Posttotalitarny dyskurs pamici w literaturze Ukrainy i Polski: uwagi wstpne

O. Puchoska
Kijowski uniwersytet imienia Borysa Grinczenki
Proponowana rozprawa badawcza jest prb porwnania sytuacji literackich dwch krajw na rne sposoby
doznaych dowiadczenia totalitarnego. Rne orodki kulturowe podejmuj decyzj reinkarnacji tak wanej pamici,
niegdy straconej w wyniku rnych warunkw historycznych. Literatura jako sztuka sowa staje si na nowo
stworzonym przypominanym wiatem zapomnianym, ksztatujc obszar historii odzyskanej a ocalaej przeszoci. Ona
te peni rol swoistej terapii dla spoeczestw, ktre niegdy doznay okropnej traumy strat i niszczenia caych
narodowoci, traumy w gruncie rzeczy nieuleczalnej bez aktywnego przepracowania je za pomoc wymwienia.
Sowa kluczowe: pami, amnezja kulturowa, trauma posttotalitarna, literatura, totalitaryzm, dowiadczenie

Nowoczesno stawi przed ludzkoci duo pyta, ktre przede wszystkim korzeni si w przeszoci i,
niestety, nie ma na nich adnej odpowiedzi, poniewa dotycz rzeczy albo zapomnianych, albo
zniszczonych, albo s zbyt niezrczne dla przypominania. Ostatnie wywoay traum psychologiczn,
zarwno poszczeglnych jednostek, jak i caych narodowoci. W tym zakresie mieci si kwestia braku
pamici wana dla uzupenienia wiedzy o yciu dzisiejszym i kulturze wspczesnej, ktra jest staym
przewodnikiem w procesach rozwoju nowych generacji.
Na przeomach wiekw powstaj bardzo wane i nie dajce si odwrci procesy zmiany wartoci
kulturowych. Aktualn pozostaje kwestia odnalezienia tosamoci indywidualnej i zbiorowej w warunkach
postzalenociowych. Wiek XXI zapowiada si jako czas globalizacji spoeczestwa pod wzgldem
unifikacji wiata, bezgranicznej informacji, powszechnej technizacji, wielokulturowej komunikacji. Jednak
pozostao duo biaych plam w historii poprzedniego stulecia. Spowodowane byy bowiem przez najwiksze
zburzenia oraz zapomnienie bolesnej przeszoci. Chodzi tutaj o rezultaty dwch wojen wiatowych,
wieloletniego terroru totalitarnego, zaginicia zabytkw kulturowych i historycznych, niszczenie inteligencji
oraz caych narodowoci w obozach koncentracyjnych. Taka przeszo pozostawia przed spoeczestwem
nowego stulecia problem wyboru: przenie t pami ze sob w przyszo lub zostawi j, zapomnie, nie
przeywa wicej.
Kwestia pamici, czyli przypominania stanowi dzisiaj przedmiot bada nad przeszoci. Najpierw s to
popularne na Zachodzie memory studies. Badaczy z rnych terenw nauki prbuj znale prawdziwe
dowody tego, co si wydarzyo wczenie, eby pozna lepiej to, co si dzieje z ludzkoci dzisiaj. Innymi
sowy, odbywa si swoista walka o przezwycienie amnezji kulturowej na poziomie najpierw traumy
indywidualnej a nastpnie zbiorowej. Historia, jako nauka, czsto zwraca si do udowodnionych faktw,
wycigajc racjonalne wnioski z rozmaitych zjawisk przeszoci. Jednak mamy inn dziedzin, ktra jest
naturalnym cho niezbyt udokumentowanym rdem tego przezwycienia. Mwa o kulturze, dziedzinie,
ktra zawsze zachowywaa najwiksze zabytki zapomnianej historii. W tym zakresie najpierw chodzi o
sztuk, jako najgbszej metodzie samoanalizy tej albo owej narodowoci. Literatura pikna odgrywa
szczeglnie wan role, poniewa czsto prbuje wypowiedzie to, co si znajduje w pamici genw,
podwiadomoci albo wiadomie siga po tematy, ktre dotychczas byy zakazane lub przemilczane. Jak
zauwaa niemiecki historyk kultury Renate Lachmann w artykule Mnemonic and Intertextual Aspects of
Literature, literatura jest pamici kultury, nie jako proste urzdzenie rejestrujce, ale raczej jako
ucielenienie procesu pamitania, ktry utrwala zachowywan w kulturze wiedz [7, s. 301].
