TEMA 10.

A POESA A FINS DO SCULO XX E COMEZOS DO XXI

TEMA 10. A POESA A FINS DO SCULO XX E COMEZOS DO XXI. TEMAS, AUTORES DOS OITENTA
E DOS NOVENTA. POETAS E TENDENCIAS ACTUAIS MIS RELEVANTES.
Os cambios que afectan sociedade galega a partir de mediados dos 70 (morte de
Franco, promulgacin da Constitucin, do Estatuto de Autonoma e da Lei de Normalizacin
Lingstica ) tamn se deixaron sentir na nosa literatura, especialmente no panorama
potico galego.
A pluralidade e heteroxeneidade de estilos e propostas marcan este perodo no que
coinciden distintas xeracins: autores que participaron na recuperacin da poesa de
posguerra, xunto a novos poetas, formados en ambientes culturais moi comprometidos
ideoloxicamente.
A consolidacin da poesa social est representada por un grupo de autores
denominados os Novismos. Trtase de poetas que participaron activamente na
implantacin do nacionalismo de esquerdas e nos que se percibe a influenza da poesa de C.
E. Ferreiro e Manuel Mara; na sa producin abordan temas como a loita pola lingua e o
desexo de liberdade individual e colectiva. Encadrarase nesta tendencia os poemarios iniciais
de Daro Xohn Cabana (Verbas ao un irmao, 1973); este autor posteriormente cultivou unha
lia de poesa mis culturalista habitual na dcada dos 80- , anda que a sa maior achega
literatura galega cmpre procurala no mbito da traducin e, sobre todo, no da narrativa.
Na dcada dos 70 teen lugar unha serie de fitos editoriais que, xunto mudanza da
situacin socio-poltica, alentarn o cultivo de formas lricas cunha maior preocupacin pola
forma. Estmonos a referir reedicin da Obra completa de Manoel Antonio1 e tamn
publicacin de Herba aqu e acol de lvaro Cunqueiro2. Pero foi sobre todo a aparicin de
Con plvora e magnolias (1976) de X. L. Mndez Ferrn, un escritor moi comprometido no
eido poltico, a que deu o empurrn definitivo para o abandono da poesa social; en Con
plvora e magnolias combnanse composicins de carcter combativo a plvora- co lirismo
intimista (a lembranza do pasado, o paso do tempo, o amor, a morte ), a magnolia. Este
segundo tipo de textos convertronse nunha referencia para os creadores que xorden ao
longo da dcada seguinte e que consolidan a renovacin potica, a Xeracin dos 80.
A Xeracin dos 80 constite un grupo de poetas que presentan unha serie de
caractersticas comns: nacen a partir da segunda metade dos 40 ou ao longo dos 50. Viven
momentos reivindicativos na sa etapa de formacin. Reciben influenzas da literatura
1

A obra de Manoel Antonio era descoecida para a maiora dos galegos ata que en 1972, o doutor
Domingo Garca-Sabell -o seu mdico- publicou a poesa completa do poeta rianxeiro, do que el era
testamenteiro. Desta colectnea foi a obra De catro a catro a que produciu maior impacto nos novos
creadores, chegndose a converter nun dos modelos creativos da poesa dos 80.
2
En 1950 Cunqueiro publicou Dona de corpo delgado, pero durante a posguerra a sa actividade
creativa focalizouna no cultivo da prosa (teatro, xornalismo, narrativa). Moi esporadicamente seguiu
compoendo poesas que foi publicando en diferentes xornais e revistas e que en 1980 reuniu no libro
Herba aqu e acol; ateigadas de referencias culturais, nestas composicins encontramos temas como o
o paso do tempo, a intuicin da morte, a omnipresencia da melancola ou a revisin dos mitos, moitos
xa abordados nas sas novelas .
Con este poemario, Cunqueiro deixou de ser un poeta deostado como aconteca na etapa da poesa
social- para converterse nun referente dos creadores mis novos, tanto polos seus poemas formalistas e
culturalistas dos anos 80, coma pola sa producin vangardista da preguerra (cubismo, surrealismo e
tamn neotrobadorismo).

