus, quos vocant, culpa vacant in nobis, si statim resiliamus.
Nisi forte quis accipiat eum in se sumpsisse aectum in quo non expediat insistere
membris, puta aectum tristiciae ac tedii. Ego quod dixit coepit tedere, magis arbitror pertinere ad aectum reformidationis ad tempus assumptum, qum dolor ille
de malorum interitu fuerit illi perpetuus. Etenim natura quoque t, vt, quanquam
nemo non certum praesciat sese moriturum, tamen non angatur nisi qum iam mors
imminere videtur.
Rei quidem, Colete, iam dudum arbitror esse satisfactum, verum vt cumulatius etiam tuo satisfaciam animo, quandoquidem amoris alacritas te tam impense
delectat, quoquidem e fonte nostra omnis controuersia nascitur, nego vel in vniuersis martyribus tantam fuisse spiritus alacritatem tripudiumque, quantum erat in
mente Iesu hac ipsa hora qum tederet, moereret, qum sanguineo sudore madesceret. Hac ipsa, inquam hora, idem intus ineabili gaudio gestiebat adesse tandem a
Patre prescriptum tempus, quo mortalium genus morte sua sibi, vt Deo, reconci-
liaret. Nemo vnquam tam vitae fuit cupidus, vt tam viuere voluerit, quam Christus
voluit mori; nemo nostrum tam ardenter immortalitatem expetit, quam ille sitiit
mortem suam.
momentum AC BAS LB: om. D.
Opere cognoscitur amor* C D: om. A B.
est A B: om. C D BAS LB.
Hiis A: his BD BAS LB.
Mens Iesu est perturbata* C D: om. A B.
Coepit tristari quo sit referendum* C D:
om. A B.
Rei quidem cruciatu pertulisse
AD: Rei quidem, Colete, vtcunque a me
satisfactum puto. Verum vt tibi cumulatius
eciam satisfaciam, quandoquidem te amoris
illa alacritas maximopere delectat, ex quo
fonte omnis nostra controuersia nata est,
vnum quiddam addam, statim disputandi
nem facturus. Nego vel in vniuersis martiribus tantam fuisse animi alacritatem, quanta id horae fuit in Christo, qum sanguineo
maderet sudore. Iam tum ineabili gaudio
gestiebat adesse tandem illud ante tempora
praescriptum a Patre tempus, quo perditum

mortalium genus Patri morte sua reconciliaret. Nemo vnquam tam vitae fuit cupidus,
qui tam viuere voluerit quam ille voluit mori;
nemo tam ardenter celorum regnum expeciit
vt ille mortem suam siciebat. Quid queris?
Adde, si libet, eciam huic cumulo aliquid. Nos
enim quantum animo concipimus tantundem
verbis assequi nequimus. At qui conuenit,
inquis, mortem ardentissime sitire et eandem
reformidare? Nihil impedit, quo minus eadem
anima in diuersis organis diuersa senciat,
maxime in Christo, et, quod ante diximus,
sensui sensum et aectui aectum impedimento nunquam fuisse MS.
quoquidem AC: quo quidem D BAS LB.
Alacritas in Christo summa fuit coniuncta
trepidationi* C D: om. A B.
sua A B: sui C D BAS LB.
raperet Cf. . Cor. , , . Premire attestation dun terme consonance mystique

quEr. utilisera frquemment par la suite pour
indiquer le but de la vie spirituelle et de sa
thologie biblique: Enchir., Holborn, p. ,
l. ; Rat. ver. theol., ibid., p. , l. ; Moria,
ASD IV, , p. , ll. ; Paraphr. in
Lc. , , LB VII, D; Precat. ad Iesum,
LB V, A; Eccles., ASD V, , pp. ,
l. ; aussi V, , , l. , et , l. .
Voir J.-P. Massaut, Humanisme et spiritualit chez Erasme, DSAM t. , , ;
M.A. Screech, Ecstasy and The praise of Folly,
Londres, .
operis est exhibitio Greg. M., XL Hom. in ev.,
Hom. , , Migne PL , C.
eruditi theologi V.g. Al. de Hals, STh III,
inq. un., tract. , mem. , cap. ; Bonav.
Comm. in Sent. III, dist. , qu. , art. . Cf.
ll. .
Attendite dolor meus Thr. , (Vulgate:
om. Similis). Cf. Thomas More, De trist.,
CWM , , p. , ll. .
Repleta anima mea Ps. (), .
Cf. supra, p. , l. .
Vnde interpretatio Hier. Comm. in Mt.,
Migne PL , B, cit supra, p. , l. .
Premier tmoignage crit de lindpendance
desprit dont Er., la dirence de Colet, fait
preuve lgard des autorits patristiques.

Voir Rat. ver. theol., Holborn, p. , ll.
. Il ny a aucune idoltrie dauteurs chez Er.:
il faut les lire avec un certain esprit critique.
Cf. C.R. Thompson, Inquisitio de de. A Colloquy by D. Erasmus Roterodamus, , New
Haven, , p. .
diui Bernardi Bernard, Super Cantica, Serm.
, dans: S. Bernardi, Opera, ed. Leclercq,
Rome, , II, p. , l. ; Ps.-Bernardus,
Serm. II, Migne PL , AB. Bonav.
Comm. Sent. libr. Petr. Lomb. II, ed. Quaracchi, p. , connat aussi la distinction turbare
/ perturbare, qui peut sappuyer sur Ioh. ,
.
coepit esse Mt. , et Mc. , .
malis Cf. Ps. (), .
vsque ad mortem Mt. , .
coepit Mt. , .
primi motus Bonav. Comm. Sent. libr. Petr.
Lomb. II, art. , qu. , ed. Quaracchi,
p. .
coepit tedere Mt. , et Mc. , .
tederet madesceret Cf. Mc. , ;
Mt. , ; Lc. , .
Patre tempus Cf. Gal. , ; NT, ASD
VI, , p. : vsque ad tempus quod Pater
prescripserit
mortalium reconciliaret Cf. Rom. ,
.
lb
Quid quaeris? Adde etiam, si lubet, huic aliquid cumulo. Nos enim quantum
animo concipimus, tantumdem verbis assequi nequimus. At qui conuenit, inquis,
mortem ardentissime sitire et eandem ad exanimationem vsque reformidare? Constantibus his, quae paulo ante constituimus in Christo, nihil prohibet eundem rem
eandem eodem tempore extraeme reformidasse et appetisse, voluisse et noluisse,
cum summo gaudio et cum summo cruciatu pertulisse.
Primum vt in persona Iesu tres erant naturae, ita tres voluntates constituere
non fuerit absurdum. Quanquam plaerique duas duntaxat faciunt, diuinam et
humanam, quidam humanam bifariam secantes tres eciunt, vt vna sit diuinitatis, altera rationis, tercia inrmitatis siue carnis; quae tamen omnes vna voluntas
dici possit, quatenus in idem ferantur, quemadmodum vulgo quibus idem placet aut displicet, eos vna mente vnaque voluntate dicimus esse. Vnde Euticianorum verba, nisi sub eis venenum aliud latuisset, commode poterant accipi de
consensu diuinitatis et humanitatis in Christo, quem ista reformidatio non tollit. Verum auguror Euticianos ideo detraxisse Christo voluntatem humanam, quod
et animam humanam non tribuerent, id quod heresim manifestam sapit. Sed ad
rem.
Quando igitur in Redemptore tres statuimus voluntates, natura non repugnat quo secius quod secundum vnam reformidarit, secundum alteram appetierit. Verum an isthuc cum ratione quadret, excutiamus dispiciamusque, quae tandem fuerit ista voluntas in Christo, quae eadem non fuerit Patris quaque mori
noluerit. Et in nobis quidem experimur duplicem quendam animi nisum, vt
idem saepe quasi velle ac nolle ex aequo videamur. Peccamus nostra sponte, et
tamen perinde ac si id faciamus inuiti, ita nobis displicemus. Recte quid facimus vtique sponte, tamen animum alio trahentem sentimus quasi bonum faciat
nolens.
Hae sunt velut duae partes animae, quarum altera crassioribus corporis organis
immersa carnique concreta brutior est et ad turpia fertur, altera tanquam ammae
fastigium ex aectuum fumis aemicat nititurque semper ad honesta. Illa simplex et
a philosophis ratio vocatur; altera, quoniam a summo bono deectit, quod vnum
ac simplex est, pro varietate falsorum bonorum in quae nititur, aliis atque aliis
nominibus appellatur; quanquam communi nomine dicuntur id est aectus seu perturbationes siue appetitus. Paulus legem mentis appellat alteram, alteram nunc legem peccati, nunc legem membrorum, nunc carnem et corpus nominat.
Quanquam equidem causam non video, qur protinus ob hanc rem duas in
homine voluntates statuamus. Nam in primogenia hominis conditione, vt anima
vna, ita et vna indita est voluntas, per se quidem nitens ad honesta, sed ita condita vt pro arbitrio moderantis posset deprauata ad diuersa detorque|ri. Quae
tametsi peccato deprauata est, non tamen ilico incipit esse alia voluntas, nisi fortassis obiectum commutatum commutat speciem potentiae. Nam eadem voluntas veluti chalybs inter duos magnetes vtroque niti videtur, ad honesta vi primitiuae conditionis, quae, tametsi peccato viciata est, non tamen extincta, ad tur-
pia morbo vel reliquiis potius culpae genitalis, veluti si palmae ramum natura sursum intentam manibus ad humum deexeris, non statim alius incipit esse ramus
neque natiuus ille nisus ademptus erit, sed retardatus; recurret enim, simul atque
manum remiseris, in locum suum. Verum hiis in medio relictis ad rem properet
oratio.
Hanc igitur rationis et aectuum, spiritus et carnis dissensionem et rixam
perpetuam nemo tam impius est, vt Christo tribuat, quanquam in nobis esse
potest absque culpa, nisi accesserit assensio mentis; tamen quia e culpa nata
est et ad culpam inuitat, non conuenit dignitati Redemptoris. Quod autem ait
Augustinus nonnullum esse vicium, qum caro concupiscit aduersus spiritum aut vicium
intelligit deprauationem voluntatis ad turpia nitentis aut non de nisu simplici
loquitur, sed concupiscentia cum assensu et delectatione nonnulla coniuncta.
In Christo tres voluntates* C D: om. A B.

Euticiana haeresis* C D: om. A B.
et A: eidem BD BAS LB.
Idem aliquando videmur velle et nolle* C:
om. A B D.
Ratio* C D: om. A B.
Aectus* C D: om. A B.
Voluntas in homine appetit* C D: om. A
B.
Non est talis pugna in Christo* C: om. A B
D.
Nos enim pertulisse Cf. Thomas

More, De trist., CWM , , p. , l. sqq.
paulo ante Cf. supra, p. , ll. ;
p. , l. , p. , ll. .
tres erant naturae In hypostasi Christi,
tres erant substantiae, siue naturae: diuina
natura, anima humana et corpus humanum,
Comm. in hymn. Prud., LB V, F; ASD
V, , p. , ll. ; cf. LB V,
F; ASD V, , p. , ll. ; Eccles.,
ASD V, , p. , ll. ; Enarrat.
in Ps. , ASD V, , p. , ll. ;
Explan. symboli, ASD V, , p. , ll.
. Er. emprunte au concile de Tolde (cf.
Denzinger-Schnmetzer, n ) une formulation du dogme des deux natures christiques
que lEglise na pas reue universellement:
voir Dentzinger-Schnmetzer, n et ;
DTC VII, I, . Cf. aussi Glossa ordinaria citant Jrme sur Mc. , ; Catena
aurea, d. Frett, XVII, p. (Athan. et
Greg. Nyss.), ibid., p. (Aug.), Thomas
dAquin, Comm. in Mt. et Ioh. Ev., ibid.,
p. , qui sont probablement les sources de
ll. .
Euticianorum verba Cf. Glossa ordinaria, Migne PL , D.
duae partes animae Cf. Plat. Tim. c

a; Rep. IV, a; Orig. De princ. III, , , ed.
P. Koetschau, GCS V, p. , ll. ; Enchir.,
Holborn, p. , ll. .
ratio Cf. Thomas More, De trist., CWM ,
, p. , l. .
Cf. Ep. , ll. ; Moria,
ASD IV, , p. , l. .
Paulus nominat Cf. Rom. , ;
, ; Gal. , . Cf. Enchir., Holborn, p. ,
ll. .
reliquiis culpae genitalis Cf. supra, p. ,
n.l. .
palmae ramum Cf. Parab., ASD I, , p. ,
ll. ; De rat. stud., ASD I, , pp.
, ll. ; De conscr. ep., ASD I, , p. ,
ll. , p. , ll. ; Adag. (Palmam
ferre), ASD II, , pp. .
dissensionem et rixam Cf. Enchir., Holborn,
p. , l. ; p. , l. . Cf. Petr. Lomb. Sent.,
dist. , , Migne PL , .
Augustinus Aug. Civ. XIX, , , Migne PL
, : Neque enim nullum est vitium,
cum, sicut dicit Apostolus, Caro concupiscit
aduersus spiritum (Gal. , ). Cf. Petr.
Lomb. Sent., dist. , , qui attribue la citation De Gn. ad litt., , , Migne PL
, .
lb
Enim qum Paulus etiam clamet se sentire legem in membris suis repugnantem legi
mentis, verisimile non est apostolum tam perfectum iam vllo modo assensum fuisse
turpibus instinctibus.
Verum vt rem expediamus, ego mihi videor triplicem quendam nisum animi
deprehendere in homine: vnum qui spiritus est et non nisi ad inuisibilia, ad
honesta, ad aeterna nititur, alterum huic diuersum, qui carnis est et ad turpia sollicitat quatenus turpia sunt hoc enim maliciae relictum est in carne
nostra, vt pari proposito labore, pari praemio, tamen turpibus magis delectemur
quam honestis , tercium inter hos duos medium, qui neque ad honesta tanquam honesta neque ad turpia tanquam ad turpia, sed ad ea fertur quae naturae sunt amica, ab iis resilit quae ledunt incolumitatem aut etiam tranquillitatem. Primus ille iudicio constat et gratia, secundus deprauatione, tercius naturali
aectu.
Secundum prorsus remouemus a Christo, imo propemodum etiam a perfectis,
qui multa exercitatione spiritus iam adeo castigarunt corpus suum et in seruitutem
redegerunt, vt velut animal natura quidem ferum, sed plurimo domitum vsu nihil
aut perparum detrectans pareat rationi; neque enim perfecti hominis est ad rem
turpem eo, quod turpis, est propensum esse. Sed eri potest, vt refugiat horreatque quiddam per se medium ex circumstantiis quidem pium, caeterum naturae
aectibus acerbum, veluti mortem, qum pro Christo est obeunda, famem, qum
ieiunium indicit Ecclesia, laborem, qum ad eum cohortatur fraterna charitas. Vt
autem omnis ad quippiam propensio voluntas est quaedam, ita fuga ac reformidatio nolle quoddam esse videtur, quemadmodum fames et sitis voluntates quaedam
sunt non spiritus aut carnis, sed naturae.
Sed huius propensionis aut reformidationis sensus, quoniam neutralis est neque
cum spiritu neque cum carne per se coniunctus sed mere naturalis, nihil vetat,
quo minus in perfectissimo quoque constituatur, postremo etiam in Christo. In
hunc ego sensum arbitror accipiendum esse quod Petro dixit Christus: Qum esses
iunior, cingebas te et ibas quo volebas. Qum autem senueris, extendes manus tuas et
alius praecinget te et ducet quo non vis.
Non recuso, quo minus haec tanquam mea somnia contemnas, nisi diuus
Augustinus pro me facit. Nam exponens modo propositum euangelii locum ait,
quod Petrus ad illam molestiam nolens ductus est, nolens ad eam venit, sed volens
eam vicit. Et reliquit, inquit, aectum inrmitatis, quo nemo vult mori, qui adeo
naturalis est, vt eum Petro nec senectus abstulerit. Vides hic inrmitatem appellari non
pronitatem ad malum, sed penitus naturalibus insitam aectibus reformidationem
eorum, quae naturae sunt infensa. Nemo enim dubitarit, quin Petrus mortem eam,
quatenus erat pia, magno cum animi gaudio adierit, neque eam noluerit quatenus
erat salutaris, sed quatenus mors erat, res vna rerum omnium infensissima naturae.
Iam si me roges, quae fuerit illa voluntas in Christo qua mori noluit, hanc eandem
esse respondero quam ipse demonstrat in Petro futuram, mere naturalem mortis
refor|midationem, quae neque obsistat spiritui in perfectis, maxime vero in Christo,
neque cum carnem misceatur.
Quod autem, mi Colete, tres hominis facio partes, spiritum, carnem et animam,
ne clames meum esse commentum. Hieronymum sequor authorem; Hieronymus
sequutus est Origenem, Origenes Paulum, Paulus mirum ni diuinum Spiritum. Sed
iuxta hanc partitionem carnis portionem in Christo non constituo, sed spiritum
tantum et animam. Quod si theologi plaerique quam nos nunc animam dicimus,
eam carnem nominant qua videlicet mortem reformidarit Christus, qua Petrus
capiti vt proximus ita simillimus, equidem nihil contendo de verbis, quandoquidem
conuenit de re.
Hanc igitur naturae inrmitatem, quoniam ita penitus insita est humanae
naturae, vt vinci quidem queat, reuelli prorsus nequeat, eoque certissimum est
humanitatis documentum, non solum in se recepit Redemptor, verum etiam recepit
insignite. Audeo totidem verbis de Christo dicere quibus Augustinus de Petro:
Nolens ad mortem venit, sed volens eam vicit. Inrmitatis erat quod exhorruit, non
culpae, sed naturae. Hanc inrmitatem vicit non expulit charitas nostri. Quomodo
vicit mortem Christus? Nonne perferendo? Itidem vicit et reformidationem, amore
enim A B: etenim C D BAS LB.

Triplex nisus in homine* C D: om. A B.
spiritus* C D: om. A B.
carnis* C D: om. A B.
animae* C D: om. A B.
In perfectis fere non est nisus carnis, sed
bene horror mediorum* C: om. A B D.
Vt autem esse videtur AD: sicut
autem omnis ad quippiam propensio voluntas
est quedam, ita fuga omnis et reformidatio
nolle quoddam mihi videtur MS.
neutralis A: naturalis B D BAS LB.

Petrus inuitus mortuus* C D: om. A B.
inrmitas* C D: om. A B.
respondero AD: respondebo BAS LB.
naturalis mortis reformidatio* C: om. A B
D.
Tres partes in homine* C D: om. A B.
Vicit reformidationem* C: om. A B D.
legem mentis Rom. , .

Verum aectu Anthropologie tripartite, inspire de Platon et dOrigne, mentionne encore infra, p. , l. sqq.,
reprise plus longuement dans lEnchir., Holborn, p. , l. p. . l. .
castigarunt redigerunt Cf. . Cor. ,
.
Qum esses non vis Ioh. , ;
plusieurs divergences avec la Vulgate. Cf.
Annot. in NT, LB VI, B. A un mot
prs (praecinget), la citation de la Disputatiunc. correspond la version rasmienne.
Cf. Petr. Lomb. Sent., dist. , , Migne PL
, .
Augustinus Aug. Tract. in Ev. Ioh. , ,
Migne PL , . Er. cite peut-tre de seconde main, daprs Petr. Lomb. Sent. III, ,
, Migne PL , , do, entre son texte
et celui dAugustin, quelques dirences qui
naectent pourtant pas le sens.
nolens volens Adag. , ASD II, ,

p. .
tres hominis spiritum Hier. Comm. in
ep. ad Gal., Migne PL , A, A;
Epist. , Migne PL , ; Orig. Comm.
in Rom. I, , , ; VI, ; IX, , Migne
PG , , , A, A, B;
. Thess. , . Cf. Enchir., Holborn, p. ,
ll. . Er. utilise encore la trichotomie
paulino-orignienne dans le dbat avec Luther
sur le libre-arbitre: Hyperasp., LB X, C,
AD, AB, C, C. Voir
A. Godin, Erasme, lecteur dOrigne, pp.
.
Nolens vicit Cf. supra, ll. . Sur
le sens et la porte des multiples recours
Augustin dans la Disputatiunc., voir M.G.
Mara, Colet et Erasme au sujet de lexgse de
Mt. , (art. cit. supra, Introd., n. ). Voir
aussi Adag. (Nolens volens), ASD II, ,
p. .
lb
nostri constanter eam et libenter perpetiendo. Sed quoniam vehementer expediebat tribus illis discipulis, vt qui prius conspexerant eius maiestatem nunc viderent et
inrmitatem, ideo nimirum homo, hominum causa loquens apud homines, humanis verbis humanam imbecillitatem explicuit: Pater, si possibile est, transfer a me calicem hunc. Quod ait si vis et si possibile est, non est dubitantis, sed naturalem aectum
submittentis voluntati diuinae. Perinde ac si dicat: Mi Pater, sentio quidem in me
conditionis, quam non de te, sed de Matre assumpsi, aectum mortis acerbissimum
calicem vehementer reformidantem refugientemque; verum haec mea voluntas est,
non tua. Hoc enim tibi mecum commune non est, quod factus sum in similitudinem carnis peccati et habitu tum animi tum corporis inuentus vt homo. At nihil me
mouet aectus naturae, quo minus ad hauriendum calicem, quem mihi propinas,
sim paratus. Carne quidem, quae imbecillis est, exhorreo, at spiritu, qui promptus
est, vehementer sitio. Mihi quidem erit amarissimus, iis tamen quos tecum amo et
in te fuerit salutaris. Non vult mori sensus humanus, quia mors infensa naturae.
Sitit mortem spiritus, quippe qui generis humani sitit salutem. Sed tua voluntas
at, non mea. Nam prior proprie mea est neque tecum communis, altera mea non
est, sed tua, de cuius munere est quicquid pie volumus homines, a quo sum quicquid sum. Mihi nihil arrogo, tuum est omne quicquid spiritu volo, qui Pater es
Spirituum.
Habes, Colete, voluntatem in Christo quae Patris non sit. Iam rationes aliquot
accipe, quibus communiter cum Patre mortem vel noluerit vel voluerit, si quidem
et secundum superiorem animae partem, quae perfecto consensu semper conuenit
cum diuinitate, Christus modis aliquot mortem noluisse videtur. Non placuit mors
tanquam poena culpae, quia ne culpa quidem ipsa placuit, nec placuit author culpae
diabolus. Secundum hanc rationem, tam non vult mortem diuinitas quam non vult
admitti peccatum.
Audi iam non hominem, sed Deum. Nolo, inquit, mortem peccatoris, multo igitur minus iusti. Sed eatenus auersatur mortem, quatenus culpam mortis parentem;
praeterea pro conditione adiuncta eandem et noluit et voluit. Nolebat mortem, si
in conditione sua constitisset humanitas, id quod volebat et volebat simpliciter;
rursum volebat mortem, quia iam post lapsum naturae, quem simpliciter nolebat,
necessaria erat ad restaurationem, aut ex eectu volebat, quod piis et gratis hominibus immorttalitatem esset allatura; ex occasione nolebat, quod eam sciret multis maioris impietatis occasionem futuram, quanquam ipsorum vicio, non mortis.
Iamdudum vides, opinor, nihil agere cum Hilario nonnullos alios qui haec verba
transfer istum calicem a me volunt esse capitis orantis, vt non a sese, sed a membris
suis transiret hora passionis, qum secundum omnes has rationes, nisi forte quis primam excipiendam putet, Christus non aliter suorum mortem corporalem voluerit
nolue|ritque quam suam.
Sed eagitas quod pollicitus sum expediturum me, quemadmodum in Christo
summa alacritas animi cum summo dolore coheserit eodem tempore. At istud (nisi
fallor) iam propemodum praestiti. Demonstraui enim nihil obsistere, quo minus
Christus secundum duplicem animae partem rationalem et sensibilem (sic enim
vocant recentiores) mortem potuerit simul et nolle et velle. Ostendi et secundum

eandem partem idem potuisse. Quod si concedis eundem hominem secundum
diuersas partes animi, imo secundum eandem, eodem tempore rem eandem pariter
extraeme voluisse ac noluisse, cupiisse ac reformidasse, non potes non concedere
totidem modis et extraeme fuisse gauisum et doluisse, praesertim subueniente
mihi et temporaria suspensione diuinitatis et priuatione redundantiae. Quam
equidem non cupio precario abs te impetrare. Etenim aut hanc admittas necesse
est in Christo aut fateare nihil eum in tota vita sensisse incommodorum nostrae
si possibile est ideo dixit* C: om. A B D.

Paraphrasis orationis Christi* C D: om. A B.
Perinde ac refugientemque AD:
Tamquam sic oret: sentio, mi Pater, in me naturae quam assumpsi sensum quendam, calicem istum amarissimum vehementer reformidantem MS.
At nihil salutaris AD: Nihil me
hec animi mouet anxietas, quo minus ad
hauriendum calicem sim paratus, imo vehementer illum sicio. Nam mihi quidem tametsi
erit amarissimus, iis tamen quos amo erit salutaris MS.
Sed tua non mea AD: veruntamen
tua voluntas at, non mea MS.
altera mea non est quicquid sum

AD: Verum ea est tua voluntas, non mea,
quippe abs te est, vt id constanter velim, non
ex me; cuius munere sum quod sum MS.
Superior portio conuenit cum diuinitate*
C: om. A B D.
Quomodo superior portio voluit et noluit
mortem* C: om. A B D.
restaurationem A: instaurationem BD.
ex eectu A B: ex aectu C D BAS LB.
Hilarii lapsus* C D: om. A B.
Quomodo in Christo summa animi alacritas cum summo dolore cohaeserit* C: om. A B
D.
abs te BD: abste A.
conspexerant eius maiestatem Cf. Mt. ,

sq.; Paraphr. in Mc., LB VII, DE;
l. p. , l. . Rapprochement traditionnel:
Theophylacte, dans: Catena aurea, d. Frett,
p. .
ideo explicuit Leet rhtorique de
rptition souligne fortement la christologie
raliste dEr.
Pater si vis Mt. , ; Mc. , ;
Lc. , .
Perinde ac Spirituum Cf. Paraphr.
in Mt., Mc., Lc., LB VII, DF, F,
E, qui nont ni la longueur ni lintensit
poignante de celle-ci. Dans la Paraphr. in Ioh.
, , ibid., CD, propos dun passage
scripturaire non cit par la Disputatiunc., Er.
retrouve didentiques accents pour voquer
langoisse de Jsus et son dbat intime devant
la mort qui vient.
factus vt homo Cf. Phil. , .
promptus est Mt. , ; Mc. , .
Sed non mea Lc. , .

noluerit animae partem Cf. Adag.
(Volens nolente animo), ASD II, ,
pp. .
poena culpae Cf. supra, p. , l. sqq.
Nolo peccatoris Cf. Ez. , et
(Vulgate: morientis).
cum Hilario Hil. Trin. X, , Migne PL
, C; Comm. in Mt. , Migne PL ,
C; Annot. in NT, ASD VI, , p. ,
l. sqq.
transfer a me Lc. , .
voluerit nolueritque Cf. Adag.
(Nolens volens), ASD II, , p. .
recentiores Cf. Nic. de Lyre, Postillae, dans:
Bibl. glos., Douai, , V, p. et supra,
p. , l. .
voluisse ac noluisse Cf. supra, n.ll.
.
temporaria redundantiae Cf. Nic. de
Lyre, cit dans Thomas More, De trist., CWM
, , p. , //.
conditionis. Secundum inferiorem animae partem sensit tedium moeroremque de

instante supplicio molestissimum, secundum quem sensit et clauos et spineam
coronam. Eatenus qua proxima erat corporis aectibus anima Iesu, diris cruciatibus aigebatur; qua vero diuinitati proxima, inaestimabili gaudio gestiebat eadem
de re puta morte. Neque ille tantus moesticiae sensus alacritatem segniorem reddebat nec alacritas reformidationis sensum minuebat, videlicet per dispensationem, non redundante in sensibilem partem aectu rationalis. Atque in eadem
parte rationali, vt incomparabili gaudio aciebatur de morte sua, quam nobis
salutiferam fore letabatur, ita simul extraeme cruciabatur, quod multi suo vicio
tam ecax, tam salutiferum remedium vitae sibi versuri essent in venenum mortis.
Hic nihil est quod oendat hominem, cui sensus sint non omnino inexercitati.
Audio Iesum sic animo aictum de interitu malorum, sic gauisum de salute
piorum: adoro inaestimabilem charitatem. Audio sitisse mortem, quatenus erat
fons vitae nostrae: veneror immensum amorem. Audio rursum noluisse mortem,
audio exhorruisse; magis etiam suspicio nostri charitatem, quorum et miseram
inrmitatem dignatus est assumere is, cuius virtute subsistunt vniuersa. Audio
noluisse mortem quia noluit peccatum: admiror charitatem. Audio noluisse quod
multis esset occasio scandali futura: quid aliud cogitare possum nisi summam eius
charitatem? Voluit, non voluit; reformidauit, non reformidauit; doluit, gauisus
est: omnia pariter accendunt et redamandum, qum omnia simul eodem e fonte
scateant, puta, charitatis.
Iam quid praeterea possis requirere non video, Colete, nisi forte scrupulus hic
te quiddam etiam moueat, quamobrem Christus Iesus maluerit reformidationis
quam gaudii signa aedere moriturus, qum fatear mentis alacritatem de nostra salute
partibus innitis maiorem fuisse aectu reformidationis de sua morte. Quoniam,
inquam, hic mansuetudinis, patientiae et obedientiae parabatur exemplum, non
animositatis. Exhibebantur argumenta humanitatis, non ostentamenta diuinitatis.
Proponebatur exemplar quod amaremus, quod aemularemur, non tantum miraremur.
Imo totam Christi vitam ab incunabulis relege, multa reperies mansuetudinis,
patientiae documenta, alacritatis nulla. Satius erat amanter pro nobis mortem suscipere quam exultanter, neque quicquam in ea magis nos voluit admirari quam suam
erga nos charitatem. Qui potuit autem suscipere mortem amantius? Proditorem
familiarem nec a conuiuio nec a corporis sui communione seclusit nec impium
ferenten osculum reppulit, imo quo resipisceret etiam tum amicum nominabat.
Quid autem supremo illo sermone quem cum suis habuit amabilius? Quid aliud
sapit quam singularem charitatem nostri? Non ibi suam deplorat conditionem, sed
amicorum pusillanimitatem consolatur. Neque alacritatis ostentatio nobis fuerat
profutura, moesticia profuit.
Hoc agebatur vt is, qui pro nobis mortem dependisset, verus homo crederetur et nostrae conditionis passionibus obnoxius. Quod si magna vultus et vocis
alacritate et poene non sentienti adsimilis cruciatum pertulisset, quanto latius se
Quae sensit secundum inferiorem partem

animae* C: om. A B D.
animae AD: om. BAS LB.
Eatenus qua sensum minuebat A
D: Eatenus qua proxima erat corporeis sensibus anima Iesu, cruciabiles senciebat aectiones, qua vero diuinitati erat proxima,
alacritate gestiebat ineabili. Nec ille mesticiae sensus alacritatem retardabat; nec ea
alacritas hunc reformidationis sensum minuebat aut mitigabat MS.
Augent amorem alacritas et taedium ex
aequo* C D: om. A B.
cruciabatur A B: cruciebatur C D.
aictum AD: aectum BAS LB.
Iam quid praeterea de sua morte
AD: Iam quid praeterea possis requirere,
Colete, non video; nisi ille te adhuc scrupulus
mouet, cur tantae alacritatis nullum aediderit
iudicium, qum reformidationis argumentum
tam euidens ostenderit MS.
Reformidationis quam gaudii signa ostendere maluit* C: om. A B D.
hic mansuetudinis non animositatis AD: Humanitatis, mansuetudinis, pacientiae, obedientiae simulachrum ngebatur,
non animositatis MS.
Imo totam alacritatis nulla AD:
Totam Christi vitam ab incumabilis relege.
Multa inuenies mansuete ac obedienter gesta;
lenitatis exempla permulta, alacritatis nulla

MS.
patientiae A B: et patientiae C D BAS LB.
Amanter mortem pro nobis tulit* C D: om.
A B.
Proditorem reppulit AD: qum
proditorem familiarem nec a conuiuio secluderet, nec osculum ferentem repelleret MS.
Quid autem supremo amabilius AD:
qum in cena illa nouissima tam amanter discipulos suos acciperet MS.
Non ibi suam consolatur AD:
quando non suam condicionem deplorauit,
sed illorum est pusillanimitatem consolatus
MS.
Neque alacritatis profuit AD:
Adde quod alacritas ea non magnopere nobis
conductura fuerit, mesticia profuit MS.
Reformidatio mortis probat corpus Christi
nostrae esse conditionis* C: om. A B D.
Hoc agebatur fecisset oculis AD:
Hoc agebatur, vt is qui pro nobis mortem
dependisset, verus homo crederetur. Quod
qum a multis sit sepe negatum, quanto futurum fuerat suspiciosius, si ille magna vultus et vocis alacritatis, tanquam sine humano
sensu, supplicium pertulisset? Quis non illum
fantasticum habuisse corpus dixisset? qui
mortem reformidauerit, eum dubitat nemo
verum esse hominem MS.
Secundum aigebatur Cf. Annot.

in NT, LB VI, D. Se dmarquant de
saint Thomas, tirant les consquences dune
logique raliste de lIncarnation rdemptrice, Er. tend une partie de lme du Christ
le mystre de la knose: multo magis dicetur minor, quod animam haberet obnoxiam
taedio maerorique. Dune uvre lautre, la
cohrence demeure. Voir J.-P. Massaut, Critique et Tradition la veille de la Rforme
en France, Paris, , p. , n. . Cf. aussi
ll. .
spineam coronam Mc. , .
per dispensationem Cf. supra, pp.
, ll. .
non redundante Cf. supra, p. , n.ll.
.
subsistunt Cf. Col. , et Annot. in NT,
ASD VI, , p. , ll. et n.l. .
Imo totam mandat Sur les diverses
inuences (y compris celle de la peinture
nerlandaise) sous-jacentes cette prsentation de la vie et de la mort du Christ, voir

J.D. Tracy, Humanists among the scholastics;
Erasmus, More and Lefvre dEtaples, dans:
Erasmus of Rotterdam Society Yearbook ,
New York, , pp. .
multa nulla Cf. Orig. Comm. in
Ev. sec. Mt., Migne PG , , ; Bonav.
Comm. in III. lib. Sent., dist. , art. , qu. :
ergo ita fuit perfecta mansuetudo quod nulla
ira.
Proditorem nominabat Cf. Lc. ,
; Mt. , , . Durant la Cne et lors
de son arrestation, Jsus a fait preuve envers
Judas dune patience innie et dune douceur
inoue. Voir Thomas More, De trist., CWM
, , p. , l. sq.
Quid autem consolatur Autre exemple de la charit parfaite du Christ: le grand
discours aprs la Cne, auquel Er. fait un sobre
allusion. Cf. Ioh. , , , en particulier
, .
lb
propagasset Manicheorum insania, qui illum phantasticum assumpsisse corpus

mentiti sunt etiam nunc, qum tam aeui|dens exhibuerit specimen nostrae conditionis. Dicile fuerat futurum veram eius mortem credere nisi visa mortis reformidatio dem fecisset oculis. Quod idem sentit Ambrosius qum scribit: Quomodo te
imitaremur, Domine Iesu, nisi sequeremur vt hominem, nisi mortuum crederemus, nisi
vulnera vidissemus? Quemadmodum discipuli crederent fuisse moriturum nisi morituri tristiciam comperissent? Ad humanae igitur naturae veritatem asserendam magis
faciebat haec patiens quam fortis illa et animosa supplicii perpessio. Magis item
nostris conueniebat aectibus, quibus non tam mirabilis esse voluit quam amabilis.
Postremo magis quadrabat cum prophetarum oraculis, qui Christum sub hac
persona maluerunt inducere, vt eum nunc agno mansueto compararent, nunc
liuentem plagis, deformatum, destitutum abiectumque facerent, nusquam alacrem,
erectum, animosum. Obmutescentem faciunt, non magna loquentem. Gloriosa
quaedam et ambitiosa res est cruciatum interrito adire pectore, magnum nescio
quid et forte inter ipsa tormenta dicere. At Christus suam mortem etiam ignominiosissimam esse voluit. Hanc alacritatis gloriam suis martyribus seruabat, pro quibus inrmatum est caput, vt membra essent fortia. Valde teduit Dominus, vt minus
tederent serui. Fortassis quod in magnis cruciatibus alacritatem a nobis non requirit, videlicet repugnante natura, ob id eam ne in se ipso quidem voluit ostentare. At
mansuetudinis et charitatis exemplum expressit in se, mansuetudinis quam prius
a se iusserat discere dicens: discite a me quia mitis sum et humilis corde; charitatem
autem etiam moriturus diligenter mandat.
Verum haec opinor pro re satis, ad te nimis multa, hominem tam eruditum.
Alioqui possent et haec ipsa paulo copiosius explicari, paulo muniri cautius, paulo
accuratius distingui; verum cui scribam, video. An tibi persuaserim equidem nescio,
etiam si mihi videor vtcumque demonstrasse meam id est recentium theologorum
sententiam magis consentaneam esse verbis euangelistarum, magis quadrare cum
verbis prophetarum, non dissentire a scriptis veterum theologorum, pulchre concinere rationi, non pugnare cum natura et adeo nihil detrahere vel fortitudini vel
charitati vel obedientiae Redemptoris, vt plurimum etiam adiungat; ex tua contra
isthuc ipsum consequi, quod vnum te in mea sententia oendebat.
Sed, o me temerarium, qui vixdum tyrunculus tanto cum imperatore audeam
congredi, praesertim homo, vt tu vocas, rhetoricus in re tam theologica, hoc est
in harena non mea. Verum nihil non audendum mihi putaui apud te, qui quidem
elegantiorem vetustioremque omnem eruditionem ita scite calleas, tantas vtriusque
linguae opes ex Italia deportaris, vt isthoc vno nomine Coletum vixdum satis
cognoscant theologi.
qum A: cum ita BD BAS LB.

Ad humanae quam amabilis AD:
Ad humanae naturae veritatem asserendam
magis faciebat hec patiens, pocius quam for-
tis et animosa, supplicii perpessio. Magis

item nostris conueniebat aectibus, quibus
non tam mirabilis esse voluit quam amabilis
MS.
Postremo magis essent fortia AD:

Magis quadrabat cum prophetarum oraculis, qui Christum hac inducunt persona,
vt eum nunc agno mansueto comparent,
nunc liuentem plagis, deformatum, destitutum, abiectumque faciant, nusquam alacrem,
erectum, animosum; tacentem faciunt, non
magna loquentem. Gloriosa quedam et ambiciosa res est cruciatum interrito adire animo,
magnum quid et forte inter ipsa tormenta
dicere, at Christus suam mortem eciam ignominiosissimam esse voluit. Hanc alacritatis
laudem martiribus suis seruabat, pro quibus
est caput inrmatum, vt membra fortiora redderentur MS.
Parum alacris fuit, ne mors esset gloriosa* C
D: om. A B.
Fortassis quod iusserat discere
AD: Denique eam in magnis cruciatibus

alacritatem, quam a nobis non requirit, repugnante videlicet natura, in se ipse non ostentauit; pacientiae et mansuetudinis, quam nos
a se iussit discere, exemplum expressit MS.
Epilogus* C D: om. A B.
Verum haec opinor equidem nescio AD: Meo quidem animo, Colete, vtcunque satisfeci; tuo iudicio an nondum satisfecerim nescio. Possent quae a me sunt disputata paulo cautius muniri, paulo eciam diusius explicari, verum cui scribam video MS.
Color modestiae* C D: om. A B.
Sed, o me temerarium congredi
AD: Neque enim tecum vt imperator cum
imperatore ex aequo conigimus, sed vt
tyrunculi (inspectante te et iudice, hoc est
miliciae magistro) ad palum exercemur MS.
Manicheorum insania De cette religion

syncrtique trs inuence par le dualisme
gnostique et fonde au troisime sicle par
le perse Mani (). Er. ne souligne
ici que la christologie doctiste, la permanence et ltonnante vitalit. Voir Aug. De
haer. , Migne PL , . Er. dnonce
encore linsanit du doctisme manichen
dans Explan. symboli, ASD V, , p. ,
ll. , la funeste et universelle puissance
de sduction de la secte propos dAugustin,
Ep. , ll. , ses foeda mysteria
ou ses portenta dans Enarrat. in Ps. ,
ASD V, , p. , ll. et Enarrat.
in Ps. , ibid., p. , ll. . Notre
connaissance du manichisme a t renouvele par la dcouverte de plusieurs crits de
la secte. Voir H.Ch. Puech, Le Manichisme,
Paris, ; G. Messina, Cristianesimo, Buddhismo, Manicheismo, Rome, , pp.
.
phantasticum corpus Cf. Ambr. Exp. in
Ev. sec. Lc. , , Migne PL , D; Bed.
Ven. et Rmy dAuxerre dans: Catena aurea,
d. Frett, XVI, p. ; Thomas dAquin De
art. dei, n : quod Christus non habuit
verum corpus, sed phantasticum. Mme
argument chez Thomas More, De trist., CWM
, , p. , l. sq.
Quomodo comperissent Ambr. Exp.
in Ev. sec. Lc. , , Migne PL ,
D. Sur le thme de limitatio Christi auquel
Er. est redevable travers sa prime formation
par la Devotio moderna, voir M.G. Mara,
Colet et Erasme au sujet de lexgse de Mt. ,
(art. cit. supra, Introd., n. ).
agno mansueto Cf. Ir. , ; Is. , .

liuentem Cf. Is. , ; Ps. (), .
Obmutescentem Cf. Is. , ; Ps. (), ,
.
discite corde Mt. , .
homo rhetoricus A cette poque, Er.,
quant lui, se prsente comme poeta,
homo poeticus: Epp. , ll. , ;
, l. . Par la suite, il dcline le plus souvent le titre de thologien: Epp. , l. ;
, ll. ; Apolog. ad Fabr. Stap., ASD
IX, , p. , ll. . Dans le champ
thologique, sa fonction propre est celle de
grammaticus: Apolog. c. Iac. Latomi dialog.,
LB IX, C, A; Epp. , ll. ;
, ll. . Sur ces questions controverses, voir J. IJsewijn, Erasmus ex poeta theologus, dans: Scrinium erasmianum, I, pp.
; G. Chantraine, Erasme thologien? A propos dune discussion rcente, RHE , ,
pp. ; J. Chomarat, Grammaire et rhtorique chez Erasme, I, pp. ; A. Godin,
Erasme lecteur dOrigne, pp. ;
; Marjorie ORourke Boyle, Erasmus on
language and method in theology, Toronto,
.
in harena non mea Mtaphore identique
loccasion de lenvoi, Louis Ber, dune
premire bauche du De libero arbitrio: Ep.
, l. .
apud te calleas Autres loges trs
appuys du Colet: Epp. , ll. ; ,
; , , et supra, p. .
ex Italia Cf. Ep. , ll. et
A. Godin, Erasme. Vie de Jean Vitrier et de John
Colet, Tours, , pp. ; .
lb
lb
Proinde malui prisco illo et libero disserendi more tecum agere, qum quod eum
ipse magis probarem, tum quod intelligerem tibi nouam hanc et nuper natam
disputandi rationem nimis displicere, acutam quidem et expeditam vt videtur
ipsis, anxiam vero, superstitiosam, ieiunam ac plane sophisticam, vt tu putas, et
fortasse recte putas. Verum si iuxta Graecorum adagium:
, vide ne tu vnus contra tot milia stare nequeas. Non inuideamus potius
istis doctrinam elimatam, videlicet Origenis, Ambrosii, Hieronymi, Augustini,
Chrysostomi, similiumque veterum, pingui Minerua contenti. Liceat per nos suum
cuique pulchrum esse et cascum cascam ducere. Stultum est fabulam, etiam optimam,
agere quam nemo spectet.
Porro ex his quae scripsi nolim in periculum vocari, si forte in aliorum manus
aberrarint. Neque enim mihi propositum fuit quid ego sentirem aperire, sed tuam
sententiam elicere. Quid si etiam tecum sentiens, quemadmodum apud Platonem
Glauco iusticiam vituperat, vt Socratem ad laudandam iusticiam prouocaret, ita me
ngam dissentire abs te, vt instructus tua defensione posthac magis possim meam
sententiam apud alios tueri?
Sed iam tuam illam ferratam aciem Nestoreaque instructam arte expecto. Expecto classicum illud ingens, expecto tela illa Coletica vel Herculanis certiora. Interim et ipse vires ingenii explicabo, contraham copias, librorum auxilia comparabo,
ne primam tuam impressionem sustinere non queam. De re|liquis quae proponebas
ex epistolis Paulinis, quoniam sunt periculosa disputatu, malo coram in nostris illis
| voce quam litteris agitare.
Vale decus huius scholae et mea voluptas, Colete optime. Oxoniae. Bis respondit
Coletus, toties Erasmus; verum ea non quibant haberi, quum haec imprimerentur.
Non egit scholastice* C D: om. A B.
Lapide extenuat ardorem disputationis* C
D: om. A B.
Vale decus Oxoniae AD: Vale et nos
quaeso refelle tum diligenter tum acriter,
meque mihi ostende. Oxoniae MS.
Bis imprimerentur A: Bis ad haec

respondit Coletus, toties rursum Erasmus
verum ea non quibant haberi, quum haec
imprimerentur B, om. C D BAS LB.
prisco more Cf. supra, p. , l. .

tibi nouam recte putas Cf. Ep. ,
ll. .
Graecorum adagium Adag. (Ne Hercules quidem aduersus duos), ASD II, ,
pp. .
pingui Minerua Adag. , ASD II, , p. ;
voir aussi supra, p. , l. .
suum cuique pulchrum Adag. ,
ASD II, , pp. .
cascum cascam ducere Cf. Adag. (Cascus
cascam ducit), ASD II, , pp. .
apud Platonem Plat. Rep. II, a c.
Nestoreaque instructam arte Cf. Adag.
(Nestorea eloquentia), ASD II, , p. .
classicum Cf. Adag. , ASD II, (Bellicum canere. Receptui canere), p. . Noter
laccumulation des mtaphores militaires.
Plus sobrement utilises, elles auront toujours
la faveur dEr., par ex. Enchiridion (poignard
/ manuel) militis christiani.
ex epistolis Paulinis Il pourrait sagir de
questions exgtiques et thologiques quEr.
dveloppera par la suite, par ex. Rom. ,
(Annot. in Rom., ASD VI, , pp. );
. Cor. , (Annot. in . Cor., ASD VI, ,
pp. ); Hebr. , (Annot. in Hebr.,
LB VI, D D), cette dernire ayant
dailleurs un rapport direct avec le dbat en
cours.