Rozwaajc wspomniany wyej problem, zastanawiamy si nad jego aktualn dominant. W takim
przypadku zauwaamy dominujc warto dwch aspektw, ktre staj si fundamentem niniejszych
studiw nad tekstami najnowszej literatury: pami oraz przechowywana w niej trauma, doznana w okresie
totalitarnego reimu, funkcjonujcego w wikszoci pastw europejskich w XX wieku.
W badaniach nad literatur teoria traumy siga do amerykaskiego poststrukturalizmu, a jej podstaw byy
wiadectwa osb ocalonych z Holokaustu [11, s. 28]. Wedug Ewy Thompson, literatura jest istotnym
budulcem, a take wyrazem tosamoci narodowej [12, s. 16]. Dziea literackie pozostaj bardzo wanymi
wiadectwami przeszoci, bo najpierw s fikcj literack, ktra moe by (i nie by) zidentyfikowana przez
analogi z faktem historycznym. Po drugie, to jest wana i miaa, chocia nie zawsze uwiadomiona prba
pokonania traumy z przeszoci. Tak teoria psychoanalizy mwi o przezwycieniu jakiejkolwiek traumy
psychologicznej przede wszystkim przez wypowiedzenie dowiadcze traumatycznych. I po trzecie,
upamitnienie w tekcie literackim jakiegokolwiek wydarzenia stwarza moliwo przypominania przez
spoeczestwo przejcia od niewiedzy do wiedzy, co zawsze daje szans na now perspektyw badawcz.
Tomasz Bilczewski zwraca uwag na to, e waga tekstw literackich usiujcych odsania i
przepracowywa zranienia i obsesje zwizane z traumatycznymi wydarzeniami przeszoci (...) polega na

tym, e umoliwiaj one wejcie na nieuwiadomione lub sabo uwiadomione obszary indywidualnej i
wsplnotowej historii, e mog peni funkcje (...) swoistego katalizatora pozwalajcego w inny sposb
spojrze na przeszo, aby rozumie i zmieni swoje ycie [2, s. 62]. Zdaniem Marka Zaleskiego,
odmowa pamitania, a potem rehabilitacja kaleczonej pamici, bdzenie, gubienie i odnajdywanie
utraconego wzoru i cigoci, tosamoci jednostkowej i zbiorowoci stanowi dla nas dzisiaj dowiadczenie
kluczowe [13, s. 6]. Wanie chodzi o to, e kolejny przeom wieku i zmiana formuy rzeczywistoci
powoduj w ludzkiej wiadomoci inne spojrzenie na wiat przez pryzmat pamici.
Bezporednim przedmiotem bada s tutaj ponowoczesne prby literackie przezwyciy zapomnienia
strasznych skutkw ubiegego XX wieku, przede wszystkim w okresie II wojny wiatowej, Holokaustu,
godu na Ukrainie w latach 1932-33, i ycia w reimie totalitarnym na terenach byego Zwizku
Radzieckiego oraz krajw obozu socjalistycznego. Szczeglnie chodzi mi o literatur pikn Polski i
Ukrainy, pisan ju pod koniec lat 1990 i w latach 2000. Komparatystyczne podejcie do takiego problemu z
perspektywy pastw, ktre rni polityka historyczna i geokulturowa oraz odmienny stosunek do Zwizku
Radzieckiego pozwala przedstawi te odmienne aspekty w procesie przezwycienia bolesnej przeszoci.
