Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
O estudo
que ora se apresenta tributrio direto desta tradio, ou seja da epigrafia como
setor de investigao tanto arqueolgica como filolgica. Por isso, sempre de bom
1
Quero agradecer ao prof. dr. Andr Chevitarese, bem como aos colegas Daniel
Justi e Andr Barroso pela recepo calorosa com que fui acolhido nesta jornada.
2
LIMENTANI atribui a Ciriaco (de Pizzicolli) di Ancona (1391-1453) a descoberta
de um novo gnero literrio: o manuscrito epigrfico-antiquario. LIMENTANI, IDA
CALABI. Epigrafia Latina. Con unappendice bibliografica di Attilio Degrassi. Milo:
Istituto Editoriale Cisalpino, 1968. Pg. 43.
no
perfazendo
qualquer
padro.
Por
isso,
contexto,
no
J no sculo XX, muitas das inscries crists coligidas entre os sculos XVII e
XIX foram revisitadas por Telogos e Historiadores da Igreja. Eis algumas destas
colees dispostas em ordem cronolgica: GRUTER : Inscriptiones antiquae totius
orbis romani in corpus absolutissimitm redactae (1603). BOSIO : Roma
sotterranea; ARINGHIUS : Roma subterrnea; SARAZANI : S. Damasi papae opera,
etc. (1638).RIVINUS : S. Damasi carmina sacra (1652);CIAMPINI : Vetera
monimenta (1690);FABRETTI : Inscriptionum antiquarum, etc. (1699);
BUONARROTI : Osservazioni sopra alcuni frammenti di vetri antichi (1716);
BOLDETTI : Osservazioni sopra i sacri cimiteri (1720); LUPI : Epitaphium Severae
martyris (1734); MURATORI : Novus thesaurus veterum inscriptionum (1739-42);
MARANGONI : Acta S. Victorini illustrata, etc. (1740); MERENDA : S. Damasi papae
opuscula, etc. (1754); GORI : Thesaurus veterum dipticorum (1759); GAETANO
MARINI (1815). A. MAI : Scriptorum veterum nova collectio, vol. v.(1831).
MARCHI : / monumenti primitivi dellarte cristiana,etc. (1845); LE BLANT :
Inscriptions chretiennes de la Gaule (1856); BOECK: C.I. Graecarum, vol. iv. Ed.
Kirchhoff. (1859). In: Marucchi, O. Christian Epigraphy. An Elementary Treatise.
Cambridge: Cambridge University Press, 1921. Pp.43-44.
metal, cermica, madeira etc), ou do local em que foi encontrado (necrpole, praa
pblica, templos) ou do tipo de inscrio feita (votiva, honorfica, monumental).
Obviamente, isto tudo aumenta em importncia o caso do cristianismo primitivo
pois, como fica cada vez mais claro para historiografia atual, estamos falando de
Cristianismos e esta
suas
Neste caso, as
Este
tipo
de
carter
da
literatura
crist
primitiva
teve
seu
de opinio comum7 que a histria das perseguies aos cristos pode ser dividida
em trs fases: a primeira comeara no raiar do movimento apostlico e findara com
o famoso incndio em 64 d.C.; a segunda se iniciara com o fim do governo de Nero
indo at o ano de 250 d.C., j sob o governo de Decius (249-251 d.C.); por fim, a
terceira principiou com Decius e teve seu fim na derrota de Licinius por Constantino
em 324 d.C. Em relao primeira fase, no se sabe quase nada com base nas
fontes da autoridade romana e contamos exclusivamente com as fontes literrias
crists. Na segunda fase, os especialistas afirmam que as perseguies tiveram um
carter apenas local, sem a participao da autoridade central. Apenas na terceira
fase, em especial a partir do perodo de Diocleciano (284-305 d.C.) podemos
entrever o envolvimento mais do governo de Roma com a superstitio crist
(KERETSZTES, 1983: 379-399)8. Ainda que cheio de lacunas, o perodo neroniano
54-68 d.C. - no deixa de ser exemplar no sentido de fornecer a tnica com que a
autoridade romana pautar sua atividade perante a crena crist9, pelo menos at
meados do III sculo, revelando uma virada nas relaes polticas entre o imperium
romanum e o cristianismo, principalmente aps o incndio em 64 d. C., ainda que,
diga-se de passagem, a literatura crist pouco tenha tratado deste fato10.
Um
incndio deflagrado na capital levou a uma onda de violncia por parte das
autoridades romanas. Ao fim e ao cabo 10 dos 14 bairros da cidade de Roma,
caput mundi, haviam sido engolidos pelo fogo. A procura das causas encetou,
segundo informa Tcitus (55-117 d.C.), a perseguio de grupos religiosos e, entre
eles, estavam os seguidores de um Christos (Tac. Ann. 44, sqq)11. A literatura
romana no deixa dvida sobre as causas da tragdia: teria sido um incndio
criminoso, maquinado pelo ento imperador Claudio Nero (54-68 d.C.) com
No Codex Mediceus (68 II fol. 38), um dos quais serviu para a fixao do texto
dos Anais de Tacitus possivel ler forma Chrestianos.