TEMA 10. A POESA A FINS DO SCULO XX E COMEZOS DO XXI

americana e europea (especialmente a portuguesa), pero tamn da tradicin potica (o
vangardismo de Manoel Antonio e a producin potica de lvaro Cunqueiro). Por ltimo,
asumen a necesidade de renovar a lrica galega, afastndoa da poesa social.
A maiora deles danse a coecer participando en revistas de expresin potica
(Nords, Dorna ), ou en premios literarios (Esquo, Premio Cidade de Ourense ) tamn
colaboran en volumes colectivos (De amor e desamor, 1984; Escolma de poesa galega 19761984, publicada en 1985).
Inicialmente, agrpanse no seo de determinados colectivos que, ben realizando
recitais, ben publicando en revistas, contribuirn a animar o panorama da poesa galega.
Entre estes colectivos, salientar Cravo fondo (Ramiro Fonte), a revista Loia (Manolo Rivas) e,
por ltimo, Rompente (Antn Reixa), un grupo moi vinculado ao esprito vangardista e
contracultural3.
A pesar da heteroxeneidade que domina na poesa dos 80, podemos encontrar unha
serie de trazos comns:
Apertura temtica. Multiplicidade de temas, dende os clsicos paso do tempo, o amor
(abordado dende unha perspectiva intimista, pero tamn existencial) ata o erotismo
explcito, a integracin da cultura urbana e marxinal (drogas ), sen abandonar a
preocupacin social.
Culturalismo. Emprego recorrente de referencias literarias, filosficas, artsticas .
Esteticismo. Preponderancia da beleza sobre aspectos morais ou de calquera outra
ndole.
Experimentalismo. Procura de novas formas poticas e encontro da poesa con
outras manifestacins artsticas (a msica, a fotografa, poesa visual, caligramas,
collages .)
Estes trazos configuraran das tendencias bsicas4:
A formalista. Foi a lia predominante nesta etapa; caracterizada pola profunda
elaboracin formal, a intertextualidade con outras obras literarias, a temtica culta
crean textos hermticos, o que provocou diferenza da poesa social- certo
distanciamento entre a creacin potica e a sociedade. Dos autores que a
cultivaran poderiamos destacar a Manuel Forcadela coa obra Ferida acstica do
ro (1981).
As que recrean actividades cotis abordadas, sa vez, dende unha dobre
perspectiva:
o A poesa da experiencia. A travs dunha linguaxe moi directa afonda en
cuestins persoais, pero tamn sociais. Representara esta tendencia a
obra de M. Rivas Balada das praias do oeste (1981); nela encontramos
unha identificacin coa terra e a paisaxe.

Este colectivo realizou as propostas mis ousadas e rompedoras, o que xustifica o interese que
espertou no seu momento. Danse a coecer a partir de 1975 cunha serie de recitais; en 1978 publican o
seu primeiro libro, Silabario da turbina, ao que segue un boletn, Fra as vosas sucias mans de Manoel
Antonio, unha especie de manifesto potico no que arremeten contra a manipulacin da figura deste
poeta. Ttulos como As ladillas do travesti (A. Reixa), Facer os pulgarcitos tres (A. Avendao) e Galletas
Kokoscha non (M. Romn) ilustran doadamente a polmica que sempre acompaou a este proxecto.
4
Algns estudosos vinculan a escola formalista a un grupo de poetas de Vigo; mentres que a segunda
lia, con mis importancia do substancial, asentarase na cidade da Corua.