Dorota Koodziejczyk w badaniach nad postkolonialnym odzyskiwaniem pamici zwraca uwag na
spostrzeenie teoretyka traumy, Cathy Caruth, wedug ktrej bolesne wspomnienie moe utworzy
poczenie midzy kulturami, nie jako proste zrozumienie przeszoci innych, lecz w obszarze traum historii
wspczesnej, jako nasza zdolno do suchania [6, s. 286]. Jednak warto zauway, e rne szlaki do
wolnoci oraz rne formy pastw w Zwizku Radzieckim miay te odmienny wpyw na rozwj literatury
w latach pniejszych. Wiadomo, e upadek Zwizku nie tylko przyczyni si do zmiany mapy wiata,
przywracajc niepodlego szeregu pastw. W wyniku tego procesu stao si moliwe rwnie obudzenie
kultur narodowych, odsonicie wieloletnich represji wobec wszystkiego, co miao pretensje tosamociowe,
powrt do zakazanych i unicestwionych nazwisk, zabytkw i faktw historycznych. Marja Janion w prace
Do Europy tak, ale razem z naszymi umarymi ju w tytule nawizuje do koniecznci ocalenia historii za
pomoc rehabilitacji licznych ofiar reimw totalitarnych (zarwno radzieckiego jak i faszystowskiego), bo
tylko w takim przypadku moliwe jest tworzenie prawdziwej rzeczywistoci i historii w posttotalitarnej
Europie zjednoczonej. Autorka dochodzi wniosku, e kraje Europy rodkowo-Wschodniej wydobyy si z
zamknicia po to, by mc si otworzy. Moliwoci budowy otwartego spoeczestwa jest wiele; wane, by
wazwoli si z wszelkich systemw i doktryn, gdy gro one zniewoleniem [5, s. 31].
Literatura wiatowa w tym czasie ju przeywaa kolejne przewartociowanie, poniewa ludzko stojca
na progu nowego tysiclecia, zanurzonego w wiat szybkiej i krtkotrwaej informacji, gdzie sztuka pisania
zajmowaa miejsce nie tyle formy, co gbszej refleksji, uproszczenia wszystkiego, co jest trudne. W
beletrystyce na pierwszy plan wychodzi bohater, jako czowiek sukcesu, ktry ma pozycj osoby
nieuczestniczcej w adnej hierarchii spoecznej. Czsto taki bohater nie jest zainteresowany ani przeszoci
ni przyszoci trwa tylko tu i teraz i nic wicej. Natomiast literatura krajw postradzieckich pozostaa
przed wyborem: zwraca si do ju dozwolonej teraz przeszoci i ocala przerwan cigo tradycji, czy
zostawi wszystko na ofiar czasu i poda za tym, co proponuje dzie dzisiejszy. Aleida Assman w pracy
Przestsze wspomnienia (Erinnirungsrume) zauwaa, e sztuka zawsze zaczyna zajmowa si problemami
pamici, kiedy spoeczestwo pozostaje przed zagroeniem jej utraty lub chce si jej pozby [1, s. 31].
W komparatystycznym podejciu do pamici przeszoci w literaturze nowoczesnej Polski i Ukrainy
oczywicie nie moemy zapomina, e totalitaryzm jako prba niszczenia wszystkiego, co byo
wiadectwem osobnej kultury narodowej oraz bezkompromisowego okrutnego narzucania sztucznej kultury
socrealizmu mia rne formy oraz zakresy wpywu w tych dwch pastwach. Podczas gdy Polska po
Drugiej wojnie wiatowej zostawaa wczona do krajw obozu socjalistycznego jako PRL, majc przedtem
dowiadczenie dwch dziesicioleci niepodlegoci, uksztatowan i uwiadomion tosamo narodow, to
dla Ukraicw niepodlego ograniczaa si do krwawej walki w krtkim okresie rewolucji narodowej z lat
1917-1921, wynikiem ktrej byy naga poraka i siedemdziesicioletnie podporzdkowanie Zwizkowi
Radzieckiemu.
Zdaniem Ryszarda Nycza przeszo PRL-u szybko staa si trwa, kluczow czci ywej pamici (...)
teraniejszoci, ktra czasem pozwala zrozumie sens (wczesnych i dzisiejszych) prywatnych i publicznych
zachowa, wyborw, pogldw, kiedy indziej za istotnie to nam utrudnia za kadym razem jednak tyle
profiluje mylenie o teraniejszoci i przyszoci, co formuje aktualny ksztat wiedzy o PRL-owskiej
przeszoci [9, s. 6]. Natomiast przeszo URRS (Ukraiskiej Radzieckiej Republiki Socjalistycznej)
pozostaa w dwch zakresach: przede wszystkim w zakresie sztucznego wyparcia z pamici, jako rda,
historii ukraiskoci oraz totalnego niszczenia ksztatu narodowego, a z drugiej strony jako obiekt tsknoty
za niezrealizowan i nie do koca zrozumian przestrzeni utopijn nowego socjalistycznego ycia. W

drugim przypadku raczej chodzi o ludzi, ktrzy albo nie uwiadamiali sobie totalitarnej rzeczywistoci, albo
cakowicie uwierzyli w propagand komunistyczn.