Allusion probable aux
entretiens philosophiques dAristote et de ses
disciples dans les jardins du lyce Athnes.
Voir aussi Ep. , ll. ; Adag. ,
ASD II, , p. , ll. .
decus huius scholae Professeur Oxford, sans
titre universitaire, Colet se vit confrer spon-
tanment celui de docteur en thologie par ses

collgues, impressionns par ses confrences
sur les Eptres de Paul: Ep. , ll.
.
non quibant haberi Cf. Ep. , ll. :
Praeterea, quae tu responderas quaequae ipse
retuleram, non quibant inueniri.
lb
IOANNES COLETVS ERASMO

THEOLOGO FACVNDISSIMO S.P.D.|
lb
Tua epistola, eruditissime Erasme, vt est bene longa, ita est eadem vel multo magis
certe et disertissimo et iucundissima. In ea video memoriam tenacem et nostrae
altercationis delem recensionem, in ea acumen istud tuum quo vis tam facile penetrans quam feliciter; in eadem etiam stilum philosopho dignum, aptum, verum,
signicantem, educentem in lucem res ipsas et easdem, quatenus materiae acrimonia patitur, dulcorantem. Itaque et docuit me tua epistola lectitantem valde et delectauit. Tamen, quanquam et argumentis impetuosa est et postea exemplis potentibus
certe tam pondere quam numero violenta, tamen meam mihi opinionem, quam ex
Hieronymo alte imbibi, nihil adhuc nec extorquet nec diminuit.
Non quod sumus proterui nos et improba pertinacia indurati, sed quod haud
scio an recte tamen quod vel ve|rum vel quod verisimilius est nos sequi et
tueri arbitramur. Quapropter non possumus tam admittere quae contra adducis,
quanquam valde suadent, quam velle refellere. Impellit enim nos ipsa veritas, vt
acuti et eloquentis hominis disputatione, magis diserta et copiosa quam vera, eam
obrui indigne et opprimi non patiamur. In qua defendenda, vt nos opinamur,
inuocamus eiusdem numinis subsidium cuius tu ad oppugnandam veritatem videris
nobis inuocasse.
Verum nunc nolimus cum vniuersa tua epistola congredi, nam ad tantum
praelium subito et statim nec ocium nec vires habemus. Sed primae eius partis et
quasi aciei et frontis, quae mihi videtur, vt par est, belli esse validior, expugnationem
aggrediamur. Tu interea patienter audi, ac nos ambo collidentibus inter se silicibus,
si quis ignis excutiatur, eum auide apprehendamus. Veritatem enim quaerimus, non
opinionis defensionem, quae forsan argumento argumentum recutiente, vt ignis ex
ferro a ferro percusso, elucebit.
Vale interea.|
lb
video C D: vidi BAS LB.

Vehementia disputationis erasmicae Coletus nondum loco mouetur* C: Vehementia
disputationis erasmicae* D.
defensionem C D: oensionem BAS LB.

Vale interea C D: om. BAS LB.
stilum aptum Cf. Quint. Inst. XI, De

apte dicendo; Ciceron., ASD I, , p. ,
ll. . Le principe antique du decorum joue un rle essentiel dans la conception rasmienne de lart oratoire. Voir
Erasme, I, pp. .
ex Hieronymo Voir supra, p. ,

l. sqq.
videris nobis inuocasse Voir supra, p.
, l. sqq.
Veritatem elucebit Cf. MS, p. ,
l. .
lb
lb
lb
RESPONSIO AD ARGVMENTA ERASMIANA|

Primum quidem non possum assentiri tibi, cum multis aliis id dicenti et meo iudicio erranti, sacras litteras saltem vno aliquo in genere suapte foecunditate plures
sensus parere, non quod nolim ipsas quam foecundissimas esse, quarum exuberantem foecunditatem plenitudinemque vnice admiror, sed quod opiner foecunditatis
esse ipsius non parturire plura, sed vnum aliquod et ipsum verissimum.
Nam in quouiscunque rerum genere illa numerosior foeticatio est, quod vni
proli diditur quodque res illa et parens non est potenti foecunditate, vt, quod
conatur in pluribus, in vno perciat. Quod si esset ita plenis viribus et tam integra
foecunditate, vt quiddam vnum ex se aedat, quod ipsum esset constans, verum
et bonum, profecto in illo vno tam perfecto foetu conquiesceret, quia vniuersae
naturae contentio non est nisi ad vnum, quod assequuntur ea magis in quibus maior
est foecunditas. In quibus vero natura languidior est et nescio qua ariditate sterilior
atque potentis succi inopia inrmior, in iis vt nihil est aedita prole imperfectius,
ita nihil numerosius. Id quod licet cernere aperte in abiectioribus naturae rebus,
sicuti sunt muscae formicaeque, in quibus vbi extat multiplicior soboles, illic
certissimum argumentum capiendum est naturae alicuius et rei tum impotentis
tum infoecundae.
Spiritus autem Sanctus, qui sacrarum literarum parens est quique est ipsa foecunditas, vt in se parit pro sua potentia vnam et eandem simplicem veritatem, ita est
necesse suo sermone veridicio vnum duntaxat sensum eumque verissimum nobis
educat. Quod si in vel audito vel lecto illo simplici et diuino sermone plures pluribus
et varii variis hominibus sensus suboriantur, istam multitudinem non statuerem ex
foecunditate Scripturae, quae est tanta, vt vnum duntaxat sensum et eum perfectissimum habeat, sed multo magis ex humanarum mentium sterilitate impotentiaque
perueniendi illuc, vbi ipsa vera et simplex latet veritas; quam si possent potiri, tunc
tam consentirent in vna ipsa omnes quam nunc ipsi inter se dissident.
Habet enim Spiritus Dei pro sua maiestate quoddam dicendi genus proprium
et suum et singulare, nescio quomodo mirabiliter absolutum et liberum, et supra
se extans et se in seipso retinens reseruansque se, | sibi retracto vultu ista quasi
dedignabunde, non ex inuidia quidem, sed ex hominum indignitate, vt semper
assentiri C D: assentire BAS LB.

Scriptura vnius loci non habet plures sensus* C D.
Ex nostra sterilitate multiplicitas sensuum*

C D.
quam si C D: qua si BAS LB.
multis aliis Voir H. de Lubac, Exgse mdivale. Les quatre sens de lEcriture, I, Paris, ,
p. .
suapte parere Cf. supra, p. ,
l. . H. de Lubac, Exgse mdivale. Les
quatre sens de lEcriture, IV, Paris, ,

p. , n. .
opiner Sur lexgse de Colet, voir E.W.
Hunt, Dean Colet and his Theology, Londres,
, pp. .
lb
lb
mihi videatur dicere Spiritus ipse illud suum propheticum, videntes non videre et
audientes non audire et legentes non intelligere, etiam addere se visum esse nolle
nisi quibus vult ipse, se vbi vult spirare, se prophetas facere, vt spiritus prophetarum
prophetis subiectus sit. Quod si tanta t abductio et quasi seclusio sui in suo sermone
diuini Spiritus, sique neminem admittit in suum sacrarium nisi cuius capiti manum
imposuit ipse, si denique admissus et introductus aliquis felicior in adytum ipsum
augustius et penetrale sacrarum literarum, nihil ibi viderit nisi vnum et eundem
potentissimum, verissimum et perfectissimum sensum, qui tandem impediat, quo
minus sequamur eum solum quem illum arbitramur esse assecutum, respuamusque
illos omnes qui ab eo (quem verum tenere putamus) discesserint? Quando vbi sunt
plures sententiae, aut vna duntaxat vera sit oportet aut nulla; quandoquidem, vt
modo ostendimus, pro sua foecunditate et potentia quod dixerit Spiritus est vnum
solumque, verum et indiuiduum.
Quod ipsum vtrum Hieronymus attigerit, non meum est dicere. Tamen quum
opinor, haud scio recte falsoue, verum tamen inquam, quando opinor ex illo loco
Euangelii verum apprehendisse, non possum non opinari alios omnes ab Hieronymo dissentientes falso dixisse. Quod si tam scirem re ipsa Hieronymum dixisse
verum quam opinor, tam tunc non minus assererem alios dixisse omnes falso
quam opinor. Atque vt si scirem verum esse in Hieronymo, non possum non
scire falsum in aliis, ita quando opinor verum in Hieronymo, non possum in
aliis falsum non opinari, quando necessario quod verum est vnum est, a quo si
discesseris, delapsus es in non verum. Quapropter sic mihi tenendus Hieronymus est, vt eundem citius relinquam, quam vna cum illo alium aliud amplectar.
Hic vides, Erasme, quam noster oculus sit simplex in Scripturis quamque nequeamus spectare nisi vnum. Vides enim, quoniam ad illud verum dictum a Spiritu Iesu
peruenisse putamus Hieronymum, sequi non posse nos alium in hac causa quam
Hieronymum, quem vt arbitramur recte dixisse et callem veritatis tenuisse. Ita non
possumus non arbitrari alios extra hanc sententiam omnes delirasse.
Sed de hac re fusius quam est necesse et multiplicius forsan quam tua | mens
patitur, ista potentior. Verum haec est mea infelix sterilitas, vt nequeam quod vnum
est dicere, nisi et sero et multis; foecundior aliquis spiritus et potentior, quicquid
hic nos tanta loquacitate exprimere conati sumus, vno foecundo verbo absoluisset;
nihil enim est verbosius quam sterilis mens. Contra quoque nihil frugalius et
verbis parcius quam mens et spiritus ille qui est foecundissimus. Quo t vt id
etiam inter alia admirer, et singularem quandam foecunditatem iudicem in sacris
literis, quod in illis non in vnoquoque verbo multae sententiae sint, quod ipsum
infoecunditatis esset. Sed quot sententiae, totidem sint verba, et quot | verba, tot
sententiae.
At nunc deinceps ex proposito descendendum esset in campum et in tuis
argumentis conigendum, sed alia me auocant, vt nunc cogar huic epistolae
nem ponere. Quapropter causam nostram tecum et cum ista constructa acie
argumentorum dimicationem in alia epistola expecta. Vale interea.
ERASMVS LECTORI
Ex multis quae aliorum furacitas sustulerat, hoc vnum ministri furacitas seruauit
clam descripta has portiuncula, quam reliquis adiiciendam putaui, adiecturus et
alia, si continget nancisci. Bene vale.
DE TAEDIO ET PAVORE CHRISTI FINIS.
In dubio quis sensus amplectendus* C D.
t scripsi (cf. admittit l. ): sit C D BAS
LB.
si denique scripsi: nisi denique C D BAS LB.
sacrarum scripsi: sacrarium C D BAS LB.
tandem BAS LB: tamen C D.

in Hieronymo BAS LB: in Hieronymum C
D.
callem BAS LB: cassem C D.
videntes audientes Is. , (Mt.

, ).
vbi vult Ioh. , .
spiritus prophetis . Cor. ,
.
Quod ipsum non meum Cf. supra, p. ,
ll. .
quam vna amplectar On peut
hsiter sur la correction cause dun usage
ancien du verbe la premire conjugaison;

voir Forcellini, s.v.
oculus simplex Mt. , . Cf. Ep. ,
ll. .
Verum multis Cf. Ep. , ll.
.
Sed quot tot sententiae Cf. Adag.
(Quot homines, tot sententiae), ASD II,
, pp. .
RESPONSIO ERASMI AD IOANNIS COLETI LITTERAS.
Quando tua in me refellendo, Colete doctissime, libertas summopere me delectauit,

vicissim abs te peto, ne quid te mea in me defendendo simplicitas oendat. Id
quod faciam quam potero breuissime, quoniam verbositas non aliunde tibi quam
ab animi sterilitate procisci videtur. Qua quidem in re ne tu mecum vehementer
sentis.
Principio, quod constructae, vt vocas, aciei meae frontem primam dissipasse te
scribis, multis modis falli mihi videris. Neque enim tecum vt imperator cum imperatore ex aequo conigimus, sed vt tyrunculi (inspectante te et iudice, hoc est miliciae magistro) ad palum exercemur. Sed fac me tecum iusta acie decernere maxime.
Non tu nostri exercitus frontem expugnasti, sed militem (nescio quem) inermem vel
lixam pocius a reliquo exercitu longius ac securius palantem insidiis excepisti; quem
vt tractes, non tam mea refert quam tua. Nam quod a me obiter et per occasionem
dictum est, ex arcanis litteris (quoniam fecundissimae sunt) varios sensus elici posse
et nihil reiiciendum quod modo sit probabile nec a pietate abhorreat, id neque sine
argumentis dixi, quae tu non re|darguis, et rei duntaxat mitigandae causa dixi, non
armandae, denique non pro me, sed pro te. Volebam quam maxime incruentam
esse pugnam meam, et ita nos tueri vt neque Hieronimus neque quisquam vllum
acciperet vulnus, at tu, vt video, maluisti maiore certare periculo, vt si aut tu Hieronimi sententiam probaueris, reliquis omnibus sit internitione pereundem, aut, si
nos vicerimus, tum tuo cadendum sit Hieronimo. Quid si nec Hieronimum quidem tuum ista condicione possi defendere, nisi vulneres? Quid si plurima inigas
vulnera, vt hoc vnum vulnusculum arceas? Semel hoc dixit, nec id quidem de suo,
ac sepius nobiscum sentit; tu mauis eum sepius errasse quam semel. Nos nusquam
errasse contendimus, sed commentantis libertate ac iure eadem de re non eadem
commemorasse. Vtrum tu Hieronimo studes an ego? Tu, inquam, qui vulneras,
deinde in capitis periculum vocas, an ego, qui, quocunque raes cadet, saluum et
integrum volo? Hic igitur qum mecum multis verbis pugnas, tecum pugnas, haud
mecum. Neque ego repugno, quando nihil ad me attinet, non quod omnino desit
quod respondeam. Res enim eiusmodi est vt, si nullum sit argumentum, tamen auctorum | et consensu et multitudine possit sustineri; eiusmodi argumentis nititur, vt
citra omnem auctoritatem tuae raciones si non reuinci, certe queant labefactari.
Quare quo Hieronimi periculo velis certare, mea nihil refert: ego in portu nauigo.
Iam vbi rogaciunculas meas, quas ego velut exploratrices praemiseram, magno
conatu diluis, tu iam vtroque cornu disturbato mediam aciem expugnare te putas,
qum vixdum ad velites perueneris. Quo quidem in loco videre mihi, Colete, non
theologum agere, sed vafra quadam atque rhetorica callidate vti; et (iuxta Fabii
dogma) nostra (omissis conrmationibus) immunita, inermia, nudaque repetis,
idque frigide, tua dilatas amplicasque. Qua vafricie in tuis commemorandis adeo
sum vsus, vt addiderim pocius quam detraxerim.
Verum hic ad singula respondere, quoniam extra controuersiam sunt, operaeprecium non existimo. Pauca attingam modo. Miraris admodum me quaerere,
si verba illa deprecatoria ad Iudeos pertineant sic enim nostra recenses , cur
non apertius agatur salus eorum, neque caligare in luce tanta; nam luce eciam
lucidius tibi videtur de Iudeis agi, qum illic calix nominetur quem erant Christo propinaturi Iudei, nec aliud omnino | esse transeat a me calix iste quam non
sit mea mors Iudeis mortis occasio. Hic tu me iubes eciam atque eciam oculos attollere, et lucem (vt ais) clarissimam intueri. Attollo, Colete, tuo quidem
monitu, cecutientes ac lippientes oculos, et tuis sane in verbis quibus Christum
facis loquentem, lucis video plurimum. In Christi sermone eciamnum nihil video
quod ad Iudeos pertineat. Quem quantumuis illustres tuis verbis, inciari certe
non potes aliquid habere tenebrarum, de quo tot ac tanti viri addubitarint; quo
minus mirari debes si nos hic caligamus, vbi tibi Augustinus, Ambrosius, Leo, Gregorius et quis non? omnes ad vnum parum vidisse videantur. Haud mirum
est illic cecutire noctuam, vbi caligarunt aquilae, parum perspicere Tiresiam, vbi
fallitur Argus.
Quod si coniecturalis est locus et amotis interim auctoribus vestiganda coniecturis raes est, age circumstantias colligamus e quibus omnia coniecturalia ducuntur
argumenta. Imminebat a tergo cruciatus, aduentabant cum duce sceleratiore milites sceleratissimi. Sciebat quid ageretur quem nihil latebat; captabat secessum, cepit
tedere et mestus esse, sudare, contristari. Erant et discipulorum oculi prae mestitudine
somno praegra|uati. Iubebat eos vigilare et orare Christus, ne inciderent in tentacionem. Spiritum quidem esse promptum, carnem autem inrmam. Orauit ipse et
adagium ex Therencio*.
Velites qui sint, docet Titus Liuius libro
. Decadis terciae, paulo post libri principium*.
adagia*.
verbositas videtur Cf. supra, p. ,

l. .
vt vocas Cf. supra, p. , l. .
ex arcanis posse Cf. supra, p. , ll.
.
vt si aut pereundem Cf. supra,
p. , ll. .
commentantis libertate Cf. supra, p. ,
ll. et la note.
ego nauigo Ter. Andr. ; Adag. (In
portu nauigare), ASD II, , p. .
Fabii dogma Quint. Inst. V, ,
.
frigide Cf. supra, p. , n.l. .
Qua vafricie detraxerim Cf. supra,
p. , ll. .
transeat iste Mt. , .
Haud mirum Argus Cf. Adag.

(Aquilam noctuae comparas), ASD II, ,
pp. ; Adag. (Tiresia caecior),
ASD II, , p. ; Adag. (Momo satisfacere et similia), ibid., p. , ll. :
Hic vel Argum fallat.
age argumenta Cf. supra, p. ,
ll. .
Imminebat sceleratissimi Cf. supra,
p. , ll. .
captabat tedere Cf. supra, p. ,
l. .
et mestus contristari Mt. . ; Lc. ,
.
Erant praegrauati Mc. , .
Iubebat inrmam Cf. supra, p. ,
ll. .
quod verbo monuerat, praemonstrauit exemplo, vt et nos quoties grauior aliqua

ingruerit fortunae procella, ad preces fugiamus; vt eam Pater celestis, si videtur,
abigat a nobis aut certe animum fortem largiatur.
Si ex coniecturis eliciuntur argumenta, nonne hactenus omnia, si contrahas,
hominem clamitant mortem reformidantem? De carne et spiritu praecessit mentio clarissima, de Iudeorum deploratione nulla. Deeuerat ante Hierosolymarum
excidium, sed verbis haudquaquam ambiguis; orauit in cruce pro homicidis, sed ita
vt facile intelligatur. Quod si quem illa Christi misericordia magnopere delectet,
abunde illi satisfactum opinor, quod semel ingratissimae gentis deplorarit interitum, quod de cruce pro hisdem orauerit. Hic qum nihil rem antecesserit, nihil
rem comitetur, nihil consequatur vnde vel tenuis duci possit coniectura, imo qum
omnes circumstantiae longe aliud clamitent, reclamet nihil. Quid ita nobis in mentem venit, vt hec ad Iudeos torquere velimus, maxime cum iniuria tot grauium auctorem | qui a Hieronimo dissenciunt (si dissentire est diuersum sentire) illo neque
ineruditiores, si doctis habenda est des, neque pietate inferiores, si pietati credere
malumus? Hoc erat, Colete, quod haud scio an scripserim, certe senciebam: in tam
certa coniectura, in tanta celebrium auctorum turba, non fuisse temere cum Hieronimo a recepto atque inueterato interpretamento desciscendum, non dicam sine
argumentis, sed omnino sine argumentis certissimis; alioqui somniare est istud, non
interpretari.
Hic ego rursum eagito, vt vel tenuem mihi coniecturam ostendas, quare haec
debeant ad Iudeos referri. Velim lucem illam clarissimam quam solus vides, nobis
clarius aperias. Non audis, inquis, nominari calicem? Quid dici potest apertius?
Ergone tota hec lux in eo vno est calice inclusa? Erant, inquis, Iudei calicem mortis
Cristo propinaturi; eum ne in suam perniciem ministrent orat his verbis: Pater mi,
transeat a me calix iste. At quid habet calix ille quo magis ad Iudeos propinatores
referatur quam ad Christum, qui erat calicem bibiturus? Quid si doceo verbum
illud in quo tu totam lucem ponis, vehementer contra te facere? Repete, quid Petro
dixerit: | Calicem quem dedit mihi Pater, non bibam illum? Si Pater dat calicem
bibendum, si Christus bibendum accipit, nonne vides excludi Iudeos? Confer illud,
Calicem quem dedit mihi Pater, non bibam illum? et Transeat a me calix iste; iste,
inquam, tuus, o Pater (nosti enim eius pronominis eleganciam). Nam clarissime
loquitur: Mi Pater, dedisti mihi ebibendum calicem amarissimum quidem illum;
refugit hic homo quem assumpsi. Verum quoniam tu me vis eum bibere, non
recuso: volo quicquid tu vis.
Possemus et nos hec rhetorico more locupletare dicendo, nisi et breuitati daremus
operam, et homini scriberemus omnium doctissimo. Verum vt omnia tibi largiar,
torqueamus eam voculam calix ad Iudeos propinaturos. Quinam poterimus eum
quem tu vis sensum emungere, Transeat a me calix iste, id est Nolim Iudeis meam
mortem esse mortiferam? Hic calix, hec passio quam Iudei parant, transeat a me. Se
nominat; Iudeos nec signicat quidem. Iudei sunt occisuri me. Ego quidem mori
non recuso. Hoc tamen oro, mi Pater, ne cui mors mea sit mortis occasio. Id voluisse
Christum contendis. At quis nisi diuinus istam sentenciam ex eis verbis accipiet:
Transeat a me calix iste? Quid aliud sonant | quam Transeat a me passio? Odisse soles
interpretaciones violentas. At ista tua interpretacione quid dici potest violencius
coactiusque? Verum ad eam vos tanquam in scopulum compulit id quod ex meis
scriptis parum recte colligis. Si mortem, inquis, deprecatus est, noluit aliquando
mori; et contrahitur minuiturque illa summae charitatis alacritas.
Istud, Colete, haud scio an per infantiam meam satis explicuerim; certe abunde
me disseruisse arbitror clarissimisque ostendisse racionibus, nostram hanc, imo
omnium, interpretacionem Christi neque fortitudinem neque charitatem quicquam imminuere, sed vehementer eciam augere. Ad quas qum nihil responderis,
videbare mihi dicam enim ingenue disputacionem nostram aut non legisse aut
certe non meminisse. Si hoc vnum te oendit in nostra sentencia, quod Christi
caritatem obscurari putas, et si nos id ita sumus amoliti, vt amplicari eciam monstrauerimus, quid est cur reclamantibus ipsis verbis ad detortam illam exposicionem omnibus aliis reiectis confugiamus? Nec libet nec est necesse ad singulas
raciunculas tuas respondere. Illud argumentum meum tibi vehementer absurdum
videtur, quod ego extra dispu|tacionis aleam per occasionem interieci. Quid referebat an mortem deprecetur, an oret ne ab hominibus occidatur? Hic nos obtusiores
eciam appellas, si in tanta rerum sic enim scribis vicinitate penetrantiore acie
nequeamus cernere. Si magna tibi rerum vicinitas videtur, quid nos vocas obtusos?
quam scripsi: quam nisi MS.

exemplo Voir Paraphr. In Lc. , , LB VII,
E.
Si ex argumenta Cf. supra, p. ,
l. .
Deeuerat intelligatur Cf. supra,
p. , ll. .
Hic qum coniectura Cf. supra,
p. , ll. .
doctis pietati Sur les couples de mots
pius ac doctus, pietas et doctrina chez Er.,
voir G. Chantraine, Mystre et Philosophie
du Christ selon Erasme, Namur-Gembloux,
, pp. . A lexemple des grands
modles patristiques, le vrai thologien,
bannsissant limpia curiositas, associe harmonieusement pia curiositas et curiosa pietas: Paraphr. in Mt., praef., LB VII, ** r.
Voir A. Godin, Erasme. Pia / impia curiositas, in: J. Card, La curiosit la Renaissance,
Paris, , pp. . Le thme senracine
dans la Devotio Moderna: R.H. Bainton,
The Paraphrases of Erasmus, ARG (),
p. .
vel tenuem coniecturam Cf. supra, p. ,
ll. .
Non audis iste Cf. supra, p. ,
ll. .
Calicem illum. , .
eleganciam Une des trois qualits du style:
Rhet. Her. IV, . Cf. J. Chomarat, Grammaire et rhtorique chez Erasme, I, p. .
Possemus doctissimo Cf. supra, p.
, ll. .
emungere La correction propose dans Ep.
, l. (emergere) est grammaticalement
incorrecte (le verbe est intransitif ) et laisse
se perdre la nuance pjorative incluse dans
emungere. Cf. Prv. , et Mynors, CWE ,
p. , n.l. .
vos scopulum Cf. supra, p. , l. .
Le vos pourrait tre un lapsus calami conrmant la prsence de Charnock durant la discussion orale.
charitatem augere Cf. supra, p. ,
ll. .
quid est confugiamus Cf. supra,
p. , ll. .
Quanquam tu, mi Colete, haud multum a me dissentis, si tibi parum cernere videor,
qui mihi nihil cernere videor. Sed age tamen, experiamur quantum nobis per hanc
caliginem subluceat. Ego quae tu coniunctissima putas, disiunctissima esse video;
et quae tu racione tantum discreta existimas, ego re quoque et natura longissime
distare perspicio; potest enim mori qui ab hominibus non occidatur. Vides hec,
opinor, a ceco distincta apertius quam tu Argus distinxeras. Frustra vero me eo
vocaueris: at non potuit mori Christus nisi mactatus, alioqui hostia non fuisset.
Nam si rerum naturam respicias, nihil falsius. Erat enim mortalis, nullo eciam
occidente moriturus. At voluit et debuit occidi. Verum quidem; sed quid istud
ad rerum discrecionem?
Sed vt hec mittamus, accedam propius. Non potuit occidi vt hostia, nisi ab
hominibus occideretur. Et ipse quidem occidi voluit, at Iudeos se occidere noluit.
Hec | scilicet erat illa rerum vicinitas in qua cecutiebam. Quis ita est litterarum
imperitus, vt ignoret aliud esse passionem, aliud actionem? Quae non racione
tantum, vt tu scribis, sed eciam genere distinguuntur. Neque eo mea spectabat racio
vt duo hec idem esse mihi viderentur; sed alterum sic alterum consequi, vt hoc ex illo
inferatur. Neque hoc apud me natum est nouum argumenti genus; apud rhetoricos
et dyalecticos notissimum est et perantiquum, quod ex antecedentibus appellant.
Concepit: igitur cum viro concubit. Peperit: igitur concepit. Mortuus est: igitur
vixit. Num ergo idem mihi videntur concipere et parere, viuere et mori? Minime;
sed alterum ex altero consequi signicabam. Neque non video eri posse, vt mulier
concipere velit, quae nolit eadem parere, aut parere velit quae nolit concipere. At
nulla sana orabit vt pariat, quae nolit concipere. Ita nemo naufragium optabit, qui
nauigationem abominetur. Nemo occidi cupiet et neminem se occidere nolet.
Verum quoniam id, vt diximus, extra causam est, quid senciam non expono; hec
de argumenti synceritate duntaxat attigerim. Deinde quae tu, Colete, tum docte
tum copiose disseris, Christum et voluisse Iudeos sese occidere et idem pariter
no|luisse, nec id alia voluntate voluisse quam qua noluit, nec aliter noluisse quam
quia voluit, vt enygma nobis proposuisse videaris, nihil ad meam attinent controuersiam. Quanquam nec hic quidem tibi accedimus; eri enim nulla racione
potest, vt idem et velimus et nolimus. Christus occidi volebat; Iudeos sibi mortem
inicturos esse sciebat, non volebat. Occidi Christum bonum erat, occidere malum;
malum autem nulla racione vult Christus. Tua analogia de diuite, qua more Platonico pugnas, vide ne in te retorqueri possit. Diues, inquis, nullum vult dispendium;
et tamen amplioris lucri spe damni nonnihil admittit. Vult igitur dispendium et
idem non vult; et ex eadem habendi cupiditate vult illud dispendiolum, qua non
vult. Imo dispendium suaipsius causa non vult, et lucri causa vult. Quid refert, quo
nomine velit, dum velit? Multa diuersis racionibus volumus. Equidem in Gallia esse
volo; ea raes si digna videtur, cur me nauigationi committam, volo eciam nauigare,
non quod nauigatio per se delectet, sed conditione placet. Vigilamus, studemus,
ieiunamus, oramus, celibes viuimus. Nihil horum propter se volumus, volumus
tamen. Vir bonus rogatus num concubinam velit, quid respondebit? Se simul et
velle et nolle; imo vellem, | inquit, et liceret; quoniam non licet, nolo.
Dicamus igitur Christum ex duobus illis quae se fuerant non rerum cognatione
sed euentu consecutura, vt et moreretur et a Iudeis occideretur, alterum voluisse,
puta mori, alterum noluisse, Iudeos sibi suo malo mortem inferre. Poterat enim
ab hominibus mente captis occidi, poterat occisoribus peccatum remitti. Nullum
enim tam graue scelus, quin ignosci possit.
Permulta praetereo, et quidem prudens. Hoc attigi modo, vt ipse cetera expendas diligencius. Hactenus meam argumentationem nec attigisti quidem; eam vbi
refelleris, tum aut ingenue manus dabimus aut nostra fortiter tuebimur. Pulchre tu
quidem monueras, vt silicibus racionum sese collidentibus, ignem, si quis eluxisset, communiter apprehenderemus; at tu silicem meam nondum tuo saxo tetigisse
mihi videris. Num putas veritatem in intimas venas penitissime retrusam languida
ac prima statim collisione posse emicare? Vix multa ac valida conictatione exprimitur.
Bene vale, Colete charissime. Oxoniae.
Disputatiunculam de pauore tristicia et tedio Domini Iesu imminente passione bis
aedidit Erasmus; sed aeditio posterior est priore longe eruditior ac locupletior. Quae
| sequuntur, ex aeditione priore desumpta sunt.
Age iam, inquies, donamus tibi contristatum teduisse, mortem exhorruisse Christum, quippe hominem. Non erat hoc nolentis, sed pacientis; erat naturae, non
voluntatis. At mortem cur deprecatur? Et quaenam illa voluntas, quam paternae
submittit voluntati? Siquando mori noluit, minus amauit; si nunquam noluit,
cur deprecatur quod voluit? Nimirum homo tum hominum causa apud homines loquens humanis verbis reformidationem humanam signicauit, vt voluntas
illa nihil sit aliud quam naturalis ille mortis horror, quem ita nobis penitus inseuit
natura, vt tam sit secundum naturam expauescere morte ostensa quam esurire subducto cibo. Sicut autem omnis ad quippiam propensio voluntas est quedam, ita
fuga et reformidatio nolle quoddam mihi videtur. Quisquis esurit, hocipso cibum
adagium*.
Argus Fils dArestor, gardien vigilant aux
cent yeux dont cinquante restaient ouverts
pendant que le sommeil fermait les cinquante
autres.
non potuit non fuisset Cf. Hebr. ,
, .
ex antecedentibus Cf. Cic. Fat. , Top. ,
; Quint. Inst. V, , .
nolet Mynors, CWE , p. , n.l.
propose inutilement la correction volet.
eri nolimus Cf. supra, p. ,

ll. et n.
dispendiolum Cf. supra, p. , n.l. .
manus dabimus Adag. (Dare manus),
ASD II, , p. .
Pulchre apprehenderemus Voir supra, p. , ll. .
homo signicauit Expression
heureuse et appuye sur lhumanit du Christ.
Sicut autem mihi videtur Cf. supra,
p. , ll. .
vult, quod esurit; potest tamen nec inferiore quidem voluntatis parte cibum velle
qui esurit. Sed hocipsum quod corporis habitus cibum desiderat, voluntas est quedam; ita reformidatio mortis ingenita fuga quedam est mortis, non magis voluntatem inuoluens quam esuritio; potest enim mortem exhorrescere, qui nulla racione
mori nolit; est tamen hocipsum nolle quoddam. | Hanc naturae a morte fugam
humano more loquens expressit Christus. Transeat, inquiens, a me, Pater, calix iste;
veruntamen non sicut ego volo, sed sicut tu, tamquam sic oret: Sentio, mi Pater, in
me naturae quam assumpsi sensum quendam, calicem istum amarissimum vehementer reformidantem. Veruntamen tua voluntas at, non mea; quae quoniam tua,
eadem est et mea. Nihil me hec animi mouet anxietas, quo minus ad hauriendum
calicem sim paratus, imo vehementer illum sicio. Nam mihi quidem tametsi erit
amarissimus, iis tamen quos amo erit salutaris; neque salutaris esse potest, nisi mihi
sit amarus. Volo igitur bibere. Verum ea est tua voluntas, non mea, quippe abs te
est, vt id constanter velim, non ex me; cuius munere sum quod sum.
Rei quidem, Colete, vtcunque a me satisfactum puto. Verum vt tibi cumulatius
eciam satisfaciam, quandoquidem te amoris illa alacritas maximopere delectat,
ex quo fonte omnis nostra controuersia nata est, vnum quiddam addam, statim
disputandi nem facturus. Nego vel in vniuersis martiribus tantam fuisse animi
alacritatem, quanta id horae fuit in Christo, qum sanguineo maderet sudore. Iam
tum ineabili gaudio gestiebat adesse tandem | illud ante tempora praescriptum
a Patre tempus, quo perditum mortalium genus Patri morte sua reconciliaret.
Nemo vnquam tam vitae fuit cupidus, qui tam viuere voluerit quam ille voluit
mori; nemo tam ardenter celorum regnum expeciit vt ille mortem suam siciebat.
Quid queris? Adde, si libet, eciam huic cumulo aliquid. Nos enim quantum animo
concipimus tantundem verbis assequi nequimus. At qui conuenit, inquis, mortem
ardentissime sitire et eandem reformidare? Nihil impedit, quo minus eadem anima
in diuersis organis diuersa senciat, maxime in Christo, et, quod ante diximus,
sensui sensum et aectui aectum impedimento nunquam fuisse. Eatenus qua
proxima erat corporeis sensibus anima Iesu, cruciabiles senciebat aectiones, qua
vero diuinitati erat proxima, alacritate gestiebat ineabili. Nec ille mesticiae sensus
alacritatem retardabat nec ea alacritas hunc reformidationis sensum minuebat aut
mitigabat.
Iam quid praeterea possis requirere, Colete, non video; nisi ille te adhuc scrupulus mouet, cur tantae alacritatis nullum aediderit indicium, qum reformidationis
argumentum tam euidens ostenderit. Conabor et istum non scopulum, sed scrupum amoliri. Non hoc agebat Chris|tus, vt nobis fortitudinis exemplum exhiberet,
quanquam nec a forti quidem viro ista desideratur alacritas, et vox illa nimium virilis a philosopho tributa viro sapienti, vt in Phalaridis equo clamet: Dulce est, non
dolet. Humanitatis, mansuetudinis, pacientiae, obedientiae simulachrum ngebatur, non animositatis. Totam Christi vitam ab incunabulis relege. Multa inuenies
mansuete ac obedienter gesta; lenitatis exempla permulta, alacritatis nulla. Non
tibi pacientiae abunde multa argumenta dedisse videtur, qum Petrum defugiendae mortis auctorem asperius increparet, qum in cena illa nouissima tam amanter
discupulos suos acciperet, quando non suam condicionem deplorauit, sed illorum
est pusillanimitatem consolatus, qum proditorem familiarem nec a conuiuio secluderet, nec osculum ferentem repelleret, qum supplicii ministris sese vltro obuium
daret, qum accusatus obticeret, qum tanquam ouis ad supplicium duceretur? Adde
quod alacritas ea non magnopere nobis conductura fuerit, mesticia profuit. Hoc
agebatur, vt is qui pro nobis mortem dependisset, verus homo crederetur. Quod
qum a multis sit sepe negatum, quanto futurum fuerat suspiciosius, si ille magna
vultus et vocis ala|critate, tanquam sine humano sensu, supplicium pertulisset? Quis
non illum fantasticum habuisse corpus dixisset? Quis Deum fuisse credidisset? Qui
sponte mortem nostra causa adierit, eum non dubium est vehementer amasse. Qui
mortem reformidauerit, eum dubitat nemo verum esse hominem. Ad humanae
naturae veritatem asserendam magis faciebat hec paciens, pocius quam fortis et animosa, supplicii perpessio. Magis item nostris conueniebat aectibus, quibus non
tam mirabilis esse voluit quam amabilis. Miramur fortitudinem, sed mansuetudinem et inrmitatem amamus, et amplectimur suauius. Magis quadrabat cum
prophetarum oraculis, qui Christum hac inducunt persona, vt eum nunc agno
mansueto comparent, nunc liuentem plagis, deformatum, destitutum, abiectumque faciant, nusquam alacrem, erectum, animosum; tacentem faciunt, non magna
loquentem. Gloriosa quedam et ambiciosa res est cruciatum interrito adire animo,
magnum quid et forte inter ipsa tormenta dicere, at Christus suam mortem eciam
vocis alacritate scripsi cum Mynors CWE ,

p. , n.l. : voce at alacritate MS.
oraculis scripsi cum Allen: oculis MS.
Transeat sicut tu Mt. , .

tamquam sic quod sum Cf. supra,
p. , ll. , .
Veruntamen non mea Lc. , .
Rei quidem nunquam fuisse Cf.
supra, p. , ll. .
Eatenus mitigabat Cf. supra, p. ,
ll. .
Iam quid ostenderit Cf. supra,
p. , ll. .
Phalaridis equo Cf. supra, p. , ll.
. Ici, lapsus dErasme sans doute provoqu par une confusion avec le clbre cheval
de Troie. Noter aussi limprcision (hoc l.)
propos dEpicure.
Humanitatis animositatis Cf. supra,
p. , ll. .
Totam Christi nulla Cf. supra,
p. , ll. .
Petrum increparet Cf. Mc. , .
La version imprime ne retient pas cet exemple, qui nest pas obvie. Noter le verbe incre-
paret qui est dj celui utilis par Er. dans sa

traduction du Nov. Instr. Voir supra, p. ,
n.ll. et LB VI, E, ce qui tend
accrditer lide quil a commenc trs tt ce
travail.
qum in cena repelleret Cf. supra,
p. , ll. et les nn. correspondantes
pour les rfrences scripturaires communes
aux deux versions.
vltro Cf. Ioh. , .
obticeret Cf. Mt. , .
tanquam ouis Is. , (Act. , ).
Adde expressit Cf. supra, p. ,
l. ; p. , l. avec lannotation correspondante.
vocis alacritate La correction vocis alacritate est suggre par Disputatiunc. ; cf.
p. , ll. et admise par Mynors,
CWE , p. , n.l. . Autre lecture possible, qui garde le et rpt: magna et vultus
et vocis alacritate.
ignominiosissimam esse voluit. Hanc alacritatis laudem martiribus suis seruabat,

pro quibus est caput inrmatum, vt membra fortiora | redderentur. Denique eam
in magnis cruciatibus alacritatem, quam a nobis non requirit, repugnante videlicet
natura, in se ipse non ostentauit; pacientiae et mansuetudinis, quam nos a se iussit
discere, exemplum expressit, et iis expressit notis, quae sensibus humanis sunt
maxime familiares. Nam quo fuerunt aeuidentiora in illo reformidationis signa,
eo fuit et certius veri hominis argumentum et obedientiae grauius exemplum. Ex
qua reformidatione si nihil consequitur incommodi, si plurimum eciam commodi,
si charitati Redemptoris nihil decerpitur, sed plurimum apponitur, si obedientiae
exemplum magis idoneum comparatur, si denique omnia ad amussim quadrant,
quid est cur ab omnium sentencia deciamus et vnius Hieronimi sequamur non
sentenciam, sed commentarium, praesertim qum nihil habeat neque raes neque
sermo, vnde vel tenue argumentum queamus elicere?
Meo quidem animo, Colete, vtcunque satisfeci; tuo iudicio an nondum satisfecerim nescio. Possent quae a me sunt disputata paulo cautius muniri, paulo eciam
diusius explicari, verum cui scribam video. Nos quidem fecimus sedulo; tuum est
qualiacunque | sunt in bonam partem accipere. Volumus hec prima nostri tyrocinii praeludia sub tuis oculis aedere, non vt artis, sed industriae laudem feramus.
Neque enim vel tecum vel cum Hieronimo sed cum Paulo dimicauimus. His autem
meis blateramentis adeo nihil condo, vt ne cura quidem vlla digna iudicarim, nisi
per te fuerint approbata. Quod si facies facere autem neque tu potes neque ego
velim, nisi iudicio ac merito , tum rursus incudi reddita recudam paulo diligencius. Sin tibi tam displicebunt quam mihi displicent, pereant quouis fato; et vel
Veneris marito vel Achillis matri consecrentur. Vide, Colete, quam decorum obseruem, qui tam theologicam disputacionem poeticis fabulis claudam. Sed, vt inquit
Horatius:
Naturam expellas furca, tamen vsque recurret.
Vale, et nos quaeso refelle tum diligenter tum acriter, meque mihi ostende. Oxoniae.
adagium*.
Veneris marito id est Vulcano. Vel Achillis
matri id est Thetidi consecrentur. Apud poetas

Vulcanus est ignis, Thetis aqua*.
ad amussim Adag. , ASD II, , pp.