TEMA 10. A POESA A FINS DO SCULO XX E COMEZOS DO XXI

o

O experimentalismo. Procura o encontro con outras manifestacins

artsticas e tamn a presenza da cultura e contracultura5 urbana. Sera o
caso de Lois Pereiro en Poemas, 1981/1991, publicado en 1992.
Por ltimo salientar unha nova tendencia que continuar con forza na dcada dos 90,
a potica feminina-feminista; nela encontramos unha relectura dos mitos, a visin feminina
do erotismo e da sexualidade ... Estara representada esta lia por Pilar Pallars co seu
poemario Entre lusco e fusco (1980).
A partir da dcada dos 90 comezan a incorporarse novos autores nos que percibimos
como motivos salientables de cambio, ademais da sa idade, unha serie de caractersticas que
os afastan da xeracin anterior tanto temtica como formalmente.
Dende o punto de vista do contido, observamos un renacer da temtica social,
orientada cara a novos compromisos: ecoloxismo, pacifismo, feminismo, causas solidarias.
Dende o punto de vista da forma, prefiren o emprego dunha expresin mis directa,
procurando unha maior comunicacin co lector. Resultado desta actitude :
- O rexeitamento do culturalismo propio da dcada dos 80.
- O recurso ao ton coloquial.
- A introducin dunha maior carga narrativa nos poemas.
- O aproveitamento potico do cotin.
Tamn os afasta da Xeracin dos 80 a procura de novos formatos para a difusin da
poesa: celebran recitais en mbitos menos convencionais (pubs, festas, concertos .);
incorporan cdigos diferentes ao escrito, especialmente o musical (Os Resentidos, Os
Diplomticos de Monte Alto) e comunican a sa producin a travs das novas tecnoloxas
(creacin de blogs, difusin a travs de internet .) Con todo, tamn encontramos nestes
novos poetas, elementos que nos remiten anterior xeracin: agrupacin en colectivos
poticos (Dolmen, Rosenlatz) ou a participacin en premios e certames poticos como
frmula de darse a coecer.
As lias poticas en que podemos encadralos tamn son salvando as caractersticas
formais e temticas que os individualizan- continuacin da poesa dos 80: a potica feministafeminina, con forte presenza nesta etapa (Yolanda Castao, Chus Pato, Marta Dacosta, Lupe
Gmez, Olga Novo, Mara do Cebreiro ..); a potica do cotin, (Fran Alonso); a potica
experimental (representada por dous poetas da xeracin anterior: Antn Reixa e Gonzalo
Navaza, con Palndromos);a a potica do coecemento (Miro Villar), que pola sa elaboracin
formal a que mis se aproxima poesa culturalista da dcada anterior.
A poesa do s. XXI afinzase en novos soportes tecnolxicos para a creacin: os blogs,
os xneros mixtos entre a poesa e o vdeo (os videopoemas de Lara Bacelo-Sara Jess), as
editoriais na rede (Estaleiroeditora), a concepcin da poesa como espectculo (O Leo, Luca
Aldao e Mara Lado con Onde estea un cubata que se quite un soneto) ou a poesa visual.

Contracultura: termo acuado polo historiador norteamericano Theodore Roszak en O nacemento da

contracultura (1968) para referirse mocidade rebelde dos 60.
A palabra pode entenderse en dous sentidos: por unha parte, constite unha ofensiva contra a cultura
predominante; por outra, unha "cultura contra" que permanece (ao menos nun primeiro momento)
marxe do mercado.

TEMA 10. A POESA A FINS DO SCULO XX E COMEZOS DO XXI

GUIN TEMA 10. A POESA A FINS DO SCULO XX E COMEZOS DO XXI.

A mediados dos 70 prodcense cambios na sociedade que afectan especialmente ao
panorama potico.
Neste perodo coinciden diferentes xeracins, o que trae consigo unha
heteroxeneidade de estilos e propostas.
A poesa social consoldase nos denominados Novsimos:
o Son poetas que participan na implantacin do nacionalismo de esquerdas.
o Influenciados pola obra de C. E. Ferreiro e Manuel Mara.
o Temas que cultivan: loita pola lingua e o desexo de liberdade individual e
colectiva.
o Representante: poesa inicial de Daro Xohn Cabana (Verbas ao un irmao,
1973).
Na dcada dos 70 teen lugar unha serie de fitos editoriais que alentarn o abandono
da poesa social:
o Reedicin da Obra completa de Manoel Antonio e publicacin de Herba aqu e
acol de lvaro Cunqueiro. Ambos poetas converteranse en referentes da
nova poesa.
o Empurrn definitivo: aparicin de Con plvora e magnolias (1976) de X. L.
Mndez Ferrn.
Nel combnase a poesa social e combativa co lirismo intimista; este
ltimo tipo de textos ser a lia mis cultivada na dcada dos 80.
A Xeracin dos 80. Grupo de poetas que teen en comn:
o Nacen na segunda metade dos 40 ou ao longo dos 50.
o Militancia na poltica nacionalista durante a sa mocidade.
o Reciben influenzas da literatura americana e europea, mais tamn da obra de
Manoel Antonio e de lvaro Cunqueiro.
o Asumen a necesidade de renovar a lrica galega, afastndoa da poesa social.
Experimentan, ademais, semellantes periplos poticos:
o Participan en revistas de expresin potica (Dorna) e en premios literarios
(Esquo).
o Colaboran en volumes colectivos (De amor e desamor, 1984; Escolma de
poesa galega 1976-1984, publicada en 1985).
o Agrpanse en determinados colectivos (Cravo fondo, a revista Loia e o
iconoclasta Rompente) os cales contribuirn a animar o panorama da poesa
galega.
A pesar da heteroxeneidade imperante, encontramos trazos en comn na sa
producin:
o Apertura temtica. Cultivo de multiplicidade de temas: o paso do tempo, o
amor, o erotismo, a integracin da cultura urbana e marxinal, a preocupacin
social.
o Culturalismo. Emprego recorrente de referencias literarias, filosficas,
artsticas.
o Esteticismo. Preponderancia da beleza sobre calquera outra cuestin.
4

