Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
ndenquio Icampid
Manuel Tumin Chuibanaid
Historia Antigua Segn Manuel Tum
Matses Icampid
La Historia de los Matss
ndenquio Icampid
Manuel Tumin Chuibanaid
Historia Antigua Segn Manuel Tum
Dedicatoria
Dedicamos este libro a Dash nado,
al que le apodaban Quioshash,
un verdadero hroe Matss.
Si no fuera por su valenta y la de
los otros guerreros que lucharon con l,
no existira hoy el pueblo Matss.
DasheQuioshash
CONTENIDOS
Chuibanaid Isbanun Iste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Introduccin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Seccin 1, 1860-1869 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Mayu Utsibobd Isnanampid
Contactos con Otros Nativos
Captulo 1, 1860 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
CAMUMBON DMUSHBO ISTUIDAMPID
CUANDO LOS CAMUMBOS ENCONTRARON A LOS
DMUSHBOS.
Captulo 2, 1860 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
TAMUN DUNUN PAPA MDAMPID
CUANDO TAM SE HIZO PADRE DEL PAP DE DUN
Captulo 3, 1861 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
CAMUMBON ATON DAUS SENQUIO YAMPID
CUANDO EL CAMUMBO NO QUERA MATAR A SU
CUADO
Captulo 4, 1862 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
MATSU CUSHN SIANQUID
LOS NATIVOS QUE HUICAPEABAN CON PEDAZOS DE
OLLAS DE BARRO
Captulo 5, 1863 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
MADUBON DMUSHBO ACATEN DNIAMPID
CUANDO LOS MARUBOS LES SOPLARON VENENO DE
SAPO POR LA NARIZ A LOS DMUSHBOS
Captulo 6, 1865 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
QUIBI-QUIBISION CAMUMBO CUDNSHO
TANTIAMPID
CUANDO QUBI-QUBISIO ESCUCH A LOS CAMUMBOS
CANTANDO
Captulo 7, 1867 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
CAMUMBON DMUSHBO PIA MQUIACAMPID
CUANDO LOS CAMUMBOS LES ENSEARON A LOS
DMUSHBOS A USAR FLECHAS
Captulo 8, 1869 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
CAMUMBO DMUSHBOBD CUSHDCUSHDAMPID
CUANDO LOS CAMUMBOS Y LOS DMUSHBOS SE
SEPARARON
Captulo 9, 1869 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
CAMUMBO ISQUIDO CHUIBANAID
LISTA DE ANTEPASADOS MATSS QUE VIERON A LOS
CAMUMBOS
Seccin 2, 1870-1884 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Actiam Cuman Matses Samdsho Chotaqun
Acshun Secampid
Cuando los Mestizos Atacaron a los Matss Cuando Estaban
Viviendo al Canto del Ro Yaquerana
10
11
12
13
14
16
Introduccin
Siempre los mestizos dicen: los Matss eran bravos y malos porque
mataban a los mestizos. Como han escuchado eso, ahora hasta algunos
jvenes que no conocen la historia de los Matss dicen que sus antepasados
eran malos. Por eso hemos hecho este libro, para mostrar que no fue as.
Ms bien fueron los mestizos que empezaron, matando a los Matss y
capturando a las mujeres y nios Matss, queriendo quitarles a los Matss
su tierra ancestral. Los mestizos empezaron una guerra en el tiempo
cuando los Matss an no mataban a nadie. Slo cuando los mestizos
haban matado y capturado a muchos Matss, los Matss decidieron
defender sus familias y su territorio ancestral. Los guerreros Matss que
lucharon valientemente en esa guerra fueron verdaderos hroes, porque
ganaron la guerra contra los mestizos y consiguieron salvar a su pueblo y
conservar su tierra natal. Eso lo entendern claramente los que lean este
libro.
Daniel Manqud Jimnez Huann redact todos los captulos de este
libro basndose en relatos gravados sobre la historia de los Matss
contados por su padre, Manuel Tum Jimnez Ruz. Manuel Tum es uno
de los hombres ms viejos que viven hoy en la comunidad Matss. Durante
su juventud Manuel Tum se interes mucho en la historia de su pueblo, y
siempre peda a sus mayores que le cuenten historias sobre ella. Antes de
ser traducidos al castellano, todos los captulos fueron revisados por David
W. Fleck, lingista y yerno de Daniel Manqud.
Este libro contiene la primera parte de la historia de los Matss,
comenzando con los relatos histricos ms antiguos del n del siglo XIX, y
terminando con la batalla de 1947 contra soldados peruanos. Se preparar
un segundo libro que relatar eventos que sucedieron entre 1948 y el
tiempo en que los Matss establecieron contacto pacco permanente con
la sociedad peruana por intermedio de misioneros del Instituto Lingstico
de Verano en 1969. Las fechas que acompaan cada captulo son
aproximadas y tentativas, provenientes de los trabajos de investigacin
histrica realizada por David Fleck.
La traduccin al castellano fue hecha por Aleandro Jimnez shc,
hijo de Daniel Manqud, y revisada por David Fleck y Roberto Zariquiey
Biondi, catedrtico y lingista de la Ponticia Universidad Catlica del
Per. La traduccin fue hecha oracin por oracin en forma literal; es
decir, tratando de mantener todas las palabras y la forma de expresin de la
redaccin original en el idioma Matss. La traduccin est en castellano
regional de Loreto, as que las palabras que probablemente no conozcan
los que no estn familiarizados con ese dialecto sern escritas en letra
17
Seccin 1
1860-1869
Mayu Utsibobd Isnanampid
Contactos con Otros Nativos
19
Captulo 1, 1860
CAMUMBON DMUSHBO ISTUIDAMPID
CUANDO LOS CAMUMBOS ENCONTRARON A LOS DMUSHBOS
1
21
17
22
17
27
27
23
38
38
58
58
25
66
26
66
Captulo 2, 1860
TAMUN DUNUN PAPA MDAMPID
CUANDO TAM SE HIZO PADRE DEL PAP DE DUN
1
Camumbobd Dmushbo
isednannec iccuededquin, cun
buchido mdpampic
Camumbon, Tamu
cumdquidn.
2
Cumpan papa Tumi
cumdpampic.
3
Cumpan papan papa icbo
Dunu cumdpampic.
4
'Ubi bacu icnuc Tumi
tishoshash' quiondash cumpa
quiondash Shinision papa.
5
Quibi-quibision mado, Pacha
cumdquid, Shinision papa
niondash.
6
Quibi-quibisio Nacua
cumdondash.
7
Naden cumpan
chuibanoshash quequin
Shinision papan
chuibanondash:
8
'Camumbon
mdpadioshaid Tumi nec,
anin usunsho shubu nuntan
pudued-puduedtsquien.
9
Dmushbobd
tsidcuededash quenenshun
nac cadennec.
10
Abi ompodshon mdquid
Tamu ictennec.
27
28
11
Matsespenda Tamu
nioshash?
12
Dadambosh Tamu
ictennendac.
13
Am icbouidpain cun
chain aton mado
daduabanac' quedennec
quiondash.
14
Adondash cumpa quiondash
Shinision papa, 'Tamu chedo
dauatiadquidi, Dunuuidi aton
mado cumbanac' quiash.
15
Daus quec, adecbidi
caniua quec chai quioshash.
16
Adondaidic, muatscquin cun
daus Tsiacquetscquid padon
chuiuapondash.
17
Dashebi amben cunquin
Tsiacquetscquid capondash.
18
Aidn naden chiondash:
19
'Inchshn ismenquio icquin
Tamun chudtan-chudtanaid
chido icpac caundash
quiondash.
20
Mamnshunquin, Aid
tantiacmaidquio mimbi chiec.
Aden chienquioccondashi
Shinision papan caundambi.
21
Isacmaidn chudondashi'
quenquioda ictsempandash?
Chidonda isenquio icpatsiash?
'Tsutsi ne?' quenquioda chido
icpatsiash? caundambi.
22
Aa quiondash cun daus
pado, aden chiac.
23
Aid tedi chiombi.
11
29
Captulo 3, 1861
CAMUMBON ATON DAUS SENQUIO YAMPID
CUANDO EL CAMUMBO NO QUERA MATAR A SU CUADO
1
30
Ta bedanshun tambanec,
Nmbuen matses utsi icposh.
Nmbobic utsi. Nush chochobuednda napashe?
Midambombo nidanniashe,
isquiono quiac cadennec,
Camumbo.
9
Adshun, ta tambanac
cadennec.
10
Aden ta tambanquin isac,
nnn acbuedn chuchu
inquido samdacnombo
nidaid ta icnidac cadennec.
11
Aton embo inquid
samdaucquio nidanniacsho
ta tambanquin isac, nesash
natia piuten
nocoshquecuedtsquiec
tabadac cadennec, nnn
acanquid.
12
Adec tabadsho istanec,
Camumbo chouac cadennec,
aucbidi aton shubuno chouaic.
13
Chuash, matses utsibo
yacno nidac cadennec,
Camumbo.
14
Nidshun, matses utsibo
chuiquin Min matsesida
'cun dadadbo' caunda? cac
cadennec, Camumbon.
15
Aduac, Padenquio, matses
utsi nec. Umbi isacmaidobi
'cun dadadbo' cain naumbi.
Matses utsibo nec quiac
cadennec, Camumbo caic,
matses utsi.
31
16
16
26
Opa chushcame
capuenquio tabadta.
27
Matses utsibdi
ushtanquin badiadbudnuc
sequin tauanu quiac
cadennec.
28
Aden chianec, matses utsin
shubun puduedec nidanniac
cadennec, dadpactsc, tedbidi
umanuc ompodash tabadnuc.
29
Aden aton matses umanuc
tabcanec, inchshbudtsc
puduedash matses utsibd
tabadac cadennec, siannuec
chuacmaidbimbuec.
30
Puduedash tabadsho titado
meniac, anocquidobd onquec
tabadquin pec tabadac
cadennec.
31
Aden titado meniac pec
tabadquimbi, Camumbon,
ambi piaid titado utsi tuscac
cadennec, abd nidannebuedo
umanuc tabadquid
menetannun.
32
Aden titado tuscanec
puduenshun, umanuc
tabadquid aton matses
menetanac cadennec, isunec
puduenacbimbuec umanuc
puduenshun.
33
Aden titado tuscashun
umanuc tabadquido
menetanash tsadnubi, opa
chushcameduac cadennec,
umanuc tabadquidn.
26
33
34
34
42
42
35
51
51
59
59
37
68
68
79
79
Yo te vi saliendo de la maloca.
Aunque estaba pensando en ti
diciendo: 'los que estn matando
afuera seguramente van a echar a
mi cuado' dej que pases por mi
lado y salgas de la maloca sin
detenerte le confes a su cuado.
80
Mientras tanto, contaron que el
cuado del Camumbo cont lo
siguiente cuando estaba en la
maloca despus de llegar donde los
Camumbos.
81
Cuando estaban viniendo
cantando despus de matar a
mis paisanos, me adelant de
ellos pensando en mi mujer y
mis hijos.
82
Al mirar despus de
adelantarme, vi pasar a mi
mujer cargando mi hijito en su
espalda mientras cargaba el
otro ms chiquito en una
pretina a travs su pecho.
83
Y su to estaba trayendo a mi
otro hijo que era ms grande,
cargndolo en su espalda.
84
Al ver a mis hijos, a la vez
que tuve pena tuve mucho
miedo.
85
Despus de verlos mientras
los segua, me sent pensando
en mi mujer y mis hijos.
86
Mientras estuve sentado
pensando en ellos, me dije a
m mismo: 'qu voy a hacer?
Como no s qu hacer, voy a
hacer lo que sea sin que me
importe que me maten'.
39
87
Adtanec podquiedn
nidash, puduedenquio yec
shubu padqumbudniaid
yaucush nidec 'Puduednu'
quiobi.
88
Adash, puduedobi natia
onquecuededec tabadacno.
89
Adec ubi puduednubi, cun
mado chedo niechotsec, utsi
cun cachon diadtonobi utsi
ubi sausudtotsccosh quiac
cadennec.
90
Camumbo adondash quequin
Cacmushsiombi chuibanac
caundash.
91
Ano Cacmushsio Quibiquibisiobdi bacubo yampic.
92
'Ubi bacucnuc Camumbobd
tsidcuen-tsidcuenoshash'
quedennec Quibi-quibisio
quiondash.
93
Adec Camumbobd tsidash
iccuededequi, Camumbo istanistanequi Cacmushsio caniampic.
94
Aido cudnaidien Quioshash
padon papa chedon tantiampic.
95
Quioshash Dashe
cumdondash.
96
Aton papa Tca cumdquidi
amben cunquin Cacmushsio
capandash.
97
Aden Camumbo cudnsho
tantiandash.
98
Adecbidi Quioshash pado
chedon papa cudndennec
quiondash.
40
87
Despus de ir por el
camino despus de pensar
eso, yendo a escondidas por
la esquina de la maloca,
decid entrar.
88
Despus de decidir entrar,
entr adonde estaban
conversando.
89
Cuando entr de esa
manera, mis hijos vinieron
corriendo hacia m, y uno se
colg de mi espalda
mientras el otro se sent
entre mis piernas.
90
Contaron que Shushupe mismo
cont eso, diciendo: as dijo el
Camumbo.
91
En ese tiempo l y Qubiqubisio eran muchachos.
92
Decan que Qubi-qubisio
deca: se contactaron con los
Camumbos cuando yo era
muchacho.
93
Durante el tiempo cuando
vivan en contacto con los
Camumbos, visitndolos
frecuentemente, Shushupe creci
a ser un joven.
94
El pap de Quioshash nado y
sus contemporneos saban
cmo cantaban ellos.
95
Quioshash se llamaba Dash.
96
A su pap que se llamaba Tc
le decan de apodo Shushupe.
97
Ellos deben haber escuchado
cuando los Camumbos cantaban
de esa manera.
98
Decan que el pap de
Quioshash nado y los otros
viejos cantaban de la misma
manera (que los Camumbos).
99
Adec Camumbo
cudnsho tantiashun, abi
cudnaido amadon
chuindac, adquiecbidi,
nbi Matses cudnondash,
cun chido padon matses
sequid, Dmushbo acnush.
100
Camumbon anambo
nid nec quec nadec
cudnondash:
101
Uinsad iquec aton
diquiquinn
dicuquesho abiuc
chuna dtauanu;
dtauanu.
102
Uinsad iquec aton
diquiquinn
dicuquesho abiuc
chuna shcbannu;
abiuc chuna
shcbannu; shcbannu.
103
Injia shcbannu;
injia shcbannu; injia
shcbannu.
104
Uinsad iquec aton
diquiquinn
dicuquesho injia
shcbannu; injia
shcbannu.
105
Uinsad iquec aton
diquiquinn
dicuquesho shishi
camun shashuntenu;
shishi camun
shashuntenu.
99
41
106
106
115
115
43
Captulo 4, 1862
MATSU CUSHN SIANQUID
LOS NATIVOS QUE HUICAPEABAN CON PEDAZOS DE OLLAS DE
BARRO
1
44
Matsu nacnenec
Fabricando una olla de barro
45
13
Anuenanquin isac,
nucquid
puduedmenuen, pistsc
shcu tsadnuc shcpan
qucshun acte quduc
usunaid natia
iccondash.
14
Shcpan usunaid natia
yacnoush nbi
iccondash Matsu
Cushn Sianquid cac
cadennec.
15
Adanec nidec, udictsc
ushtuiduac cadennec.
16
Adec ushnidec
nidannequi, padpidembuec
Tiontsi ictennec? queuac
cadennec.
17
Adsho, Tiombidi padabi
iquec. U ictennec matses
utsin cauac cadennec.
18
U ictennec cauac,
Muequien neque, aidi
acanec chochitono, chin!
quiac cadennec, Camumbo.
19
Adcuidanec u nidanniac
cadennec.
20
Adec nidequi,
padpidembuec Tiontsi
ictennec? queuac
cadennec.
21
Adsho, Shcpan usunaid
istuidabi mibi nec cac
cadennec.
46
13
22
Adequi Tiontsi
ictennec? quenidanoushi,
Cuna icsa
macumbudbosh!
Muabudec neque, acshun
secanec chochitono, chin!
quianac cadennec,
Camumbo.
23
Adanec nidquin,
padpidembuen Tiontsi
ictennec? cac cadennec.
24
Aduac, Ubi iccondash.
Nbi ushtanec, a padpidec
ushanec nidquimbi, shcpan
usunaid nuqui istuidec cac
cadennec, iuecquio
ushnidec nidquin.
25
Aduac, cumapenec
tmbadtanec, Ubi caic!
Ubi! quiac cadennec.
26
Adanec nidquin, chuiboc
padembi, nucquid bedadte
shcpan usunaid istuidac
cadennec.
27
Shcpan usunaid isbidanec
nidquimbi, Matsu Cushn
Sianquidn shubu istuidac
cadennec.
28
Aden istuidshun,
tsicatetanquin badiadbudnuc
siac cadennec, isacmaid
matses utsi, Camumbon.
29
Aden siac, aton matsu pospostanquin natiacquin matsu
cush secac cadennec, sh
ansiantiadquiocquin.
22
47
30
48
30
Captulo 5, 1863
MADUBON DMUSHBO ACATEN DNIAMPID
CUANDO LOS MARUBOS LES SOPLARON VENENO DE SAPO POR
LA NARIZ A LOS DMUSHBOS
1
ndenquimbo mayu
isedtannepac cadennec,
Camumbon.
2
Nbitambi cbid Chsh
capondash Matsesn, abd
cuesnanaccondaid.
3
Nbien Matsesn aido
Madubo caic, chotaqun
cunaidn cunquin.
4
Mayu ndenquio Dmushbo
acaten dnequido cbid
Chshn tsusedpabo niampic
quequin ubi chuiondash.
5
Aid istannequid icquin,
Camumbon Dmushbotsen
Madubo ismenuen buanac
cadennec.
6
Aid mayu equecanquidquio
icac cadennec.
7
'Equecanquidquio isedec
nidan-nidansho issun, aid
tsibanec nidquin, Mayu
isednu cho, piac! caundashi
cuncun', quedennec Quibiquibisio quiondash.
8
Nacuabi amben cunquin
Quibi-quibisio caundash.
49
50
17
17
51
27
Shubu tsadquid
istuidshun, shubu
catssun aton shubuno
buanshun equecaush
mayun.
28
Adshumbic, nisham
cuenacsho, ta
antshtanquin equecaush.
29
Aden equecash,
abadiadash nidshun, ta
tambanquin unsacsho
istuidtanquin bishuccosh.
30
Adquidombo yec,
natiambo daucaidn
siadosh, bacubobi
siadtscquiec.
31
Adquec, acaten
siadquido icquin
chuuainquio icquin pian
sebededosh quiac
cadennec.
32
Aden cun matses ambia
Camumbobtan mayu
istannequidn
chuituidniondash quiac
cadennec, Dmushbo.
33
Adnubic, ambitsen Madubo
istannampid chuibanec nadac
cadennec, Dmushbo:
34
Ambi mayu istanaid
chuituidnesho tantiash,
'Camumbobd nidshun,
mayu acaten dnemenu'
quec, cunabo nidannesho
tsibanondambi.
52
27
Despus de encontrar la
maloca (de sus enemigos), los
nativos de la otra tribu los
embrujaron cantando despus de
sacar y llevar una hoja de la
casa.
28
Adems, cuando haba pasado
una sachavaca, embrujaron a la
sachavaca cantando despus de
sacar un poco de tierra de su
pisada.
29
Despus de embrujarla de esa
manera, despus de ir al da
siguiente, y despus de seguir las
huellas hasta encontrar la
sachavaca muerta, la
despellejaron y la destriparon.
30
Como eran as, se ponan
veneno de sapo hasta los
muchachitos.
31
Porque se ponan veneno de
sapo de esa forma, picaban sin
fallar con la echa.
32
Contaban que el Dmushbo haba
dicho: mi paisano que se iba antes
que los otros a visitar a los nativos de
la otra tribu junto con los Camumbos
siempre vena y contaba esas cosas.
33
Contaban que entonces el
Dmushbo dijo lo siguiente cuando
cont sobre cmo l tambin se fue a
ver los Marubos:
34
Despus de haber escuchado
que contaba l sobre cmo haba
visitado los nativos de la otra
tribu, segu a mi hijo y a otro
joven cuando se estaban yendo
diciendo: 'despus de ir con los
Camumbos, voy a hacer que los
nativos de la otra tribu me soplen
veneno de sapo por la nariz'.
35
Mayun onquete
tantiaquid Camumbo
bedbidanec
nidanniondabi, mayu
yacno.
36
Mayu yacno nidshun,
cunabon Camumbo
chiondash.
37
'Ubi acaten dne'
quec ca' caundash.
38
Aduac, Camumbon
chuibanondash, mayun
onquete tantiaquidn.
39
Aden Camumbon chiac,
nidshun chushante
dadpenquio
tetanaccondash mayun.
40
Chushante dadpen
tetanec choshon, cueste
dadpambo acate
ueshcaundash.
41
Cunabobd nidquid
dnetebic, cueste
dadbidi.
42
Aden ueshcatanquin,
sedunte dad bedtanquin,
acate ueshcaid
sauedondash mayu
dadshun.
43
Adotanquin sedunte
ddinmiondash cunabo,
dbiate shcu abiuc
dadquiobi dsananquin.
44
Adotanquin, abi
dadshunquiobi bushcain
dniondash cunabo.
35
Despus de recoger un
hombre Camumbo que saba el
idioma de los nativos de la otra
tribu, nos fuimos donde ellos.
36
Despus ir donde los nativos
de la otra tribu, mi hijo y su
compaero le decan al
Camumbo (para que traduzca).
37
Le dijeron: dile que estamos
diciendo que queremos que nos
sople en la nariz con veneno de
sapo.
38
Cuando le dijeron eso, el
Camumbo que saba el idioma
de los otros nativos les deca
traduciendo.
39
Cuando el Camumbo le dijo
eso (al brujo Marubo), los
nativos se fueron y cortaron
bastante ishanga.
40
Despus de venir de cortar
bastante ishanga, rasp dos
palitos que tenan veneno de
sapo.
41
Y para soplarle al que se fue
con mi hijo, igualmente dos
palitos.
42
Despus de raspar los palitos
de esa forma, despus de traer
dos tubos para soplar, dos
nativos metieron en los tubos
el veneno de sapo que haba
raspado.
43
Despus de hacer eso, le
hicieron agarrar la punta de un
tubito a mi hijo, colocando las
puntas de los tubos en ambos
huecos de su nariz.
44
Despus de hacer eso, los dos
le soplaron a la vez a mi hijo.
53
45
Aduac, shquetsenquio
yec cunabo uebudondash.
46
Abd nidquid,
adombuembidi dniondash.
47
Aden dniac cunabo
uesho isec natiaquiondabi,
'Unsequien cunabo niosh'
quiash.
48
Dneboc samdsho
chushanten chushondash,
podo anano chedombobi,
chushante
padishbudnetscquionoc.
49
Chushac padequimbo
cunabo samdsho istanec,
'Unsequien cunabo iccosh'
quiondabi.
45
Dniadec
Soplando tabaco por la nariz
54
50
Aden uesquioquin
chushtanquin
equecadondash,
padequimbo unsash
samdquid.
51
Aden equecadoshon,
iuenquimbo
equecabudondash, shuinte
chedo chuiquin.
52
I i i i, nai ushu bushuc,
nai ushu shcaquic, nai
ushu shcaquic, i i i i. I i i i,
chidu ushu shcaquic, i i i
i quequin
equecabudondash.
53
Aden equecabudac, uqu
bidiadtsec
ambudadtsccondash
cunabo.
54
Cunabo ambudadtscsho
isash cuishonquequiondabi.
55
Bidiadquin ucbudtscbosh
samdtscsho padembidi
equecabudondash.
56
Adembi equecabudaqui,
isucuncuededtscquin
ucbud-ucbudcuededondash.
57
Ucbudquin mbededash,
sh nibdacbimbuec,
nuambo
bbidisquebudniash
samdondash.
58
Adshumbic, bdabudniash
icsho, nn choquidn
chuibanondash.
50
Despus de ishanguearlos
por todos lados, empez a
embrujar cantando a los que
estaban sin moverse,
prcticamente muertos.
51
Despus de que empez a
embrujarlos cantando, los
embruj cantando por
mucho tiempo, hablando del
pelejo y de otros.
52
Los embruj cantando
diciendo: i i i i, que reviva
el pelejo blanco, que se
remueva el pelejo blanco,
que se remueva el pelejo
blanco, i i i i. I i i i, que se
remueva el mono blanco, i i
i i.
53
Cuando los embrujaron
cantando de esa manera, mi
hijo y el otro vomitaron
voltendose.
54
Me alegr al ver que mi
hijo empez a vomitar.
55
Los segua embrujando
con sus cantos mientras
estaban echados despus de
vomitar.
56
Cuando los segua
embrujado cantando,
empezaron a vomitar
mientras se despertaban.
57
Despus de dejar de
vomitar, estaban echados
despus con sus caras
hinchadas tan grandes que
pareca que no tenan ojos.
58
Despus de hacer eso,
cuando haban mejorado, el
brujo les comenz a
preguntar.
55
59
56
59
67
67
57
76
58
76
Captulo 6, 1865
QUIBI-QUIBISION CAMUMBO CUDNSHO
TANTIAMPID
CUANDO QUBI-QUBISIO ESCUCH A LOS CAMUMBOS
CANTANDO
1
59
Adembidi Camumbotsen
isedbennioshambi quiac
cadennec, Quibi-quibisio.
10
Camumbo
dadpenquiosh ictioshash
quiac cadennec.
11
'Camumbon isbanaid
nadec cudmposhash'
quedednec cumpa
quiondash Shinision papa:
12
Tuntundapa niuadi.
13
Tuntundapa niuadi.
14
Tuntundapa niuadi.
15
Padu cuintac.
16
Padu cuintac.
17
Padu cuintac quec
cudnac cadennec.
18
'Adec cudnoshash
Camumbon isbanaid'
quiondash cumpa
quiondash Shinision papa.
19
Adec Camumbon
cudnquido
cudndednec quesho
tantiashun,
Camumbombobien
nendash canniombi, cun
cania Dada Ushun matses
cain.
20
Uadted Baibi ushumbo
icsho Dada Ushu caic.
21
Dada Ushu Capishto
chidon tishaid nec.
22
Adquiecbidi Dada Ushun
matsesn cudnquido
cudnondash quiondash:
60
23
Tuntundapa niuadi.
Tuntundapa niuadi.
25
Padu cuintac.
26
Padu cuintac quec
cudnac caundash.
27
Adec cudnondash
quiondash, Dada Ushun
matses cuesquin
tantiandaido.
28
Aid tedi chiombi, Quibiquibision matses utsibo
isbenndaid.
24
23
La sachavaca camina en la
selva.
24
La sachavaca camina en la
selva.
25
Agua rojiza chorrea al canto
del ro.
26
Agua rojiza chorrea al canto
del ro.
27
As cantaban dijeron los que
haban escuchado cuando mataban
los paisanos de Hombre Blanco.
28
Eso es todo lo tengo para contar
sobre cmo Qubi-qubisio visitaba
otros nativos.
61
62
Captulo 7, 1867
CAMUMBON DMUSHBO PIA MQUIACAMPID
CUANDO LOS CAMUMBOS LES ENSEARON A LOS DMUSHBOS
A USAR FLECHAS
1
63
Aden dectanshun,
todadatscquien se-semequin
mquiacbudac cadennec,
Dmushbo.
10
Aden todadacaid uanno pia
bud-budsho isash, 'Nictsimbo,
taua bedeco' quiondash
Camumbo quiac cadennec,
Dmushbo.
11
'Pia bedeco, bacubo' quec
'Nictsimbo, taua bedeco'
quiondash quiac cadennec.
12
Aden todadamebudquimbi,
Dmushbo pia mquiacac
cadennec.
13
Aden Dmushbo mquiacsho
isash, Camumbo utsibo nadac
cadennec.
