Materia: Educacin Ambiental e a sa Didctica

Profesora: Blanco Anaya, Paloma

Autores:
Alonso Fernndez, Beatriz
Gutirrez Roca, Xoel
Riveira Bao, Ernesto

NDICE
1. O conto ..... 2
2. Parte explicativa ... 28
2.1. Motivos da realizacin deste traballo ...... 28
2.2. Informacin recompilada para a sa elaboracin ..33
2.3. Obxectivos didcticos que se pretenden lograr . 43

3. Conclusins .. 45
4. Bibliografa ... 46

1. O CONTO

Ola, o meu nome Tac Tac e son un urogalo ou

mellor pita de monte para os amigos. Esta era a
mia casa, esta arandeira que me daba froitos para
alimentarme e me protexa do fro ao agocharme entre
as sas ramas.

E estes, os meus vecios e tamn amigos desta serra

dos Ancares. Eles son o xabaril

 o lobo

 a aguia

 e o oso. Xuntos pasbamolo moi ben xogando.

Nos Ancares tamn vivan outros animais como a

vaca, a ovella ou o humano. Os humanos antes
contbanse por moreas e vivan en pallozas case tan
bonitas como a mia arandeira.

Agora, que se contan cos dedos dunha pata,

construron casas brancas moito mis feas que a
mia.

Eu creo que por iso un da a arrancaron. Por iso, e

porque cada vez viven con mis vacas e ovellas que
necesitan mis prados para comer.

10

Tamn me gustaba moito xogar a coller carrerilla e

chimpar polas pendentes ata voar.

11

Pero cando uns vecios humanos se enfadaron entre

eles, decidiron dividir as terras con muros e aramios.

12

Entn

13

 acabouse para min o de xogar a voar.

14

Encantbame durmitar escoitando a msica relaxante

dos paxaros, o bruar do boi que ara os campos e o
cantar dos carros.

15

Pero un da, os humanos decidiron ter presa e

cambiar aquela vida de traballo de vagar pola
intranquilidade e rudo provocada por monstros
mecnicos

16

 que me impedan descansar.

17

Outro da mentres cantaba e bailaba para atraer a

unha dama, ao pouco de comezar o estribillo Tac,
tac, tac, pop U-u-raga, u-u-raga, grugr!

18

 apareceu un humano cun pau. Ese pau escupa

lume e soaba coma o trono bum!, bum! , bum!.

19

As plumas puxronseme de punta co susto!

20

Xa non poda aguantar

insostible.

mis, a situacin era

21

Naqueles tempos difciles ata a comida

22

 comezaba a escasear.

23

Decidn entn emigrar a Asturias, xa que me contou o

oso que al anda quedaban algns sitios para xogar e
arandeiras e acivros para comer e agocharse. Pero
gustarame volver, teo morria da mia terra,
podedes axudarme?

24

- Con que problemas se atopaba a pita de monte para

sobrevivir?
- Como solucionaramos eses problemas?
- Como posible que a pita de monte tivese mis
problemas cos humanos que se contan cos dedos
dunha pata que con moreas deles?
- Por que credes que importante que Tac Tac volva
a Galicia?

26

Moitas grazas amigos! Con todas estas solucins que

me destes decidn volver. Pronto me veredes en
Galicia vivir nunha arandeira, xogar a voar, descansar
escoitando aos paxaros e cantar e bailar o Tac, tac,
tac, pop U-u-raga, u-u-raga, grugr!. Espero
vervos polos Ancares algn da!

27

2. PARTE EXPLICATIVA
2.1. MOTIVOS DA REALIZACIN DESTE TRABALLO
A presente accin didctica sobre Educacin Ambiental foi elixida, deseada e
desenvolta por mor das seguintes razns pedagxicas fundamentais. Razns que
clasificaremos en dous mbitos: por que esta metodoloxa? e por que esta
temtica?.
Por que esta metodoloxa?
1. Presentamos a problemtica a travs dun formato abstrante e atractivo: o
kamishibai
Se os nenos se dan conta de que vas a interpretar un kamishibai, rapidamente se
colocan nunha boa posicin para gozar del e calan expectantes, dinos Jimnez (2005,
p.1); observacins coma esta anmannos a desenvolver a nosa proposta didctica a
travs deste recurso educativo. Ademais de adecuarse especialmente idade cal se
dirixe este proxecto (5-7 anos) xa que permite separar dun xeito case mxico o mundo
da historia do mundo real.
O formato do kamishibai consiste na presentacin de lminas grandes, de trazos simples
e impactantes, que se ven de forma simultnea escoita dun texto sinxelo e directo
relativo aos debuxos (Jimnez, 2005). Este vocablo, que en xapons significa teatro de
papel, designa un modelo creativo de contar historias moi popular en Xapn, onde
xurdiu arredor do ano 1930.

Fotografa dunha das escenas de Tac-Tac.

A pita volve ao monte no kamishibai.

