Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
PRZEMYSAW STPIE
(UNIWERSYTET DZKI)
32
PRZEMYSAW STPIE
33
34
PRZEMYSAW STPIE
35
16
Ibidem, s. 319.
B. Drobner, Bezustanna walka. Wspomnienia 19361944, t. III, Warszawa 1967, s. 186; Relacja Andrzeja Witosa, s. 84; F. Zbiniewicz, O genezie Armii Polskiej, s. 537.
18
Wanda Wasilewska we wspomnieniach, oprac. E. Syzdek, Warszawa 1982, s. 177; B. Drobner, op. cit., s. 187; F. Zbiniewicz, O genezie Armii Polskiej, s. 537.
19
Relacja Andrzeja Witosa, s. 86.
20
Ibidem.
17
36
PRZEMYSAW STPIE
si po ktrejkolwiek ze stron konfliktu. Znana bya bardziej z doskonaych zdolnoci organizacyjnych ni pomiennych przemwie.
W skad Komisji Organizacyjnej PKN weszli: W. Wasilewska, A. Witos,
Z. Berling, W. Sokorski, B. Drobner, J. Berman, S. Skrzeszewski, J. Grubecki,
W. Stahl, H. Minc i M. Popiel. Tu po ukonstytuowaniu si Komisji, wybrano jej
prezydium. Naturalne byo, e jako kontynuatorka myli A. Lampego, przewodniczc zostaa W. Wasilewska. Zastpc wybrano, nalecego do tzw. grupy
Wasilewskiej, Witosa, a sekretarzem Bermana21.
Na tym samym posiedzeniu zajto si spraw ideologicznej podbudowy
PKN, ustalenia liczebnoci jego czonkw i propozycjami obsady oraz podziau
resortw. Ustalono, i w skad nowotworzonego ciaa miao wej siedmiu do
dziewiciu przedstawicieli rodowiska polskiego w ZSRR, piciu przedstawicieli
z kraju. Po dwa miejsca zarezerwowano dla rodowiska Polakw w Londynie
i Polonii amerykaskiej, a jedno dla rodakw z Bliskiego Wschodu 22.
Do interesujco przedstawiaj si zaproponowane kandydatury na czonkw Komitetu spord przedstawicieli Polakw w ZSRR. Ot, skoro Komisja
Organizacyjna PKN liczya dziewiciu czonkw, zupenie naturalne wydawao
si, e wejd oni w skad PKN, obsadzajc wszystkie zarezerwowane dla ich
rodowiska miejsca. Tymczasem zgoszono dwie osoby spoza Komisji: E. Sommersteina i ks. F.W. Kubsza23. W proponowanym jeszcze w listopadzie 1943 r.
przez Wasilewsk skadzie PKN nie byo Bermana. Znajdowali si natomiast
dwaj wyej wymienieni. Naley postawi pytanie, czy nie stanowili oni przeciwwagi dla, opozycyjnych wobec przewodniczcej Komisji, Berlinga i Bermana? Na kolejnych posiedzeniach, na wniosek Wasilewskiej, skad zosta poszerzony o S. Jdrychowskiego, E. Szyra i S. Wierbowskiego24. Podobnie jak w wyej opisanym przypadku, pierwszy z wymienionych zosta uwzgldniony w projekcie obsady PKN.
Rwnie intrygujcy jest brak Brystygierowej zarwno w skadzie Komisji,
jak i w gronie osb branych pod uwag jako czonkowie PKN reprezentanci
21
Protok posiedzenia Komisji dla spraw Organizacji Polskiego Komitetu Narodowego (25
XII 1943), Archiwum Akt Nowych, Zarzd Gwny Zwizku Patriotw Polskich [dalej: AAN, ZG
ZPP], sygn. 216/13, k. 1; Relacja Wandy Wasilewskiej (22 I 1964), [w:] Archiwum Ruchu Robotniczego, t. VII, Warszawa 1982, s. 400. Por. te Relacja Jakuba Bermana, s. 89.
22
Protok posiedzenia Komisji dla spraw Organizacji Polskiego Komitetu Narodowego (25
XII 1943), AAN, ZG ZPP, sygn. 216/13, k. 2. Z. Kumo w cytowanej pracy Zwizek Patriotw
Polskich. Zaoenia programowo-ideowe bdnie podaje, e liczb miejsc w PKN, przeznaczon
dla rodowiska polskiego w ZSRR, okrelono na siedem do dziesiciu osb. Por. Z. Kumo, op.
cit., s. 130.