14
Umbi mquiactiapido
mquiacbudtsec, adembi aton
shaui icsa
iunmebennetiadtscquido
quiac cadennec.
15
Aduac, Mimbimendambi
nai? Umbi naic quiac cadennec,
mquiacanquid.
16
Adembidi, pia dabiquin
mquiacac cadennec, tsatsi
chedon tsimacquin.
17
Adembidi, made uisacuashun,
made shtan pia cunoquin
chedo ismiac cadennec.
18
Canti chshquintsen ismiac
cadennec.
19
Adembidi, buid codoaquin
ismeuac cadennec.
64
20
20
65
32
32
66
Captulo 8, 1869
CAMUMBO DMUSHBOBD CUSHDCUSHDAMPID
CUANDO LOS CAMUMBOS Y LOS DMUSHBOS SE SEPARARON
1
67
Captulo 9, 1869
CAMUMBO ISQUIDO CHUIBANAID
LISTA DE ANTEPASADOS MATSS QUE VIERON A LOS
CAMUMBOS
1
12
12
69
70
Seccin 2
1870-1884
Actiam Cuman Matses Samdsho
Chotaqun Acshun Secampid
Cuando los Mestizos Atacaron a los Matss
Cuando Estaban Viviendo al Canto del Ro
Yaquerana
71
Camumbobd isnanenquio
yanash, abi yacnoush matses
utsibo natia nnn
acancuededtscquiecsho isash,
Actiam cuman Matses
chopac cadennec.
2
Ambo ictuidash, acte
cumanquio tieduash samdpac
cadennec.
3
Actiam cuma utsiuc tedbidi
Matses samdnubi, tedbidi
Actiam cuma utsiuc samdac
cadennec quiondash.
4
Adec samdec, Actiam
potiac-potiaquec isednanac
cadennec, aton matsesadobd.
5
Isondambi tsusedpabo
samdampid Actiam cuidi
cuman natia tied shni icsho.
6
Tsusedpabo icampid, cun piac
Uided chedo samdondacno
tied shni natia iccondash,
Santa Sosia caundacno, Puedto
Adequede dbiatemidbiatemipactsc.
7
Acte cumanquio samdquin
Matsesn tsusedpabon
natiacquin seta chiac cadennec,
chotac nibdquio icnuc.
72
73
Captulo 11,1872
TIANTE DECTANAIDN SIAMPID
CUANDO UN ANTEPASADO FUE CLAVADO CON UNA TRAMPA DE
MARONA
1
Camumbobd isnanenquio
yanash chuash Actiam
cuman samdquin,
nisham semenuen cuda
dectanaidn mdimbo siac
cadennec.
2
Uishu dtiaccoshash,
quedennec quiondash,
badedquio unsnuc, cuda
dectanaidn.
3
Uishucubi uishu
capandash.
Cuda dectanaid
Trampa para sachavaca
(foto por James Vybiral, 2013)
74
75
Nadec Matses
unsbudnepampic ndenquimbo,
neste tantiabenabi icnuc.
2
Shta nnsho, macun tamposhtamposhcac, matses
unsbudnepac cadennec.
3
Adecbidi, bacu mapi
nncuentanec unsbudnepac
cadennec.
4
Chidobic nacchuadec
unsbudneuapac cadennec.
5
Adec Matses nnaidn
unsbudnenubi, tamiush aton
bnbdtsqui chido chopac
cadennec.
6
Actiam uqu iquec, uqubi
Uesnid Bacuuactapa iquec,
quiaid nacmanushquien
chochitampic.
7
Aidi Tamido cumpampic,
tamiush chondaid icsho.
8
Midapaden tantiashien Matses
yacno chochitampic, ambi
isambo yacnobi?
9
Aido Matsesn
onquetenquiobidi onquequido
neuapac cadennec.
10
Adec tamiush choshon neste
ismepampic, neste tantiesabo
yec nnaidn unsbudnequidi.
76
11
11
77
24
Nidn nacchuadquid
unsbudnendash.
25
Nish piaidn cuidac,
mitson bacubo
unsbudnendash.
26
Bacubo nnsho, neste
utsi-utsien bedshun
nesmequin tambante
nendac, bdanacnobi
cuscain.
27
Nish piaid neste nido
nec.
28
Nidon pabiate nnec
nendashe, is cac cadennec.
24
78
29
29
79
39
Mapi nncuenacshonncuenacshombuen
bacubo nesten nesmequin
ismebempac cadennec
quiondash.
40
Mapi dau, chishpan dau,
tann dau, dsbu dau,
aden utsi-utsien ismepac
cadennec quiondash.
41
Abitedimbo ismenuequidi,
piushbimbuectscquidn
nnn acac cadennec
quiondash.
42
Aden nid chedo ismepac
cadennec:
43
Nidic, shcten ana dau.
44
Nidic, bosh ana dau.
45
Nidic, campuc ana dau.
46
Nidic, inquin
ancuidanaid dau.
47
Nidic, tsibd
ancuidanquid caid.
48
Nidic, iuin tampas
ancuidanquid caid.
49
Aidn ismiampidi nec
quequin bedbededondash
tssiobon.
50
'ndenquimbo ismiac'
cadenned nendac quequin
neste bedbededondash.
51
Aden ismepac cadennec
quiondash.
52
Nbi nesten nesmenquio
yanac Matsesn, aton
bacubo chotaqun
dauuidi chemequin.
80
39
53
Dau chemiaqui
bdanenquio icsho, Matsesn
nestembi nesmiac bdanosh
quiondash utsi.
54
Chotaqun dau chemiac
bdanenquio icsho, Piaidn
cuidac nec quequin, neste
bedbededosh nbi, Matsesn.
55
Aden tantiec, neste
bquiadtiadquidi, Neste
isnu quenquio iccuededec
caniabo.
56
Neste tantiaquido
unsbudnian, tsuntsin neste
ismepec?
57
Tsuntsin neste
bedshunuapec?
58
Aden tantiaquin, Neste
isec cho, caniabo cauidcauidombi.
59
Nuquin nestenquiobi
tssiobon aton matses
bdanmebudniondash
queshun adouid-adouidombi.
60
Neste isambo yec, tsuda
yacno miqui nidannendac
neste bedec? caumbi.
61
Aden nden ismiampidi
neste nec quequin
ismiondac, adombi.
62
Aden chiondash Matsesn
neste tantiabenaid.
53
81
82
83
Adotanquin,
pamboctannetscquionoc
cudan podo
ampuscabudtanniondashi,
macunn cudnec
cuenadtannequimbi.
8
Cacmushsionquio
chishpiuabudquiondashi
quiac cadennec.
9
Aden Camumbon chiac
cadennec, Matses chuibanquin,
abd acnanash Matses
cushdambo icnuc.
10
Adec bdambo icbuedi,
Matsesn nnn acac Camumbo
sequin cuidash cushdpac
cadennec, isnanenquio yec.
Macun aquec
Celebrando la ceremonia Macn
84
11
Adec Matses
cushdondan iuecquio
yash, Camumbo puduanac
cadennec, Cacmushsio
chedo acshunsianu quec.
12
Puduanash cho-chuec,
ushtuidac cadennec,
Camumbo.
13
Adec ushchoquimbi,
ismiansho isac cadennec,
Camumbon.
14
Aden ismianquid isash,
nadac cadennec, Camumbo:
15
Ismianosh!
16
Natia ismianosh!
17
Ada nuqui unsacti?
18
Abi Cacmushsio
icnuen ismianec nec.
19
Ada istantiad? quiac
cadennec.
20
Adsho tantiash, nadac
cadennec, Camumbo utsi:
21
Ai, istanquimbien
ictiad. 'Miquembidac?'
quesho, 'Ai, nuquembi
nuqui nec. Nuqui
accondaidta nuqui
nainondaque, isnu
quec bi nec catiad.
22
Anobien Cacmushsio
iquec.
23
Nuqui cudnondacno
isec nidash cuda
sanampambuec
iccondash.
11
85
24
Aidnquio
chishpiuabudquiondashi!
25
Aidn nuqui seshun
secatsiash quiac cadennec.
26
Adash cudntuidsho
tantiashun, aton matsesado,
Tabadbudta. Tabadbudshun,
'Miquembidac?' cata cac
cadennec, Cacmushsion,
Acanquidombo Camumbo
nec queshun.
27
Aduac, nantan tabadbudac
cadennec, Camumbo
cudntuidnuc.
28
Aden aton matses chiash,
aton tshqunmbi otacquio
diadac cadennec, Cacmushsio.
29
Cacmushsio din diadnubi,
cudn-cudntscquiec chuec
puduedac cadennec, Camumbo.
30
Pudued-puduedsho,
Miquembidac? cac
cadennec, Cacmushsion
chuiboc padembi.
31
Aduac, Nuquembi nuqui
nec. 'mbi accondaidtambi
nainquioquin accondaque, isnu'
quec chobosh nebi quiac
cadennec, Camumbo, Matses
acnuec chouidashi.
32
Adbosh, iuecquio onquec
Matsesbd Camumbo
tabadnubi, Cacmushsio
puduenac cadennec, pisid
qunnush.
86
24
33
Pisid qunnush
puduenquimbi, 'Acnu' etsash
mibi nadetuidtsentsccoc
nmbo! Mitso btabdtscquid
aquec nadetscsho, cuda
chicbidanquin utsi-utsien mitso
acbantsenombi! cac cadennec,
Cacmushsion.
34
Aduac, Pada. 'mbi
accondaidtambi nainondaque,
isbennenu' quequien nuqui nec
quiac cadennec, Camumbo.
35
Natiacquin Cacmushsio
dacudnac cadennec,
Camumbon.
36
Matses aquec nadesho, cuda
chicbanquin utsi-utsien
acbantsiambi quiash
Cacmushsio cuda
sanampambuec icsho,
dacudnquiac cadennec.
37
Aden Matses isedanec
nidannequi, nadac cadennec,
Camumbo, aton matses tedi
onquenidec:
38
'Aidquiobi icnuc nec'
quiobi.
39
'Ada unspandashba?'
quiobi.
40
'Cacmushsio icnumbobien
natia ismianec cacpabombi.
41
Badedida puduenosh?
42
Abimbo caush.
33
87
43
'Cacmushsio nibdec
queshun actsec nadesho,
ambi chuiboc
padombuembi nuqui
acbantsenosh quiac
cadennec.
44
Adec onquenidec nidanniac
cadennec, podquied cuman
ompodash choquin Matsesn
tantianuc.
45
Aid ted aden chiondash.
88
43
Si hubiramos estado
tratando de matarlos pensando
que Shushupe no estaba ah,
Shushupe nos hubiera matado
a cada uno con su lanza, as
como nos dijo.
44
Contaban que se haban ido
conversando diciendo eso, mientras
algunos Matss que estaban
escondidos al canto del camino los
escucharon.
45
Eso es todo lo que contaron de
eso.
89
90
91
17
92
17
24
Adnubien, shumb
'Padomboen Uamnn
siapatec. Uamnn naique,
tantia! Uamnn toncaidn
acten daseccatsaqui,
daseccacno tedi umutanec
matses unsbudnepac
quedennec tsusedpabo'
quiondash.
25
Aid adnubien,
'Uamnmpenquio naic.
Chotaqumbien naic.
'Tamimbo chotac iccondash'
quequin cuncun
chianniondashi quequimbidi
cuncun chianondashi'
quiondabi.
26
'Aidquien dada dectatuec nec'
caushambi.
27
Aduac, 'Pada, uamnmbien
naic' quioshash tssio
tantechuenquio icpaido.
28
Aden natiacquin inchshn
toncabon badiadshun isac,
masi padan nshbued niste
chshten cuitebudcuitebudaccoshash.
29
Aden niste
cuitebudnequimbi, natiacquin
mananuc chshten
cuesactanniacoshash, Matses
nibnquin.
30
Aden cuesactanniaid isash,
'Padombopatec Uamnn.
Chidu tanshucuuapambuen
teshunsiapac' quiondash tssio.
24
93
31
94
31
38
38
95
49
Cute chueshcate
samdquidtsen
istuidtanquin,
Padomboshon dadan
ctabdte usumpatec
quetanquin, aton ctabdte
shcu
tsucusmiactannioshash.
50
Aden aid
tsucusmiactanniash, Nidnu
nid quianec puduanoshash
amibidi dectatuec.
51
Amibidi dectatuec
puduanec, Dada
bquedshumbi, 'Tauadi'
cabidanec nidnu cho
quedioshash tsusio.
52
Tauadi quiaid
tantiadenquio iquec.
53
Atoda quequien
nechitandash?
54
Adanec, amibidi
dectatoquin isac, dashcute
ushu etscquimbuec dada
dadempa tashcunoshash.
55
Dada dadempa chosho,
ambi chuibocpadembi,
Tauadi! cadoposhash.
56
Tauadi, tauadi, tauadi,
tauadi! caposhash.
57
Aden Tauadi! cac,
nadambocain dadan
siadoposhash uannoshombi,
Udibictsc
chomequiotanquin
acshunsianu quetiadquidi.
96
49
58
58
DasheTsiacquetscquid
97
62
62
99
10
10
17
17
Despus de encontrarlo, le
pregunt: tienes comida, to,
para comerla junto con huevos
de taricaya despus de
calentarlos.
18
Cuando le pregunt eso, mi
to dijo: acaso el hombre
vive sin comida?
19
Despus de decir eso,
amonton bastantes pltanos,
despus de cosechar lo que
haba sembrado donde se
haban cado los rboles.
20
Mi to haba sembrado
pltanos despus de quemar
donde se haban cado los
rboles.
21
Despus de que trajo los
pltanos, calent los huevos de
taricaya y los com con mi to,
junto con los pltanos.
22
Cuando estbamos juntos
despus de comer los huevos
de taricaya, mi to que haba
sido embrujado dijo: mira
esto que he conseguido de los
mestizos, sobrino. Cuando
cort con esto, saltaban los
pedacitos de madera que
fcilmente podran entrar en
mi ojo, mostrndome el
hacha que haba conseguido.
23
Con esto roz su chacra el
dueo (o sea, el mestizo). Se
puede rozar bien con esto,
sobrino dijo mi to,
mostrndome el machete que
haba conseguido.
101
24
24
102
26
Aduac, Ai, n.
Adopacmenda dada
cudasquid quetanquin
chshtebtabi moco
meniondashi cumbon.
27
Aden cumbon moco
meniac cuishonquiondabi.
28
Adash, cumbo nianec
choshon, moco
ismetuidondambi nuntan
icquido, cun matsesado'
quiondash quiondash.
29
'Moco nibdquio icnuc,
naden tied ddtioshash'
quequin cumpan naden
chuidennec quiondash
Tsiacquetscquid:
30
'Moco bedquin tauabi
icnuc, cunotempi cueste
matanetscshun, cute
unsaid podquntannequin,
tsitauibanshun, cunoten
antaddbanquin cute
ddbededtioshash.
31
Tied ddnun, mdanten
cutempi
madqumbatscquin
suntioshash.
32
Shcten shta cueste
matanetscshun,
bushuabudtscquien
isitodo tebanquin
sunoshash.
33
Aden tied ddbededquin,
nuambo tiedtapa icnuc
ddenquio ictioshash.
26
103
34
Aniactsc ddshun,
aniactse-aniactsen
menebanoshash abtan
ddquido.
35
Dada dayacuidquio ano
ictioshash' quiondash
quiondash.
36
Aden chuidennec Bain
quiondash.
37
Adshumbic, naden
chuidennec cumpan, padpidec
atombo isnuec abi
niduidndaid quiondash
Tsiacquetscquid:
38
'Cumbo istanondash,
Padpiden cumbo isnu
quianec nidondabi.
39
Nidshun isac,
ndenquimbo aton tied
cubudndaccondash, abi
iccondaid.
40
Adecbidi aton tiedn
icquid shubu icsampi
mosadndaccondash.
41
Adec cumbon tied
cubudquiacsho istanec,
cumbo isabi chouaundabi'
quiondash quiondash.
42
'Aden nibntanondash ubi
cun chidobd iccuennenubi,
cumbo chondash' quiondash
cumpa quiondash.
43
Ano Bain inndampic Coyan
tita, Tupa cumdquid, mayun
equecaidn titampi icbo.
104
34
44
44
105
54
Inchshbudtsc puduedec
Mimbi tasunaid cute
ddtanombi, cumbo.
'Amben pete
nitsimbennequin pequidta
dada Nmbobi tsadta
cadpaid?' ubi quenuc,
'Nmbobi tsadta cachita
cuestannu' mibi canoc,
cumbo quedennec cumbo.
55
Adash icshobi, di
dadpambo anin
bidiashunoshash.
56
Aden di bidiashunac
icshobi, 'Made senu'
quioshe, istannu, nmbobi
tsadta, cucu caushash cun
chidon.
57
Aduac, Ai,
adombopacmendambi
atoda actiad ique? Made
shbuntan, cunta. n
annequin cumbon siaid
penu quioshash.
58
Adec bdambuec
onquioshash.
59
Adbuedi, made setanec
choquin isac, nibdquio
yec cuenaccoshash.
60
Cuenacsho isash,
Adquiocsho caundambi.
'Nidenda, cucu' caboqui,
cuenuac quedennec cun
chido.
61
Maiden equecaidtac.
106
54
Al entrar al anochecer, mi
to dijo: me fui a tumbar los
rboles donde has rozado,
sobrino. Sobrino, t me has
dicho: 'qudate ac mientras
yo voy a ir a matar lagarto', a
pesar de que yo estaba
pensando: 'acaso al hombre
que come sembrando por s
mismo se le puede decir:
qudate ac?'
55
Cuando estaba ah despus
de hacer eso, su sobrina
enrollo la chambira
fabricndole dos hamacas.
56
Cuando estaba as despus
de que le haba torcido las
bras de chambira, mi mujer
le dijo: qudate ac to,
mientras yo voy a ir a ver,
porque (mi esposo) dijo que
va a picar majs.
57
Cuando le dijo eso, dijo:
ya, qu puedo hacer
cuando me dice eso? Vete a
recibir un pedazo del majs
compartido, sobrina, para
comer mezclando con la sopa
de lo que mata mi sobrino.
58
Hablaba bien diciendo eso.
59
Sin embargo, al observar
cuando vine despus de ir a
picar majs, se haba ido
dejando la casa vaca.
60
Al ver que se haba largado,
mi mujer dijo: por eso te lo
dije. Se ha ido a pesar de que
le dije: 'no te vayas, to'.
61
Como haba sido
embrujado con cantos.
62
Tsidash iquenquio
ictennec' quiondash
quiondash.
63
Adshumbic, anintsen naden
chuidennec quiondash
Tsiacquetscquid:
64
'Adec cuenaccondaidi,
padpidec cuncu
chouaccoshash.
65
Choshon, Di
tsdbudnian chopobi,
cunta. Ubi di bidiashuntsc
catuidondashi.
66
Adsho, Mibi cuennush
padoque, nmbobi icta,
nuquibi icnu. Chido inecta
mibentsqui uanno uecuenuecuene?' caundambi.
67
Aduac, Ai, neni
nidenquio iquec quioshash
cuncu.
68
Adnubi, di dadpambo
bidiashunondambi cuncu.
69
Di bidiashunshun
Nidenda cucu caccaccondambi.
70
Adembidi, tambis sec cun
bnbd nidquinnidquinquien Cuenenda,
cucu can-canondambi.
71
Aden Cuenenda
caboqui, ubi cun bnbd
capuec nidan padpidembuec
cuenuaccondash.
72
Adec cuenash isadenquio
iccoshash.
62
107
73
Isedtanisedtamnectambi cai?
74
Cuenanidequi, caimbi.
75
Iuecashquio chuanchuanoshash.
76
Dadpen icquidta ta
nadancashun isadnuc?
77
Isadenquio yec
cuenanidequi
cuenannioshash cuncu'
quedennec aton titampi
icbo' quiondash quiondash.
78
Aton titampi icbon aden
chuibanondan, cumpatsen
nadtennec, atombo ndequi
chouidampid chuibanec
quiondash Tsiacquetscquid:
79
'Adashic, iuecquio yash
chouidaccondash.
80
Padpiden aton di
tsdbudnian, aton titampi
di bidicamenuequien
nechitaccondash.
81
Tied shninobi
chouidaccondash.
82
Tied shnino made
nibnnu nid quianec
nidshun isac, shubu shni
nuntan nuambo
mabidisquiash
unsaccondash.
83
Tied shni nantan
nibnquin pete
bedtuidacshuen nisin
pechitaccondash.
108
73
84
Nbimbo unsacsho
istuidoshambi' quiondash
quiondash.
85
Aden cumpa Bain
chuidennec quiondash
Tsiacquetscquid.
86
Unsaid istuidshumbien
shubuno bshun, codoashun
pechitampic.
87
Unsacsho istuidshun bshun,
codoashun piac cadennec
quequin chiambo iccondashi.
88
Chuimiac chuibansho
tantiondashun chuibanquin
naimbi.
89
Nuqui nibdquimbonoc,
ndenquimbo nepampid chiec
nebi.
84
109
110
Seccin 3
1885-1909
Chshdapa Cuman Nidaid
Bedshunquin Mayu Chedo Cuessun
Secampid
La Conquista del Glvez durante la Guerra
Contra los Mays y Otros Nativos
111
112
10
10
113
17
114
17
28
'Muequien nec'
camiantiadquio yec, nua
shubiash pistscquio shubiash
queded-quededtscquiec
Shcuannosh shubiposhash'
quiondash Bai quiondash
Tsiacquestscquid.
29
Tied utsi yacno, uanno
samdequi aton tied yacno
isec cho-choshon, chido mapi
buteshun secac caundash,
Mayun.
30
Abi aton daus
Shcuannoshbd Mayu cuidec
nidndaid naden
chuibanondash cumpa Bain
quiondash Tsiacquetscquid:
31
'Shubidoniacnoushi,
Midambo cun chidon
mapi buanaye, isnu
quianec puduanoshash.
32
Adanec nidsho, abd
icquidon tsibananoshash.
33
Ubi chedobi nidoshabi.
34
Shaui sananquidi
Camumbon mquiacac,
pia sanambededec
nioshash mdimbo.
35
Midambo cun chidon
mapi buanaye isnu
quiash puduansho
tsibanac, Mayu nidaid
nadancabanoshash.
28
115
36
Natia nidanniaid ta
tambanquin
uannoshombi tantiac,
Mayun nadambocain
cute
podqumbededtioshash.
37
Nadancabanshun
podqumbededacno
isbanquin isac, utsibon
natiacquin
shubuuabededtioshash.
38
Utsibon cute
podqumbedednubi,
utsibon natiacquin tsaues
cuesbededtuidaccoshash.
39
Natiacquin Mayun cute
podqumbedednubi,
Aid senu
quenquiocquin, aton
chidon mapimbo
chushsho istuidnuen
isbanoshash cun dausn.
40
Auinn mapi
chushquidquio
istuidnuec, bdectscquio
uenidondash cun daus.
41
Adec bdectscquio
uenidec nidquin, aton pia
byuc nambanondash.
42
Bdectscquio aden
nambanec nidquimbi,
auinn mapi
chushquidquio
istuidoshash cun
dausn.
116
36
43
43
117
50
118
50
58
ndenquimbuen Matsesn
Mayu siampic, Sianec tash
mnesambo cadennec Ombo
ma quiac caundac, Mayu.
59
Padnuen, Camumbon
mquiacambo icquin,
ndenquio Matsesn
tsusedpabon pia sananenquio
icpampic.
60
Aid tantiash, Camumbon
tsusedpaboen Matses
danchitondash Mayun, abi
ndenquimbo siampido
quiobi.
61
Adnubien, Nuquin matses
acshun secaush cac, dacudec
tabadac caundash, Mayu.
62
Dacudec tabadnubien,
tsiuec cho-choquidontsen
chuituidac caundash, Matses
uesquiosh quequin.
63
Nuquin matses uesquin
seshun secaush quequin aton
matsesn chuituidniac, niquiac
caundash, Mayu.
58
119
121
18
122
18
27
27
123
36
Quibi-Quibisio onquendaid
chuibanec,
Mamnshuntiadquio
onquepadennec cunmasio'
quedednec cumpa quiondash
cun daus Tsiacquetscquid
pado, Cacmushsion mado.
37
Pete meniac pebededash
tabadnubien, p Bda
cadesabi ye, nabi cuna
bsteuanu quianec puduenac
caundash.
38
Puduenanec p
nidannenubien, Dashesio,
'Cunta icbo icnuc, tied
tsibsteuash tied tsitsuno
ushtannu' quec chuaccobi
quiac caundash.
39
Adashic, Cun di tsadeque,
beduan, cunta, tsedonon! quiac
caundash, Dashesio, aton
titampi icbo Tupa caic.
40
Adtanec, aton titampi icbo
yacnobi ushac caundash,
Dashesio.
41
Aton titampi yacno Dashesio
ushnubi, tied tsitsuno bsteuash,
ushac caundash, p, Nuntan
ushsho cuessunnenushe
quiash.
42
Adbued badiadbudnubi Bai
puduanac caundash, abd
icquidobd, Mayu sec nidannec.
43
Nidannesho, Dashesio chedon
tsibananac caundash, aton utsi
p chedobtambi.
124
36
44
44
125
52
Shcten seshun
pochebededacno isec, Umbi
matosh cuisi bedec
queuapac caundash,
Dashesio.
53
Nidtebi, 'cuisi' capondash
qui dadan quiac cadennec,
Dashesio.
54
Camumbon onqueten
matosh cuisiquec onquepac
cadennec, shcten nidte caic.
55
Aden shcten chedo
pebanec ushnidec nidannequi,
Mayun podquied pocuenac
cadennec, Bai chedo.
56
Mayun podquied
pocuentanquin, uanno di
tsadundedtsadundedtscquien Mayun
podquied tambanac caundash,
Bai chedon.
57
Mayun podquied tambanec
ushtuidshun, pashnanquin
tantiaquid pashnanmiac
caundash, Cuesambo icquid
Mayu iccondash queshun.
58
Pashnameshun chuimiaquic,
Mayu acanec bushcudu
niquiacbimbuec nieta! quiac
caundash, pashnanquidn
budmiaid mayan.
59
Mando niquiacbimbuec
nieta quec, Bushcudu
niquiacbimbuec nieta quiac
caundash, pashnanaidn
budmiaid mayan.
126
52
60
60
127
68
Cacmushsio cain,
Mimbibimben acndaque,
mbitsen tannu quetanquin,
Quibi-quibision shcu
caimbudac cadennec,
Dashesiobtan.
69
Shcu caimbudash tsadnubi,
Mayu puduempac caundash.
70
Puduensho cunmasion
tauapondash quiac caundash,
Quibi-quibisio, podo
ansequioquin, tic!
71
Aden Matsesn sequin tauanuc
niquiansho, Dashesion nua cuibu
cuidiadquid dadpambo siac
caundash.
72
Aden Dashesion senubi,
Baibd icquidonuidquio dadpendadpenquien Mayu siac
caundash.
73
Baibd icquidonuidpambo
Mayu siacsho istanquin,
Dashesion Tedtsi sio? cac
caundash p caquin.
74
Tedtsi sio? cac, p,
Isambo iccombi quiac
caundash.
75
Adsho tantiatanquin, Ma
mimbi, tedtsi sio? cac
caundash, abd icquid utsi cain,
Dashesion.
76
Aduac, Isambo iccombi
queuac caundash, aidtsen.
128
68
Despus de decirle a
Shushupe: me toca a m tratar
de matar, porque t ya has
matado antes, Qubi-qubisio y
Dash Grande esperaron al lado
de una puerta.
69
Mientras estaban sentados
esperando al lado de la puerta,
un May sali.
70
Cuando sali, mi to (Dashe
Grande) lo ech a un May
debajo de su brazo, dando el
primer disparo dijo Qubiqubisio, zas!
71
Cuando los Mays
comenzaron a huir luego de que
los Matss empezaron a
echarlos, Dash Grande ech
a dos Mays que tenan barbas
largas.
72
Mientras Dash Grande los
echaba as, los Matss que
vivan con Ba echaron a
muchos otros Mays.