28

2. Redeseamos e completamos o kamishibai con outras tcnicas e atrezzo

Utilizamos lminas con personaxes intercambiables que adaptan mis se cabe o recurso
etapa de Infantil e ciclo inicial de Primaria ao facelo mis dinmico. Tamn usamos
un pequeno disfraz da personaxe principal co feito de trasladar parte da historia dende
as imaxes propia aula.
4. O uso da prensa como complemento para dar o salto da ficcin realidade
O proxecto, que titulamos Voltar a pita do monte as nosas montaas? comenzara coa
presentacin e reflexin inicial sobre Tac-Tac, a pita volve ao monte, para
posteriormente afondar no tema a travs da prensa escrita. Por suposto, ditos artigos dos
xornais sern presentados dunha forma simplificada e esquemtica; adaptada etapa
evolutiva cal nos achegamos.
3. Trtase dunha metodoloxa que nos permite presentar o problema dende un
punto de vista descritivo e interpretativo
Xa que combina de maneira ldica e activa elementos sonoros, visuais, manipulativos ...
capaces de xerar interrogantes que empuxan ao alumnado a maxinar e suxerir hipteses.
Por que esta temtica?
1. A pita de monte un exemplo prximo ao alumnado ao que nos diriximos e
representativo dun problema ambiental moi importante como o da perda de
biodiversidade
Desta maneira:
un exemplo prximo porque este proxecto est deseado para ser levado a
cabo nun centro contextualizado no entorno ancarino ou do Courel. Anda que
tamn, como defendemos no motivo seguinte, pode ser presentado noutros
mbitos xeogrficos galegos.
un exemplo representativo, porque foi e segue a ser un smbolo dese espazo de
gran relevancia natural (lmite occidental da Gran Reserva da Biosfera da
Cordilleira Cantbrica e nomeado comoReserva da Biosfera dos Ancares
lucenses).

29

 un exemplo importante porque a sa desaparicin , simultaneamente, causa

potncial para a destrucin de ecosistemas (como especie pertncente a unha
determinada cadea alimentaria ) e

resultado indicador doutras casusticas

ambientais existntes como a contaminacin e a propia destrucin de

ecosistemas. Outorgndolle a este tema unha circularidade que tntamos
presentar no propio conto dun xeito esquemtico.
Ademais, como nos di Arajo (1984, p. 29), temos que ter en conta que:
Cada caso, cada animal que entra na tnebrosa lista dos ameazados de extincin o fai
por motivos diferentes (...), se ben hai un responsable na base, nico motor empuxando
a esquilmante mquina da morte. Refrome ao home.
2. A temtica presenta un dobre potncial de concienciacin ecolxica
Xa que tanto pode presentarse, como explicamos anteriormente, nun centro do propio
entorno do animal extinguido a recuperar; como noutros colexios de Galicia, achegando
ao seu alumnado a esta especie e a este entorno.
Desta maneira, anda que consideramos recomendable a primeira situacin hora de
abordalo nesta franxa de idade; a segunda podera integrarse, por exemplo, dentro dun
proxecto mis amplo de didctica da paisaxe ou patrimonial que fixese fincap en
conceptos de gran relevancia na Educacin Ambiental como o de Reserva da Biosfera.
3. A desaparicin da pita de monte supn un problema causado por mltiples
factores, algns dos cales implican ao propio alumnado
Dende o noso punto de vista pedagoxicamente til e representativa a perspectiva do
medio ambiente como sistema de interaccins mltiples para a sa aplicacin na etapa
Infantil e Primaria. Anda que esta tea que ser introducida de forma simplificada e
naif, xa que os problemas multifactoriais requiren de certa capacidade de razoamento
e abstraccin.
Evidentemente, o problema da desaparicin do Tetrao urogallus cantabricus en Galicia
dunha complexidade que require dunha descomposicin causal. Nembargantes, como
diciamos, trala descomposicin en factores necesitamos levar a cabo unha
recomposicin simplificada dos mesmos para a sa comprensin por parte dos nenos.

30

Por exemplo, unha das causas principais da desaparicin desta especie, segundo a
documentacin e bibliografa consultada, o cambio climtico. Porn consideramos
esta causa demasiado complexa para abordar en comparacins s demais, que estn
mis relacionadas a accins humanas directas e que incluso poden implicar
directamente ao propio alumnado (Ex.: Para que volva a pita de monte temos que
evitar realizar rudos molestos no monte).
4. Podemos abordar este tema como un exemplo prximo do antropocentrismo
desconectado da natureza que impera nos nosos das
Antropocentrismo que nesta accin didctica queremos desmontar, a travs da
demostracin ao alumnado de que o home non est por encima do resto da vida animal e
vexetal, senn que un elemento mis do ecosistema. Esta idea abordmola no conto a
travs de expresins como nos Ancares tamn vivan outros animais como a vaca, a
ovella ou o humano (segunda escena).
A continuacin, incidindo nesta idea, presentamos das citas que consideramos
esclarecedoras:
A conservacin do medio ambiente, a mis importante aplicacin prctica da
educacin ambiental, debe construrse a partir (...) dunha concepcin integrada
e total da realidade do home e a natureza, e dos sistemas naturais nos que se
inclen as accins humanas (CED, 1993, p. 6).
Sabemos que a terra non pertnce ao home: o home pertnce terra. Isto
sabemos. Todo vai enlazado como o sangue une a unha familia. Todo vai
enlazado. Todo o que ocorra na terra, ocorreralle aos fillos da terra. O home
non teceu a trama da vida. l soamente un fo... (Fragmento da carta do Xefe
indio Seattle ao Presidente dos Estados Unidos, citado por CED, 1993, p.7).
5. Estamos a falar dun problema local de repercusins globais
Este tema, como moitos outros referentes Educacin Ambiental, fai referencia
necesidade dunha didctica deste tema transversal dende un punto de vista local.
dicir, alude a accins locais (en Galicia, nos Ancares), nun marco de resultados que
teen implicacins globais: a perda de diversidade, a perda do Tetrao urogallus
cantabricus en Galicia e a sa posible posterior desaparicin no resto da pennsula.