23
Protok posiedzenia Komisji dla spraw Organizacji Polskiego Komitetu Narodowego (25
XII 1943), AAN, ZG ZPP, sygn. 216/13, k. 2.
24
Protok posiedzenia Komisji dla spraw Organizacji Polskiego Komitetu Narodowego
(27 XII 1943), ibidem, k. 4; E. Syzdek, op. cit., s. 226. Por. Z. Berling, op. cit., s. 310.
37
Polakw w ZSRR, czy przy obsadzie resortw Komitetu. Ten ostatni bowiem
przedstawia si nastpujco: przewodniczcy A. Witos, wiceprzewodniczcy
W. Wasilewska, Wydzia Spraw Wojskowych Z. Berling, Wydzia Spraw Zagranicznych Oskar Lange, Wydzia Odbudowy Kraju B. Drobner, Wydzia
Owiaty S. Skrzeszewski, Wydzia Opieki Spoecznej J. Grubecki, Wydzia
Skarbu E. Sommerstein, Wydzia Rolnictwa A. Witos, Wydzia Propagandy
i Informacji L. Chwistek, Biuro Planowania H. Minc, Komisja Prawna
S. Jdrychowski. Wakujce pozostaway stanowiska drugiego wiceprezesa, szefw wydziaw: Spraw Wewntrznych, Gospodarki Narodowej i Zarzdu Politycznego Armii25.
Dlaczego zatem Brystygierowa, ktra z pewnoci sprawdzia si jako kierownik Wydziau Personalno-Organizacyjnego ZPP, a wczeniej Sekretariatu
Oglnego ZG ZPP, nie zostaa zaproszona do grona organizatorw PKN? Czy
byo to wynikiem braku wyranego poparcia, a czasem nawet krytyki, dla poczyna Wasilewskiej, jako przewodniczcej ZPP, czy brakiem opowiedzenia si za
ni w konflikcie z Berlingiem? Mona zaryzykowa twierdzenie, e Wasilewska
nigdy nie darzya szczegln sympati Brystygierowej (i z wzajemnoci), cho
ich drogi przecinay si nie raz. Obie miay sposobno poznania si chociaby
na Kongresie Pracownikw Kultury we Lwowie w maju 1936 r., gdzie Brystygierowa bya jednym z czonkw komitetu organizacyjnego, a Wasilewska uznan ju wtedy pisark26. Jednake we wspomnieniach tej drugiej nigdy nie przewino si nazwisko aktywistki spod znaku KPZU.
Z kolei Berling rwnie mia spore zastrzeenia, co do Brystygierowej.
Gwnym byo odejcie od linii politycznej wyznaczonej przez Deklaracj ideow ZPP. W jego przekonaniu, byo ono tak dalece posunite, e prosi nawet
S. Jdrychowskiego (na pocztku stycznia 1944 r.) o postawienie wniosku w sprawie usunicia jej ze skadu Zarzdu Gwnego Zwizku27. Nie mia do niej zaufania i nie kry swej niechci, nazywajc j szczeglnie jadowit szowinistk
ydowsk i najblisz wsppracownic Wasilewskiej 28.Wobec powyszego, rodzi si pytanie, czy Brystygierowa bya osob konfliktow, z ktr nie za bardzo
chcieli wsppracowa pozostali czonkowie ZPP?
25
Protok posiedzenia Komisji dla spraw Organizacji Polskiego Komitetu Narodowego
(25 XII 1943), AAN, ZG ZPP, sygn. 216/13, k. 3; Protok posiedzenia Komisji dla spraw Organizacji Polskiego Komitetu Narodowego (27 XII 1943), ibidem, k. 7.
26
Relacja Jerzego Siedleckiego o dziaalnoci KPZU 19351938, AAN, Zbir Relacji dot.
Ruchu Robotniczego [dalej: ZRdRR], sygn. R-219, k. 9293; yciorys Bristigier Julii, 27 IV 1944,
ibidem, Biuro Spraw Kadrowych Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej
[dalej: BSK KC PZPR], sygn. 237/XXIII-771, k. 10; E. Syzdek, op. cit., s. 48.
27
S. Jaczyski, op. cit., s. 216.
28
Z. Berling, op. cit., s. 340341.
38
PRZEMYSAW STPIE
Wydaje si, e duo wikszy wpyw na taki obrt sytuacji miaa postawa
Luny, ktra, podobnie jak Berman, angaowaa si w rnego rodzaju przedsiwzicia, ale swoj rol ograniczaa tylko do pomocy organizacyjnej29. Zdecydowanie wolaa przybra postaw obserwatora ni gra tzw. pierwsze skrzypce.