TEMA 10. A POESA A FINS DO SCULO XX E COMEZOS DO XXI

o

Experimentalismo. Procura de novas formas poticas e encontro da poesa con

outras manifestacins artsticas.
Das tendencias bsicas:
o Formalista, lia predominante.
Caracterzase pola profunda elaboracin formal, intertextualidade,
temtica culta o que d lugar a textos hermticos.
Salientar a Manuel Forcadela coa obra Ferida acstica do ro (1981).
o Recreacin de actividades cotis, abordadas cunha dobre perspectiva:
Poesa da experiencia.
Emprega unha linguaxe directa.
Afonda en cuestins persoais e tamn sociais.
Salientar a M. Rivas Balada das praias do oeste (1981).
O experimentalismo.
Encontro con outras manifestacins artsticas.
Presenza da cultura e contracultura urbana.
Salientar a Lois Pereiro en Poemas, 1981/1991, (1992).
o Terceira lia: a poesa feminina-feminista, que ter moita vixencia na dcada
dos 90.
Relectura mitos.
Visin feminina do erotismo e da sexualidade.
Salientar a Pilar Pallars co seu poemario Entre lusco e fusco (1980).
Dcada dos 90. Comezan a incorporarse novos autores cunha creacin potica
afastada da xeracin anterior.
o Contido: renacer da temtica social, orientada cara a novos compromisos:
ecoloxismo, pacifismo..
o Forma: emprego dunha expresin mis directa, o que trae como consecuencia:
Rexeitamento do culturalismo.
Recurso ao ton coloquial.
Introducin dunha maior carga narrativa.
Aproveitamento potico do cotin.
Procuran novos formatos para a difusin da sa poesa:
o Celebran recitais en mbitos pouco convencionais (pubs, festas, concertos .).
o Incorporan cdigos diferentes ao escrito, especialmente o musical (Os
Resentidos, Os Diplomticos de Monte Alto).
o Comunican a sa producin a travs das novas tecnoloxas (creacin de blogs,
difusin a travs de internet .)
Elementos que remiten xeracin anterior:
o Agrupacin en colectivos poticos (Rosenlatz).
o Participacin en premios e certames poticos como frmula de darse a
coecer
Lias poticas destas autores son, en certo modo continuacin da dcada anterior:
o Potica feminista-feminina, con forte presenza nesta etapa: Yolanda Castao,
Chus Pato, Marta Dacosta, Lupe Gmez, Olga Novo, Mara do Cebreiro ...
o Potica do cotin, Fran Alonso.
5

TEMA 10. A POESA A FINS DO SCULO XX E COMEZOS DO XXI

o

Potica experimental, representada por Antn Reixa e Gonzalo Navaza, con

Palndromos.
o Potica do coecemento, Miro Villar.
Pola sa elaboracin formal a que mis se aproxima poesa
culturalista da dcada anterior.
A poesa do s. XXI afinzase en novos soportes tecnolxicos:
o Blogs.
o Xneros mixtos entre a poesa e o vdeo (Lara Bacelo)
o Editoriais en rede.
o Concepcin da poesa como espectculo.
o Poesa visual.
POESA VISUAL: CHEMA MADOZ