73
Al ver que solamente los que
vivan con Ba haban echado a
los Mays, Dash Grande le
pregunt a p: cuntos has
echado?
74
Cuando le pregunt: cuntos
has echado?, p le dijo: no
me di cuenta (de cuantos).
75
Al escuchar su respuesta,
Dash Grande le pregunt a uno
de los compaeros de p: y t,
cuntos has echado?
76
Cuando le pregunt, l tambin
dijo: no me di cuenta.
77
Isambo iccombi p
chedo quecuededsho tantiash,
Isambo yapambi. Ubien
chishpipoc quiac caundash,
Quibi-quibisio, pn buchi
Dashesio tantiamenquio yec.
78
Adshun isac, shuma
nibdquid Mayu chido bedaid
icac caundash.
79
Shuma nibdquid chido
bedaid istanec, Bai chedobd
icquid nadac caundash:
80
Nid chidombobi
beduidondambi.
81
Umbi beduidondaid
chidombobi nec.
82
Nidquio
cudasquiondash
bmbuedo quiac
caundash.
83
Adanec, aid chido buanec
nidannequimbi, Mayun piacbo
dadpen bedbededshun
tanebidanec nidannec,
ushtuidcuededac caundash,
Bushcudu niquiacbimbuec
niqueta pashnanaidn
budmiaid mayann caboqui.
84
Ushtuidcuededbosh
ushtocuededac caundash,
Matses, Nuqui chobued
Mayun tambec quenquio
yec.
85
N Matses cho-chobued
podquied Mayun tambac
caundash.
77
129
86
Dadpactsc icpaidta
Matses?
87
Dadpenquio iquec Matses
niac caundash.
88
Ushtocuededash utsibo
samdnubi, sidquianac
caundash, Matses.
89
Yaaa! Yaaa! Ubi dadan
accosh! Ubi dadan accosh!
Ubi dadan accosh! quianac
caundash, Matses, inchsh
poctsembo, ptucu yacnombo
Mayu cuesan aton cudan
ptsoscac.
90
Ambi ptsoscac Matses
sidquiannubi, ambi isan podo
dtaneshun b-baid
shucuducac caundash,
Mayun.
91
Nadambocain Mayun isan
podo shucuduanuc,
inchshnombo niquiac
caundash, Matses.
92
Nietiapictscquimbocquidn
Mayun shucuduasho tantiash,
niquiac cadennec, Matses.
93
Matses nienubi, shuma
nibdquid aton chidobi
bedanec Mayu niqueuac
caundash.
94
Aton chido bedanec Mayu
niquebon, Matses cho-chouac
cadennec.
130
86
95
Niquebosh cho-chotanquin,
Matsesn isac, sicsetsenquimbi,
ptsoscaquin podo canite
seshunac Matses yac,
quiondash.
96
Pia sananquid icquin Matses
cuidquiotsenampic Mayun.
97
Aden Mayu cuesan
ptsoscaquin Matses seuidbon,
badiadbudnuc aton shubono
cho-chuec puduanac caundash,
Matses.
98
Puduananec cho-chuec
ushchocuededac caundash, Bai
chedo, Dashesio chedobd
Mayu setanec cho-chuec.
99
Cho-chuequi shubu
anuenanec natia cudntuidac
caundash.
100
Cudn-cudntscquiec chochuequi, aton shubun puduedpuduedac caundash, Bai chedo.
101
Bai chedo aton shubun
puduednubi, aidobdi Dashesio
puduedac caundash.
102
Bai chedo yacno Dashesio
puduednubi, tied
tsiquiadcuenec p chedo
cudncuenac cadennec, aton
shubuno nidannec.
103
Tied tsiquiadec p chedo
cudncuensho tantiash,
Dachianec catiadic.
Ubimenda acbi dachiec? Aton
buchibien acbi dachiec quiac
caundash, Quibi-quibisio.
95
131
104
132
104
133
10
134
10
17
17
135
qu-quen tdi
seabantsec niquiansho,
bedan-bedantscquioshon
sioshash.
10
Ambo chido dadempabta
dada dadempa uesoshambi,
tedbidi nienuc' quiondash
quiondash.
11
Nisiboctsc min shnisio
niondash quiondash
Tsnntsaid pado.
12
Nisibo caquin, Tsasibo,
Shctembo, Mayambo,
Camumbo, Bdibo capec.
13
Aidi Buintadtsc capandash,
niunac uidnquio icsho.
14
'Pia dacudnquiodioshash
cun matsesn' quedennec
cunta quiondash Tsnntsaid
pado.
15
Tsnntsaidn tita Mayu chido
bedaid niondash.
16
'Aden aid cuissenubi,
Abucquio chuec budquin
siosh queshun, Mayun pia
dacudnquiodioshash'
quedennec cunta quiondash
Tsnntsaid pado.
17
'Tantiadenquio onquedennec'
quedennec cumpa quiondash.
18
'Dadpenquio Mayu icshobi,
Matses dadpactsc iquidmbi
uesondash' quiondash cumpa
quiondash.
19
Aid ted chiombi.
137
138
11
11
139
18
140
18
Flecharon tambin a su
pap, que tena barba muy
larga.
19
Hablando de tu abuela, mi
pap dijo: 'comenzando con
Sdyuqui, los antepasados
nados empezaron a capturar a
las mujeres de los Mays' dijo
Gordito.
20
Contaron que despus de
capturar a t abuela, capturaron a
mi mam y a otras dijo Gordito
nado.
21
'Ya ven, en vez de haber
estado capturndolas as, hemos
matado mujeres que eran gordas
y bonitas. Pucha, habamos sido
sonsos dijeron los Matss,
despus de comenzar a capturar
mujeres de la tribu May' dijo mi
pap dijo.
22
Estas son las mujeres Mays
que los Matss capturaron.
23
(1) Sdyuqui.
24
A mi abuela paterna Sdyuqui
le decan de apodo Morena.
25
Despus de capturar a mi
abuela, Shushupe la entreg a su
sobrino cercano Tum.
26
Con mi abuela como su esposa,
l solamente engendr a la mam
de M, llamada Unn.
27
Cuando el abuelo de M se
muri de una picadura de vbora,
su hermano menor, igualmente
llamado Tum, la tom como su
esposa.
28
l engendr los siguientes
hijos.
29
A mi pap Dun.
30
30
Tambin a Grandote,
igualmente llamado Dun, que
se muri cuando le pic una
vbora.
31
Tambin a Cucactsc,
igualmente llamado Dun.
32
Tambin a Tup, la que los
mestizos se llevaron de niita
cuando capturaron a su mam.
33
Tambin al hermanito de
Tup, al que los mestizos se
llevaron junto con su hermana.
34
Cuando se muri el pap de
mi pap, su sobrino, mi to
Barbn que se llamaba Dun,
la tom como su esposa.
35
Al primer hijo que engendr
Barbn su mam lo bot al
agua cuando se le hincharon
sus manos y no poda amarcar
al bebito.
36
Despus, Barbn engendr a
Pene Torcido, llamado Shabc.
37
Esos son todos los hijos que
tuvo mi abuela Sdyuqui.
38
(2) Rodilla Adolorida.
39
Miembro del Clan de la
Vbora, llamado Tum, captur
a Rodilla Adolorida.
40
Cuando Miembro del Clan
de la Vbora y Shushupe
juntos la tuvieron como
esposa, engendraron los
siguientes hijos.
41
Mi to Bpdsio, llamado
Dun, el pap de Cashishpi, al
que los Marubos mataron.
42
Tambin Manqud Grande, el
pap de Pedro Rimachi.
43
Esos son todos los hijos que
tuvo Rodilla Adolorida.
141
44
142
44
61
61
Tambin a mi primo
Tsiacquetscquid, llamado Dash.
62
Ba se hizo el segundo padre de
Tsiacquetscquid secretamente
(haciendo el amor con Picho
Adolorido cuando estaba
embaraza con Tsiacquetscquid).
63
Tambin a El que se Pic el Pie
con un Palo.
64
Cuando se muri su pap
Shushupe, el pap de Bicho de
Trompetero (que era hijo de la otra
mujer de Shushupe) tom a la
viuda de su pap como su esposa.
65
l solamente engendr a Bicho
de Trompetero, llamado Tc.
66
Cuando se muri el pap de
Bicho de Trompetero, Flaco
Cabodac, llamado Manqud, la
tom como su esposa.
67
Cmo la haba tomado como su
esposa cuando ya era vieja, ella no
tuvo ms hijos.
68
(5) La mam de Cabeza de
Lagarto.
69
Ba era el esposo de la mam de
Cabeza de Lagarto.
70
Habr sido Ba mismo quien
captur a su esposa?
71
No estoy seguro.
72
Ba engendr los siguientes
hijos.
73
Mi to lejano Cabeza de Lagarto,
que se llamaba Dmsh.
74
Tambin Gordo, que se llamaba
Nacu.
75
Despus de engendrar esos dos,
Ba se la entreg al nativo de otra
tribu que Sonmbulo mat de un
hachazo en la cabeza.
143
76
144
76
92
92
145
106
106
Tambin a mi to nado
Barbn, igualmente llamado
Dun.
107
Tambin a Mud, que se
llamaba Ncc.
108
Tambin a Bodompi,
llamado Dun, el pap de
Lorenzo.
109
Esos son todos los hijos que
tuvo la mam de Barbn.
110
(9) La mam de Cojito.
111
Los mestizos capturaron para
siempre a la mam de Cojito,
mientras su hijo estaba
escondido debajo de las hojas
de un ungurahui cado.
112
No estoy seguro si su marido
era M.
113
Ella solamente dio a luz a
Cojito.
114
No llegu a conocer la mam
de Cojito.
115
Fue hace muchsimo tiempo
que los mestizos se la llevaron.
116
(10) Syudiqui.
117
La mujer de Adildo dijo Mi
mam se llamaba Syudiqui.
118
A ella le decan de apodo
Cadera que Suena Cuando
Camina.
119
Pelirrojo captur a Syudiqui
cuando era nia.
120
Despus de capturarla de
nia y criarla, se muri sin
llegar a tener hijos con ella.
121
No s el nombre de Pelirrojo.
122
El hermano de pelirrojo era
Cara Sucia, llamado Ncc.
123
Cuando se muri Pelirrojo,
Quddcsio tom Syudiqui
como su esposa.
124
124
147
137
'Tedbidi chotaqun
beduan-beduanoshash'
quedennec quiondash cumpa
pado.
138
Aidon cumdquid
chiambo iccondashi.
139
'Mayun chido ano
Matsesn bedbudniaidi,
adombuembidi chotaqun
Matses acquin Matsesn
chidombo beduanbeduanoshash, Mayu chido
bedaid chedobtabi'
quedennec quiondash.
140
Mayun bacu chedo
Matsesn bedpampic.
141
Chitoshn utsi, bacu icsho
atonchubta bedndaid,
caniacsho Bpdsion
Tadntebtan cuessunniac
cadennec, Chido
chudecqueshun.
142
Chitoshn utsi amben
cunquin Macu-macu
capandash.
143
Aidi Sn-smnquidsion
papan iuaundash quiondash,
Shabac Uisu caidn.
144
Cumpa chedon Mayun
bacu iuaundash quiondash
cumpa.
145
Aid ted chiombi, Matsesn
Mayu bedampid.
148
137
149
150
18
Mananuc niequid
nadancashun utsibon
sebededoshash, Mayu aton
pia nibdtscquid issun.
19
Aden sequin, Mayu
dadempa uesoshambi'
quiondash quiondash.
20
Aden chuibanondash.
18
151
152
153
154
Isambobi sequin
tauapandaidon natiacquin
sec quiondash cun matses,
niquiash samdacno
istuidshun seuasho isash.
8
Adombuen sequin Matsesn
uesbudnubi, uanno samdquid
Mayu tssio chondash, ambi
iseduannebued cun matses
yacno chiec.
9
Chuash tsadec,
Padpidembuen Ombon siosh
ubi yacno. Nuqui
nibdquimbuendac.
Mitsipadectsi nuqui ique?'
quiondash tssio, ubi chedo
yacno chuituidec quiac
caundash.
10
Aden chuituidash, tsadten
uebudash yondash, aton cuda
sananec.
11
Uebudash tsadten uenubi
Dacudampanuc chuituidnec
ambibi
tauabededpaccondashun!'
quiondash.
12
Adtanquin, aton cuda
mnchictanquimbi isese
masioshash Ombon padpiden
siosh quequin chiec chotsaid
tssio.
13
Aden isese masiac
unstsccondash Ombon
accosh quequin
chuituidtscbuedquio'
quiodash quiondash.
155
14
Aden chuibanondash
Dannntscquidn quiondash cun
daus pado.
15
Aduaidic, aid tsusion shubun
icquido naintanquin,
Dannntscquidn shubun
icquidotsen sequin tauac cadennec.
16
Ain Nisiboctsqun, Tumi
cumdquidn, Dannntscquid
bedac cadennec, natiaquin
Matsesn abta shubudapan
samdquido seshun secanubi.
156
14
As cont Rodilla
Adolorida dijo mi primo
nado.
15
Entonces, despus de acabar
los de la maloca de ese viejo,
luego los Matss comenzaron a
matar echando a la gente de la
maloca de Rodilla Adolorida.
16
Ah Miembro del Clan de la
Vbora captur a Rodilla
Adolorida, mientras entre
muchos los Matss mataban a
sus parientes que vivan con
ella en la maloca.
157
12
12
24
24
159
31
31
40
Shabon nadancabanac,
chunumbo icquidn
tadanquetantsec cumpautsi
uebudtsccoshash.
41
Tadanquetantsec
uebudtscsho, cudan uinte
ansioshash, anobi cuda
madqumpambuen.
42
Adotanquimbic, cuda
mabidiactanquin chishpan
casioshash, anobi cuda
madqunquin.
43
Aden Shabon siac,
cauishquetsec cumpautsi
equetsccoshash.
44
Ambi siac equetsec
cumpautsi uenuc, Shabo
cuenoshash aton senco
bedanec.
45
Cumpautsi sianec, aton
senco bedanec Mayu
cuembon, cumpautsi utsi
Tca choshash, Podo
Pbission papa.
46
Atoda acnuendambi
senco tsidunnuc?
quiondash.
47
'Abi sianec mayu cuembon
chosho, unsbudquimbi naden
chioshi cun buchin' quioshash
cumpautsi quiondash
Quioshash pado:
48
'Ubi dadan accosh,
madompa.
49
Ubi dadan accosh,
madompa.
40
161
50
50
Despus de picarme el
hombre de la otra tribu se fue
por all, padre de puros
varones.
51
Despus de picarme el
hombre de la otra tribu se fue
por all, padre de puros
varones'.
52
'Despus de decir eso mi
hermano se muri' dijo mi to dijo
Quioshash nado.
53
Mientras se mora mi to
anciano, el pap de Brazo
Cicatrizado corri por donde
haba corrido el hombre Shabo
dijo Quioshash nado.
54
Despus de contar eso, mi to
cont lo siguiente sobre cmo l y
sus compaeros persiguieron al
Shabo y lo echaron dijo
Quioshash nado:
55
'Corr por donde me haba
dicho: despus de picarme,
el Shabo se fue por all,
escuchando mientras corra
haciendo bulla con las
calabazas.
56
Al escuchar que se iba
haciendo bulla, corr hacia
ah calladito.
57
Despus de alcanzar al
Shabo corriendo calladito,
empec a gritar llamando a
mis compaeros'.
58
Yo mismo escuch cuando
empez a gritar el pap de Brazo
Cicatrizado despus de correr por
donde el Shabo haba corrido
despus de picar con lanza a mi
to anciano dijo Quioshash
nado.
59
'Chinuntanec quianquin
nadancanac, ubi tantiec aucbidi
chuan-chuanquiosh Shabo.
Aden ubi nadancabuannenubi,
Mando Chichann papa chedo
chosh' quiondash cumpautsi
quiondash.
60
Tcabi amben cunquin
Mando Chichan capondash,
bacumpi iquec mando
chichan quian-quiansho.
61
Mando Chichann papa,
Nacua cumdquid,
Quioshashn buchi niondash.
62
Naden chioshash cumpautsi
padon ambi Mando Chichann
papabtan Shabo
seshunnendaid quiondash
Quioshash pado:
63
'Dadshun senu caqui,
siadtiambo icquin, utsiutsien nadancabudtanniosh.
64
Siadtiambo icsho issun,
Mando Chichann papan
Umbiquien cainshun senu
Shabo nadancametan
caushi.
65
Aduac, umbi
nadancametanac chosho,
sequin tauaosh.
66
Sequin tauac, abi siaid
chicanec, pia shcmishshcmishmaidi
pudunnidquin Mando
Chichann papa nadancasho
umbitsen siombi.
59
163
67
67
Mientras me segua a m
cuando yo lo ech, el que lo
ech primero lo ech otra
vez.
68
Cuando lo echamos de esa
manera varias veces, el
Shabo se debilit.
69
Mientras se estaba
debilitando cuando lo
echamos de esa manera, los
otros Matss vinieron y lo
echaron hasta que se
muri'.
70
Contaban que el Shabo era un
hombre muy valiente.
71
Contaron que cuando regresaron
despus de echarlo, sus hijos y
los otros vieron que el viejo
(Dmash) estaba echado muerto.
72
Despus de molestarse porque
haba matado con lanza al viejo,
mataron a todas las mujeres que
haban capturado ah dijo
Quioshash.
73
Habrn comido al viejo que fue
asesinado con lanza por el Shabo?
74
No me contaron si comieron al
viejo que el Shabo mat con
lanza.
75
Despus de echar a los Shabos,
los Matss regresaron a su casa.
76
As me cont Quioshash nado
sobre cmo echaron a los nativos
Shabos, lo que l mismo haba
visto junto con Cabeza de Lagarto
nado cuando eran muchachos.
77
Con Nativa Coja como esposa,
Bin, el mismo que la captur,
engendr a los siguientes hijos.
78
A Viuda Sapo, llamada Chap, la
mam de Vctor Tc.
79
Nidic, Tsc-tscsio,
Shabac cumdquid, bdin
accondaid.
80
Nidic, Tadqud, Ncca
cumdquid, Tanama bedshun
inuidondaid.
81
Bina unsan, Quibi-quibision
Mayu Tidin bedshun nid ted
tishmiampic.
82
Nidic, Cuedenquetscquid,
Pacha cumdquid, Bencamin
Nacuan papa.
83
Nidic, Naman tita, Dame
cumdquid.
84
Imbioqun tita bedshun, nid
ted Shabaqun tishmiampic.
85
Nidic, Manquidmpi, Sosian
bn pado.
86
Nidic, Sipi Podo,
Chucmantesion chidon tita.
87
Shabac unsan, Imbioqun tita
Sisusion bedac cadennec, aton
champi Sipi Podobta inquin.
88
Imbioqun tita inquin, Imbioc
abentsqui tishmiampic
Sisusion.
89
Aid ted Shabo chidon
tishampic.
79
Tambin a Tsc-tscsio,
llamado Shabc, al que lo mat un
tigre.
80
Tambin a Pie Fracturado,
llamado Ncc, el que captur y
era el esposo de Tanama.
81
Cuando se muri Bin, Qubiqubisio tom a Nativa Coja y
engendr los siguientes hijos.
82
A Cuedenquetscquid, llamado
Pach, el pap de Benjamn
Nacu.
83
Tambin a la mam de Nam,
llamada Dam.
84
Despus de capturar a la mam
de Pico Pelado, Shabc engendr
los siguientes hijos.
85
A Pequeo Manqud, el marido
nado de Sofa.
86
Tambin a Brazo de Pichicho, la
mam de El que Tiene Muchos
Chupos.
87
Cuando Shabc se muri,
Carbn tomo a la mam de Pico
Pelado como su esposa, tambin
tomando como su mujer a su hija
Brazos de Pichico.
88
Con la mam de Pico Pelado,
Carbn solamente engendr a Pico
Pelado.
89
Esos son todos los hijos que
tuvieron las mujeres Shabos.
165
Piaquina dadpenquiosh
icquid Matsesn istuidpac
cadennec.
2
Piaquina istuidtanquin, sequin
bedampac cadennec, Matsesn.
3
Matsesn sequin bedanac
niquenidec, Piaquina
ushtuidpac cadennec.
4
Ushtuidacsho, padpiden
seuapac cadennec.
5
Ambo siac, niquiash
ushtuidacsho, padpiden
seuapac cadennec.
6
Aden Matsesn sebannubi,
Piaquinan natiacquin toncac
cadennec chompian,
niequimbi.
7
Natiambocquin
toncabededbocno isac,
potanedapambobi chshte
samd-samdanac cadennec,
niequin Piaquinan secaid.
8
Chshte dadempa secacsho
issun, aidi Matsesn
bedbededac cadennec,
nidtuidquimbi.
9
Adembi nadancabanquin
sebantiadquidi, natiacquin
chompian toncabocsho tantiash
nidtuidac cadennec, chshte
nianaid bedequi.
166
10
'Chshte bedbededec
nidtuidquin isac, Poicha
nacmanquio Piaquina
dadempa nidanniac
cadennec.
11
Matsesn cunaidta
'Poicha' caic? Mayun cunaid
Matsesn, 'Poicha' caquin
naic quiondash Tsnntsaid
pado.
12
Anouidtsqui Piaquina
ispac cadennec, Matsesn.
13
Padpiden istuidambo icac
cadennec.
14
Aidoda Ticuna nepeque?
15
Ma ambobi Piaquina nidac
cadenneyoc, Actiam tami
yacmi, Ticuna nbi
iccuededacmi.
16
Aidquiobien Ticuna nec.
17
'Tauauidoshambi. Mayu
uesondac padombuen uesnu
caidi, abichobimbo Piaquina
nidaccoshash' quedennec
cumpa quiondash
Tsnntsaid pado.
18
Aid ted chiombi.
10
167
168
Panddaccondaid mayu
isondambi bacu icquin.
2
Aton nantanshun aid
cunndaid tantienquio iquembi.
3
Matsesn nantanshun ambembi
cunquin Podedo cadennec
aid.
4
Aidi panddndacsho Matsesn
Mayu Panddte caic nbi.
5
Cunchu Cansh padon tita
shcon papa niondash Mayu
Panddte.
6
Aidbidi Dmash padon papa
niondash.
7
Dmashi Podqudsio
capondash, abucush padec
podqudndacsho.
8
Cun shanuachon matses
uesquin seshun sianubi, Mayu
Panddtetsen istuidac cadennec,
Matsesn.
9
Cun shanuacho tansiadac
padquiecbidi tansiadaid, mayu
utsibidi nendash.
10
Cun shanuacho padon
matsesado Mayu quequin
cunquimbi, Mayu Tidinn
matsesado Shabo
cumpandash.
169
11
170
11
25
Nacuabi amben
cunquinTsnntsaid catanquin
Podo Pbissio caundash.
26
Naden chiondash Tsnntsaid
padon ambi cania icquin Mayu
Abentsc bedsho isndaid:
27
Chotac bedshumbennec
capuacnoushi, 'Nidnu'
quianec, Tamushacu
tandotanec Poichan
naquiadec mananuc
choshabi.
28
Adec choquimbi,
shctenam munquiacno
chidon tincaidquio icsho
istuidoshash.
29
Chidon tincatsaidquio ta
ictscsho issun ta
tambanquin isac, tiedmpi
nantan shubumpi
andadcatsaid
tsadtsccoshash.
30
Shubumpi andadcatsaid
tsadsho ompodshon isquien,
chido abentsqui ictsec.
31
Abentsqui ictscsho issun,
puduedquin bedtsccoshash.
32
Puduedquin bedtanec,
'Machoctscquio neque,
cuessunnenu' queshobi,
'Nuqui piacbo setsccondaid
siameshun acnun aidi buan,
Menampi' caushash
Bpdsion, Cuesten
Tasiadte pado cain
quiondash.
25
171
33
33
41
41
173
48
Piacbo siaquidquio
niondash aid.
49
Cuesten Tasiadten Mayu
Abentsc inquin dada
bacumpi abentsc
tishmiampic.
50
Aid bacumpi unsampic
caniabi.
51
Ani unsan, siashun
acmequin aid mayun
caniuaundaidquio Mayoco
nec.
52
Samued Tumibi amben
cunquin Mayoco capec.
53
Adashic, nden atonchu
Mayu Abentsc
Matsesbtan bedtanondash,
Bai chedobd Mayu
Panddte iccuenniac
caundash.
54
Adec Bai chedobd
icquimbi, shco macho
padon tishaid Bain baba,
Bdin Dchishte pado
bedndash Mayu
Panddten.
55
Tupabi ambembi cunquin
Bdin Dchishte caundash.
56
Actanquin bdin aton
shni dchishacsho Bain
baba Bdin Dchishte
capondash.
57
Bedshun mayun inac,
natia chudadac caundash
Bdin Dchishte pado, dada
utsibd.
174
48
58
58
175
66
176
66
DunuBdsio
DunuSonmbulo
177
76
Capuec nidboshon,
shuintebta tsaues
dadpambo bondash
Bdsion, inchshbudtsqui
choquin.
77
Shuintebta tsaues
dadpambo Bdsion
bbon, chuenquio yec
Mayu Panddte
inchshbudondash.
78
Chuenquio yec mayu
inchshsho issun,
caundash
shubunoshombi Cachita
Mapision.
79
canubi,
tashcuduatuidondash
Mayu Panddten
mayann.
80
Tashcuduatuidsho
tantiash, aucbidi Cachita
Mapi puduedondash 'Abi
mayu chuec' quiash.
81
Tashcuduatuidbuedi
chuenquio icsho isash,
'Ada mayu chosh
tashcuduatuidbued?'
quiondash Cachita Mapi.
82
Adsho, 'Chuenquio
iquec' utsibon caundash.
83
'Chuen iquec' cac, 'Mayu
bquednu' quec, Cachita
Mapi nidbosh, 'Mayu
chuenquio iccosh' quec
chouaondash inchshn.
178
76
84
84
179
92
180
92
101
Shcten puduedacsho
btintanec, Ayash
tsbono quianec, cun
bn nidondash'
quiondash quiondash.
102
Adnubic, naden chiondash
Cachita Mapin, ambi Mayu
Panddte cuessunniacsho
istuidndaid quiondash
Tsiacquetscquid:
103
'Ayash tsbono
quianec nidshun isac, isan
podo nbimbo
dachimbudniaid
iccondash.
101
181
104
104
112
112
'Despus de ver el
nativo de la otra tribu que
estaba amarrado dentro
del agua con la sien
hacheada, mi marido se
fue corriendo muy rpido.
113
Despus de que se
corri dejndome, vine
solita por donde no haba
camino hasta encontrar el
camino y vine corriendo a
la casa.
114
Mientras vena
corriendo pensando en mi
hijo, dicindome a m
misma: si veo que ha
matado a mi hijo, les dir:
'mat a su propio hijo.'
115
Al llegar, encontr que
estaba riendo a mi hijo y
empujndolo.
116
Cuando lo rea
empujndolo de esa
manera, mi hijo llor.
117
Mientras rea a mi hijo,
Cabeza de Lagarto deca:
cmo no vive Nativo
Narizn como viva antes,
para matarlo y ponerlo
debajo de su hamaca
despus de decir: 'ms
bien l lo mat (a Nativo
que Fue Hacheado en la
Cabeza) afuera,' para
hacerle ver a su nieto!
118
Cmo no vive Nativo
Narizn para ver si sus
hijas dicen: 'est matando
a mi pap, porque mi hijo
le ha hecho ver cmo lo
mat!'
183
119
Cumpa icshoen
cuessunnetsenquiochitondas
h, ubi chedo ismequin.
120
Abi tsaues
cuessunquidquio aton
papamano
cuessunneshunac, cun mado
chushcaquiondash'
quiondash quiondash.
121
Shcbioc padon papa Mayu
Shoconte niondash, Bdsio
padon buchido.
122
Aid unsabi icshoen Cachita
Mapisio padon
cuessunnetsenquiochitandash.
123
Adshumbic, naden
chuibanondash Shcbioc padon
quiondash Tsiacquetscquid:
124
'Cun mado chushcabosh,
badiad utsimbi cun bn
capuec nidondash.