Znalazo to potwierdzenie w dalszych pracach Komisji Organizacyjnej PKN.
Kolejne jej posiedzenia odbyway si codziennie od 27 do 30 grudnia 1943 r.
W nowym roku miay miejsce ju tylko dwa spotkania: 3 i 4 stycznia. W tym
czasie dyskutowano przede wszystkim nad projektem Deklaracji PKN. Poruszano te midzy innymi sprawy agrarne, edukacji i owiaty, przyszego parlamentu
i granic powojennej Polski30. Oprcz prac w Komisji Organizacyjnej, prowadzono rwnoczenie obrady w tzw. podkomisjach. Jak si wydaje, najwaniejsz
z nich bya ta zajmujca si opracowaniem Deklaracji PKN. Jej przewodniczcym zosta H. Minc31. Niestety, brak jest informacji co do pozostaych czonkw
teje podkomisji. Nie mona jednoznacznie wykluczy, e nie zasiadaa w niej
rwnie Brystygierowa. Jak wspomina Berling, grupy te nie miay staego skadu, a ich czonkowie czsto obradowali wymiennie. W ich pracach, poza Brystygierow, brali rwnie udzia: Berman, Wasilewska, Stefan Wierbowski, Minc,
Filkenstein oraz Georgi Dymitrow i Dymitr Manuilski32.
Wypracowany przez specjalny zesp pod kierownictwem Minca projekt Deklaracji PKN do dzi stanowi przedmiot sporu midzy badaczami historii tego
okresu. W literaturze przedmiotu zwyko przyjmowa si, e jest on autorstwa
A. Lampego, co take zdaj si potwierdza relacje jego wsptowarzyszy z ZPP33.
Natomiast wspominana ju autorka opracowania o Wasilewskiej, E. Syzdek, zaprzecza tej tezie. Jej zdaniem, nad projektem pracowao szersze grono dziaaczy34.
29
39
Niestety, w zachowanym protokole posiedzenia Komisji nie wskazano jednoznacznie, kto przygotowa opisywany dokument. Odnotowano jedynie uwag
Wasilewskiej, i jest on w znacznym stopniu oparty na Deklaracji ZPP35.
Oprcz wyej wymienionej, powoano rwnie podkomisj gospodarczomieszkaniow (z W. Stahlem na czele) oraz podkomisj, ktrej celem byo opracowanie regulaminu i trybu pracy PKN. Jej pierwotny skad stanowili: A. Witos,
S. Jdrychowski, H. Minc i E. Szyr 36. cile powizana z ni bya, utworzona
3 stycznia 1944 r., podkomisja do spraw kadr PKN. Decyzj Komisji Organizacyjnej, w jej szeregach, oprcz A. Witosa i S. Jdrychowskiego, znaleli si:
S. Wierbowski, J. Grubecki i J. Brystygierowa37.
Przygldajc si bliej obsadzie dwch ostatnich podkomisji, nietrudno zauway powtarzajce si nazwiska ich czonkw. Stanowi to potwierdzenie sw
Berlinga o wymiennym charakterze ich personalnego skadu. Wybr Brystygierowej do zada natury organizacyjnej i personalnej nie powinien budzi wtpliwoci. Przecie, co ju byo wspomniane, to wanie te sprawy powierzono jej
w Zarzdzie Gwnym ZPP. Do jej obowizkw naleaa, midzy innymi, obsada wszystkich komrek obwodowych Zwizku, czy opracowywanie projektw
i instrukcji organizacyjnych.
Na ostatnim posiedzeniu Komisji Organizacyjnej PKN (4 I 1944 r.) przyjto
jednomylnie Deklaracj PKN. Plan dziaania Komitetu by szeroko zakrojony.
Najwaniejszym zadaniem byo utworzenie tymczasowego rzdu po wyzwoleniu
Polski. W jego skad wej mieli przedstawiciele wszystkich si walczcych
z hitlerowskim okupantem. Rol PKN byo take odbudowanie organw pastwowoci polskiej na wyzwolonych terenach kraju. Jako priorytet postawiono
sobie przeprowadzenie szerokiej reformy rolnej, ktra zlikwidowaaby wielk
wasno ziemsk 38.