.
Hieronimi Hier. Comm. in Mt. , ,
Migne PL , B.
Meo quidem video Cf. supra, p. ,
l. et p. , ll. .
et vel consecrentur I.e. dtruis-les.
Cf. App. crit. Marginal.
Horatius Hor. Epist. I, , ; Adag. ,
ASD II, , p. .
PARACLESIS
AD LECTOREM PIVM
dite par
Ch. Bn
INTRODUCTION
Avec la publication des uvres compltes de saint Jrme, lInstitutio principis

christiani, et le Nouum Instrumentum, lanne a t particulirement fconde
dans la carrire dErasme.
Le Nouum Instrumentum, dont limportance exceptionnelle a t souligne par
lensemble des critiques et des historiens, tait lui-mme accompagn, curieusement, outre la ddicace Lon X, de trois prfaces: cest dire lintrt et limportance quErasme attachait cette publication.1 Trois prfaces dune telle importance
que deux dentre elles devaient avoir leur destine propre: la Methodus,2 dcuple
ds en Ratio verae theologiae; la Paraclesis, qui aura rapidement sa propre tradition et aura une inuence dcisive sur la diusion et les traductions de la Bible.3
Enn, une Apologia, o Erasme se justiait, conscient des temptes quallait soulever la nouvelle traduction latine de la Bible: le choix du mot Instrumentum dans
le titre, et celui de Sermo au dbut de lvangile de Jean seront particulirement
critiqus.4
La Methodus, qui proposait une mthode dexgse scientique inspire surtout
de lexemple de saint Jrme, et de la thorie de saint Augustin, expose dans le De
doctrina christiana,5 sera tudie en mme temps que la Ratio verae theologiae, dans
le tome ASD V, , paratre.
La Paraclesis ad lectorem pium, cette exhortation tudier la philosophie chrtienne dans les livres saints, et particulirement dans les textes du Nouveau Testament, ne propose rien en elle-mme de particulirement nouveau pour la pense
Erasmienne: la plupart des ides exposes par Erasme se trouvaient dj prsentes
dans lEnchiridion militis christiani, qui sera dit dans le mme tome ASD V, . Il
Le Nouum Instrumentum, tait dabord destin au Cardinal Warham, Erasme rservant le Saint
Jrme au pape Lon X; il sera nalement ddi au pape lui-mme. Cf. Allen II, Ep. , pp.
.
2 La Methodus, qui reprsente treize pages de ledition Holborn, sera presque dcuple en (
pages de la mme dition) et paratra sparment sous le titre de Ratio verae theologiae.
3 On pourrait voquer ici son inuence directe sur la diusion des traductions de la Bible en langues
vernaculaires, et en particulier sur les Bibles de Genve.
4 Erasme renoncera rapidement lutilisation, dans le titre, du mot instrumentum. Par contre,
il justiera, dans plusieurs Apologies, sa prfrence pour sermo de prfrence verbum, dans
le Prologue de Jean, en sappuyant en particulier sur lexemple des Pres latins. Cf. Apologia de In
principio erat sermo, LB IX, .
5 La place capitale que reprsente le De doctrina christiana de saint Augustin dans la doctrine expose
dans les Prfaces de la Bible est aborde par Charles Bn, Erasme et saint Augustin. Inuence de saint
Augustin sur lhumanisme dErasme, Genve, , pp. . Voir aussi G.B. Winkler, Erasmus
von Rotterdam und die Einleitungsschriften zum Neuen Testament, Mnster, , pp. .
paraclesis ad lectorem pivm (introduction)
est remarquer aussi, comme les notes le signaleront, que la plupart seront reprises,
textuellement ou amplies, dans la Prface des Paraphrases du Nouveau Testament.
Le ton adopt, linsistance de lauteur, la rptition des mots clefs (le terme de
philosophie chrtienne revient quatorze fois), montrent que le texte appartient au
genre homiltique. Son propos est dabord de rhabiliter la philosophie chrtienne:
on la nglige et on lui prfre trop souvent les philosophies antiques, malgr son
excellence et sa supriorit. De plus elle est mme de satisfaire les humbles comme
les plus savants: elle exige seulement un cur simple.
Aussi Erasme se fait-il lavocat de la traduction de la Bible en langue vulgaire.6
Reprenant une ide dj ancienne (elle est expose par Jrme et a inspir sa
traduction de la Bible en latin), il exprimait le vu que mme les simples femmes
lisent directement de la Bible.7 Il sen prend avec fermet aux thologiens qui
sopposent cette diusion de la Bible, polmique qui reprendra avec certains
moines espagnols qui dnoncent de tels propos comme hrtiques, sappuyant
la fois sur Paul et sur les Eptres de Jean.8
Rpondant aussi lopinion couramment admise que cette exgse biblique est
rserve aux seuls thologiens, Erasme nhsite pas armer que la philosophie
chrtienne est une vie, et que les disputes thologiques sont inutiles. Il arme
enn, reprenant sa critique de certaines formes de la pit (lusage des reliques;
une certaine pratique des plerinages) que cest la sainte criture qui doit dabord
nous retenir, et que le Christ est plus prsent dans lvangile, que mme sur les
routes de Palestine, o lon pouvait entendre sa voix.
Les trs nombreuses ditions et traductions de la Paraclesis (plus dune soixantaine identies entre et ) disent le succs extraordinaire qua connu ce
petit livre.
Sa place naturelle, dans les ditions du Nouveau Testament grec et latin, se
poursuivra jusquen . Mais force est de constater que les ditions de et
de du Nouveau Testament ne comporteront plus le texte de la Paraclesis.
Ds la premire anne, la Paraclesis paratra en ditions spares: ainsi en est il
des ditions de , , , , , et .
Laccent mis sur la lecture directe du Nouveau Testament pour y dcouvrir le Christ et sa doctrine, de
prfrence aux spculations thologiques, tait dj un des points les plus importants de lEnchiridion
militis christiani, et de la Stultitiae laus qui reprenait les mmes ides. Comme nous le signalerons
dans le commentaire, ces ides seront largement reprises dans la Prface aux Paraphrases du Nouveau
Testament (). Cf. Pio lectori, LB VII, ** vo** vo (cf. aussi Allen V, introd. Ep. ).
7 Cf. Pierre Mesnard, La Paraclesis dErasme, introduction et traduction franaise, dans: BHR XIII
(), pp. . Parmi les erreurs corriger, signalons, p. , l. Epicure au lieu de Epictte.
8 Un moine espagnol, Fray Juan de San Vicente, avait runi trente articles pour dnoncer les positions
hrtiques dErasme et, parmi elles, linvitation faite aux simples femmes de lire le Nouveau
Testament. Erasme, dans ses Supputat. error. in cens. N. Bed. (LB IX, ) se dfend, en attaquant,
non sans humour, son adversaire, qui voyait entre autres, dans lexpression germana theologia une
thologie hrtique importe dAllemagne. Cf. aussi Allen VI, p. ; VII, pp. et .
Une tradition, ancienne elle aussi, puisquelle commence en , concerne

ladjonction de la Paraclesis ldition des uvres compltes de saint Athanase,
tradition dautant plus remarquable quelle reste dle au texte de , dont elle
reproduit la version primitive (et les erreurs) jusquen .9
Enn la Paraclesis sera souvent publie conjointement avec la Ratio verae theologiae, qui, par son importance, justiait une dition spare: ce sera le cas des ditions
de , , et .
A ces ditions originales, il faut ajouter les traductions en langues modernes, qui,
par leur nombre, tmoignent du rayonnement et de linuence de la Paraclesis. Seize
traductions allemandes ds , deux traductions anglaises partir de , des
traductions franaises (), nerlandaises (s.a., Kampen), espagnols enn (deux
traductions en et ) reprsentent quelques tmoignages de cette diusion.
Signalons enn, outre les ditions latines postrieures (Allemagne, Suisse,
Pays-Bas), les traductions allemandes (, ), anglaises (), espagnoles
(, ),9,10 franaises (), nerlandaises (, ) et mme sudoises
(, ).
Cet inventaire, qui donne une ide de la diusion ancienne et moderne, est
sans aucun doute loin dtre complet, mme sil ajoute de nouvelles ditions
linventaire de Vander Haeghen ( ditions signales). Il est en eet dicile
dimaginer que la Pologne ou lItalie naient pas dit des traductions de la Paraclesis. Mais linventaire complet est dautant plus dicile tablir, que trs souvent
la Paraclesis a paru conjointement avec dautres textes, comme lEnchiridion, ou
la Ratio verae theologiae, et que les inventaires ne mentionnent pas toujours cette
courte prface.
Notre texte
Le texte propos est bas sur les ditions parues du vivant dErasme, assures par
latelier Froben.11
Sur les quatorze passages o Erasme a apport des modications, et qui fournissent les rubriques de lapparat critique, dans deux cas seulement la version de
a t conserve, les variantes observes dans ldition Froben de (l. :
At si; l. : importatum) reprsentant des erreurs sans lendemain.
9
Athanasii Alexandrini opera Accessit praeterea operi, Erasmi Roterodami Paraclesis. Strassbourg,
Johann Knoblauch d. . [].
10 Ldition et la traduction de la Paraclesis, associe dailleurs lEnchiridion militis christiani,
accompagne dun Prologue et de notes qui tiennent largement compte des travaux de Marcel
Bataillon, est en fait une redition de la traduction espagnole de Sville (). Elle consacre quelques
pages linuence de la Paraclesis sur le Dialogo de doctrina cristiana de Valds (Alcala, ), et mme
sur la Doctrina breve de fray Juan de Zumarraga (Mexico, ).
11 Pour un inventaire de toutes les ditions du Paraclesis, voir: F. van der Haeghen, Bibliotheca
Erasmiana. Rpertoire des uvres drasme. Nieuwkoop , pp. .
Dans tous les autres cas, la version de , conserve jusquen dans

ldition des uvres de saint Athanase, a t abandonne au prot dun texte
plus correct: cest le cas des additions semet (l. ); Et (caelestia l. ); et idiotis
(l. ); de Christi mysterium, remplac par Christus sua mysteria (ll. ); de
lexpression nouvelle sacra pariter ac profana (l. ); de nomen (l. ) ou ordo
(l. ) mis la place de factio. Enn dans deux cas, il sagit de simples corrections
grammaticales: ainsi, l. ille possit remplace illae possint, et l. illa,
incorrect, est remplac par vlla. Signalons enn, partir de , une addition, la
seule importante, de ll. .
Dans tous les cas, les corrections proposes par la prsente dition correspondent
exactement la dernire dition revue par Erasme, qui se trouve eectivement la
meilleure.
Paraclesis, Io. Frobenius, .
CONSPECTVS SIGLORVM
A:
B:
C:
D:
E:
F:
G:
H:
I:
K:
L:
M:
ed. pr., Basil., Nouum Instrumentum, Io. Frobenius, mense Febr. .

ed. Basil., Io. Frobenius, mense Febr. .
ed. Basil., Nouum Testamentum, Io. Frobenius, mense Mart. .
ed. Basil., Paraclesis, Io. Frobenius, mense Apr. .
ed. Basil., Paraclesis, Io. Frobenius, mense Febr. .
ed. Basil., Ratio verae theologiae, Io. Frobenius, mense Mart. .
ed. Basil., Ratio verae theologiae, Io. Frobenius, mense Iun. .
ed. Basil., Nouum Testamentum, Io. Frobenius, Febr. .
ed. Basil., Nouum Testamentum, Io. Frobenius, Oct. .
ed. Basil., Nouum Testamentum, Io. Frobenius, .
ed. Basil., Nouum Testamentum, Frobenius, .
ed. Basil., Nouum Testamentum, Frobenius, .
lb
lb
Lactantius ille Firmianus, optime lector, cuius linguam vnice miratur Hieronymus,
christianae religioni patrocinaturus aduersus ethnicos cum primis optat sibi dari
eloquentiam Tullianae proximam, improbum ratus, opinor, optasse parem. At ego
sane, si quid huiusmodi votis procitur, tantisper dum mortales omneis ad sanctissimum ac saluberrimum christianae philosophiae studium adhortor ac veluti classicum canens euoco, vehementer optarim eloquentiam mihi dari longe aliam quam
fuerit Ciceroni, si minus picturatam quam fuit illius, certe multo magis ecacem,
imo si cui vnquam talis contigit dicendi vis qualem non omnino sine causa veterum poetarum fabulae subnotarunt in Mercurio, qui ceu magica virga diuina|que
cithara somnum immitit cum libet et idem adimit, quos vult ad inferos impellens ac
rursus ab inferis euocans; aut qualem signarunt in Amphione Orpheoque, quorum
alter rigida mouisse saxa, alter quercus et ornos traxisse cithara ngitur; aut qualem
Ogmio suo tribuebant Galli mortaleis omneis catenulis a lingua in aures inxis

A C: PARACLESIS, id est, exhortatio ad
Christianae philosophiae studium B EH

BAS.
Lactantius proximam Cf. Lact. Inst. III,

, , Migne PL , CD. Er. cite le mme
passage dans le Ciceronianus, mais dans les
dernires pages du mme trait, il lappelle
singe de Cicron, Ciceronis simius (ASD
I, , p. , ll. ; p. , l. ). Cf.
G.B. Winkler, Erasmus von Rotterdam und
die Einleitungsschriften zum Neuen Testament.
Mnster (Reformationsgeschichtliche
Studien und Texte, ), pp. .
cuius Hieronymus Cf. Hier. Epist. ,
(Ad Paulinum de institutione monachorum),
in Hier. Lucubrationes omnes, Froben,
, I, C; Migne PL , .
christiana philosophia Pour rasme, la philosophie chrtienne est une sagesse chrtienne,
pratique, qui dpasse les crits chrtiens, une
intriorisation de la foi qui doit tre observe
dans la vie quotidienne.
vehementer ecacem Er. a toujours pens
quune imitation servile du style de Cicron

ne convient pas la philosophie chrtienne.
Cf. Ciceron., ASD I, , pp. ; Vita
Hier., Ferguson, pp. ; cf. aussi, lettre
Vergara (), Allen VII, Ep. , ll.
, et lettre Damien de Goes (),
Allen XI, Ep. , ll. .
Mercurio Cf. Hor. Carm. I, , ; Er.
Moria, ASD IV, , p. , l. ; Lucian.
Prometh. ; Hercul. ; Hom. Od. II, .
Amphione Orpheoque Cf. Hor. Ars .
Amphion, ls de Zeus, fondateur de Thbes,
cf. Hom. Od. XI, ; Hor. Carm. III,
, ; Orpheus, chantre de Thrace, cf. Pind.
Pyth. , .
rigida saxa Cf. Hor. Ars ; voir
Chomarat, uvres choisies, p. n.
quercus ngitur Cf. Verg. Georg. IV, .
Ogmio suo Heracles Celticus; Lucian. Herc.
.
lb
paraclesis ad lectorem pivm
quo vellet circumducenti; aut qualem Marsyae fabulosa tribuit antiquitas, aut certe
ne nimium diu fabulis immoremur, qualem Socrati tribuit Alcibiades, Pericli vetus
comoedia, quae non aures tantum mox peritura voluptate deliniat, sed quae tenaces
aculeos relinquat in animis auditorum, quae rapiat, quae transformet, quae multo
alium dimittat auditorem quam acceperit. Timotheus musicus ille nobilis Dorios
occinens modos Alexandrum Magnum ad belli studium inammare solitus legitur.
Neque defuerunt olim qui precaminibus quas Graeci vocant | nihil ducerent
ecacius. Quod si quod vsquam esset huiusmodi genus incantamenti, si qua vis
harmoniae, quae verum habeat , si qua Pitho vere exanima, eam
mihi cupiam in praesentia suppetere, quo rem omnium saluberrimam omnibus
persuadeam. Quamquam illud potius optandum, vt Christus ipse, cuius negocium
agitur, ita citharae nostrae chordas temperet vt haec cantilena penitus aciat
ac moueat animos omnium. Ad quod quidem eciendum nihil opus rhetorum
epicherematis aut epiphonematis. Hoc quod optamus non alia res certius praestet
quam ipsa veritas, cuius quo simplicior hoc ecatior est oratio.
Ac primum quidem non libet in praesentia refricare querelam illam, non omnino
nouam sed heu nimium iustam, et haud scio an vnquam iustiorem quam hisce temporibus, cum tam ardentibus animis in sua quisque studia mortales incumbant,
hanc vnam Christi philosophiam a nonnullis etiam christianis rideri, a plaerisque
negligi, a paucis tractari, sed frigide, non enim dicam insyncere. At in caeteris disciplinis omnibus, quas humana prodidit industria, nihil est tam abditum ac retrusum,
quod non peruestigarit ingenii sagacitas, nihil tam dicile, quod non expugnarit
labor improbus. Qui t autem vt hanc vnam philosophiam, non his quibus par est
animis amplectamur, quotquot ipso etiam cognomine Christi factionem protemur? Platonici, Pythagorici, Academici, Stoici, Cynici, Peripatetici, Epicurei, suae
quisque sectae dogmata, tum penitus habent cognita, tum memoriter tenent, pro
his digladiantur illi, vel emorituri citius quam autoris sui patrocinium deserant.
At cur non multo magis tales animos praestamus autori nostro principique Christo? Quis non vehementer foedum censeat Aristotelicam protenti philosophiam,
nescire quid vir ille senserit de causis fulminum, de prima materia, de innito,
quae nec cognita felicem, nec ignorata reddunt infelicem? Et nos tot modis initiati,
tot sacramentis adacti Christo, non foedum ac turpe putamus illius nescire dogmata, quae certissimam omnibus praestent felicitatem? Nam quorsum attinet hic
contentione rem exaggerare, cum hoc ipsum impiae cuiusdam dementiae sit, Christum cum Zenone aut Aristotele et huius doctrinam cum illorum, vt modestissime
dicam, praeceptiunculis conferre velle? Angant illi suae sectae principibus quantum possunt aut quantum libet; certe solus hic e coelo profectus est doctor, solus
certa docere potuit cum sit aeterna sapientia, solus salutaria docuit vnicus humanae salutis autor, solus absolute praestitit, quicquid vnquam docuit, solus exhibere
potest, quicquid promisit. Si quid a Chaldeis aut Aegyptiis adfertur, id ob hoc ipsum
acrius auemus cognoscere, quod e peregrino sit orbe deportatum, et precii pars est
e longinquo venisse, et saepenumero in somniis homunculi, ne dicam impostoris,
tam anxie distorquemur non solum nullo fructu, sed magno temporis dispendio,
vt ne quid addam grauius, tametsi iam hoc ipsum, vt nihil accedat, grauissimum
est. At qui t vt huiusmodi cupiditas non item christianos titillet humanos animos,
quibus persuasum est, id quod res est, hanc doctrinam non ex Aegypto Syriaue, sed
ex ipso venisse celo? Cur non ita nobiscum cogitamus omnes, nouum et admirabile
philosophiae genus sit oportet, quod vt traderet mortalibus, is qui Deus erat, factus
est homo, qui immortalis, factus est mortalis, qui in corde Patris erat, sese demisit in terras. Magnum quiddam et haudquaquam triuiale sit oportet, quicquid illud
est, quod ille tam admirandus autor, post tot excellentium philosophorum familias,
post tot insignes prophetas, docturus aduenerit. Cur non hic pia curiositate singula
Quod si AG: At si H.
factionem A: nomen BH BAS.
principique AC H: et principi F G BAS.
vnquam AC G H BAS: inquam E F.
Marsyae Satyre phrygien, joueur de te,

corch vif pour avoir d Apollon. Cf. Hdt.
VII, ; Xen. An. I, , ; Plat. Symp. b;
Ov. Met. VI, .
Socrati Cf. Plat. Symp. e a; Aristoph. Ach. sqq. Cf. Er., Ad. III, , (;
ASD II, , pp. ), Sileni Alcibiadis.
Pericli Cf. Hdt. VI, ; Thuc. I, ; Plat.
Symp. c.
Pericli comoedia Eupolis daprs Cic.
Brut. , ; voir Chomarat, uvres choisies,
p. n.
Timotheus Musicien de Milet. Lexemple de
Timothe, comme ceux de Mercure et dOrphe, se retrouvent dans Ep. de --
au pape Hadrien VI, Allen V, ll. .
Dorios occinens modos inammare
Chomarat, uvres choisies, p. n: rasme
mle ce que Plutarque dit du musicien Aristonicus (De Alex. s. Virt. s. fort. , , Mor.
f.) non sans le dformer, avec ce que le
mme auteur dit de Timothe (De Mus. ,
Mor. d) qui vivait deux sicles avant
Alexandre. Cf. Plut. Alex. virt. aut fort. , ,
f.; De musica , d.
precaminibus Traduction du mot grec , voir la note suivante.
Aussi , mot rare pour indiquer des prires (pour gurir les blessures);
Cf. Plat. Rep. b; Hom. Od. XIX,
; Soph. Ai. ; voir Chomarat, uvres
choisies, p. n.
Esprit envahi par la divinit; cf.
Aristot. Pol. a ; a .
Pitho Desse de la persuasion; cf. Hdt. VIII,
; Aeschyl. Hic. . Cic. Brut. ,
.
deportatum AG: importatum H.

humanos animos A: animos BH BAS.
genus AF H BAS: om. G.
exanima Lpithte est dans Pacuvius, cit

par Cic. De or. II, , ; voir Chomarat,
uvres choisies, p. n.
eam cupiam On retrouve le mme
mouvement dans la clbre prire dIphignie; cf. Eur. Iph. A. .
epicherematis Brve argumentation, sorte de
syllogisme; cf. Aristot. Top. VIII, , ;
Dion. Hal. Amm. , ; Quint. Inst. V, , .
epiphonematis Ces sentences brves et
frappantes, par lesquelles on terminait un
discours, dont Er. condamne labus, est
signale par Dion. Hal. Rhet. , et
Quint. Inst. VIII, , . J. Chomarat, Grammaire et rhtorique chez Erasme, Paris, ,
p. , n. , signale les rserves dEr. dans
lEccles. Cf. ASD V, , pp. , ll.
.
labor improbus Cf. Verg. Georg. I, :
labor omnia vicit / improbus.
Aristotelicam nescire On sait la place
qua tenue la philosophie aristotlicienne dans
les facults de thologie. Er. voque ici plus
particulirement Aristot. Meteor.
Zenone Er. fait allusion ici Zenon de
Citium ( a.C.), philosophe grec, fondateur du stocisme.
certe promisit De lavis de G.B. Winkler, ces cinq solus et leur contenu ont
inspir la doctrine des Rformateurs (voir
Erasmus, In Novum Testamentum praefationes,
trad. G.B. Winkler, Darmstadt, , p. ,
n. ).
Chaldeis aut Aegyptiis Cf. J.-P. Brach (d.),
Guillaume Postel, Des admirables secrets des
nombres platoniciens (Venise, ), Paris
, p. et p. , n. .
lb
cognoscimus, disquirimus, excutimus, praesertim cum hoc sapientiae genus tam

eximium, vt semel stultam reddiderit vniuersam huius mundi sapientiam, ex paucis hisce libris, velut e limpidissimis fontibus haurire liceat, longe minore negocio
quam ex tot voluminibus spinosis, ex tam immensis, iisque inter se pugnantibus
interpretum commentariis Aristotelicam doctrinam, vt ne addam, | quanto maiore
cum fructu. Nihil enim hic necesse est, vt tot anxiis disciplinis instructus accedas.
Simplex et cuiuis paratum est viaticum. Tantum fac adferas pium ac promptum
animum, et in primis simplici puraque praeditum de. Tantum esto docilis, et multum in hac philosophia promouisti. Ipsa suppeditat doctorem spiritum, qui nulli
sese lubentius impartit, quam simplicibus animis. Illorum disciplinae, praeterquam
quod falsam promittunt felicitatem, multorum ingenia submouent, ipsa videlicet
praeceptorum dicultate. Haec omnibus ex aequo sese accommodat, submittit se
paruulis, ad illorum modulum sese attemperat, lacte illos alens, ferens, confouens,
sustinens, omnia faciens, donec grandescamus in Christo. At rursum ita non deest
inmis, vt summis etiam sit admirabilis. Imo quo longius in huius opes progressus
fueris, hoc longius illius maiestate submoueris. Paruis pusilla est, magnis plus quam
maxima. Nullam haec aetatem, nullum sexum, nullam fortunam, nullam reiicit
conditionem. Sol hic non perinde communis et expositus est omnibus atque Christi doctrina. Non arcet omnino quenquam, nisi quis semet arceat, ipse sibi inuidens.
Vehementer enim ab istis dissentio, qui nolint ab idiotis legi diuinas literas,
in vulgi linguam transfusas, siue quasi Christus tam inuoluta docuerit, vt vix a
pauculis theologis possint intelligi, siue quasi religionis christianae praesidium in
hoc situm sit, si nesciatur. Regum mysteria coelare fortasse satius est, at Christus
sua mysteria quam maxime cupit euulgari. Optarim vt omnes mulierculae legant
euangelium, legant Paulinas epistolas. Atque vtinam haec in omnes omnium linguas
essent transfusa, vt non solum a Scothis et Hybernis, sed a Turcis quoque et
Saracenis legi cognoscique possint. Primus certe gradus est, vtcunque cognoscere.
Esto riderent multi at caperentur aliquot. Vtinam hinc ad stiuam aliquid decantet
agricola, hinc nonnihil ad radios suos moduletur textor, huiusmodi fabulis itineris
taedium leuet viator. Ex his sint omnia christianorum omnium colloquia. Tales
enim ferme sumus, quales sunt cotidianae nostrae confabulationes. Assequatur
quisque quod potest, exprimat quisque quod potest. Qui posterior est, non inuideat
praecedenti, qui prior est, inuitet sequentem, non desperet. Cur professionem
omnium communem ad paucos contrahimus? Neque enim consentaneum est, cum
baptismus ex aequo communis sit christianorum omnium, in quo prima christianae
philosophiae professio est, cum sacramenta caetera, denique cum praemium illud
immortalitatis ad omnes ex aequo pertineat, sola dogmata in pauculos istos esse
releganda, quos hodie vulgus theologos aut monachos vocat, quos ipsos tamen,
tametsi minima quaepiam portio sunt ad populum christiani nominis, tamen hos,
inquam, ipsos optarim maiorem in modum esse quod audiunt. Vereor enim ne
inter theologos reperire liceat, qui multum absint a suo titulo, hoc est, qui terrena
loquantur, non diuina, et inter monachos, qui Christi paupertatem et mundi
contemptum protentur, plusquam mundum reperias.
Is mihi vere theologus est, qui non syllogismis arte contortis, sed aectu, sed
ipso vultu atque oculis, sed ipsa vita doceat aspernandas opes, christiano non esse
dendum huius mundi praesidiis, sed totum oportere pendere de coelo, non esse
retaliandam iniuriam, bene precandum male precantibus, bene merendum de male
merentibus, bonos omnes velut eiusdem corporis membra diligendos ac fouendos
ex aequo, malos tolerandos, si corrigi nequeant. Qui suis exuuntur bonis, qui
semet arceat BH BAS: arceat A.

Christus sua mysteria BH: Christi mysterium A.
optarim AH: optarem BAS.

releganda BH BAS: relegandos A.
reperias AE H: reperies F G BAS.
stultam sapientiam Cf. . Cor. , sqq.;

. Cor. , . Cf. Er. Moria .
ex paucis spinosis Critique habituelle
chez Er., qui oppose la puret des sources aux
commentaires touus en vogue. Mme image
dans lEnchir. (Holborn, p. , ll. ), o
laureum umen est oppos aux tenues riuulos.
pium de Er. na cess de revenir sur
les dispositions morales ncessaires pour aborder ltude des livres saints, depuis lEnchir.
jusqu la n de sa vie. Voir, sur cette insistance, et les sources dEr., Ch. Bn, Erasme et
saint Augustin, Genve, , pp. ;
; ; . Mme mouvement
dans la Supputat. error. in cens. Nat. Bedae,
ASD IX, , p. sq.
submittit alens Cf. . Cor. , ;
Hebr. , .
donec Christo Cf. Eph. , .
Vehementer transfusas De nombreux
thologiens sopposaient fermement la diffusion de traductions compltes de la Bible en
langues vernaculaires. Mais la discipline tait
plus rigoureuse dans certains pays (comme la
France, en raison de lautorit de la Sorbonne)
que dans dautres. Il reviendra sur cette question dans sa prface aux Paraphr. in NT, LB
VII, ** vo** ro.
Regum mysteria eulgari Cf. Tobit ,
: sacramentum regis abscondere bonum est,
opera autem Dei reuelare et contere honoricum est. Ce passage est cit six fois par
Origne, par exemple dans Contra Celsum
V, ; V, et Philocalia XXII, (remerciements M. R. Roukema). Pour lintrt
drasme Origne, voir A. Godin, Erasme,
lecteur dOrigne, Genve .
Optarim epistolas Cest lexpression
omnes mulierculae surtout qui soulvera la
colre de certains thologiens espagnols, tels
Fray Juan de San Vicente, et qui relvera, dans
lEnchiridion, la Paraclesis et la lettre Paul

Volz (Ep. = prface de lEnchir.) trente
articles hrtiques. Er. en fait mention, et se
dfend, avec humour parfois, dans la Supputat. error. in cens. N. Bedae, LB IX, CD
et aussi Ep. , Allen VII, l. .
Vtinam viator Cf. Hier. Epist. (Ad
Marcellam), Migne PL , col. ; Er. Paraphr. in Mc.; Pio lectori, LB VII, ** vo**
ro.
Ex his sint confabulationes Cette ide
est reprise dans lAdag. (Corrumpunt
mores bonos colloquia praua), ASD II, ,
p. , ll. , o John Colet est cit:
Tales nos esse, qualia sunt quotidiana colloquia (cf. Ep. , Jod. Jonas). Lexpression
sera reprise telle quelle dans la Dilogo de doctrina cristiana de Valds (M. Bataillon, Introduction au Dialogo de doctrina cristiana de
Juan de Valdes (), Coimbra, , p. ;
cf. Paraclesis, ed. Damaso Alonso, Madrid,
).
monachos reperias Cette satire de
certains ordres religieux avait abouti, dans
lEnchir., au fameux monachatus non est
pietas (Holborn, p. , l. ) et sera reprise
dans l Eloge de la Folie (Moria, ASD IV, ,
pp. ) et quelques colloques.
non esse iniuriam Cf. Mt. , .
malos nequeant Er. ne cessera de sopposer la perscution contre les hrtiques. Ds
, dans son Apolog. c. Iac. Latom. dialog., il sappuyera sur les lettres dAugustin.
Mais cest surtout dans sa Paraphr. in Mt., en
, en commentant la parabole de livraie,
ce qui lui vaudra une polmique avec Nol
Bda (). Jean Wier utilisera cette argumentation dEr. Cf. Ch. Bn, Jean Wier et
les procs de sorcellerie, dans: Acta Conventus
Neo-latini Amstelodamensis, Mnchen, ,
pp. .
lb
mortem depelluntur possessionibus, qui lugent hos beatos esse, non deplorandos,
optandam etiam piis, vt quae nihil sit aliud quam traiectus ad immortalitatem,
haec, inquam, et huiusmodi, si quis aatus spiritu Christi praedicet, inculcet, ad
haec hortetur, inuitet, animet, is demum vere theologus est, etiamsi fossor fuerit aut
textor. Haec si quis et ipsis praestet moribus, is denique magnus est doctor. Qua
ratione intelligant angeli, fortasse subtilius disserat alius, vel non christianus, at illud
persuadere, vt | hic puri ab omnibus inquinamentis vitam exigamus angelicam, id
demum christiani theologi munus est.
Quod si quis obstrepet, haec esse crassula et idiotica, nihil aliud huic responderim, nisi quod haec crassa Christus praecipue docuit, haec inculcant apostoli, haec
quantumuis idiotica, tot germane christianos, tot insignium martyrum examina
nobis prodiderunt. Haec, inquam, illiterata, vt ipsis videtur philosophia summos
orbis principes, tot regna, tot gentes in suas pertraxit leges, id quod nulla tyrannorum vis, nulla philosophorum poterat eruditio. Neque vero repugno, quo minus
sapientiam istam, si videtur loquantur inter perfectos. At hoc certe nomine consoletur sese humile christianorum vulgus, quod istas subtilitates, an sciuerint apostoli,
viderint alii, certe non docuerunt. Haec, inquam, plebeia, si praestarent pro sua
sorte principes, si in contionibus inculcarent sacerdotes, si pueris instillarent ludimagistri, potius quam erudita illa ex Aristotelis et Auerrois deprompta fontibus, non
sic perpetuis pene bellis tumultuaretur vndique res christiana, non tam insano studio, per fas nephasque congerendi diuitias feruerent omnia, non tot litibus vbique
perstreperent sacra prophanaque omnia. Denique non titulo tantum et cerimoniis
dierremus ab iis, qui Christi philosophiam non protentur. Siquidem in his tribus
hominum ordinibus praecipue situm est christianae religionis vel instaurandae, vel
augendae negocium, in principibus et qui horum gerunt vices magistratibus, in episcopis et horum vicariis sacerdotibus, et in iis qui primam illam aetatem ad omnia
sequacem instituunt. Quos si omisso suo negocio contingat ex animo conspirare in
Christum, nimirum videremus haud ita multis annis verum quoddam, vt et Paulus
inquit, christianorum genus passim emergere, quod Christi philosophiam
non cerimoniis tantum et propositionibus, sed ipso pectore totaque vita referret.
His armis longe citius pellicerentur ad Christi dem christiani nominis hostes quam
minis aut armis. Vt omnia iungamus praesidia, nihil ipsa veritate potentius. Platonicus non est, qui Platonis libros non legerit, et theologus est, non modo christianus,
qui Christi literas non legerit? Qui diligit, inquit, me, sermones meos seruat, hanc
ipse notam praescripsit. Proinde si vere ex animo sumus christiani, si vere credimus
illum e coelo missum, vt ea nos doceret, quae philosophorum sapientia non poterat,
si vere expectamus ab eo, quod nulli principes quantumuis opulenti donare queunt,
cur est nobis quicquam huius literis antiquius? Cur omnino quicquam videtur eruditum, quod ab huius decretis dissidet? Cur in his adorandis literis idem, ac pene
dixerim plus nobis permittimus quam in caesareis legibus, aut medicorum libris
sibi permittunt interpretes prophani? Vt perinde quasi in re ludicra versemur, ita
quicquid in buccam venerit, commentemur, detorqueamus, inuoluamus. Caelestia
dogmata, ceu Lydiam regulam, ad nostram pertrahimus vitam, et dum omnibus
modis fugimus, ne parum multa scisse videamur, quicquid vsquam est prophanarum literarum huc conuehentes, id quod est in christiana philosophia praecipuum,
non dicam corrumpimus, sed quod negari non potest, ad paucos homines contrahimus rem, qua Christus nihil voluit esse communius. Hoc philosophiae genus in
aectibus situm verius quam in syllogismis, vita magis est quam disputatio, aatus
potius quam eruditio, transformatio magis quam ratio. Doctos esse vix paucis contingit, at nulli non licet esse christianum, nulli non licet esse pium, addam audacter
illud: nulli non licet esse theologum.
Iam facile descendit in animos omnium, quod maxime secundum naturam est.
Quid autem aliud est Christi philosophia, quam ipse renascentiam vocat, quam
instauratio bene conditae naturae? Proinde quanquam nemo tradidit haec absolutius, nemo ecacius quam Christus, tamen permulta reperire licet in ethnicorum
libris, quae cum huius doctrina consentiant. Nulla fuit vnquam tam crassa factio
quos AF BAS: quot G, quod H.

vt et AF H: et vt G BAS.
caelestia BH: et caelestia A.
conuehentes AD: prouehentes EG BAS.
vita AD FH BAS: vitaque E.
magis est AF H: est magis G BAS.
sciuerint AF H: sciuerunt G, sciuerant

BAS.
sacra prophanaque omnia A: sacra pariter
ac profana BH BAS.
iis AF BAS: his G.
primam A B D FH BAS: primum C E.
qui lugent esse Cf. Mt. , ; Lc. , .

Mais aussi Mt. .
sapientiam istam perfectos Cf. . Cor. ,
; voir Chomarat, uvres choisies, p. n.
an sciuerint docuerunt La mme
ide sera reprise en dans la Rat. ver.
theol., cf. Holborn, p. , ll. .
ex Aristotelis fontibus Pour Aristote,
cf. supra, p. , n.ll. . Averros,
ou Ibn Ruchd (), mdecin et
philosophe arabe n Cordoue, commentateur dAristote. Dj Ptrarque avait violemment critiqu cette place faite Averros dans
la Facult, par example dan De sui ipsius et
multorum ingorantia, t. , p. . Depuis le
e sicle, il fournissait la glose traditionnelle.
Voir E. Renan, Averros et laverrosme, Paris,
. Er. reprendra cette critique, propos de
Paul, dans Rat. ver. theol., Holborn, p. ,
ll. .
per fas nephasque Cf. Otto .
Cf. . Tim. , ; . Cor. , ; Tit. ,
. Voir aussi lAnnotation dEr., LB VI,
DE (Chomarat, uvres choisies, p. n);
ASD VI, , p. , n. Gratia autem Deo.
His armis armis La mme ide sera
reprise en dans la lettre Paul Volz:
Ecacissima Turcas expugnandi ratio fuerit,
si conspexerint in nobis elucere, quod docuit
et expressit Christus (Enchir., Holborn, p. ,

ll. = Ep. , ll. ).
Qui diligit seruat Cf. Ioh. , : si quis
diligit me, sermonem meum seruabit.
quicquid in buccam venerit Er. Adag.
(ASD II, , p. ), daprs Cic. Att. XIV, , .
Coelestia vitam La lydia petra
( ) servait de pierre de touche pour
prouver lor: Aristot. Eth. Nicom. , , ;
cf. Theocr. , ll. . Il semble pourtant
quEr. lemploie ici dans le sens de Lesbia regula, cf. Rat. ver. theol., Holborn, p. , l. .
On retrouve la mme critique dans la Moria,
ASD IV, , pp. , ll. . Cf.
Adag. (Lesbia regula), ASD II, , pp.
.
renascentiam Le verbe renascor est employ par Jsus dans son entretien avec Nicodme, Ioh. , sqq. La mme expression se
retrouve dans . Petr. , .
tamen consentiant Er. stait dj
fait, en se rfrant Aug. Doctr. chr. II, ,
, lavocat dun usage critique et modr
des philosophes de lAntiquit, cf. Enchir.,
Holborn, p. , l. p. , l. . Voir aussi
le Coll. Conuiuium religiosum (ASD I, ,
pp. ; cf. Chomarat, uvres choisies,
p. n.).

lb
philosophiae, quae docuerit pecuniam hominem red|dere felicem, nulla tam impudens, quae in vulgaribus istis honoribus aut voluptatibus nem boni constituerit.
Viderunt Stoici neminem esse sapientem nisi bonum virum, viderunt nihil esse vere
bonum aut honestum praeter veram virtutem, nihil horrendum aut malum praeter
vnam turpidinem. Iniuriam non esse pensandam iniuria, multis modis apud Platonem docet Socrates, item cum immortalis sit anima, non esse deplorandos qui
cum ducia bene actae vitae hinc demigrant in vitam feliciorem. Praeterea animam
omnibus modis abducendam ab aectibus corporis, et ad ea traducendam quae vere
sunt, cum non videantur. Nullam rem nobis suauem esse posse, quae non aliquo
modo contemnatur. In Politicis scripsit Aristoteles, vna virtute excepta. Nihil in
vita homini suaue esse posse, nisi adsit animus nullius mali sibi conscius, vnde ceu
fonte scatet vera voluptas, fatetur et Epicurus. Quid quod magnam huius doctrinae
partem praestitere non pauci, praecipue Socrates, Diogenes et Epictetus? At eadem
cum tanto plenius et docuerit et praestiterit Christus, an non prodigii simile, haec
a christianis vel ignorari vel negligi vel etiam rideri?
Si sunt quae propius pertinent ad christianismum his antiquatis, illa sequamur.
Sin haec sola sunt quae vere christianum possint ecere, cur haec propemodum
magis pro obsoletis et abrogatis habemus quam libros Mosaicos? Primum autem
est scire quid docuerit, proximum est praestare. Neque enim ob id opinor, quisquam sibi christianus esse videatur, si spinosa molestaque verborum perplexitate,
de instantibus, de relationibus, de quidditatibus ac formalitatibus disputet, sed si
quod Christus docuit et exhibuit, id teneat exprimatque. Non quod horum studium damnem, qui in argutiis huiusmodi non sine laude exercuerunt ingenii sui
vires, nolim enim oendi quenquam, sed quod existimem et vere, ni fallor, existimo,
puram ac germanam illam Christi philosophiam non aliunde felicius hauriri quam
ex euangelicis libris, quam ex apostolicis literis, in quibus si quis pie philosophetur, orans magis quam argumentans et transformari studens potius quam armari,
is nimirum comperiet nihil esse quod ad hominis felicitatem, nihil quod ad vllam
huius vitae functionem pertineat, quod in his non sit traditum, discussum et absolutum. Siue quid discere cupimus, cur alius autor magis placet quam ipse Christus?
Siue viuendi formam requirimus, cur aliud nobis prius est exemplum quam Archetypus ipse Christus? Siue pharmacum aliquod aduersus molestas animi cupiditates
desyderamus, cur alibi putamus remedium esse praesentius? Siue cupimus residem
ac languescentem animum expergefacere lectione, quaeso, vbi reperias igniculos
aeque viuos et ecaces? Siue visum est animum ab huius vitae molestiis auocare, cur
aliae magis placent delitiae? Cur statim malumus ex hominum literis Christi sapientiam discere quam ex ipso Christo? Qui quod pollicitus est se semper nobiscum fore
vsque ad consummationem saeculi, in his literis praecipue praestat, in quibus nobis
etiamnum viuit, spirat, loquitur, pene dixerim ecacius quam cum inter homines
versaretur. Minus videbant, minus audiebant Iudaei quam tu vides et audis in euangelicis literis, tantum vt oculos et aures adferas, quibus ille cerni et audiri possit.
Quid tandem hoc rei est? Literas ab amiculo scriptas seruamus, exosculamur,
circumferimus, iterum atque iterum relegimus, et tot sunt milia christianorum, qui
lb
cum alioqui docti sint, euangelicos et apostolicos libros ne legerint quidem vnquam
in omni vita. Mahumetaei sua tenent dogmata, Iudaei et hodie ab ipsis cunabulis
suum ediscunt Mosen. Cur nos non idem praestamus Christo? Qui Benedicti
protentur institutum regulam ab homine, eoque pene idiota et idiotis scriptam,
tenent, ediscunt, inbibunt. Qui Augustinianae sunt factionis, autoris sui regulam
callent. Franciscani Francisci sui traditiunculas adorant, amplectuntur et quoquo
terrarum se contulerint secum circumferunt, tutos se non credunt, nisi libellus adsit
in sinu. Cur illi plus tribuunt regulae ab homine scriptae, quam vniuersi christiani |
suae regulae, quam omnibus tradidit Christus, quam omnes ex aequo professi sunt
in baptismo? Denique qua (vt sexcentas etiam addas) nulla possit esse sanctior?
Atque vtinam at, vt quemadmodum Paulus scripsit, Mosi legem non fuisse
gloriosam prae gloria succedentis euangelii, ita christianis omnibus euangelia et
videantur AH: videamur BAS.
fonte AH: e fonte BAS.
ac AH BAS: et I M.
quibus ille cerni et audiri possit BH:
quibus illae cerni et audiri possint A.

et idiotis BH: om. A.
Augustinianae sunt factionis A: Augustiniani sunt ordinis BH BAS.
Viderunt turpitudinem Er., en se

rfrant aux traits de Cicron, et surtout de
Snque, a souvent fait le plus grand loge de
la philosophie stocienne, ce qui ne la pas
empch, plus dune occasion, den marquer les excs ou le ridicule. Cf. en particulier, Enarrat. in Ps. , ASD V, , p. ,
ll. ; Moria, ASD IV, , pp. ,
.
Iniuriam feliciorem Cf. Plat. Gorg.
b; Phaed. e sqq.; c sq.; e
a; a. Cf. Plato, Crito bc; voir le Coll.
Conuiuium religiosum (ASD I, , pp.
et , surtout ll. ; cf.
Chomarat, uvres choisies, p. n.).
Nullam excepta La rfrence dEr.
semble inexacte. Cest une prsentation tendancieuse de la doctrine du plaisir de lEth.
Nicom., Chomarat, uvres choisies, p. n.
Nihil Epicurus Cf. Cic. Fin. I,
sqq.
Quid Epictetus A Socrate, dont
Er. fait le plus grand loge en particulier
dans le Conuiuium religiosum (Coll., ASD
I, , pp. ), Er. associe Diogne le
Cynique ( a.C.) et Epictte (c.
c. ), aranchi de Nron, philosophe stocien, auteur du fameux Manuel.
de instantibus formalitatibus Cf. Moria,
ASD IV, , p. , l. et la note ad loc.;
aussi p. , n.ll. ; Rat. ver. theol.,
Holborn, p. , ll. .
instantibus Er. reviendra plusieurs reprises
sur cette notion de la philosophie aristotlicienne, ainsi dans Annot. in . Tim. , , LB

VI, B: de quattuor instantibus naturae.
Mais ici, il sagit des instants dans la gnration divine. Voir, pour plus de prcisions, le
commentaire de Miller, Moria, ASD IV, ,
n.l. .
relationibus Une des neuf catgories aristotliciennes daccidents. Ici, peut-tre, les
relations des personnes de la Trinit.
quidditatibus Les scolastiques appellent
quidditas ce qui rpond la question quid
sit, cest--dire lessence, par opposition
lexistence.
formalitatibus Dnies par rapport aux
quiddits (comm. Er. / Listrius): formalitates
eas vocant, quae recipiuntur in subiecto, quidditates autem quae recipiunt; cf. Moria, ASD
IV, , p. , n.ll. et p. , n.l. ;
Rat. ver. theol., Holborn, p. , ll. .
transformari Er. reviendra sur cette ide que
la lecture des livres saints doit nous transformer en profondeur: Hic primus et vnicus tibi sit scopus, vt muteris, vt rapiaris,
vt aeris, vt transformeris in ea, quae discis
(Rat. ver. theol., Holborn, p. , ll. ).
Mais Er. met ici le mot en valeur par une
homotleute transformari / armari.
pollicitus saeculi Cf. Mt. , :
Ego vobiscum sum vsque ad consummationem saeculi.
quemadmodum euangelii Cf. Hebr.
, ; . Cor. , sqq.
lb
apostolorum literae ita sanctae habeantur, vt haec prae illis non videantur esse
sancta. Quid Alberto Magno, quid Alexandro, quid Thomae, quid Aegidio, quid
Ricardo, quid Occam alii velint tribuere, per me sane cuique liberum erit, nolim
enim cuiusquam imminuere gloriam, aut cum inueteratis iam hominum studiis
demicare. Sint illa quantumuis erudita, quantumuis subtilia, quantumuis, si velint,
seraphica, haec tamen certissima fateantur oportet. Paulus diiudicari vult spiritus
prophetarum, num ex Deo sint. Augustinus omnes omnium libros cum iudicio
legens, nihilo plus iuris postulat et suis. In his solis literis, et quod non assequor,
tamen adoro. Hunc autorem nobis non schola theologorum, sed ipse Pater coelestis,
diuinae vocis testimonio comprobauit idque bis, primum ad Iordanem in baptismo,
deinde in monte Thabor in transguratione. Hic, inquit, est Filius meus dilectus,
in quo mihi complacitum est, ipsum audite. O solidam autoritatem vereque, vt isti
vocant, irrefragabilem. Quid est: ipsum audite? Nimirum hic vnicus est doctor huius
vnius discipuli sitis? Attollat studiis suum quisque quantum volet autorem, hoc de
vno citra exceptionem dictum est Christo. In hunc primum descendit columba,
paterni testimonii comprobatrix. Huius spiritum proxime refert Petrus, cui summus
ille pastor oues suas semel, iterum ac tertio pascendas commisit, pascendas autem
haud dubium quin christianae doctrinae pabulo. Hic in Paulo veluti renatus est,
quem ipse vocauit organum electum et insignem sui nominis praeconem. Ioannes
quod e sacrosancto illo pectoris fonte hauserat, id suis expressit literis. Quid, quaeso,
simile in Scoto (nolim id contumeliae causa dictum videri), quid simile in Thoma?
Quanquam illius ingenium admiror, huius etiam veneror sanctimoniam. Cur non
in his tantis autoribus philosophamur omnes? Quin hos sinu circumferimus, hos
semper habemus in manibus, quin in his venamur, scrutamur, disquirimus assidue?
Cur maior vitae portio datur Auer|roi quam euangeliis? Cur tota pene aetas in
hominum decretis et inter se pugnantibus opinionibus conteritur? Iam vero sint
illa sane si libet sublimium theologorum. At in his certe sit futuri quondam magni
theologi tyrocinium.
Quotquot in baptismo iurauimus in verba Christi, si tamen ex animo iurauimus, mox inter ipsos parentum complexus et nutricum blandicias Christi dogmatis imbuamur. Nam et altissime insidet et tenacissime haeret, quod primum rudis
illa animi testula combiberit. Christum prima sonet balbuties, ex huius euangeliis
prima formetur infantia, quem ita cum primis tradi cupiam, vt et a pueris ametur.
In his deinde versentur studiis, donec tacitis auctibus adolescant in virum robustum in Christo. Aliorum literae sunt eiusmodi, vt non parum multos poenituerit
insumptae in illis operae ac saepenumero t, vt qui per omnem vitam pro tuendis
illarum decretis ad mortem vsque depugnarunt in ipsa morte ab autoris sui factione
desciscant. At felix ille quem in hisce literis meditantem mors occupat. Has igitur
toto pectore sitiamus omnes, has amplectamur, in his iugiter versemur, has exosculemur, his demum immoriamur, in has transformemur, quandoquidem abeunt
studia in mores. Qui consequi non potest (quis autem id non potest, si modo velit),
is saltem adoret hasce literas, ceu thecam illius diuini pectoris. Si quis ostendat Christi pedibus impressum vestigium, quam procumbimus christiani, quam adoramus?
At cur non potius viuam illius et spirantem imaginem in hisce veneramur libris? Si
quis Christi tunicam exhibeat, quo non terrarum prouolaturi simus, vt eam osculari
diiudicari AH: diiudicare BAS
Christo A C: de Christo B DH BAS.
commisit AF H BAS: commensit G.
his AF H BAS: om. G.
ametur. In his AG BAS: ametur.
Nam quemadmodum praeceptorum quorun-
dam austeritas facit, vt pueri prius oderint literas quam nouerint, ita sunt qui Christi philosophiam tristem faciant ac morosam, cum ea
nihil sit suauius. In his H.
desciscant AH: desciscat BAS.
Alberto Magno Albert le Grand (c.