125
Capuec nidshun, shcten
unsuashun bacsho
codoashun, N shcten
uec caundash Cachita
Mapision.
126
Aduac tsadbudtanec, 'N
shcten uec' quetiapimbo
tsadebi. Tedtsi bpaccosh?
Tsaues dad, shuinte
abentsc. Aden b-bshun
pequido menetiapi
cadquiondash cun mado.
184
119
127
127
185
135
Puduedtanquin, Bdsio,
Tantia mibi, chuinu! Mayu
cuessunnequin bedshun,
otacquio chido imbeded, ubi
caic 'Aidmbien cuessunniash'
quenquiocquin, bn
cuessunniash mibi caic, 'Bn
cuessunniombique, mimbiquien
inta' quenquio ictsiabique! cac
caundash, Tcan.
136
Quioshash padon mado
unsaccondaid, Tca nua
iccondash.
137
Tcan Bdsio chushcaush
quesho umbibi tantiondambi
bacu icquin.
138
Mayu Panddaid padon baba
cunchu Cansh pado niondash.
139
Nadondash cumbosio Bdsio
pado ubi chiec.
140
'Cun nachin champimbuen
nec' queshun, Cansh 'Cho'
catanneuidondambi quiondash.
141
Aden cumbo padon chiondac,
cunchu pado chiondambi, Cun
nachin champimbo icsho,
Cansh Cho
catanneuidondambi' quepaboc
cumbosio Bdsio quequin.
142
Aduac, Abimbo cash. 'Cho'
catanneuidondashi.
Adotannesho, 'Ma min chido
mimbi mayu acquin bedndaid?
Mitsimbo aid nianash nec?'
caundambi quiondash cunchu
Cansh pado.
186
135
143
143
DunuBdsio
DunuSonmbulo
187
188
Seccin 4
1910-1919
Bacubobtabi Chidobo Chotaqun
Bedbudnendampid
Nios y Mujeres Raptados por los Mestizos
189
ndenquimbo Actiam
cuman tieduash
samdcuenniac cadennec,
Matses, chotac nibdquio
icnuc.
2
Actiam cumanquio
samdbuedi, chotaqun
cuesquin tauac, mananuc
yampampic, acte dada cuman
samdcuennec.
3
Actiam anuentsc acte dada
cuman tieduash samdshun,
Mayu cuessun secaquin aton
nidaid bedash, Nshpud
Chued cuidi cumantsen
tieduash iccuededpandash.
4
Ambo icashic, Nipac Chued
cumantsen tieduash
samduapandash.
5
Ambo samdashic,
Chshdapa cuidi cumantsen
tieduash samduapandash.
6
Chshdapa cuidin tieduash
samdashic, Chimu Tete
maccus-maccusquiacnotsen
tieduash samduapandash.
7
Adec samdcuenneshobi,
chotaqun cuesquin
niabennepandash.
190
191
Matsesn bacubo
Nios Matss
192
18
18
193
27
27
Matsesn champibo
Nias Matss
194
195
17
17
Apuntndole a su compadre
viejo que estaba llenando costales
con faria, dijo lo siguiente:
18
Han contado que este mismo
mataba a los Mayorunas, cuando
andaba con los soldados ella dijo
de l.
19
Al escuchar que dijo eso, el viejo
se retir rpidamente, al escuchar
que haban revelado que l haba
matado a los Matss.
20
El viejo que tena su pelo
completamente blanco con canas
se retir sin terminar de llenar los
costales con faria, pensando:
est contando hacindole
escuchar al Matss.
21
'Despus de que les haban
hecho embravecer a los
Mayorunas, se fueron varias veces
en vano diciendo: voy a matar a
los Mayorunas dijo mi mam
dijo la mujer mestiza.
22
As cont mi mam anciana
dijo:
23
'Despus de irse diciendo:
voy a matar a los nativos,
los soldados regresaron
diciendo: los Mayorunas
mataron primero (a nuestros
compaeros).
24
Los que se fueron despus
(regresaron diciendo): los
Mayorunas mataron primero.
25
Los que se fueron despus
(regresaron diciendo): los
Mayorunas mataron primero.
26
Los que se fueron despus
(regresaron diciendo): los
Mayorunas mataron primero.
197
27
A padpidec nidquid,
Ambiabi Mayudunan
cuesosh.
28
To!, bdadquimbuac
Mayuduna.
29
Aben bdadtiapimbo
icquidi, chidobobtabi
bacubo bedshuntanniac,
bdadampid Mayuduna nec.
30
Adembidi, chidobtabi
bacubo acshun
siashuntscquien icac
nishampid Mayuduna nec.
31
Aden utsibo acmaidi
bacubo bedshun b-bquin,
Mayudunan bacu aton
chotac utsibo
menebudnedennec, piucquid
bedquin.
32
Piucquid bedquin
Mayudunan bacubobta
chido sondadun meniac,
Padpiden beduatan aton
chotac utsin cac,
nidanneshun
beduatanactednec.
33
Adombuac
nishaccondaido Mayuduna
nec, aben bdadaidpenquio'
quiondash quiondash.
34
Aden chuibanquid cunta
machompimbo Dequena yacno
iquec nidtuenquio yec ueuidequi
icquid quiondash chotaqun
chido.
198
27
35
35
199
200
201
17
202
17
25
25
203
34
34
43
Adec tsadshobi,
machibta isan meniac,
cacushshun
chetsccondambi.
44
Ashunquio isan
acbidanec nidec,
ushtuidondash.
45
Ambo ushanec nidequi,
Manisac budondash chotac.
46
Manisac budanec, cano
antabdtuanec nidquin
buanondashi.
47
Canon nidec
inchshbudondash.
48
Inchshsho isash
ushtuidenquio yec,
inchshmbi nidtscquiec
nidondash chotac.
49
Inchshmbi nidtscquiec
nidec, uqu icquid
Manisactapa
pocuenondash.
50
Manisactapa pocuenanec
nidec, inchshmbi
nidtscquiec chotac
nidondash.
51
Manisactapan
nidannequi, uqu
chiandapan
puduedanondash, uqu
nidquidn.
52
Aid chiandapa uqu nidec
uqu icquid actedapa utsi
poshquendaid niondash.
43
205
53
Aid chiandapan
inchshn buanac canon
nidquin, acte
nmishbanondambi
Midami acte chudeque,
mishnu queshun.
54
Aden nmishquin
tambanaqui, uditsen
chiuidanondash, udi
chiuidbuedi.
55
Midapadpec
chiuidequien niondash?
56
Tantiadempambo
chiuidondash.
57
Udi chiuidbuedi,
mabidiadaccondash,
Pocadpa icquid actedapa
yauc chiuidadec
mabidiadaccondash.
58
Uqu nidec, chiandapabi
Pocadpa icquid actedapa
poshquiaidn nidannequi,
Tamancu cacno
ictuidondash, cun
chidobta ubi buanequi.
59
Tamancu cano ictuidbosh
badiadbudnuc tabadec,
Coya Shabu choquidida
neque, isbono!
quiondash.
60
Adtanquin, chotac chido
dashcute
tsibioccadobanquin
tsisbanondash.
206
53
Mientras me llevaban de
noche en la canoa por esa
cocha, iba tocando el agua
pensando: voy a sentirla para
saber por dnde corre el
agua.
54
Mientras me iba tocando el
agua de esa manera, me di
cuenta de que la corriente que
corra en la otra direccin
empez a correr en la
direccin opuesta.
55
Cmo quizs corra la
corriente?
56
No se poda entender por
dnde corra.
57
A pesar de que corra en la
otra direccin, cambi de
rumbo, comenzando a correr
hacia el ro donde est
Pucallpa (es decir, haca el ro
Ucayali).
58
Mientras se iban
llevndome a m y a mi mujer
por la cocha hasta una
quebrada que desaguaba la
cocha por el otro lado y corra
hasta el ro donde est
Pucallpa, se quedaron en el
pueblo llamado Tamanco.
59
Mientras estbamos en
Tamanco en la madrugada
despus de haber llegado ah,
Coy dijo: voy a ver si
tienen vellos pbicos!.
60
Despus de decir eso,
andaba alzndoles las faldas a
las mujeres mestizas y
mirndoles sus entrepiernas.
61
Tsibioccabanquin chido
tsisbansho istanec,
Padquid chutush padec!
Matsesn nantanush abi
yacpadquiobi icpaic!
Abdi chopash
nadequec! quiondabi.
62
Dashcute
tsibioccadobanquin
uesquin tsisbanondash
chotac chidobo.
63
Tsibioccadoshon chido
tsisbansho istanquin,
maquinian onquequin
chiondash.
64
Chotac chido Coyan
tsibioccadobansho issun,
mdtanniondashi
chotaqun.
65
Adecta nid tsadeque,
is n quequimbini
mdtaniondash.
66
Aden chotaqun
mdtannetscnuc, cun
chidobd ictsccondabi.
67
Cun chidobd ubi icnubi,
abadiadash padpidec
maquinian onquiondash.
68
Aden oncamedonesho
tantiec ubi icnubi,
danchadapa
cudtuidondash,
abitedimbo Coyan chotac
chido tsibioccadobanquin
tsisbambon.
61
207
69
Cudtuidacno isac,
danchadapambo
tashcunondash, chotac
dadempa antabdec, Coya
bedec choquid.
70
Danchadapan chotac
dadempa choquin
nandotuidondash.
71
Danchadapan nandotuidnubi,
danchadapanush bud-budquin
cun bacumpi bedondash,
umanuc caputscsho'
quiondash quiondash.
72
Aden aton bnn chuibannubi,
aton chido nadondash quiondash
Tsiacquetscquid:
73
'Cun dauidn bacu
danchadapanush choquidn
bedsho istanquin, umbi
tishaidquio cun bacumpi
(Mani-mani) bedondambi.
74
Cun bacumpi umbi bednubi,
cun dauidn bacu ubd
ictscquid bedanquin
danchadapan iuedondash'
quiondash quiondash.
75
Aden Mani-manin titan
chuinubi, Mani-manin papa
nadondash quiondash
Tsiacquetescquid:
76
'Chotaqun cun bacumpi
bedacno umbi isnubi, chotac
utsibon Coya bedondash.
208
69
77
77
Despus de agarrarlo, lo
Bedtanquin, danchadapa
arrojaron
en la lancha
anniondash uishpo btonlastimando
su canilla, tal
btompambuen, intac natia
que le sali mucha sangre.
icnuc.
78
Cuando estaba sentado
78
Buamduidec
despus de que lo arrojaron
buamdenquio yendabi,
en la lancha lastimando su
cumbo. Buanac, anobi yenquio
canilla, Coy dijo: no voy
a dejar que me lleven para
yec chouaindabi. Chuec, u
siempre, to. Cuando me
cutedapa nidquidquiobi
lleven, voy a regresar y no
tanidtuidendabi. Chouaibi,
voy a quedarme ah noms.
cumbo, nuquibi made
Al regresar, voy a estar
setsshun pec nidnush
parado al pie de ese rbol
quiondash Coya, uishpo btonque est ah. Voy a regresar,
btompambuen danchadapa
to, para irnos a matar
majases y comerlos juntos.
anniac tsadec.
79
79
Al escuchar que dijo eso,
Adsho tantiash, Made
sin
dejar que Coy me oiga,
seshun pec chuempabi!
me dije a m mismo: vaya
Bdaic tsadtsectabi
imaginando que vas a venir
chonoc!Chuempabi!Bdaic
a matar majases y
tsadtscshodabi bdain
comerlos! Cmo si te
chomenuc!
portars bien para que
puedas regresar! Vaya
Cuessunnepaimbini aquec!
imaginando que vas a venir!
Nen mibi
Cmo si te portars bien
chopadic!quiondabi
para que te dejen venir
ubentsqui Coya
amistosamente! Vaya
tantiamenquio iquec.
creyendo que no te van
80
Chuendabi queshobi, Coya
matar! A ver, regresa si
buanondash, cun
puedes ahora!.
80
Mientras estaba diciendo:
bacumpibtabi.
81
voy
a regresar, se llevaron
Cun mado buansho istanec,
a
Coy,
junto a mi hijito.
Padtembosh cun mado!
81
Al ver que se llevaban a
quiondabi' quiondash
mi hijo, dije: pobre mi
quiondash.
hijo!'
82
82
Aden chiondash Mani-manin
As contaba el pap de
papan quiondash
Despeinado, dijo
Tsiacquetscquid.
Tsiacquetscquid.
209
83
210
83
94
94
211
104
Inchshnuidquio
choquimbi,
badiadbudnumbobi canon
choquin nandotuidondambi
nidaid ictsacno, icbo
nidanniaid shubu
tsadtsacno.
105
Nandoshon isac, icbo
nidanniaid shubu tsadquidn
machi tabadondash.
106
Machi tabadsho, aidi
bedondambi.
107
Machi bedbtsenec
actiachodapanuidi chuec,
Manisactapa budondabi.
108
Manisactapa budanec,
actiachonuidi chondabi,
midapadoshon potetiapimbo
icnuc.
109
Actiachonuidi choquin
isac, cano shni
nuadondash, chotaqun
paicha setanniaid.
110
Cano shni nuadsho
istuidtanquin, bedondambi.
111
Bedshun isac, cano poshposhquiacsho, nidaid
ambibudniondambi, acte
ancubudannesho.
112
Aden ambitanquin,
potiondambi cun
chidobtan, machi
antsaduntanquin.
113
Potiacanec chuec,
ushtuidtsccoshabi cun
chidobd, itiadapa nantan.
212
104
Mientras venamos
solamente de noche en la
canoa, al amanecer atraqu
donde haba una pequea
altura, donde haba una
pequea casa cuyos habitantes
estaban ausentes.
105
Al mirar despus de atracar,
vi que haba faria en la casa
vaca.
106
Me llev esa faria que
estaba ah.
107
Despus de conseguir la
faria y venir caminando por
donde el terreno era puro
bajial, llegu al valle del ro
Tapiche.
108
Despus de llegar al ro
Tapiche, avanc por el canto
donde era puro bajial, porque
no haba cmo cruzar el ro.
109
Al mirar mientras andaba
por el bajial, vi que ah estaba
rebalsando una canoa vieja en
la que los mestizos se iban a
picar paiche.
110
Al encontrar la canoa vieja
rebalsando ah, me la llev.
111
Al llevarme la canoa, vi que
tena huecos, as que tap los
huecos con arcilla porque se
llenaba de agua.
112
Despus de tapar los huecos,
cruc (el ro Tapiche) con mi
mujer, despus de embarcar la
faria.
113
Cuando estbamos viniendo
despus de cruzar, me detuve
para pasar la noche con mi
mujer (y Despeinado) en un
aguajal grande.
114
Ushtuidquin isac,
uismactsqunquio tsaues
usudondash.
115
Usudsho cuesoshambi.
116
Tsaues cuesquin tantiac,
chotaqun buambued cun
mado unsquimbo
iccondash, Umbi tsaues
penubi cun mado tsaues
penquio iquec chotabd
iquec quiash.
117
Bdambuec cun chidobd
onquenu caqui, natiambo
uns iccho-icchondash.
118
Cun mado unsquio icchoicchonoc, Abi dadi cun
mado buanequibi bdambo
icpatsiac quiondabi.
119
Aden tantiec tsadec,
Abdi choshon
tantiamepen cunabo
bedmiosh!Ambi Matses
chido cuididiabenniac
padquidien chotac chido
ambi danosh. Chuempabi!
quiondabi, cun mado tantiec.
120
Cun mado tantiec shubiec
ubi tsadnubi, cun chidon
codocacsho tsaues
piondambi cun
madompibtan.
121
Tsaues piash ushtobosh,
badiadnuc puduanuaundabi,
tsaues tsh n nsambued
pianec.
114
213
122
122
131
Pistsc pansadquid
istuidtanquin, cueste
tetanquin, icsa tsidtoniaid
pistsc pansadacno cueste
dnanquin tanondambi.
132
Cueste dnanquin tanac
bdambo icsho issun,
aucbidi cueste indondambi,
Chotaqun istuidnushe
queshun.
133
Aucbidi cueste
shctuanec nidshun,
ocodonte tstanondambi,
ocodonte tsedoquin
mtapuuanuen.
134
Ocodonte tstanec
choquin, umbi cueste
nindobuedi aucbidi
dnantanquin, ocodonte
tsedondambi mtapuuaquin,
cun chido potemenun.
135
Adotanquin, cun chido
potemiondambi.
136
Cun chido
potemetanquin,
padpidembuen cueste
nindondambi.
137
Ocodontetsen
chicshunniondambi
Chotaqun istuidtanquin
nadancashun acnushe
queshun.
138
Adanec choquin tsaues
codoatuidondambi, cun
chido chedobtan
petscnun.
131
Despus de encontrar el
lugar donde solo haba ese
canal angosto para cruzar,
cort un palo y lo prob
colocando su punta en la
palizada atravesando el canal
(para ver si servira se
puente).
132
Despus de ver que estaba
bien cuando prob el palo,
saqu el palo, por precaucin
en caso los mestizos lo
encuentren.
133
Despus de irme ms all
despus de sacar el palo,
arranqu un tallo de huamb,
para hacer un pasamanos
amarrndolo a travs el
canal.
134
Al regresar despus de
arrancar el huamb, coloqu
el palo que haba sacado y
amarr el huamb haciendo
un pasamanos para que
pueda cruzar mi mujer.
135
Despus de hacer eso, la
hice cruzar a mi mujer.
136
Despus de hacerla cruzar
a mi mujer, otra vez jale el
palo al monte.
137
Tambin desat el huamb,
pensando que si los mestizos
lo encontrasen podran
seguirnos y matarnos.
138
Mientras venamos
despus de cruzar, nos
detuvimos para cocinar la
carachupa, para comerla con
mi mujer y mi hijo.
215
139
Codocatanquin, cun
chido chedobtan
piondambi, machi
annequin.
140
Tsaues pianec chuec,
ushtuidondabi
ushbudtsambi.
141
Ushtuidash uequin
tantiac, chotaqun
buambued cun madompi
unsquiosh iccondash.
142
Aid tantiec shubitsash
ushtondabi.
143
Ambo ushanec choquin,
Mayu sec
nidannioshaidquio
istuidondambi.
144
Mayu sec ubi chedo
caposhaidi tantiadenquio
iccondash.
145
Mayu sec nidannioshaid
istuidash, Mayu sec
cuenoshaidbimbuequien
icpec quiondabi.
146
Adshun udictsc
nidshun isac, dpuen
iccondash.
147
Dpuen istanec,
Aidquiobida nepec?
quiondabi.
148
Tantiadenquio icsho
istanquin, Umbi
isondacnombobien
niacposhe, istannu.
Nmbobi tsadta
caundambi cun chido.
216
139
149
Adanec, nidondabi.
Nidshun isac, aidquiobi
iccondash, Mayu sec cuencuenoshacnombo.
151
Bste tabadoshacno isac,
ndenquimbo cute
canibudniaccondash.
152
Aid istanequi,
tantiadcuenquiondabi.
153
Tantiadcuentanec,
Nmbo iccondash
quianec, puduanondabi
cun chidobd.
154
Adec choquin tantiac,
cun madompi
unsquimbosh icchoicchondash, chotaqun
buambued.
155
Cun mado unsquiosh
icnuc Nen abi
chopadi!Bdaic
tsadtsectabi bdaic
chonoc! quiondabi, Coya
buambued tantiec.
156
Coya icsambo icsho
issun chiac choshon cun
mado chotaqun buanosh
quiash adondabi.
157
Aden cun mado
tantiabtscquiec chuequi,
nuntanquio chondabi'
quiondash quiondash.
158
Mani-manin papan abi
chondaid chuibanndambi,
naden utsibon chiondash
quiondash Tsiacquetscquid:
150
149
217
159
218
159
166
166
219
172
Aton bn chotaqun
cuesacsho issun, Manimanin tita bedquioshash
Podo Pbission papa
padon' quiondash
quiondash.
173
Aden Tsiacquetscquidn
chiondash.
174
Modas Mapin titada
chotaqun beduidpandashe?
175
Mayu chido bedaid
chotaqun buanacsho Mayu
Shoconten Modas Mapin tita
Matses yacno buampid,
caimbi.
176
Modas Mapin titabien
beduidampic chotaqun, ma
Tsnntsaidn papan
dadpambo chido indennec
quiondac.
177
'Chosho, cun bn
siccuesondash' quiac caundash
quequin chuibanondash.
178
Modas Mapin titambien
Mayu Shocontebd choshon
chuibanndash, Aden cun
bn cuesondash quequin.
179
Aid tedi chiombi
bacumpictscsho anibta
Mani-mani chotaqun
beduidampid.
220
172
221
12
Matses cuesenquiocquin
abuc ton-toncaic tutueposhash chotac.
13
Abuc secaquin bada tontoncasho istanec titinquianec
nidec, isan dadpambo
uequid podo queduc
pueduedtsccoshabi.
14
Isan podo quduc
puduedquin, ubi madiadaid
cun bchun
tshshunnioshambi.
15
Tshtanquin neboc, ubi
puduedbued isan podo
matsadequi bchun
shodidinquedoneposhash.
16
Ubi puduedbued isan podo
matsadequi cun bchun
shodidinquedonenubi,
chotaqun bedac chuec cunta
cuntuidtsccoshash.
17
'Ubi dadan bedoshe, nidnu
cho mado! Ubi dadan
bedoshe, nidnu cho mado!'
quiadtannetsccoshash cunta,
ubi nbi isan podon usudash
uetscnubi.
18
'Nmbobien aton bchun
tsadpec. nabien cun
madompi ompodash uec'
quequin nibnquimbini
chotac istuidmetsenoshash
cuntan.
19
Mdimpashunquio
tsidunquin, chotaqun cunta
ctanactanneposhash.
222
12
20
20
223
Chotaqun Mo cuesampid
cuntacho padon chiondashi.
2
Aton bn icnubi dada utsi
bedec cuenquid icsho,
Bnued capondash
cuntacho pado.
3
Amben cunquin cuntacho
Sipi Podo caundash.
4
Cuntachon cumdaidquio
Chapa niondash.
5
Naden chiondash cuntacho
padon:
6
Byuc utsibo
podquiedn
nidannenubi,
'Capucuidanec nidnu'
quec utsi tshdoshash.
7
Tshdshun isac,
Matses cho-chobued
pocuenshun Matsesn
podquied chotaqun
tambpandash.
8
Matsesn podquied
pocuenshun chotaqun
tambsho isanec,
titinquianec choshash
byuc nidannebued
chuituidec.
224
Titinquianec choquin
chuituidec, 'Nuqui
chobued podquied dada
pocuenaccosh! Nmbobi
dada chosh, nuqui
chobued podquied
tambec!' quioshash.
10
'Nuqui chobued
podquied dadan tambosh'
quesho tantianec Matses
niquioshash.
11
Utsibo nienubi,
bdambuen aton piac
chuiuidoshash, 'N
naquiadtsqui Mon tsaues
istuidaccoshe, chuibidanec
cuentan!' caquin.
12
'Mo chuibidanequi
cuentan' cabuedi,
chuibidanambo icaid,
tsaues cuesash shubuno
chosho Mo
cuesaccoshash chotaqun.
13
'Ma cuesnu' cacbimbuen
chienquio yaid Mo
cuesaccoshash
quiondash.
14
Aden chiash, Aton bn
cuesso isquidnquio Mon
chidon chuiuaondash
quiondash cuntacho.
15
Nadondash Mon chido
quiondash:
225
16
16
'Mientras estbamos
viniendo despus de matar la
carachupa, mi marido dijo:
no se escucha que hable la
gente. Por qu ser? Ser
que estn ah a pesar de que
no hablan?
17
Al ver que ya estbamos
cerca a la casa pero deca: no
se escucha que hable la
gente, aunque haba estado
viniendo junto con mi marido,
me qued atrs separndome
un poco, mientras mi marido
se iba adelante.
18
Mientras yo estaba viniendo
un poco lejos atrs, mi marido
se iba adelante diciendo: qu
raro que todo est en
silencio.
19
Mientras vena diciendo:
qu raro que todo est
silencio, un mestizo dispar
baleando a mi marido.
20
Al escuchar el disparo de la
escopeta, hu desde donde
estaba viniendo detrs de l'.
21
As cont la mujer de M
dijo.
22
Mi bisabuela nada cont lo
siguiente sobre cmo los Matss
se fueron queriendo traer a M
para comerlo cuando los mestizos
lo haban asesinado:
23
Un Matss fue para traer a
M que estaba echado ah en
el suelo cuando lo haban
matado los mestizos.
24
Cuando regres despus irse
a ver, dijo: 'los mestizos an
estn vigilando'.
25
25
227
35
Abitediuatiadtscquio,
dadquiobi capucuennequin
chotaqun Matses
actednendac.
36
Dadquiobi capuec
cuesancuenneshobi, Matsesn
cuesbenac chuenquio
yanoshash chotac nendac
quiondash cumpa Dunu.
37
Aid tedi Mo cuesndaid
chiombi.
228
35
ndenquimbo chotaqun
Duni cuespac cadennec
quiondash.
2
Duni cuesampid cuembo
chuimiambo iccondambi.
3
ndenquimbo chotaqun
Duni cuespac cadennec
quequin chuisho
tantiondambi.
4
Cuesanenquio Matses icsho,
nuntan puduedquimbien Duni
cueschitampic.
5
Bmbuedo chotaqun acnuc,
nieshuen chotaqun
acchitampic Duni.
6
Chidobi cuestscquien
chotaqun cuestennec.
Matsesn cuidquin cuesenquio
yac, natiambocquin chotaqun
Matses cuestennec quiondash
cumpa Dunu pado.
7
Aden chuibanshobi, Tsutsi
chedo cuespandash?
cainquio iccondambi.
8
nden chotaqun Matsesn
tsusedpabo cuesampid tedi
tantienquio iquembi.
9
Padnuen, chotaqun Duni
cuesan, Menasi shubiampid
cun daus Tsiacquetscquid
padon chuibanondash.
229
10
10
Llor as dijo:
11
'Ay, mi prima del Clan
del Gusano; ay, mi prima
del Clan del Gusano.
12
Bien hecho!
13
El mestizo la ha matado
como si hubiera estado
diciendo: es la que
rechaz a mi paisano.
14
Ha matado a esa mujer
que no vale como si le
estuviera diciendo (a su
paisano): mtala as!
15
Ay, mi prima del Clan
del Gusano; ay, mi prima
del Clan del Gusano.
16
Bien hecho!
17
Ay, mi prima del Clan
del Gusano; ay, mi prima
del Clan del Gusano.
18
Bien hecho!
19
Ahora me estar
odiando la que me
rechaz!
20
El mestizo la mat
como si hubiera estado
diciendo: es la que
rechaz a mi paisano'.
21
As llor Menasi
alegrndose, dijo
Tsiacquetscquid nado.
22
Dun era la prima cercana de
Menasi.
23
Menasi llor as porque
mataron a Dun, quien lo haba
rechazado dijo.
24
Mi primo Tsiacquetscquid
nado dijo: decan que
Menasi era bien mujeriego.
25
El nombre de mi primo
nado era Dash.
26
Ambembi cunquin
Tsiacquetscquid caundash.
27
Ambembi cunquimbidi EcEnsio caundash.
28
Chotaqun cuesampid Duni
padombobien Tashued padon
daduandash aton champi.
29
'Chido tishmeshun, ubimbo
cuntsiash icta, cunamia
quequiopequien cun nachiacho
Shani ictednnec' queshun Duni
daduapombi cun champi ma
quiondac Tashued pado.
30
Coyabi amben cunquin
Tashued caundash, cun daus
pado.
31
Adnubic, naden cuntacho
Chapa podon chiondash:
32
Aden Matses
cuesuannequimbi, Duni
cuesaccondash.
33
Chotaqun cuesacsho
penun bishucac, Ubi
Nesteuaidsio padon senad
sequin niac tpuduncues
podqudampid abiabi
tpuduncues
dbesquioshash quiondash.
34
Shoque pado Ubi
Nesteuaidsio caundambi.
35
Aid tedi chiombi chotaqun
Duni cuesampid.