Warto zauway, e najwiksz traum kulturow dla literatury ukraiskiej zostao powszechne
niszczenie nowoczesnych prb jej modernizacji, wedug ktrych bya ona uznana za sztuk elitarn z
pretensj udziau w europejskim procesie literackim. Przykadem jest tzw. epoka rozstrzelanego odrodzenia
(wymordowanie pisarzy po okresie tzw. ukrainizacji), przeladowania pisarzy, zakazania pod grb mierci
pisania na inne tematy, ni gloryfikacja przywdcw i partii etc. Temat Ukrainy jako historycznej ojczyzny
oraz Ukraicw jako narodowoci ze swoj histori heroiczn nie miay adnego prawa istnienia.
Taki stan rzeczy z niewielk odmian zachowa si rwnie po mierci Jzefa Stalina, w czasie tak zwanej
odwily. Natomiast w Polsce ju w latach 1944-1948 (na pocztku okupacji sowieckiej) zaczynaj si
poszukiwania modelu literatury, ktry pozwoliby ogarn zarwno dowiadczenia wojenno-okupacyjne, jak
i ksztatujc si powojenn rzeczywisto. W takim przypadku mwimy o istnieniu pewnej alternatywy,
ktra nie miaa adnej perspektywy rozwoju w podporzdkowanej komunistycznej ideologii literaturze
ukraiskiej. Wedug Andrzeja Zawady, w czasach powojennej okupacji Polski przez wadzy radzieckie
powszechne dowiadczenie wojny odsuno w dalsz przyszo mylenie o literaturze jako dziedzinie
autonomicznej twrczoci, po to, e nowe ideologiczne pastwo polskie widziao w sztuce sowa narzdzie
inynerii dusz [14, s. 47]. Pozatem, jak pisze badacz, wane wydarzenia spoeczne spowodoway nieco
innego kierunku rozwj kulturowy i ju rok 1956 oznacza w dziejach polskiej kultury przeom (...) od
upadku doktryny realizmu socjalistycznego rozpocz si systematyczny proces powikszania zakresu
intelektualnej i artystycznej swobody. Proces ten nie bez przeszkod i trudnoci zmierza ku uczynieniu z
obszarw ycia umysowego rzeczywistoci alternatywnej wobec realiw PRL [14, s. 86]. Jeeli nawiza
do kulturowej sytuacji wczesnej na Ukrainie sowieckiej, to ona bya bardzo skomplikowana i nie do
porwnania. W okresie tzw. odwily spoeczestwo Ukraiskiej Republiki Radzieckiej chocia i dostao
prawo rehabilitacji niektrych ofiar reimu stalinowskiego, jednak rozwj kultury (w tym i literatury)
odbywa si w warunkach powszechnych zakazw, cenzury a kierunkiem oficjalnym i dominujcym a do
poowy lat 80. zosta socrealizm. Z jednej strony, wspomniana powyej alternatywa w literaturze (i szerzej w
kulturze) polskiej bya wspieraniem rozwoju cigoci pamici historycznej oraz zachowywania tosamoci
narodowej. Z drugiej, odpowiadajc na oficjaln komunistyczn ideologi w sztuce, odrzucaa teksty
socrealistyczne jak co nienaturalnego, co powodowao pogbienie istniejcej traumy psychologicznej,
zwizanej ze strat niepodlegoci i zagroeniem polskoci. Dlatego, podczas gdy socrealistyczna literatura
polska nie bya zaakceptowana ani przez spoeczestwo, ani przez krytykw, majc szerszy wybr ju
ustalonej tradycji modernistycznej, literatura ukraiska staa si bezalternatywnym instrumentem systemu
radzieckiego wspierania ideologii partyjnej.