) de Lauingen, philosophe, thologien,
de lordre de saint Dominique, matre de saint
Thomas dAquin. Les tenants de sa doctrine
taient les Albertistes.
Alexandro Alexandre de Hals (
), le docteur irrfragable (cf. ll.
autoritatem irrefragabilem); cf. Moria,
ASD IV, , p. , ll. et la note ad
loc.; p. , l. .
Thomae Thomas dAquin (),
thologien italien, dominicain, matre en
thologie, professa surtout Paris. La Somme
thologique est dinspiration aristotlicienne.
Aegidio Aegidius Romanus (/
), matre de lancienne cole thomiste, de
lordre des Augustins.
Ricardo Richard de Middleton (),
thologien anglais de lordre de saint Franois
(ou Richard de Saint-Victor? , voir
Chomarat, uvres choisies, p. n.).
Occam Guillaume dOccam (c.
), thologien anglais de lordre de saint
Franois, fondateur du nominalisme. Quoique ses conceptions aient t condamnes par
lUniversit de Paris en , sa doctrine
gagna de plus en plus de disciples. Cf. Moria,
ASD IV, , p. , l. .
subtilia Johannes Duns Scotus (c.
), adversaire de laristotlisme et de saint
Thomas dAquin, avait reu le surnom de
doctor subtilis (cf. Moria, ASD IV, , p. ,
l. et n. ad loc.).
seraphica Ctait le surnom de saint Bonaventure (/), thologien italien,
qui ses ouvrages de thologie avaient valu le
titre de docteur sraphique (cf. Moria, ASD
IV, , p. , l. et n. ad loc.).
Paulus ex Deo sint Cf. . Cor. ,
; , ; , .
Augustinus et suis Cf. Aug. c. Faust.
Manich. XI, , Migne PL , col. ,
spc. .
primum ad Iordanem Mt. , . La Vul-
gate ore: Hic est Filius meus dilectus, in quo

mihi complacui, Mt. , et . Petr. , ;
cf. aussi Mc. , ; Lc. , .
in monte Thabor in transguratione Cf. Mt.
, , o on trouve in quo mihi bene
complacui. Ipsum audite; cf. Mc. , (hic
est Filius meus carissimus, audite illum); Lc.
, (hic est Filius meus electus, ipsum
audite).
columba Cf. Mt. , ; Ioh. , .
Huius pabulo Cf. Ioh. , .
Hic in Paulo praeconem Cf. Act. ,
: vas electionis.
Ioannes literis Cf. Ioh. , : qui
et recubuit in cena super pectus eius.
Quin assidue Les expressions sinu circumferre et in manibus habere ont dj t
employes par Er. pour recommander le De
ociis de Cicron et lEnchir.; cf. Allen I, Epp.
, l. (; , l. ).
Nam combiberit Cette ide fondamentale, quEr. reprendra dans le De pueris se
retrouve chez Quint. Inst. I, , : et natura
tenacissimi sumus eorum quae rudibus animis
percepimus, vt sapor quo noua imbuas durat;
mme ide chez Hor. Epist. I, , .
vt et a pueris ametur Encore une remarque
quEr. reprendra dans son De pueris, remarque dveloppe en par une addition
(voir app. crit.), o Er. voque laustrit
de certains prcepteurs qui rend odieuses aux
enfants les tudes littraires. Cf. De pueris,
ASD I, , p. , l. : Quid aliud hinc discant
pueri quam odisse literas?. Cf. aussi Quint.
Inst. I, , .
adolescant in Christo Une expression analogue avait t employe dans lEnchir., Holborn, p. , l. : in virum perfectum, expression emprunte Paul, Eph. ,
.
in has transformemur Cette manire dtudier les saintes Lettres, qui vise transformer
le lecteur du dedans, sera reprise dans la Rat.
ver. theol. (voir supra, p. , n.l. ).
liceat? Atqui vt totam illius supellectilem proferas, nihil erit quod Christum expressius ac verius representet quam euangelicae literae. Ligneam aut saxeam statuam,
amore Christi, gemmis auroque decoramus. Quin haec potius auro gemmisque, et
si quid his preciosius insigniuntur, quae tanto praesentius Christum nobis referunt
quam vlla imaguncula? Siquidem illa, quid aliud quam corporis guram exprimit?
Si tamen illius quicquam exprimit, at hae tibi sacrosanctae mentis illius viuam referunt imaginem, ipsumque Christum loquentem, sanantem, morientem, resurgentem, denique totum ita praesentem reddunt, vt minus visurus sis, si coram oculis
conspicias.
PARACLESEOS FINIS.
vlla BH: illa A.
PARACLESEOS FINIS A C H: PARACLESEOS, ID EST, ADHORTIONIS AD
CHRISTIANAE PHILOSPHIAE STVDIVM, FINIS. B, PARACLESEOS, ID EST,
ADHORTATIONIS AD CHRISTIANAE
PHILOSOPHIAE STVDIVM, AVTORE
ERASMO ROTERODAMO, FINIS EG
BAS.
Ligneam imaguncula Er. avait dj

exprim la mme ide dans lEnchir., Holborn, p. , ll. : Honoras imaginem vultus Christi saxo lignoue deformatam
aut fucatam coloribus, multo religiosius honoranda mentis illius imago, quae spiritus
sancti articio expressa est litteris euangelicis, mais il serait excessif de voir en Er. un
ennemi de lusage des reliques ou des images:
dans le De sarc. eccles. concord., ASD V, ,
p. , ll. , il semploie en justier
lemploi.
COMMENTARIVS IN DVOS HYMNOS PRVDENTII
edit par
Ch. Bn
INTRODUCTION
La ddicace des Commentaires des hymnes de Prudence Margaret Roper, la lle

ane de Thomas More, un moment particulirement agit de la vie dErasme
pose demble trois questions: pourquoi composer, la hte, un munusculum pour
une jeune femme de dix-huit ans? Pourquoi le composer n , en sarrachant
des travaux crasants (cest lexpression mme dErasme)? Pourquoi choisir le pote
chrtien Prudence, quil na gure frquent depuis son adolescence?
Erasme avait mille raisons de remettre, une poque plus favorable, une composition qui, sans aucun doute, lui a apport un surcrot de travail. Et de fait, install Ble depuis , il fournit, quoique malade, un travail crasant. Apologies
dabord, qui font suite aux polmiques conscutives ldition du Nouveau Testament; ses Paraphrases des quatre Evangiles; quelques traits spirituels (De modo
orandi; Exomologesis); mais surtout, lanne mme o paraissent les Commentaires
des hymnes de Prudence, la publication du De libero arbitrio qui est, en mme temps
que laboutissant de longues hsitations, lamorce dune polmique avec Luther
qui connatra, dans les annes suivantes, de nouveaux rebondissements.1
Ce sont les lettres insistantes de Margaret Roper, et peut-tre aussi la naissance de
son premier enfant, Thomas, qui ont dcid Erasme ne plus retarder lexcution
de ses promesses. Sans doute, la famille de Thomas More tient une place de choix
dans le coeur dErasme: depuis ans dj, il a rencontr pour la premire fois
Thomas More, et cest dans sa maison quil a compos, son retour dItalie, son
clbre Eloge de la Folie.
Cette aection, qui se double dune grande estime, a naturellement rejailli
sur les enfants du magistrat, et on peut suivre cette dlit travers les biographies quErasme a composes sur son ami. Margaret est peine ge de ans
lorsquErasme, dans sa lettre de Juillet Ulrich Hutten en fait la premire
mention, associant lane ses soeurs Elisabeth et Ccile et son jeune frre
Jean. Si la lettre Guillaume Bud, crite en (Margaret a alors ans),
montre ladmiration dErasme pour lducation que Thomas More assure ses
enfants, lvocation dune lettre, compose par chacun des enfants, et envoye sans
retouches par leur pre Erasme, est loccasion pour leur minent correspondant
de faire lloge de la sret de leur latin, la profondeur et la nesse du contenu des
lettres. Et cette considration se manifestera par la ddicace douvrages composs
par Erasme lui-mme.2
1
A ces ouvrages, il faudrait ajouter ldition des uvres de saint Hilaire et la Precatio dominica (LB
V, ), dont Margaret Roper devait donner la premire traduction anglaise.
2 Erasme prsente la famille de More dans quatre lettres. Aux deux mentionnes ( Ulrich Hutten,
Ep. et Guillaume Bud, Ep. ), il faut ajouter une lettre G. le Brie, Ep. , et une
J. Faber, Ep. . Cf. en particulier, Allen IV, p. , ll. .
commentarivs in dvos hymnos prvdentii (introduction)
Cest curieusement John More, le cadet, quil fera sa premire ddicace. De fait,
en lui envoyant le Commentaire de la Nux dOvide, cest un tout jeune homme, g
de quinze ans, et qui a besoin dtre encourag dans ses tudes, quil sadresse. Aussi
nhsite-t-il pas faire jouer lmulation, en faisant un loge de ses dulcissimae
sorores, marquant que par leur culture, leurs qualits, elles risquent de le laisser
derrire elles, avec leur avantage dtre plus grandes et plus ges. Mais si elles
pourront rivaliser avec Cornlie, cest lui, John, de rivaliser avec son pre, qui
ne souhaite, dailleurs, que dtre dpass par son ls.3
Sans doute, le texte choisi na rien de grave, ni de srieux: mais il faut tenir
compte de lge et des gots du jeune homme, et ne pas le rebuter par un texte trop
svre. Laection qui attache Erasme Margaret Roper est sans doute dune autre
nature. Il semble bien que la lle ane, et la prfre de Thomas More, soit aussi la
prfre dErasme.
Le choix de Prudence surprendra peut-tre davantage encore. Pour la premire
fois Erasme compose un commentaire dun pote dinspiration chrtienne, dont
certaines uvres gurent mme dans la liturgie catholique, et pour lequel il nhsite
pas acher, ds les premires lignes du Commentaire de lhymne de Nol, son
admiration: ne lappelle-t-il pas notre Pindare?4
En fait, la simple lecture de ses lettres, de ses traits, montre quErasme na jamais
cess de donner une place de choix aux potes dinspiration chrtienne. Ainsi, dans
une lettre adresse Henri de Bergen, vque de Cambrai, et compose en , il
disait sa prfrence pour un Paulin de Nole, un Juvencus ou un Prudence. Il donnait
Baptiste le Mantouan le titre de Virgile chrtien, lui prdisant une gloire gale
celle de Virgile; et sur la foi dAgricola, il appelle Lactance le Cicron chrtien.5
Mais cest vident quil a toujours gard une admiration particulire pour
Prudence. Ds ses premiers pomes, les rminiscences sont nombreuses et si, comme
le note C. Reedijk, cest sans doute ds ses annes de collge Deventer quil
le dcouvrit pour la premire fois.6 Fidlit qui ne se dmentira pas, puisquen
, composant le Ciceronianus, il marque nettement sa prfrence pour Prudence,
mme devant un pote comme Sannazar: Je prfrerais de beaucoup un seul hymne
de Prudence sur la naissance de Jsus aux trois livres de Sannazar. Car sil lui sait
gr davoir os traiter un sujet chrtien, il lui reproche, en faisant intervenir Phbus,
Prote, Hamadryades ou Nrides, de traiter en paen un sujet chrtien.7
Le choix des Hymnes de Nol et de lEpiphanie sexplique naturellement par les
circonstances. La naissance du premier enfant chez le jeune mnage, la priode
Cf. Allen, V, Ep. , ll. et .

Pindarum nostrum, De Natali, l. .
5 Allen, I, Ep. , Henri de Bergen, ll. .
6 Cf. C. Reedijk, The poems of Erasmus, Leiden, , p. ; Vredeveld in ASD I, , p. .
7 Cf. A. Gambaro, Il Ciceroniano, Brescia, , ll. et ; ASD I, , p. ,
ll. et p. , l. p. , l. .
4
de Nol, tout invitait Erasme choisir, dans le Livre des Cathemerinon,8 recueil
de douze hymnes de forme horatienne, consacr la clbration chrtienne des
moments de la journe et aussi des ftes, les hymnes XI et XII sur Nol et
lEpiphanie: ce cadeau de Nol prenait tout son sens, par les composantes personnelles et religieuses quil impliquait.
Faisant suite au Commentaire de la Nux dOvide, ces deux hymnes ont en commun de reprsenter, dans luvre dErasme, des exemples uniques de praelectiones, o lon progresse de distique en distique (dans la Nux) ou de strophe en
strophe (dans les Hymnes) en introduisant des explications sur le texte lui-mme,
sur son interprtation, avec le souci dapporter ces jeunes gens un complment de
culture grammaticale, scientique et religieuse ce qui nexclut pas, chez Erasme, le
souci de reprendre, ici ou l, les thses pour lesquelles il a constamment combattu.
Les remarques de Mynors (et de Chomarat) sur Erasme diteur de la Nux
sappliquent parfaitement au Commentaire des Hymnes.9 En eet, ds la premire
ligne, Erasme propose, ex abrupto, un vritable cours de prosodie latine sur le vers
iambique adopt par Prudence, mais de lauteur lui-mme, on ne saura rien, sinon
cette prsentation rapide et logieuse: Nunc ipsum Pindarum nostrum audiamus
(De Natali, ll. ).
On aurait pu attendre quelques prcisions sur le texte choisi. Erasme disposait
en eet de deux ditions: lune parue Deventer, chez Paraet, vers ; lautre
Venise, chez Alde Manuce, en . Sans dout aurait-il pu consulter tel ou tel
manuscrit, pour tablir un texte dont il note lui-mme les faiblesses. Or, il nen
a rien t. Et mme, et cest l une nouvelle surprise, lui qui avait une si grande
estime pour les ditions aldines (sa correspondance en fait foi); lui qui avait adopt
pour la Nux, ldition aldine de ,10 on le voit, pour les Hymnes, ngliger
totalement ldition vnitienne, et suivre pas pas ldition de Deventer. Sans
doute il en corrige deux fautes qui rendaient le texte inintelligible (De Natali,
ll. ) et avec cette remarque qui lui est familire: Hoc carmen a sciolo
deprauatum restitui, mais il en reproduit certaines leons, que ldition aldine avait
heureusement corriges.11
Les deux hymnes ne subiront pas, dailleurs, le mme traitement. On a dj
remarqu, avec raison, que le Commentaire de la Nux tait plus to au dbut.
Cette remarque sapplique bien mieux encore aux Commentaires des hymnes. Si
le commentaire de lhymne de Nol est particulirement riche et nourri, le commentaire de lhymne de lEpiphanie, dabord assez nourri (pour les huit premires
strophes), devient ensuite beaucoup plus bref et beaucoup plus sec, et de cela Erasme
8
Opera Aurelii Prudentii, Dauentriae, R. Paraet, circa (Campbell, n ). Cf. Husner,

Versandliste, p. , n .
9 Commentarius Erasmi in Nucem Ouidii, ed. R.A.B. Mynors, ASD I, (), pp. ;
J. Chomarat, Grammaire et rhtorique chez Erasme, Paris, , I, pp. .
10 Cf. J. Chomarat, op. cit., p. , n. ; et en particulier, Allen, VII, App. , p. .
11 Cf. pudicae, De Natali, ll. ; quaternis petris, De Epiphania, ll. ; De Natali,
l. .
a pleine conscience, puisque lhymne de Nol sera intitul Commentarius, tandis

que celui de lEpiphanie sappellera Commentariolus. Il parat vident que, voulant
orir en mme temps les deux hymnes, Erasme a prsum de son temps ou de ses
forces et quil a d abrger pour pouvoir terminer temps son munusculum.
Analyse du texte
On ne saurait traiter les Commentaires des Hymnes de Prudence comme une simple
uvre drudit. Avant dtre commentaires savants, ces publications sont dabord
un tmoignage daection, et une uvre de pdagogue. Ce tmoignage damiti
apparat surtout dans lextrme dlicatesse de la lettre ddicace. Adresse la
trs chaste Margaret Roper, il noublie pas les soeurs de la jeune femme. Dj,
sadressant John More, il voquait ses dulcissimae sorores. Ici, ce sont leurs
lettres, malheureusement perdues, quErasme mentionne, en en faisant lloge: si
naturelles, si nes, si naves, si pleines daection; loge qui deviendra celui des
enfants eux-mmes: et pour les qualier, quelle meilleure expression que celle de
Paul lui-mme , tant les enfants sont dles aux minentes qualits de
leur pre.12 A ses soeurs, Erasme associera son mari, Guillaume Roper et quel plus
bel loge que darmer que par sa puret de moeurs, sa douceur, sa modestie, sil
ntait son mari, cest vraiment un frre quil serait, germanus videri posset, tant
ses qualits sont celles de la famille More.
Mme dlicatesse dans lvocation de cette premire naissance: car cest chacun
des deux poux qui a donn lautre ces prmisses tant souhaites: ce petit enfant.
Et ce qui chez Luc servait dsigner Jsus, permet Erasme de proposer ces poux
un autre Enfant, Jsus.13 Ce qui le conduit faire lloge du couple, loge qui va
bien au del, puisquil nhsite pas armer quon trouverait dicilement, mme
parmi ceux qui ont fait voeu de virginit, des personnes qui oseraient se comparer
eux.
Cette attitude aectueuse se retrouve dans la conduite mme du commentaire.
Erasme prsente Margaret un auteur nouveau, mais il noublie pas quil sadresse
une jeune femme qui a encore bien des choses apprendre. Et le savant rotterdamois
se transforme en pdagogue attentionn, pour que son lve soit mme de mieux
comprendre et de mieux goter ce pote, dont il ne doute pas quil tait inspir
de lesprit prophtique.14
Leons qui peuvent paratre svres un lecteur moderne. Ainsi, la premire
page du Commentaire de lhymne de Nol, qui ne dit rien sur lauteur, rien sur
les circonstances de la composition, mais qui propose, ex abrupto, une vritable
12
13
14
Cf. . Tim. , ; Tit. , .

Cf. Lc. , ; , ( ).
De Natali, ll. : velut aato prophetico spiritu, quo nihil addubito quin aatus fuerit.
cours sur la posie iambique. Il remonte ses origines, ses premiers emplois,
puis son utilisation pour llgie. En prsentant les hymnes dAmbroise, nouvelle
digression savante sur lemploi de la penthmimre, habitude que lon retrouvera
chez Prudence, dernire digression enn sur les substitutions de mtres, les rgles
de leur emploi, les eets musicaux obtenus. Leon savante, mais non dpourvue
de sens pdagogique: trois exemples seront emprunts Ambroise pour expliquer
lusage de la penthmimre.15
Des considrations sur la science des astres seront dveloppes dans les deux commentaires. Lhymne de Nol leur donne une place de choix, car lallongement des
jours, aprs le solstice dhiver, symbolise parfaitement larrive de la vraie lumire,
Jsus venu pour clairer les tnbres o le monde est plong. On retrouvera dans le
Commentaire de lhymne de lEpiphanie de nouveaux dveloppements sur les phases
de la lune, puis sur les toiles xes, les astres errants et les comtes annonciatrices
de malheurs, quErasme complte par linuence, bonne ou mauvaise, de certaines
constellations (Pliades, par exemple).16
On pourrait voquer de mme, comme dailleurs dj dans la Nux, telle leon de
grammaire sur lemploi correct de quamlibet avec rfrence Laurent Valla (que
les enfants de Thomas More ont en main), ou ces dveloppements sur les arbres ou
les parfums, avec rfrences Pline lAncien.17
Erasme, dans le commentaire proprement dit, reste dle lhumanisme traditionnel en faisant largement appel lAntiquit, quil sagisse du vocabulaire ou des
ides exprimes. Ainsi, le dulcis pusio est illustr par les dulces liberos dHorace;
lvocation du chaos qui prcde la cration amne trois vers des Mtamorphoses
dOvide. Les douleurs de la gestation sont illustres par Virgile: Matri longa decem
tulerunt fastidia menses, et lannonce du nouvel ge dor, par le clbre passage des
Bucoliques.18
Mais ces rfrences lAntiquit, dans linterprtation spirituelle, nont l quune
valeur dappoint, car cest la Bible surtout quErasme fait appel pour commenter
dignement ces hymnes. Lavnement du Christ et de la lumire font intervenir Isae
et le prtre Zacharie (Lc. , sqq.); lanthropomorphisme de Dieu est expliqu par
les Psaumes; la cration de la lumire voque Genesis; lavnement du nouvel ge
dor, surtout, renvoie naturellement Isae, auquel sont associs Joel et Amos.19
Si lAncien Testament occupe une large place, les Eptres de Paul, de Pierre et
surtout lApocalypse de Jean ne sont pas ngligs. Au total, commentaire trs
15
Cf. De Natali, ll. .

Cf. De Natali, l. ; De Epiphania, o la leon dastronomie est beaucoup plus fournie (ll.
).
17 Cf. De Natali, quamlibet, ll. ; arbres et parfums: ll. et notes correspondantes.
18 Cf. De Natali, ll. et (Horace); ll. (Ovide); ll. ; et
(Virgile).
19 Pour se limiter lhymne de Nol, on trouve Is. ll. ; ; Ioel ll. et Am.
l. .
16
spirituel qui, conformment une doctrine dj expose dans lEnchiridion, ne

fait intervenir les Anciens que dans la mesure o ils annoncent, ou prgurent le
message divin.20
Cette prsence de lhumanisme nexclut pas un certain nombre de dlits la
tradition mdivale. Ainsi, Erasme accepte un certain nombre dtymologies qui
peuvent paratre aujourdhui contestables. Evoquant les Scythes, les Goths, plus
semblables des pierres ou des rochers qu des hommes, il met lhypothse que
cest peut-tre de l que vient le nom donn aux Saxons (a saxis). Mais lorsquil
suggre que fastidium peut tre un amalgame de fastu et de taedium, on est
bien oblig de constater que cette hypothse se retrouve chez nos tymologistes
modernes.21
Erasme enn reprend son compte cette ancienne tradition qui faisait gurer
auprs de la crche un boeuf et un ne. Il marque nettement que les saintes Lettres ne
lindiquent nulle part, et il lexplique par Isae: Cognouit bos possessorem, et asinus
praesepe Domini sui ; mais plutt que dadopter linterprtation dOrigne et
de Jrme, il prfre conserver celle de Prudence.22
On ne sera pas surpris, cependant, de constater que dans plus dun passage
de la ddicace, comme des commentaires, cest lErasme de toujours que lon
rencontre, travers des thmes quil na cess de reprendre dans toute son uvre.
Ainsi en est-il de la critique du paganisme. En voquant ces peuples qui adoraient
des statues de pierre ou de bois, il fait cho au Psaume ; lorsquil dcrit ces
nations qui choisirent pour dieux protecteurs des singes, des chiens ou des serpents,
on peut penser au panthon gyptien. Mais lvocation des sacrices humains sera
reprise dans le Commentaire du Psaume , o Erasme citera explicitement lexemple
dAgamemnon.23
Mais cest dans la lettre ddicace que lon retrouve surtout les thmes prfrs
dErasme. Dfense de la culture fminine dabord. Il voque ce choeur, dont la
Calliope est la Reine elle-mme, et il fera allusion ces familles dAllemagne, dignes
mules de cette culture nouvelle. Le Colloque Le pre abb et la femme instruite,
dit la mme anne (), o on a reconnu sans peine en Magdalia Margaret
Roper elle-mme, ore le meilleur commentaire de cette lettre, voquant les lles
de Willibald Pirckheimer et celles dAmbroise Blarer (Blaurer), tout en dnonant
du mme coup, lignorance ou linculture de certains moines.24
20
Enchir., Holborn, p. .
De Natali, fastidium, l. ; Saxones l. . Cf. A. Ernout / A. Meillet, Dictionnaire etymologique
de la langue latine, Paris, , p. .
22 De Natali, ll. . Cf. K.L. Schmidt, Prudentius und Erasmus ber die Christuskrippe mit Ochs
und Esel, dans: Theologische Zeitschrift, (), pp. .
23 Cf. De Natali, ll. ; Enarrat. in Ps. , ASD V, , p. , l. .
24 Cf. Lettre ddicace, infra, p. , ll. ; Coll. (Abbas et erudita), ASD I, , pp.
; Preserved Smith, A key to the Colloquies of Erasmus, Cambridge, Mass., , p. ; Craig
R. Thompson, The Colloquies of Erasmus, Chicago, , p. .
21
Dfense de la saintet du mariage, ensuite, travers cet loge des deux poux:
Jsus ne ddaignera pas dtre chant par de tels poux, qui donnent lexemple
dune telle puret, dune telle concorde, dune telle srnit, quon trouverait
dicilement, mme chez ceux qui ont fait voeu de virginit, des gens qui oseraient
se comparer eux. Cest dans le foyer de Thomas More quErasme avait dcouvert
ce modle de saintet vcue, et il ne cessera de sen inspiprer, de lEncomium
matrimonii () lInstitutio christiani matrimonii ().
Ces hymnes, enn, donnent Erasme loccasion de redire ce que reprsente pour
lui la vraie musique. Car ils ne sont pas simple uvre scientique: lhymne de Nol,
comme celui de lEpiphanie, serviront de chants de louange, et remplaceront, sur
les lvres de la jeune maman, ces chants grossiers que mres ou nourrices chantent
pour leurs enfants. Chants de louange, prcise-t-il, clbrs avec les sentiments
harmonieux dune me inspire par la pit. De fait, Erasme na jamais cess
dopposer cette vraie musique, un usage trop extrieur, trop bruyant, trop paen
de la musique prtendue sacre. Dj ditant les uvres dArnobe, Erasme avait
dni la vraie musique. Il reprendra ce thme dans les Commentaires des Psaumes, en
dnonant, propos du Psaume , danses, chants et gesticulations, ou la violence
des trompettes et des orgues. Il souligne que la seule musique agrable Dieu,
cest une me devenue elle-mme instrument, en harmonie avec lesprit de Dieu.
Ces remarques formeront la conclusion du Commentaire du Psaume , vritable
testament spirituel dErasme, par la date de sa publication ().25
Histoire du texte
Les Commentaires des hymnes de Nol et de lEpiphanie, malgr leur caractre
particulier, malgr leur dissemblance surtout, ont connu, fait exceptionnel dans
luvre dErasme, une double destine. Jusquen , pour des raisons videntes,
ces deux commentaires ont toujours t dits la suite du Commentarius in Nucem
Ouidii. Les dates de leur composition, de leur premire dition, le genre littraire
adopt, et surtout la personne des ddicataires ont conduit les diteurs ne pas
dissocier ces trois commentaires, lexemple de Froben en .
Vander Haeghen avait relev neuf ditions: deux ditions bloises (: Io. Frobenius, d. princeps; : H. Frobenius, N. Episcopius); deux ditions lyonnaises
(: S. Gryphius; : mme diteur); trois ditions anversoise (, ,
: toutes chez M. Hillenius), et enn deux ditions parisiennes (, :
S. Colinaeus).
25
Cf. Lettre ddicace, infra, p. , ll. : Ep. , ad Adrianum VI (Prefatio Arnobii), ll.
; Enarrat. in Ps. , ASD V, , p. , l. ; Enarrat. in Ps. , ASD V, , p. , ll. et
p. , ll. .
A ces ditions, il faut ajouter une dition de Cologne (: Io. Soter); une dition parisienne (: S. Colinaeus); une dition vnitienne (: A. Cratander)
et enn une dition baloise (: H. Petrus): ce qui porte treize le nombre de
ces premires ditions.
Liste des ditions jusqu

. Commentarius Erasmi in duos hymnos Prudentii, ad Margaretam Roperam,
Thomae Mori liam: De Natali puero Iesu. De Epiphania Iesu nati (A la suite
de Commentarius in Nucem Ouidii). Basileae, Io. Frobenius, .
. Coloniae, Io. Soterius, .
. Parisiis, S. Colinaeus, .
. Venetiis, A. Cratandrus, .
. Lugduni, S. Gryphius, .
. Antuerpiae, M. Hillenius, .
. Basileae, H. Petrus, .
. Lugduni, S. Gryphius, .
. Basileae, H. Frobenius, N. Episcopius, , in Omnia opera V, pp.
.
Aprs , les Commentaires des hymnes de Prudence connatront, comme nous
lavons not, une double destine. Sur les onze ditions nouvelles que lon a
dnombres, cinq continuent paratre sous le seul nom dErasme, et sont la simple
reprise des ditions prcdentes. Ainsi, on relve une dition lyonnaise (:
S. Gryphius), deux ditions anversoises (: I. Loaeus; s.d.: M. Hillenius); deux
dtions parisiennes (, : Stephanus), et enn ldition collective de Leyde
(: Vander Aa, t. V).
Mais on en compte cinq autres qui gurent, elles, dans des ditions de Prudence,
et cest l un singulier hommage au travail dErasme. Ainsi, celle de Lyon (A. Prudentii Opera cum Erasmi Commentariis, Johannes Tornaesius, ); celle de Gand
(Hymni Cathemerinon, acc. Erasmi Comm., Gandavi, Johannes Lapidanus, );
ldition de Prudence de H. Petrus (Prudentii Sacra, cum Des. Erasmi et Spiegelii
Commentariis, Basileae, Henricus Petrus, ); celle de Plantin, avec les commentaires de Giselinus et dErasme (Opera Prudentii cum Giselini et Erasmi Commentariis, Antuerpiae, Th. Pulmanus ); et enn ldition des Sacra poemata de Jean
Weitz, qui propose, outre les commentaires dErasme, ceux de Jacob Spiegel, et de
Jean Weitz lui-mme, sans prjudice de commentaires et dexpositiones de commentateurs moins connus (G. Fabricius, G. Remi, Wilkin): Aurelii Prudentii Cl.,
Opera, Io. Weitzio, Hanouriae, typis Wechelianis, .26

Parmi ces ditions, une seule, ldition princeps (Froben, ), semble avoir
t publie sous la responsabilit dErasme. Les deux ditions collectives, Basileae,
H. Frobenius, N. Episcopius, (BAS) et celle de Leyde, Vander Aa,
(LB), orent cette caractristique dtre trs proches lune de lautre, et de prsenter
un grand nombre de fautes, le plus souvent les mmes, ce qui montre que ldition
de Leyde a ignor ldition princeps, reproduisant dlement celle de .
26
A ces diverses ditions, peut-tre peut-on ajouter celle de St. Chamillard, S.J., qui dans ldition des
uvres de Prudence ad vsum Delphini (), mentionne avec loge les Commentaires dErasme;
et cette premire traduction franaise due Le Noyer, et dite Nancy, .
COMMENTARIVS
IN HYMNVM PRVDENTII
DE NATALI PVERI IESV
CONSPECTVS SIGLORVM
A:
BAS:
LB:
ed. Basil., Io. Froben, .

operum Erasmi).
Erasmi).
lb v,
erasmvs roterodamvs castissimae pvellae margaretae roperae s.d.

Toties iam prouocor tuis sororumque tuarum literis, optima Margareta, tam sanis,
tam argutis, tam modestis, tam candidis, tam amicis, vt etiam si quis titulos detrahat, Thomae Mori possim agnoscere. Ne vero semper videamini cecinisse surdo, studiis quibus obruor paululum otii suuratus hisce diebus Nataliciis;
paraui munusculum quod spero vobis non ingratum futurum.
Quod felix faustumque sit, Guilielmus Roperus ea morum integritate, suauitate,
modestiaque praeditus, vt ni sponsus esset tuus, germanus videri posset, dedit tibi
auspicatissimas coniugii primitias, aut, si mauis, tu illi dedisti: vel vt verius dicam,
vterque dedit alteri quod dissuauietur. En mitto tibi et alterum puerum
multo auspicatissimum, Iesum nascentem Iudaeis, et mox illucescentem gentibus,
qui connubii vestri prouentum bene fortunabit, quique studiorum vestrorum verus
ERASMVS A: DES. ERASMVS BAS, DESIDERIVS ERASMVS LB.

Ep. .
tuis literis Er. voquait dj ces lettres insistantes dans sa lettre de ddicace du Comm.
in Ov. (ASD I, , p. , l. ). Malheureusement, aucune ne nous est parvenue.
Expression emprunte Paul
pour dsigner dauthentiques enfants: . Tim.
, ; . Cor. , ; Tit. , .
cecinisse surdo Lexpression se trouve dj
dans Verg. Ecl. , et Prop. IV, , . Cf.
Adag. (Surdo canis. Surdo fabulam narras), ASD II, , p. .
studiis obruor Er. est en pleine controverse contre Luther et le chartreux Pierre Couturier.
Gulielmus Roperus William Roper (ca.
), ls de John Roper, sheri du Kent.
Il entre dans la maison de More vers ,
et y demeurera au moins ans; il sest
mari avec Margaret More en (cf. Ep.

). Il succda son pre et gardera la
charge de prothonotary (ou chief clerk) of
the Court jusquen . Il resta catholique
romain et a compos une vie de son beau-pre,
imprime Paris en ; cf. Contemporaries
III, pp. .
Daprs Allen (Ep. , n.l. ), il
sagirait de leur ls an Thomas, qui devait
succder son pre en .
dissuauietur Forme du deponent diss(u)auiari: cf. Cic. Fam. XVI, , ; le sens est
actif: pourque lautre lembrasse.
studiorum vestrorum Margaret Roper devait
donner une traduction anglaise du commentaire de la Precatio Dominica dEr., dite en
(A devout treatise upon the Paternoster,
London, W. de Worde, s.d.).
de natali pveri iesv
erit Apollo, cuius laudes pro fesceninis tuis infantulis lyrae poteris occinere. Solus
enim hic dignus est qui dibus, qui stulis, qui voce, qui musices omni genere, sed
praecipue modulatis piae mentis aectibus iugiter celebretur.
Non dedignabitur a talibus coniugibus decantari, quorum ea est vitae totius
puritas, concordia, tranquillitas, simplicitas, vt aegre reperias virginitatis professores
qui se ausint comparare. Rarum exemplum hoc praesertim seculo, sed quod video
breui ad plures permanaturum. Habetis isthic reginam velut istius sanctissimi chori
Calliopen. Sunt et in Germania familiae non obscurae, quae neutiquam infeliciter
meditantur quod vos hactenus felicissime praestatis. Bene vale, non inmum aeui
Britanniaeque tuae decus, et totum istum chorum mihi saluta diligenter. Basileae
ad Christi natalem. Anno M.D.XXIIII.
pro fesceninis comme berceuses; (versus)
fesce(n)nini, originellement chansons grossires, mais le sens de berceuses est attest
pour la latinit tardive et mdivale (voir Du
Cange Glossarium mediae et inmae latinitatis,
Paris, , III, ). Cf. ASD VIII, , p. ,
n. .
tuis infantulis pour vos bbs; Erasme connat ou prvoit dautres enfants du mnage,
cf. : qui connubii vestri prouentum
bene fortunabit.
Solus celebretur Cest la seule vraie
musique, selon Er. Cf. La prface au commentaire sur les Psaumes dArnobe: Ep. ,
ll. ; ides quil reprendra dans sa
Enarrat. in Ps. , ASD V, , p. , ll. .
virginitatis professores Thme frquent chez
Er. que le problme de la virginit chez les
religieux.
reginam Catherine dAragon (),
repudie par Henri VIII. aprs annes

dunion. Sur la admiration dEr. pour la reine,
cf. Epp. , l. ; , ll. ; ,
ll. ; , l. ; , l. sqq.; ,
l. ; il lui ddiera son Christiani matrimonii
institutio (ASD V, ).
istius chori Il sagit des enfants de Thomas
More: Margaret elle-mme, Elisabeth, Cecily,
Gygia (la lle adopte, Margaret Giggs, Contemporaries I, sq.) et John. Cf. Ep. ,
ll. .
in Germania familiae Trs probablement le
couple Konrad Peutinger et sa femme Margarethe Welser (Ep. ) et les soeurs et les
lles de Willibald Pirckheimer (Allen, Epp.
, n.l. ; , n.l. ; , l. ).
Anno M.D.XXIIII Cf. Ep. , n. introd.,
Allen V, p. : As the book was in the press
on Feb , it is evident that the yeardate here is of a year beginning at Christmas.
COMMENTARIVS IN HYMNVM
PRVDENTII DE NATALI PVERI IESV
lb
lb
Carmen iambicum primum conuiciis repertum est, quod breuis syllaba addita longae velut exprimat ictum ferientis ac subinde repetentis, quemadmodum pyrrhichius tumultum accurrentium ad pugnam. Verum posteriores quoduis argumentum accommodarunt iambis, quemadmodum et elegis, qui primum inuenti sunt
querimoniis. Ambrosius hoc genere potissimum est delectatus, in quo illud a nobis
obseruatum est, quod plerumque penthemimeris nit dictionem, et ab hac dictio trisyllaba claudit dimetrum. Quae compositio carmen facit mollissimum, vt
Deus creator, haec est penthemimeris, sequitur dictio dactylica omnium. Rursus
polique rector sequitur vestiens. Item diem decoro sequitur lumine. Rursus noctem
soporis sequitur gratia. Id frequentius t apud Ambrosium quam vt casus videri
possit. Nec infrequenter idem obseruat noster Pru|dentius. Certe in primis quinque versibus continenter obseruauit. Quid est quod arctum: post hanc penthemimerim, quae nit dictionem, addit dactylum circulum. Quanquam in genere carmen
omne mollius est, quoties penthemimeris nit dictionem. Non est ignota libertas
huius carminis. Recipit enim in locis imparis numeri, hoc est primo ac tertio pro
iambo tribrachyn: vtpote respondentem iambo, non in syllabarum, sed in temporum numero. Nam longa geminum habet tempus. Praeterea spondaeum, et huic
in temporibus respondentes, dactylum et anapestum. In locis vero paris numeri,
hoc est secundo et quarto, non recipitur nisi iambus, nisi quod secundus admittit
etiam tribrachyn. Nam quartus non patitur nisi iambum aut pyrrhichium. Ambrosius tamen hac libertate verecundius est vsus. Anapestus gratiam habet primo loco,
in tertio non item. Dactylus vtroque loco durior est. Veteres iambicum ex meris
iambis contexebant, quemadmodum spondaicum ex meris spondaeis. Posteriores
quo car|minis celeritatem temperarent, spondaeum admiscuerunt. Et hoc carminis
genus putant esse mollissimum, quod alternat spondaeis et iambis, qualia pleraque
sunt Ambrosiana et Prudentiana:
PVERI BAS LB: PVERO A.
circulum A: om. BAS LB.
Carmen iambicum querimoniis Erasme,

en guide attentionn, commence ici un vritable cours de versication latine, avec attention
spciale pour la prosodie iambique. Son point
de depart est Horace, qui en son Ars
caractrise la posie iambique comme aggressive (cf. conuiciis repertum, l. ) et la posie
lgiace comme plaintive (cf. inuenti querimoniis, ll. ). La pyrrhique est une danse
guerrire.
conuiciis Cest le cas de la posie dArchiloque
de Paros.
pyrrhichius La pyrrhique tait une danse

guerrire.
Ambrosius Les hymnes de saint Ambroise suivent en eet cette versication. Cf. Ambr.
Opera, Parisiis, T.B. Coignard, , pp.
.
Quae compositio sequitur gratia Citations dAmbr. Hymnus vespertinus, .
Quid arctum Voir infra, l. .
addit dactylum Les ditions BAS et LB omettent le mot circulum, essentiel, puisquil illustre par lexemple, le mot dactylum.