13
Um termo no jurdico, mostrando a aleatoriedade com que a autoridade romana
decidiu pela captura dos pretensos incendirios.
14
ADOLF von HARNACK reconhece o sincretismo como algo fundamental para o
entendimento do sucesso da misso crist: Synkretistisch war es [o Cristianismo]
von Anfang an auf heidenchristlichem Boden nicht als pures Evangelium ist es
erschienen, sondern mit allem ausgestattet, (...). ber nun erst, um die Mitte des
3. Jahrhunderts, war die neue Religion fertig als synkretistische Religion par
excellence, und dabei doch exklusiv! . Pp. 302-303. Sincrtico foi o Cristianismo
desde o princpio sobre solo pago e cristo. No como Evangelho puro apareceu,
mas antes guarnecido com tudo. Somente, ento, da metade do III sculo d.C. em
diante, a nova religio esteve pronta como a religio sincrtica par excellence, e
nessa altura, contudo, exclusiva. HARNACK, A. Mission und Ausbreitung des
Christentums in den ersten drei Jahrhundert. Leipzig: Hinrich, 1915.
15
De fato, o movimento cristo, desde seus primrdios, seguindo bem de perto a
sua matriz judaica, caracterizou-se por ser um imenso mosaico de percepes. Da,
melhor entend-lo como um movimento plural, do que singular. Assim, torna-se
mais interessante pensar em cristianismos do que em cristianismo. CHEVITARESE,
A. L. Cristianismos. Questes e Debates Metodolgicos. Rio de Janeiro: Kln,
2011. Pg. 22.
17
propriamente dito - e
modo geral
deste
gnero de
textos?
devem
ser
Veja por exemplo a passagem em que Irineu de Lyon (circa 140 200 d.C.)
comenta o fato de a apostasia de Marcio (sculo I d.C.) s fora considerada
heresia em sua prpria poca, isto , entre o sculo II e III d.C. (Adv. Haer. III, 4,
3). Cf. os importantes apontamentos de FREND, W. H. C. El fracaso de las
persecuciones en el imperido romano. In: FINLEY, M. I. (Ed.) op.cit.Pp.289-314.
17
Leia-se hierarquia.
18
STORNIOLO, IVO; BALANCIN, EUCLIDES M. (Org). Didaqu: o catecismo dos
primeiros cristos para as comunidades de hoje. 16. ed. So Paulo: Paulus, 2009.
Em especial, os captulos XI 1.Se vier algum at voc e ensinar tudo o que foi
dito anteriormente, deve ser acolhido. 2.Mas se aquele que ensina perverso e
ensinar outra doutrina para te destruir, no lhe d ateno. No entanto, se ele
ensina para estabelecer a justia e conhecimento do Senhor, voc deve acolh-lo
como se fosse o Senhor. 3.J quanto aos apstolos e profetas, faa conforme o
princpio do Evangelho. 4.Todo apstolo que vem at voc deve ser recebido como
o prprio Senhor. 5.Ele no deve ficar mais que um dia ou, se necessrio, mais
outro. Se ficar trs dias um falso profeta. 6.Ao partir, o apstolo no deve levar
nada a no ser o po necessrio para chegar ao lugar onde deve parar. Se pedir
dinheiro um falso profeta. 7.No ponha prova nem julgue um profeta que fala
tudo sob inspirao, pois todo pecado ser perdoado, mas esse no ser perdoado.
8.Nem todo aquele que fala inspirado profeta, a no ser que viva como o Senhor.
desse modo que voc reconhece o falso e o verdadeiro profeta.
Cf. Irineu de Lyon III, 4, 2. O iletramento no quer dizer absolutamente analfabetismo. A mensagem de um texto
pode ser alcanada por meio de intermedirios (Harris, 34) ou pelo uso de elementos simblicos ( R. Thomas, 134),
ou ainda como diz Irineu sem papel nem tinta. Cui ordinationi assentiunt multae gentes barbarorum eorum qui in
Christum credunt, sine charta vel atramento scriptam habentes per Spiritum in cordibus suis salutem, et veterem
Traditionem diligenter custodientes, in unum Deum credentes Neste caso, o que poderia ser
teolgicos, mas tambm rituais at pelo menos o IV sculo 23. O fato traz tona a
necessidade de se explicar como um credo especfico que no possua qualquer
organizao sistematizadora difundia-se, ao longo destes trs sculos, a ponto de
distinguir o que era recto do que era obliquo24. Talvez a questo esteja falsamente
posta na medida em que no se tratava de um credo especfico, surgido ex-nihilo.
guisa de concluso.