31

De feito, dende o noso punto de vista, a educacin ambiental pode adaptarse moi ben ao
esquema de crculos concntricos que nos presenta Novo e Lara (1997, p. 34); o cal nos
mostra o desenvolvemento da visin ecolxica do neno dende unha concepcin a escala
local (ncleo) a unha concepcin a escala planetaria, pasando pola rexional e
nacional.
6. A extincin da pita do monte un tema que esixe ser tratado dende unha
educacin ambiental sustntable
dicir, que aborde o tema do desenvolvemento sostible de xeito directo ou indirecto e
que ao mesmo tempo sexa:
Espiral, circular: entndese que o desenvolvemento non tn porque impedir que
se superen os obstculos e se regrese ao punto de inicio.
Transdisciplinaria: integra aportes de diferentes sistemas de coecemento a
portando causas e consecuencias sobre factores sociais, ambientais, polticos,
tecnolxicos...
7. A problemtica permite comprender que os conceptos de nivel de vida e
calidade de vida non son equivalentes
Como diciamos antes, a principal causa da desaparicin de especies a alteracin do
seu hbitat e a modificacin profunda da paisaxe. Ano a ano, repoboacins de bosques
con especies non autctonas, incendios, canalizacins... que buscan o rendemento
econmico que xera nivel de vida, dan lugar desaparicin de miles de hectreas
cada tempada das ancestrais moradas de fauna, afectndose os ecosistemas e, con eles,
calidade de vida do propio ser humano.
8. A travs desta accin pedagxica podemos integrar biosfera, tecnosfera e
sociosfera
As, no conto pdense observar de forma clara a biosfera (animais e prantas) e
tecnosfera (monstros mecnicos, pau que bota lume e outras accins antrpicas
sobre o medio realizadas a travs da tecnoloxa). Pero ademais ditos mbitos poden ser
completados a travs das noticias do xornal que nos aportarn a sociosfera, a travs da
cal se analizan as implicacins que diferentes institucins humanas (goberno, grupos

32

ecoloxistas...) teen sobre a poboacin de pita de monte e outras especies en perigo de

extincin.

2.2. INFORMACIN COMPILADA PARA A SA ELABORACIN

Informacin extrada sobre o tema dende a bibliografa
A pita de monte (Tetrao urogallus cantabricus) unha ave das tetranidas, familia que
s se atopa no hemisferio norte (Quevedo e Bauelos, s.d, p. 1). O xnero desta especie
distnguese perfeccin polas sas caractersticas fsicas, xa que tanto a cor das sas
plumaxes como o seu tamao son moi diferentes.
O macho adulto chega a pesar entre 2.3 e 4,5 quilogramos, tn unha plumaxe con cores
moi diversas pero escuras. Na cabeza, no lombo, na cola e no baixo ventre son de cor
negra, no peito tn unha tonalidade verde metalizada, as s e o baixo peito son pardas e
tn manchas brancas por todo o corpo. O mis destacado de dito macho son as cellas
vermellas, o penacho de pelos que tn baixo o pico e a sa cola, que abre en forma de
abano cando realiza o seu canto de apareamento. As femias teen unha plumaxe cor
parda e moteada e pesan menos de 2 quilogramos, presentando un tamao inferior.

Tetrao urogallus cantabricus macho (esquerda) e femia (dereita). Imaxe extrada de

elcomercio.es:

http://www.elcomercio.es/v/20130521/cuencas/rastro-urogallos-

parque-ubinas-20130521.html

33

A distribucin desta ave pola Pennsula Ibrica sitase na parte norte, xa que presenta
caractersticas que lle permiten afrontar temperaturas fras. En Espaa podemos atopar
das subespecies distintas, por un lado temos a cantbrica (Tetrao urogallus
cantabricus) e por outro a pirenaica (Tetrao urogallus aquitanicus).
A evolucin da distribucin do urogallus cantabricus podmola comprobar no
seguinte mapa que nos indica en vermello o territorio da especie nos anos oitenta e en
azul a sa rea de ocupacin no ano 2000. Na imaxe obsrvase que esta especie podase
localizar a comezos de sculo polas Comunidades Autonmas de Asturias, Castela e
Len, Cantabria e Galicia.