Iam lucis orto sydere.
Iam sol recurrens deserit.
Est autem viuidum et aectui congruens exordium a dubitatione: Quid est quod
arctum. Porro subitum illud conuenit poetae, velut aato prophetico spiritu, quo
nihil addubito quin aatus fuerit, quum haec scriberet. Est autem illud hominis
vere pii, nihil non vertere in occasionem pietatis. Itaque Prudentius, quod a solstitio
brumali dies incipiunt crescere, torquet ad coniecturam pueri Iesu iam properantis
ad exortum, quum idem at singulis annis. Nec enim ideo dies increscebat,
quod Iesus nasceretur, sed quod sol ingressus Capricornum citius relinquat oculos
eorum, quorum orizon est sub sphaera obliqua, extra aequatorem habitantium;
quemadmodum vbi sol accedit ad Cancrum, iisdem dies est longior. Quoniam
autem in rebus diuinis nihil fortuito geritur, non sine causa tempus hoc anni
delectum est natiuitati Iesu. Refrixerat vbique charitas. Ignorantiae tenebris et
caligine vitiorum obductus erat mundus. Philosophos tradiderat Deus in reprobum
sensum, quoque sibi magis videbantur sapere hoc erant stultiores. Pharisaei suis
cupiditatibus crassis excaecati non perspiciebant quid sibi vellet lex spiritualis.
Reges ac monarchae, quorum arbitrio res humanae temperabantur, lapides et ligna
pro deo colebant, quosque mortales adorabant vt diis proximos, hi maiestatem
suam mutae statuae submittebant, supplicantes his qui mente vacabant, opem
implorantes ab his qui sibi ipsi non valebant opitulari. Quaedam gentes eo vesaniae
deuenerant, vt simias, canes, serpentes, boues ac cepe pro numinibus venerarentur.
Erant apud quas pium haberetur mactare parentes et horum vesci carnibus. Erant
apud quas religiosum erat infantes incendio tradere. An non haec erat altissima
nox? An non lux illa naturae, quam Deus primum asperserat homini, sic in arctum
erat contracta, vt pene fuerit extincta? An non et legis Mosaicae lucerna, qua
Deus rursus conatus est nostris tenebris succurrere, per Pharisaeos caecorum caecos
duces erat propemodum obruta sensu carnali? Habes noctem et quidem brumalem.
Frequenter autem in mysticis literis Dominus Iesus lucis vocabulo designatur. Sic
enim Esaias: Populus qui sedebat in tenebris vidit lucem magnam; et habitantibus in
regione vmbrae mortis, lux orta est eis. Et Zacharias: Visitauit, inquit, nos oriens ex alto,
illucesce his, qui in tenebris et in vmbra mortis sedent. Quin et ipse Dominus se vocat
lucem mundi. Quod enim sol est in hoc mundo visibili, hoc Christus est in mundo
spirituali: quo qui caret, quantumuis doctus, quantumuis ingeniosus, quantumuis
eloquens, caecus est. In vniuersa vero mundi fabrica, nihil admirabilius sole, qui
fons est luminis, omnia gignens, alens, prouehens, conrmans, viuicans, vegetans,
omnia exhilarans, omnia prodens et arguens, omnibus reddens suum colorem,
suamque faciem restituens. Idem ecit exorta veritas euangelica, qui est Iesus
Christus. Ignorantia veri nox est, peccatum mors est. Qui viuunt, in luce versari
dicuntur: et qui vitam relinquunt, sub tenebras abire vulgo dicuntur. Nox autem
somno data est, et somnus mortis imago est. Itaque mortales noctu quodammodo
mortui sunt, donec exortus sol expergefaciat omnes ad vitam. Quemadmodum
sol hic, quem oculis corporeis cernimus, nunquam amittit lucem suam, siue
cernatur, siue non cernatur; sed tamen nobis nox est, quoties interiectus terrae
semouet illum ab oculis nostris. Ita Christus nunquam mutatur in sese, verum
viuidum A: inuidum BAS LB.

addubito A: dubito BAS LB.
exortum A: Exordium BAS LB.
ad A: in BAS LB.
Pharisaeos BAS LB: Pharisaeorum A.
illucesce A: illucescere BAS LB.
Iam lucis orto sydere (ps-)Ambr., Breviarium

Romanum, un chant pour les Primae.
Iam deserit Prud. Cath. , (sol
iam).
Est autem scriberet Erasme souligne
que souvent surprise et tonnement provoquent linspiration potique; dans le cas de
Prudence cette inspiration est dcrite par
la combinaison du verbe demploi classique
aare (cf. Verg. Aen. VI, ) avec le terme
chretien propheticus.
viuidum Et non inuidum comme le proposent, tort, BAS et LB.
Itaque annis Prudence associe lpoque de la naissance de Jsus la croissance des
jours partir du solstice dhiver et dveloppe
sa valeur symbolique: Jsus apporte la lumire
dans un monde plong dans les tnbres.
Nec enim longior Erasme oppose
lentre du soleil dans la constellation du
Capricorne, qui correspond au solstice
dhiver, son entre dans le Cancer, qui correspond au solstice dt.
Refrixerat charitas Cf. Mt. , : et
quoniam abundabit iniquitas refrigescet caritas multorum.
Philosophos stultiores Cest lenseignement de Paul aux Corinthiens (. Cor. , ):
Nonne stultam fecit Deus sapientiam huius
mundi?; cf. aussi . Cor. , ; , .
tradiderat sensum Rom. , .
Pharisaei excaecati Lexpression caeci
applique aux Pharisiens se retrouve
plusieurs reprises dans Mt. , ; ; ; ;
etc.; voir infra ll. .
lex spiritualis Expression paulinienne; cf.
Rom. , .
Reges tradere Erasme voque ici,
une fois de plus, les tnbres que pouvaient
reprsenter le panthon antique, la divinisation de certains animaux (panthon gyptien;
cf. Hdt. II, ; ; ; ), et la pratique des
sacrices humains (cf. Hdt. I, ; III, ;
. Rg. , ). On retrouve ainsi cette con-
damnation dans la Enarrat. in Ps. , ASD V,

, p. , ll. ; p. , ll. . Cf.
Ps. B (), .
lux illa naturae Cest au nom de cette lex
naturae que se dveloppera lexgse sur les
dpouilles des Egyptiens, largement utilise
par Augustin, puis applique la philosophie
antique. Thme trs souvent repris par Er.,
ainsi Enchir., Holborn, p. , ll. .
per Pharisaeos caecos duces Reprise de
Mt., en particulier , et : duces caeci
et surtout , : caeci sunt, duces caecorum. Limage de laveugle conduisant un
autre aveugle se retrouve dans Lc. , . Cf.
aussi Adag. (Caecus caeco dux), ASD II,
, p. .
sensu carnali Expression paulinienne, cf. .
Cor. , : sapientia carnalis, et . Cor. ,
o carnalis soppose spiritualis.
Populus eis Prophtie dIs. , reprise
par Mt. , . Mais la traduction sedebat
et habitantibus utilise ici ne reproduit pas
celle du Nov. Test. (LB VI, C, o Er. avait
prfr qui sedebat et qui sedebant (Vulgate: sedentibus), reproduisant ainsi le paralllisme de la Septante.
in mortis Etait rendu dans le Nov.
Test. (loc. cit.) in regione et vmbra mortis,
reproduisant plus exactement la Septante.
Visitauit sedent Ce sont les paroles
de Zacharie cites dans Lc. , . Er. a
conserv illucesce, plutt que illuminare
(Vulgate) parce quil rend mieux le grec de la
Septante. Cf. Nov. Test., LB VI, B; Annot.
in Lc. , , ASD VI, , p. , ll.
.
lucem mundi Cf. Ioh. , : ego sum lux
mundi; de mme , ; , .
peccatum mors est Cf. Rom. , .
somnus mortis imago Cf. Cic. Tusc. I, , :
Habes somnum imaginem mortis; Ov. Am.
II, , : stulte, quid est somnus, gelidae nisi
mortis imago.
interiectus terrae Cf. Cic. Nat. II, , .
lb
quorundam animis exoritur, atque ibi dies est, quorundam non exoritur, ibi nox est.
Quemadmodum autem sol, quum abditur, dicitur occidere, quum exoritur, nasci,
sic enim Flaccus, aliusque et idem nasceris, sic Christo oriri nasci est. Semper autem
a Patre nascitur, veluti radius aeternus, a sole sempiterno. Nobis autem exortus est
alio modo, condita huius mundi mirabili machina. Rursus piis mentibus frequenter
exoritur, ac in diuersum mutatis occidit. Sed visibiliter exortus est, prodiens homo
factus ex vtero castissimae Virginis. Haec enim erat illa mystica porta spectans ad
orientem, vnde emersit vnicus ille sol, illuminans | omnem hominem venientem in
hunc mundum.
Hic nobis sit modus praefationis, licet non extra rem. Nunc ipsum Pindarum
nostrum audiamus:
Quid est quod arctum circulum
Sol iam recurrens deserit?
Christus ne terris nascitur,
Qui lucis auget tramitem?
Omnia corpora coelestia, vt sunt sphaericae gurae, quae putatur esse perfectissima,
ita motum habent sphaericum. Quae proxima sunt polis, arctiore circulo circumaguntur. Circulus brumalis non habet nisi octo horas diei in orizonte nostro, quum
circulus solstitialis alicubi habeat sedecim, alicubi octodecim: vnde vocat arctum,
non quod sol minus conciat spatii, sed quod quibusdam paucioribus horis appareat, ob sphaerae obliquitatem. Recurrens: apto verbo est vsus, quasi sol gestiat ac
festinet augere diem ob exortum pueri.
Heu quam fugacem gratiam
Festina voluebat dies,
Quam pene subductam facem
Sensim recisa extinxerat.
Fugacem: quum fugax signicet fugientem, tamen iuxta nominis rationem magis
videtur dictum a fugando quam a fugiendo. Venuste dixit gratiam, lucem, qua
nihil laetius, quum nox adferat moerorem: et fugacem dixit, properantem abire.
Est grata emphasis et in voluendi verbo. Sensim recisa, quod insensibilibus gradibus
sol ascendat aut descendat in zodiaco. Subductam facem dixit. Nam hoc
ipsum est extinguere diem, subducere facem. Est autem non iniucunda phantasia
poetica. Fax circumfertur, ac paulatim decrescit, donec plane deciat. Exaggerat
autem molestiam diei tam breuis, vt amplicet gratiam diei crescentis.
Coelum nitescit laetius,
Gratatur et gaudens humus.
Scandit gradatim denuo
Iubar priores lineas.
Habet et coelum suam quodammodo faciem; obductum nubibus triste dicitur,

quum sudum est, dicitur laetius: hoc est enim proprie nitescere. Gradatim, nam signa
per quae sol ascendit ac descendit, per gradus distinguuntur ab astrologis. Lineas
translatum est a stadiis, vbi linea praescribitur, vnde cursus incipit. Sic et astrologi
lineas quasdam imaginantur in coelo, per quas sol feratur sic vt nobis nunquam
eadem redeat linea. Priores autem dixit pristinas; nam prius nonnunquam dicitur,
quod potius est ac melius.
Emerge dulcis pusio
Quem matris aedet castitas,
Parens et expers coniugis,
Mediator et duplex genus.
extra A: ad BAS LB.

a fugiendo A: fugiendo BAS LB.
gaudens A: gaudet BAS LB.

aedet A BAS: aedit LB.
aliusque nasceris Hor. Carm. saec. .

prodiens Virginis Cf. Mt. , : Ecce
virgo in vtero habebit et pariet lium.
mystica orientem Cf. Ez. , : per
viam portae quae respiciebat ad orientem; de
mme , .
illuminans mundum Cf. Ioh. , :
quae illuminat omnem hominem venientem
in hunc mundum.
Pindarum nostrum Aprs avoir appel
Baptista Mantuanus le Christianus Maro
(Ep. , l. ) et Lactance Christianum
Ciceronem (ibid., l. ), Er. appelle maintenant Prudence notre Pindare, et dira la
supriorit de Prudence sur Sannazar (Ciceron., ASD I, , p. , ll. : longe praeferam vnicum hymnum Prudentianum de
natali Iesu tribus libellis Actii Synceri). Voir
CWE , p. , n. , la rfrence Hor. Od.
IV, , .
Quid tramitem Prud. Cath. , .
sphaericae perfectissima Cest un thme
platonicien, expos en particulier dans le
Time, repris par Aristot., Le ciel II, (b)
et par Plin. Nat. II, . Cf. aussi Verg. Aen. VI,
sq. et Ronsard, Hymne du ciel, .
Circulus solstitialis Le premier
dsigne lhiver o le jour a huit heures, tandis que le second dsigne lt, o le jour a de
heures. Cf. Cic. Nat. III, , ; Plin.
Nat. II, .
Recurrens Expression virgilienne pour caractriser le mouvement du soleil qui, chaque
anne, recommence sa course, ou rebrousse
chemin; cf. Verg. Aen. VII, .
Heu extinxerat Prud. Cath. , .
Fugacem Cf. Hor. Carm. II, , : Eheu
fugaces / labuntur anni.
facem Fax dsigne une torche, puis plus
spcialement la lumire des astres. Cf. Cic.

Nat. II, , ; Verg. Aen. II, .
Coelum humus Nous avons adopt
la leon de A: nitescit gratatur gaudens.
Mais il faut noter que ldition Bud, se fondant sur ldition de Venise, a prfr nitescat
gratetur et que les ditions BAS et LB
ont remplac gaudens par gaudet. En fait,
Er. a suivi ldition de Deventer, tandis que
Bergman et Lavarenne ont prfr ldition
de Venise. Par contre la version gaudet ne
se retrouve ni dans A, ni dans les ditions de
Deventer et de Venise, mais seulement dans
BAS et LB (suivi par CWE , p. ).
Coelum lineas Prud. Cath. ,
.
signa Erasme voque ici la course apparente du soleil sur lcliptique, dans une zone
appele zodiaque par les Anciens, et divise
en douze parties (cf. Plin. Nat. II, , ).
ascendit ac descendit Car le soleil semble
monter ou descendre, puisque lcliptique fait
avec lquateur un angle de ; cf. Plin. Nat.
II, , .
Emerge genus Prud. Cath. ,
.
Pusio Ce diminutif, qui dsigne ici un
nouveau-n, se retrouve chez Cic. Cael. ,
; Tusc. I, , .
matris aedet castitas Cette version, que lon
retrouve dans les direntes ditions du Commentarius, na pas t conserve par Bergman,
qui a prfr mater castitas. Nous avons
remarqu une certaine hsitation entre aedet
(A, BAS) et (a)edit (Deventer, , LB);
voir aussi l. . Peut-tre aedet est-il plus
logique?
Parens coniugis Prudence arme ici la
naissance virginale de Jsus.
lb
Iam velut auidus exoriturae lucis, per apostrophen inuitat infantem, vt emergat e
virginei corporis latebris. Dulcis epitheton est liorum. Sic Flaccus: Domum atque
dulces liberos. Pusio diminutiuum est a puero, aptum blandienti. Aedit pro parit.
Et matris castitas dictum est tropo pro casta mater. Iuxta naturae vulgarem cursum
mulier nec concipere potest nec parere nisi violata membranula, quae virginem
distinguit a corrupta. Sed Dei Filius sic illapsus est per aurem Virginis in sanctissimum vterum eius, vt nullam corporis partem violaret. Nascens tamen prodiit ex
ea parte corporis, qua solent et caetera mulieres parere. Quamuis autem hoc non
palam exprimunt Euangelistae partum hunc non aperuisse Virginis vterum, sed
illaeso pudoris signaculo prodisse, sine dolore nixus, sine diductione partis, qua
foetus emergit, sine repurgamentis, quae foetum comitari solent, tamen plausibilius est ac magis pium mea sententia credere, quod a doctissimis simul ac sanctissimis patribus traditum est. Parens et expers etc.: hi duo versus duriuscule cohaerent
cum superioribus. Sic autem ordinandi sunt: castitas, hoc est virginitas, parens, id
est genitrix, pro eo quod erat absque tropo virgo parens, hoc est mater, et tamen
expers coniugis, id est intacta marito. Iam mediator et duplex genus referendum est
ad id quod praecessit: Emerge dul|cis pusio mediator etc. Mediator apud Latinos autores non inuenitur. Sed nos exprimimus Graecam vocem, qua apostoli sunt
vsi, a verbo , quod Latini nesciunt. Coniungit autem in vtroque duo
miranda: in matre foecunditatem coniunctam virginitati, in puero diuinam naturam cum humana copulatam in eadem hypostasi, vnde et duplex genus appellatur.
Decebat autem vt qui genus humanum Deo reconciliaret vtriusque naturae particeps esset. Oportet enim intercessorem vtrique parti familiarem esse.
Ex ore quamlibet Patris
Sis ortus, et verbo aeditus
Tamen paterno in pectore
Sophia callebas prius.
Esaias ita loquitur de Christo: generationem eius quis enarrabit? Quod non solum de
natiuitate diuina dictum videtur, verumetiam de humana. Est autem quadruplex
Christi natiuitas. Iuxta eam, quae nec cogitabilis est homini, sine initio, sine
ne semper a Patre nascitur, semper natus fuit, Deus ex Deo, omnipotens ex
omnipotente. Quod enim est homini sensus aut cogitatio tacita mentis, hoc Filius
Dei est Patri. Est enim aeternae mentis aeterna cogitatio. Mens autem gignit
cogitationem, et cogitatio iam in animo concepta sermo quidam mentis est, quo
homo sibi loquitur. Haec imago vtcunque nobis adumbrat natiuitatem illam, quae
nec initium habuit, nec nem est habitura: quia sic Filius nascitur a Patre, vt de
Patris substantia nihil decedat; sic Pater producit Filium, vt tamen Filio non sit
prior. Caeterum condito per Filium mundo Pater nobis velut eloquutus est verbum
et quodammodo rursus idem genuit, nobis illud reddens aliquo pacto visibile, quod
erat inuisibile. Conspicitur enim in rebus conditis admirabilis Dei sapientia, qui est
Dei Filius et Dei sermo. Ex ore: Deus nec os habet, nec vllum membrum humani
corporis, quemadmodum somniabant olim anthropomorphitae, quod in diuinis
literis crebra sit de membris Dei mentio. Ne auertas faciem tuam a me. Auribus
percipe clamorem meum. Nonne manus tua fecit haec omnia? Inueni virum secundum
cor meum. Oculi Domini super iustos. Fecit potentiam in brachio suo. Et coelum mihi
sedes est, terra scabellum pedum meorum. Quoniam autem de sermone loquitur, qui
est Filius Dei: quatenus lius est, nasci dicitur: quatenus sermo, proferri. Ex corde
nascitur, ex ore profertur, quum cor et os Dei nihil aliud sit quam ipse Deus gignens
ac proferens. Quamlibet: recte docet Valla quanquam et quamuis solere praeponi
in oratione quae constat duabus partibus, vt: Quanquam alienus es, tamen te
vt christianum amo. Quamuis sis diues, non ideo ius habes in nos. Contra t
in quamlibet, quae proprium verbum non habet, sed subiicitur: sic tamen, vt
oratio possit in geminam resolui: Non enim pili facit te, quamlibet diuitem, vel
quamuis diuitem. Nam quamuis vtranque naturam obtinet. Hanc annotationem
Vallae videtur neglexisse Prudentius. Et haud scio, an alicubi reperiatur etiam apud
probatos autores. Certe apud Aurelium Augustinum reperio. Et verbo aeditus: non
est accipiendum, sermonem sermone esse prolatum, quasi duo sint sermones, alter
proferens alter prolatus, quod ab haereticis quibusdam somniatum est, sed verbo
dixit pro ipsa prolatione.
Quemadmodum enim sensus in animo nostro conceptus, qui prius
dicebatur, ipsa pronunciatione t , sic sermo Dei ante conditum mundum
semper nascens ex corde Patris, nec inde recedens, sapientia erat: ea deprompta per
mundum conditum, sermo nobis esse coepit, per quem Pater nobis loquutus est.
intacta A: intacto BAS LB.
quidam A: quidem BAS LB.
Domum liberos Hor. Epod. , ;

Prud. Perist. , .
per aurem Erasme souligne que la tradition
sur la conception de Jsus et laccouchement
de la Vierge, malgr le silence des Evanglistes,
peut tre conserve en raison de la science et
de la saintet des Pres qui lont transmise. Le
per aurem se retrouve chez Sannazar, De partu
Virginis, , et a t repris dans la comdie
de Molire, LEcole des Femmes. Cf. CWE ,
p. , n. .
hypostasi Expression du langage des thologiens pour dsigner la double nature (divine
et humaine) du Christ. Inusit dans la langue
classique. Hier. Epist. , . Molire le critiquera comme barbare, de mme que
Maturin Rgnier (Macette).
Ex prius Prud. Cath. , .
generationem enarrabit Is. , ; Act. ,
.
Deus ex Deo Cf. Deus de Deo dans le
Symbolum Nicaenum (ad).
sermo est Cf. Plat. Soph. e; Tht.

e a.
Ne auertas a me Ps. (), (faciem
tuam).
Auribus meum Ps. (),
(obsecrationem meam); (), (orationem
meam).
Nonne omnia Act. , (manus mea).
Inueni meum Cf. Act. , ; cf.
aussi . Sm. , .
Oculi iustos Ps. (), ; . Petr. , .
Fecit suo Lc. , .
Et coelum pedum meorum Act. ,
; Is. , ; cf. aussi Precat. dominica, LB V,
col. AB.
Quamlibet: recte docet Prudentius
Er. reprend ici la leon de Valla, Eleg. II,
, qui distingue soigneusement quanquam
et quamuis de la forme quamlibet, qui
implique un verbe sous-entendu. Cette confusion de quamlibet et de quanquam, dj
pratique par Augustin, se retrouve ici.
lb

Tamen paterno in pectore
Sophia callebas prius.
In sophia produxit syllabam mediam, sequutus accentum Graecum, quemadmodum et alicubi idem sequutus, corripit mediam in idola, et penultimam in paraclitus. Callebas: vt legas per geminum ll, metri ratio cogit. Positum est autem callebas
pro sapiebas: non quod in Filio Dei prius sit sapere quam nasci, sed quod ante
mundum conditum sermo Dei latebat in corde Patris, aeterni Patris sapientia. Proinde Prudentius aut omittit hoc loco generationem illam, quae nescit initium, de
qua tamen alibi loquitur in hymno trochaico: Corde natus ex parentis ante mundi
exordium; aut prior pars, Sis ortus, pertinet ad primam illam generationem ac perpetuam; quod | sequitur, et verbo aeditus, pertinet ad mundum conditum, ad quem
refertur prius aduerbium.
Quae prompta coelum, condidit
Noctem diemque et caetera.
Virtute verbi eecta sunt
Haec cuncta: nam verbum Deus.
Prompta: id est prolata siue deprompta. Sic enim legis: Fiat lux et facta est lux.
Condidit: per verbum Pater condidit mundum, non tanquam per instrumentum,
quemadmodum faber dolabro vtitur ad fabricam, sed Filius vna cum Patre condidit.
Patri tamen tribuitur autoritas, quod ab hoc sit Filius et Spiritus Sanctus. Virtute
verbi: ita Paulus ad Hebraeos: per quem fecit et secula. Potens est regum sermo, sed
sermo Dei est omnipotens. Proinde non mirum si mundum hunc condidit. Nam
sermo hic, sic manat a Deo, vt sit et ipse Deus: et sic depromitur ex ore Patris,
vt non recedat a corde Patris. Ex rebus enim conditis, nihil accedit aut decedit
naturae diuinae, quae prorsus est immutabilis. Docet hoc Prudentius in his quae
sequuntur.
Sed ordinatis seculis,
Rerumque digesto statu,
Fundator ipse et artifex
Permansit in Patris sinu.
Scriptura sacra subinde secula vocat, quicquid in tempore conditum est, et ante
secula quod ante mundum conditum. Ordinatis: alludit ad chaos, in quo confusa
erant omnium rerum semina. Sic et Naso:
rudis indigestaque moles,
Nec quicquam nisi pondus iners, congestaque eodem
Non bene iunctarum discordia semina rerum.
Sic in Genesi diuiditur lux a tenebris, diuiduntur aquae ab aquis, segregantur

aquae et existit arida; distinguuntur species rerum e terra nascentium, distinguuntur
animantium formae, et suus cuique locus, sua cuique vis tribuitur; hoc est quod ait:
Rerumque digesto statu.

Fundator ipse et artifex.
Qui fundat incipit, artifex percit et regit. Prouerbiorum octauo: Quando appendebat fundamenta terrae, cum eo eram cuncta componens. Per Filium sunt initia
mundi, per Filium digestus est, per Filium gubernatur, per Filium restitutus est, per
Filium consummabitur. Ipse dixit pro idem, vt digesto pro distributo. Neque enim
digerere est concoquere, sed in suum quicque locum disponere. Et sinum appellat pectus siue cor. Nam sinus locus est cordis, vnde In sinu gaudere. In sinum
eundere.
Donec rotata annalium
Transuoluerentur milia,
Atque ipse peccantem diu
Dignatus orbem viseret.
Semel deprompta sapientia, condidit et digessit mundum quum non esset. Iterum
prolata, restituit mundum collapsum, hoc est hominem: cuius gratia condita
fuerant omnia. Rotata: quod circumuolutione coelestium orbium distinguantur
dies, menses, anni et secula. Milia: nam ab orbe condito vsque ad Christum,
supputantur supra milia quinque centum nonagintanouem. Atque ipse peccantem
aut A: vt BAS LB.

fundamenta A BAS: fundamento LB.
quicque A: quaeque BAS LB.
distinguantur BAS LB: distinguatur A.

quinque BAS LB: quingenta A.
alibi Prud. Cath. , .

Quae Deus Prud. Cath. , .
Fiat lux lux Gn. , .
per secula Hebr. , .
Potens omnipotens Erasme emploie
volontairement le mot sermo, aprs avoir not
lemploi de verbum chez Prudence. Il prcise
(l. ) vt sit et ipse Deus: on retrouve ici un
cho des polmiques souleves par lemploi
du mot sermo dans le Prologue de saint Jean
du Nov. Test.; cf. ASD VI, , p. sqq., et
Apolog. De In principio erat sermo, LB IX,
.
Sed sinu Prud. Cath. , .
Scriptura conditum Pour lexpression ante secula, Er. fait allusion par ex. Sir.
, ; Ps. (), ; (), .
chaos Cf. Gn. , . Le mot hbreu employ
est tohou-bohou.
rudis rerum Ov. Met. I, .
Sic tribuitur Cf. Gn. , (lux a
tenebris); , (aquae ab aquis); , (aquae
ab arida); , (fructus e terra); , (animantia).
Quando componens Prv. , .

Neque disponere Leon de vocabulaire pour viter un confusion grossire;
digerere (in suum locum disponere) nest pas
concoquere.
in sinu gaudere Adag. , ASD II, , p. .
Donec viseret Prud. Cath. ,
.
nam nonagintanouem En eet, si le
Moyen-Age avait adopt deux chronologies,
selon que lon suivait la tradition hbraque
( ans) ou la Septante ( ans), Erasme,
suivant la tradition dIsidore de Sville (Etymologiae V, , ), qui tait la plus communment admise, adopte le chire de
ans pour la mort du Christ, ce qui donne,
pour le temps da sa naissance, ans. Il
est donc inexact de dire, comme la not un
critique moderne, quaprs le e sicle, rien
ne devait rester de cette tradition (cf. Bernard
Guene, Histoire et culture historique dans
lOccident mdival, Paris, , pp.
et ). Mais pouvait-on sattendre la rencontrer chez Erasme?
diu: quoniam frustra per Mosen data erat lex frustra missi tot prophetae, venit
ipse Dei Filius homo factus. Sic enim loquitur Psal. .: Holocaustum et pro peccato
non postulasti; tunc dixi: Ecce venio. Rursus apud Esaiam: Ego ipse qui loquebar, ecce
adsum.
Nam caeca vis mortalium
Venerans inanes naenias
Vel aera vel saxa algida,
Vel ligna credebat Deum.
lb
Vim appellat multitudinem. Nec enim omnes colebant simulachra. Aut vim dicit, vt
vires hominis distinguat a gratia Dei. Semel collapsi per peccatum Adae, nihil aliud
quam peccabamus, semper in deteriora prolabentes. Inanes naenias: naenias appellat
simulachra, quibus veteres tribuebant mentem diuinam, quum nec humanam
habeant, tametsi gerunt speciem hominis. Quamuis enim naenias vsurpemus pro
nugis quibuslibet, tamen proprie naenia est cantio funebris, quae frustra canitur
mortuo. Reperitur et pro epitaphio. Porro simulachrorum cultus primum | hinc
natus est, quod parentibus, regibus, aut alioqui benemeritis de genere mortalium, a
morte ponebantur statuae et his diuini honores exhibebantur. Quin Romae solennis
erat mos, Caesares extinctos in deos referre.
Haec dum sequuntur perdi
Praedonis in ius venerant;
Et mancipatam fumido
Vitam barathro immerserant.
Christus dominus est omnium. Diabolus tyrannus est, et praedo, qui sibi vindicauit quod erat alienum. Ille primus pellexit ad peccandum. Per peccatum autem
regnabat, et per peccatum inuecta est mors. Porro quisquis perpetrat peccatum,
seruum se facit peccati. Et qui peccato est obnoxius, transit in ius et potestatem Satanae. Atque hoc chirographo totus mundus erat obnoxius diabolo. Perdos autem
vocat, quod desciscentes a conditore et rege Deo, defecissent ad muta simulachra.
Vitam barathro: hoc notat quod dixi, per peccatum inuasisse mortem. Per iusticiam regnum est Dei, et per iusticiam vita. Per peccatum tyrannis est diaboli, per
peccatum est mors. Barathron Graeca dictio est, signicans locum profundum et
obscurum, in quo seruantur nocentes, siue voragines, quae uuios absorbent, aut
maria. Potest accipi de inferis, quo tum migrabant etiam piorum animae, aut de
morte aeterna.
Stragem sed istam non tulit
Christus cadentum gentium,
Impune ne forsan sui
Patris periret fabrica.
Stragem: a bello ductum verbum, a sternendo. Nam late patebat tyrannis Satanae, ac
velut impune regnabat, totas nationes detrahens ad inferos. Impune: id est nemine
vindicante, seu defendente. Frustra conditus erat mundus, si periret homo, cuius
gratia conditus fuerat. Causam aperuit, quur Deus homo nasceretur.
Mortale corpus induit,

Vt excitato corpore
Mortis catenam frangeret
Hominemque portaret Patri.
Inscrutabile consilium est Dei, quare sic passus sit hominem labi in peccatum, et
quare sic voluerit illum a peccato liberare. Conueniebat autem vt homo redimeret
hominem, et per mortem mors tolleretur. Quod mortuus est, erat humanae naturae,
quod resurrexit, erat virtutis diuinae. Per mortem Christi abolitum est peccatum.
Per resurrectionem data est nobis spes immortalitatis. Hominemque portaret Patri:
alludit ad duas parabolas euangelicas, altera est de oue erratica, quam pastor
reportauit humeris suis. Pro nostris enim peccatis aictus, caesus ac moriens,
nos suis humeris impositos reddidit Patri. Altera est de Samaritano, qui saucium
imposuit iumento suo. Iumentum, hoc est corpus assumptum.
Hic ille natalis dies,
Quo te creator arduus
Animauit et limo induit,
Sermone carnem glutinans.
Hic ille: nam erant et alii dies natales, vt ita loquar. Hic est dies, qui nos asseruit
Patri. Per apostrophen sermonem vertit ad Filium. Creator: dicitur et sapientia
Dei creata, pro eo quod est genita; quanquam hic creator mundi potest intelligi.
data erat lex A: lex data erat BAS LB.

et A: ac BAS LB.
tyrannis est diaboli A: tyrannus est diabolus

BAS LB.
hominemque A: hominem BAS LB.
Holocaustum venio Ps. (), c

a.
Ego absum Is. , .
Nam Deum Prud. Cath. , .
naenias Erasme prsente ici trois sens,
attests chez les classiques, du mot naenia: chant funbre; chant magique; chant
enfantin.
solennis Nouvelle leon de vocabulaire sur
le sens de solemnis; cf. Cic. Att. VII, , .
Haec immerserant Prud. Cath. ,
.
Ille peccandum Cf. Gn. , .
Per mors Cf. Rom. , .
Porro peccati Cf. Ioh. , ; Rom. ,
; . Petr. , .
chirographo Er. fait allusion Col. , ; voir
aussi Gell. XIV, , .
Barathron Ce mot est employ au sens

dabme chez Verg. Aen. III, ; et dsigne
les Enfers chez Plaut. Rud. .
Stragem fabrica Prud. Cath. ,
.
Stragem Ltymologie fournie par Er. (a
sternendo) na pas t conteste. Cest le fait
de jeter terre (sterno).
Mortale Patri Prud. Cath. ,
.
et per tolleretur Cf. . Tim. , ; Hebr.
, .
altera humeris suis Cf. Lc. , ;
Mt. , .
Altera iumento suo Cf. Lc. ,
.
Hic glutinans Prud. Cath. ,
(l. : Spirauit indidit).
lb
Animauit: notat aduersus haereticos hypostasin Christi tribus constare naturis,

diuina, anima humana, et corpore mortali, quod hic limum appellat: eo quod
primus ille parens e limo factus sit, cui Deus insuauit spiritum vitalem. Sermone
carnem: sermonem appellat Filium Dei, quod vocabulum illi proprie conuenit iuxta
naturam diuinam. Inter corpus mortale et diuinam naturam, quasi glutinum fuit
anima Christi.
Sentisne Virgo nobilis
Matura per fastidia
Pudoris intactum decus
Honore partus crescere?
Rursus a Filio sermonem ectit ad Virginem grauidam. Et interrogatio facit ad

aectus alacritatem. Nobilis: sola enim virgo peperit, et Deum peperit. Quanquam
iuxta carnem quoque genus duxit e stirpe Dauid. Matura per | fastidia: Matura dixit
tempestiua. A fastu et taedio dictum apparet fastidium. Hoc quoties ad animum
refertur, sonat in vitium. De grauida vero dixit Vergilius: Matri longa decem tulerint
fastidia menses.
Tumorem vteri fuisse in Maria dubium non est, an senserit et gestationis taedium, incertum: probabilius est non sensisse, quemadmodum nec cruciatum in
partu. Euae veteres pariunt cum dolore, quoniam cum pruritu libidinis concipiunt.
Eua noua, quoniam in conceptu voluptatis titillationem non sensit, iure creditur ab
omni gestandi pariendique molestia fuisse immunis. Pudoris intactum decus: virginitati etiam apud ethnicos suus est habitus honos. Est enim veluti praecipuus decor ac
os humani corporis. Coniugatis autem vt probro dabatur sterilitas, ita gloriosum
erat marito similem prolem aedere. Sola Maria laudem vtranque tulit, et integritatis
inter virgines, et foecunditatis inter coniugatas. Nam vt multae numerosius pariant,
certe nulla peperit felicius. In aliis honor materni nominis ita succedit virginitati,
quemadmodum fructus succedit ori. In Maria virginitatis gratia non est violata,
sed cumulata dignitate partus.
O, quanta rerum gaudia
Aluus pudicae continet,
Ex qua nouellum seculum
Procedit, et lux aurea.
Multi putant Sibyllam Cumanam, vaticinium quod Vergilius in Bucolicis alio

detorsit, de Christo prodidisse. Ex poetarum fabulis discimus, sub Saturno, quoniam mores hominum erant incorrupti, seculum aureum fuisse, huic successisse
argenteum, moribus longe deterioribus. Deinde venisse ferreum, omnibus ita corruptis, vt ne vestigia quidem extarent priscae probitatis. Iesus autem natus renouauit
omnia, et auream aetatem nobis reduxit. Sic Vergilius ex sententia Sibyllae:
Magnus ab integro seclorum nascitur ordo.
Iam redit et virgo, redeunt Saturnia regna.
Iam noua progenies coelo demittitur alto.
O, quanta rerum: rerum addidit festiuitatis causa, quasi muta quoque et inania
senserint voluptatem, nascente Iesu. Nouellum seculum: vetus Adam docuit suos
peccare: nouus Adam, qui est Christus Iesus, docuit innocentiam et obedientiam.
Paulus iubet vt exuamus veterem hominem, hoc est aectus malos, et induamus
nouum, hoc est agnum illum immaculatum, qui in Apocalypsi loquitur: Ecce ego
noua facio omnia. Et apud Esaiam dicitur: Pater futuri seculi, princeps pacis. Non
est autem pax impiis, dicit Dominus. Et lux aurea: alludit ad aureum seculum,
quanquam solis fulgor propie dicitur aureus. Luna habet lucem, sed non auream.
Eximiam autem lucem vocat auream.
Vagitus ille exordium
Vernantis orbis protulit.
Nam tunc renatus sordidum
Mundus veternum depulit.
Vagitus: nomen est a sono ctum, quod huius dictionis primam syllabam foetus
masculus prorepens ab vtero matris soleat aedere. Nam foeminae voce tenuiore
magis sonant ve. Parum felix auspicium huius vitae tot malis obnoxiae. Qua de
Vergilius A BAS: Virgilius LB.

immaculatum A: om. BAS LB.

nomen est A: nomen BAS LB.
haereticos Er. fait sans doute allusion aux

monophysites qui ne reconnaissaient en Jsus
quune seule nature. Ils furent condamns par
le Concile de Chalcdoine (ad).
hypostasin mortali Cf. Commentariolus, infra p. , n.ll. .
sermonem diuinam Cf. supra,
n. Potens omnipotens.
Sentisne crescere Prud. Cath. ,
.
A fastu fastidium On retrouve cette tymologie chez Ernout et Meillet, Dictionnaire
tymologique de la langue latine, Paris , ,
.
Matri menses Verg. Ecl. , .
virginitati honos Ctait en particulier la condition des prtresses de Vesta.
Coniugatis sterilitas Cf. Comm. in Ov.,
ASD I, , p. , ll. .
O aurea Prud. Cath. ,
(l. : pudica).
Sibyllam detorsit Cf. Verg. Aen. VI,
; Ecl. , sqq.
de Christo Cest la tradition de lvhmrisme.
Ex poetarum probitatis Erasme
prsente ici les ges du Monde, selon la tradi-
tion antique. Mais alors quOvide (Met. I,

) voque successivement lge dor, puis
lge dargent, lge du bronze et lge du fer,
Er. se limite trois, ngligeant lge du bronze.
Magnus alto Verg. Ecl. , .
vetus Adam obedientiam Paul, .
Cor. , , oppose le premier Adam au nouvel Adam.
Paulus nouum Cf. Eph. , ;
Col. , .
agnum illum immaculatum Cf. . Petr. ,
.
Ap. Ioh. , (ecce noua facio omnia).
Pater pacis Is. , .
Non est Dominus Is. , (non est
pax); , (non est pax).
lux aurea Par rfrence lge dor. Mais
aussi la vraie lumire dont parle Ioh. , ; ,
; etc.
Vagitus depulit Prud. Cath. ,
(l. : prodidit).
Vagitus sonant ve Cest en eet
une formule expressive sur la racine wa, premier cri du nouveau-n. Mais lopposition va
ou ve selon le sexe parat curieuse et fantaisiste.
de re Plin. Nat. VII, , .
lb
re vide Plinium lib. ., cap. . In Christo contra vagitus indicabat mundum

renasci: quandoquidem qui baptizantur in Christum, per illum renascuntur, ac
deposita vetustate prioris maliciae, quasi modo geniti infantes, lac animi concupiscunt. Vernantis orbis: habet et annus senium suum. Extremus autumnus respondet senectae decrepitae, siccus ac frigidus. Bruma veluti fouet in vtero foetum
humidum et calidum. Eum ver velut aedit donec adolescat. Aestas virilis est aetas
anni, vnde dixit, vernantis orbis, quasi renascentis. Caeterum in illis regionibus
vbi natus est Christus, hyems multo breuior est quam apud nos. Quandoquidem et Romae post sextumdecimum diem Ianuarii, iam terra meditatur repubescere. Nam tunc renatus sordidum: nondum renatus erat mundus, quia nondum passus fuerat Christus, verum is natus erat, per quem omnes renasceremur. Veternus morbus est senibus familiaris, qui somnolentiam inducit ac sitim.
Vnde Terentius veternosum dixit, senilem Eunuchum ac accidum. Addidit
sordidum, quod iuuentus habeat nitorem. Allusit | autem ad hyemem, in qua
squalent ac torpent omnia: vnde et ignaua dicitur a poetis, quod tum cessent
agricolae.
Sparsisse tellurem reor
Rus omne densis oribus,
Ipsasque arenas Syrtium
Fragrasse nardo et nectare.
Non est fabulosum Iesu natiuitatem plenam fuisse gaudiorum. Conceptionem

blando alloquio nunciat angelus. Nato puero coelestis auditur musica. Ostenditur subita lux, pastoribus annunciatur gaudium magnum, ad stellae fulgentis indicium accurrunt Magi. Caeterum quod hic narrat Prudentius, iuxta tropologiam est
intelligendum, quemadmodum et illa quae scribit Esaias consimili tropo: Habitabit lupus cum agno, et pardus cum hoedo accubabit, vitulus et leo et ouis simul
morabuntur: vitulus et vrsus pascentur simul, requiescent catuli eorum et leo quasi bos
comedet paleas. Et delectabitur infans ab vbere super foramen aspidis et in cauerna
reguli, qui ablactatus fuerit manum suam mittet. Item propheta Iohel: Stillabunt
montes dulcedinem, et colles uent lacte, et per omnes riuos Iudaeae uent aquae,
etc. Similiter et Amos: Et stillabunt montes dulcedinem et omnes colles culti erunt.
Haec enim in speciem non videntur admodum dissimilia his quae scribit Vergilius:
At tibi prima, puer, nullo munuscula cultu,
Errantes hederas passim cum baccare tellus,
Mixtaque ridenti colocasia fundet acantho.
Ipsae lacte domum referent distenta capellae
Vbera, nec magnos metuent armenta leones
Ipsa tibi blandos fundent cunabula ores.
Occidet et serpens, et fallax herba veneni
Occidet, Assyrium vulgo nascetur amomum.
Caeteraque quae prosequitur ille ex Sibyllae vaticinio. Ad haec nimirum allusit Prudentius rus appellans homines incultos, nullis orentes virtutibus. Syrtes: barbaras
nationes quarum feritas et immanitas vix vllis disciplinis videbatur posse mansuescere. Hae per Christum factae bonus odor Deo in omni loco, quemadmodum
inquit Paulus, pietatis fragrantia superant nectar ac nardum.
Te cuncta nascentem puer
Sensere dura et barbara.
Victusque saxorum rigor
Obduxit herbam cotibus.
Aperit allegoriam: sentit de Scythis, Gotthis, Hybernis, olim saxis ac scopulis similiores quam hominibus. Hinc occasio veteris fabulae de Amphione, qui testudine
sua mouit saxa et Orpheo, qui cithara sua quercus post se traxerit. Fortassis hinc
et Saxonibus inditum olim nomen. Nulla natio tam aliena fuit ab omni humanitate, nulla tam bruta et eera, quam Christi iugum non emollierit ac cicurarit.
Hoc enim est quod promiserat per Osee prophetam, vt ex non populo eret populus Dei. Et iuxta Paulum: vocentur ea quae non sunt, tanquam sint. Saxorum rigor:
Iohel A BAS: Ioel LB.

sua A: suo BAS LB.

Osee A BAS: Oseam LB.
quasi concupiscunt Cf. . Petr. , .

On a not que ce sont ces deux mots quasi
modo qui ont donn leur nom au Dimanche
dans loctave de Pques.
veternosum Ter. Eun. .
vnde poetis Ainsi Verg. Georg. II, ;
Ov. Met. II, .
Sparsisse nectare Prud. Cath. ,
.
Conceptionem angelus Cf. Lc. ,
.
Nato Magi Cf. Lc. , ; Mt. ,
; .
Habitabit mittet Is. , .
Stillabunt aquae Ioel , (riuos
Iuda ibunt aquae).
Et stillabunt erunt Am. , .
At amomum Verg. Ecl. , .
Syrtes Cf. Plin. Nat. V, , ; Lucan.
IX, . Syrtis maior et minor sont deux
bancs de sable la cte nord de lAfrique
dune extrme aridit.
bonus odor Deo Cf. . Cor. , .
Te cotibus Prud. Cath. , .
Scythis Saxonibus Erasme dsigne
ici le Nord du Monde connu, les Germains et lIrlande. Cf. pour les Scythes:
Adag. (Scytharum oratio), ASD II, ,

p. .
Amphione Fils de Zeus, fondateur de Thbes; cf. Hor. Ars ; Carm. III, , ;
Hom. Od. , .
Orpheo Chanteur de Thrace, ls de la muse
Calliope, poux dEurydice; cf. Hor. loc. cit.,
Ov. Met. X, ; cf. aussi Paraclesis (Holborn, p. , ll. ; dans ce volume
p. ).
Fortassis cicurarit Type de ltymologie que lon pouvait trouver dans les dictionnaires tant dcris des humanistes! Cf. M.L.
Colker, Fulcoii Belvacensis Epistula, dans Tradition (), p. , pour ltymologie
Saxon-saxum.
cicurarit Ladjectif cicur (apprivois) se
trouve chez Cicron, mais cicurare (apprivoiser) est un terme de basse latinit.
Hoc enim populus Cf. Hos. , :
dicam non populo meo: populus meus es
tu.
vocentur tanquam sint Rom. , . Er.
proposait, Nov. Test. (LB VI, A): ac
vocat ea quae non sunt, tanquam sint (Vulg.:
et vocat quae non sunt, tamquam ea quae
sunt).
lb
rigidum dicitur quod frangi possit citius quam ecti. Vnde et saxorum rigor dicitur,
et hyemis rigor, quod gelu reddat omnia fragilia. Erant olim gentes adeo ferae, vt nec
legibus, nec armis, nec Graecorum disciplinis possent mansuescere. Solus Christus
ex silicibus fecit homines. Nimirum hoc erat, quod Dominus minitabatur Iudaeis,
quod Deus potens esset de lapidibus suscitare lios Abrahae. Quod minatus est,
fecit. Obduxit herbam: hoc verbum est ex eorum genere, quibus in eodem sensu
bifariam vtimur: aspersit illi labem et aspersit illum labe. Induit illi tunicam et
induit illum tunica. Sic obduxit herbam cotibus et obduxit cotes herba. Cotibus
dictum est pro cautibus, quemadmodum plostrum pro plaustrum. Et haud scio
an Prudentius scripserit cautibus. Traxit et Vergilius hinc comparationem durae
mentis et implacabilis: Quam si dura silex aut stet Marpesia cautes.
Iam mella de scopulis uunt,
Iam stillat ilex arido
Sudans amomum stipite,
Iam sunt myricis balsama.
Plus dicit quam Vergilius: Et durae quercus sudabunt rossida mella; scopuli madent
potius aspergine salsi maris. | Ilex est genus glandiferarum; et poetae frequenter
abutuntur specie pro specie. Sudans amomum: amomum et frutex dicitur, et fructus
fruticis, vuae labruscae similis, vnde dixit sudans. Est enim vnguentum, quod sic
redditur ab amomo, quemadmodum thus aut gummi resudat e sua arbore. Est
autem hoc plerisque commune. Vnde et stacte odoramenti genus Graecis, stilla
dicitur. Iam sunt myricis: myrica humilis virgulti genus est, cuius meminit Vergilius
in vaticinio Sibyllae:
Non omnes arbusta iuuant humilesque myricae.
Inter omnia vero vnguenta prima laus est balsamo. Vide Plinii librum duodecimum.
O sancta praesepis tui

Aeterne Rex cunabula,
Populisque per seclum sacra
Mutis et ipsis credita.
Coniungit inter se diuersissima. Quid humilius cunabulis et praesepi? Quid sublimius aeterni Regis nomine? Sic visum est illi, qui nouauit mundum, ex humillimis
et contemptis reddere sublimia; contra, quod altum erat deiicere. Populisque per
seclum: non omnia templa omnibus populis olim erant veneranda. Vnaquaeque
gens suos habebat deos. Tum autem et tempora variabant religionem, Ioui cessit Saturnus. Haec cunabula quae nobis dederunt Regem aeternum, cunctis orbis
nationibus veneranda sunt, idque per omnia secula. Regis aeterni cultus est aeternus.
Et omnium regem omnes merito venerantur. Mutis et ipsis credita: a priscis vsque
seculis manauit ad nos pictura, quae Iesu praesepi addit bouem et asinum, quod
tamen in sacris literis nusquam aperte proditum est. Sed occasio sumpta videtur ex
Esaiae prophetia, quae dicit: Cognouit bos possessorem et asinus praesepe domini sui,
populus autem Israel me non cognouit, et populus meus non intellexit. Certe huc spec-
tauit Prudentius; bos enim et asinus nihil crediderunt, sed barbarae gentes, seruientes daemoniis et cupiditatibus suis, ac brutorum in morem viuentes credidere Christo, quum populus Israeliticus etiam hodie Christo rebellet.
Adorat haec brutum pecus
Indocta turba scilicet.
Vis cuius in pastu sita est,
Adorat excors natio.
Indocta turba: turba dixit contemptim, quum populus Israel esset populus electus
ac Deo peculiaris. Indocta quia, quod est omnium praecipuum, nesciebat Deum.
Soli Iudaei per legem nouerant vnicum Deum. Vnde et Christus insedit asino,
qui gentium guram habebat. Brutum pecus, quod non sapit. Indocta propter
ignorantiam legis. Vis cuius in pastu sita est ob luxum et libidinem, cui seruiebant
more brutorum animantium, quae natura prona et ventri obedientia nxit. Excors,
quia nondum habebat quod optat Dauid: Cor mundum crea in me Deus. Vnde
praeuaricatores iubentur redire ad cor.
Sed cum deli spiritu
Concurrat ad praesepia
Pagana gens et quadrupes,
Sapiatque quod brutum fuit,
Negat patrum prosapia
Perosa praesentem Deum.
Credas venenis ebriam
Furiisve lymphatam rapi.

et frutex A: est frutex BAS LB.
aut A: et BAS LB.

nouauit A: vocauit BAS LB.
Solus Christus lios Abrahae Cf. Mt.