Tymczasem okazao si, e ostatnie posiedzenie Komisji Organizacyjnej stao si jednoczenie ostatnim akordem prac nad PKN. W dotychczasowych opracowaniach upatrywano zaniechanie idei powoania Komitetu w informacji, ktra
dotara w styczniu 1944 r. na Kreml, o powoaniu w Polsce, z inicjatywy PPR,
Krajowej Rady Narodowej (KRN). Zdaniem cytowanej ju wczeniej A. Sobrwiderskiej, nie mona jednoznacznie okreli, kiedy dokadnie dowiedziano si
w Moskwie o tym wydarzeniu. List z 12 stycznia 1944 r., sygnowany przez Wa-
35
40
PRZEMYSAW STPIE
A. Noskowa, op. cit., s. 42; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 99100. Wedug relacji A. Witosa, o powstaniu KRN Stalin wiedzia ju 1 I 1944 r. Informacja ta zostaa przekazana tego samego dnia W. Wasilewskiej. Na tej podstawie zaniechano dalszej dziaalnoci Komitetu Organizacyjnego PKN. Por. Relacja Andrzeja Witosa, s. 87.
40
M. Malinowski, op. cit., s. 8789; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 99.
41
Informacja o specjalnej grupie polskiej kierowanej przez Leona Kasmana Jankowskiego,
opracowana przez pracownika Instytutu Naukowo-Badawczego nr 100 I. D. Morozowa (29 II
1944), [w:] Polska-ZSRR. Struktury podlegoci. Dokumenty WKP(b) 19441949, Warszawa 1995,
s. 41-43. Por. te Z. Kumo, op. cit., s. 141142; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 100; M. Malinowski, op. cit., s. 89.
42
A. Werblan, Wadysaw Gomuka. Sekretarz Generalny PPR, Warszawa 1988, s. 186;
L. Pitkowski, op. cit., s. 249. Por. Cz. Grzelak, H. Staczyk, S. Zwoliski, op. cit., s. 41; A. Gowacki, Slonyje puti polsko-sowietskich otnoszenij w gody wtoroj mirowoj wojny, Acta Universitatis Lodziensis, Folia historica 51, 1994, s. 170; E. Syzdek, Sprawa powoania, s. 3738;
S. Jaczyski, op. cit., s. 208; E. Grzdziski, Zanim ogoszono Manifest, Historia i ycie 1988, nr
14, s. 2.
41
Notatka grupy komunistw polskich w ZSRR w sprawie utworzenia Centralnego Biura Komunistw Polski w ZSRR (10 I 1944), [w:] Polska-ZSRR. Struktury podlegoci, s. 2325. Por. te
F. Zbiniewicz, Okolicznoci powstania CBKP, [w:] 40-lecie Polskiej Partii Robotniczej. Materiay
z sesji 56 stycznia 1982, Warszawa 1982, s. 114; Cz. Grzelak, H. Staczyk, S. Zwoliski, op. cit.,
s. 41; E. Syzdek, Dziaalno, s. 229; Z. Kumo, op. cit., s. 144; A. Sobr-widerska, op. cit.,
s. 100.
44
Protok z posiedzenia Centralnego Biura Komunistw Polski (2 II 1944), AAN, Centralne
Biuro Komunistw Polski [dalej: CBKP], sygn. 248/1, k. 1; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 101;
Pismo kierownika Wydziau Informacji Midzynarodowej KC WKP(b) Georgi Dymitrowa do Jzefa Stalina w sprawie skadu i regulaminu Centralnego Biura Komunistw Polski w ZSRR (24 I
1944), [w:] Polska-ZSRR. Struktury podlegoci, s. 3031.
45
P. Wieczorkiewicz, Polska w planach Stalina w latach 19351945, [w:] W objciach Wielkiego Brata. Sowieci w Polsce 19441993, red. K. Rokicki i S. Stpie, Warszawa 2009, s. 34. Por.
te A. Noskowa, Stalin i Armia Krajowa. Droga do wypracowania stanowiska sowieckiego kierownictwa, [w:] Represje sowieckie wobec narodw Europy 19441956, red. D. Rogut i A. Adamczyk, Zelw 2005, s. 40; H. Bartoszewicz, op. cit., s. 31; F. Zbiniewicz, Armia Polska, s. 170.
42
PRZEMYSAW STPIE
w ZPP dziaacze sami nie obalili swojego projektu, wysuwajc niemale jednoczenie pomys utworzenia CBKP? Czy win za zaistnia sytuacj obarczy
mona szybko zmieniajc si sytuacj geopolityczn, co wymusio konieczno
modyfikacji planw przez najwysze wadze ZSRR?