ACTIVIDADES:
1. Identifica as seguintes poesas dentro das lias poticas pertencentes Xeracin
dos 80 ou dos 90. Indica o porqu da ta eleccin.
TEXTO 1
Ese algun que acompaa a Cambria a cortar o pelo son eu
mentres peitean a mia nai enredo, gstame o arrecendo qumico das permanentes, os tubos
para moldear e tamn, as lacas, o espello negro que serve como anuncio As das irms-,
como un reiseor e unha andoria (non cantan)
[s un instante
non poder dicir nunca nada sobre os ceos, nada sobre a chuvia, nunca sobre un rostro
ceo ptreo-veloz
entrar desde as montaas]
elixo un corte igual ao dunha nena-modelo-fotogrfica e creo firmemente que me converterei
ou serei transformada nela [...]
Chus Pato (indito)

TEMA 10. A POESA A FINS DO SCULO XX E COMEZOS DO XXI

TEXTO 2
Oh, Shakespeare, como tu son un vasalo
da Fouce Pesarosa que atenua
as ourelas, que trunca o noso canto.
Desde o fundo da febre emerxe un halo
que se integra nos palos da lua,
apaga-se na entraa como un manto
aloroso a alfazema, derramada
cousa en recordo. O tempo transfigura [...]
Romn Raa (Extramuros da noite, 1985)
TEXTO 3
O tren fura paisaxes coma un piollo
nos cabelos escuros
de Escocia escurecida
mentres veen as mans
do abrente alleo
abrindo as portas daquel da de setembro
cruzando o Mar do Norde cara s illas
chegando a un Edinburg en sombra estraa
baixndome do tren coa mente aberta
Onde se deita a noite en Edinburgh?
esquerda do castelo de carbn diamante
cun sol negro?
Catro teenagers punks
xaspeaban mil cores metalizadas
co meu ollo animal cravado neles
No future Anarchy & destroy me
because I love them since theyre like you
dura pedra escocesa que me garda
da hipnose contaxiosa das Highlands
empapando a alma en fro
cervexa calvinista whisky ateo
Cruel mxica dura
espectro dos meus soos agresivos
volverei por ser teu
na ta pel e na escuma do desexo.
Lois Pereiro, (Poemas, 1981/1991)

TEMA 10. A POESA A FINS DO SCULO XX E COMEZOS DO XXI

TEXTO 4.
SI VIS PACEM6
As mlites murallas, os prticos castrenses,
Vestbulos e arcadas, alpendres, barracns,
Que deron acollida, serviron de refuxio,
Na gloria e na ignominia do xito e a perda,
A aquel que a infantera serviu con dignidade,
Murcharon cando a guerra deixou de acalorar
Os nimos e as nimas, os corpos e as materias
E as armas silenciaron o mpeto do lume,
O estrondo e o balbordo de heroica combustin.
As que nada fica daqueles territorios
Gardados contra a noite, erguidos para o da,
Que vellos capitns nun tempo proclamaron
Mis vlidos que a vida, con prezo superior
A todos os que, a centos, podamos morar
Na entraa dos seus cuartos e recintos.[]
Manuel Forcadela, (Refutacin da musa, 2001)
.
TEXTO 5
Novoneyra en Nova York
I
O poeta paga dez dlares, nunha
gasolineira de Harlem por un
Cacaolat
Harlem dos negros fumes que ollan de Lonxe!
Eiqu sntese ben o pouco que vale un peso.
II
III
B.B. King ofrece un recital
Novoneyra, reflexionando
desde o piso 122 do Empire
perde o taxi por non estar
State Building
atento.
No bicarelo do bico do brelo
Este taxi que pasa
canta un home negro
meu ou colleumo ela?
no mesmio
bicarelo do bico do brelo.
COLECTIVO RONSELT (Unicornio de cenorias que cabalgas os sbados, 1994)
2. Na pxina 294 do libro podes ler un poema de M. Rivas no que homenaxea ao
escritor nacionalista irlands Yeats (Red Rose, proud Rose, sad Rose of all my days!
Rosa Vermella, Rosa orgullosa, triste Rosa de todos os meus das! ). En que lia
potica a incluiras? Como pode influr esta referencia a Yeats na interpretacin do
poema?
3. En que lia potica incluiras os textos de Miro Villar e de Gonzalo Navaza que se atopan
na pxina 300 do libro?
6

Antiga mxima latina, Si vis pacem para bellum. A sa traducin sera: Se queres a paz, prepara a
guerra.