Mapa 1. rea de distribucin do urogalo cantbrico (Quevedo, s.d)

Nas ltimas dcadas a poboacin do urogallus cantabricus viuse diminuda e segundo

o Catlogo Espaol de Especies Ameazadas que aparece no Real Decreto 139/2011, do
4 de febreiro, est catalogada como unha especie en perigo de extincin. De feito na
actualidade en Galicia a pita de monte considrase unha especie extinta segundo os
datos aportados dende o 2005.
Sobre os ltimos exemplares avistados, un macho e das femias, non se teen datos
dende o 2003, cando se realizou a ltima foto dun exemplar en liberdade en Galicia que
presentamos na imaxe:

34

ltima pita de monte que se viu nos Ancares no seu hbitat natural,
corresponde a una femia (extrado de La Voz de Galicia, La extincin del
urogallo gallego se produjo en apenas tres decenios, 2/08/2010)

Tamn se considera que a recuperacin da especie nesta comunidade pouco probable

debido a que nas zonas limtrofes de Len coa que compartan ncleo poboacional est
extinguida dende o ano 2000. De tdalas maneiras, cabe dicir que se trata dunha ave que
tn unha mobilidade de varios quilmetros o que nos indica que tampouco sera
imposible que o ncleo poboacional que se atopa a 30 quilmetros dos Ancares non se
puidese chegar a desprazar ata Galicia se mellorase a sa situacin en terras asturianas.
Feito este ltimo que parece complicado na actualidade.
O hbitat da pita de monte o bosque aberto de montaa con abundante vexetacin
arbustiva como as arandeiras (Vaccinum myrtillus), os fentos (Polystichum sp. e
Pteridium aquilinium) e varias especies de matogueiras (Calluna, Erica, Juniperus,
Halimium e Arctostaphyllos). As especies arbreas mis dominantes deste hbitat son as
faias (Fagus sylvatica), os carballos (Quercus robur, Quercus petraea e Quercus
pyrenaica) e os bidueiros (Betula pubescenssubsp. celtiberica), outras especies
pertencentes ao seu hbitat en menor medida son os acivros, os pieiros (Pinus
sylvestris) e o tezo (Taxus baccata), entre outras.

35

Os territorios de pita de monte que seguen ocupados atpanse xeralmente en zonas na

que a cobertura forestal importante nun entorno bastante amplo. Na imaxe un destes
lugares: Sajambre, en Len (extrado de Quevedo e Bauelos, s.d, p.10).

Esta especie tn unha alimentacin eminentemente a base de follas, anda que durante as
tempadas de neve esta basase nos brotes das rbores e, cando a especie anda non
acadou a idade adulta, tamn se alimentan de insectos. Unha das sas principais fontes
de alimentacin son as arandeiras das cales comen tanto as follas, como os talos e ata os
froitos.
Durante o perodo de celo, entre finais de marzo e primeiros de xuo, agrpanse en
torno a zonas moi concretas do territorio coecidas como cantadeiros, cuxa
denominacin dervase do ritual de canto que empregan os machos para atraer as
femias. Estes cantadeiros teen unha localizacin fixa e a rea de desprazamento das
pitas de monte desenvlvese ao redor destes puntos. Frechilla (2003, p. 64) descrbenos
de forma pormenorizada este fermoso bailar e cantar, o cal xeralmente se produce na
madrugada:
A actividade matinal soe comezar con ruidosos aleteos (voos de tarde), mediante os
cales o galo cambia de pola da rbore, cos que persegue avisar ao resto de conxneres
sobre a sa presenza. Seguidamente, comeza a lanzar tacs apagados, repetidos s
veces durante moitos minutos antes de que se desencadeen secuencias de canto
completas. Estas compense de tacs iniciais, que se aceleran nun castaueleo
mis longo que acaba cun taponazo, previo seguidilla ou refilo, un son
chirriante e siseante que constite o momento culminante, no que o galo se queda cego

36

e xordo (...). Feito este ltimo que aproveitaban os cazadores, tal e como tentamos
mostrar nunha das escenas do conto.
A femia encrgase da incubacin dos ovos (entre 6 e 8) e a cra dos polos. O perodo
deste proceso de incubacin tn unha duracin de entre 24 e 26 das, sendo tamn a
femia a encargada da proteccin das cras, levndoas a zonas de refuxio entre as
matogueiras.
Por outra banda, no conto tntamos mostrar algns dos factores mis relevantes que na
actualidade ameazan a especie e que provocaron a sa desaparicin en Galicia. A
continuacin presentamos estes e outros a travs da informacin pescudada a travs da
Fundacin Biodiversidade e Frechilla (2003), que nos demostran que a supervivencia da
especie pasa pola imprescindible recuperacin dos hbitats:
Perda de calidade do hbitat. As poboacins vexetais arbreas cada vez son
mis densas o que desfavorece o crecemento de flora clave para a alimentacin
da pita do monte (o sotobosque). Isto provoca que tea que desprazarse para
cubrir as sas necesidades vitais.
Fragmentacin da poboacin e illamento de exemplares. A densidade dos
bordos forestais provocan que algns cantadeiros queden illados. Ademais,
como indica Frechilla (2003, p. 39), hai que atender especialmente mortalidade
directa por cables, maias cinexticas e lazos de aramio. Por outra banda, como
nos explica o mesmo autor (2003, p. 39), dbese evitar a proliferacin de vas
forestais, que non soamente facilitan o acceso das persoas a reas sensibles,
senn que potencian os efectos doutros factores, coma a incidencia dos
predadores ou o furtivismo.
A depredacin. Os bosques fragmentados e o cambio no hbitat provocan que a
pita de monte tea menos refuxio e quede exposta aos seus depredadores.
Ademais aqueles cantadeiros que se atopan preto dos bordos forestais son as
primeiras en extinguirse debido a que as cras quedan mis expostas e moitas
acaban sendo capturadas.
Causas de mortalidade non natural. A presenza de estruturas perigosas como
as lias elctricas, os cercados e os valados son unha ameaza podendo causar a
morte por medio de electrocucin ou colisin.