Neste contexto de iletramento e heterodoxia, as representaes pictricas ganham
um valor incomensurvel, ainda mais caso estejamos falando de representaes
acompanhadas de escritos de carter pblico como so de fato as epigrafias. Nelas
possvel entrever certo cuidado em apresentar e ocultar a mensagem,
simultaneamente. o que os autores modernos tm chamado de estilo criptocristo25. Em nosso caso, estes tipos de epigrafias nos ajudam a entender o
Orthodoxia, entendida como sana doctrina ou recta fides, no era noo usada
pelos primeiros cristos. O problema talvez fosse, naquele contexto, mais de ordem
cultual ou ritual do que propriamente doutrinal. Veja a discusso em Joachim
Losehand The Religious Harmony in the Ancient World Vom Mythos religiser
Toleranz in der Antike. In: Gttinger Forum fr Altertumswissenschaft 12 (2009);
Cf. tambm NORRIS Jr., RICHARD A. Articulating Identity. In: YOUNG, FRANCES,
AYRES, LEWIS; LOUTH, ANDREW (eds.) The Cambridge History of Early Christian
Literature. Cambridge: Cambridge University Press, 2008. Pp. 71-90.
25
Em um artigo recente, HECK, EBERHARD - Nochmals: Lactantius und Lucretius.
Antilucrezisches im Epilog des lactanzischen Phoenix-Gedichts? - International
Journal of the Classical Tradition, vol. 9, No. 4, Spring 2003, pp. 509-523, ainda
universo mental cristo primitivo. Em especial, aquele dos grupos letrados, isto
dos fazem parte da elite romana. No criptocristianismo imagem e conceito ganham
fora prpria, formando um conjunto cujo significado, mesmo que vago, ser
reconhecido por aqueles que partilham valores e conhecimentos comuns.
Neste
contexto, talvez fosse impossvel para Nero encontrar os cristos, talvez mesmo
fosse impossvel que se reconhecessem o que refora nossa hiptese de que a nova
f, plural e mltipla desde seu momento mais primevo, tenha partilhado um
evangelho comum mas com prticas muito diferentes.
Inscries e Comentrios26
A)
A primeira de nossas inscries foi gravada em uma gema de cornalina, que
pertencia a uma coleo privada em Londres, com outras jias do mesmo estilo27.
Segundo o relato do arquelogo que comprou proprietria a jia, teria sido
encontrada em Constanza (Kustendje) em uma praia, junto com outros objetos e
foi datada como pertencente aos primeiros trs sculos de nossa Era. Atualmente
encontra-se no Museu Britnico sob o nmero :1895,1113.1, AN186312. Apesar de
que recuse a idia de estilo crypto-cristo, como advogada por Fontaine,
favorvel ao uso quando este se refere ao que ele chama de camuflagem do
contedo cristo na literatura. Para a discusso do termo com literatura
especializada veja especialmente as pginas 514-515.
26
Trata-se apenas de observaes preliminares
27
SMITH, CECIL The Crucifixion on a greek gem. In: The Annual of the British
School at Athens. No. III, Londres: 1896-1897. Pp. 201-206
(Jesus
B)
28
Para a segunda inscrio, conforme nos relata K. Jaro29, uma antiga lenda conta
que a Imperatriz Helena, esposa de Constantius e me de Constantino I (306-337
d.C), em 326 d.C. teria encontrado o
para
29
JARO, Karl Inschriften des heiligen Landes aus vier Jahrtausenden. Mainz am
Rhein: Philipp von Zabern, 2001. Pg. 319.
30
O escriba parece, ao escrever Nazareno em grego,
, ter substitudo a
forma tradicional com ETA por EPSILON, como est na inscrio. Ainda neste
sentido, substituiu tambm a letra omikron em grego, o , pelo ayin - r -em
hebraico na forma cursiva.
e o
, na
hebraica, como reservada aos nomina sacra onde os elementos centrais da palavra
so omitidos32. A inscrio pertence ao baixo imprio mas um belo exemplar da
preocupao do escriba e\ou proprietrio de marcar a filiao a sua crena. digno
de nota, o fato do genitivo possessivo ( theos mou - lit. Deus de mim) encontrar-se
acomodado bem no centro da inscrio, com a terminao genitiva a letra capital
(
) ,
-, coroando
Consideraes Finais:
A distncia entre o significado e contedo destas inscries no irrelevante.
Grosso modo, podemos notar um entrelaamento estreito, ou ao menos a inteno
de que a composio proporcione uma leitura onde interajam os elementos visuais
e escritos, entre a composio destas inscries, com a preocupao do efeito
31