26
Le decan de apodo
Tsiacquetscquid.
27
Tambin le decan de apodo EcEnsio.
28
Quizs Pie Cortado nado le puso
a su hija el nombre de la Dun
nada que fue matada por los
mestizos.
29
A mi hija le puse el nombre de
Dun, pensando: 'mi ta abuela
Shan me contaba diciendo:
cuando tienes tu hija, le tienes que
poner mi nombre, bisnieto' dijo
Pie Cortado.
30
A mi primo nado Coy le decan
de apodo Pie Cortado.
31
Mientras tanto, mi bisabuela
Chap nada cont lo siguiente:
32
Cuando vinieron a matar a
los Matss, los mestizos
mataron a Dun balendola.
33
Cuando la pel para
comrnosla cuando los
mestizos la mataron, se solt
sola su clavcula que se haba
quebrado cuando El que
Prepara Plantas Medicinales
para M nado la empuj
hacindola chocar contra el
batn.
34
A Shoqu nado yo le deca El
que Prepara Plantas Medicinales
para M.
35
Eso es todo lo que he tengo para
contar sobre cmo los mestizos
mataron a Dun.
231
232
233
14
Cashnad-cashnadtscquiec
choquin ubi nadancauidequi,
nidtuidoshash ubi chinunabi.
15
Podquiedn capuequien
abi bdambuec tapucudten
capuec' quiondash
quiondash.
16
Chotaqun bedac uesquin isec
nidtotsiash icta Cacmushsion
can-canaid uesquin isec nidac
caundash, Chicho, chotaqun
bedac.
17
Cacmushsion cumdaidquio
Tca nepandash.
18
Cacmushsio Chichon
bnpenquio nepandash.
19
Aton bnmbo Bai
nepandash.
20
Abi ompodshon chudquid
Cacmushsio niac caundash.
21
Mtaneshumbi mchicuapacta
Chicho icpampique?
22
Penun mchicaquien Chicho
icchitampic.
23
Cun matses Tashued pado
usunsho Chicho bedac
caundash, chotaqun.
24
Aden bedshun chotac chedon
mdaid icsho, Tsidi caic
quiondash, cun matses Tashued
pado caic.
25
Chotaqun Chicho
beduidampid chuibansho aid
tedi tantiondambi.
234
14
235
11
Chotaqumbien abuc
dectatomechitaccondash,
nidaidnshun
caimbededquin.
12
Aden cainnubi,
nidaccondabi.
13
Adec ubi nidnubi,
abucush bacu Chobi
quianondash.
14
Abucush Chobi
quiansho tantiash, Bacu
abentsc capuesain
icchitec. 'Chobi quequin
nidtuidmeta!' caquien
nechitec quiash, Ada
cho? quenquio yec
pudunoshabi cuenec.
15
Adec pudunshobi, nden
pudunacbd chotaqun
chuuaposhashi, quibi.
16
Mitso yashini, Ada
cho? quetsendennec.
17
Adenquio yec tante
choquiodennebi, mado'
quiondash quiondash.
18
Aden chuibanondash
cumpan, ubi chedo chuiquin
quiondash Shinision papa.
19
'Mitso padquido yash,
ndembi nibdantsenoshaidi
nendabi, quibi' quedennec
cumpa quiondash.
20
Adec quebi quetiadquidi,
quibi quiannesho, Quibiquibisio capandash.
236
11
237
10
238
10
19
Pudued-puduedtanquin,
umbi chuiboc padembi
Mayu codoametanquin
pebededoshambi, uanno
cun pia didiabededshun.
20
Aden pebedednubi, Mayu
puduenoshash umanuc.
21
Puduenshun pia didiesho
istuidtanquin, abitedimbo
ddqumbanaccoshash,
pebededec ubi tabadnuc.
22
Pia ddqumbantanec
chuec, Mayu
pudueduaushash, aton
shubun.
23
Puduedash, aton din
diadec snquedoposhash,
Mayu.
24
Mayu snquec diadnubi,
pianec cun matses
puduenoshash.
25
Puduenshun isaquien,
uesquioquin ddqumbanac
pia didiepec.
26
Pia ddqumbanaid
istanec pueduedshun,
chioshash, 'Uesquioquin
nuquin pia
ddqumbanaccosh Mayun'
quequin.
27
Pia ddqumbanaid isashi,
Mayu yacnobi
ushtocuededoshabi.
28
Mayu yacno
ushcuededash, isucunshun
tantiaquien, uesnid uinec.
19
239
29
29
37
37
241
45
242
45
55
Ubiuidtsqui icsho
istanec, Mayu nishoshash.
56
Nishquiash
tsadacnoushi, Mayu
pudunoshash cuenec.
57
Cuensho, nadancaquin
bedoshambi.
58
Aden bedac, bedtanquin
nioshashi.
59
Ubi nesho cuidquin
neuaushambi.
60
Adec Mayubd
niunnanequi, ebudebudoshabi.
61
Adec niunnambudquimbi,
cun mdantembo Mayu
anusunaccoshambi.
62
Aden abi anusunsho,
Mayun mpiondashi
namiuaquioquin.
63
Aden ubi mpesho,
opiocshon aton tonnombo
bedoshambi.
64
Aduac, Mayu
padishbudoshash.
65
Ubitsen padishquioshabi.
66
Padishash uequi ebudebudoshabi.
67
Dacudn cun mdante
papenquio icoshash.
68
Adec ubi uenubi, cun
matses etuidoshash.
69
etuidsho tantiashun,
cabud-cabudquin
chomioshambi.
55
243
70
244
70
ndenquimbo, Mayu
dadempa sequin uesac
cadennec, Matsesn.
2
Mayu sequin, chido
dadpenquio bedbudniac
cadennec, Matsesn.
3
Aden bedaidi, Matses
cuesquin beduan-beduanac
cadennec, chotaqun.
4
Austino tsidabi icnuc,
ndenquio niac cadennec.
5
Ad icnuc, dadpactscquio
yanash, Mayu Shoconte
chedo chotacbd
tsidpampic.
6
Midambuen
tsidpampique?
7
Dequena yacnoda
nidpampique?
8
Cun shanuacho Sdyuquin
papa capampic Mayu
Shoconte, abi ompodshon
mdampicsho.
9
Aidbidi Quioshash padon
titan cucu niampic, Mayu
bedaidn cucu.
10
Aidi Modas Mapi padon
papabidi nepandash.
245
11
246
11
ndenquio cuntampi
bedondashena, cun
utsiboen tishbanashe
capaindambi cun utsi.
21
Adec onquiash chotac
yacno icbunnesho,
chotaqun pemenquio
icquin
bunauabudnepaibi.
22
Aden bunauabudniac,
Natiambo chotac
bunauanchitec.
Ompodtscshun nuquin
pachid pequien nidtiad.
Nidquin
ancuestscshun
chebannun, ompodshon
chotaqun ancueste
chicbidanec cuennu
nid quianec niepaibi.
23
Adshun umbi
ompodshon ancueste
chictscbuedn
ancuesash ushtuidpaibi
cun utsibobd.
24
Ushtuidacno
codoashun, biushn
ushcashmatscquin
nucquid pec badiadash
tabadbudpaindabi.
25
Aden pec tabadsho,
shumidapa tashodon
ompodchoshon, pucu
maseuampaindac cun
matses.
247
26
26
36
36
249
43
250
43
51
51
Al verlo, yo deca: se
parece al que yo le deca
'primo'. Podr ser l mismo
ese que se parece a l?
Como quisiera que sea l.
52
Al mirar despus de
acercarme, vi que
verdaderamente era el
mismo a quin yo le deca
primo.
53
Al ver que era l, me
alegr mucho.
54
Alegrndome mucho, le
dije: te has juntado con los
mestizos, primo? Pens que
a ti tambin te haban
echado los Ombs.
Despus de que me
capturaron los Ombs
echando a nuestros
paisanos, me capturaron los
mestizos.
55
Cuando le dije eso, me
dijo: s, al ver que acababan
a nuestros paisanos, me
junt con los mestizos. Al
ver que ya no haba con
quin vivir, me junt con los
mestizos.
56
Cuando me dijo eso, le
dije: los mestizos me hacen
hambrear, as que hay que ir
donde estn los Ombs.
Donde los Ombs yo viva
bien, as que hay que a ir a
vivir con ellos'.
57
As dijo la mam de Paloma
nado, contando lo que le haba
dicho hace mucho tiempo a su
marido Nativo Narizn dijo
Tsiacquetscquid nado.
251
58
58
69
69
253
77
254
77
86
86
'Cuando le dijo: ha
trado a tu mujer que
capturaron los mestizos, su
marido, el pap de Brazo
Cicatrizado nado, vino
donde estaba su mujer.
87
Cuando estaba sentado
despus de venir, el pap de
Brazo Cicatrizado nado le
dijo a su mujer que haba
venido con el May: dile
que le estoy diciendo: 'mata
carachupas para m
mientras tienes como tu
mujer la que trajiste, nativo
May'.
88
Cuando le deca eso, su
mujer le tradujo diciendo
eso en su idioma.
89
Cuando le dijo eso, el
May dijo: ya'.
90
Despus de escuchar mientras
Ba contaba sobre eso, Nativo
Narizn dijo lo siguiente dijo
Tsiacquetscquid nado:
91
'Despus de entrar en la
casa de los Matss, estuve
sentado con mucho miedo.
92
Cuando estuve sentado con
mucho miedo, vino mucha
gente a mirarme juntndose
a mi rededor.
93
Al ver que vena mucha
gente, estuve sentado
mirando por todos lados,
con mucho miedo.
94
Pensando me dije: acaso
gente como ellos me podran
tratar bien? Ellos mismos
acabaron a mis paisanos. Ya
pues, me morir noms.
255
95
95
102
102
A Shoqu le decan de
apodo Hurfano Grande.
103
Al escuchar que el May
contaba eso, Shoqu le
dijo: 'verdaderamente fui
yo el que te lo hizo?'
104
Cuando le dijo eso, el
May le dijo: 'acaso te ves
diferente? Cuando me
heriste en el hombro y te
persegu corriendo despus
de sacarme la echa, huiste
botando tus echas. Al ver
que habas huido, chanqu
tus echas y tu balista'.
105
As contaba sobre cmo haba
venido Nativo Narizn donde
los Matss.
257
258
Aduac, ctanoshashi
chotaqun, 'Isnubi
chudadquidtabi ne,
Isnubi chudnu anuc?'
quequin.
10
'Ubi chudnun tabote
nantan u!
Tsisedadquiectabi
uebudpe?' caushambi
chotac.
11
Aduac,
ctanuaposhashi, 'Ubi
chudnun tabote nantan u!
Tsisedadquiectabi
uebudpe?' quequin.
12
Adsho, 'Min chutu utsi
ista!' caushambi.
13
Aduac, 'Min chutu utsi
ista!' quequin
ctanuaposhashi
chotaqun.
14
Adondambi, nshumbi
inchshnoshon,
Ocondon, 'Piambi
cuidtsiambi' quequidn,
pia shoyombampanuda.
15
Ambi pia
shoyombanacnombo
tabote dectanec
shuebudsho, chotac
pshucu aniambo
cumbidanquin puete
bsiaccoshash Ocondon.
16
Aden podo ansiac, ubi
bedbuedquio
unsoshash.
259
17
Ubi bedbuedquio
Ocondon siac unsbon,
badedquio chotac utsin
bedondashi.
18
Ubi bedash nidannec,
chotac ushtuidoshash.
19
Adec ushtuidacsho,
Namantsen
tpuduncuesquio
maseshunoshash.
20
Tpuduncuesquio
maseshunac, ebudebudoshash chotac.
21
Ebud-ebudsho, aid pia
bedshumbi ueshcatanquin
bchinshumbudbchinshumbudoshash
aton chotac utsin.
22
Adnubic, cuenoshabi
quiondash.
23
Aden chiondash shco
padon, abi bedanec
nidannesho Ocondobtan
Naman pian chotac siampid.
24
Tauambuen bedac
cuenacshobi, padpiden Imbioc
padon titabta shco
chotaqun beduiduapandash.
25
Aid tedi chiombi.
260
17
Seccin 5
1920-1926
Matsesn Chotac Cuidquin
Tauampid
Los Matss Comienzan a Defenderse
261
262
13
Bshuambo icquin,
Bshutsaidn aton chido Tedia
buntacquio icsho, chotacbd
tsidec nidquin buampandash.
14
Chotacbd tsidec Bshutsaid
nidsho tsibanec nidquid dada
utsi icpandash.
15
Chotac yacno nidanniash,
ambi tantiac padec icpandash,
buntacquio icsho Tedia
buanash.
16
Tsidash, chotacbd icash
niquequin, Tedia
niampandash chotac yacno.
17
Aton bnn nianac, Tedia
shubicuenshubicuempandash.
18
Shubicuenneshobi, chotaqun
bedpandash Tedia.
19
Bshutsaidn Tedia chotac
yacno nianan, 'Nisham
Padasquete sadacnoshon min
champi chotaqun inac' caush
quequin chiutidac caundash.
20
Aden chuisho tantiash, Abi
acshunnequin bedchitonona
tsudambuen quepandash,
acantiapimboen Quibi-quibisio
icpac caundash.
21
Midambuen Nisham
Padasquete icchitec,
tantienquio iquembi.
22
Adnubic, aton matsesn
Tedia bedacsho issun, Austinon
Min matses tsidmenu, isec
nid capandash.
13
263
23
Aduac, Tedia
puduampandash Matses
yacno chuec.
24
Puduanash, podquied
nibdacno ushchuequi,
Matsesn podquied
pocuencutsennec chuec
shubu anuenampandash.
25
Adnubien, Uishcatsaidbd
Pmensio icpandash, tiombi
dadquio canidoquid.
26
Ubi bacu icnuc Tedia
Austinobd choshash
quequin nadondashi
Uishcatsaid padon:
27
Abd canidoquidquio
icsho, Pmensio padon
'Mani bednu cho' cac, aid
chedobd nidondabi.
28
'Cun opa mcueste
shdquidquio iccoshe,
mani bedquimbi
mcueste unsuanuna'
caundambi Pmensio.
29
Adanec, podquiedn
nidannenubi, cun opan
mcueste bedanondash.
30
Mcueste bedansho
issun 'Adembi
Pmensiobtan
cactannenu. Cuna
tteshun sanquimbi
mitsana taneta'
caundambi utsibo.
264
23
31
Aduac nidan-nidannubi,
mcueste uismactsqun
puduedacsho,
Pmensiobtambi
unsuatsccoshambi.
32
Aden mcueste unsuanec,
podquied pocuenondabi.
33
'Nidec nidnu nid. Mani
tanetscshun tsadunta
caumbique, bednu nid'
quianec nidondabi.
34
Adec nidnubien, nshumbi
icsa possonnec, dashcute
ushu-ushupambosh yec,
pudunchoshash chido,
ndenquimbo Bshutsaid
padon netanampid.
35
Ubi isash, 'Niquenda!
Niquenda! Niquenda!
Min matses tsidmec nid
cac chobique, niquenda!'
quiondash Tedia.
36
Adnuc, 'Shubumi chiec
nidnu. Mani bedtanbedtanacmi chuitanshun bi
chinunta' quequin Pmensio
chianec, Tediabdi
chondabi.
37
Ubi shubuno chuituidec
chonoc, ubdi Tedia
choshash.
38
Adquimbi, 'Min champi
chosh' catuidoshambi,
Quibi-quibisio cain.
31
265
39
266
39
46
46
267
53
268
53
65
65
269
271
18
18
29
29
273
39
274
39
47
Adnubic, Quibi-quibisio
yacnocquid, nuntan dadauaic
tsadacnoush Ubd icquidon
cumdquid dadauac ushmanushmampecta yenda, unspash
icnui. Bdapequida tsidbue?
quiac caundash, idacucha
chuaid.
48
Adec chotac icnubi, chotac
utsi Podo Pbission papan
cuessun secasho isanec
Ocondosio chopac caundash,
Chshdapa cuma utsiucush
chuec.
49
Chuec Quibi-quibision
shubun puduedequi nadac
caundash, Ocondosio, Snsmnquision papa chedo
chiec:
50
Ada nmbo icquid
chotac cuessun secaush?
51
Ma u icquidon cuessun
secapaboc!
52
Cun dausadon cuessun
siabombida miqui
databdendac?
53
Cuessun secabombida
dasamde? catuidac
caundash.
54
Aduaquien, uemduqui, pia
buanec opa shidshidcampambuec nidanniac
caundash, Sn-smnquidsion
papa, abi dadi.
47
275
55
Capuec nidacbimbuec
nidshun, aton opa acte
nnebanquin chucuuabantanec
chouac caundash.
56
Acte nnequin opa
chucuuabantanec choquin, Snsmnquidsion papan cute
ndncadoshon cutuidac
caundash, Uedapan
myanquioshi quequin.
57
Nuambo ue sequiosh
quequin, cute quec
tsadacnoushien, Papamano,
bundoquiobique, codocaic cho
quiac caundash.
58
Aduaquien, Idacuchabini
neque, codoashun pe quiac
caundash chotac.
59
'Adec quec' ca cac, chiac
caundash, Tedian.
60
Aduac, cueste tec nidac
caundash, shocosh dectanshun
codocanun.
61
Nidshun, cueste am-ammbo
icquidbta cuidi choquid
tetanec chopac caundash.
62
Cueste tetanec choshombien,
Tantienquiocquid nec
camenuen, icsapambuen cuidi
choquid nitsinshun shocosh
nnitsinnuec nadepac caundash.
63
Shocosh nnitsinnuen
nadacaic, Mitsi padembimbi
shocosh nnitsimpe,
papamano? quiac caundash,
muequi.
276
55
64
64
277
73
73
81
81
279
280
Chompian sananec
Consiguiendo una escopeta
281
13
13
24
24
283
32
Adotanquin, shcobta
Imbioqun tita buanac
caundash, Matses nidanniaid
podquied tambanmenuen.
33
Buanshun, Matses
nidanniaid podquied ambi
tantesauabued chotaqun
ismiac caundash.
34
Chotaqun ismiac,
Tantiadenquioda iquec?
Ada Matses nidanniaid ise,
n? quetanquin, Matsesn
aton podquied ansecaid cute
podo cunniacbanquin ismiac
caundash, shcon.
35
Aden shcon ismiac,
chotaqun tambanac
caundash, Matses nidanniaid
podquied.
36
Matses nidanniaid podquied
tambanacnoushi, tactacquianac caundash, Austino,
cute pushudsho istanec.
37
Tac-tacquemaidi podo uicuiccac caundash, aton Matses
ismequin, Baded daquiadtan
quequin.
38
Aduac, daquiadshun, bste
quduc puduedquin Nama
cuesac caundash, chotaqun,
uedapa sequebon podquied
ansecatanash cute quec
tsadsho.
39
Puduedquin Nama
chotaqun cuesnubi
cuenoshabi quiondash shco.
284
32
40
40
285
48
Cunquidnquio
bdectscquio isbanec nidquin,
abi pinchuqun tasiadaid
taisadec nidsho istuidac
caundash, Uaqui.
49
Istuidtanquin, acquionuembi
uannoshon Uaqui tadquntadqunac caundash, chotaqun.
50
Ano chotaqun tadquntadqunuidacshobi, Tadnte
cain cunoshash Uaqui
cumdquidi quiondash
cumpa.
51
Abi tadquntadqunuinndaid chiec Tadnte
nadoshash quiondash cumpa:
52
'Pinchuqun tasiadash
taisadec nidsho,
ancuenshun tadntadnuidoshashi.
53
Pinchuc tincabosh cuten
cautadec nidte
poccusquiash pinchuc isec
nidsho naushashi.
54
Aduac nnenquio
tantiadec pudumbuedi,
pambosh yanoshash.
55
Anuentscshun naquin
acquiotiadquidi,
uannoshombi tadquntadqunuidoshashi.
56
U ancuen naundashi'
quiondash quiondash.
57
Aid daduaidi Siasion
mado Uaqui cumdquid
iccosh.
286
48
58
Shcuannoshbta Nama
chotaqun acndaid chiec
nadondash Abuidosio pado:
59
Ubi nad icnuc, shco
macho nibdtsiash!
60
Ubi bacucnuc niondash.
61
Main podquied
ismebampashoda
tsadunquin?
62
shco macho
nibdquioctsenaid mimbi
nai.
63
'Midambo min matses
nida ye, is' cac,
'Midambuen
nidannechitac?
Tantiadenquio iquec?'
catiadquidi, podquied
ansecaidi ancunnebanquin,
ismebanquin, cute
pushudsho stuidmiac.
64
'Midambuen
nidannechitac?'
capembimbi ictsenndac
chido icquin.
65
Adenquio icquin,
'Nmbo nidannia ye, is!
Ansecabanaid neque, n!
Nmbo iqueque, is, n!'
quequin, tambanquin Nama
cuesmiac caundash, shco
macho padon quiondash.
66
Nama cuesampid chiec
adondash Abuidosio pado,
Bina cumdquid.
67
Aid tedi chiombi.
58
287
11
11
289
19
Tin-tincachitomanenda
quec, Anmactaanmactauachitomanenda quec
onquepandash nden.
20
Aton shni mayun nnn
acacsho issun Ocondon Shoque
niunndaid chuishumbic, ambi
Ocondo mayu cuidnuec nidsho
tsibanndaidtsen Pmension
chuibanondash quiondash
cumpa.
21
Nadondash Pmnsio
quiondash:
22
'Shoque niunanec,
puduanondash Ocondo,
aton shni nnn acquid
cuidnu quec.
23
Aid nidsho tsibanec
nidondabi.
24
Adec nidequi, Actiam
cuman
ushtuidcuededondabi.
25
Actiam cuman
ushtanquin,
potebededondambi.
26
Potebidanec nidannec,
ushtuidcuededondabi.
27
Ambo ushcuidanec utsibo
byuc nidannenubi, utsi
tsiuec choshash.
28
Adec nidquimbi,
tsiuecquio choquidn
madempi unsaid Matses
nidanniacnobi anuesho
istuidaccondash.
290
19
29
29
291
35
Adsho, Tashuedn
Bnuasio
cuididicamboda icco?
'Dada acquiopac caic,
dada acnushmendabi
Dada acnu ecuennenuc'
mibi caindac Bnuasion
caundash, Ocondo cain'
quiondash quiondash.
36
Coyabi amben cunquin
Tashued capandash.
37
Adnubic, naden
chuibanondash Pmension,
Tashudn Ocondo shpicac
dbidiadenquio nidannendaid
quiondash cumpa:
38
'Bnuasio niunabida
icco? cac nidannequin,
shctenam munquesho
istuidondash.
39
Munquesho istuidtanquin,
dadpenquio
sebededondash.
40
Aden shctenam
sebededshun, utsibon
pochebedednubi, cute tetiondambi cumapenec ubi
nidan-nidantscquiec
tenquenuc.
41
Aden cute nactenubi,
Ocondo pado chondash.
42
Adec chuequi, Ada
nmbo nidtano? Ada
shctenam niquiacno
nmbo titinquetano?'
quiondash.
292
35
43
Adsho, Padambo.
Nmbouidtsqui
sebededosh. Ambo
titinquetanambo iccosh
caundash.
44
Aduac, Nbimbo tincaid
ta chucambo iccosh.
Nbimbo tincaccosh
quiondash Ocondo.
45
Adsho tantiatanec
quenenondabi, aidonuidi
shctenam
codocabedednuc.
46
Adash, bsteuaid macano
dayuntscquio di tseduash
diadondabi.
47
Adec diadshobi, cun
mdimbon abuqui pete
menedoniondashi.
48
Aduac, budenquio yec
abuqui diadaddiadadondabi.
49
Adec ubi diadnubi, utsibo
umanuc tabadondash, Ta
iccosh quequin
chuibededec.
50
Aden chiec utsibo umanuc
shctenam chushiuaic
tabadnubi, utsibo aton
dimbi didiquiondash.
51
Adec inchshn didienubi,
umanucshun shctenam
chushiuaic tabadquido:
Acte mududuncapec.
43
293
Nnidbudquin acte
mududuncacbimbuec acte
mududunquec quiondash.
52
Adsho tantiatanquin,
shctenam chushiuaid cute
isquid-isquidpaidquio
bedtan-bedtanquin acte
mududuncacnombo
secaundash.
53
Midainda icnuc cute
siauidondash.
54
Adbon badiadnuc,
Iquendopobi quiondash,
Mududunquec
quebuedquiobi.
55
Adec Iquendobi quenubi,
Ocondo Nidnumbi nmbo
istannu quiondash.
56
Adec Istannu quec
nidbosh chuec, Ubitsen
iquendopobi quiondash
Ocondo.
57
Adash tsadec, Nmbo acte
nuacquid cuenosh. Aidta
cumbosion 'N
cumautsiuctsqui Bucuuac
cuenec' caposhe? Aid acte
embosh cuencuempambosh dectatosh.
Nnaidta neposh?
quiondash Ocondo pado.
58
Adnubien, utsi-utsiec
Iquendopobi quiondash.
59
Adec utsi tedi iquenduash
didiquenubi, abitedimbo
iquendondash.
294
60
Adec iquendobudnian,
padequimbo diadondabi,
natiaquiec.
61
Adash badiadbudnuc,
Nidnu nid. Natiambosh
iquebique, nidnu nid
quiondash Ocondo.
62
Adsho, Cadinnancadinnanash adequi nidannidanta. Ubiquien byucnu
caundambi.
63
Adanec, mapi nncuenaido
tsiuec cho-chonoc, byuc
quetanec chondabi.
64
Adec ubi byuc chonobi,
abiambo iquenduacbued
tsiuec chondash, aton
caniuabd.
65
Tsiuec chuacnoshon,
byuc nidannequido
chinuntuidec, Cun cania
unsosh. Unsso, panu
shcumbi cun caniua
nauedbtsenombi.
Nauedtanquin, cute
chodquiaid bedtanbedtanquin
masambudniombi
quiondash.
66
Adanec udibi chochuacnoshon, Tsiuecush
etuideque, tantia!
Unsacshobida mimbi panu
shcun sauedbtsenonda?
caundash.
60
Cuando se enfermaron, yo
segua echado en mi hamaca
igual sin hacer nada, con
mucho miedo.
61
Al amanecer despus de que
pas eso, Ocondo dijo: hay
que irnos. Estoy grave, as
que hay que irnos.
62
Cuando dijo eso, les dije:
avancen como puedan,
abrazndose agarrndose de
los hombros uno al otro. Yo
mismo ir adelante.
63
Despus de decirles eso,
vine adelante a una distancia
de ellos, mientras venan atrs
los que se enfermaron con
dolor de cabeza.
64
Cuando yo estaba viniendo
adelante, el que se haba
enfermado primero estaba
viniendo ltimo junto con su
con su primo.
65
Viniendo desde el nal de la
la, al alcanzar a los que
venan adelante, dijo: mi
primo se muri. Vine despus
de meter a mi primo en una
madriguera de yangunturo
cuando se muri. Despus de
meterlo, tap el hueco
trayendo palos podridos y
amontonndolos.
66
Despus de avanzar un poco
ms hacia la casa, otro le dijo:
escucha que alguien viene
atrs de nosotros llamando!
No lo habrs metido en la
madriguera de yangunturo
cuando se haba dormido?
295
67
Aduac, Pada.
Unsquiequien yaccosh.
Mayambien nec quiondash
unsso panu shcun
sauedbtsenquid.
68
Adnubi, utsibo,
unstiadtscquio, natiambo
iccuededondash.
69
Natiambo iccuededsho
isash, dacudquiec
ushtuidondabi, aidobdi.
70
Bdambo icquid dad
yectabi dacuden icnuc?
71
Natiambo
dacuduanondash.
72
Ambo ushtuidashquiobi,
abitedimbo
unsbudniondash.
73
Utsibo unsbudnenubi,
Ocondo Chuec nuqui umbo
cuenadtanoc. Ambobidi
cuenadtanenquio iquec,
tposec nidnush ambo
puduedanta. Puduedanquin,
uesnid seshun annata
quiondash.