Pojcie totalitaryzmu w latach ostatnich pozostao w centrum uwagi rnych studiw, prowadzonych pod
tytuem post (postmodernizm, postkolonializm, posttotalitaryzm). Wszystkie te zjawiska z przydomkiem
post oczywicie maj rne znaczenia, jednak w kulturze ukraiskiej wystpuj jako rwnorzdne w
procesie wypierania traumatycznego dowiadczenia doznanego w odlegej czy niedalekiej przeszoci. Po
upadku Zwizku Radzieckiego na mapie wiata konsekwentnie pojawiaj si nowe niepodlege pastwa, na
ktrych terenach nieodwoalnie i bardzo intensywnie rozpoczyna si proces masowej dekolonizacji kultur
narodowych przez rne akcje spoeczno-polityczne i kulturowe. Wychodz z podziemia liczne organizacj
dysydenckie, grupy artystyczne i po prostu jednostki, ktrzy walcz o prawo wolnoci twrczej, o
odrodzenie tosamoci narodowej na gruncie wskrzeszenia zakazanej tradycji. Odrodzenie ostatniej
wymagao zwrcenia si do rde wykorzenienia tej tradycji, czyli do potwornych dowiadcze historii
wczeniejszej. Jak si okazao, poszukiwanie prawdy w przeszoci czsto byo zbyt bolesne. Aeby
zniwelowa traumatyczne skutki wieloletniego terroru, dziaaczy kultury, a szczeglnie pisarze graj rol
smutnego klauna, taczcego na kociach przodkw.
Dlatego, jeeli mwimy o latach 90. to raczej mamy do czynienia z usuwaniem wspomnie traumatycznej
przeszoci przez ironiczne ujcie nad rzeczywistoci oraz prbami nie tyle przezwycienia, a raczej
przemilczenia i zapomnienia przeszoci. Ten proces dokadnie jest wyjaniony przez psychologiczn teori,
wedug ktrej wyparcie jest koncepcj pozbycia si okrelonych treci umysowych ze wiadomoci w celu
uniknicia bolesnych emocji [4, s. 183]. Pisarze ukraiscy jeszcze pod koniec lat 80. i na pocztku lat 90.
prbowali odwrci si od kwestii skutkw totalitaryzmu, natomiast korzystajc z wikszej wolnoci i
nieodwrotnego upadku systemu radzieckiego poddawali ironicznej dyskredytacji wszystkie osignicia
kultury socrealistycznej. Midzy innym rewizji zostaa poddana wikszo kanonw literackich w procesie
eksperymentw nad form i treci. Powstaj wwczas rne grupy literackie, takie jak Bu-Ba-Bu, Nowa
degeneracja, Psy witego Jura, uGoSad etc., ktrych zdaniem, nowa kultura narodowa musi znale inne
drogi ku odrodzeniu, bez adnego powrotu w przeszo blisk czy dalsz, w tym i bez analizy totalitarnego

dziedzictwa kultury. To byo niczym innym jak uwiadomion prb wyparcia, wspieraniem rozwoju
amnezji kulturowej. Zdezorientowane spoeczestwo okazao si niegotowe do uwiadomienia sobie wasnej
tragedii. Natomiast w prozie artystycznej ju na pocztku lat 90. pojawiay si dziea, ktre miay nie tylko
ksztat sarkastyczny wobec socrealistycznych ideaw, ale wiadczyy o do miaych podwczas prbach
poegnania z tamt rzeczywistoci. Przede wszystkim mamy na myli Rekreacje (1992) oraz Moskowiad
(1993) Jurija Andruchowycza.
Pniej dowiadczeniem z innego zakresu ksztatowania tosamoci kulturowej w dziedzinie literatury
staje si publikacja prowokacyjnej i jednoczenie wielowartociowej powieci Oksany Zabuko Badania
terenowe nad ukraiskim seksem (1996). Niestety, pierwsze recenzje zdefinioway to dzieo jako
feministyczne, co zrozumiae, skoro tematem dominujcym byy wwczas prby kobiet by odzyska miejsce
w postkolonialnej przestrzeni zniszczonego przez wojny i terror wiata zdominowanego przez maskulinizm.
Jednak to bya tylko swoista konstatacja dekolonizacji wiadomoci jednostki i czciowo spoeczestwa
ukraiskiego. Przeszo XX wieku jeszcze bya zbyt bliska i bolesna dla jej reaktualizacji w kulturze, a
nawet po prostu uwiadomienia dowiadczonych urazw. Poza tym starsi pisarze sigaj po historyczne
tematy, czyli okresy heroicznych walk Ukraicw o swoj wolno, co znajduje odzwierciedlenie w
twrczoci Pawa Zahrebelnego, Anatolija Dimarowa etc.