Wydawaoby si, e prace Komisji Organizacyjnej PKN byy zakrojone na
szerok skal. Ju sam dobr dziaaczy komunistycznych, ktrych Stalin powoa
do tworzenia Komitetu, wiadczy o jego przyszym znaczeniu politycznym.
Zaangaowanie, z jakim przystpiono do organizacji, jak i do opracowywania
deklaracji programowej, sugerowao, e wanie to ciao stanie si przyszym
zalkiem polskiego rzdu, dajc dziaaczom spod znaku ZPP pierwszestwo
w jego tworzeniu i obsadzie personalnej.
W sprawie aktywnoci poszczeglnych uczestnikw wigilijnego spotkania
u Stalina, jak i czonkw Komisji Organizacyjnej PKN w caym tym procesie,
istnieje sporo rozbienoci. Jak byo wspomniane, obradujce podkomisje nie
miay staego skadu osobowego. Naley przy tym pamita, e nie wszystkie
z nich realnie zaistniay, bowiem w kilka dni po ich powoaniu powzito decyzj
o zaprzestaniu organizowania PKN.
Zdaniem autora, z du doz prawdopodobiestwa mona przypuszcza, e
gwne decyzje, co do ksztatu PKN, jak i jego dokumentw programowych,
zapaday nie podczas obrad Komisji Organizacyjnej czy podkomisji, ale w wskim gronie najwierniejszych Stalinowi dziaaczy. Obok J. Brystygierowej naleeli do nich: J. Berman, W. Wasilewska, S. Wierbowski i H. Minc. Ich opiekunami ideologicznymi byli D. Manuilski i W. Mootow. Wszystkie rozmowy
i postanowienia, jakie podejmowali, miay zakulisowy charakter. Wypracowane
w ten sposb projekty przedstawiano na forum Komisji Organizacyjnej PKN
i poddawano pozornej dyskusji, na co wielokrotnie zwraca uwag Z. Berling.
Wyej wymienieni tworzyli tzw. szar eminencj i to wanie oni byli faktycznymi realizatorami pomysu A. Lampego o utworzeniu PKN.
Jeszcze w trakcie prac Komisji Organizacyjnej PKN jasne stao si, e nie
bdzie on spenia funkcji orodka kierowniczego dla polskich komunistw. Komitet stanowi mia zalek przyszego rzdu polskiego, o czym wiadczya jego
struktura i deklaracja programowa. Zatem podnoszony jeszcze jesieni 1943 r.
przez Lampego pomys doczeka si tylko poowicznej realizacji 46. Jednake idea
utworzenia wspomnianego wyej centrum dowodzenia nie umara zupenie. Jej
urzeczywistnienie stao si moliwe gwnie za spraw Jakuba Bermana.
W dniu 28 grudnia 1943 r., kiedy obradowaa Komisja Organizacyjna PKN,
spotka si on z Mootowem i Manuilskim. Najprawdopodobniej, widzc kierunek, w ktrym zmierzaj prace nad Komitetem, i majc na uwadze zblianie si
frontu do przedwojennych granic Polski, poruszy spraw utworzenia orodka
46
43
T. Toraska, op. cit., s. 322; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 102; L. Pitkowski, op. cit.,
s. 249250.
48
Z. Kumo, op. cit., s. 144; T. Toraska, op. cit., s. 323.
49
The dairy of Georgi Dimitrov 19331949, intr. and edit. by Ivo Banac, New Haven-London
2003, s. 293; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 102. Wedug wspomnie J. Bermana, nazw orodka
koordynujcego dziaalno polskich komunistw w Zwizku Radzieckim wymylili przedstawiciele wadz radzieckich. Mona domyla si, i chodzio tutaj o Manuilskiego i Dymitrowa. Por.
T. Toraska, op. cit., s. 323.
50
The dairy of Georgi, s. 295.
51
T. Toraska, op. cit., s. 324.
44
PRZEMYSAW STPIE
Naley zatem zastanowi si, czy dokument, o ktrym mowa, odegra rol
w powoaniu CBKP. Zwaajc na jego do oglnikow, jeli chodzi o organizacj Biura, tre oraz uwzgldniajc prowadzone ju wczeniej rozmowy w tej
sprawie, sdzi mona, i stanowi on jedynie ow deklaracj polskich komunistw, przelan na papier, nie majc wikszego wpywu na ju podjte dziaania52. Z kolei dla Dymitrowa i Mootowa by swego rodzaju legitymizacj prowadzonych ju dziaa53.