74
Adtanec aidtsen
unsondash.
75
Abitedimbo unsbudnesho
istanquin,
chococainquiocquin bste
datebudquin
mabsbudmiondambi.
76
Aduanec choquin, chuiboc
padembi uesnid siondambi.
296
67
77
Setanquin,
chuibocnombo podquied
annanondambi uesnid,
puduedanquimbi.
78
Puduedanash chondabi,
Nmbuen caposh
queded-quededtscquiec.
79
Nmbuen caposh
queded-quededtscquiec
chuequi, ubi nidannebued
podquied pocuenondabi.
80
Podquied pocuenquin
isac, ambi nidannequin
tincabidannebueduidquio
aton ta samdnuc, cun
mdimbo
nibdquiondash.
81
Cuen-cuembued ta
isbec shubishubitscquimbuec
chuequi, ushtuidondabi
inchshbudtscquio.
82
Dadtabi bsteuaic
nadenuc quiash, cute
potsiash
ushtuidtsccondabi, nbi
Actiam cuennuc.
83
Ushtuidtanquin,
cutempi
madquntscshun
dtsiaduash uec
ushenquio badiadondabi,
Chotiapimbo cun matses
nibdambudneposh
quetscquiec.
77
Despus de echarlo, al
entrar en el monte (es decir,
saliendo del camino) puse el
paujil en medio del camino as
como me haba dicho.
78
Despus de dejar el camino
vine diciendo: creo que dijo
que era por ac.
79
Mientras vena diciendo a
cada rato: creo que dijo que
era por ac, encontr el
camino por el que habamos
venido.
80
Al mirar cuando encontr el
camino, vi las huellas de las
pisadas que habamos dejado
cuando venimos, y sent la
ausencia de mis parientes
nados.
81
Mientras vena llorando
mirando sus pisadas, me
detuve para pasar la noche
cuando ya se estaba hacindose
de noche.
82
Despus de decir: si
furamos dos podramos hacer
un tambo, me detuve para
pasar la noche amarrando la
hamaca entre dos palos,
aunque el ro Yaquerana
(donde hay muchos zancudos)
pasaba cerca.
83
Despus de detenerme para
pasar la noche, prend una
candela despus de chancar
palos secos, y amanec echado
sin dormir, pensando: mis
paisanos se han muerto sin
poder regresar a la casa.
297
84
Actiam nbimbobi
cuennuc potiactsentscquiec
ushtuidbosh, abu
bushantscnubi
puduanondabi, chuec.
85
Adec chuequi,
badiadquionobi Actiam
cuman iccondabi.
86
Actiam istuidtanquin,
Actiam potiacpotiacmequin pia
secaundambi, cantin
tsitoncatannequin.
87
Aden pia secatanec, di
mataniadondabi, cantibic
shictuadec.
88
Adotanec, tsiquiadondabi
Actiam.
89
Tsiquiadshun, umbi pia
secabued bedbtsenec
chondabi.
90
Adec choquin,
inchshbudtsqui
cumapenquimbuen
catuidondambi.
91
echoquimbi, Matses
acshun secaush
nibdquiecnuc. Abitedimbo
nnn acshun secaush
caundambi' quiondash
quiondash.
92
Aden chiondash Pmension
ambi 'Mayu cuidnu' quec
nidannequido nnn acac
unsbudnesho istanndaid
quiondash cumpa pado.
298
84
Despus de haberme
detenido para pasar la noche
cuando faltaba poco para
cruzar el ro Yaquerana, part
para venir a la casa cuando
ya estaba hacindose claro el
cielo.
85
Viniendo, cuando aclareci
bien el da, yo ya estaba al
canto del Yaquerana.
86
Despus de llegar al
Yaquerana, dispar las
echas una por una al otro
lado del Yaquerana con mi
balista.
87
Despus de disparar las
echas, me amarr la
hamaca a la cabeza, y me
puse la balista pasando la
cuerda por mi pecho.
88
Despus de hacer eso,
cruc el Yaquerana nadando.
89
Despus de cruzar
nadando, recog las echas
que haba disparado, y vine
hacia la casa.
90
Al venir, llam gritando
muy fuerte al llegar cerca de
la casa mientras ya estaba
anocheciendo.
91
Gritando mientras vena,
les dije: han matado a la
gente sin dejar ni uno. Los
han embrujado a todos'.
92
As cont Pmn Grande
sobre cmo vio morir
embrujados a los Matss que se
haban ido queriendo vengarse de
los nativos de otra tribu dijo mi
pap nado.
93
93
299
105
300
105
Hablaban as queriendo ir
donde vivan los mejores
cazadores, aunque al nal no
lo hicieron.
106
Aunque dijeron eso,
cuando su pap las rio, las
mujeres se quedaron ah'.
107
A Dmsh le decan Pariente
Menor Chato de apodo.
108
Uaqu era el hijo de Picador del
Hueco.
109
As cont sobre lo que se
haban muerto Ocondo y los
otros, cuando los haban
embrujado.
ndenquimbo cuntautsi Pu
cumdquid chotaqun bedpac
cadennec. Chotaqun buanac,
cuntautsi padpidec chuenquio
icac cadennec quequin
chiondash Tupan.
2
Cun nachi Tupabi amben
cunquin Bdin Dchishte
caundash.
3
ndenquimbo aton shni bdin
dchishbannetscquien piac
cadennec queshun, Bdin
Dchishte caundash Coyasion
tita.
4
Chotaqun onqueten cunaid
Coyasio Tito caic.
5
Aidn chuibanondash,
Cuntautsi Pu cumdquid
chotaqun bedpac cadennec
quequin.
6
Mitsipaden titautsi Pu
chotaqun bedpandash? Chui
tantianu cambo iccondambi, cun
nachiacho Tupa pado caquin.
7
Aid tedi chiombi chotaqun Pu
bedampid.
301
303
21
304
21
32
32
305
41
41
307
50
308
50
59
59
309
66
310
66
75
Mbidisquetanquin,
midapadash cun bacu
icucadtiapimbo icsho
istanquin, umbibi cun bacu
acte nnioshambi.
76
Padnuen, cun bacu cun
champibd cano utsin
iccondash.
77
Chitoshmbien aton bacu
abi dadi buanondash, abi
bedquidbtambi.
78
Aden buanquimbi,
Dequena yacno
tshaccondashi, chotac
utsibo tami nidannenubi.
79
Dequena yacno ubi
tshacnubi cun mado tami
buansho istanec,
shubitsccoshabi.
80
Padnuen, Chitosh aton
bacubobtabi Dequena
yacnobi tshaccoshash.
81
Adbosh iuec-iuecpactsc
ictanquimbi, chotaqun cute
bedaccoshash Chitoshn.
82
Aden bedash, 'Cute
bedombique, cuennu nid'
quesho, 'Chiata! Chotac
tantiamenda! Min
madobta bedbuedien mibi
nec! Cun mado tamimbo
buambued tantiac
unsquiosh iqueque, mibia
cuenquin chotac
tantiamenda, nuquibi
cuennu!' caushambi.
75
311
83
83
91
Shubienda! Otacquio
tabad, chotac istuidmiane!
caushambi, animbi cuessun
secaushaid bacubo
caquin, mananuc natia
podquied cuen-cuennuc
ompodash tsadquin.
92
Ompodash ubi chedo acte
nacshodon tabadnubi,
badiadnuc, chotac cuencuenondash acten, aton
canon.
93
Chotac utsi canon cuencuennubi, podquiedn
chotac utsibo cuencuenoshash.
94
Chotac cuen-cuensho
isash, dacudec Acta
padtec! quiondabi.
95
Ubi adec tsadnubi,
Otacquio tsadta! cadocadoshash Chitoshn, aton
bacubo caquin.
96
Otacquio tsadta! aton
mado chedo cadocadotscquiec tsadnubi,
chotac cuen-cuembon,
puduanondabi dacuddacudtscquiec.
97
Dacud-dacudtscquiec,
u yanoshabi, chotaqun
podquied nibdacno.
98
Chotaqun podquied
nibdacno yanash,
cuishonquequioshabi.
91
No lloren! Sintense
calladitos porque podran
hacer que los mestizos nos
encuentren! les dije a los
muchachos que seran
matados por su mam misma,
mientras estbamos sentados
escondidos.
92
Mientras estbamos
escondidos donde el ro daba
una vuelta, cuando ya se
estaba haciendo claro el da,
los mestizos pasaron en el ro,
en sus canoas.
93
Mientras algunos mestizos
pasaban en canoas, otros
mestizos pasaban por el
camino.
94
Al ver que pasaban los
mestizos, de miedo dije:
'pobre de m!'
95
Mientras yo estaba sentada
preocupada, Cadera que
Suena Cuando Camina les
deca a sus hijos a cada rato:
tienen que estar sentados
calladitos!
96
Despus de que los mestizos
pasaron mientras ella estaba
dicindoles a sus hijos:
tienen que estar sentados
callados! empezamos a
caminar teniendo mucho
miedo.
97
Mientras andbamos de
miedo, llegamos a estar lejos,
donde no haban caminos de
los mestizos.
98
Al llegar donde no haban
caminos de los mestizos, me
alegr.
313
99
Chotaqun podquied
nibdacno yambosh chuec,
ushtuidoshabi.
100
Ambo ushanec podquied
nibdacno chuec, udibi
ushtuiduaundabi.
101
Adec ushtuidchuec chochuacnoushi, Badedi
nidnun cunabo cuessun
secaindambi quiondash
Chitosh.
102
Adtanquin, muate
dannuc, aton madompi
bedtanquin acte
nniondash.
103
Acte nniac, aton
madompi
sidquetsccondash.
104
Anin acte nniactanniac
aton utsimpi
sidquebudnesho istanec,
Mimbi cun utsimpi acte
nniactannec! quetsec
shubianondash Chitoshn
champi.
105
Adec shubiansho,
Mibiembi tsadunec qui!
quetanquin, aton
champitsen bedtanquin acte
nniondash.
106
Bedtanquin acte nniac,
aid sidqueuatsccoshash.
107
Sidquetscsho, acte
uquduc sananquin
unsuashun secaundash abi
dadi.
314
99
Mientras venamos
despus de llegar donde no
haban caminos de los
mestizos, nos detuvimos
para pasar la noche.
100
Mientras venamos donde
ya no haban caminos
despus de dormir ah, nos
detuvimos para pasar la
noche ms cerca a la casa.
101
Mientras venamos
detenindonos para pasar la
noche de esa manera,
Cadera que Suena Cuando
Camina dijo: voy a matar a
mis hijos, para poder
avanzar ms rpido.
102
Despus de decir eso,
mientras yo pensaba que
estaba engaando, agarr a
su hijito y lo bot al ro.
103
Cuando le bot al agua, su
hijito grit.
104
Al ver que su hermanito
grit cuando su mam lo
bot al ro, la hija de Cadera
que Suena Cuando Camina
empez a llorar diciendo:
ests botando a mi
hermanito al agua!
105
Mientras lloraba diciendo
eso, despus de decirle: no
creas que te voy a dejar vivir
a ti!, agarr a su hija y la
bot a ella al ro tambin.
106
Cuando la agarr y la bot
al ro, ella igualmente grit.
107
Mientras gritaban, ahog a
los dos sostenindolos bajo
el agua.
108
108
315
115
316
115
Ponindoles el nombre de la
hija de ella, nombr a varias de
mis hijas Tup, ponindoles el
nombre de mi ta.
116
Cuando vinieron despus de
escaparse de donde los
mestizos, mi abuela avis al
llegar que haba visto que los
mestizos estaban surcando el
ro Glvez.
117
Eso es todo lo que he contado
sobre cmo los mestizos
capturaron a mi abuela y a su
paisana y se escaparon.
317
DasheQuioshash
318
319
19
320
19
28
28
321
38
322
38
323
20
20
325
DunuCuibusio
DunuBarbn
326
33
33
Viviendo ah comiendo
pijuayo despus de haber
venido hace un buen tiempo,
muchos mestizo estaban
trabajando sangrando rboles
de leche caspi.
34
Cuando se fueron ah, los
habamos estado
observndolos de lejos.
35
Despus de haber estado
observando de lejos, en la
noche nos acercamos para
mirar de cerca y reconocer el
terreno.
36
Donde estaban andando en la
oscuridad guindose tocando
el suelo con sus manos, se
escuch que alguien dijo:
'pucha, he metido mi mano en
caca!'
37
Al mirar donde haba dicho:
'he metido mi mano en caca',
vi que la mano de Bpdsio
estaba cubierta de caca.
38
Habr metido la mano en lo
que un mestizo se haba ido a
cagar despus de que le haba
dado diarrea por comer
demasiado pijuayo.
39
Al ver que estaba
limpindose la mano
sobndose con hojas secas, mi
sobrino, Al que el Mestizo le
Troz su Brazo, se ri mucho.
40
Despus de haber ido a
reconocer el terreno andando
en la oscuridad, regresamos
donde estaban los otros que
haban venido con nosotros y
conversamos.
327
41
328
41
48
Caimbudash tabadnubien
'Debanta ya! Debanta
ya!' quioshash chotac, aton
iuabo caic.
49
Adtanec, ubi
nidacnombo
puduenoshash.
50
Bdiadabi chieshonda,
acbud-acbudsho isbosh?
51
Puduensho,
siccuesquioshambi.
52
Siccuesquiotanec,
pudunoshabi cuenec.
53
Ubi cuennubi, umbi
nidauc natiambocquin
chotaqun
toncabededoshash.
54
Natiambocquin
chotaqun toncabedednuc,
' ac ac! ac ac!'
quetanec, 'Ambi piaid
titado myanshunchito!
Ambi piaid titado
myanshunchito!'
quioshash Shontosio caid.
55
Adnubien, yayaquiacnombo siaquin
natiacquin
toncabededuaushash
chotaqun.
56
Aden abi yauc siaquin
toncanubien, tssio
cuenquiaccoshash,
Shontobd icquid.
48
Mientras estbamos
esperando, un mestizo les dijo
a sus trabajadores: 'levntense
ya! Levntense ya!'.
49
Despus de decir eso, el
mestizo sali justo donde yo
estaba parado.
50
Acaso yo estaba con solo un
poco de odio, despus de haber
visto que mataban a mi gente a
cada rato?
51
Cuando estaba saliendo, lo
bale bien en su pecho.
52
Despus de balearlo en su
pecho, me escap corriendo.
53
Mientras yo me estaba
corriendo, los mestizos
dispararon haciendo muchos
tiros en la direccin por donde
yo haba disparado.
54
Cuando los mestizos estaban
disparando, despus de gritar:
'bien Hecho! Bien Hecho!', el
que le decan Sonso dijo:
'malgrales los pijuayos que
estn comiendo! Malgrales
los pijuayos que estn
comiendo! Hagan que se
desperdicien los pijuayos que
ha comido. Hagan que se
desperdicien los pijuayos que
ha comido'.
55
Mientras tanto, los mestizos
comenzaron a disparar tambin
por donde l haba gritado.
56
Mientras disparaban por
donde estaba l, el viejo que
estaba con Sonso huy
corriendo.
329
57
57
64
Aduac nidboshien
'Dada puduanosh.Tami
nidec dada cano
antabdtosh'
quetuidoshash
quiondash.
65
Aden Quioshash padon
chuibombi, naden cumpa
padontsen chiondash:
66
Aden chuituidac
nidshun isaquien,
chotaqun shubuuidquio
iccoshash.
67
Shubuuidquio tabadsho
istanec puduedshun
isaquien, titado codocaid
natia tabadoshash.
68
Titado codocaid natia
tabadsho istanquin
beduidoshambi.
69
Beduidshobi, Podo
Pbissio padon papan
'Titado penuenda nai,
mena?' caundashi.
70
Adsho, 'Ai' caushambi.
71
Aduac, 'Piaid napimbo
neque, beccho.
Caniabonda adquid
pepaid? Icbo cuesquin
dactuaid caniabon pesa
quedenneque, penda,
mena. Ubien
shnibudquiondaque,
umbiquien penu.
64
331
80
Adash, ambi
'Quiusudondash' cacnombo
Chshdapa budtuidoshash,
cuembo nidec.
81
Nidanneshun,
caimbudoshambi, acte
quiusudacno cuman
samdquin.
82
Adnuc, 'Is, chueque!'
quenubi, Ombon papa aton
utsi Cuibusion dibude
bedtanec acte
cumactsqun budoshash,
'mbiquien nanu, beccho'
quequin bedshuntanec.
83
Adec budtanec, acte
cumactsequnquio
yoshash,
anshantuctantscquid
anuec.
84
Adsho issun, 'Dada acme,
nshunquio naic cho,
caniua. Dacudampanuda
miqui nadequebac'
caushash Podo Pbission
papan.
85
'Nshunquio naic cho,
caniua' cac, 'Pada,
nshunquiobimbi naic'
quioshash.
86
Adnubic, ndembi
neteuaic bada
sausudbuniash chotac
dadempa tashcunneposhash.
80
333
87
Bada
sausudbudnepashquio canon
cho-chosho, nidtoquin, podo
ancuesnuended, 87
\busudquid dadquio
podqumpaccoshash Ombon
papan.
88
Aden tauanubi,
nadambocain utsibon pian
senubi, utsibon badan
acposhash.
89
Aden cuesac, acte
nsebudposhash chotac.
90
Acte nsebudsho, anobi
nsamdbudnuc
nadambocain acposhash
Matsesn.
91
Tedbidi acshun sianubi,
tedbidi cuma utsiuc nidec,
acte mauann
unquenidtscquiec
nieposhash, shctenam
nidacbiequi quiondash.
92
Chotac acte cuma utsiuc
niebon, chotaqun cano
bedbanquin anisbanoshambi
ubd icquidobtan, quequin
chuibanondash cumpa padon.
93
Naden chuibanondash cumpa
padon:
94
Chotaqun bada acte
tedbidi nsecanubi, cano
ansamdquid tedbidi
Matsesn istuidondash.
95
Shontosion dibude
bedaccondash.
334
87
96
Cuibusio padombic,
iscupeta chucambo.
97
Aid bedacsho, 'Bccho
nid' quequin
bedshuntsccondambi.
98
Adshumbic, poda-poda
dadpen icquidquio
shupudtapa mananuc
netanondambi.
99
Adnubic, cun piac
Badan Pteshunnete,
'Cucu, chotac unsash
samdquidn dashcute
chishcun mishbannu
cho, canon anuequidn
chishcumbi dadpen
bada sh iccoshe'
quiondash, ubi caic.
100
'Utsiuc chimish, cun
matses' cac, chimishquin
bada sh dadpen
bedondambi.
101
Cun piac padobtan
tedbi dadquio
bedondambi.
102
Ambobi
toncabentsccoshambi.
103
Aden cano anisbanquin
isac, tauaquin badiadnuc
Quioshashn cuesbued,
ispambuec
tnquepambuec, cano
anueposhash.
96
335
104
Unsabi tnquebudnec
uesho isanec, 'Cunmaic
cho-chobuedien padote
ayash tstannu' quiash
mananuc nidshun ayash
tsec nidondash cun piac
Pmensio.
105
Ayash tstanec chuash,
'Dashcute chichicchito
tanmenu' quepondash.
106
Aduac chichicac uesho,
Pmension ayashn
ubush
macueshcabudniondash.
107
Aden ubush
macueshcabudniac,
idquebudidquebudposhash chotac.
108
Adnubien, umbi abi
bada sh chedo
nibnnubi, 'Mena, umbo
chido chosh. Mauann
tsiquiadnidec, nua acte
mauanacno cute cuesbudcuesbudaidn nuambo
chido tsadtosh. Chido
bdapaidquio umbo chosh,
mena' quetannepondash
Podo Pbission papa
tssio, ubi caic.
109
'Chiata, chonuadba
isbono' caundambi.
110
Adacpadembi, utsibon
ambi bedaid mananuc
netanniondash.
336
104
111
111
337
119
338
119
339
16
16
341
24
342
24
NacuaTsnn-tsnnsio
NacuaGordo
343
33
33
47
47
345
57
Chshdapa cuman
Quioshash chedon chotac
cuidquin tauaundacno
Matsesn cuesuidndash aid
chotac.
58
Aden cuesactancuesactanshun, actedapa
dbiatemi cun buchi Cachita
Mapisio buanondash,
Pocadpa yacno.
59
Ubibic, tami, Iquitus
yacno.
60
Aden buamboshon, qunn
tsadunondashi, umanuc
puduenmetantsenquiocquin.
61
Aden iuenquio ubi qunn
tsadumbudboshon,
chotaqun 'Tsutsi
mimbiuaid actedapa
dbiatemi, Pocadpa yacno
buanondaid niondash?'
caundashi.
62
Adsho, 'Cun buchi
niondash' caundambi.
63
'Cun buchi niondash'
caboc, aton chotac utsi chiec,
'Dbiatemi Pocadpa yacno
buanondaid caic, Cun buchi
niondash queque, bedtan,
nidbta cute temec abd
chonuadnu' caundash.
64
Aden aton chotac utsin
'Bedtan' caboc, cun buchi
Cachita Mapisio bedec
nidaccondash, Pocadpa
yacno nidec.
346
57
65
65
347
73
Aden bunauabudniac,
'Niquequien ictiad,
pemianenquio ye'
quiondabi, cun buchi
chiec.
74
'Niquequien ictiad'
quiash icnubi, 'Baded
chonuadnu nid'
quiondash chotac,
badiadnuc.
75
'Chonuadnu nid' cac,
'Podquieduabanec
nidquin manido
tatsescabanec nid. Pianec
nidnu' caundambi chotac.
76
Aduac chotac
nidannebon, cun
buchibd niquiondabi.
77
Niquec puduanquimbi,
chotaqun baid podapoda abichobimbo
bedondambi.
78
Poda-poda bedquimbi,
abitedimbo chotaqun
baid tsidanec
niquiondabi.
79
Aden bedanec ubi
chedo niquian, chotaqun
nibntuidpampic.
80
Chotaqun baid
abitembo bedanec
choquin, Tamushacu acte
tandondambi.
81
Tamushacu tanduec
chuec, Poichan
naquiadondabi.
348
73
82
Poichan naquiadquimbi
chotaqun shubu
istuidondambi, icbo
nibdquiec nidannian.
83
Icbo nibdquiec
nidanniacsho isash
puduedtanquin, podapoda chedo
beduaondambi.
84
Aden chotac
bedshunanec chuec,
Shabon acte Aic Quete
budec chondabi.
85
Aic Quete budshun
potebtsenec chuec, udibi
ushtuidondabi.
86
Aush puduanec
chuequic, udibictsc
ushtuiduaondabi.
87
Aush puduanec chuec
nmbobi chondabi
quiondash.
88
Adondash cun matsessio
Tsnn-tsnnsio pado.
89
Actiamn sadquid Actiam
cuidi Mayun onqueten
Poicha caic.
90
Poichabi nbi, chotaqun
onqueten Midin caic.
91
Aic Quete cuntacho Mayu
Tidin padon matsesn acte
nec.
92
Aid acte chotaqun
Sodedad caic.
82
Mientras cruzbamos a la
cuenca del ro Yavar Mirn,
encontramos una casa de
mestizos de la cual se haban
ido todos dejando la casa vaca.
83
Al ver que los residentes se
haban ido, agarramos plvora
y otras cosas.
84
Viniendo despus de robarles
a los mestizos, bajamos al valle
de la quebrada Soledad, la
quebrada de los Shabos (es
decir, los nativos Shabos antes
vivan en la quebrada Soledad).
85
Viniendo despus llegar a la
quebrada Soledad y cruzarla,
nos detuvimos para pasar la
noche un poco ms cerca a
nuestra casa.
86
Y viniendo despus de partir
de ah, otra vez nos detuvimos
para pasar la noche un poco
ms ac.
87
Viniendo despus de partir de
ah, llegamos ac (al territorio
Matss).
88
As lo cont mi to Gordo nado.
89
Al auente que desemboca en el
ro Yavar (es decir, el ro Yavar
Mirn) le dicen: Poicha en el
idioma de los Mays.
90
Ahora los Matss le dicen al
Yavar Mirn: Mirn en castellano.
91
La quebrada Aic Quet (es decir,
la quebrada Soledad) es la quebrada
de los paisanos de mi bisabuela
Nativa Coja nada.
92
A esa quebrada los mestizos le
dicen: Soledad.
349
93
93
101
Nido niquiaid
chuibededpecshenda
niondash.
102
Canicuenec ubi tante
chocuenquiotsambi
niondash quiondash.
103
Chotac yacnoush cun
matsessio niquiash chondaid
naden chiondash cumpa pado
chedon:
104
'Chotac yacnoush
cho-chuash Matses ambo
iquec' quenquio yec mani
bedec nidoshabi.
105
Mani bedec nidshun
isac, shubu shni cachon
natia dashcute
samdondash, chotac
yacnoush choshon
tanunuaquin sanaid.
106
Shubu casanaid
dashcute isash, chotaqun
dashcute danec,
bdectscquio nidquin
isbanondambi.
107
Bdectscquio nidquin
isac, Tsnn-tsnnsiobd
Cachita Mapisiombo
iccondash.
108
Tsnn-tsnnsiobd
Cachita Mapisio icsho
istanquin, 'Dadabd
chosh yenda, cumbo?'
caundash Tcan.
101
351
109
109
116
116
353
123
354
123
355
Idacuchauidtsqui yadnuc,
aton iuabo nidoshash,
manido tsasiuaid buanec.
8
Idacuchan shubun Imbioc
padon tita chedobd
iccoshabi, aton iuabo
nidannian.
9
Idacuchauidtsqui yadash,
cute nibdquiocsho isash,
cute te-tec puduanoshash.
10
Cute nibdnuc
puduenshun, uannopactsc
aton shubu icnuc, cute tetedoshash, tied nua
icquidn.
11
Cute te-tequin Idacuchan
toshcanubi, Matsesn
tesbanoshash chompian
toncaquin.
12
Cuesquionuembi,
Matsesn Idacucha
chuuaoshash.
13
Podo ancuesquiotiadquidi
dashcute ndbudaid
nessunnepambuen
chuuaoshash, dashcute nua
icquid dasiuidshun cute tetesho.
14
Chuuac, idacucha cute
dauebudoshash.
15
Cute dauebudtanec
idacucha natiaquioshash.
16
Cute dauebudash
natiaquiec idacucha uesho
istanquin,
356
357
25
358
25
34
Adambien, mimpantsen
bedaccondash.
35
Ancueste taui bedash
chuec, 'Atotsi neposh
nid? Nimduc icquid
antintebida neposh?'
quioshash mdimbo.
36
Antinte podobimbuecsho
chicshun bec, acte dada
potec tapu podqudanec
npadondabi.
37
Chunquenquio antinte
nniac, natiacquin nushannushampambocquid
nucquidn acbededosh.
38
Nucquid nademboquec
unsso issun,
'Pambocquid nec!
Atotsi nepec?' quioshash
mdimbo.
39
'Nimduc antinteda
neposh?' quesho tantiash,
'Chotaqun chococaid
ancueste nepaic. Taui
teshun icbon
chocoapaindac' quioshash
Modas Mapi padon papa,
Mayu Shoconte caid.
40
Aden mayun chiac
nidshun antinte taui
tetanshun natiacquin
chococabenoshash
quiondash.
41
Aid tedi chiombi shcobd
idacuchan inac icsho Imbioc
padon tita tsicuesuidampid.
34
Ms bien tu pap lo
consigui despus.
35
Mientras venamos despus
de conseguir los tallos de
barbasco, los antepasados
nados dijeron: 'qu es esto?
Es el mismo barbasco que
hay en el monte?'
36
Mientras estaba trayendo los
tallos porque sus hojas se
parecan a las hojas de sacha
barbasco, me ca cuando se
quebr el puente cuando
estaba cruzando una quebrada.
37
Cuando lo dej caer al agua
al caerme, los peces tomaron
el agua que se haba hecho
nublada con el veneno y se
alocaron.
38
Al ver que los peces se
moran alocndose, los
antepasados nados dijeron:
'es muy potente! Qu puede
ser?'