37

 Molestias pola actividade humana. Anda que hai dcadas que a pita de monte
non unha especie cinextica, no seu hbitat tamn se realizan algunhas batidas
doutras especies que perturban a sa tranquilidade. En adicin a esta realidade,
hai que prestar especial atencin s molestias no inverno, cando as pitas de
monte pasan gran parte do tempo nas rbores mis expostas s perturbacins.
Actuacins negativas sobre o hbitat. Algunhas destas actuacins son a xa
mencionada construcin de sendeiros forestais, unido a outras como o aumento
de terreos de cultivo e gandera.
Cambio climtico. Os estudos climticos parecen demostrar que nas ltimas
dcadas produciuse un desprazamento do inverno cara os meses da primavera, o
que podera ter unha influencia negativa sobre a supervivencia das galias e dos
polos por mltiples motivos: morte por inanicin ou fro, menor acceso aos
insectos... Estes efectos comprobronse en Escocia, cuxo clima moi semellante
ao da Cordillera Cantbrica.
Na actualidade, os procesos polos cales se intenta recuperar a especie son a
translocacin de exemplares e a cra en catividade a travs de iniciativas coma o
Proxecto Life+ (http://lifeurogallo.es/es). Para este ltimo fin, o da cra en catividade,
pxose en prctica un plan de actuacin que consista en soltar femias criadas desta
forma en zonas despoboadas. Porn de momento non se tn constancia de que esta
medida tivera xito, xa que estas propostas teen os seguintes problemas asociados
(Frechilla, 2003, pp. 39-42):
Ata o momento a experiencia de reintroducin da pita do monte en Escocia foi a
nica que obtivo un xito demostrado ao longo dun perodo suficientemente
amplo de tempo.
O principal factor que limita a eficacia das reintroducins lograr que as aves
criadas en catividade se adapten vida en liberdade. Por iso son preferibles as
translocacins, que na actualidade son accins arriscadas dada a escasa
poboacin existente.
Aconsllase recuperar as poboacins a partir dos efectivos naturais e, en todo
caso, non reforzar poboacins vernculas mediante a reintroducin de individuos
externos. Como defende Frechilla (2003, p. 42): resulta moi importante
preservar as caractersticas xenticas das distintas poboacins, mis anda no

38

caso da pita de monte cantbrica que est considerada coma unha subespecie
endmica.

Informacin extrada de noticias

A continuacin presentamos algunhas das noticias que se poden atopar na rede sobre
esta temtica. Como xa dixemos no apartado inicial deste traballo, estas son dende o
noso punto de vista un importante recurso educativo. Por exemplo, con elas podemos
presentar o problema mostrando a sa evolucin temporal dende unha situacin de
perigo de extincin en Galicia ata a sa completa desaparicin nesta comunidade.
Estas ademais podermos clasificalas segundo versen sobre accins que causaron a sa
extincin e accins que buscan a sa recuperacin; situacins a nivel galego e a nivel
estatal... Desta maneira, algunhas das noticias que podemos atopar na rede son (os
enlaces presentmolos na bibliografa):
El plan de conservacin del urogallo ser fruto de una estrategia estatal (6
de agosto de 2002): a comezos de sculo o problema da sa extincin
comezouse a tomar en serio mediante iniciativas como as que recolle esta nova.
Galicia colabora con un proyecto europeo para conservar el urogallo (21 de
xuo 2010): noticia que describe as orixes do Proxecto Life +.
Galicia renuncia por los recortes al proyecto para salvar el urogallo (27 de
maio de 2013): noticia na cal se informa sobre o abandono do Proxecto Life +
por parte de Galicia debido crise econmica.
El urogallo bloquea un parque elico (11 de octubre de 2013): na
actualidade a supervivencia da pita de monte protexida pola lei, tal como
demostra este caso ocorrido en Pea de Gato (Len).
La ltima oportunidad del urogallo (15 de novembro de 2014): esta noticia
demostra como a pesar das opinin que condenan especie a desaparecer
totalmente en 2030, anda hai esperanza. Organizacins como Fundacin
Biodiversidade, LIFE+ Urogallo Cantbrico e Fundacin Oso Pardo seguen a
loitar por ela.