Co za si tyczy samej struktury i obsady personalnej nowo tworzonego ciaa, to do powoania jego komisji organizacyjnej wadze radzieckie zobowizay
Wydzia Informacji Midzynarodowej Komitetu Centralnego Wszechzwizkowej Komunistycznej Partii (bolszewikw) 54. W tej sprawie 13 stycznia 1944 r.
Mootow prowadzi rozmowy z Manuilskim i Dymitrowem. Ten ostatni, jeszcze
tego samego dnia, spotka si z Bermanem, aby przedyskutowa skad osobowy
CBKP. Dzie pniej rozmawia rwnie w tej sprawie z innymi dziaaczami ZPP:
Wacawem Lewikowskim, Stanisawem Skrzeszewskim, Wilhelmem Billigiem
i Juli Brystygierow55. Mieli to by najlepsi z wytypowanych kandydatw.
Co byo przedmiotem tych rozmw? Sdzc po treci pisma, jakie Dymitrow
wysa do Mootowa 18 stycznia 1944 r., by to przegld kadr wrd polskich
komunistw, stanowicy zarazem swego rodzaju rekrutacj na czonkw Biura.
Jak stwierdzi, grono osb, z ktrymi mona byo by nawiza wspprac
w ramach CBKP, byo bardzo wskie. Okazao si przy tym, e kandydatury
Lewikowskiego i Skrzeszewskiego nie otrzymay pozytywnych opinii pozostaych dziaaczy polskich56. Zatem Brystygierowa znalaza si w gronie najbardziej
zaufanych ludzi dla wadz radzieckich. Cho, podobnie jak to miao miejsce
w przypadku PKN, nie bya wymieniana w cisym kierownictwie Biura, naleao spodziewa si, e znajdzie si dla niej miejsce w strukturze nowego ciaa.
W zwizku z trudnociami, jakie napotka Dymitrow podczas ustalania skadu osobowego CBKP, pojawi si take pomys wyonienia tego na specjalnym
zjedzie komunistw polskich57. Do grona elektorw proponowa nastpujcych
dziaaczy ZPP i Korpusu Polskiego w ZSRR: Wand Wasilewsk, Karola wierczewskiego, Aleksandra Zawadzkiego, Bronisawa Spychaja, Edwarda Ochaba,
52
45
Wacawa Lewikowskiego, Stanisawa Radkiewicza, Stanisawa Skrzeszewskiego, Jakuba Bermana, Hilarego Minca, Mieczysawa Mietkowskiego, Salomona
Natansona, Jzefa Szpechta, Zofi Dzierysk, Tadeusza Daniszewskiego, Eugeniusza Szyra, Romana Zambrowskiego, Jerzego Borejsz, Roman Granas,
Juliusza Hibnera, Kazimierza Witaszewskiego i Juli Brystygierow 58. Jednake
w wyniku rozmw, jakie przeprowadzi 19 i 20 stycznia 1944 r. z Wasilewsk,
Mincem, Bermanem i Zawadzkim, zrezygnowa z pomysu wyaniania skadu
CBKP w drodze wyborw59.
Na rozwizanie takie wadze radzieckie raczej nie wydayby pozwolenia, ze
wzgldu na nieprzewidywalny wynik, a przecie w Biurze miay zasiada najbardziej zaufane osoby. Poza tym miao ono pozosta organizacj niejawn. Taki
przebieg sprawy byby, zdaniem autora, rwnie niekorzystny dla Brystygierowej. Nie cieszya si bowiem zbyt wielk sympati potencjalnych elektorw,
a z niektrymi, jak np. z Borejsz, bya skonfliktowana. Mao wiarygodne wydaj si tutaj wspomnienia ppk. Jzefa wiaty, wicedyrektora Departamentu X
Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego, jakoby w swej bogatej karierze Brystygierowa bya w Rosji przez duszy czas rwnoczenie kochank Bermana,
Minca i Szyra60. Informacj t rwnie podaje w wtpliwo Sobr-widerska,
autorka biografii Bermana 61. Tylko czstkowe potwierdzenie tej miaej tezy
znajdziemy we wspomnieniach Berlinga, ktry twierdzi, e ostatni z wymienionych by mem Brystygierowej 62. Naley pamita, e ppk J. wiato dodawa
sporo pikanterii do swoich wspomnie, a rewelacje, o ktrych opowiada, obliczone byy na wywoanie negatywnego obrazu ludzi zajmujcych najwaniejsze
stanowiska w kraju.