39
Al escuchar que decan:
'ser sacha barbasco?', el
pap de Cabeza de Paloma
nado, al que le decan Nativo
Narizn, dijo: 'es barbasco
que han sembrado los
mestizos. Sus dueos lo
siembran despus de cortar sus
tallos'.
40
Despus de ir ah cuando el
nativo de otra tribu les
inform de eso, cortaron tallos
de barbasco y sembraron
muchos.
41
Eso es todo lo que he contado
sobre cmo balearon a la mam de
Pico Pelado nado en su nalga,
359
360
Seccin 6
1927-1947
Matsesn Chotac Chido
Bedbudniampic
Mujeres Mestizas Raptadas por los Matss
361
10
10
363
20
20
29
29
365
37
366
37
45
45
367
55
368
55
65
Adotanquin, cachina
uesquin cuessun
secashunoshambi.
66
Adotanquin, machi
dadempa chshten tetequin siabudsiabudshunoshambi
quiondash.
67
Aden chiondash Antoya
cuenan Tudu cuesndaid.
65
369
370
A la mam de Tc que le
decan Edemano, la captur Pie
Malogrado en una quebrada
que desemboca ms arriba de
Curinga (en el ro Blanco), al
lado donde est la tierra de los
Matss dijo mi pap Dun.
2
Quizs su nombre era Elena.
3
'Mi verdadero nombre es
Celidonia Garca Prez' dijo mi
mam nada dijo Esheshec.
4
A Tc d le dicen de apodo
Esheshec.
5
Quizs el nombre de Pie
Malogrado era Pach.
6
Mi pap nado cont lo
siguiente:
7
Cuando sus maridos se
haban ido a sangrar
shiringa, los Matss
entraron donde estaban
solamente las mujeres de
los mestizos, en la noche,
cuando la luna brillaba tan
claramente que pareca
que estaba amaneciendo el
da.
8
Entrando en la casa en la
noche, agarramos las
cosas de los mestizos.
9
Mientras estbamos
entrando agarrando las
cosas, Pie Malogrado
atrap a Elena.
10
Manquidsion Edemanon
chuchu bedondash.
11
Aden aton champi
utsibon bedbedednubi,
Edemanon tita macho
chudnuen
tambededuidondash.
12
Chudnuequi, abitedimbo
impadishbudniondash.
13
Aden Edemanon tita
macho
chudbededacnoushi,
'Mimbitsen naic cho, piac,
nuenduadenquio ye
chudnu cac' quepandash
Mando Chichan padon
papa, Ombo padon papa
caic quiondash.
14
Tcabi amben cunquin
Mando Chichan capondash,
bacumpi iquec mando
chichan quian-quiansho.
15
Mando Chichann papa
Nacua cumdquid niondash.
16
Dunu cumdquid niondash
aton piac, Ombo padon papa.
17
Anqued Tumibi amben
cunquin Ombo caundash.
18
Aden chudnuen nadashun,
macho nianondash, aton
champiuidtsqui bquin
quiondash cumpa pado.
19
Adanec choquin
Manquidsion badi, Edemanon
chuchu, badedquio unsac
caundash.
10
371
20
372
20
373
10
374
10
Cuando estbamos
acampados despus de
habernos ido ah, (algunos
Matss) mataron una
sachavaca que tena mucha
manteca.
11
Al ver que haban matado la
sachavaca, le dije a mi mam
en vano: 'voy a ir a traer
pltanos para comerlos junto
con carne de sachavaca', y mi
mam me dijo: 'hay que
hacerlo aprovechando para
traer una olla de barro para
cocinar la sachavaca, hijo'.
12
Al escuchar que estaba
diciendo eso, mi pap dijo:
'mejor no hay que hacer eso,
para ir maana a traerlos'.
13
Quizs si mi pap me hubiera
dicho: 's', me hubiera
encontrado con los mestizos
mientras iba.
14
Yo estaba queriendo hacer
eso despus de que Pmn
Grande se haba ido primero a
revisar el camino.
15
Contando despus de haber ido
primero a revisar el camino, Pmn
Grande dijo: 'pareca que haba un
tigre que haba venido hasta la
punta de mi escopeta, pero no haba
nada' dijo el pap de Shinisio.
16
Pmn Grande era el hijo del
hermano de Qubi-qubisio.
17
Martina nada, era una mestiza
que los Matss capturaron
igualmente en el ro Yaquerana un
tiempo despus de que haban
capturado a Catalina.
18
18
375
26
376
26
38
38
377
45
378
45
379
57
Adtanequic, cuma
utsiuctsen cuenondash.
58
Acte cuitsipann
yacnoushi chotac istanec,
'biabi
sidquechitomanendac'
quiash, abinombo
uetsccoshabi quiondash.
59
Acte cuitsipan yacno isquin
chotaqun bedtsenoshaidi nebi
quiondash chuiquid padon tita.
60
Aden chiondash Catadina
beduidacsho chotaqun
beduandaid.
380
57
381
382
383
14
Bacu Chshn
Endiquebta Secundo
tishmiaccondash.
15
Cuntan cumdaidquio
Lita Fasabi niondash
quiondash Itado.
16
Padnuen, Manquision
bedshun baid, Paudan
chuchu, badedi unsndash.
17
Aid tedi chotac
nepandash.
18
Paudan naden
chuibanondashi, abi bedshun
Matsesn bndaid
quiondash cunta Edisa:
19
'Uqu cuma
utsiucushquio chuaid
bedondashi.
20
Ubi bedanec choquin,
chotac utsi bednuec
nidannequin,
Manquidsiobta nianac
iccuedednuc,
Manquidsio Isan
bushtenu quiondash.
21
Manquidsion
dayunteuanubi, Mibien
min bnbtambi
iscupeta toncaquid yec,
isan bushtec
dectatuacsho, abuqui
cuesquin bedantanquin
imbudtscquien cuesta
caundambi cunchu.
384
14
22
22
Mientras yo estaba
dicindole eso, despus de
hacer el manteador, despus
de arrancar una soguilla
itininga, despus de amarrar la
escopeta, subi llevando la
escopeta a la espalda.
23
Mientras suba, despus de
cortar una ramita de un rbol
que estaba al lado del tronco
de ungurahui, despus de
colgar ah la escopeta y seguir
subiendo, cort el racimo de
ungurahui.
24
Despus de recoger la
escopeta mientras bajaba
despus de cortar el racimo de
ungurahui, junt los frutos de
ungurahui despus de
descargar la escopeta antes
dejarla'.
25
'Manqud Grande era muy
inteligente' dijo Paola dijo mi
mam nada.
26
No s cmo haban capturado a
Lita y Paola.
27
Haba dicho: nos capturaron
cuando habamos venido cruzando
el ro grande.
28
Habr estado hablando del ro de
Iquitos (es decir, el ro Amazonas)?
29
As lo cont.
385
386
Manuel Tumi
387
14
14
25
25
389
34
390
34
Despus de que me
agarraron, tu pap vino
llamando.
35
Al escuchar que tu pap
vena llamando, un Matss me
tap la boca.
36
Aunque le debera haber
mordido la mano cuando me
tapo la boca, no hice nada.
37
Despus de taparme la boca,
me llevaron.
38
Mientras mi mam me contaba
eso, mi pap Dun nado dijo lo
siguiente:
39
Cuando nosotros estbamos
viniendo trayendo a tu mam
tapndole la boca, Dun, al
que le decan Barbn, se
escondi para esperar y matar
a tu pap.
40
Cuando se estaba quedando
para esperar escondido,
Barbn dijo: 'el mestizo estaba
llevando una escopeta nueva y
un buen machete, as que voy
a matarlo y agarrar esas cosas.
Ustedes vyanse'.
41
Mientras tanto, Barbn me cont
lo siguiente:
42
Cuando yo estaba
esperando diciendo:
'seguramente vendr por ac',
l estaba andando llamando a
su mujer.
43
Despus de estar llamando,
tu pap (mestizo) se fue por
otro camino que l mismo
haba hecho que se desviaba
del camino en que yo estaba
esperando.
44
44
391
53
392
53
62
62
393
71
Aden cumbunniac
nadimbo icsho istanec,
'Nidchitequien icash
shubuno' quianec Santedena
yacno chondabi.
72
Adanec choquin, 'Ada
Edisa chosh?' caundambi,
Santedena yacno
chuituidquin.
73
Aduac, 'Chuambo iccosh!'
caundashi.
74
Aduac, aucbidi nidondabi,
'Mayudunambien cun chido
bedaccosh' quianec.
75
Adec ubi nidsho, utsibon
tsibananondashi.
76
Aden ubi tsibanec
nidanneboshon,
'Mayudunan bedac! Ada
nmbo buanacsho isadec?
Baded nadancashun isec
nid!' caundashi
Codombianon.
77
Aduac tita buanaid
nadancashun isac, 'Chuec'
catiambo icnuc, tita
matasaid bu samdondash.
78
Matasaid bu samdsho
istanec, nmbo chondabi.
79
Nmbo chotanec,
'Chompian bednu' quec
Dequena yacno nidondabi.
80
Dequena yacno 'Chompian
bednu' caqui, Dequena
yacno chompian
nibduaondash.
394
71
81
Adecbidi, dayunuaquid
nibdquio icuaondash
Dequena yacno.
82
Chompian nibdquio
icshobi nibntscquien
bedanec chondabi nmbo,
Dequena yacnoush.
83
Aden chompian
nibntscquien bedac
padequi, Matses
nidaccondash, tita buanec.
84
Dequena yacnoush
choshon, tita buanec
nidanniaid
nadancabanondambi.
85
Nidanniaid ta
nadancabanac bdnudsho
istanec, Manisac
dbiatemimbo dpotec
cuenadquin nibnuidondambi.
86
Nadancaquioshon Isnu
caqui, tantiadenquio
nidaccondash.
87
Adtanec chouaondabi
nmbo.
88
Chuacsho, buchidon qunn
tsadunmenuen nadacaundashi.
89
'Chiaidi tantienquio icquin
tsidunquin cun champi
bedmiaye, qunn
tsadunchito!' caundash,
cuadtia chuiquin.
90
Aduac, 'Padi. Atoda
acshumbimbi qunn
tsadumpe?
81
395
396
97
qubictsc
cuenadquimbien Matses
istuidtsenquiaccondash
chotaqun quiondash.
98
Aden chuibanondashi, cunta
bedndaid chuiquin.
99
Ubi tishshun, nid ted cunta
Edisan tishondash.
100
Nidic, cun mdin Odeque
Tumi pado, nbi unsbued.
101
Nidic, cun mashcu utsi,
toshoquec unsondaid.
102
Nidic, Amedia Bso, San
Uan yacno icbued.
103
Nidic, Daimundo Tumi,
chotaqun Cudinca acte
nacmanshuncuesondaid.
104
Aid ted tishondash,
Senioditabd tsidte
anuentsqui cunta toshoquec
unsondash.
105
Aid tedi chiombi cunta
bedndaid.
97
397
398
399
13
400
13
401
23
402
23
42
42
403
13
13
405
25
Adnubi, cachina
cudanondash, Matses
chosho isash.
26
Adnubi, titinquetscquien
cun shubu nuntan
bedbededondash Matsesn.
27
Adnuc, uasin nantan
ompodondabi, u, maspan
acte nseabudtanec.
28
Adec uenubic, macho
cunanondash, A a a!
Baded cano antsadtuec
cho! Tami nidnu, baded
cho! cac, puduampondabi.
29
Piushquiopondabi, mado.
30
Cano antsadtotanec,
nnantanquio Baded
unca! Baded unca!
quenubi, Matses
tsiquiadbudquin cano
ddinshunondashi.
31
Aden bedshun, cun
dashcute uesquin
danedescaundashi.
32
Adoshon, badedquio
buanondashi, Badedquio
nid, aton bn chonoshe!
Cuesnushe, baded nid!
quequin' quiondash
quiondash.
33
Aden Audedia bedndaid
chiondash.
406
25
407
13
408
13
409
410
11
Aton madompi
icuctscsho Manueda
bedquin, Manuedan
chayatsen bedondash.
12
Manueda chedo
bedanec, acte
Ucayadedapa tanduec
cho-chondash.
13
Aden acte tandoquimbi,
chotac utsitsen
istuidondash.
14
Aden istuidshun, aid
chotac bedshunec
nidannequin, 'Chidobd
icta' caundash Tashued
padon, aton utsi Shontosio
caquin.
15
Uidn-uidmpactsc
isucunannequidtambi
'Chidobd icta' cachitoc
quenquiocquimbidi
adouandash cun matses
Tashued padon.
16
Aduac, chido dayunuaic
Shontosio ushtuidacno
tshdondash quiondash.
17
Adnubic, Manueda padon
naden chuibanondash ambi
Shontosio pandduidaid
quiondash Tsiacquetscquid:
18
'Chidobd icta
quequin niamboc, Ushec
yondash Shontosio.
19
Adec uesho istanec,
Ushec ueque, madd!
11
411
Maddtanquin panddquin
na! quiondash cun chaya.
20
Aduac, dacudondabi.
21
Adec onquenubi,
Shontosio isucunondash.
22
Isucuntanec, cute tsiaduec
shuebudondash.
23
Shuebudshun cute
bushcasho,
panddondambi,
dacudtscquiembi.
24
Aden panddac
niconquiadtannenubi, cun
chayabd niquiondabi.
25
Pandd quequin ubi
ancabudbuedquio, cun
chaya cuenquiaccondash.
26
Ubien bacu icucquid
ictiadequi bdectsc nidsho
beduaundash' quiondash
quiondash.
27
Adnubic, naden chiondash
Tsiacquetscquidn, Matses
cho-choquin Shontosio
panddacsho istuidndaid:
28
Chotac istanec chochuec 'Nbimbobi iccoshe,
isec nidnu' quiondash
Tashued.
29
Adanec cho-choquin isac,
intac natiambo umanuc
iccondash.
30
Intac natiambo umanuc
icsho istanec, 'En is,
chidon cuessunniaye!'
quiondash Tashued.
412
Despus de golpearlo en la
cabeza, hachalo en la sien!
20
Cuando me dijo eso, tuve
demasiado miedo.
21
Mientras estbamos
hablando as, Sonso se
despert.
22
Despus de despertarse, se
agach para atizar la candela.
23
Cuando estaba agachado
soplando la candela, lo hache
en la sien, aunque con mucho
miedo.
24
Mientras estaba pataleando
despus de que lo hache en la
sien, mi suegra yo huimos.
25
Mi suegra que me insista
diciendo: hachalo en la
sien se escap bien.
26
Pero a m me agarraron otra
vez porque estaba yendo
despacio por estar cargando a
mi hijito'.
27
Mientras tanto, Tsiacquetscquid
cont esto sobre cuando los Matss
llegaron y encontraron que a Sonso
lo haban hacheado en la sien:
28
Cuando los Matss vinieron
de ir a ver a los mestizos, Pie
Cortado dijo: 'hay que ir a ver
(donde Sonso se qued con las
mujeres), porque era por aqu
cerca'.
29
Al mirar mientras venan
despus de decir eso, vieron
que haba mucha sangre
afuera.
30
Al ver que haba mucha
sangre afuera, Pie Cortado
dijo: 'miren, lo han matado
las mujeres!'
31
31
413
414
415
11
11
Despus de encontrarlos,
estbamos observando
escondidos, pensando esperar
que se vayan los dueos de las
casas, pensando que eran
mestizos.
12
Mientras estbamos
observando, un hombre
Capanahua que era alto no se
iba, mientras los Matss
estbamos esperando a que se
vayan todos.
13
Mientras esperbamos,
estaba ah noms en su casa
sin irse.
14
Despus de que yo me haba
ido a avisar a mis compaeros
que estaban esperando un
poco lejos a un hombre que
segua sentado ah sin irse, se
fue ese hombre a quin ya
estbamos pensando matar.
15
Tambin una mujer gorda y
bonita que estaba ah se haba
ido a mirar donde estaban
pescando con barbasco.
16
Despus de que se haban
ido ellos, capturamos a las
mujeres que se haban
quedado en la casa porque les
haban dicho: 'ustedes cocinen
la yuca'.
17
Las agarraron diciendo:
'miren bien para ver por
dnde podran venir los
hombres!'
18
Dormimos muchas noches
en la ruta mientras venamos
despus de capturarlas.
19
Yo tambin escuch cuando mi
pap y los otros contaron eso.
417
20
418
20
34
34
419
37
37
49
49
421
422
10
Aden bacta
onquecuededpondashe?
11
Tantiadempa iquec.
12
Natia datsidadacsho Ediseyo
isoshambi, bacu icquin.
13
Shabu tsadcuempaidquio
bac quiondash.
14
Dashcutebta b-bpaidta?
15
Chido bedquin, uesquin
dachedcadedniondash.
16
Cuntamano pado Isabede
uesquin dacheddachedcauaondash.
17
Cuntamano Nepes padobic,
adembidi.
18
Tosho buanmane quequin
tantiaquin naundash.
19
Manquidsion Ediseyo bedac
caundash.
20
'Manquidsion bedaidi
Umbiquien, daus quesho,
Niashacne padon papa meniac'
caic quesho tantiondambi,
bacu icquin.
21
Nacua cumdquidien
Niashacne padon papa
nechitondash, ma aton utsibo
abitedimbo Nacua cumdondac.
22
Tantienquio iquembi.
23
Ubi bacu icnuc niondash.
24
Aid meniosh quiondash.
25
Aden chuibededondash.
26
Actiam pinchuqun uesadec
siad-siadtanquin,
mentotiapimbocquid mentomentosh quiondash.
10
423
27
Adshobic, Nn choquid
nec cabededac aid, Uishca
Podqudsion papa cain.
28
Titinquec Actiam
pinchuqun uishucuno
siadtanquin, tsuidcabudtsuidcabudquin mentobudmentobudosh quiondash,
chiquenquiocquin.
29
Cuntamanobta oncamec
cho-chuash, iuec ushondash.
30
Oncamianec, nidanniondash
padpidec.
31
Aden isondambi, Ediseyo
bedshun bacsho.
32
Aid tedi isondambi.
424
27
Siasiobtan Manquidsio
padon Manisactapa cuman
seta mduc chido dad
beduidaid chuinu.
2
Tumibi amben cunquin
Siasio capec.
3
Utsibon chotac cueuactancueuactannubi, caputanndash
Mando Chichan padon papa.
4
Mando Chichann papa, cun
daus, Nacua cumdondash.
5
Cun piac Mando Chichan
Tca cumdquid niondash.
6
Ediseyo Tcasio, Uishca
Podqudsion papa bedndash,
padpidec puduanequien
nechitondash.
7
Chido bedondambi
quiondash Manquidsio pado.
8
Adnubic, Chido utsi
beduaundambi quiondash cun
shnisio Siasio.
9
Chido bdapambo tsadquido
bedondambi quiondash.
10
Aden bedanec chuec
ushtuidshun istanash, Mando
Chichann papa tssio
Nmbo mananucquio
iccoshe, nmbo nid! quiac
caundash, bdambuen chiec.
425
426
11
11
427
20
428
20
29
Adec puduan-puduannubi,
cumapenquiec tue-tueequin
chompian ton-toncaundash.
30
Matses cuesenquiocquin
abuc ton-toncac caundash,
chotaqun.
31
Aden ton-toncain dactoquin,
di siamequiondash Matses.
32
Aden ton-toncanuc,
pudunec nbi ompodobi
quiac caundash, Ediseyo
pado.
33
Bada menepatecconi
ambobi tanuidnu! quiac
caundash, Ediseyo.
34
Di uesquin dedobanec,
'Ada acbi cuesa iquec qui?
Matses cuesbocsho
cuestsenombi' quiosh chotac
quiac caundash, Ediseyo
pado, aton chotac utsi
onquesho ompodshon
tantiaquid.
35
'Abuc secaquin ubi
dactobocsho, adembidi
dactoquin abuc secashunquin
naumbi. Ubi mabudacmabudacquin siabued, ada
acbi cuesa iquecqui?' quiosh
chotac quiac caundash,
Ediseyo pado.
36
Nbi yobi, icsano,
Matsesn di tsidtanquin
chotaqun dedobansho isequi
quiac caundash.
29
429
37
430
37
47
47
431
El nombre verdadero de mi
mam era Malvina Flores dijo
su hijo Cojo Fracturado.
2
A Erik Nacu le dicen de
apodo Cojo Fracturado.
3
Gordito nado dijo: yo
mismo vi cuando Eliseo captur
a Malvina.
4
Eliseo Tcasio, el pap de
Cojo Fracturado, era un mestizo
que los Matss capturaron
cuando era un adolescente.
5
Por ser gordo, a Nacu le
decan Gordito y tambin
Gordito (usando otra palabra).
6
Adems, le decan Brazo
Cicatrizado, al ver que se haba
quemado en su brazo superior.
7
Adems, le decan de apodo
Chenqudesio.
8
El que le Cortaron la Rodilla
con Machete parti diciendo:
'voy a andar robndoles a los
mestizos' dijo Gordito nado.
9
A p le decan de apodo El
que le Cortaron la Rodilla con
Machete.
10
Gordito nado cont lo
siguiente:
11
Eliseo captur a
Malvina despus de seguir
a El que le Cortaron la
Rodilla con Machete
cuando se fue para ir a
robarles a los mestizos.
433
12
12
Mientras l estaba
agarrando a ella, yo puse
las cosas que yo haba
robado en una bandeja y
cruc el ro empujando la
bandeja.
13
Despus de conseguir las
cosas al lado opuesto del
ro, las traje cruzando a
este lado del ro.
14
Despus de capturarla,
vinieron hacindole a
Eliseo hablar con Malvina
dicindole: 'dile que no se
escape'.
15
Eliseo dijo: 'le dije: no te
escapes, porque yo fui
capturado igual que t'.
16
As lo cont Gordito nado.
17
Malvina fue la esposa de
Eliseo.
18
Cuando era su esposa,
Malvina dio a luz a Cojo
Fracturado.
19
Otro hijo de Eliseo, que naci
despus de Cojo Fracturado, se
muri.
20
Cuando se muri Eliseo, Pie
Cortado tomo a Balbina como
su esposa.
21
Despus de tomar a Balbina
como su esposa, Pie Cortado
junto con Tsiacquetscquid
engendraron a Flaco Alto.
22
Aunque se llama Jorge Ba, le
dicen de apodo Flaco Alto.
23
Seguramente la captur en su
casa misma.
24
Gordito nado solamente me
cont diciendo: la captur.
25
Shubu utsi-utsien
anisondambi quiacpondac
cumbosio Tsnntsaid pado.
26
Dequena yacnobi bedac
caundash, Badbina.
27
Dequena dbiatemictsc
bedondash quiondash.
28
Manisactapa cuma utsiucta
napandashe?
29
Shubu anisquin bedshun,
bandecan sandoshon,
tsicunnebtsccondambi, atondan
potetiapimbo icsho istanquin
quiacpondac Tsnntsaid pado.
30
Seta napenquien nandash,
uesadquian.
31
Uesadashien pistsc iquec.
32
Adec pistscquio uesadacshoen
tsiquiadquin potechitondash.
33
Bandecan sandoshon
tsicunnebondambi
quequinuidtsqui chiondashi.
34
Badbinauidtsqui ambo
bedondash quiondash.
35
Aden chuisho tantiondambi.
25
435
436
12
12
437
22
438
22
439
440
14
Shubunoushquiobi nidec
ushtuidondash.
15
Aush nidequic, padpidec.
16
Aush nidequic, padpidec.
17
Aush nidequic, padpidec,
tanete chec.
18
Aush nidequic, abinobi,
Cudinca potiactsashi.
19
Aush nidec ushtuidshumbi,
bedtanondash.
20
Bedtannun, Midapadec
bacubobd nidtiambo
icsapambo iccoshe, bacubobd
icta, tssio caundash Cuibusion,
cun mdin Ombon papa cain.
21
Cuibusio Dunu cumdondash.
22
Ombon papabic, adecbidi Dunu
cumduaundash.
23
Bacubobd icta, acte
yacnoen tantiadtsiashe.
Itiauidpambo cayacno nioshe,
bacubobd icta caundash
cumbo pado cain.
24
Adanec, nidan-nidanondash
cumpa pado chedo.
25
Adec nidan-nidambon,
tssiobdtsqui iccondabi,
tsusion mado Ombobd.
26
Adec icquin, itia tayun
capuquin tanetempi
cuesaccondash cumbo padon.
27
Aden cuessun, atondan
dmishtiambo icsho issun
codocaccondash.
28
Aden codoashun chiondash.
29
Umbi chenquio iccondac.
14
441
Tumi-Ombo
442
30
30
443
444
44
44
445
55
446
55
Cuntamano Isabede
bednush, Chotac isnu quec
puduanondash, ubi caniactsc
icnuc.
2
Isabede bednush, cumbosio
Cuibusio pado
byucanondash.
3
Dunubi amben cunquin
Cuibusio caundash.
4
Actedapa Manisactapa
cuidi Punca caidn chotac
bedshunnu quec,
puduanondash.
5
Adec puduanash nidannec,
ushnidondash iuec.
6
Adec ushnidec umbo
nidanneshun isac, Puncan
nibdquio yec tami chochuaccondash chotac.
7
Ambo, Puncan bedshunnu
caqui, chotac
nibdquiondash.
8
Nibdquio icsho issun,
Acte tambudshun isnu
caqui, nidtiapicpambo,
itiadapauidpambo iccondash.
9
Punca cuman caputiapimbo
icsho isash, Mananuc
nidshun, Santedena
tamictsc icquid chiandapa
istanaccondash.
447
448
10
10
449
450
451
31
452
31
42
Senioditabd tsidash
Santedena yacno isec nidshun
aid caniacsho istanondambi.
43
Andindia umbi bednubi,
chompian bedaccondash acte
cuman diadquid, cun
mdinsio Bina padon.
44
Binabi amben cunquin
Abuidosio capondash.
45
Cumpa Dunu padombic,
Cosuadapa bedaccondash,
cano anuequid.
46
Aden bedanec badedi
niquiondash.
47
Adec nienubien, !
48
Nbi icnubi quiondash,
!
49
Adsho tantiash, Ta
nadancabec neque, cainshun
acanec nidnu, buanec nidec
nid! quiondash Cuibusio
pado.
50
Adec tshdcuededboshon
cainac, Chuenquio iccosh
quetuidcuededondash.
51
Aid chuibanec nadondash
cumpa chotac:
52
Nadaeshun actiambo
icquid nn choquid
acpaccondash Matsesn.
53
Midapadopashun
acaccondash?
54
Ma nn
choquidquiosh
napaccondac! quiondash.
42
453
55
Andindiasion papan
mayanien nechitondash.
56
Adashic, aden cainuidtanec
chuec, ushtuidondash.
57
Ushtuidacnoshon Isabede
onquesho tantiac, utsi-utsien
chiec onquiondash.
58
Pabinqui. Bdu. Dantucu
quetscquiec onquiondash
Isabede.
59
Chotaquida nepec?
caundambi.
60
Capanaua nec quequin
tantiabenondambi, cuntan
chiac.
61
Tchu bdambuen piuten
bdiuaquin nocoshcaid
chedo baccondash.
62
Aid tchumbi acte ueshun
induaccondash, acte acnun,
Chotacbd icquidmbida
adopatsiash? camianquien.
63
Ambo ushcuidanec chuec,
padpidec ushtuidondash.
64
Aush puduanec chuequic,
udibictsc.
65
Aush puduanec chuequi,
Manisac Cudinca acte
budtuidondash.
66
Adec budshun, cuntamano
chedo potiacmenuec
tabadnubi, nden
tashcunaccondash chotac,
canon dectatuec.
454
55
67
67
455
81
456
81
94
94
457
105
458
105
118
118
459
130
460
130
142
142
461
Chotac bedshumbennec,
Dequena icquid actedapa yauc
nidanniac caundash, cumbo
Tsipadacne caundaid, cumbosio
Bpdsio pado chedobd.
2
Tsipadacne Pacha
cumdondash; Bpdsiobic,
Dunu.
3
Adec nidannec, iuec ushnidac
caundash.
4
Adec ushnidec nidec, actedapa
budac caundash, Dequena
tami.