39

Outros contos existentes sobre a pita de monte

A travs da rede tamn realizamos unha serie de pescudas co gallo de atopar outros
materiais infants que tratasen sobre a pita de monte. A continuacin presentamos o
resultado de ditas buscas (os enlaces presentmolos na bibliografa):
Conto da pita de monte Flit (Generalitat de Catalunya): historia do parrulo
feo en versin pita de monte na que unha ave doutra especie que di flit vive
xunto aos seus irmns polios urogalos que din pit. Deste conto extraemos a
onomatopea que usamos en Tac-Tac. A pita volve ao monte para a lmina
que describa o seu cantar para atraer s damas: Tac, tac, tac, pop... U-u-raga,
u-u-raga, grugrgrugr!.
Paquito y sus amigos: conto en formato libro electrnico interactivo realizado

pola Fundacin Biodiversidad en colaboracin co Grupo de Trabajo del

Urogallo Cantbrico. Presenta de forma bastante clara a alimentacin,
distribucin xeogrfica, depredadores... a travs das verbas de Paquito.
El retorno de Villarina. Un cuento de osos,urogallos y humanos (Fundacin

FAPAS): est baseado na historia real de Villarina, unha osia nacida na

Cordillera Cantbrica que foi encontrada ferida por uns turistas madrileos
nunha cuneta de Somiedo (Asturias) en xuo de 2008. Ela pasou cinco meses
recibindo atencin veterinaria en varios centros. Entre eles o Centro de Cra en
Cautividad de Urogallo en Sobrescobio (Asturias), onde se fai amigo dun
exemplar, segundo a historia, tal como vemos na imaxe. A osa acabou sendo
liberada de forma natural.

Debuxo de El retorno de Villarina que

mostra cando a osia coeceu ao seu amigo
urogalo no Centro de Cra en Cautividad de
Urogallos, en Sobrescobio.

40

 Nos quedamos sin mermelada: un interesante libro en formato on-line de Jos

Manuel Crdoba e Laura Sa que presenta de forma infantil e orixinal as causas

da desaparicin desta especie (Ex.: a ausencia de marmelada de arandos) e as
solucins que pode realizar o home para axudalos a repoboar o seu hbitat.

Ilustracin final desta historia na cal os humanos estn a rehabilitar o medio para que a
pita de monte poida desenvolverse de novo.

Mansn: atopamos referencias sobre a existencia dun conto de Carla Menndez

sobre Mansn, un galo desta especie sorprendentemente manso e afable co ser

humano que se paseaba polas ra da localidade de Tarna (Asturias).

41

Imaxe extrada do xornal El Mundo (23/05/2008) que mostra ao Mansn orixinal

paseando polas ras de Tarna.

Me voy a comer el mundo! Aventurillas de un urogallo: conto dirixido a un

pblico de entre 6 e 9 anos no cal o protagonista, unha cra de pita de monte, vai
descubrindo as principais caractersticas da sa especie por comparacin con
outras do seu hbitat: volvoretas, insectos, rebezos, paxaros carpinteiros,
troitas...

42

2.3. Obxectivos didcticos que se pretenden lograr

PROXECTO: Voltar a pita de monte s nosas montaas?
Modelo de interconexins por reas de currculum e obxectivos
Coecemento de si
mesmo e autonoma
persoal

Coecemento do entorno

Mostrar unha actitude de aceptacin e respecto polas diferenzas individuais

Identificar e valorar hbitos favorecedores ou non para a sade propia e dos
demais
Iniciarse na formulacin de hipteses, buscando respostas e explicacins que
permitan anticipar os efectos de actuacins realizadas
Observar os cambios e modificacins aos que estn sometidos os elementos do
entorno e relacionalos cos factores que os producen, desenvolvendo actitudes de

REAS CONECTADAS

coidado, respecto e corresponsabilidade na sa conservacin

(Educacin Infantil)
Linguaxe: Comunicacin
e representacin

Recoecer a importancia das manifestacins non verbais como elemento xenuno

da comunicacin humana
Comunicarse oralmente nas das linguas oficiais con distintos propsitos

43

REAS CONECTADAS

Aprender a establecer

Ciencias da Natureza

conxecturas e predicins como parte do proceso

cientfico

(Educacin Primaria)

Identificar as caractersticas e comportamentos de animais e plantas para

adaptarse ao seu entorno
Valorar a propia responsabilidade no coidado de plantas e animais domsticos e
do contorno prximo
Aprender a establecer conxecturas e predicins como parte do proceso cientfico

Ciencias Sociais

Diferenciar entre os elementos naturais e os producidos pola man do home

existentes na contorna prxima
Traballar e reflexionar sobre o concepto de paisaxe
Lingua
Literatura

Galega

Recoecer a informacin verbal e non verbal dos discursos orais para unha
posterior integracin na producin propia
Traballar a comprensin global de textos orais
Dramatizar de xeito colaborativo textos infants
Desenvolver o uso de estratexias para utilizar a linguaxe oral como instrumento
de comunicacin e aprendizaxe: escoitar e preguntar.

Os obxectivos referidos Educacin Primaria foron deseados a partir dos obxectivos xerais de etapa, contidos, criterios de avaliacin e
estndares de aprendizaxe do Decreto 105/2014 do 4 de setembro (Currculum de Galicia) ante a ausencia de obxectivos de rea.

44

3. CONCLUSINS
Durante a preparacin do traballo tivemos acceso a diversa informacin relativa a
posibilidades de recuperacin de especies que desaparecern dun entorno. No caso da
pita de monte, dende o ano 2009 pxose en marcha un programa de traballo, o proxecto
LIFE+ 09 NAT/ES/513 (Programa de accins urxentes para a conservacin da pita de
monte e o seu hbitat na Cordillera Cantbrica). A este programa sumouse nun primeiro
momento Galicia.
Pero tres factores nos fixeron desbotar este enfoque da exposicin:

A Xunta de Galicia declinou continuar no proxecto no ano 2013.