Ostatecznie Dymitrow wysa 24 stycznia 1944 r. pismo do Stalina, mwice
o potrzebie powoania CBKP, wraz z propozycj skadu osobowego. W uzasadnieniu podawa, e jest ono potrzebne w celu poprawy organizacji pracy komunistw w Zwizku Patriotw Polskich, w jego prasie, propagandzie, a take
wsparcia [Polskiej] Partii Robotniczej i ruchu partyzanckiego w samej Polsce63.
W szeregach Biura znale si mieli: A. Zawadzki jako sekretarz, S. Radkiewicz jako zastpca sekretarza oraz K. wierczewski, W. Wasilewska i J. Berman jako czonkowie. Zastrzega przy tym, e zostali oni wytypowani w wyniku skrupulatnego przegldu komunistw polskich, poprzedzonego konsultacjami
58
46
PRZEMYSAW STPIE
z najbardziej zaufanymi dziaaczami64. Dzie pniej Dymitrow dosta odpowied zwrotn od Stalina z pen akceptacj zarwno samego projektu, jak
i proponowanego skadu osobowego65. Tym samym CBKP zostao oficjalnie
powoane do ycia.
Okazao si, e rezygnacja z pomysu wyaniania czonkw Biura w drodze
wyborw wcale nie umocnia pozycji Brystygierowej. Ponownie zabrako jej
w kierowniczym gronie. Dlaczego zatem Dymitrow, uznajc jej zasugi dla ruchu
robotniczego i konsultujc z ni obsad stanowisk w CBKP, nie uwzgldni
w nim jej samej? Zdaniem autora, mao prawdopodobne jest, by nie chciaa si
ona angaowa w przedsiwzicie o takim znaczeniu politycznym. Naley tutaj
upatrywa raczej budowania przez Dymitrowa pewnej rwnowagi si. Krgi wojskowe reprezentowali: A. Zawadzki, K. wierczewski i S. Radkiewicz. Z kolei
J. Berman i W. Wasilewska reprezentowali ZPP. Ta ostatnia mocno naciskaa
w rozmowach z Dymitrowem, eby skad Biura rozszerzy do siedmiu osb.
Niestety, bezskutecznie. By moe wwczas znalazoby si w nim miejsce dla
Brystygierowej.
Niewykluczone, e decyzja o takim wanie skadzie CBKP wynikaa take
z wydarze, jakie podwczas rozgryway si w onie centralnych wadz ZPP.
W tym czasie odby si bowiem sd nad W. Sokorskim, ktrego ZG ZPP odwoa
ze stanowiska zastpcy dowdcy do spraw polityczno-wychowawczych Korpusu
Polskiego w ZSRR. Jego miejsce zaj A. Zawadzki. Gwnymi oskarycielami byli: Wasilewska, Berman, Szyr, Borejsza i Brystygierowa 66. Zdaniem cytowanego ju wczeniej Berlinga, od chwili kiedy Wasilewska zacza cilej
wsppracowa z A. Lampem nad projektem pniejszego PKN, pozostawia ZG
ZPP pod nadzorem Brystygierowej, ktry to sta si mia terenem niepodzielnej wadzy tej ostatniej67. Sytuacja taka oznaczaaby, e wadze radzieckie celowo nie angaoway Brystygierowej do dziaa zwizanych z CBKP, tak by
zachowa rwnowag midzy reprezentantami wojska a ZPP.
Pewne rozbienoci istniay take pomidzy Regulaminem Biura, ktry stanowi zacznik do pisma Dymitrowa z 24 stycznia 1944 r., a memoriaem, zoonym na rce tego przez Bermana. W pierwszym z wymienionych dokumentw bya mowa o CBKP jako organizacji, ktra miaa nie wszechstronn pomoc dla PPR i ruchu partyzanckiego w Polsce68. Natomiast w pimie z 10 stycz64
Ibidem; Memories of Georgi Dimitrov, Sofia 1972, s. 170; The dairy of Georgi, s. 298.
The dairy of Georgi, s. 298.
66
Z. Berling, op. cit., s. 189, 353. Por. te S. Zawiliski, Wyznania zdrajcy. Wywiad rzeka
z Wodzimierzem Sokorskim, ChicagoTorontoWarszawa 1991, s. 4142; W. Sokorski, op. cit.,
s. 17, 20.
67
Z. Berling, op. cit., s. 34, 227.
68
Regulamin Centralnego Biura Komunistw Polski [24 I 1944], [w:] PolskaZSRR. Struktury podlegoci, s. 31.