, ; Lc. , .
Quam cautes Verg. Aen. VI, .
Iam mella balsama Prud. Cath. ,
.
Et mella Verg. Ecl. , .
stacte Ou stacta: essence de myrrhe (Plaute, Lucrce, Pline).
Non myricae Verg. Ecl. , .
Vide duodecimum Plin. Nat. XII, ,
sqq.
O sancta credita Prud. Cath. ,
.
Sic visum deiicere Cf. Mt. , ;
Lc. , ; , et particulirement , .
nouauit Et non vocauit, comme lont
imprim BAS et LB. Cf. Ap. Ioh. , : ecce
noua facio omnia.
Ioui cessit Saturnus Cf. Ov. Met. I,

.
Mutis rebellet Sur cette tradition
de la prsence dun ne et dun boeuf auprs
de la crche, voir ltude substantielle de
K.L. Schmidt, Prudentius und Erasmus ber
die Christuskrippe mit Ochs und Esel, dans:
Theologische Zeitschrift (), pp.
. Il voque en particulier les interprtations dOrigne et de Jrme.
Cognouit intellexit Is. , .
Adorat natio Prud. Cath. ,
(Adirat / Vis cuius ).
Vnde asino Cf. Mt. , et par ailleurs.
quae natura nxit Sall. Cat. , .
Cor Deus Ps. (), .
Sed cum rapi Prud. Cath. ,
.
lb
Quemadmodum in distichis elegiacis fere pentameter absoluit sensum, ita in

iambicis dimetris obseruatur, vt quartus absoluat, quod tamen perpetuum non
est. Nam hic pendet constructio, sed ita vt priores quatuor principale membrum
absoluant. Sensus est, quum ad Iesu cunabula concurrant pastores, concurrant
Magi, concurrant Scythae, Arabes et Indi, gens pagana, quae nihil secum adfert,
praeter simplicem dem, quum nec habeat legem, nec religionem, nec benefacta.
Paganam vocat rusticam et a sacris alienam; quadrupedem ob brutas cupiditates
quibus ante seruiebat; tamen Iudaei, ex quorum genere prodiit Christus, negant et
oderunt praesentem, quem tot seculis expectarant, clamantes: Veni Domine et libera
nos. Veni et noli tardare, relaxa facinora plebis tuae Israel. Cre|das: credere possis,
nam modus est potentialis. Venena dixit venecia, quibus inducitur dementia.
Furiisve lymphatam: lymphati dicuntur phanatici, qui furore per numen aliquod
immisso agitantur. Lympha enim aqua est. Et creditum est olim, vt qui nympham
vidisset in fonte, furiis ageretur. Sunt et fontes, qui gustati dementiam adferant.
Quid prona per scelus ruis?
Agnosce, si quicquam tibi
Mentis resedit integrae,
Ducem tuorum principum.
Apostrophe ad Iudaeos. Agnoscimus quod prius cognitum noscitamus et amplectimur. Prophetae et legis gurae Christum depinxerant. Talis venit, qualis erat promissus et tamen Iudaei nolunt agnoscere. Resedit pro reliquum est. Et integrae dixit
pro sanae. Ducem tuorum principum: haud scio an Prudentius scripserit principem,
vt dux princeps intelligatur primarius ac summus. Nam et Moses, et Iesus Naue,
et Dauid duces erant. Sed hic erat omnium dux. Ille eduxit Mosen ex Aegypto.
Ille deduxit per desertum, comitante illos petra: petra autem, vt scribit Paulus, erat
Christus. Ille aauit Samuelem ac prophetas, ille Dauid. Quanquam enim Christi
vocabulum pertinet ad naturam humanam, tamen ob hypostaseos singularitatem
de homine praedicantur, quae peculiaria sunt naturae diuinae, et contra.
Hunc quem latebra et obstetrix
Virgoque foeta et cunulae,
Et imbecilla infantia
Regem dederunt gentibus,
Peccator intueberis
Celsum coruscis nubibus
Deiectus ipse, et irritis
Plangens reatum etibus.
Rursus pendet post quartum dimetrum ordo. Duos depingit aduentus Iesu, alterum quo venit humilis, vt seruator omnium, alterum quo veniet sublimis, iudex
viuorum et mortuorum. Qui hic contempserunt humilem, illic formidabunt
sublimem. Hunc: eundem. Veniet enim idem visibili corpore. Latebra: quia in
obscuro oppidulo, in abiecto loco diuersorii. Et obstetrix: mulier contempta. Virgo
foeta: quo nihil incredibilius videbatur. Cunulae: praesepe. Et imbecilla infantia:
nihil ea aetate contemptius. Haec tam abiecta tamque contempta Regem dederunt
lb
vniuersis. A tam humilibus initiis Deus aeternum illud regnum voluit exoriri. Peccator: qui noluisti credere. Intueberis: videbunt in quem compunxerunt. A resurrectione non exhibuit se conspiciendum, nisi discipulis. In extremo die sese exhibebit
omnibus. Celsum coruscis nubibus: sic ipse | promittit in Euangelio: A modo videbitis Filium hominis venientem in nubibus cum maiestate Patris. Coruscis: sicut fulgur
emicat ab vna coeli parte erumpens in diuersum, ita subito videbitur. Deiectus ipse:
tunc versis rerum vicibus ille sublimis erit cum suis, cum quibus hic erat deiectissimus; et erunt deiectissimi, qui hic videbantur sublimes. Irritis etibus: tum enim
sera erit poenitentia, sed quisque metet prout seminauit.
Cum vasta signum buccina
Terris cremandis miserit,
Et scissus axis cardinem
Mundi ruentis soluerit,
Insignis ipse et praeminens
Meritis rependet congrua,
His lucis vsum perpetis,
Illis gehennam et Tartarum.
Magnice dixit vastam buccinam, quae nusquam non audiatur. Sic Paulus: Canet
enim tuba. Terris cremandis: vt per diluuium olim purgatus est mundus, ita tum
lymphati A: lymphari BAS LB.

vt A: quod BAS LB.
Iesus BAS LB: Iesu A.
peculiaria A: peculiariter BAS LB.

etibus A: mentibus BAS LB.
et A: ac BAS LB.
Veni libera nos Lexpression libera

nos est trs frquente dans les Psaumes.
Veni et tardare Lassociation de ces deux
verbes se retrouve dans Hab. , et Hebr. ,
.
relaxa Israel Le Ps. (), , ore une
formule analogue.
qui nympham ageretur Cf. Ov. Fasti
IV, .
Quid principum Prud. Cath. ,
.
Iesus Naue Josu, qui succedait Mose. Le
livre de Josu souvent est appell Jesus Nave
(Josu, ls de Nun), aprs Origne.
Ille illos petra Cf. Ex. et Nu. , .
petra autem Christus . Cor. ,
.
Hunc etibus Prud. Cath. ,
(l. : Et virgo).
iudex mortuorum Cf. . Tim. ,

et . Petr. , .
videbunt compunxerunt Ioh. ,
(transxerunt); le Nov. Test. propose: videbunt in quem pupugerunt (ASD VI, ,
p. ). Cf. Zch. , : aspicient ad me
quem conxerunt. Cf. pour compunxerunt:
Ap. Ioh. , (Nov. Test., LB VI, B).
A modo Patris La citation est compose de Mt. , ; , ; Lc. , .
Deiectus sublimes Cf. Lc. , sqq.
quisque seminauit Cf. Gal. , .
Cum Tartarum Prud. Cath. ,
.
vastam buccinam Cf. Mt. , : cum tuba
et voce magna.
Canet tuba . Cor. , .
per diluuium mundus Cf. Gn. ,
.
per incendium purgabitur. Somniarunt hac de re nonnihil et poetae ex vaticiniis Sibyllae, quae multa refert Lactantius. Quanquam idem dicit Petrus Epistola
secunda, capite tertio: Coeli autem qui nunc sunt et terra, eodem verbo repositi sunt,
igni reseruati in diem iudicii, et perditionis impiorum hominum. Ac paulo post: Adueniet autem dies Domini vt fur, in quo coeli magno impetu transient, elementa vero calore
soluentur: terra autem et omnia quae in ipsa sunt opera exurentur, et caetera. Nam sat
est indicasse locum ad quem allusit poeta. Et scissus axis: orbeis coelestium corporum per suos quique polos voluuntur, non aliter quam rota voluitur per axem.
Iudaea tunc fulmen crucis
Experta qui sit senties,
Quem, te furoris praesule,
Mors hausit, et mors reddidit.
Hoc carmen a sciolo deprauatum restitui. Sic enim habebatur:

Experta quae sit senties
Quae te furoris praesule
Mors hausit, et mors reddidit.
Sensus hic est: O Iudaeorum incredula natio, quae Christum priori aduentu noluisti
agnoscere, sed clamasti crucige, crucige, non habemus regem nisi Caesarem, tunc
quum videbis triumphale signum crucis e sublimi, fulminis ritu perstringens oculos
impiorum: per hoc agnosces, quis et qualis sit ille pridem contemptus ac ludibriis
aectus, quem mors absorbuit, te praesule furoris, hoc est te autore mortis, quae
Pilatum inuitum adegisti ad impium facinus, et mors reddidit quemadmodum
Ionam absorbuit cetus, ac tertio die reuomuit.
rota A BAS: tota LB.
per incendium Lactantius Cf. Lact.
Inst. VIII, et .
Caeli exurentur . Petr. , et .
Iudaea reddidit Prud. Cath. ,
(l. : et mox reddidit).
crucige, crucige Caesarem Ioh. , et

.
ludibriis aectus Cf. Mt. , .
et mors reuomuit Cf. Mt. , ;
Ion. , ; , .
COMMENTARIOLVS
IN HYMNVM PRVDENTII
DE EPIPHANIA IESV NATI
CONSPECTVS SIGLORVM
A:
BAS:
LB:
ed. Basil., Io. Froben, .

operum Erasmi).
Erasmi).
lb
ERASMI ROTERODAMI COMMENTARIOLVS IN

HYMNVM PRVDENTII DE EPIPHANIA IESV NATI.
Christus, qui seruandis omnibus venerat, vnamquanque gentem captauit occasione
rerum quibus delectabatur quibusque debat. Iudaeos allexit miraculis, Magos
astrologiae deditos attraxit indicio stellae peculiari luce fulgentis. Graecis misit
Paulum eloquentia pollentem, et appositum ad congrediendum cum philosophis.
Venit autem humilis, vt nos eueheret ad amorem verum coelestium. Ascendit in
coelos, ne per illum resuscitati ad vitae nouitatem posthac rerum humilium amore
teneamur, sed eo ferantur studia nostra, quo praecessit caput nostrum. Itaque
Quicunque Christum quaeritis,
Oculos in altum tollite.
Illic licebit visere
Signum perennis gloriae.
Stella Magis indicabat Christum, sed nobis Christum repraesentat. Ille praeuius
in columna nubis et ignis eduxit lios Israel ex Aegypto. Idem nobis praelucens
auocauit a tenebris peccatorum, ac viam nobis aperuit in patriam lucis aeternae.
Descendit ad nos, vt dux esset in coelum. Magi nisi sustulissent oculos in altum,
non vidissent stellam; nos nisi cordis oculos erigamus in coelum, non inueniemus
Christum. Qui scrutantur venas auri et argenti, quorum animus semper est in
scriniis aut in patinis; qui latifundia iungunt latifundiis, quoniam oculos habent in
Erasmi A: Des. Erasmi BAS: Desiderii Erasmi

LB.
Ascendit in coelos Cf. Mt. , ; Mc. ,
; Lc. , ; Act. , -.
Illic A: Illis BAS LB.

est A: om. BAS LB.
Commentariolus Voir Introduction supra pp.

, o ce mot est oppos au mot Commentarius, adopt pour lhymne De natali.
Iudaeos miraculis La Vulgate emploie
plutt le mot signum, et nombreux sont les
passages o les vanglistes mettent laccent
sur la place des miracles, quelquefois mme
sur le mode du reproche, par ex. Mt. ,
: Generatio mala et adultera signa quaerit.
Magos fulgentis Cf. Mt. , .
Graecis philosophis Cf. par ex. Act. ,

sqq.; , .
humilis Cf. Mt. , : Discite a me quia
mitis sum et humilis corde.
caput nostrum Cf. . Cor. , ; Eph. , ; ,
.
Quicunque gloriae Prud. Cath. ,
.
Ille praeuius Aegypto Cf. Ex. , ;
, , lieux interprts typologiquement.
idem aeternae Cf., p.e., Joh. , .
de epiphania iesv nati
terram dexos, non vident hanc stellam. Visere: proprie est ire ad videndum, tametsi
nonnunquam vsurpatur pro videre. Signum perennis: sola gloria Iesu perennis est.
Alioquin omnis caro foenum, et omnis gloria eius quasi os foeni. Proinde qui gloriatur,
in Domino glorietur. Signum erat eius, qui lux est mundi. Stella corpus est lucidum,
ita Christus, quo nobis esset visibilis, carnem induit.
Haec stella, quae solis rotam
Vincit decore ac lumine,
Venisse terris nunciat
Cum carne terrestri Deum.
lb
Exponit quare dixerit signum. Vincit decore ac lumine: non est verisimile stellam
illam fuisse maiorem sole, sed gratia lucis antecelluisse. Sol enim sua luce perstringit ac percellit oculos obtuentium, Christus autem diuinitatis suae lucem, cuius
humana natura capax non erat, humani corporis familiaritate temperauit, vt possimus intueri. Et ideo subiicit Prudentius: Cum carne terrestri Deum. Quoniam enim
Deus vidit homines nihil amare posse nisi quod viderent, fecit se nobis visibilem,
vt vel sic amaretur. Et quoniam omnino condere volebant homines hominibus,
dedit eis vnum hominem, vt alienati a ducia caeterorum hominum, totam duciam suam transferrent in hunc vnum hominem, qui neminem esset destituturus,
quod idem esset Deus.
Non illa seruit noctibus
Sequuta lunam menstruam,
Sed sola coelum possidens
Cursum dierum temperat.
In exordio mundi sol conditus est, vt praeesset diei; luna vt in nocturnis tenebris
aliquod luminis solatium praeberet: non quod luna non luceat aliquando interdiu,
sed quod obscuretur claritate solis, quemadmodum et caeterae stellae, quae non
sequuntur lunam, sed luna lucente tamen apparent alioqui luna maiores. Vt
autem videantur minores, facit longius interuallum ab obtuitu nostro, quum luna
sphaeram terrae proximam obtineat. | Menstruam autem vocat, quod intra triginta
dies peragat cursum suum in zodiaco, quem sol peragit anno. Caeteri quidam etiam
tardius. Quoniam autem lumen habet mutuum a sole: quum est illi proxima,
nulla videtur, ac paulatim recedens a sole, magis illustratur, donec aduersa soli
toto orbe luceat. Inde rursus accedens ad solem, decrescit. Vnde in literis mysticis
rerum humanarum gerit typum, in quibus multum est caliginis, nihil stabilitatis.
Stultus, inquit Sapiens, mutatur vt luna. Sol autem Christum designat, qui est
sapientia Patris, nullis obnoxia mutationibus aut vicissitudini. Quemadmodum
dicitur annuum aut diurnum, ita et menstruum.
Sed sola coelum: quia sola apparebat. Coelum appellat aerem, nec enim creditur
illa fuisse e numero stellarum xarum, aut errantium quae vocantur, nec vlli
axa orbi, sed recens in hoc condita, vt per aerem incedens Magis indicaret
aeternam illam stellam Iesum Christum, in quem haec vere congruunt, quae dicit
Prudentius. Cursum dierum: iuxta historiam non semper praelucebat Magis stella,
sed quoties opus erat. Iuxta allegoriam Christus est stella sola possidens coelum,
dux et autor omnis diuinae veritatis. Hic est dies animorum qui nescit occasum.
De hoc vaticinatus est Balam: Orietur stella ex Iacob.
Arctoa quamuis sydera
In se retortis motibus
Obire nolint, attamen
Plerunque sub nymbis latent.
Duae sunt stellae intra exus anguis, quas Graeci , id est vrsas vocant, tam
vicinae polo septentrionali, quem ab ipso appellant, vt nobis nunquam
occidant. Id indicans Vergilius in Georgicis scribit:
Arctos oceani metuentes aequore tingi.
Et Ouidius:
Magna minorque fere, quarum regis altera Graias,

Altera Sidonias vtraque sicca rates.
Siccas appellat, quod non mergantur: non quod vlla stella mergatur, sed quod
occidentes nobis videantur oceano mergi. In se retortis motibus: quoniam voluuntur
circa polum, minimum conciunt spacii, sed videntur mox redire vnde venerant.
Non occidunt, tamen plerunque t vt non videantur, videlicet obductae nubibus.
Christus autem neque nouit occasum, nec vllis tenebris occultari potest. Hoc
Prudentius .
est A: om. BAS LB.

Alioquin A: Alioqui BAS LB.
ac A: et BAS LB.
omnis caro foenum Is. , .

et omnis os foeni . Petr. , .
qui glorietur . Cor. , ; . Cor. ,
(daprs Jer. , ).
lux mundi Ioh. , ; , ; , ; ,
.
Haec Deum Prud. Cath. , .
Non temperat Prud. Cath. , .
sol diei Cf. Gn. , et .
luna praeberet Cf. Gn. , .
Menstruam decrescit Cf. Verg. Georg.
I, . Lune mensuelle: dans les premiers
calendriers les mois concidaient avec les
lunaisons. Plin. Nat. II, , dcrit les diffrentes phases de la lune.
Stultus luna Sir. , .
nullis vicissitudini Cf. Iac. , .
Coelum appellat aerem Cette dnomination

se trouve Plin. Nat. II, , .
nec enim vocantur Plin. Nat. II, ,
et II, , oppose les stellae xae aux stellae
errantes.
iuxta historiam erat Cf. Mt. , .
Orietur Iacob Nu. , , dans la prophtie de Balaam (Nu. , ).
Arctoa latent Prud. Cath. , .
Duae sunt appellant Verg. Georg.
I, , voque cette constellation du
Dragon (Anguis) qui semble senrouler
comme un serpent entre la Petite Ourse et la
Grande Ourse. Cf. Arat. Phaenom. et
Cic. Nat. II, .
Arctos tingi Verg. Georg. I, .
Magna rates Ov. Trist. IV, , .

Hoc sidus aeternum manet,
Haec stella nunquam mergitur,
Nec nubis occursu abdita
Obumbrat obductam facem.
Sidus ex pluribus constat stellis, vt Vrsa vt Taurus. Stella singularis est. Aut igitur
abusus est voce sideris, quod apud poetas non est infrequens, aut sidus appellat
Christum, secum trahentem sua membra.
lb
Tristis cometa intercidat,

Et si quod astrum Sirio
Feruet vapore, iam Dei
Sub luce destructum cadat.
Praeter septem praecipuas stellas quas Graeci planetas vocant, Latini errones,
praeter stellas xas quas innumeras habet octaua sphaera, frequenter apparent nouae
stellarum species, insignem aliquam felicitatem aut calamitatem mortalium generi
denunciantes. Graeci cometas vocant, Latini crinitas, horrentes, vt inquit Plinius, crine
sanguineo, et comarum modo in vertice hispidas. Sunt et pogoniae, acontiae, ceratiae,
lampades, aliaeque complures, ex forma quam ostendunt nominibus inditis, de
quibus tractat praeter alios Plinius lib. . cap. . Dubitatum | est autem an hae
perpetuae sint, an ex tempore nascantur, humore vim igneam concipiente et post
occidant. Neque enim semper apparent in orbibus ipsis, sed frequenter in aere
hoc nostro, veluti Castores, qui videntur insidentes antemnis, faces et bolides. Nec
desunt qui putant nostras animas habere cognationem cum stellis, vt sua cuique sit
peculiaris, quae pariter cum homine nascatur et occidat. Haec vtcunque habent,
probabile est hanc stellam recens creatam fuisse, nec orbibus axam fuisse, sed
angeli ductu per aerem commonstrasse viam Magis.
Tristis cometa: iuxta sensum allegoricum id accipiendum est. Nam et post Christum natum frequenter apparuerunt cometae. Sed post exortam stellam illam euangelicae veritatis non est, quod quisquam timeat pestiferas Satanae stellas, siue bellum, siue famem, siue pestilentiam minitantur cometae, nihil est periculi his, qui
sequuntur ductum huius stellae, quae est Christus Iesus. Et si quod astrum: sunt et
sidera parum prospera rebus humanis, quum occidunt aut exoriuntur, vt Orion,
Hyades ac Pleiades, quae tempestatem adferunt; Canicula, cuius exortu solis feruor
accenditur, feruent maria, uctuant in cellis vina, mouentur stagna, incrudescunt
pestilentiae, canes toto eo tempore in rabiem aguntur. Ea dicitur Sirius, a ammae
candore, quanquam qui Graecarum vocum etymologias contraxit tot recitat opiniones, vt me pigeat referre. Iuxta tropologiam vero Sirius est Satanae, qui mentes
hominum ad insanos amores, ad bella dissidiaque concitat. Hac stellas extinguit
Christus exortus ac praelucens mentibus nostris. Nec caret gratia, quod abusus est
appellatiuo pro epitheto Sirio vapore, quasi dicas Italos mores pro Italicos. Vaporem autem dixit exhalationem calidam.
En Persici ex orbis sinu
Sol vnde sumit ianuam,
Cernunt periti interpretes

Regale vexillum Magi.
Incertum vnde venerint Magi, nisi quod leguntur ab Oriente venisse. Persis autem
ad Orientem est Palaestinae in qua est Hierosolyma. Periti interpretes: mox enim vt
viderunt stellam, interpretantur natum regem: Vbi est qui natus est rex Iudaeorum?
Porro, quos Graeci philosophos appellant, Persae Magos vocant; vetustissimae
philosophiae erat astrologiae studium.
acontiae BAS LB: acontitae A.

dixit A: dicit BAS LB.
sumit A: soluit BAS LB.
Hoc facem Prud. Cath. , .

Sidus singularis est En fait, sidus a dsign
dabord une toile dans un groupe, puis un
groupe dtoiles ou constellation. Cic. Rep. ,
oppose sidera et stellae.
Tristis cadat Prud. Cath. ,
.
Sirio vapore Verg. Georg. IV,
, voque cette constellation du Chien qui
apporte chaleur.
frequenter lib. . Cap. . Cf. Plin.
Nat. II, , . En voquant les comtes,
crinitas, pogonias, acontiae, ceratiae, lampades, Er. suit de prs, non pas le chapitre
du livre II, mais le chap. , citant
mme textuellement horrentes crine sanguineo,
et comarum modo in vertice hispidas.
Dubitatum nascantur Pour Plin.
Nat. II, , , stellae repente nascuntur.
Castores antemnis Plin. Nat. II, , ,
voque Castor et Pollux (il les nomme Castores, VII, , ) que les navigateurs voient
se poser sur les antennes, et qui sont favorables
et annoncent une bonne traverse.
faces et bolides Parmi ces torches, Plin. Nat.
II, , , distingue les lampades, simple
torches et les bolides, qui brlent de bout en
bout.
Nec desunt stellis Plin. Nat. II, ,
, dit que cest Hipparque qui a surtout fait
voir lanit de lhomme avec les astres. Cf.
aussi Plat. Tim. e.
sensum allegoricum On sait quEr. a conserv, dans tous ses commentaire de lEcriture
sainte, les quatre sens, quitte mettre laccent
sur le sens historique, allgorique et moral,
ngligeant le plus souvent le sens anagogique.
Cf. Introduction gnrale aux Enarrat. in Ps.,

ASD V, , pp. .
sidera aguntur Verg. Aen. I, ,
voque Orion, annonciatrice de temptes,
ainsi quHor. (Od. I, , ). Les Pliades
et les Hyades sont cotes dans Verg. Georg.
I, . Les eets de la Canicule (feruent
maria, uctuant vina, mouentur stagna)
sont exposs par Plin. Nat. II, , , de
mme que la rage des chiens.
ea dicitur referre Les tymologies
de Sirius. Deux hypothses taient eectivement avances: vel a ardeo, vel a
sicco; cf. Etymologium magnum s.v.
.
Iuxta tropologiam Cest le nom traditionnel du sens moral. Cette interprtation de
laction de Sirius procde directement de la
chaleur brlante quil communique la terre.
Cf. Verg. Georg. IV, .
En Persici Magi Prud. Cath. ,
.
sumit BAS et LB ont adopt, tort, la
version soluit.
Regale vexillum Etendard royal, puisque
cette toile conduit les Mages Jsus, roi des
Juifs (Mt. , ).
Persis Hierosolyma Cf. Mt. , .
Vbi est Iudaeorum Mt. , .
astrologiae studium Le terme astrologia doit
tre compris ici au sens large, la fois tude
des astres et de leurs inuences. Er., la
suite dAugustin, spare nettement ltude du
mouvement des astres de lastrologie divinatrice, et emploie pour la dsigner, le terme
de cognitio siderum. Cf. C. Bn, Erasme et
saint Augustin, Genve, , pp. .

Quod vt refulsit, caeteri
Cessere signorum globi,
Nec pulcher ausus est suam
Conferre ammam lucifer.
Lucifer: eadem est Venus, qua nulla stella benignior, nec plus habens lucis; nam et
interdiu frequenter apparet et sola omnium vmbram iacit super terram. Nulla est
gloria, siue pro-phetas et patriarchas conferas, siue angelos, siue quicquid est in terris
magnicum, quod Christi gloria non obscuretur. Globos autem dixit stellas, quod
sphaericam habeant guram, etiamsi nobis videantur radiis inaequales ob interualli
magnitudinem.
Quis iste tantus, inquiunt,
Regnator astris imperans,
Quem sic tremunt coelestia,
Cui lux et aethra inseruiunt?
Describit stellam Christum ex signicatione stellae. Astris imperans: quia cadunt et

obscurantur. Tremunt, id est venerantur. Lux et aethra: aethra est purior coeli pars;
habet enim et coelum ipsum lucem suam.
lb
Illustre quiddam cernimus,

Quod nesciat nem pati,
Sublime celsum interminum,
Antiquius coelo et chao.
Nullum imperium humanum fuit aut erit perpetuum. Haec stella signicabat
regem, cuius nec initium vllum fuerit, nec nis sit vllus futurus. Vnde et diuinam
naturam intelligunt. Nihil enim principio caret simul et ne, iuxta theologos, nisi
solus Deus. Antiquius coelo et chao: chaos fuit ante mundum conditum, hoc itaque
nihil antiquius.
Hic ille rex est gentium,
Populique rex Iudaici, |
Promissus Abrahae patri,
Eiusque in aeuum semini.
Omissa persona Magorum quos fecerat loquentes, ipse persequitur sermonem, rex
gentium et Iudaici populi. Iudaei Deum appellant Abraham, Isaac et Iacob, sed
Euangelium docuit illum esse regem omnium gentium. Abraham enim pater est
omnium credentium et huius posteris praestatur quicquid illi promissum. Iudaei
sunt, quicunque protentur nomen Iesu et mentem habent a terrenis cupiditatibus
circuncisam.
Aequanda nam stellis sua
Cognouit olim germina
Primus sator credentium,
Nati immolator vnici.
Attingit historiam quae refertur Genesis . Posteaquam Abraham paratus erat

immolare lium vnicum Isaac, dixit illi Deus: Per memetipsum iuraui, dicit
Dominus, quia fecisti hanc rem et non pepercisti lio tuo vnigenito propter me,
benedicam tibi et multiplicabo semen tuum sicut stellas coeli.
Iam os subit Dauidicus
Radice Iessaea aeditus,
Sceptrique per virgam virens
Rerum cacumen occupat.
Refert prophetiam quae est apud Esaiam cap. .: Egredietur virga de radice Iesse
et os de radice eius ascendet, cuius allegoriam exponit. Ex Dauid lio Iesse prodiit
Christus. Virga autem gestamen est regum, cuius viror sgnicat perennitatem regni;
os insignem eminentiam. Ex humilibus initiis natum est regnum euangelicum, sed
rectitudine veritatis increscens occupauit totum orbem. Sequitur enim in eadem
prophetia: Et percutiet terram virga oris sui, videlicet virgam indicans euangelicae
veritatis. Subit autem dixit pro emergit, quemadmodum Vergilius dixit subiicit
pro in altum iacit.
Exin sequuntur perciti
Fixis in altum vultibus,
Qua stella sulcum traxerat
Claramque signabat viam.
Exin: id est postquam apparuerat stella. Perciti: agrantes amore videndi pueri.
Stella signum erat, sed vis quaedam occulta aarat illorum animos. Sulcum: nauis
dicitur poetis sulcare mare; ita stella videtur sulcare aerem.
iacit A: facit BAS LB.

Iudaici A: Iudaei BAS LB.
nam A: non BAS LB.
Vergilius BAS A: Virgilius LB; in A: om.

BAS LB.
Quod lucifer Prud. Cath. ,

.
iacit BAS et LB ont remplac iacit par
facit, arbitrairement.
Quis inseruiunt Prud. Cath. ,
.
aethra est Calque grec, pour dsigner la
rgion de lther o se trouvent les astres. Cf.
Verg. Aen. III, .
Illustre chao Prud. Cath. ,
.
interminum Cet adjectif ne se trouve gure
que dans le latin tardif; cf. Auson. Epist. ,
.
Hic semini Prud. Cath. ,
.
rex populi Mt. , .
Abraham promissum Cf. Gn. , ;
expression reprise dans le Cantique de Marie;
Lc. , . Cf. aussi Gn. , .
Aequanda vnici Prud. Cath. ,

.
nam La version non adopte par BAS et
LB est inacceptable.
Per coeli Gn. , .
Iam occupat Prud. Cath. ,
.
Egredietur ascendet Is. , .
Et percutiet oris sui Is. , .
in iacit Verg. Aen. XII, (subiecit);
Georg. III, (subiectat).
Exin viam Prud. Cath. ,
.
Qua stella viam Cf. Verg. Aen. II,
sqq. o limage du sillon est utilise.
signabat Lexpression signare viam se
trouve dans le meme passage, Verg. Aen. II,
.
nauis aerem Cf. Verg. Aen. V, ;
Ov. Met. IV, .

Sed verticem pueri supra
Signum pependit imminens,
Pronaque summissum face
Caput sacratum prodidit.
Prona face: velut adorabundum. Caput sacratum: id est puerum. Synecdoche est,
quemadmodum charum aut lepidum caput dicentes, totum hominem intelligi
volumus.
Videre quod postquam Magi
Eoa promunt munera,
Stratique votis oerunt
Thus, myrrham et aurum regium.
Quod: subaudi caput. Eoa: Orientalia, vel quod earum rerum maxime fertilis sit
Oriens, vel quod ab Oriente venerint.
lb
Agnosce clara insignia

Virtutis ac regni tui
Puero, cui trinam Pater
Praedestinauit indolem.
Regem Deumque annunciant
Thesaurus et fragrans odor
Thuris Sabei ac myrrheus
Puluis sepulchrum praedocet.
Apostrophe est ad puerum. Puero: puer legendum est. Aliquis superscripserat o, vt

indicaret vocandi casum esse; id scriba adiecit dictioni. Trinam indolem: in hypostasi Christi tres erant substantiae siue naturae: diuina natura, anima humana et
corpus humanum. Verum hic aliud annotat, tres velut personas fuisse in Christo: Dei, regis et hominis, hoc est sacerdotis. Quatenus erat homo, mortuus est,
hoc est immolauit seipsum pro peccatis mor|talium. Huius rei typum habebat
myrrha. Nam et sacerdotum erat, incendere thymiama et defunctorum corpora
myrrha oblinebantur ne putrescerent. Rex erat, quoniam ipse dicit: Data est mihi
omnis potestas in coelo et in terra; id indicabat aurum. Deus erat, aedens miracula, seipsum reuocans in vitam. Eius rei guram habebat thus, dicatum rei diuinae.
Hoc est sepulchrum, quod (Deus
Dum corpus extingui sinit,
Atque id sepultum suscitat)
Mortis refregit carcerem.
Exponit allegoriam sepulchri. Quod animabus defunctorum est Tartarus, hoc

sepulchrum est exanimatis corporibus. Christus, vt homo mortuus est ac sepultus,
vt Deus reuixit, clauso sepulchro. Item huius anima vt hominis descendit ad inferos,
sed vt diuinae naturae coniuncta, reuersa ab inferis, liberauit illic detentas.
O sola magnarum vrbium

Maior Bethleem, cui contigit
Ducem salutis coelitus

Incorporatum gignere.
Apostrophe est ad Bethleem patriam Iesu. Allusit autem ad prophetiam quae est
apud Micheam cap. . Et tu, Bethleem Erata, paruulus es in milibus Iuda. Maior,
magnarum dixit pro eo quod erat, inter magnas maxima. Coelitus incorporatum: non
quod corpus venerit e coelo, sed quod absque viri semine coelesti opicio foetus ille
conceptus sit.
Altrice te summo Patri
Haeres creator vnicus,
Homo ex tonantis Spiritu,
Idemque sub membris Deus.
Allusit ad prophetiam Psalmi: Dominus dixit ad me, lius meus es tu, ego hodie genui
te. Postula a me et dabo tibi gentes haereditatem etc. Homo ex tonantis Spiritu: homo
erat, sed ex Spiritu Sancto conceptus. Deus erat, sed sub humano corpore, ita in
vno summa imis erant coniuncta.
Hunc et prophetis testibus
Iisdemque signatoribus,
Testator et sator iubet
Adire regnum et cernere.
ac A: et BAS LB.
est A: om. BAS LB.
puer BAS LB: puer o A.
sed A: om. BAS LB.

erant BAS LB: erat A.
Sed imminens Cf. Mt. , .

Sed prodidit Prud. Cath. ,
.
Videre regium Prud. Cath. ,
. Cf. Mt. , .
Eoa Ladjectif eous, calque grec, est employ
par Virgile (Georg. I, ; Aen. I, ).
Agnosce praedocet Prud. Cath. ,
.
Puero dictioni Erasme propose de
sparer puer o, et den faire un vocatif, solution adopte par ldition Bud (p. ) et
Loeb (p. ). Mais ne pourrait-on pas interprter en respectant le texte, et voir en puero
un accord par attraction avec cui (auquel
enfant )?
Trinam hypostasi Terme thologique pour dsigner les trois natures du Christ:
nature divine, me humaine, corps humain;
cf. De natali, supra pp. et , ll.
et .
annotate divinae Cf. Glossarium

ordiarium et Mt. , .
Data terra Mt. , .
Hoc carcerem Prud. Cath. ,
(Loeb: quo Deus l. ).
O sola gignere Prud. Cath. ,
.
Apostrophe Iuda On trouve dans
Mch. , , une apostrophe Bethlem, qui
sera voque en Mt. , .
Coelitus conceptus sit Allusion la
conception divine de Jsus; cf. Mt. , ;
Lc. , .
Altrice Deus Prud. Cath. , .
haeres unicus Cf. Hebr. , .
Dominus haereditatem etc. Ps. ,
; cf. aussi Act. , ; Hebr. , .
tonantis conceptus Qualicatif de
Jupiter, appliqu ici au Saint Esprit.
Hunc cernere Prud. Cath. ,
.
Persequitur quod dixerat haeres vnicus. Sator: hoc est, genitor erat Deus Pater.
Idem testator quia instituit haeredem Filium. Vnde et Testamentum vocatur
Nouum ac sempiternum. In testamento adhibentur testes ac notarii quo magis
sit ratum. Hi sunt prophetae testes huius promissi ac velut obsignatores testamenti diuini. Neque enim liberum, vt ita loquar, erat Deo rescindere testamentum,
posteaquam per prophetas erat proditum. Quid igitur supererat, nisi vt quod erat
legitime promissum, praestaretur et institutus haeres iuberetur adire haereditatem.
Id factum est, quum natus est Dominus Iesus; tum enim missus est, vt regnum
assereret Patri cuius ipse consors esset. Et cernere: opinor dictum pro decernere;
deuincendus enim erat tyrannus Satanas.
Regnum quod ambit omnia
Diua et marina et terrea
A solis ortu ad exitum
Et Tartara et coelum supra.
lb
Regnum, inquam, non qualia sunt huius mundi, angustis circunscripta terminis,
sed quod omnia complectitur. Diua dixit pro coelestibus. Sub dio, sub coelo. Et
suspicor dia fuisse scriptum. Tartara infra terram sunt, angeli supra coelum. Et huc
vsque porrigitur hoc regnum.
Audit tyrannus anxius
Adesse regum principem,
Qui nomen Israel regat,
Teneatque Dauid regiam.
Christus rex erat, Satanas tyrannus. Is per Herodem belligeratur aduersus Christum.
Audit ex Magis, et scribis conuocatis. Anxius: sic enim legis turbatum regem Herodem.
Exclamat amens nuncio
Successor instat, pellimur, |
Ferrum, satelles, corripe,
Perfunde cunas sanguine.
Mas omnis infans occidat,
Scrutare nutricum sinus,
Interque materna vbera
Ensem cruentet pusio.
Nuncium dixit, rem nunciatam. Successor: Christus instat, quia iam natus. Pellimur:
aliud erat regni genus quam credebat Herodes, de quo elegantem hymnum canit
chorus ecclesiasticus:
Herodes, hostis impie,
Christum venire quid times?
Non arripit mortalia,
Qui regna dat coelestia.
Nemo non execratur Herodis crudelitatem. Sed quicunque dediti sunt opibus
aut honoribus huius mundi similem exercent crudelitatem in innocentes, quoties
imminet periculum, ne pereat illis quod amant.
Suspecta per Bethleem mihi

Puerperarum est omnium
Fraus, ne qua furtim substrahat
Prolem virilis indolis.
Ne qua: ne aliqua puerpera. Ita metri ratio postulat; alioqui ne qua possit accipi pro
ne qua via.
Transgit ergo carnifex

Mucrone districto furens,
Eusa nuper corpora,
Animasque rimatur nouas.
Eusa nuper: nuper nata. Animas nouas: nam infundendo creantur. Rimatur: quia
laetali vulneri locus quaeritur.
Locum minutis artubus
Vix interemptor inuenit,
Quo plaga descendat patens;
Iuguloque maior pugio est.
Mire tractat hunc miserationis aectum. Iuguloque maior pugio est: quum pugio sit
gladiolus breuior, tamen iugulo maior. Est autem epiphonema rei narratae.
et A: om. BAS LB.

ac A: et BAS LB
et A: vt BAS LB.
iam A: om. BAS LB.

huius A: om. BAS LB.
Sator Etymologiquement: le semeur. Mais

dj Verg. Aen. I, , lemploie au sens de
crateur.
Et cernere BAS et LB ont adopt tort la
version vt. Voir CWE , p. , n. .
Regnum supra Prud. Cath. ,
.
Diua Erasme rappelle la double forme du
mot diuum (= dium) pour dsigner lair ou le
ciel.
Audit regiam Prud. Cath. ,
.
Audit Herodem Cf. Mt. , ;
turbatum Mt. , .
Exclamat pusio Prud. Cath. ,
(Loeb: satelles, i, ferrum rape l. ).
Herodes coelestia Cette strophe de
Sedulius, A solis ortus cardine (Walpole n ,
), tait chante aux deuximes Vpres
de lEpiphanie, mais avec quelques variantes:
Crudelis Herodes Deum / Regem venire quid

times?
Suspecta indolis Prud. Cath. ,
.
Ne qua postulat Commentaire tonnant,
quis au lieu de aliquis est tout fait rgulier
aprs ne.
Transgit nouas Prud. Cath. ,
.
Eusa infundendo Cf. CWE , p. ,
n. .
Locum est Prud. Cath. ,
.
epiphonema rei narratae Erasme se fait
volontiers pdagogue pour enseigner sa correspondante les termes de la rhtorique ou
de la thologie. Ici, epiphonema, exclamation sententieuse, est emprunt Quint. Inst.
VIII, , .

O barbarum spectaculum
Illisa ceruix cautibus,
Spargit cerebrum lacteum,
Oculosque per vulnus vomit.
Ad exaggerandam rei atrocitatem, ponit ob oculos varia mortis genera. Oculosque per
vulnus vomit: ex impulsu prosiliunt oculi. Lacteum cerebrum: nullis adhuc pituitis
aut alioqui vitiosis humoribus corruptum.
Aut in profundum palpitans

Mersatur infans gurgitem,
Cui subter arctis faucibus
Singultit vnda et halitus.
Quoniam infantis est tenerum corpus et calore foueri solitum, palpitat ad sensum
aquae frigidae. Singultit vnda: ob etum saepe singultiunt pueri. Hic frigus aquae
et interclusus halitus mouet singultum.
Saluete ores martyrum,
Quos lucis ipso in limine
Christi insecutor sustulit
Ceu turbo nascentes rosas.
lb
Flos initium et spes est fructus sequuturi; sic pueritia os est aetatis. Sequuti
sunt post vberrimi fructus martyrum adultorum. Hoc genus apostrophe conuenit
epilogo generis encomiastici.
Vos prima Christi victima
Grex immolatorum tener,
Aram ante ipsam simplices
Palma et coronis luditis.
Christiana victima est, mactare carnem cum suis concupiscentiis, quae rebellant
spiritui, quemadmodum scribit Paulus Romanis cap. .: Exhibeatis corpora vestra
hostiam viuentem, sanctam, Deo placentem et rationabilem cultum vestrum. Sed
praecipua victima est, vbi totum corpus pro Christi gloria impenditur. Ita Paulus ad
Timotheum . cap. .: Ego iam delibor et tempus meae resolutionis instat. Aram ante
ipsam: pro ipsam legendum suspicor cuius. Pal|ma et coronis luditis: palma insigne
erat victoriae; dabantur et coronae victoribus. Mire seruauit decorum personae.
Puerorum est ludere. Ludunt ante aram in qua mactati sunt, sed ludunt palma et
coronis, prius exempti e vita quam scirent se viuere.
Quid procit tantum nefas?
Quid crimen Herodem iuuat?
Vnus tot inter funera
Impune Christus tollitur.
Aduersus diuina consilia nihil valet humana vigilantia. Nihil non est factum ab
Herode, ne Christus elaberetur. Solus elapsus est.
Inter coaeui sanguinis

Fluenta, solus integer
Ferrum, quod orbabat nurus,
Partus fefellit virginis.
Grauiter dixit uenta sanguinis, festiuiter autem coaeuum sanguinem, eiusdem aetatis
infantium. Orbabat nurus: nurus dixit sponsas; orbatur qui liberis priuatur, aut
alioqui re charissima. Nec sine tropo ferrum dixit gladium.
Sic stulta Pharaonis mali
Aedicta quondam fugerat
Christi guram praeferens
Moses receptor ciuium.
Confert historiam Veteris Testamenti cum historia euangelica. Pharao, rex Aegypti,
videns increscere populum Hebraeorum, iussit vt omnis foetus masculinus exponeretur. Moses tamen expositus in Nilum, Deo volente seruatus est, inscio rege.
Confert igitur Pharaonem cum Herode, Iesum cum Mose. Iesus captiuos ac diaboli tyrannide oppressos liberauit ac coelestis Hierusalem ciues fecit. Moses suos
ciues eduxit ex Aegypto. Receptorem dixit restitutorem.
exaggerandam A: exaggerandum BAS LB.

ex impulsu A: expulsu BAS LB.
luditis A: om. BAS LB.
e A: om. BAS LB.
O barbarum vomit Prud. Cath. ,

.
Ad exaggerandam corruptum Cette
peinture des atrocits du massacre dHrode,
souligne par Er., est un des aspects de la
posie de Prudence.
Aut halitus Prud. Cath. ,
.
Saluete rosas Prud. Cath. ,
. Cette strophe, ainsi que la strophe suivante (Vos prima luditis, ll. ),
taient chantes aux deuximes Vpres de
la fte des Saints Innocents, le Dcembre.
Quos limine Cf. Lucan. , .
Hoc genus encomiastici Ce qualicatif, calque du grec (Plut. Mor. d), ne se
rencontre pas chez les Latins. Encore un terme
savant enseign Margaret More.
Vos luditis Prud. Cath. ,
.
receptor A: praeceptor BAS LB.

ac A: om. BAS LB.
receptorem A: praeceptorem BAS LB
carnem concupiscentiis Cf. Gal. , .