As experiencias de recuperacin de especies animais mediante a reintroduccin
de exemplares criados en cautividade tense amosado en boa medida, polo
momento, fallida; non as no caso das especies vexetais (P.S. Ashton, 1985).
as, tanto no caso da pita de monte (as tres femias que foron reintroducidas no
ltimo semestre na zona lindante entre Castela e Len e Cantabria morreron logo
de tres meses, por exemplo), como no doutros animais, caso do bucardo ou o
lince ibrico, se nos circunscribimos pennsula Ibrica.

E fundamentalmente, entendimos que, dada a idade do alumnado que vai

dirixida a experiencia do kamishibai (alumnas/os de 5-7 anos), este programa e
as consideracins que leva aparelladas resultara complexo para a comprensin
por parte das nenas/os e complicara a transmisin desta experiencia escnica.
Precisamente, a tcnica narrativa do kamishibai caracterzase polo sincretismo.

Por estes motivos, decidimos que resultaba convinte obviar a situacin actual da especie
na zona e centrarnos na labor de concienciacin do respecto polo medio ambiente, a
importancia da conservacin do hbitat para o mantemento da fauna salvaxe e retratar
as condutas inapropiadas desenvolvidas polo home que redundaron en prexuzo da
perda da biodiversidade da zona concreta na que se localizaba a pita de monte en
Galicia.
En definitiva, determinamos involucrar ao alumnado na identificacin e resolucin de
problemas a travs da adquisicin de coecementos, valores, actitudes e habilidades, a
toma de decisins e a participacin activa e organizada a travs dunha experiencia

45

creativa novidosa e que fomenta a participacin proactiva dos alumnos en torno a un

tema de relevancia como o da conservacin do medio ambiente.

4. BIBLIOGRAFA
Libros
Arajo, J. (1984). Las especies protegidas. Madrid: Penthalon.
Ashton, P. S. (1985). Consideraciones biolgicas in situ contra la conservacin ex situ.
Las Palmas de Gran Canaria: UICN.
Centro de Estudios a Distancia (CED). (1993). Educacin Ambiental. Temas
transversales en la Educacin Primaria. Madrid: Centro de Estudios a Distancia.
Piaget, P. (2001) El constructivismo. En J. Deval (Ed.), Pedagogas del Siglo XX.
Barcelona: F. Beltrn.
Frechilla, L. (2003). Conclusiones de la Reunin Internacional sobre Conservacin del
Urogallo Cantbrico. Santiago de Compostela: Direccin Xeral de Conservacin
da Natureza.
Morillo, C. (1986). La vida silvestre en Espaa: una propuesta de bases metodolgicas
para su proteccin. Oviedo: Naturaleza y Sociedad.
Nash, E. P. (2009). Manga kamishibai, el arte del teatro japons. Londres: Ceija
Novo, M. e Lara, R. (1997). El Anlisis interdisciplinar de la problemtica ambiental.
Madrid: Fundacin Universidad-Empresa.
Unesco Pnuma (1983). Educacin Ambiental. Santiago de Chile: Unesco.

Revistas
Martnez, R. (2010). La importancia de la educacin ambiental ante la problemtica
actual. Revista Educare, 1(14), 97-111.

46

Documentacin on-line
Aldama,

C.

(2005).

La

magia

del

kamishibai.

Obtido

de

http://cprcalat.educa.aragon.es/kamishibai/KAMISHIBAI2.pdf
Callejo, A e Santamariana, J. (2005). Situacin del urogallo cantbrico (Tetrao
urogallus cantabricus) en la comunidad autnoma de Galicia. En, L. Robles, F.
Ballesteros y J. Canut (Eds.), El urogallo en Espaa, Andorra y Pirineos
franceses. Situacin actual (2005) (pp. 39 40). Madrid: SEO/BirdLife. Obtido
de http://www.seo.org/wp-content/uploads/2012/04/10_urogallo1.pdf.
Fundacin Biodiversidad (2012). Documento tcnico para la conservacin y mejora del
hbitat del urogallo (Tetrao urogallus cantabricus) en la cordillera Cantbrica.
Madrid:

Fundacin

Biodiversidad.

Obtido

de

http://lifeurogallo.es/sites/default/files/a1_ habitat_life_urogallo_cantabrico.pdf.
Fundacin

Biodiversidad

(s.d.).

Urogallo

cantbrico.

Obtido

de

http://lifeurogallo.es/gl.
Goberno del Principado de Asturias (s.d.) Urogallo cantbrico (Tetrao urogallus
cantabricus). Asturias: Red Ambiental de Asturias. Obtido de https://www.astu
rias.es/medioambiente/articulos/ficheros/urogallo%20cant%C3%A1brico.pdf.
Obeso, J. R. (2004). Urogallo Cantbrico, Tetrao urogallus cantabricus. En A.
Madroo, C. Gonzalez e J. C. Atienza (Eds.) Libro Rojo de las Aves de Espaa
(pp. 176 178). Madrid: Direccin Xeral para a Biodiversidade-SEO/BirdLife.
Obtido

de

https://www.seo.org/media/docs/LR%20completo%20para%20

web.pdf
Quevedo, M. (s.d.). rea de distribucin del urogallo cantbrico [mapa]. Obtido de
http://www.urogallocantabrico.org/tetraodistrib.html.
Quevedo, M. e Bauelos, J. (s.d). EL HBITAT DEL UROGALLO EN LA
CORDILLERA CANTBRICA, o la importancia de conservar ecosistemas
funcionales. Obtido de http://www.tetrao.org/descargas/categoria6/1149741.pdf
Real Decreto 139/2011, do 4 de febreiro, para o desenvolvemento do Listado de
Especies Silvestres en Rxime de Proteccin Especial e do Catalogo de Especies

47

Ameazadas. Boletn Oficial del Estado. Madrid, 23 de febreiro do 2011, nm. 46,
pp.