5
Actedapa budshun, chotac
nibmbanquin, actedapa
tambudac caundash cumbosio
pado chedon.
6
Aden nibmbanquimbi,
Yauampi pado istuidac
caundash, actedapa cuman
icquid.
7
Aden istuidshun, Chauacsion
Yauampi pado bedac caundash,
aton bn cuesquin.
8
Baibi amben cunquin
Chauacsio capondash, Madubon
cuesunniaccondaid.
9
Chauacsion Yauampi inondash.
462
10
10
463
20
464
20
28
28
465
37
466
37
46
Aden caimbudtanquin,
canon chosho Madiadapan
bn sh ancuesondambi,
teii!
47
Aden umbi sh
ancuesnubi, cun utsin,
ambi ictepadotscquin,
chotac utsi
chuuatsccondash.
48
Maposnuembi,
tanchushtscquien
chuuatsaccondash.
49
Aden chuuasho,
umbibidi siccuesondambi,
teii!
50
Aden umbi cuesnubi,
Shabaqun Madiadapa
bedondash, 'Min chido uid
nec' quequin ismebboc
quiondash.
51
Aid chuishun, cun daus
pado Tsiacquetscquidn ambi
nisin piaid istuidndaidtsen
chuibanec nadondash:
52
Bn cuesquin chido
bedshun, mani chedo
tanianec, nisin piaid
uebocno istuidec
nidondabi.
53
Aden istuidquimbi,
'Adac bnuactsc?'
catuidondambi, Uaqui,
nisin piac uequid caquin.
54
Aduac, 'Dadan peteda
nibdquiosh piscunte?'
quesho,
46
Mientras avanzbamos
detenindonos para
esperndolos en cada lugar,
nalmente le dispar en el ojo
al marido de la gorda Mara
mientras venan en la canoa,
pum!
47
Cuando yo le dispar en su
ojo, mi hermano, como
siempre, fall al otro mestizo.
48
Queriendo darle en su
cabeza, fall hirindolo en el
lado de su cara.
49
Cuando lo fall, yo mismo
lo bale bien en su pecho,
pum!
50
Cuando yo los mat, Shabc
captur a la gorda Mara,
cmo haban venido
indicndole diciendo: 'esa ser
tu mujer'.
51
Despus de contar eso, mi primo
Tsiacquetscquid nado cont lo
siguiente sobre cuando se fue a
encontrar al que le haba picado la
vbora:
52
Despus de capturar a la
mujer matando a su marido,
empacamos los pltanos y
otras cosas para llevarlas y
fuimos a encontrar el lugar
donde estaba el que fue
mordido por la vbora.
53
Al encontrarlo, le dije a
Uaqu, que estaba echado con
la mordida de vbora: 'qu
tal, viudo?
54
Cuando le dije eso, me dijo:
'no haba la comida de los
mestizos, piscunte (hombre
que se le muri su hermano)?'
467
468
63
63
469
73
73
470
79
79
80
80
Adanec, puduanondabi.
Abi dadpambo chido
yanondash, Yauampibd
Madiadapa.
81
Madidapa Yauabidi
niondash.
82
Adanec abi chuec, abi
chuec, abi chuequien,
'Uedapa sequeque,
chotaqun shubu
shninquiobi ushtuidec
nidnu nid' quededquededtscquiec choquin
isquien, cute pushudpen.
83
Cute pushudsho
istanquin, 'Chuaye, is!'
caundambi.
84
'Chuaye, is! Nuqui
isbuedmbi tsedotuidac!'
caundambi.
85
Cunmaic chotac
dadpactsc icpacnoda?
86
Natiacquin mani chotac
bedbidambocnobi
ushtuidaccondash.
87
Sosia macho pado
niondash aton bnbd.
88
Aid ushtuidacsho
istanquin, 'Mitsipadotiad?'
caundambi.
89
Aduac, 'Nuambo uedapa
sequeque, inchshn
madadshun
abitedishunquio
ttanenuna!' quiondash
Bpdsio.
471
90
Adshun, inchshn,
ambuenacte
tssunsiatscquien
madadtanquin,
abitedishunquio dada
ttaniondash, ambi buanaid
aton canti bucu chictanquin.
91
Aden aton bn ttanenuc,
inchshnombo
pudunuidshobi,
Manquidmpin badedi
Sosia bedondash.
92
Adembidi, Petedobta
Madina bedondash
quiondash.
93
Petedo Sosian mado niondash,
Madinabic adecbidi Sosian
champi.
94
Manquidmpin Sosia bedshun
inondash.
95
Madina caid icacpondac, ain
bacu ictscsho bndaid,
Bacu Chshn chido, am
padon bshunndaid.
96
Bpdsion mado Bacu
Chsh Tumi cumdquid nec.
97
Madina unsaccondash
naushi, tsidambi, nnaidn.
98
Aid aton chido
unsndanquiobi,
'Uannocnuecbipec iccondabi!
Nnaid natia iquec quianec,
uanno cuenash ubi uenuc, cun
chido unsbudniondash'
quiondash Bacu Chsh
quiacpaboc.
472
90
99
Petedo canicuenquiotsaid
ictscsho Muatscquidsion
bedshun caniuaccondash.
100
Tumibi ambembi cunquin
Muatscquidsio capondash,
bacumpi yec
muatscndacshobi.
101
Matsesbd iuecpambo icash,
Sosia cuenaccondash.
102
Sosia cuenondan, aton mado
Petedotsen cuenaccondash.
103
Aido istuidshun, Senioditan
Matsesn onquete
anquiacmepandash, tsidabi
icquin.
104
Nbi unssaccondash Sosia,
iuec Ancamos yacno iccash.
105
Sosia Madayaua niondash
cunta quiosh Sosian champi
Ancamos yacno icbued, Odca
Asipadi Madayaua.
106
Manquidmpin Odcabta
Santiaco tishmiaccondash,
Uesnid Bacuuactapan
iccosh cabued.
107
Adnubic, Medseded
bedbtsenndaidtsen chiec
nadondash Tsiacquetscquid
pado:
108
Adnubien,
badiadbudnuc, 'Mimbi cun
bn acboc padombuen,
nidquiobi acte tanduec
uqu naquiadshun, uqu
icbuedo cuesec nid!'
quiondash Sosia.
99
473
109
Aduac, puduanondash.
'Nuc sadquidien nuqui
tambudoc. Aidn nibdoshe,
nuc sadquid tandoquin
isbanec nidnu nid' quianec
puduanondabi.
111
Adanec, 'Nidmbien caic'
queded-quededtscquiec,
'Nidmbien caic' quededquededtscquiec
nidanniondabi.
112
Adec nidanniacnoushi,
'En, isec cho, nbimbo
anisuanaye!' quianondash
byuc nidquid.
113
'Nbimbo anisuanac!
Nidquio caic Mimbi cun
bn
cuessunnebocpadombuen
cuessunneta quioshe, is!'
quiondash.
114
Adanec, 'Istannu, nmbobi
tabadta' quianec, Bpdsio
pado nidondash.
115
Adanec nidbosh, 'Nuntan
shcuiduidquio iccoshe,
baded cho!' quetuidondash.
116
Aden ambo Medseded
pado Muatscquidsion
bedondash.
117
Adashic, Medseded
bedacno nuntan puduedpuduedshun natiacquin
dayunuaid bedbededondash.
110
474
109
118
118
475
127
N, tauambuen Dmushbo
cuestequiduain tied ddquin
pote-potenuc cuenannesho,
cuessunniac caundash,
Medseded.
128
nden bedaidi cuenannesho
nac caundash.
129
'Icsapaidquio cun bn
iquec. Adecbidi, icsapambo
isadec cun bn. Aidn
imdtiapimbo iquebique,
cuenebi' quian-quianosh
quiac caundash.
130
Cun shnisio pado
Muatscquidsio, cbid
Chshn (Madubon) acshun
secaccondaid caic, Icsapambo
isadosh quiac caundash.
131
Adash cuenannesho,
cuessunniac caundash.
132
Adnubic, nadondash cun
daus Tsiacquetscquid pado,
Medseded bedash abi shubuno
cho-chondaid chiec:
133
Aden nquimbi chotac
bedshunanec chuec, udibi
ushtuidondash.
134
Aush puduanec
chuequic, udibi.
135
Aush puduanec
chuequic, udibictsc.
136
Aush puduanec
chuequic, udibictsc.
137
Aush puduanec chuec,
Aic Quete budondash.
476
127
138
Adcutsenec, aben
Ancamos icnuc,
mananuc quetanquiec
choquin Chsh
potiondambi.
139
Ambo ushanequic 'Ubi
tied iquec' quequi,
ushtuidcuededondabi
quiondash.
140
Atotsi acshun 'Aic
Quete' capec? cac, 'Aic!'
quetsacshobi quiondash
Tsiacquetscquid pado.
141
Matsesi 'Aic!'
quetsacshobi, 'Aic Quete'
caic quiondash.
142
Adnubic, Uishcatsaid
padontsen Matsesn shubu
anuentsc choshon chotac
cuenaid ambi istuidndaid
chuibandondash.
143
Nccabi Uishcatsaid
capondash, Madubo bedquin
Madubon nnaid baidn
uishcacsho.
144
Naden chiondash
Uishcatsaid padon:
145
Shubu anuentanquio
ushanec chuequi, ta
istuidash, 'Too! Nuqui
capuac padequi
caputanec cun chua
chedo cuen-cuenac'
quiondabi.
138
477
146
Adnubini, 'Chiata,
isbono! Cun
mashcuadombobida
niaye, acte potiacnombo
isbono' quiondac.
147
Adshun isquien,
Matsesn catiambo
nadambocain chotaqun
pote-potiac.
148
Ambi acte potequin
mtapuuaid ompoquin
secatsambobi chotac
nidanniaccondash.
149
Nipac Chued potiacpotiacquin, caimbi.
150
Nadnquiobi
niondash, seta mduc.
151
Aden aid istanquimbi,
ambi 'Cun chidobtan
penun nanu' quequin
pambid chushiuauidaid
secabededondash, 'Cun
chido istuidnundambi
padonoc?' queshun.
152
Aden secabededsho
'Nuquin chido
nibdquioquid mimbi
naic!' caundambi.
153
Aden secanec chochuec ushtuidash,
shctenam nidte
dachuuashun pebededec
ushenquio tabadondabi.
478
146
154
Aden pebededash
pistsc ushtotantsequi,
'Baded tabote tabo,
tabote sedbanequi nidnu'
quiondash.
155
Adanec, tabote
sedbequi inchshno chochondabi.
156
Adec inchshno tabote
sedbec podquiedn chochuequi, tabadtuidondabi
Mio Tied podquiedn
cho-chuec, actiachon
chotac cuenaid icnubi.
157
Adec inchshno
tabadchotscquiec
chonobi,
badiadbudondash.
158
Aushquio puduanec
chuec, udibimbo
ushtuidondabi.
159
Aush puduanec
chuequic, udibictsc.
160
Aden Sosia bec
chosho, 'Chotaqun
Matses accosh' quequin
bquedshun Siasion
chiondash.
161
Aden chiondash Uishcatsaid
padon.
162
Chotaqun Matses
acndaidtsen chuinu.
154
479
480
Seccin 7
1947
Sondadobd Cuesnanndaid
La Batalla Contra Soldados
481
482
Shontosion Ambo
ansemetannu canniacnombo
ndenquio chuash samdquin
chotaqun isuan-isuanac
caundash.
9
Shontosio Acte dada
yaucquio caic ansemetannu
quiannenuc, mananuc yauc
nidtednec Pacha caputanniac
caundash.
10
Chotac chotiadquio yauc
nidannequien 'Ansemetannu'
quiannec Shontosio quiash,
acte nibdauc nidtednec Pacha
caputanniac caundash.
11
Mananuc capuec Pacha
nidnubi, acte uetsec nidshun
Mayu Abentsqun chotac cute
tanidsho isac caundash.
12
Acte uetanec choquin,
chotac cute tanidsho isash,
Mayu Abentsc nadac
caundash:
13
Acte uetanec ubi
chonoc, chotac cute
tanidadtsen, bcchichi
mauepambuec.
14
Bcchichi mauepambuen
cute tanidquin ubi istsen
chotaqun quiac
caundash.
15
Mayu bedaid yec, Matsesn
onqueten bdambuec
onquenquio Mayu Abentsc
icpondash.
483
16
484
16
25
25
A p le decan El que le
Cortaron la Rodilla con Machete,
porque haba dicho: el mestizo
me cort con machete en mi
rodilla.
26
Mataron primero a Trasero
Cortado y a su mam Espalda de
Hualo cuando estaban corriendo
del puerto a la maloca cuando
vieron a los mestizos.
27
Mono Blanco vino corriendo y
avis en la maloca, diciendo: los
mestizos han matado a mi
hermano mayor.
28
Mientras l vena a avisar, los
mestizos vinieron hacia la maloca
haciendo muchos tiros.
29
Ah tambin mataron a Espalda
de Hualo, que estaba en la maloca.
30
Mientras tanto, dijeron los
Matss que la gorda Laura cont
lo siguiente:
31
'Soy capturada! No me
maten! Vengan tranquilos,
porque soy capturada!
Vengan tranquilos, sin
disparar! les dije en vano.
32
Cuando les dije eso, el
mestizo dijo: a ver dgame:
'vengan tranquilos', como si
yo hubiera venido para
rescatar a las que ayudan a
sus maridos a planear
(ataques contra los mestizos)!
Avancen para entrar en la
maloca disparando para
matarlas rpido, porque estn
ah despus de decirles a sus
maridos que vayan a matar a
los mestizos!
485
33
Adsho tantianec,
Manuedabd cuenobi.
34
Ubi cuennubi, natiacquin
toncabec niechosh chotac'
quiondash quiondash.
35
Chotaqun shubu istuidsho
isash Matses niquenubi,
Chebudte Cunndbta
Dosatsen cuesac caundash,
Manueda chedobd Dauda
cuennubi.
36
Bai cumdquidien Chebudte
Cunnd nechitandash.
37
Caniadapa icsho aid
cuespandash, Pachan mado.
38
Pacha Danchan Dancuesten
buchi niondash, aton tita utsin
tishaid.
39
Matsesn shubun samdquin,
inchshn chotaqun Bai
padotsen cuesac caundash,
Tashued padon papa tsusio.
40
Aton mado cuesaid
chuibanec, nadac caundash,
Danchan Dancueste.
41
Natiacquin chotaqun
toncabsho tantiashun,
umbitsen nuntanshun
toncaumbi, chotaqun
toncaid cbedquin.
42
Umbi toncasho
tantiashun, mbudtanosh
natiacquin
secabbuedmbi.
486
33
43
43
487
55
55
64
64
Mientras amaneca, p
dijo: 'han visto a mi
mujer?'
65
Cuando me pregunt eso,
le dije: 's, aqu est tu
mujer! Yo dorm con tu
mujer!'
66
Cuando le dije eso, mi
primo se molest,
rindome por haber
dormido con Rosa, la mam
de Mono Blanco.
67
Cuando El que le Cortaron la
Rodilla con Machete lo ri as,
Pach se molest.
68
Despus de molestarse, Pach
dijo lo siguiente:
69
Acaso estoy viendo a mi
hijo (vivo) para que me
hagan as?
70
As me podran hacer si
yo estuviera mirando a mi
hijo!
71
No quiero estar sentado
sin hacer nada llorando
pesando en mi hijo as como
yo llor por su mam!
72
No voy a dejar que me
hagan as a pesar de que no
vive mi hijo, al que yo cri,
aunque hacindolo sufrir,
despus de que muri su
mam!
73
Avanzando en plena vista
de los mestizos, me voy a ir
a morir matndolos!
74
As dijo Pach, haciendo lo que
resultara en que el mestizo le
troce su brazo de un balazo.
489
490
Otacquio nidannequin
umbi istuidbedednubi, abu
cudtonoc ambi isan podo
tiaid chotaqun
chiadtondash.
10
'Isan podo chiadtosho
issun dtincashun'
caundambi p cain.
11
Aduac, isan podo
chotaqun chiadtuaid pn
dtincaundash.
12
Dtincashunac,
shccauidtanquin nesho,
cuesnuen chuuaondash
pn, nbimbobi,
cuscatanquimbi.
13
Aden chuuac, pudunquin,
p nadancabondash,
chshtenquiobi tebudtebudnuen.
14
Ubi upactsc icnuc,
chshten tebudtebudtsenquiondash p
chotaqun.
15
Adecta abi
muatsiashqui, 'Cuestanquin
abi bada tsitsun masemasesho, chshte uiccain
dadan dantiondashi' quec?
16
Ambi chuuac abi
tantianec chotac
pudunchosho istanec,
pudunnuequien, isan podo
teshun secaidn abibi
dantiadondash.
491
17
Dantiadanec, buintadtapa
uequid tambec
titinquechosho, bedtsenbedtsentscquien chotaqun
nadancabondash
quiondash.
18
Aid nadancabec
titinquechoquin,
sctuisquetantscquien, cun
bada dbiate nbimbobi isso,
dada siccuesondambi
quiondash.
19
Dada cuesabimbuecquidi
nendabi, piac quianquianondash cun matses Tsnntsnnsio pado.
20
Danchan Dancueste chotaqun
te-tetsenndaid chuishun, Pacha
pteshunnendaidtsen naden
chiondash Tsnn-Tsnnsio
padon.
21
Aden umbi acbon,
udictsc ushtuidacsho,
chotac utsitsen Pachan
accondash, shubuuanun
teuasho.
22
Aden Matsesn acbansho
issun, ambi ani acquin Dosan
bacu bedaid chotaqun
nianac ictscsho
istuidondash.
23
Adec nidtscsho
istuidtanquin, aton madompi
Shontosion bedondash.
24
Aton madompi bedtanequi,
Shontosio nidtuidondash.
492
17
25
25
493
33
494
33
495
Podquiedn-podquiedn
quetscquiec capuec
busquesho tantiashun, Dada
bedshumbennec
nidanniondaid, ubi
caniuaido chiec podquied
tambantannectscquiec
busqueque, tantia! Nuqui
nibnec nec!' caundambi,
ubd bsten samdquido
chuiquin.
9
Adec podquied tambantantambantantscquiec
busquebon, 'Nuqui
nibnoshe, otacquio
capuquin podquied
anisbennetannu' caundambi'.
10
Adanec nidondabi,
'Podquied anisbennenu,
otacquio capuquin. Annobi
cho-chotsiash' quianec.
11
Adash otacquio capuquin,
Sosia chedo bec chochosho bquedondambi.
12
Aden bquedac, 'Ma dada
acanacpeyoc!' caundashi.
13
Adsho, 'Ai, dadan Matses
accosh! Nid tedi accosh:
Nidic, Dosa. Nidic,
Chishtiad. Nidic,
Chishtiadn tita Chapa.
Nidic, Pachan mado
Chebudte Cunnd. Nidic,
Bai, Tashuedn papa tsusio'
caundambi.
496
14
14
497
20
Aden tsibananac,
'Nidquiecta dada yashe,
isnu!' quetsccondash
cumpa.
21
Adash nidec, cumpa
ushtuidondash.
22
Aush puduanec nidec,
udictsc ushtuiduaondabi
cumpabd.
23
Adec ushnidquin acte
tambudquin isac,
antebantscquiec chotac
nunten budtanondash.
24
Aden cun shnisio Siasion
chuibambon, naden cun
buchisio Uaqui padon
chuibanondash:
25
'Dada nidambo ye,
pete bedquin Matses
chuitan, mado, buna
natiambo ye!
Quiusudquidnquiusudquidnquiec
tsadnidquin dada
isbannu, pete bec
choquin ubi istuidta,
mado!' caundambi cun
mado.
26
Aduac cun mado
chobon, buna natiambo
icnuc, quiusudacnoquiusudacnombuec
tsadnidquin chotac
dyacbudbanondambi.
498
20
Nunten budtanec
Bajando en balsa de coshos
499
27
500
27
Mientras me iba
detenindome de esa manera,
cuando tena mucha hambre,
juntaba frutos de ungurahui
cados y los coma royendo.
28
Adems, saqu un pedazo de
un nido de comejn que estaba
en el tronco de un rbol y lo
com royendo.
29
Yendo detenindome para
esperar a los mestizos
comiendo esas cosas, despus
de decir: 'a qu hora va a traer
la comida? Le dije que voy a
estar yendo detenindome en
lugares come este', segu
detenindome en cada lugar
donde podran llegar los
Matss.
30
Yendo detenindome para
esperar de esa manera, pelaba
la cscara de frutos de cumala
que estaban un poco abiertos y
comas la cascaras.
31
Cuando estuve comiendo las
cscaras de frutas de cumala,
me sent a pensar diciendo: 'a
qu hora va a traer la comida?
Le dije bien claro que se vaya
a traer pltano maduro!',
cuando mi hijo se haba ido sin
volver.
32
Cuando yo estaba yendo
detenindome para esperar, los
mestizos que se iban delante de
los otros en un cosho se
detuvieron para cortar un
tronco que estaba en el agua
atravesando la quebrada.
33
33
501
41
Aden istanquin,
chococauainquiocquin
sebadmbi niondambi, 'Ma
edesten chechitono!' queshun.
42
Umbi aden isac padequi,
tsiuecshun chotac acshun
secatanec, ubi isabi
Tsiacquetscquid chedo
chuaccondash.
43
Pete petscshumbimbi
udictsc pudunnidtanquin
acuatsenondac.
44
Udictsc pudunnidtiadquidi,
buna natiambo icnuc
chondabi quiondash.
45
Padnuc, cun shnisio pado
chedon dadpenquio chotac cuesac
caundash, tsiuec nunten
nidannequid.
46
Tsiuecshun chotac
cuestuidquido nid tedi yac
caundash:
47
Nidic, Madubon acaccondaid
Tumi, cun shnisio pado, amben
cunquin Muatscquidsio
caundaid.
48
Nidic, Manquidsio.
49
Nidic, Tapiu pado, Tca
cumdquid.
50
Nidic, cun matses Coya pado,
amben cunquin Tashued
caundaid.
51
Aid tedshun nac caundash.
52
Ano Matsesn cuesndaid cun
buchin chuibanondashi.
502
41
53
53
503
504
505
506
507
508
509
510
A
achiote - bija, que es un pequeo
rbol cultivado cuyos frutos
son usados para preparar una
tintura roja (N.C. Bixa
orellana).
afasi - alguien con mala puntera,
que siempre falla.
aguajal - pantano lleno de
aguajes (vase).
aguaje - moriche, que es una
palmera grande con frutos
comestibles muy apreciados
en la Amazona (N.C.
Mauritia exuosa).
aleta - raz contrafuerte (de un
rbol).
altura - tierra no-inundable.
amarcar - cargar en los brazos,
tpicamente a un beb.
anzuelear - pescar con anzuelo.
B
bajial - bosque inundable al
canto de los ros, riachuelos
grandes y lagunas, que est
inundado parte del ao.
balista - arco (para disparar
echas).
C
caa brava - planta parecida a la
caa de azcar, pero el tallo de
su or (llamado isana) es larga
y recta, y utilizada como asta
de echa (N.C. Gynerium
sagittatum).
cao - pequeo riachuelo.
capillejo - canasta o mochila
provisional tejida de hojas de
palmera.
carachupa - amadillo (N.C.
Dasypus spp.).
caucho masha - rbol con resina
pegajosa (N.C. Brosimum
parinarioides).
cerrado - cubierto de vegetacin
(hablando de un sendero).
511
512
E
emponada - piso de madera de
palmera, tpicamente de
huacrapona (vase) u otro tipo
de pona.
estirn - tramo recto de un ro o
riachuelo.
F
faria - yuca desmenuzada
tostada.
feal - bosque espeso con muchas
lianas, donde no se puede
transitar fcilmente.
G
guineo - variedad de pltano con
frutos dulces pequeos.
H
hachear - cortar con hacha.
honguear - cubrirse se moho.
huacap - tipo de rbol con
madera muy dura (N.C.
Minquartia guianensis).
huacrapona - palmera grande
(N.C. Iriartea deltoidea).
hualo - rana terrestre grande
comestible (N.C.
Leptodactylus spp.).
huayo - fruto.
huamb - planta epta con tallos
suaves que parecen bejucos
delgados que sirven para
amarrar (N.C. Philodendron).
I
irapi - palmera pequea (N.C.
Lepidocaryum tenue).
ishanga - ortiga, que es una
planta que causa comezn
doloroso en la piel (N.C.
Urera).
ishanguear - aplicar ortiga a la
piel (como castigo, o para dar
puntera).
itininga - planta epta con tallos
suaves que parecen bejucos
delgados que sirven para
amarrar (N.C. Philodendron).
L
leche caspi - rbol con resina que
tiene valor comercial (N.C.
Couma macrocarpa).
M
machimango - tipo de rbol con
corteza til para hacer correas
para cargar (N.C. Eschweilera
spp.).
machn - mono capuchino negro
(N.C. Cebus apella).
majs - paca, que es un roedor
grande con carne agradable
(N.C. Cuniculus paca).
maloca - casa comunal muy
grande.
maoso - cauteloso; es decir, un
animal que no se deja matar
fcilmente.
manteador - aro hecho de lianas
delgadas u hojas de palmera,
usado para trepar rboles
colocndolo entre los pies.
maquisapa - mono araa (N.C.
Ateles chamek).
marona - bamb.
maronillal - bosque con el suelo
dominado por bambes
pequeos.
masato - bebida de yuca, pltano,
maz o pijuayo. El masato de
los Matss es cernido y no
alcohlico.
513
O
ocote - ano.
P
paiche - pez muy grande
comestible (N.C. Arapaima
gigas).
patiquina - planta pequea (hay
ms de un tipo).
pelejo - perezoso; en este libro
solo se habla del perezoso de
dos dedos (N.C. Choloepus cf.
hoffmanni).
pichico - tipo de monito (N.C.
Saguinus spp.).
picho - vulva (de mujer).
pijuayo - palmera espinosa
cultivada (N.C. Bactris
gasipaes).
pinsha - trmino general para
tucanes y tucancillos.
pucuna - cerbatana.
purma - bosque secundario,
tpicamente donde antes haba
una chacra (vase), y los
rboles han crecido.
514
Q
quebrada - riachuelo.
quiruma - tocn (de rbol
cortado).
R
rebalsar - otar.
S
sacha barbasco - barbasco
silvestre (vase barbasco).
sacha cuy - rata espinosa, que es
silvestre y comestible (N.C.
Proechimys spp.).
sachavaca - tapir o danta (N.C.
Tapirus terrestris).
sajino - jabal menor (N.C.
Pecari tajacu).
sanango - rbol medicinal.
shebn enano - palmera que no
tiene tronco (N.C. Attalea
racemosa).
shiringa - rbol de jebe, o la
resina de este rbol (N.C.
Hevea nitida).
shiringuero - persona que trabaja
sangrando rboles de shiringa
(vase).
shungo - parte muy dura (que no
se pudre) del tronco de
algunos rboles, o la parte
suave en el centro de los
troncos de palmeras.
shupihui - antorcha de resina de
copal.
T
tablacho - plano.
tahuampa - bosque inundado,
tpicamente colindante a ros,
riachuelos grandes, y lagunas.
tambo - choza.
tamshi - planta epta con tallos
duros que parecen bejucos
delgados que sirven para
amarrar.
taricaya - tortuga acutica.
tatatau - caracara (tipo de ave;
N.C. Ibycter americanus).
tigre - jaguar (N.C. Panthera
onca).
trompetero - ave terrestre del
tamao de una gallina que
anda en manadas (N.C.
Psophia leucoptera).
tucunare - pez comestible
parecido a una perca (N.C.
Cichla monoculus).
V
verano - poca de poca lluvia (de
junio a agosto o setiembre).
virote - dardo de cerbatana.
Y
yangunturo - armadillo gigante
(N.C. Priodontes maximus).
yarina - tagua, que es un palmera
que no tiene tronco (N.C.
Phytelephas macrocarpa).
U
ungurahui - palmera grande con
frutos aceitosos agradables, y
hojas tiles para hacer chozas,
etc. (N.C. Oenocarpus
bataua).
515
516