Exhibeatis vestrum Rom. , : Nov.
Test. (LB VI, ); la Vulgate lit rationabile
obsequium vestrum tandisque Er. donne
rationabilem cultum vestrum.
Ego ipsam . Tim. , (Vulg. Ego
enim).
Quid tollitur Prud. Cath. ,
(Loeb: Quo procit l. ).
Inter virginis Prud. Cath. ,
.
Nec sine tropo gladium Nouvelle leon
de rhtorique propos de lemploi de ferrum
pour gladium. Le trope porte ici sur la partie
pour dsigner le tout.
Sic ciuium Prud. Cath. ,
.
Receptorem restitutorem Praeceptor(em), dans le vers (l. ) et dans le commentaire, a t adopt tort par BAS et
LB.

Cautum et statutum iusserat,
Quo non liceret matribus,
Cum pondus alui absoluerent,
Puerile pignus tollere.
Cum pondus alui absoluerent, id est cum emitterent foetum. Absoluitur quod percitur, absoluitur quod dimittitur. Puerile a puero dixit, nam masculum intelligit.
Tollere pro educare dictum est, siue sustollere, nam veteres partus, quos educandos
suscipiebant, sustollere dicebantur. Alioqui tollitur, quod occiditur.
Mens obstetricis sedulae
Pie in tyrannum contumax,
Ad spem potentis gloriae
Furata seruat paruulum.
Exodi cap. . narrat hoc factum a matre Mosi. Ad spem potentis: nam infantis indoles
insigne quiddam prae se ferebat.
Quem mox sacerdotem sibi

Assumpsit orbis conditor,
Per quem notatam saxeis
Legem tabellis traderet.
Moses dux, dux et Christus. Sacerdos Christus, et Moses sacerdotium instituit.

Moses legem tulit saxeis tabellis inscriptam, Christus autor est legis euangelicae,
quam cordibus credentium inscribit per Spiritum Sanctum.
lb
Licet ne Christum noscere

Tanti per exemplum viri?
Dux ille caeso Aegyptio
Absoluit Israel iugo.
Aperit collationem. Moses destinatus dux populi, quum videret Hebraeum iniuria
aci ab Aegyptio, occiso qui parabat iniuriam, liberauit Hebraeum. Quod tum
faciebat in vno, mox factum est in toto populo, via patefacta per Mare Rubrum in
quo periit Pharao cum suis.
At nos subactos iugiter
Erroris imperio graui,
Dux noster hoste saucio
Mortis tenebris liberat.
Aegyptus Hebraeis sonat tenebras, vnde in mysticis literis gerit typum vitae vitiis et
erroribus obnoxiae. Haec vera longeque miserrima seruitus est, seruire vitiis. Ab hac
liberauit nos dux noster Iesus, non per legis opera, sed per gratiam ac per dei lucem
depulit tenebras errorum.|
Hic expiatam uctibus
Plebem marino in transitu,
Repurgat vndis dulcibus
Lucis columnam praeferens.
Baptismum designabat Mare Rubrum, quod per sanguinem Iesu Christi seruat
Hebraeos ac transmittit in libertatem, Pharaonem cum exercitu toto mergit. Vitia
malaeque cupiditates sunt exercitus Aegyptiorum. Hebraeis per noctem praelucebat
columna ignis. Nobis ad pietatem resipiscentibus, praelucet euangelica veritas.
Hic praeliante exercitu,
Passis in altum brachiis
Sublimis Amalech premit
Crucis quod instar tunc fuit.
Confert historiam quae habetur Exodi . Moses stans in vertice collis, tollebat
manus in altum, et interea vincebant Hebraei pugnantes aduersus Amalech. Christus in cruce pro nobis porrexit manus suas, et victus est hostis noster Satanas.
nam veteres occiditur A: om. BAS

LB.
Mosi A BAS: Mosis LB.
Tanti per A: Tantisper BAS LB.

Baptismum A: Baptismus BAS LB.
altum BAS LB: altis A.
Cautum tollere Prud. Cath. ,

(Loeb: ius erat l. ).
Tollere On trouve ce verbe, avec le sens
dlever, dans Plaut. Amph. ; Ter. Andr.
, etc. Proprement: soulever de terre lenfant et par l le reconnatre.
Mens contumax Cf. Ex. , .
Mens paruulum Prud. Cath. ,
.
Exodi Mosi Cf. Ex. , .
Quem traderet Prud. Cath. ,
.
Moses inscriptam Cf. Ex. , ; , ;
Dt. , . Plutt que tabulis, Er., comme
Prud., adopte tabellis.
quam Spiritum Sanctum Cf. . Cor. , :
Non in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis
carnalibus.
Licet iugo Prud. Cath. ,
.
Tanti per Cest la leon de ld. de Deventer. BAS et LB proposent gratuitement tantisper.
quum Hebraeum Cf. Ex. , ;
Act. , .
via cum suis Cf. Ex. .
At liberat Prud. Cath. , .
Aegyptus obnoxiae Cf. Enchir., Holborn, p. , ll. ; p. , l. ; Hier.,

Lib. de nom. Hebraicis, Migne PL ,
: Aegyptus, tenebrae, siue tribulationes.
Hic praeferens Prud. Cath. ,
.
Baptismum Rubrum Cette interprtation
du passage de la Mer Rouge comme signe du
baptme se trouve en particulier dans . Cor.
, .
Hebraeis ignis Cf. Ex. , ; ,
; Dt. , ; . Esdr. , .
Hic fuit Prud. Cath. , .
Passis Pando a deux supins: pansum et
passum; pansis, adopt dans ldition de
Venise, a t prfr par Bergman (et Loeb).
Confert Amalech Cf. Ex. , .
Christus Satanas Le symbolisme des
bras de Jsus tendus sur la croix a fait lobjet
de diverses interprtations. Ici, il est reli au
geste de Mose. Ailleurs, il marque lappel de
Jsus tous les peuples: Hinc illinc quoniam
diuersas conuoco gentes (Marcus Marulus,
Carmen de doctrina J.C. pendentis in cruce, in
De institutione , Cologne, , p. ,
v. ).

Hic nempe Iesus verior,
Qui longa post dispendia
Victor suis tribulibus
Promissa soluit iugera.
Iesus Naue perduxit Israelitas in terram promissam, expulsis indigenis. Verum

is nihil aliud erat quam typus nostri Iesu, qui deuicto Satana, perducit suos in
regnum coeleste. Post longa dispendia: quoniam Israelitae per annos quadraginta
variis casibus agitati sunt in deserto, quum via sit non admodum longa ab Aegypto
in Syriam. Suis tribulibus: fratres Christi sunt qui illi per dem copulantur.
Qui ter quaternis denique
Reuentis amnis alueo,
Fundauit et xit petris
Apostolorum stemmata.
Historiam quam legis Iosue cap. . et . accommodat ad allegoriam. Quum Israelitae pedibus transissent Iordanem, inferiore parte uminis deuxu suo relinquente
siccum alueum, et superiore semet in altum agglomerante, Iosue iussit, vt e singulis
tribubus singulos viros eligerent, qui rursus ingressi Iordanem e medio alueo tollerent singulos lapides durissimos, quos in eius facti memoriam reponi iussit. Hos
viros interpretatur duodecim apostolos per quos Christus fundauit ecclesiam suam,
quemadmodum legis Apocalypseos cap. .: Et murus ciuitatis habens fundamenta
duodecim, et in ipsis duodecim nomina duodecim apostolorum et Agni. Ter quaternis:
id est duodecim. Reuentis: ita Psalmus: Iordanis conuersus est retrorsum. Stemmata
dixit monumenta.
Iure ergo, se Iudae ducem
Vidisse, testantur Magi,
Cum facta priscorum ducum
Christi guram nxerint.
Ex tribu Iuda natus est Iesus, iuxta prophetiam: Ex te enim exibit dux, qui regat
populum meum Israel. Vidisse, testantur Magi: aiunt enim: Vbi est qui natus est rex
Iudaeorum? Cum facta: Vidimus, inquiunt, stellam eius. In signo viderant Iesum,
quemadmodum Iudaei viderant Iesum in gurarum aenigmatis et oraculis prophetarum, priusquam nasceretur. Nimirum hoc est quod ait: Cum facta priscorum
ducum Christi guram nxerint; quemadmodum modo declarauit de Mose et Iosue.
Finxerint dixit pro designarint.
Hic rex priorum iudicum
Rexere, qui Iacob genus,
Dominaeque rex ecclesiae
Templi nouelli ac pristini.
Christus in medio seculorum natus est, sic vt vtrumque tempus complectatur, et

praeteritum et sequens. Rex erat synagogae, rex est ecclesiae. Rex erat patriarcharum, regum ac iudicum Israelis. Rex est et posterorum idem Iesus Christus. Dominam ecclesiam vocat quod huic se submittat orbis. Templum nouellum dixit eccle-
lb
siam, hoc est templum spirituale. Et templum pristinum dixit templum Solomonis,
quod ecclesiae gerebat imaginem. Idem Christus vtrisque imperabat, sed aliter. Illis
destina|tus, his exhibitus; illis adumbratus guris, his palam declaratus; illis promissus, his datus; illi seruabantur quia credebant venturum; nos seruamur quia
credimus venisse.
Hunc posteri Eraym colunt,
Hunc sancta Manassae domus;
Omnesque suscipiunt tribus
Bis sena fratrum semina.
Non solum ea Iudaeae pars vnde natus est Christus, adorat Christum, verumetiam
omnes tribus, quae sunt duodecim, sortitae nomina a duodecim patriarchis, liis
Iacob.
Quin et propago degener

Ritum secuta inconditum,
Quaecunque dirum feruidis
Baal caminis coxerat;
Fumosa auorum numina
Saxum, metallum, stipitem,
Rasum, dolatum, sectile,
In Christi honorem deserit.
Germani Iudaei sunt, qui genus ducunt ab Abraham, Isaac et Iacob, ac duodecim
patriarchis, nam hi coluerunt vnum Deum. Degenerem propaginem vocat eos, qui
genus duxerunt ab Agar, Moab et Ammon, vnde gentium origo deos multos
colentium. Quaecunque dirum feruidis Baal caminis coxerat: de Baal idolo, quod
Israelitas A: Israel BAS LB.

siccum BAS LB: succum A.
viros A: om. BAS LB.
priorum A: piorum BAS LB.

adorat A: adorant BAS LB.
Hic iugera Prud. Cath. ,

.
Iesus Naue promissam Cf. Sir. , .
Qui stemmata Prud. Cath. ,
(Loeb: quaternas l. ).
Historiam iussit Cf. Ios. .
Hos viros et Agni Ap. Ioh. , ,
voque en eet le douze aptres.
Ps. (H. ), , .
Iure nxerint Prud. Cath. ,
(Loeb: pinxerint l. ).
Ex te Israel Mt. , , qui cite Mch.
, .
Vbi est eius Mt. , .
Finxerint Ldition Bergman, qui suit ldition de Venise, a adopt la version pinxerint
(l. ).
Hic pristini Prud. Cath. ,
(Loeb: Templi et nouelli et pristini
l. ).
priorum BAS, LB (et CWE) ont adopt la
version inexacte de piorum.
Templum pristinum Cf. Hebr. , ;
Mc. , ; Ioh. , .
Hunc semina Prud. Cath. ,
.
omnes tribus Iacob Cf. Ex. , ;
Ap. Ioh. , .
Quin deserit Prud. Cath. ,
.
Agar Cf. Gn. .
Moab et Ammon Cf. Dt. , .
lb
colebatur olim ab impiis, multa est mentio in libris sacris. Aram Baal demolitus est
Gedeon, vna cum luco, ac nouum extruxit altare. Quoniam autem variae gentes
erant colentes simulachra, ideo dicit: Quaecunque natio coxit dirum Baal, hoc
est execrabile simulachrum, feruidis caminis. Fumosa auorum: fumosa dixit, vel ob
vetustatem, | vel ob fabrorum ocinas. Saxum, metallum, stipitem: tres materias
refert deorum, lapidem, aes, lignum. Opicium item triplex: metallum raditur lima,
saxum secatur, lignum dolatur.
Gaudete quicquid gentium est,
Iudaea, Roma et Graecia,
Aegypte, Thrax, Persa et Scytha,
Rex vnus omnes possidet.
Inuitat omnes orbis nationes ad laudandum Iesum, qui rex est omnium, per quem
vnum omnes ad vitam reuocantur.
Laudate vestrum principem

Omnes beati ac perditi,
Viui, imbecilli ac mortui,
Iam nemo posthac mortuus.
Quibus res sunt prosperae, beati dicuntur. Perditi, qui variis malis aiguntur, sed
saepe beatiores sunt aicti quam beati. Vtrique tamen laudare debent principem
suum Iesum. Beati, quod successu rerum ex ipsius benignitate fruantur. Aicti,
quod per illius misericordiam emendantur ac purgantur, ne pereant in aeternum.
Viui, imbecilli: Siue morimur, inquit Paulus, siue viuimus, Domini sumus. Qui viuit
ac valet, viuat principi suo, qui in hoc vitam largitur, vt reddatur melior. Qui
aegrotat, laudet regem suum, qui nostro bono morbos immittit. Qui moritur,
laudet principem suum, quoniam transfertur ad vitam feliciorem. Neque enim iam
mors dicenda est, quae recta perducit ad vitam aeternam, per Iesum aperto regno
coelorum. Non enim moriuntur sed obdormiscunt, qui moriuntur in Christo, ad
angeli vocem et corporibus experrecturis.
FINIS.
multa A: multis BAS LB.

omnes A: omnis BAS LB.
viuat principi suo A: laudet principem

suum BAS LB.
perducit A: perducet BAS LB.
Aram Baal altare Lpisode de

Gdon se situe en Iudic. , .
Saxum lignum Cf. Ex. , ; Is.
, ; IR. , ; Par. , ; , .
Gaudete possidet Prud. Cath. ,
(Loeb: Persa, Scytha l. ).
omnes reuocantur Cf. Ioh. , ; , ; ,
.
Laudate perditi Cf. Phil. ,
.
Laudate mortuus Prud. Cath. ,

.
Siue sumus Rom. , .
viuat principi suo Les ditions BAS et LB
proposent laudet principem suum, version
due une erreur de lecture (ce membre de
phrase se trouve l. ).
obdormiscunt experrecturis Cf. .
Thess. , .
ABBREVIATIONS
A. Authors: Antiquity th Century

Ael.
Epist.
Nat. an.
Claudius Aelianus
Epistulae
De natura
animalium
Var. hist.
Varia historia
Ael. Arist.
Aelius Aristides
Aeschin.
Aeschines
Aeschyl.
Aeschylus
Ag.
Agamemnon
Choeph.
Choephori
Eum.
Eumenides
Hic.
Hicetides
Pers.
Persae
Prom.
Prometheus
Sept.
Septem
Aesop.
Aesopus
Agric.
Rodolphus Agricola
Anna
Anna mater
Alan.
Alanus ab Insulis
De planct. Nat.
De planctu Naturae
Albert. M.
Albertus Magnus
Enarr. in
Enarrationes in
Ioann.
Euangelium
Ioannis
Enarr. in Lc.
Enarrationes in
Euangelium
Lucae
Serm.
Sermones de sanctis
Alciphr.
Alciphro
Alex. Aphr.
Alexander
Aphrodisiensis
Fat.
De fato
Ambr.
Ambrosius
De inst. virg.
De institutione
virginis
Enarr. in Ps.
Expos. Lc.
Explan. Ps.
Expos. Ps. .
O.
Serm.
Spir. sanct.
Ambrosiaster
Comm.
Quaest. V. et
N.T.
Amm. Marc.
Ammonio
Anacr.
Andrel.
Ecl.
Eleg.
Liv.
Anth. Lat.
Anth. Pal.
Anth. Plan.
Aphth.
Prog.
Apollod.
Apoll. Rhod.
Apoll. Sid.
Epist.
Apost.
App.
Civ.
Enarrationes in
Psalmos
Expositio Euangelii
secundum Lucam
Explanatio
Psalmorum
Expositio Psalmi .
De ociis
ministrorum
Sermo(nes)
De Spiritu sancto
Commentarius
Quaestiones Veteris et
Noui Testamenti
Ammianus Marcellinus
Andrea Ammonio
Anacreon
Fausto Andrelini
Eclogae
Elegiae
Liuia
Anthologia Latina
Anthologia Palatina
Anthologia Planudea
Aphthonius
Progymnasmata
Apollodorus
Apollonius Rhodius
Apollinaris Sidonius
Epistolae
Apostolius Byzantius
Appianus
Bella ciuilia

Apul.
Apol.
De deo Socr.
Flor.
Met.
Arat.
Archil.
Aristaen.
Aristid.
Aristoph.
Ach.
Av.
Eccl.
Equ.
Lys.
Nub.
Pax
Plut.
Ran.
Thesm.
Vesp.
Aristoph. Byz.
Aristot.
An.
An. post.
An. pr.
Ath. pol.
Aud.
Cael.
Cat.
Col.
Div.
Eth. Eud.
Eth. Nic.
Gen. an.
Gen. corr.
Hist. an.
Metaph.
Meteor.
Mir.
M. mor.
Mot. an.
Mund.
Oec.
Part. an.
Phgn.
Phys.
abbreviations
Apuleius
Apologia
De deo Socratis
Florida
Metamorphoses
Aratus
Archilochus
Aristaenetus
Aristides
Aristophanes
Acharnenses
Aues
Ecclesiazusae
Equites
Lysistrata
Nubes
Pax
Plutus
Ranae
Thesmophoriazusae
Vespae
Aristophanes
Byzantinus
Aristoteles
De anima
Analytica posteriora
Analytica priora

De audibilibus
De caelo
Categoriae
De coloribus
De diuinatione
Ethica Eudemia
Ethica Nicomachea
De generatione
animalium
De generatione et
corruptione
Historia animalium
Metaphysica
Meteorologica
Mirabilia
Magna moralia
De motu animalium
De mundo
Oeconomica
De partibus
animalium
Physiognomonica
Physica
Poet.
Pol.
Probl.
Rhet.
Rhet. Alex.
Sens.
Somn.
Soph. el.
Spir.
Top.
Arnob.
Comm. in Ps.
Arr.
Arsen.
Artemid.
Ascl.
Asconius Q.
Comm. in Cic.
Athan.
Athen.
Athenag.
Aug.
Civ.
Collatio cum
Maximino
Conf.
Cons. evang.
Contra Acad.
Contra adv.
legis et
proph.
Contra duas ep.
Pelag.
Contra Faust.
Contra lit.
Petil.
De adult.
Coniugiis
De agone chr.
De Gen. contra
Man.
De gratia et lib.
arbitr.
De inst. virg.
Poetica
Politica
Problemata
Rhetorica
Rhetorica ad
Alexandrum
De sensu
De somno et vigilia
Sophistici elenchi
De spiritu
Topica
Arnobius
Commentarii in Ps.
Arrianus
Arsenius
Artemidorus
(Apuleius) Asclepius
Asconius Pedianus
Commentarii in
Cic.
Athanasius
Athenaeus
Athenagoras
Aurelius Augustinus
De ciuitate Dei
Collatio cum
Maximino
Arianorum
episcopo
Confessiones
De consensu
euangelistarum
Contra Academicos
Contra adversarium
Legis et
Prophetarum
Contra duas epistulas
Pelagianorum
Contra Faustum
Manichaeum
Contra litteras
Petiliani
De adulterinis
coniugiis
De agone christiano
De Genesi contra
Manichaeos
De gratia et libero
arbitrio
De institutione
virginis
abbreviations
De nat. boni
De praed.
sanct.
De vera relig.
Doctr. chr.
Enarr. in Ps.
Ench.
Epist.
Expos. Gal.
Expos. Rom
inch.
Expos.
prop.Rom.
Haer.
Hom.
Locut. in Hept.
Nupt. et
concup.
Peccat. merit.
et bapt.
perv.
Quaest.
Quaest. Ev.
Quaest. in
Hept.
Quaest. Simpl.
Retract.
Serm.
De serm. Dom.
Serm. de VT
Serm. supp.
Tract. in Ioh.
De natura boni
liber I
De praedestinatione
sanctorum
De vera religione
De doctrina
christiana
Enarrationes in
Psalmos
Enchiridion
Epistulae
Epistolae ad Galatas
expositio
Epistolae ad
Romano inchoata
expositio
Expostio quarundam
propositionum
ex epistula ad
Romanos
De haeresibus, ad
Quoduultdeum
Homiliae
Locutiones in
Heptateuchum
De nuptiis et
concupiscentia
De peccatorum
meritis et
remissione, et
de baptisma
paruulorum
De diuersis
quaestionibus
Quaestiones
Euangeliorum
Quaestiones et
locutiones in
Heptateuchum
De diuersis
quaestionibus
ad Simplicianum
Retractationes
Sermones
De sermone Domini
in monte
Sermones de Vetere
Testamento
Sermones supposititii
Tractatus in Ioh.
Tract. in . Ioh.
In epistolam Ioannis
ad Parthos
Tractatus A
Trin.
De trinitate
Auien.
Auienus
Progn.
Prognostica
Aur. Vict.
Aurelius Victor
Auson.
Ausonius
Cent. nupt.
Cento nuptialis
Cupid. cruc.
Cupido cruciatus
De rosis
De rosis nascentibus
Ecl.
Eclogae
Epigr.
Epigrammata
Epist.
Epistulae
Mos.
Mosella
Precat.
Precationes variae
[Auson.]
[Ausonius]
Septem sap.
Septem sapientum
sent.
sententiae
Babr.
Babrius
Balbi
Girolamo Balbi
Basil.
Basilius
Ad adulesc.
Ad adulescentes
( )
Batr.
Batrachomyomachia
Bebel
Heinrich Bebel
Prov.
Prouerbia Germanica
Beda
Beda Venerabilis
In Iac. etc.
In epistolas VII
catholicas
In Lc. expos.
In Lucae Euangelium
expositio
In Mc. expos.
In Marci
Euangelium
expositio
In Mt. expos.
In Matthaei
Euangelium
expositio
Hom. Ev.
Homeliae Euangelii
Vita Cuth.
Vita Cuthberti
Bernardus
Bernardus
Claraeuallensis
In laud. Virg.
In laudibus Virginis
Matris
In adv. Dom.
Sermo in aduentu
Domini
In Vigil. Apost.
Sermo in Vigilia
Apostolorum Petri
et Pauli
Bocc.
Giovanni Boccaccio
Ecl.
Eclogae

Boeth.
Consol.
Brant
Budaeus
Annot. in
Pandectas
Caes. C.
Civ.
Gall.
Callim.
Callisth.
Calp. Sic.
Carrensis
Cass. Dio
Cassian.
Cassiod.
Expos. in Ps.
Inst.
Cato
Agr.
Dist.
Catull.
Cels.
Cens.
Charis.
Chrys.
Hom.
Cic.
Ac.
Ac.
Ad Brut.
Ad Q. fr.
Arat.
Arch.
Att.
Balb.
Brut.
Caec.
Cael.
Carm.
Catil.
Cato
abbreviations
Boethius
Consolatio
philosophiae
Sebastian Brant
Guilelmus Budaeus
Annotationes in
Pandectas
Iulius Caesar
De bello ciuili
De bello Gallico
Callimachus
Callisthenes
Calpurnius Siculus
V. Hugo de Sancto
Caro
Cassius Dio
Iohannes Cassianus
Cassiodorus
Expositio in Ps.
Institutiones
Cato
De agricultura
Disticha
Catullus
Celsus
Censorinus
Charisius, Ars
grammatica
Iohannes
Chrysostomus
Homiliae
Cicero
Lucullus sius
Academicorum
priorum libri
Academicorum
posteriorum libri
Epistulae ad Brutum
Epist. ad Quintum
fratrem
Aratea
Pro Archia poeta
Epistulae ad Atticum
Pro L. Balbo
Brutus
Pro A. Caecina
Pro M. Caelio
Carminum fragmenta
In Catilinam
Cato maior de
senectute
Cluent.
Deiot.
De or.
Div.
Div. in Caec.
Dom.
Fam.
Fat.
Fin.
Flacc.
Font.
Har.
Inv.
Lael.
Leg.
Leg. agr.
Lig.
Manil.
Marc.
Mil.
Mur.
Nat.
O.
Opt. gen.
Or.
Parad.
Part.
Phil.
Phil. frg.
Pis.
Planc.
P. red. ad Quir.
P. red. in sen.
Prov.
Q. Rosc.
Quinct.
Rab. perd.
Rab.
Pro A. Cluentio
Pro rege Deiotaro
De oratore
De diuinatione
Diuinatio in
Q. Caecilium
De domo sua
Epistulae ad
familiares
De fato
De nibus
Pro L. Valerio Flacco
Pro M. Fonteio
De haruspicum
responsis
De inuentione
Laelius de amicitia
De legibus
De lege agraria
Pro Q. Ligario
Pro lege Manilia
Pro M. Marcello
Pro T. Annio Milone
Pro L. Murena
De natura deorum
De ociis
De optimo genere
oratorum
Orator
Paradoxa Stoicorum
Partitiones oratoriae
In M. Antonium
oratio Philippica
Librorum
philosophicorum
fragmenta
In L. Pisonem
Pro Cn. Plancio
Oratio post reditum
ad Quirites
Oratio post reditum
in senatu
De prouinciis
consularibus
Pro Q. Roscio
comoedo
Pro Quinctio
Pro C. Rabirio
perduellionis reo
Post. Pro C. Rabirio
Postumo
abbreviations
Rep.
Scaur.
De re publica
Pro M. Aemilio
Scauro
Sest.
Pro P. Sestio
S. Rosc.
Pro Sexto Roscio
Amerino
Sull.
Pro P. Sulla
Tim.
Timaeus
Top.
Topica
Tull.
Pro M. Tullio
Tusc.
Tusculanae
disputationes
Vatin.
In P. Vatinium testem
interrogatio
Verr. ,
In Verrem actio ,
Claud.
Claudius Claudianus
Bell. Gild.
De bello Gildonico
Carm. min.
Carmina minora
IV. cons. Hon.
De quarto consulatu
Honorii
Cons. Stil.
De consulatu
Stilichonis
De rapt. Pros.
De raptu Proserpinae
Epith.
Epithalamium de
nuptiis Honorii
Fescen.
Fescennina de nuptiis
Honorii
In Eutr.
In Eutropium
In Ruf.
In Runum
Paneg. M
Panegyricus Mallii
Theod.
Theodori
Paneg. Prob.
Panegyricus Probini
et Olybrii
Clearch.
Clearchus
Clem. Al.
Clemens Alexandrinus
Adumb. in ep.
Adumbrationes in
can.
epistolas canonicas
Strom.
Stromateis
Clitarch.
Clitarchus
Cod. Iust.
Codex Iustinianus
Colum.
Columella
Complut.
Biblia polyglotta
Complutensis
Cornut.
Cornutus
Nat. deor.
De natura deorum
Cratin.
Cratinus
Curt.
Q. Curtius Rufus
Cypr.
Cyprianus
De hab. virg.
De habitu virginum
De zelo
De zelo et liuore
Dom. orat.
De dominica
oratione
Epist.
Epistulae
Fort.
Ad Fortunatum
Quir.
Ad Quirinum
Cyrillus
Cyrillus Alexandrinus
Comm. in Ioh.
Commentarius in
Euangelium
Ioannis
Explan. in Lc.
Explanatio in
Euangelium
Lucae
Demetr.
Demetrius
De eloc.
De elocutione
Democr.
Democritus
Demosth.
Demosthenes
Dicaearch.
Dicaearchus
Dig.
Digesta
Dinarch.
Dinarchus
Dio Chrys.
Dio Chrysostomus
Diod.
Diodorus Siculus
Diogen.
Diogenianus
Diogen. Vind.
Diogenianus
Vindobonensis
Diog. Laert.
Diogenes Laertius
Diom.
Diomedes, Ars
grammatica
Dion. Antioch.
Dionysius Antiochenus
Dion. Hal.
Dionysius
Halicarnassensis
Ant.
Antiquitates
Romanae
Comp.
De compositione
verborum
Rhet.
Ars rhetorica
Dion. Per.
Dionysius Periegetes
Dion. Thrax
Dionysius Thrax
Diosc.
Dioscurides
Don.
Aelius Donatus
Comm. in Ter.
Commentum Terenti
Dracont.
Dracontius
Laud.
De laudibus Dei
Eleg. in Maec.
Elegiae in Maecenatem
Enn.
Ennius
Ann.
Annalium fragmenta
Sat.
Saturarum fragmenta
Scaen.
Fragmenta scaenica
Eob. Hess.
Helius Eobanus Hessus
Bon. val.
Bonae valetudinis
conseruandae
rationes aliquot

Enc. nupt.
Her.
Her. chr.
Nor.
Vict. Chr.
Epic.
Epicharm.
Epict.
Eratosth.
Etym. Gud.
Etym. mag.
Eudem.
Eun.
Eur.
Alc.
Andr.
Bacch.
Cycl.
El.
Hec.
Hel.
Heraclid.
Herc.
Hipp.
Ion
Iph. A.
Iph. T.
Med.
Or.
Phoen.
Rhes.
Suppl.
Tro.
Eus.
Comm. in Ps.
H.E.
Eust.
Comm. ad
Hom. Il.
Eutr.
Faber
Fest.
Firm.
abbreviations
Encomium nuptiale
Heroidum libri tres
Heroidum
christianarum
epistolae
Vrbs Noriberga
Victoria Christi ab
inferis
Epicurus
Epicharmus
Epictetus
Eratosthenes
Etymologicum
Gudianum
Etymologicum magnum
Eudemus, Dictiones
rhetoricae
Eunapius
Euripides
Alcestis
Andromache
Bacchae
Cyclops
Electra
Hecuba
Helena
Heraclidae
Hercules
Hippolytus
Ion
Iphigenia Aulidensis
Iphigenia Taurica
Medea
Orestes
Phoenissae
Rhesus
Supplices
Troades
Eusebius
Commentarii in Ps.
Historia Ecclesiastica
Eustathius
Commentarii ad
Homeri Iliadem
pertinentes
Eutropius
Iacobus Faber
Stapulensis
Festus
Firmicus Maternus
Flor.
Front.
Frontin.
Strat.
Fulg.
Myth.
Gal.
De nat. facult.
De temperam.
In Hippocr.
Aphor.
Protr.
Gell.
Geop.
Gerald.
Ecl.
Glossa
Greg. Cypr.
Greg. M.
Hom. in Ev.
Mor.
Greg. Naz.
Carm.
Epist.
Or.
Greg. Nyss.
Greg. Tur.
Harpocrat.
Haymo
Expl. in Ps.
Exp. in epist.
Pauli
Hdt.
Hecat.
Hegesandr.
Hegius
Heraclit.
Heracl. Pont.
Hermans
Hollandia
Sylv.
Hermipp.
Hermog.
Progym.
Herm. Trismeg.
Herodian.
Florus
Fronto
Frontinus
Strategemata
Fulgentius
Mythologiae
Galenus
De naturalibus
facultatibus
De temperamentis
Commentarius
in Hippocratis
Aphorismos
Protrepticus
Aulus Gellius
Geoponica
Antonio Geraldini
Eclogae
Glossa ordinaria
Gregorius Cyprius
Gregorius Magnus
Homiliae in
Euangelia
Moralia in Iob
Gregorius Nazianzenus
Carmina
Epistulae
Orationes
Gregorius Nyssenus
Gregorius Turonensis
Harpocratio
Haymo Autissidorensis
Explanatio in Ps.
In diui Pauli
Epistolas Expositio
Herodotus
Hecataeus
Hegesander
Alexander Hegius
Heraclitus
Heraclides Ponticus
Willem Hermans
Prosopopoeia
Hollandie
Sylua odarum
Hermippus
Hermogenes
Progymnasmata
Hermes Trismegistus
Herodianus
abbreviations
Hes.
Erg.
Theog.
Hesych.
Hier.
Adv. Helv.
Adv. Iov.
Apolog. c.
Ruf.Chron.
Comm. in Ez.
Comm. in Gal.
Comm. in Ir.
Comm. in Is.
Comm. in Mt.
Comm. in Tit.
Comm. in
proph. min.
Comm. in Ps.
Contra Joh.
Hierosol.
De vir. ill.
Dialog. adv.
Pelag.
Epist.
Epist. adv. Ruf.
Hebr. quaest.
Interpret. Hebr.
nom.
Paralip.
Praef. in Iob
Quaest. Hebr.
Hesiodus

Theogonia
Hesychius
Hieronymus
De perpetua
virginitate beatae
Mariae aduersus
Heluidium
Aduersus Iouinianum
Apologia contra
Runum
Chronicon
Commentarii in
Ezechielem
Commentarii in
Epistolam ad
Galatas
Commentarii in
Ieremiam
Commentarii in
Isaiam
Commentarii in
Matthaeum
Commentarii in
Epistolam ad
Titum
Commentarii in
Prophetas minores
Commentarioli in
Psalmos
Contra
Johannem
Hierosolymitanum
De viris illustribus
Dialogus aduersus
Pelagianos
Epistulae
Epistula aduersus
Runum
Hebraicae
quaestiones in
libro Geneseos
Liber interpretationis
Hebraicorum
nominum
Paralipomenon liber
Praefatio in librum
Iob
Quaestiones
Hebraicae
Sit. et nom. loc.
Tract. in Mc.
Tract. in Ps.
Hil.
In Gen.
In Mt.
Tract. in Ps.
Trin.
Hippocr.
Hist. Aug.
Hom.
Hymn. Hom.
Il.
Od.
Honor. Aug.
Sig.
Hor.
Ars
Carm.
Carm. saec.
Epist.
Epod.
Serm.
Hrabanus
Hugo
Hyg.
Astr.
Fab.
Hyp.
Iambl.
Innoc.
Miseria
Inst.
Ioann. Sec.
Epigr.
Fun.
Od.
Iord.
De situ et nominibus Hebr.

locorum Hebraicorum
Tractatus in Marci
Euangelium
Tractatus in librum
Psalmorum
Hilarius
In Genesin
In Matthaeum
Tractatus in Ps.
De trinitate
Hippocrates
Scriptores historiae
Augustae
Homerus
Hymni Homerici
Ilias
Odyssea
Honorius
Augustodunensis
Sigillum Beatae
Mariae
Horatius
Ars poetica
Carmina
Carmen saeculare
Epistulae
Epodi
Sermones
Hrabanus
Maurus v. Rabanus
Maurus
Hugo de Sancto Caro
(Carrensis)
Hyginus
Astronomica
Fabulae
Hyperides
Iamblichus
Innocentius III
De miseria
condicionis
humane
Institutiones
Ioannes Secundus
Epigrammata
Funera
Odae
Iordanes

Ios.
Ant. Iud.
Bell.
Iren.
Haer.
Isid.
Orig.
Quaest.
Iosephus
Antiquitates Iudaicae
Bellum Iudaicum
Irenaeus
Aduersus haereses
Isidorus
Origines
Quaestiones in Vetus
Testamentum
Isocr.
Isocrates
Iul.
Iulianus
Epist.
Epistulae
Misopog.
Misopogon
Or.
Orationes
Iust.
Iustinus
Iuuenc.
Iuuencus
Iuv.
Iuuenalis
Lact.
Lactantius
Inst.
Institutiones diuinae
Epit. Inst.
Epitome Diuinarum
Institutionum
Leg. aurea
Iacobus de Voragine,
Legenda aurea
Leg. XII Tab.
Leges XII Tabularum
Libanius
Libanius
Progym.
Progymnasmata
Liv.
Liuius
Lucan.
Lucanus
Lucian.
Lucianus
Adv. indoct.
Aduersus indoctum
Alex.
Alexander
Am.
Amores
Anach.
Anacharsis
Apol.
Apologia
Asin.
Asinus
Astr.
De astrologia
Bacch.
Bacchus
Bis accus.
Bis accusatus
Calumn.
Calumniae non
temere credendum
Catapl.
Cataplus siue
Tyrannus
Char.
Charidemus
Conuiv.
Conuiuium
Dear. iud.
Dearum iudicium (=
Dial. mort. xx)
De merc. cond.
De mercede conductis
Demon.
Demonax
Demosth.
Demosthenis
encom.
encomium
abbreviations
Deor. conc.
Deor. dial.
De sacr.
Dial. mar.
Dial. mer.
Dial. mort.
Dips.
Electr.
Epigr.
Epist. Sat.
Eun.
Fug.
Gall.
Halc.
Herc.
Herm.
Hist. conscr.
Icar.
Imag.
Iup. confut.
Iup. trag.
Lex.
Luctu
Menippus
Nauig.
Nigr.
Paras.
Patr. laud.
Peregr.
Phal. I, II
Philopatr.
Philops.
Pisc.
Pro imag.
Prom.
Prom. es
Pseudol.
Rhet. praec.
Salt.
Sat.
Somn.
Tim.
Tox.
Tyrann.
Ver. hist.
Vit. auct.
Lucil.
Lucr.
Deorum concilium
Deorum dialogi
De sacriciis
Dialogi marini
Dialogi meretricii
Dialogi mortuorum
Dipsades
Electrum
Epigrammata
Epistulae Saturnales
Eunuchus
Fugitiui
Gallus
Halcyon
Hercules
Hermotimus
Quomodo historia
conscribenda sit
Icaromenippus
Imagines
Iuppiter confutatus
Iuppiter tragoedus
Lexiphanes
De luctu
Menippus siue
Necyomantia
Nauigium
Nigrinus
De parasito
Patriae laudatio
De morte Peregrini
Phalaris I, II
Philopatris
Philopseudes
Piscator
Pro imaginibus
Prometheus
Prometheus es in verbis
Pseudologista
Rhetorum praeceptor
Saltatio
Saturnalia
Somnium siue vita
Luciani
Timon
Toxaris
Tyrannicida
Verae historiae
Vitarum auctio
Lucilius
Lucretius
abbreviations
Lycophr.
Lycurg.
Lyd.
Lycophron
Lycurgus
Ioannes Laurentius
Lydus
Mag.
De magistratibus
Mens.
De mensibus
Lyra(nus)
Nicolaus de Lyra
Lys.
Lysias
LXX
Septuaginta
Macar.
Macarius
Macr.
Macrobius
Sat.
Saturnalia
Somn.
Commentarius
in Ciceronis
somnium
Scipionis
Manil.
Manilius
Mantuan.
Baptista Mantuanus
Ad Falc.
Epigrammata ad
Falconem
Calam.
De calamitatibus
temporum
Contra poet.
Contra poetas
impudice
loquentes
De cont. morte
De contemnenda
morte
Dion. Areop.
Dionysius Areopagites
Ecl.
Eclogae
Ioann. Bapt.
In laudem Ioannis
Baptistae
Parthen. Mar.
Parthenice Mariana
Parthen. sec.
Parthenice secunda
Mart. Cap.
Martianus Capella
Martial.
Martialis
Marull.
Michael Marullus
Epigr.
Epigrammata
Hymn. nat.
Hymni naturales
Mar. Vict.
Marius Victorinus
M. Aur.
Marcus Aurelius
Max. Conf.
Maximus Confessor
Loci comm.
Loci communes
Max. Tyr.
Maximus Tyrius
Diss.
Dissertationes XLI
Maximian.
Maximianus
Eleg.
Elegiae
Mela
Pomponius Mela
Menandr.
Menander
Citharist.
Citharista
Epitr.
Epitrepontes
Monost.
Monosticha
Mimn.
Min. Fel.
Mon. Anc.
Mimnermus
Minucius Felix
Monumentum
Ancyranum
More
Thomas More
Mosch.
Moschus
Mutian.
Conradus Mutianus
Rufus
Epist.
Epistulae
Mutius
Macarius Mutius
Triumph.
De triumpho Christi
Nem.
Nemesianus
Nep.
Cornelius Nepos
Ages.
Agesilaus
Alc.
Alcibiades
Nicandr.
Nicander
Alex.
Alexipharmaca
Ther.
Theriaca
Nicom.
Nicomachus
Non.
Nonius Marcellus
Nonn.
Nonnus
Dion.
Dionysiaca
Exp. in Greg
Expositio in
Naz.
Gregorium
Nazianzenum
Oppian.
Oppianus
Hal.
Halieutica
Orib.
Oribasius
Orig.
Origenes
Comm.
Commentarius
Contra Cels.
Contra Celsum
Comm. in Rom. Commentarius in Rom.
De princ.
De principiis
Hom.
Homiliae
Sel.
Selecta
Tract. in Ct.
Tractatus in Cantica
canticorum
Oros.
Orosius
Orph.
[Orpheus]
Arg.
Argonautica
Hymn.
Hymni
Or. Sib.
Oracula Sibyllina
Ov.
Ouidius
Am.
Amores
Ars
Ars amatoria
Epist. Sapph.
Epistula Sapphus
Fast.
Fasti
Her.
Heroides
Ib.
Ibis
Met.
Metamorphoses
Pont.
Ex Ponto

Rem.
Trist.
Paneg. Lat.
Paschasius
Radbertus
Epist.
Paul.
Fest.
Paul. Nol.
Paus.
Pelagius
Expos. in Rom.
Pers.
Petrarca
Ecl.
Rem.
abbreviations
Remedia amoris
Tristia
Panegyrici Latini
Epistulae
Paulus Diaconus
Epitoma Festi
Paulinus Nolanus
Pausanias
Pelagius
Expositio in epistolam
ad Romanos
Persius
Francesco Petrarca
Eclogae
De remediis
vtriusque fortunae
Petronius
Petron.
Petrus Comestor
Hist. schol., In
Historia scholastica,
Ev.
In Euangelia
Petr. Lomb.
Petus Lombardus
Sent.
Sententiarum libri
IV.
Phaedr.
Phaedrus
Fab. Aes.
Fabulae Aesopiae
Philo
Leg. alleg.
Legum allegoriae
Philostr.
Philostratus
Imag.
Imagines
Vit. Apollon.
Vita Apollonii
Vit. soph.
Vitae sophistarum
Phot.
Photius
Bibl.
Bibliotheca
Lex.
Lexicon
Pind.
Pindarus
Isthm.
Isthmia
Nem.
Nemea
Olymp.
Olympia
Pyth.
Pythia
Pio
Albertus Pius
Tres et viginti
Tres et viginti
libri
libri in locos
lucubrationum
variarum
D. Erasmi
Roterodami
Plat.
Plato
Alc. ,
Alcibiades ,
Apol.
Apologia
Ax.
Charm.
Clit.
Crat.
Crit.
Crito
Def.
Dem.
Epin.
Epist.
Erast.
Eryx.
Euthyd.
Euthyphr.
Gorg.
Hipparch.
Hipp. mai.
Hipp. min.
Ion
Lach.
Leg.
Lys.
Men.
Menex.
Min.
Parm.
Phaed.
Phaedr.
Phil.
Polit.
Prot.
Rep.
Sis.
Soph.
Symp.
Thg.
Tht.
Tim.
Plaut.
Amph.
Asin.
Aul.
Bacch.
Capt.
Cas.
Cist.
Curc.
Epid.
Men.
Merc.
Mil.
Axiochus
Charmides
Clitophon
Cratylus
Critias
Crito
Denitiones
Demodocus
Epinomis
Epistulae
Erastai
Eryxias
Euthydemus
Euthyphro
Gorgias
Hipparchus
Hippias maior
Hippias minor
Ion
Laches
Leges
Lysis
Meno
Menexenus
Minos
Parmenides
Phaedo
Phaedrus
Philebus
Politicus
Protagoras
De re publica
Sisyphus
Sophistes
Symposium
Theages
Theaetetus
Timaeus
Plautus
Amphitruo
Asinaria
Aulularia
Bacchides
Captiui
Casina
Cistellaria
Curculio
Epidicus
Menaechmi
Mercator
Miles
abbreviations
Most.
Persa
Poen.
Pseud.
Rud.
Stich.
Trin.
Truc.
Vid.
Plin.
Epist.
Nat.
Paneg.
Plot.
Plut.
Aem.
Ages.
Agis
Alcib.
Alex.
Anton.
Aristid.
Artax.
Brut.
C. Gracch.
Cat. Mai.
Cato min.
Cic.
Cleom.
Coriol.
Demetr.
Fab. Max.
Lyc.
Lys.
Mar.
Mor.
Nic.
Paroem.
Pel.
Per.
Pomp.
Prov. Alex.
Publ.
Pyrrh.
Rom.
Sert.
Sol.
Mostellaria
Persa
Poenulus
Pseudolus
Rudens
Stichus
Trinummus
Truculentus
Vidularia
Plinius (maior et minor)
Epistulae (Plin.
minor)
Naturalis historia
(Plin. maior)
Panegyricus (Plin.
minor)
Plotinus
Plutarchus
Aemilius Paul(l)us
Agesilaus
Agis
Alcibiades
Alexander
Antonius
Aristides
Artaxerxes
Brutus
Caius Gracchus
Cato Maior
Cato minor
Cicero
Cleomenes
Coriolanus
Demetrius
Fabius Maximus
Lycurgus
Lysander
Marius
Moralia
Nicias
Paroemiae
Pelopidas
Pericles
Pompeius
Prouerbia
Alexandrinorum
Publicola
Pyrrhus
Romulus
Sertorius
Solon
Them.
Thes.
Timol.
Tit.
Themistocles
Theseus
Timoleon
Titus Quinctius
Flamininus
Vit.
Vitae
Poliz.
Angelo Poliziano
Amor fug.
Moschi Amor
fugitiuus
Eleg.
Elegiae
Epigr.
Epigrammata Latina
Epist.
Epistolae
Sylv.
Syluae
Poll.
Pollux
Polyb.
Polybius
Pomp. Trog.
Pompeius Trogus
Porph.
Porphyrius
Quaest. Hom.
Quaestiones
Homericae
Vit. Pyth.
Vita Pythagorae
Posid.
Posidonius
Priap.
Priapea
Prisc.
Priscianus
Ars gramm.
Ars grammatica
Praeexercit.
Praeexercitamenta
Prob.
M. Valerius Probus
Procl.
Proclus
Procop.
Procopius
Prop.
Propertius
Prud.
Prudentius
Amart.
Amartigenia
Apoth.
Apotheosis
Cath.
Cathemerinon
Contra Symm.
Contra Symmachum
Epilog.
Epilogus
Perist.
Peristefanon
Praef.
Praefatio
Psychom.
Psychomachia
Tit. hist.
Tituli historiarum
Ps. Acro
Pseudo-Acro
Scholia in
Scholia in Horatium
Horatium
Ps. Aristot.
Pseudo-Aristoteles
Ps. Ascon.
Pseudo-Asconius
Ps. Aug.
Pseudo-Augustinus
Ps. Auson.
Pseudo-Ausonius
Sept. sap.
Ludus septem
sapientum
Ps. Babr.
Pseudo-Babrius
Tetrast.
Tetrasticha