20912

20951.

Obtido

de

http://www.magrama.gob.es/es/biodiversidad/temas/conservacion-deespecies/leg_rd_139_2011_listado_catalogo_tcm7-203159.pdf

Noticias
Cheda, P. (9 de xulio de 2013). El urogallo no canta en Os Ancares. El Progreso.
Obtido de http://elprogreso.galiciae.com/noticia/163899/el-urogallo-no-canta-enos-ancares
Cuadrado, M. (6 de agosto de 2002). El plan de conservacin del urogallo ser fruto de
una
estrategia
estatal.
La
Voz
de
Galicia.
Obtido
de
http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2002/08/06/1181104.shtml
EFE. (23 de maio do 2008). Mansn, el urogallo amistoso de Asturias. El Mundo.
Obtido de http://www.elmundo.es/elmundo/2008/05/22/ciencia/1211476868.html
Follana, F. (2 de agosto de 2010). La extincin del urogallo gallego se produjo en
apenas
tres
decenios.
La
Voz
de
Galicia.
Obtido
de
http://www.lavozdegalicia.es/sociedad/2010/08/02/0003_8644716.htm
Galicia colabora con un proyecto europeo para conservar el urogallo cantbrico (21 de
xullo
de
2010).
El
Progreso.
Obtido
de
http://elprogreso.galiciae.com/noticia/69918/galicia-colabora-con-un-proyectoeuropeo-para-conservar-el-urogallo-cantabrico
Medio Ambiente disea un plan de medidas de proteccin del urogallo (14 de xaneiro
de
2010).
El
Progreso.
Obtido
de
http://elprogreso.galiciae.com/noticia/67581/medio-ambiente-disena-un-plan-demedidas-de-proteccion-del-urogallo
Mosquera, E. (15 de novembro de 2014). La ltima oportunidad del urogallo. El
Mundo.
Obtido
de
http://www.elmundo.es/ciencia/2014/11/15/545373a822601d5c028b457a.html
Lombardero, X. (14 de xuo de 2010). El urogallo cantbrico se extingue, pero el guila
pescadora
se
expande.
La
Voz
de
Galicia.
Obtido
de
http://www.lavozdegalicia.es/sociedad/2010/06/14/0003_8548375.htm
Lpez, L. (21 de novembro de 2013). El urogallo: un smbolo de Os Ancares lucenses
ya
extinguido.
La
Voz
de
Galicia.
Obtido
de

48

http://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/2013/11/21/urogallo-simbolo-osancares-lucenses-extinguido/0003_201311L21C9991.htm
Romar, R. (27 de maio de 2013). Galicia renuncia por los recortes al proyecto para
salvar
el
urogallo.
La
Voz
de
Galicia.
Obtido
de
http://www.lavozdegalicia.es/noticia/sociedad/2013/05/27/galicia-renunciarecortes-proyecto-salvar-urogallo/0003_201305G27P24991.htm
Videz, J. (11 de outubro de 2013). El urogallo bloquea un parque elico. El Pas.
Obtido
de
http://sociedad.elpais.com/sociedad/2013/10/11/actualidad/1381519756_254518.h
tml

Outros enlaces
Cordoba, J. M. (2012). Nos quedamos sin mermelada. Cantabria: SEO/BirdLife. Obtido
de
https://www.yumpu.com/es/document/view/14391192/nos-quedamos-sinmermelada-life-urogallo-cantabrico/5
Departament de medi ambient i habitatge. (s.d.). Un cuento sobre el urogallo: el canto
de Flit. Departament dAgricultura, Ramaderia, Pesca, Alimentaci i Medi
Natural. Obtido de
http://agricultura.gencat.cat/web/.content/mn_medi_natural/mn10_fauna_salvatge
_autoctona/treballs_de_gestio/ocells/tetrao_urogallus__gall_fer/docs/un_cuento_d
el_urogallo_cast_2.pdf
FAPAS (2010). El retorno de Villarina. Un cuento de osos, urogallos y humanos.
Fondo para la Proteccin de los Animales Salvajes. Obtido de
http://www.fapas.es/rinconvillarina/cuentovillarinafapas_.pdf
Fundacin Biodiversidad (s.d.). Paquito y sus amigos. Fundacin Biodiversidad. Obtido
de http://fundacion-biodiversidad.es/sites/default/files/biodiver/book_paquito.swf
Pinta, M. (2011). Me voy a comer el mundo. Aventurillas de un urogallo. Obtido de
http://www.elarboldepapel.com/productos/875/me-voy-comer-mundoaventurillas-de-un-urogallo/

49