W zwizku z transformacjami geopolitycznymi po roku 1989 spostrzegamy radykalne zmiany ycia
kulturowego, w tym i literackiego w Polsce. Jednak musimy zauway, e literatura, podobnie jak na
Ukrainie, wesza w okres transformacji postzalenociowej troch wczeniej na poziomie rewizji mitw
konstytuujcych etos niezalenej kultury. Ju w drugiej poowie lat 80. odczuwalna bya stagnacja
spowodowana stanem wojennym oraz wyczerpaniem formuy literatury zaangaowanej. Postrzegane s
wwczas radykalne zmiany funkcjonowania ycia kulturowego: odbywa si rewizja mitw tworzcych etos
kultury niezalenej. Ucieczka od centralnie zarzdzanego stylu ycia daje pocztek powstaniu wielu
czasopism i lokalnych rodowisk literackich, podnosi si fala literatury emigracyjnej oraz tumacze dzie
popularnych. Zmiany radykalne w rozwoju nowej literatury polskiej po 1989 roku spowodowao te to, e
przede wszystkim uwolni si rynek ksiki, pojawiay si sporo nowych wydawnictw.
W latach 80. debiutowaa tzw. generacja bruLionu, ktra przede wszystkim prbowaa odej od treci
politycznych, jakie w tym czasie wydaway si mniej wane, ku poezji przey osobistych i kontestacji
zastanego adu (M. wietlicki, M. Sendecki), bd ku afirmacji wartoci kultury i religii (K. Kohler,
W. Wencel), wreszcie ku grze z tradycj literack. Na stronach bruLionowskich czasopism, ktrych pierwsze
numery ukazay si w drugim obiegu, pojawiaj si artykuy ironicznie traktujce tak zwan kultur
inteligenck. W 1986 roku we Wrocawiu zostaa zorganizowana Pomaraczowa alternatywa, ktrej
przedstawiciele prbowali poczy dziaania artystyczne z polityczno-spoecznymi. Wanym dla rozwoju
literatury poPRLowskiej staje si tzw. powrt zakazanych dotychczas w Polsce znanych emigracyjnych
starych mistrzw takich jak Czesaw Miosz. W dziedzinie prozy dominoway w tym czasie nurty
mitologizujce: maej ojczyzny (Stefan Chwin, Olga Tokarczuk, Andrzej Stasiuk), modo i jej rytuay,
ycie zbiorowoci w ujciu wizyjnie symbolicznym. Razem z tym aktywizuj si ruchy emancypacyjne,
swoje miejsce w nowej literaturze poszukuje literatura kobieca w dzieach Marii Nurowskiej, Izabeli Filipiak
etc. (warto zauway, e pierwsza feministyczna antologia w Polsce pod tytuem Nikt nie rodzi si kobiet
okazaa si jeszcze w 1982 roku). Wrd pisarzy starszej generacji wysok pozycj zajmowa Gustaw
Herling-Grudziski, ktrego dziea opublikowane w Polsce dopiero w kocu 80. (szczeglnie Inny wiat),
zryway zason milczenia o losach Polakw w sowieckich agrach i dokadnie zapoznaway rodakw z
gorzkim dowiadczeniem polityki Stalina i Moskwy wobec innych narodowoci. Wanym tematem
historycznym w literaturze lat 90. okazuj si kwestie przesiedlenia, wojny i Holocaustu, podejmujce prb
reaktualizacji dowiadczenia traumatycznego.
Wracajc do gwnego przedmiotu rozprawy traumy totalitarnej chciaabym doda, e po rozpadzie
Zwizku Radzieckiego na rnych terenach bada naukowych wprowadzany zosta termin, ktry przyczyni
si do pojawienia si okrelenia posttotalitaryzm. Chocia badacze podaj rne definicje totalitaryzmu, jego
trei wspln pozostaje: oficjalna, obowizujca wszystkich ideologia, goszca radykalne zerwanie z
przeszoci. Oczywicie to tylko cz definicji, poniewa zmiana rzeczywistoci spowodowaa cakowit
rewizj dowiadcze XX wieku. Okazao si, e oprcz ideologii to bya straszliwa wersja terroru.