Ps. Beda
Pseudo-Beda
Venerabilis
Ps. Chrys.
Pseudo-Ioannes
Chrysostomus
Ps. Clem.
Pseudo-Clemens
Ps. Dion. Areop. Pseudo-Dionysius
Areopagita
Epist.
Epistulae
Hier.
De caelesti hierarchia
Ps. Diosc.
Pseudo-Dioscurides
Alexiph.
Alexipharmaca
Ps. Eratosth.
Pseudo-Eratosthenes
Catast.
Catasterismi
Ps. Hier.
Pseudo-Hieronymus
Brev. in Ps.
Breuiarium in Ps.
Comm. in Mc.
Commentarius in
Euangelium
secundum
Marcum
Epist.
Epistulae
Ps. Iuuenc.
Pseudo-Iuuencus
Triumph.
Triumphus Christi
heroicus
Ps. Neckam
Pseudo-Neckam
(Roger de Caen)
Vita monach.
De vita monachorum
(De contemptu
mundi)
Ps. Ov.
Pseudo-Ouidius
Epic. Drusi
Epicedion Drusi
(Consolatio ad
Liuiam)
Ps. Philo
Pseudo-Philo
Ps. Phocyl.
Pseudo-Phocylides
Ps. Pythag.
Pseudo-Pythagoras
Ps. Runianus
Pseudo-Runianus
Lex.
De schematis lexeos
Ps. Sall.
Pseudo-Sallustius
In Cic.
In Ciceronem
Ps. Sen.
Pseudo-Seneca
De mor.
De moribus
Ptol.
Claudius Ptolemaeus
Cosm.
Cosmographia
Geogr.
Geographia
Quadr.
Quadripartitum
Ptol. Euerg.
Ptolemaeus Euergetes
Publil. Syr.
Publilius Syrus
Quint.
Quintilianus
Decl.
Declamationes
abbreviations
Inst.
Institutio oratoria
Rabanus Maurus
Comm. in Mt.
Commentaria in Mt.
Rhet. Her.
Rhetorica ad
Herennium
Run.
Runus
In symb.
Expositio in
symbolum
apostolorum
Sabell.
Marcantonio Sabellico
In natal.
In natalem diem
diuae virginis
Mariae
Sall.
Sallustius
Cat.
Coniuratio Catilinae
Epist. ad Caes.
Epistulae ad
Caesarem
Hist. frg.
Historiarum
fragmenta
Iug.
Bellum Iugurthinum
Sapph.
Sappho
Scol. anon.
Scolia anonyma
Sedul.
Caelius Sedulius
Pasch.
Paschale carmen
Sen.
Seneca (maior)
Contr.
Controuersiae
Suas.
Suasoriae
Sen.
Seneca (minor)
Ag.
Agamemnon
Apocol.
Apocolocyntosis
Benef.
De beneciis
Brev. vit.
De breuitate vitae
Clem.
De clementia
Dial.
Dialogi
Epist.
Epistulae ad Lucilium
Herc. f.
Hercules furens
Herc. Oet.
Hercules Oetaeus
Med.
Medea
Nat.
Naturales quaestiones
Oed.
Oedipus
Phaedr.
Phaedra
Phoen.
Phoenissae
Thy.
Thyestes
Tro.
Troades
Serv.
Seruius
Comm. Aen.
Commentarius in
Vergilii Aeneida
Comm. Ecl.
Commentarius in
Vergilii Eclogas
Comm. Georg.
Commentarius in
Vergilii Georgica
abbreviations
Sext. Emp.
Sidon.
Sil.
Socr.
Sol.
Solin.
Soph.
Ai.
Ant.
El.
Ichn.
Oed. Col.
Oed. T.
Phil.
Trach.
Stat.
Ach.
Silv.
Theb.
Steph. Byz.
Stob.
Strab.
Stun.
Er. blasph. et
imp.
Suet.
Aug.
Caes.
Cal.
Claud.
Dom.
Galb.
Gram.
Ner.
Oth.
Tib.
Tit.
Vesp.
Vit.
Suid.
Symm.
Synes.
Calv.
Epist.
Syrian.
In Hermog.
Tac.
Agr.
Ann.
Sextus Empiricus
Sidonius Apollinaris
Silius Italicus
Socrates, Hist. eccles.
Solon
Solinus
Sophocles
Aias
Antigone
Electra
Ichneutae
Oedipus Coloneus
Oedipus Tyrannus
Philoctetes
Trachiniae
Statius
Achilleis
Siluae
Thebais
Stephanus Byzantius
Stobaeus
Strabo
Iacobus Lopis Stunica
Erasmi Roterodami
blasphemiae et
impietates
Suetonius
Augustus
Caesar
Caligula
Claudius
Domitianus
Galba
De grammaticis
Nero
Otho
Tiberius
Titus
Vespasianus
Vitellius
Suidas or Suda
Symmachus
Synesius Cyrenaeus
Caluitii encomium
Epistulae
Syrianus
In Hermogenem
commentaria
Tacitus
Agricola
Annales
Dial. or.
Germ.
Hist.
Tat.
Ter.
Ad.
Andr.
Eun.
Heaut.
Hec.
Phorm.
Tert.
Adv. Iud.
Adv. Marcion.
Adv. Praxean
Adv. Val.
De praescr.
haer.
De pud.
De resurr.
De spect.
Themist.
Theocr.
Theodrt.
Comm. in Ep.
ad Hebr.
Interpr. Rom.
Theodor. Mops.
Fragm. In rom.
Thgn.
Theophyl.
Enarr.
.(.)Cor.
Enarrationes
Expos.
Expos. in Hebr.
Thomas a Kempis
Imit.
Thomas Aquinas
Expos. in Hebr.
Dialogus de
oratoribus
Germania
Historiae
Tatianus
Terentius
Adelphoe
Andria
Eunuchus
Heautontimorumenos
Hecyra
Phormio
Tertullianus
Aduersus Iudaeos
Aduersus Marcionem
Aduersus Praxean
Aduersus
Valentinianos
De praescriptione
haereticorum
De pudicitia
De resurrectione
carnis
De spectaculis
Themistius
Theocritus
Theodoretus
Commentarius in
sancti Pauli
Epistolam ad
Hebraeos
Interpretatio epistolae
ad Romanos
Theodorus
Mopsuestenus
Fragmenta in epistolam ad Romanos
Theognis
Theophylactus
in Expositio in
Epistulam .(.)
ad Corinthios
Expositio in
epistolam ad
Hebraeos
De imitatione Christi
Expositio in omnes
S. Pauli etc. epistolas

In Ioann.
ScG
STh
Thphr.
Caus. plant.
Char.
Hist. plant.
Thuc.
Tib.
Titelmans
Collat.
Tzetz.
Anteh.
Chil.
Posth.
Val. Fl.
Val. Max.
Valla
Annot.
Eleg.
Varro
Ling. Lat.
Men.
Rust.
Varro At.
Fr.
Veg.
Mil.
abbreviations
In Ioannem
Euangelistam
expositio
Summa contra
Gentiles
Summa theologiae
Theophrastus
De causis plantarum
Characteres
Historia plantarum
Thucydides
Tibullus
Frans Titelmans
(Franciscus
Titelmannus)
Collationes quinque
super epistolam ad
Romanos
Tzetzes
Antehomerica
Chiliades
Posthomerica
Valerius Flaccus
Valerius Maximus
Laurentius Valla
Annotationes
in Nouum
Testamentum
Elegantiae linguae
Latinae
Varro
De lingua Latina
Menippeae
Res rusticae
Varro Atacinus
Fragmenta
Vegetius
De re militari
Vell. Pat.
Ven. Fort.
Verg.
Aen.
Aet.
Cat.
Cir.
Cul.
Ecl.
Georg.
Mor.
Vitr.
Vlp.
Walter
Alex.
Xen.
Ages.
An.
Apol.
Ath. pol.
Cyn.
Cyr.
Equ.
Hell.
Hier.
Hipp.
Lac. pol.
Mem.
Oec.
Symp.
Vect.
Zenob.
Zon.
Zos.
Velleius Paterculus
Venantius Fortunatus
Vergilius
Aeneis
Aetna
Catalepton
Ciris
Culex
Eclogae
Georgica
Moretum
Vitruuius
Vlpianus (Vlpiani
regulae)
Walter von Chatillon
Alexandreis
Xenophon
Agesilaus
Anabasis
Apologia
Atheniensium
politeia
Cynegeticus
Cyropaedia
De equitandi ratione
Hellenica
Hiero
Hipparchicus
Lacedaemoniorum
politeia
Memorabilia
Oeconomicus
Symposium
De vectigalibus
Zenobius
Zonaras
Zosimus
abbreviations
B. Bible
. Vetus Testamentum
Gn.
Ex.
Lv.
Nu.
Dt.
Ios.
Iudic.
Rth.
., . Sm.
., . Rg.
., . Chr.
Esr.
Neh.
Esth.
Iob
Ps.
Prv.
Eccl.
Ct.
Is.
Ir.
Thr.
Ez.
Dn.
Hos.
Ioel
Am.
Ob.
Ion.
Mch.
Nah.
Hab.
Genesis
Exodus
Leuiticus
Numeri
Deuteronomium
Iosue
Iudices
Ruth
., . Samuel
., . Reges
., . Chronici
Esra
Nehemia
Esther
Iob
Psalmi
Prouerbia
Ecclesiastes
Canticum Canticorum
Isaias
Ieremias
Threni Ieremiae
Ezechiel
Daniel
Hoseas
Ioel
Amos
Obadia
Ionas
Michaeas
Nahum
Habacuc
Zph.
Hgg.
Zch.
Ml.
Idth.
Sap.
Tob.
Sir.
Bar.
., ., ., . Mcc.
Zephania
Haggaeus
Zacharias
Malachias
Iudith
Sapientia Salomonis
Tobias
Iesus Sirach
Baruch
., ., ., . Macchabaei
. Nouum Testamentum
Mt.
Mc.
Lc.
Ioh.
Act.
Rom.
., . Cor.
Gal.
Eph.
Phil.
Col.
., . Thess.
., . Tim.
Tit.
Phm.
Hebr.
Iac.
., . Petr.
., ., . Ioh.
Iud.
Ap. Ioh.
Matthaeus
Marcus
Lucas
Iohannes
Acta Apostolorum
Ad Romanos
., . Ad Corinthios
Ad Galatas
Ad Ephesios
Ad Philippenses
Ad Colossenses
., . Ad Thessalonicenses
., . Ad Timotheum
Ad Titum
Ad Philemonem
Ad Hebraeos
Iacobi Epistola
Petri Epistola ., .
Iohannis Epistola ., ., .
Iudae Epistola
Apocalypsis Iohannis
abbreviations
C. Works of Erasmus
Act. Acad. Lov. c. Luth.

Adag.
Admon. adv. mendac.

Annot. in NT
Antibarb.
Apolog. ad Fabr. Stap.
Apolog. ad Prodr. Stun.
Apolog. ad Sanct. Caranz.
Apolog. ad Stun. Concl.
Apolog. adv. debacch. Petr.
Sutor.
Apolog. adv. monach. hisp.
Apolog. adv. rhaps. Alb. Pii
Apolog. adv. Stun. Blasph. et
imp.
Apolog. c. Iac. Latomi dialog.
Apolog. de In princip. erat
sermo
Apolog. de loco Omn. resurg.
Apolog. pro declam. laud.
matrim.
Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
Apolog. resp. inuect. Ed. Lei

Apophth.
Acta Academiae Louaniensis contra Lutherum

(Ferguson, pp. )
Adagiorum Chiliades
(LB II; ASD II, [Adag. ], ASD II, [Adag.
], ASD II, [Adag. ], II,
[Adag. ], II, [Adag. ], II,
[Adag. ], II, [Adag. ])
Admonitio aduersus mendacium et obtrectationem
(LB X, )
Annotationes in Nouum Testamentum
(LB VI; ASD VI, [Annot. in Mt.Lc.]; ASD
VI, [Annot. in Ioh.Act.]; ASD VI, [Annot. in
Rom.]; ASD VI, [Annot. in .. Cor.]; ASD VI,
[Annot. in Gal..Thess.])
Antibarbari
(LB X, ; ASD I, , pp. )
Apologia ad Iacobum Fabrum Stapulensem
(LB IX, ; ASD IX, )
Apologia ad Prodromon Stunicae
(LB IX, )
Apologia ad Sanctium Caranzam
(LB IX, )
Apologia ad Stunicae Conclusiones
(LB IX, )
Apologia aduersus debacchationes Petri Sutoris
(LB IX, )
Apologia aduersus monachos quosdam hispanos
(LB IX, )
Apologia aduersus rhapsodias Alberti Pii
(LB IX, )
Apologia aduersus libellum Stunicae cui titulum fecit
Blasphemiae et impietates Erasmi
(LB IX, )
Apologia contra Iacobi Latomi dialogum de tribus linguis
(LB IX, )
Apologia de In principio erat sermo
(LB IX, )
Apologia de loco Omnes quidem resurgemus
(LB IX, )
Apologia pro declamatione de laude matrimonii
(LB IX, )
Apologia respondens ad ea quae Iac. Lopis Stunica
taxauerat in prima duntaxat Noui Testamenti
aeditione
(LB IX, ; ASD IX, )
Apologia qua respondet duabus inuectiuis Eduardi Lei
(Ferguson, pp. ; ASD IX, , pp. )
Apophthegmata
(LB IV, ; ASD IV, : Apophth. IIV)
abbreviations
Axiom. pro causa Luth.
Capita
Carm.
Carm. de senect.
Cat. lucubr.
Cato
Chonr. Nastad. dial.
Ciceron.
De ciuil.
Coll.
Collect.
Comm. in hymn. Prud.
Comm. in Ov.
Comp. rhet.
Conc. de puero Iesu
Con. Thal. et Barbar.
De conscr. ep.
Consilium
De construc.
Consult. de bell. turc.
De contemptu mundi
De cop. verb.
Axiomata pro causa Martini Lutheri

(Ferguson, pp. )
Capita argumentorum contra morosos quosdam ac
indoctos
(LB VI, **v***r)
Carmina
(LB I, II, III/, III/, IV, V, VIII passim; ASD
I, )
Carmen de senectute
(= Carmen alpestre; LB IV, ; ASD I, ,
Carm. )
Catalogus lucubrationum omnium
(LB I init.; Ep. I)
Disticha Catonis
Chonradi Nastadiensis dialogus bilinguium ac
trilinguium
(Ferguson, pp. )
Dialogus Ciceronianus
(LB I, ; ASD I, , pp. )
De ciuilitate morum puerilium
(LB I, ; ASD I, , pp. )
Colloquia
(LB I, ; ASD I, )
Collectanea adagiorum
(ASD II, )
Commentarius in duos hymnos Prudentii
(LB V, ; ASD V, , pp. )
Commentarius in Nucem Ouidii
(LB I, ; ASD I, , pp. )
Compendium rhetorices
(Allen X, App. )
Concio de puero Iesu
(LB V, ; ASD V, , pp. )
Conictus Thaliae et Barbariei
(LB I, ; ASD I, , pp. )
De conscribendis epistolis
(LB I, ; ASD I, , pp. )
Consilium cuiusdam ex animo cupientis esse consultum
et Romani ponticis dignitati et christianae religionis
tranquillitati
(Ferguson, pp. )
De constructione octo partium orationis
(LB I, ; ASD I, , pp. )
Consultatio de bello Turcis inferendo et obiter enarratus
Psalmus XXVIII
(LB V, ; ASD V, , pp. )
De contemptu mundi
(LB V, ; ASD V, , pp. )
De copia verborum ac rerum
(LB I, ; ASD I, )

Declam. de morte
Declamatiuncula
Declarat. ad cens. Lutet.
Detect. praestig.
Dilut. Clichthov.
Disputatiunc.
De dupl. mart.
Div. ad not. per Bedam
Eccles.
Enarrat. in Ps.
Enchir.
Encom. matrim.
Encom. medic.
Epist. ad fratr. Infer. Germ.
Epist. apolog. adv. Stun.
Epist. c. pseudeuang.
Epist. consolat.
Euripides
Exomolog.
Explan. symboli
Expost.
abbreviations
Declamatio de morte
(LB IV, ; = Aliud exemplum
consolationis, in De conscr. ep.: ASD I, ,
pp. )
Declamatiuncula
(LB IV, )
Declarationes ad censuras Lutetiae vulgatas
(LB IX, )
Detectio praestigiarum
(LB X, ; ASD IX, , pp. )
Dilutio eorum quae Iodocus Clichthoueus scripsit
aduersus declamationem suasoriam matrimonii
(Telle)
Disputatiuncula de tedio, pauore, tristicia Iesu
(LB V, ; ASD V, , pp. )
De duplici martyrio
(in Cypriani Opera, Basileae, )
Divinationes ad notera per Bedam (LB IX, ;
ASD IX, , pp.
Ecclesiastes siue de ratione concionandi
(LB V, ; ASD V, [libri I, II], ASD V,
[libri III, IV])
Enarrationes in Psalmos
(LB V, ; ASD V, [Ps. , (= De
purit. tabernac.), ], V, [Ps. (= Consult. de
bell. turc.), , , (= De sarc. eccles. concord.),
])
Enchiridion militis christiani
(LB V, ; Holborn, pp. )
Encomium matrimonii
(ASD I, , pp. ; = Exemplum epistolae
suasoriae, in De conscr. ep.: LB I, ; ASD
I, , pp. )
Encomium medicinae
(LB I, ; ASD I, , pp. )
Epistola ad fratres Inferioris Germaniae
Epistola apologetica aduersus Stunicam
(LB IX, )
Epistola contra quosdam qui se falso iactant euangelicos
Epistola consolatoria in aduersis
(LB III/, = V, )
Euripidis Hecuba et Iphigenia in Aulide
(LB I, ; ASD I, , pp. )
Exomologesis siue modus contendi
(LB V, )
Explanatio symboli apostolorum siue catechismus
(LB V, ; ASD V, , pp. )
Iesu Expostulatio Iesu cum homine
(LB V, ; ASD I, , Carm. )
abbreviations
Galenus
Gaza
Hyperasp.
De imm. Dei misericord.
Inst. christ. matrim.
Inst. hom. christ.
Inst. princ. christ.
De interdicto esu carn.
In Nat. Bed. cens. elench.
Isocrates
Iudic. de apolog. P. Cursii
Iul. exclus.
De lib. arbitr.
Liban. declam.
Lingua
Liturg. Virg. Lauret.
Loca
Lucianus
Manifesta mendacia
Mod. orandi Deum
Moria
Nov. Instr.
Nov. Test.
Galeni tractatus tres (= Galeni Exhortatio ad bonas

arteis, De optimo docendi genere, Quod optimus
medicus; LB I, ; ASD I, , pp.
)
Theodori Gazae Thessalonicensis grammaticae
institutionis libri duo
(LB I, )
Hyperaspistes
(LB X, )
De immensa Dei misericordia concio
(LB V, ; ASD V, , pp. )
Institutio christiani matrimonii
(LB V, ; ASD V, , pp. )
Institutum hominis christiani
(LB V, ; ASD I, , Carm. )
Institutio principis christiani
(LB IV, ; ASD IV, , pp. )
Epistola de interdicto esu carnium
(LB IX, ; ASD IX, , pp. )
In Natalis Bedae censuras elenchus
Isocratis ad Nicoclem regem De institutione principis
(LB IV, )
Iudicium de apologia Petri Cursii
(Allen XI, pp. XXIIIXXIV)
Iulius exclusus e coelis
(Ferguson, pp. ; ASD I, , pp. )
De libero arbitrio diatribe
(LB X, )
Libanii aliquot declamatiunculae
(LB I, ; ASD I, , pp. )
Lingua
(LB IV, ; ASD IV, A)
Virginis matris apud Lauretum cultae liturgia
(LB V, ; ASD V, , pp. )
Loca quaedam in aliquot Erasmi lucubrationibus
per ipsum emendata, in Apologia aduersus monachos
quosdam hispanos, Basel, June , pp. .
Luciani dialogi aliquot
(LB I, ; ASD I, , pp. )
Manifesta mendacia
(ASD IX, , pp. )
Modus orandi Deum
(LB V, ; ASD V, , pp. )
Moriae encomium
(LB IV, ; ASD IV, )
Nouum Instrumentum
Nouum Testamentum
(LB VI; ASD VI, [Ioh.Act.]; ASD VI,
[Rom..Thess.]; ASD VI, [.Tim.Ap. Ioh.])

Obsecratio
Orat. de pace
Orat. de virt.
Orat. funebr. Bert. de Heyen
Paean Virg.
Panegyr. ad Philipp.
Parab.
Paracl.
Paraphr. in Eleg. Laur. Vallae
Paraphr. in NT
Passio Macc.
Peregrin. apost.
Ex Plut. versa
De praep. ad mort.
Precat. ad Iesum
Precat. dominica
Precat. nov.
Precat. pro pace eccles.
Prologus supputat. calumn.
Nat. Bedae
De pronunt.
De pueris
Purgat. adv. ep. Luth.
De purit. tabernac.
Querela
De rat. stud.
abbreviations
Obsecratio siue oratio ad Virginem Mariam in rebus
aduersis
(LB V, )
Oratio de pace et discordia
(LB VIII, )
Oratio de virtute amplectenda
(LB V, )
Oratio funebris Bertae de Heyen
(LB VIII, )
Paean Virgini Matri dicendus
(LB V, )
Panegyricus ad Philippum Austriae ducem
Parabolae siue similia
(LB I, ; ASD I, , pp. )
Paraclesis
(LB V, = VI, f *r*v; ASD V, ,
pp. )
Paraphrasis in Elegantias Laurentii Vallae
(LB I, ; ASD I, , pp. )
Paraphrasis in Nouum Testamentum
(LB VII; ASD VII, [Hebr..Ioh.])
Passio Maccabeorum
Peregrinatio apostolorum Petri et Pauli
(LB VI, = VII, )
Ex Plutarcho versa
(LB IV, ; ASD, IV, , pp. )
De praeparatione ad mortem
(LB V, ; ASD V, , pp. )
Precatio ad Virginis lium Iesum
(LB V, )
Precatio dominica
(LB V, )
Precationes aliquot nouae
(LB V, )
Precatio ad Iesum pro pace ecclesiae
(LB IV, = V, )
Prologus in supputationem calumniarum Natalis Bedae
De recta latini graecique sermonis pronuntiatione
(LB I, ; ASD I, , pp. )
De Pueris statim ac liberaliter instituendis
(LB I, ; ASD I, , pp. )
Purgatio aduersus epistolam non sobriam Lutheri
De puritate tabernaculi
(LB V, ; ASD V, , pp. )
Querela pacis
De ratione studii
(LB I, ; ASD I, , pp. )
abbreviations
Rat. ver. theol.
Resp. ad annot. Ed. Lei
Resp. ad collat. iuv. geront.
Resp. ad disp. Phimost.
Resp. ad ep. Alb. Pii
Resp. ad not. Bed.
Resp. ad P. Cursii defens.
Resp. adv. febricit. lib.
De sarc. eccles. concord.
Scholia
Spongia
Supputat. error. in cens.
N. Bedae
Vidua christ.
Virg. et mart. comp.
Vita Hier.
Vita Orig.
Xenophon
Ratio verae theologiae

(LB V, ; Holborn, pp. )
Responsio ad annotationes Eduardi Lei
Responsio ad collationes cuiusdam iuuenis
gerontodidascali
(LB IX, )
Responsio ad disputationem cuiusdam Phimostomi de
diuortio
Responsio ad epistolam paraeneticam Alberti Pii
(LB IX, )
Responsio ad notulas Bedaicas
Responsio ad Petri Cursii defensionem
(LB X, ; Ep. )
Responsio aduersus febricitantis cuiusdam libellum
(LB X, )
De sarcienda ecclesiae concordia
(LB V, ; ASD V, , pp. )
In epistolam de delectu ciborum scholia
(ASD IX, , pp. )
Spongia aduersus aspergines Hutteni
Supputationes errorum in censuris Natalis Bedae
Vidua christiana
(LB V, ; ASD V, , pp. )
Virginis et martyris comparatio
(LB V, )
Vita diui Hieronymi Stridonensis
(Ferguson, pp. )
Vita Origenis
(LB VIII, )
Xenophontis rhetoris Hieron
(LB IV, )
abbreviations
D. Other Abbreviations
A. Godin, Erasme lecteur

dOrigne
Allen
ARG
ASD
BAS
BB
BE
Blaise
CCSL
CET
Chomarat IDM
Chomarat uvres choisies
CSEL
Contemporaries
CWE
Denzinger-Schnmetzer
DKP
DSAM
DTC
EP
Ferguson
Forcellini
Heath IDM
Holborn
Andr Godin, Erasme lecteur dOrigne. Travaux

d humanisme et renaissance, vol. CXC. Genve, .
Desiderius Erasmus, Opus epistolarum denuo recognitum
et auctum per P.S. Allen et H.M. Allen, vols., Oxonii,
.
Archiv fr Religionsgeschichte.
Desiderius Erasmus, Opera omnia, Amsterdam [etc.],
, Leiden [etc.], .
Desiderius Erasmus, Omnia opera, vols., Basileae, .
Bibliotheca Belgica: bibliographie gnrale des Pays-Bas, fonde
par Ferdinand van der Haeghen, Bruxelles, .
F. Vander Haeghen, Bibliotheca Erasmiana: rpertoire des
uvres drasme, Gand, [repr. Nieuwkoop, ].
Blaise, A., Dictionnaire latin-franais des auteurs chrtiens.
Turnhout, .
Corpus Christianorum, Series Latina, Turnholti, .
Colloquia Erasmiana Turonensia.
Jacques Chomarat, Erasme: La Misricorde de Dieu,
Sermon in: Moreana, vol. , (June ), pp. ,
and (December ), pp. .
rasme, uvres choisies. Prsentation, traduction et
annotations de Jacques Chomarat. Paris, .
Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum. Vindobonae,
.
Peter Bietenholz and Thomas B. Deutscher, Contemporaries
of Erasmus. A Biographical Register of the Renaissance and
Reformation, Toronto [etc.], . vols.
Collected Works of Erasmus, Toronto [etc.], .
Denzinger, H., A. Schnmetzer, Enchiridion symbolorum,
denitionum et declarationum de rebus dei et morum.
Der Kleine Pauly. Lexicon der Antike. Herausgegeben von
Konrad Ziegler e.a. Mnchen, .
Dictionnaire de spiritualit asctique et mystique, Paris,
.
Dictionnaire de thologie catholique. Paris, .
Inventaire chronologique des ditions parisiennes du XVIe sicle
(Brigitte Moreau, Philippe Renouard, eds.), Paris, .
Erasmi Opuscula. A Supplement to the Opera Omnia. Edited
with an introduction and notes by Wallace K. Ferguson. The
Hague, .
Forcellini, E., Totius latinitatis lexicon.
A Sermon on the Immense Mercy of God. Concio de immensa
Dei misericordia, translated and annotated by Michael
J. Heath, in: Collected Works of Erasmus, vol. , Toronto
etc., , pp. .
Desiderius Erasmus. Ausgewhlte Werke. In Gemeinschaft
mit Annemarie Holborn ausgegeben von Hajo Holborn.
Mnchen, .
abbreviations
IDM
LB
Lewis-Short
Liber usualis
Liddell-Scott
Machiels
Meyers, Authors edited
Migne PL
Migne PG
Nestle GL22
NK
OCD
Otto
Perraud CWE
RHE
Thomas More, CWM
Thompson
VD
VMC
Walther
De Immensa Dei Misericordia.

Desiderius Erasmus, Opera omnia, ed. J. Clericus, vols.,
Lugduni Batavorum, [repr. Hildesheim, ].
Lewis, Ch.T., Ch. Short, A Latin Dictionary.
Liber Usualis Missae et Ocii pro Dominicis et Festis. Parisiis
etc., .
Henry George Liddell, Robert Scott, Henry Stuart Jones, A
Greek-English Lexicon, Oxford, 9.
Catalogus van de boeken gedrukt voor aanwezig op
de Centrale Bibliotheek van de Rijksuniversiteit Gent.
Samengesteld door J. [Jerome] Machiels. Gent. .
Johanna J.M. Meyers, Authors edited, translated or annotated
by Desiderius Erasmus. A short-title catalogue of the works in
the city library of Rotterdam. Rotterdam, .
J.-P. Migne, Patrologiae cursus completus, series Latina.
Parisiis, .
J.-P. Migne, Patrologiae cursus completus, series Graeca.
Parisiis, .
Nestle, E. e.a., Novum Testamentum Graece et Latine,
Stuttgart and London .
Nederlandsche bibliographie van tot (W. Nijho,
M.E. Kronenberg eds.), s-Gravenhage, .
Oxford Classical Dictionary.
August Otto, Die Sprichwrter und sprichwrtlichen
Redensarten der Rmer, gesammelt und erklrt, Leipzig,
[repr. Hildesheim [etc.], ].
Desiderius Erasmus, A Comparison of the Virgin and the
Martyr. Virginis et martyris comparatio. Translated and
annotated by Louis A. Perraud, in: Collected Works of Erasmus
(CWE), vol. . Toronto etc., , pp. .
Revue dhistoire de lglise de France.
The Yale edition of the complete works of St. Thomas More
(Richard S. Sylvester ed.), New Haven CT, .
Thompson, C.R., The Colloquies of Erasmus, Chicago and
London .
Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen
Drucke des XVI. Jahrhunderts, herausgegeben von der
Bayerischen Staatsbibliothek in Mnchen in Verbindung mit
der Herzog August Bibliothek in Wolfenbttel. Stuttgart,
.
Virginis et Martyris Comparatio.
Proverbia sententiaeque latinitatis medii aevi. Lateinische
Sprichwrter und Sentenzen des Mittelalters (H. Walther,
P.-G. Schmidt eds.). Gttingen, .
INDEX NOMINVM
This index includes the names of persons and places, which are found in the Latin
text, the introduction or the commentary. However, the names Erasmus, Jesus and
his titles, the Holy Ghost and God and his various designations and the titles of
Bible books are omitted because of their frequent occurrence. Names of editors of
texts are also omitted.
When a name occurs in a footnote or in the notes on the Annotations, the page
number is followed by the letter n.
Aaron n, n
Abacuc ,
Abihu n
Abiram n
Abraham , , , , ,
Achab , , n,
Achilles
Acilius Glabrio, Manius n
Adam , n, n, n, , ,
,
Adrianus VI n
Aegidius Romanus ,
Aemilius de Aemiliis sive Emilio
deMigli , n, ,
Aemilius Paullus, Lucius ,
Aeschinus
Aesculapius
Agamemnon
Agatha , ,
Agnes n, n, , n,
n,
Agricola
Aiardi di Brignano, Marco Antonio
Alati, Antonio , ,
Alba, Duke of
Albertus Magnus
Alcibiades
Alcocr, Diogo de ,
Alexander Magnus , , , ,
Alopecius, Hero ,
Ambrosius , , , n,
n, n, n, , ,
n, , , , , ,
, , , , , , ,
Amos
Amphion ,
Ananias
Andr, Bernard
Andreas , , ,
Andreasi, Marsilio
Anna
Antiochia n
Antiochus IV Epiphanes , n
Archilochus n
Argus ,
Ariadne
Aristippus
Aristoteles , , n, , ,
Arnobius , n
Arria
Asaph
Athanasius , ,
Augustinus n, n, n, n,
n, n, , n, n, ,
, , , , , , ,

Augustinus (cont.) , , ,
, , , n, , n,
, n
Averroes
Babylon
Bade, Josse ,
Baptista Mantuanus n
Barba, Pompeo della , ,
Barlandus, Adrianus n
Barnabas n
Bartimaeus n
Basel , , , , , , n, ,
, , , , , , ,
Beda, Natalis , , n, ,
Benedictus ,
Bergen, Hendricus ab
Bernardus , n,
Berquin, Louis de n
Bersabe
Berthelet, Thomas ,
Besanon n
Biermans, Joris
Blarer, Ambrosius
Bonaventura , , n, n
Bud, Guillaume
Caesarius, Ioannes
Caesar, Iulius n,
Cain , , , , , , ,
Calliope , , n
Calvaria
Capharnaum n
Capito, Wolfgang
Catsiua, Jacobus
Cecilia , ,
Cervicornus, Eucharius n, ,
,
Charnock, Richard , , ,
, n
Chrysippus
index nominvm
Chymera
Cicero , ,
Cles, Bernardus von
Cock, Simon
Codrus
Coletus, Iohannes , ,
, , , n,
n, , , , ,
, , , , , ,
, , , , ,
, , n
Colonia Agrippinensis , , ,
, , , , , , ,
Constantinus Magnus n
Corozaim ,
Crito
Curtius, Marcus n
Cyprianus , n, , , n,
, n, , n
Damasus n, n, n
Damianus of Goes
Damonas n
Daniel
Dathan n
David , , , , , , , ,
, , , , , , , ,
, ,
Delus
Deventer ,
Dina
Diogenes
Dionysius of Syracuse n
Domenichi, Ludovico ,
Domitianus , ,
Domitilla n
Dorpius, Martinus
Duns Scotus, Johannes n, n,
, n,
Ecclesiasticus
Elymas Bar Jesus
index nominvm
Epaphroditus
Epictetus n,
Epicurus , , n, n,
Episcopius, Nicolaus n, ,
Erfurt n,
Esaias n, , n, , , , ,
, , , , , , ,
Eupolis
Euripides n, n
Eusebius n
Eustochium , n, n,
n, n,
Eva , n, , , , ,
n, n,
Ezechias
Fernandez, Alfonso , n, n,
n
Flavius Clemens n
Flavius Iosephus , , ,
Franciscus Assisiensis , , ,
Frankfurt , ,
Fredericus Barbarossa
Frobenius, Hieronymus n,
Frobenius, Iohannes , , , ,
, , , , , , , ,
, , , , , , ,
,
Gellius, Aulus , ,
Gerson, Jean n
Giggs, Margaret n
Glaucus
Gomorra
Gregorius Magnus n, ,
Gregorius Nazianzenus n
Hadrianus , , n
Hamor n
Hannemann, Petrus
Hasdrubal
Helias
Hely
Hercules n, n, n, n
Herodes , , , , ,
Hervagius, Ioannes
Hervet, Gentian
Hesiodus n,
Hezekias , , , n
Hieremias , , , , , ,
Hieronymus , , , n, ,
, , n, n, n, n,
n, , n, , , ,
, , , , , ,
, , , , , ,
, , , , , ,
n
Hierosolyma n, , n, ,
, , ,
Hilarius n, , ,
Hillen, Michael , , ,
Hittorp, Godefridus
Homerus
Honorius Augustodiensis n
Horatius Flaccus, Quintus ,
, , , , , n,
,
Hutten, Ulrich ab
Iacob(us) , , , n, ,
, ,
Iacobus de Voragine n, n, n
Iacobus Magdalius ,
Iairus , , n
Iesse n, n,
Iesus Sirach
Ioab ,
Io(h)annes n, ,
Ioannes Baptista n
Iob , , , ,
Io(h)el , , , ,

Iohannes Chrysostomus , ,
, n
Iosue ,
Irenaeus n, n, n
Isaac ,
Isaias ,
Iesus Nave ,
Isidorus de Sevilla n
Iuda
Iudaea
Iudas , , , , , , ,
, , n
Iuliana n
Iulianus Apostata
Iulius Paulus n
Iuppiter , , n, n,
Iustinianus n
Iuvencus
Juan de San Vicente n, n
Juan de Zumarraga n
Keyzere, Robert de , ,
Knoblauch, Johann n, n, n
Korah n
Lactantius , , , , n,
Lang, Johann n,
Lazarus , , n, , , ,
Lee, Eduardus n, n, n
Leo X ,
Lerna , ,
Listrius, Gerardus n, n
Livius, Titus , n, n
Lombardus, Petrus
Londinium , , n
Lucas , , ,
Lucifer , , , , , ,
Ludolphus Carthusiensis n,
n
Lupus, S. n,
index nominvm
Lutherus, Martinus, , , , , ,
, , , , , n, n,
, n, , n
Lynceus
Mac(c)abei (-aei, -oei) , ,
n, n, n
Manichaeus sive Mani n, ,
n
Manutius, Aldus ,
Marcaeus, Helias sive Mertz , ,
, , , , , ,
n
Maria , , , , , ,
, n, , , n, n,
,
Maria Cleophae n
Maria Magdalena , n
Marsyas
Martens, Dirck sive Thierry n,
,
Martha
Martialis n
Martinus
Matthaeus
Matthijs Bastaenszoon
Maxentius
Menoeceus
Mercurius , n
Micha (-(a)eas) ,
Molire n
Montanus ,
More, Cecily , n
More, Elisabeth , n
More, John ,
More, Thomas n, , n,
n, n, n, n, n,
n, , , , , n,
n
Moyses / Moses , n, , , ,
, , , , , , ,
, , , ,
Mucius Scaevola
index nominvm
Naboth
Nabuchodonosor sive Nebuchadnezzar , n,
Nadab n
Naim , , n
Nathan , n,
Nero , , , n
Nicodemus , n
Nicolaus
Noe
Novatus n
Nully, J. de
Oecolampadius, Joannes
Ogmius vide Hercules
Orestes n
Origenes , , , n, n, ,
, , , n, , ,
n, , n, n
Orpheus , n,
Osee , , ,
Oxford , , n
Panaetius
Paula , n
Paulinus Nolensis n,
Paulus , , , , , ,
, , , , , n, , ,
, , , , , n, , ,
, , , n, , n,
n, , , , , ,
, n, , , , ,
, , , , , ,
, , , n, n, ,
, , , , , ,
Paulus IV
Paynell, Thomas , ,
Pericles
Petrarca n
Petrus n, , , , , ,
, , , , n, ,
, , , , , ,
Petrus, Henricus
Peutinger, Konrad
Phaedo
Phalaris , ,
Pharaoh , , , ,
Phintias sive Pythias , n
Phocion ,
Phoebus
Pindarus n, , , , ,
,
Pirckheimer, Willibald , n
Pirithous
Plato , , n, , ,
Plautus , , , n
Plinius (Maior) , , n, n,
, , ,
Plinius (Minor)
Plutarchus n, n
Pole, Edmund, Duke of Suolk
n
Pole, Lady Margareth
Pole, Reginald
Polycrates ,
Porrentruy
Protagoras
Proteus
Prudentius , , ,
Publilius Syrus , n, n, n
Pylades n
Quintilianus , , n, n, n,
, , , , , , ,
Rabelais
Rainald von Dassel
Rgnier, Maturin n
Regulus, M. Attilius
Reuchlin, Iohannes ,
Ricardus de Middleton n
Roma, Rome , , , ,

Roper, John n
Roper, Margaret , , ,
, n, n
Roper, William ,
Runus ,
Sabbio, Giovanni Antonio dei
Nicolini di
Saint-Omer , n,
Salmoneus , ,
Salome
Sannazarus, Jacobus , n
Sapphira
Saturnus n, ,
Schinckel, Bruin Harmenszoon
Schrer, Matthias n, ,
Scipio Aemilianus
Seneca n
Shechem n
Simeon
Socrates , , n, , , ,
, , , , , , ,
Sodom n, n
Solomon , , , n, ,
, n, ,
Sophocles
Stapulensis, Jacobus Faber n,
,
Staupitz, Johann von
Sylla, Lucius n
Terentius , n,
Tertullianus , n, , , ,
n, , n
Thabor
Thebae n, n, n
Thecla n, n,
Theodora n,
index nominvm
Theseus n
Thomas Aquinas n, , n,
n, n, n
Timotheus ,
Tiresias
Tomiczki, Petrus , n
Torrentinus, Laurentius ,
Torresani, Andrea n
Torresani, Gianfrancesco
Urias , , , n
Ursula
Utenheim, Christoph von
n, n, n
, n,
Valds, Juan de n, n
Valerianus n
Valla, Laurentius n, ,
Varchi, Benedetto
Venus n,
Vergara n
Vergilius Maro, Publius , ,
, , n, , , ,
,
Vitrier, Jean , , n, n
Volz, Paul n, n
Warham, Cardinal n
Warren, Peter
Welser, Margareth A n
Wier, Johannes n
William Duke of Cleves
William of Occam
Zacharias , ,
Zeno
Zeus vide Iuppiter
Zopyros n

Rademaker 2013

Cargado por

Información del documento

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Rademaker 2013

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

O PERA O MN IA DES IDERII ERAS MI

Varsovie; C.L. Heesakkers, Leyde; H.J. de Jonge, Leyde

This volume has been printed on acid-free paper

IN HOC VOLVMINE CONTINENTVR

CONCIO DE PVERO IESV

DISPVTATIVNCVLA DE TEDIO PAVORE TRISTICIA IESV

PARACLESIS AD LECTOREM PIVM

COMMENTARIVS IN DVOS HYMNOS PRVDENTII

DE NATALI PVERI IESV

DE EPIPHANIA IESV NATI

The Editorial Board

DE IMMENSA DEI MISERICORDIA CONCIO

. A Little Known Work of Erasmus*

de immensa dei misericordia concio (introduction)

de immensa dei misericordia concio (introduction)

de immensa dei misericordia concio (introduction)

The Concio is not mentioned in the literature supplied in note .

de immensa dei misericordia concio (introduction)

Erasmus to Johann Lang, October , Ep. , l. : Staupitium vere magnum adamo. On

de immensa dei misericordia concio (introduction)

. The Structure of the Sermon

de immensa dei misericordia concio (introduction)

See p. , ll. , and the commentary given there.

de immensa dei misericordia concio (introduction)

de immensa dei misericordia concio (introduction)

For this passage see pp. , ll. .

de immensa dei misericordia concio (introduction)

de immensa dei misericordia concio (introduction)

. Some Remarks on the Text

de immensa dei misericordia concio (introduction)

de immensa dei misericordia concio (introduction)

The story of Socrates and Francis of Assisi on pp. , ll. .

de immensa dei misericordia concio (introduction)

de immensa dei misericordia concio (introduction)

de immensa dei misericordia concio (introduction)

de immensa dei misericordia concio (introduction)

Enchiridion in Spanish and in Italian, were informed in and that

102 Epp. ( March ), ll. , and ( May ), ll. . On Alfonso Fernandez

de immensa dei misericordia concio (introduction)

de immensa dei misericordia concio (introduction)

de immensa dei misericordia concio (introduction)

vernacular, and the anonymous translator of the Concio is probably to be found in

Bijl, Erasmus Nederlands, p. .

de immensa dei misericordia concio (introduction)

de immensa dei misericordia concio (introduction)

utilissimo della divina misericordia, a translation by the Carmelite Marsilio Andreasi

de immensa dei misericordia concio (introduction)

de immensa dei misericordia concio (introduction)

the second edition, also published by Froben, of October . It is not impossible

See this introduction, pp. and .

de immensa dei misericordia concio (introduction)

de immensa dei misericordia concio (introduction)

De immensa Dei misericordia concio. Virginis et martyris comparatio. Io. Frobenius,

ed. Basil., Ioannes Frobenius, mense Septembri .

lubentius A B LB: libentius BAS.

XXIIII A B BAS: XXIV LB.

Dedicatory letter to Christoph von

chapel. See also the introduction to this edition.

DE MAGNITVDINE MISERICORDIARVM DOMINI

Quod si iuxta rhetorum praecepta ea quisque sollicitus et attentus audit quae

de immensa dei misericordia concio

Propositio * A B BAS LB.

Beneuolentia * A B BAS LB.

Quoniam est This Propositio (marginal