65
47
nia 1944 r. polscy dziaacze komunistyczni mwili o powoaniu ciaa, ktre bdzie
zagraniczn organizacj PPR na terytorium ZSRR. Wsppraca z parti w kraju
miaaby nastpi nie wczeniej, ni po wkroczeniu Armii Czerwonej 69. W pozostaych kwestiach, takich jak nadzr ideowy nad ZPP, PKN (cho faktycznie
prace nad jego utworzeniem zostay wstrzymane 4 stycznia 1944 r.), czy polskimi
jednostkami wojskowymi w ZSRR, oba dokumenty byy zgodne. Zauway jednak mona w pimie Bermana wyran ch utrzymania kierowniczej roli CBKP.
Pomimo tego, Biuro nie mogo stanowi reprezentacji PPR w Moskwie, poniewa nie zostao powoane przez Komitet Centralny partii, co wicej, byo od
niej niezalene. Faktycznie za stao si organem poredniczcym midzy krajow organizacj PPR a WKP(b). Jednake dziaacze CBKP, od samego pocztku
jego funkcjonowania, pretendowali do rzeczywistego przejcia zwierzchnictwa
nad szeregami partii komunistycznej w Polsce. Korzystne dla nich okazao si
przerwanie cznoci pomidzy wadzami radzieckimi a kierownictwem PPR
w kraju w kocu 1943 r., a pniej ograniczone jej moliwoci 70.
Pierwsze posiedzenie Biura miao miejsce 2 lutego 1944 r. Obecni byli na
nim: A. Zawadzki, S. Radkiewicz, W. Wasilewska, K. wierczewski i J. Berman.
Porzdek obrad przewidywa tylko dwa punkty: 1) Organizacja i podzia pracy
w CBKP; 2) Omwienie sytuacji w Polsce. W Biurze sprawami ZPP miaa zaj
si Wasilewska, a Korpusu Polskiego przedstawiciele wojska: Zawadzki i wierczewski. Natomiast Radkiewicz odpowiedzialny mia by za kadry partyzanckie
i partyjne, a Berman za sprawy kraju71.
Zgodnie z regulaminem CBKP (autorstwa Dymitrowa), oprcz wyej wymienionych, powoano rwnie penomocnikw Biura w instytucjach polskich
w ZSRR72. Na omawianym posiedzeniu wyznaczono tylko cztery osoby na te
stanowiska: Brystygierow, ktrej powierzono placwki aparatu ZPP; Minca
sprawy zwizane z organizacj PKN; Wierbowskiego placwki propagandowe
(prasa i wydawnictwa ZPP, rozgonia radiowa im. T. Kociuszki) oraz Tadeusza
Szpechta penomocnika do spraw delegacji ZPP w Teheranie. Pozostaych penomocnikw, to jest dywizyjnych i pukowych, miano wyznaczy w pniejszym terminie73.
69
Notatka grupy komunistw polskich w ZSRR w sprawie utworzenia Centralnego Biura Komunistw Polski w ZSRR [10 I 1944], [w:] ibidem, s. 2425.
70
A. Sobr-widerska, op. cit., s. 106.
71
Z protokou nr 1 z posiedzenia Centralnego Biura Komunistw Polski z dnia 2 II 1944,
AAN, CBKP, sygn. 248/1, k. 1.
72
Regulamin Centralnego Biura Komunistw Polski [24 I 1944], [w:] Polska-ZSRR. Struktury
podlegoci, s. 31.
73
Z protokou nr 1 z posiedzenia Centralnego Biura Komunistw Polski z dnia 2 II 1944,
AAN, CBKP, sygn. 248/1, k. 1; E. Syzdek, Dziaalno Wandy Wasilewskiej, s. 230; Cz. Grzelak, H. Staczyk, S. Zwoliski, op. cit., s. 42.
48
PRZEMYSAW STPIE
49
PRZEMYSAW STPIE
Julia Brystygierowa as a one of the most trusted Polish communist in USSR, was involved in
two projects, which had the supervisory character in relation to other Polish communists. The first
one was The Polish National Committee, that had the nature of provisional Polish government.
Although, she wasnt in make-up of the Organization Committee for its, she took a part in most of
debates concerning with. It is pretty hard to exactly define her importance for whole the organization process, but for sure she was one of grey eminence.
The second one was Central Bureau Communists of Poland. During production process of Bureau, Julia Brystygierowa was concerned as a member, but lastly she was appointed as a plenipotentiary for the territorial League of Polish Patriots in USSR. As Julia Brystygierowa had seen, that
this project wont be able to achieve intentional meaning, she restricted her part in it, only to confirming identity others communists. For sure, she was mostly concentrated on her tasks in the
League of Polish Patriots, than in Bureau.
77