Wadysaw Masiarz zwraca uwag na najbardziej wyraziste cechy tego zjawiska, wskazane przez
amerykaskiego sowietologa Carla Joachima Friedricha: 1) totalitaryzm istnieje jako oficjalna ideologia,
obejmujca wszystkie sfery ludzkiej egzystencji; 2) funkcjonuje tylko jedna, masowa partia polityczna z
jednym liderem i biurokratyczn organizacj wadzy; 3) ma monopol w dziedzinie kontroli nad rodkami
efektywnej walki zbrojnej; 4) sprawuje peny nadzr nad rodkami efektywnej komunikacji spoecznej; 5)
posiada system cakowitej terrorystycznej kontroli policyjnej [8, s. 17]. Trwaa kolonizacja na rnych

poziomach zarzdzania licznych pastw europejskich przez reim totalitarny nie moga nie pozostawi ladu
w wiadomoci podbitych narodowoci. To z kolei wyjania, z czego rodzi si pilna potrzeba zapomnienia
przeytej traumy. Musimy zauway, e w toku naszej rozprawy bdziemy zwraca uwag nie tylko na
dowiadczenia traumatyczne zwizane z okresem radzieckim, ale rwnie te z okresu wojennego, wywoane
przez hitlerowskich nazistw, ktrzy w rwnej mierze stosowali praktyki totalitarne. W wyniku drugiej
wojny wiatowej zostay, jak wiadomo, nie tylko wyzwolone, lecz na nowo ujarzmione narody Europy
Wschodniej.
Stojc u progu niepodlegoci, spoeczestwa tej czci Europy otrzymali wiele moliwoci wyboru
wasnych transformacji kulturowych. Lata 90. ubiegego wieku s okrelane jako przestrze czasowa zmian
wiadomoci i odnajdywania tosamoci narodowej. Jednak ten proces, jak si okazao, musia by trudny i
w przypadku niektrych pastw, w tym i Ukrainy, zbyt dugi i uciliwy. Jak zauwaa badacz problemu
traumatycznej pamici Alexander Etkind, przeladowana przez niepogrzebion przeszo kultura
postsowiecka wyprodukowaa perwersyjne praktyki pamitkowe, ktre s godne szczegowych bada [3].
Przedmiotem bada praktyki te staj si na pocztku nowego tysiclecia, kiedy ludzko pozostaje nie tyle
przed now rzeczywistoci, ile przed wyzwaniem nowego czasu, zwaszcza na terenach postradzieckich,
gdzie spoeczestwa ju przechodz od procesw dekolonizacyjnych do postkolonialnego stylu ycia i
zadaj sobie pytania o perspektywy przyszoci.
Czowiek nowoczesny jest zbyt zaangaowany w proces konstruowania przyszoci, jej wizji i
uporzdkowania. Jednak znalezienie odpowiedzi dotyczcej jakiegokolwiek jutra jest niemoliwe bez
odwoania si do przeszoci, niezalenie od tego czy i na ile jest traumatyczna. Zdaniem Ryszarda Nycza,
niemilkncy pogos w naszych gowach wiadczyby o prawdziwoci innego przekonania: o niemoliwoci
dokonania, skoczenia oddziaywania, uznania za zamknite zdarzenia, dopki nie wybrzmi we wszystkich
swych konsekwencjach, a take nie zostanie przepracowane i nie przestanie by podtrzymywane przez
niepogodzon pami [10, s. 11]. Wanie ten pogos jaknajbardziej nadaje si do odczytania we
wspczesnym dyskursie literackim.
LITERATURA
[1] . . , . . ,
. , . , 2012, 440 .
[2] Bilczewski T. Trauma, translacja, transmisja w perspektywie postpamici. Od literatury do epigenetyki //
Od pamici biodziedzicznej do postpamici, pod red. T. Szostek, R. Sendyki i R. Nycza, Warszawa 2013,
S. 40-62
[3] Etkind A. Post-Soviet Hautology: Cultural Memory of Soviet Terror // Constellations, s. 182, http://
onlinelibrary.wiley.com/enhanced/doi/10.1111/j.1467-8675.2009.00527 (19.03.2009)
[4] Furnham A. 50 teorii pszchologii, ktre powinine zna, Warszawa 2008, 264 s.
[5] Janion M. Do Europy tak, ale razem z naszymi umarymi, Warszawa 2000, 270 s.
[6] Koodziejczyk D. Postkolonialne odzyskiwanie pamici: zawaszczenia, fabulacje, niesamowite
odpominanie // Od pamici biodziedzicznej do postpamici. Pod red. T. Szostek, R. Sendyki i R. Nycza,
Warszawa 2013, S. 277-305.
[7] Lachmann R. Mnemonic and Intertextual Aspects of Literature // Media and Cultural Memory/Medien
und kulturelle Erinnerung, Berlin New York 2008, S. 301-310.
[8] Masiarz W. Totalitaryzm. Zagadnienia oglne // Totalitaryzm przetrwa do XXI wieku, pod red.
W. Masiarza, Krakw 2011, S. 15-21.
[9] Nycz R. PRL: pami podzielona, spoeczestwo przesiedlone // Teksty drugie, 2013, nr. 3, S. 6-10.
[10] Nycz R. Wprowadzenie. Nie leczony, chroniczny pogos. Trzy uwagi o polskim dyskursie
postzalenociowym // Kultura po przejciach, osoby z przeszoci, Krakw 2011, S. 7-12.
[11] Pitek B. Tekst jako trauma Pejza w kolorze sepii Kazuo Ishiguro // Trauma, pami, wyobrania,
Krakw 2011, S. 27-34
[12] Thompson E. Trubadurzy imperium. Literatura rosyjska i kolonializm, prze. A. Sierszulska. Krakw
2000, 384 s.
[13] Zaleski M. Formy pamici, Warszawa 1996, 238 s.
[14] Zawada A. Literackie pwiecze 1939-1959, Wrocaw 2001, 288 s.
REFERENCES
[1] Assman . Spases of Recollection. Forms and Transformations of Cultural Memory, Kyiv 2012, 440 p.

[2] Bilchevsky T. Trauma, Translation, Transmission in the Perspective of Post-memory. From Literature to
Epigenetics // From the Organic Hereditary Memory to the Post-memory, Red. T. Shostek, R. Sendyka and
R. Nych, Warsaw 2013, P. 40-62.
[3] Etkind A. Post-Soviet Hautology: Cultural Memory of Soviet Terror // Constellations, s. 182, http://
onlinelibrary.wiley.com/enhanced/doi/10.1111/j.1467-8675.2009.00527 (19.03.2009)
[4] Furnham A. 50 Theories of Psychology You Ought to Know, Warsaw 2008, 264 p.
[5] Yanion M. To the Europe Yes, but Togather with our Deceased, Warsaw 2000, 270 p.
[6] Kolodziejchyk D. Postkolonial Finding of Memory: Assumptions, Fabulations, Amazing Remembering //
From the Organic Hereditary Memory to the Post-memory, Red. T. Shostek, R. Sendyka and R. Nych,
Warsaw 2013, P. 277-305.
[7] Lachmann R. Mnemonic and Intertextual Aspects of Literature // Media and Cultural Memory/Medien
und kulturelle Erinnerung, Berlin New York 2008, P. 301-310.
[8] Masiazh W. Totalitarianism. General Problems // Totalitarianism Continued to XXI century. Red. Of
W. Masiazh, Krakow 2011, P. 15-21.
[9] Nych R. PRL: Divided Memory, Replaced Sosciety // Second Texts, 2013, . 3, P. 6-10.
[10] Nych R. Introduction. Untreated Cronic Reverberation. Three Coments to Polish Post-dependent
discourse // Traumatized Culture, People with the Past, Krakow 2011, P. 7-12.
[11] Piontek B. Text as a Trauma Landscape in Sepias Color of Kazuo Ishiguro // Trauma, Memory,
Imagination, Krakow 2011, P. 27-34
[12] Thompson E. Imperial Knowledge. Russian Literature and Colonialism. Translate by. A. Siershulska.
Krakow 2000, 384 p.
[13] Zalesky M. Forms of Memory, Warsaw 1996, 238 p.
[14] Zawada A. Literary Half-Century 1939-1959, Wroclaw 2001, 288 p.
Posttotalitarian Discourse of Memory in Ukrainian and Polish literature: Introduction
O. Pukhonska
The author of the article tries to compare post-dependent cultural circumstances of Poland and Ukraine both of
which (although in different ways) gained experience of the totalitarianism. Literature takes a great part in the process
of reincarnation of memory which was lost in the result of different historical conditions. As the kind of art it also
becomes the so called therapy for the societies, which have been injured as a result of genocide against the whole
nations. After the researching the cultural heritage of communistic ideology in both countries there was reached a
conclusion that theirs literature has different but very strong traditions of the struggle against the cultural amnesia and
post-totalitarian trauma.
Key words: memory, cultural amnesia, post-totalitarian trauma, literature, totalitarianism, experience.
:
. .
,
. ,
, .
, ,
.
, ,
.
: , , , , ,
.