Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
SemimaginarquePudesseExistir
RubemAlves
EscoladaPonte:umnicoespaopartilhadoportodos,semseparaoporturmas,
semcampainhasanunciandoofimdeumadisciplinaeoinciodeoutra.Alio
social:todospartilhamdeummesmomundo.Pequenosegrandessocompanheiros
numamesmaaventura.Todosseajudam.Nohcompetio.Hcooperao.Aoritmo
davida:ossaberesdavidanoseguemprogramas.Soascrianasqueestabelecem
osmecanismosparolidarcomaquelesqueserecusamoobedecersregras.Poiso
espaodaescolatemdesercomooespaodojogo:paraserdivertidoefazersentido,
temdeterregras.Avidasocialdependedequecadaumabramodesuavontade,
naquiloemqueelasechocacomavontadecoletiva.Eassimvoascrianas
aprendendoasregrasdeconvivnciademocrtica,semqueelasconstemdeum
programa...
Sumrio
PREFCIO
ASLIESDEUMAESCOLA:UMAPONTEPARAMUITOLONGE..05
AdemarFerreiradosSantos
OPSSARONOOMBRO
18
FernandoAlves
KOAN 19
QUEROUMAESCOLARETRGRADA
AESCOLADAPONTE(1)
28
AESCOLADAPONTE(2)
32
AESCOLADAPONTE(3)
35
24
AESCOLADAPONTE(4)
39
AESCOLADAPONTE(5)
43
RubemAlves
OESSENCIALNOCABENASPALAVRAS
47
EscoladaPonte
AESCOLADAPONTE:BEMMEQUER,MALME
52
PedroBarbasAlbuquerque
ESCOLADOSSONHOSEXISTEH25ANOSEMPORTUGAL 65
JosPacheco
TRABALHOCOOPERATIVOEMUDANADEATITUDES
PROFISSIONAISNAESCOLADO1CICLODOENSINO
BSICO
77
CentrodeFormaoCamiloCasteloBranco
PREFCIO
ASLIESDEUMAESCOLA:
UMAPONTEPARAMUITOLONGE...
AdemarFerreiradosSantosAtodosaquelesque,numquartodesculo,fizeramdaEscolada
Ponteaquiloqueela.
AosmembrosatuaisdaequipeAna,Alzira,Arlete,Ester,Eugnia,Lcia,Margarida,
PalmiraeRosa.
Aosmenosatuais:lvaro,Carla,Ftima,MariadasDores,MariaJos,MariaJosAlves,
Lusa,ZliaeZPacheco.
AoPaulo,RuteeSlvia.
Nunca,pormaisanosqueviva,conseguireidizeresignificaroquantovosdevocomo
cidado,comopaiecomoprofessor.
Nocobionemdisputoosteusolhos
Noestousequeresperaquemedeixesveratravsdosteusolhos
Nemseitampoucosequeroveroquevemedomodocomovemosteusolhos
Nadadoquepossasvermelevaravereapensarcontigo
Seeunoforcapazdeaprenderaverpelosmeusolhoseapensarcomigo
Nomedigascomosecaminhaeporondeocaminho
deixamesimplesmenteacompanhartequandoeuquiserSeocaminhodosteuspassosestiveriluminado
pelamaiscintilantedasestrelasqueespreitamasnoiteseosdiasalguresnacaminhadacertamentenos
reencontraremos
Nomeexpliquescomodevereiser
quandoumdiaascircunstnciasquiseremqueeumeencontre
noespaoenotempodecondiesquetuentendesedominas
Semeiatecomoseoferecetesimplesmentecolheitaderodasashoras
Nomeprendasasmos
nofaasdelasinstrumentodcildeinspiraesqueaindanovivi
Deixamearriscaromoldetalvezincertodeixamearriscarobarrotalvezimprprio
naoficinaondeganhamformaepaixotodosossonhosqueantecipamofuturoEnomeobriguesaleros
livrosqueeuaindanoadivinhei
nemqueirasqueeusaibaoqueaindanosoucapazdeinterrogar
Protegemedasincursesobrigatriasquesufocamoprazerdadescobertaecomosilncio(intimamentesbio)
dastuaspalavrasedosteusgestosajudameserenamentealereaescreveraminhaprpriavida
Vemosparaforaevemosparadentro.Fora,vemosapenasoquedeefmerosevaioferecendo
aohorizontedosnossosolhos.Dentro,tendemosaveroquenoexiste,freqentemente,o
quedesejaramosqueexistisse...
Mas,sendoemboraaqueleque,porinventaroquenoexiste,antecipaegerminaofuturo,o
olharparadentroseriaumolharcompletamentevaziodesentidosenodialogasse
permanentementecomtudooqueexiste,foradele.
Nenhumamudanasefundanonada,nanegaodahistriaoudarealidadeoudassuas
aparncias,pormaisefmerasqueseapresentemaosnossosolhos,quandoelesvempara
fora.Todasasutopiassereportamaoqueexisteetudooqueexisteaspiraaoquenoexiste.
Oquenoexisteprecisadoqueexistecomosefosseasuafacemaisoculta.
Daqueoolharparadentroeoolharparaforanosejamolharesinimigosoudisjuntivos.So
olharesquesevemtambmumaoutroequeeroticamentesedesejam,aspirando
comunho.Olharapenasparaforaouparadentroseriadolorosamenteinsuportvel.Se
tivssemosapenasolhosparaoquexistenoveramosoquefaltaecegaramosparaas
utopias.Sevssemosapenasoquenoexisteregressaramosrapidamenteaumaimensa
cavernadesombrasecegaramosparaacontemporaneidade.Emambososcasos,
perderamosacapacidadedeverpelosnossosprpriosolhos(muitodistintodeverapenas
comosolhosdosoutros)...
Nenhumpensamentoreclamatantoacomunhodosolharesparaforaeparadentrocomoo
pensamentosobreaeducao.
Deresto,aeducaoissomesmoumpermanentemovimentonosentidodadecantaoe
daintersecodessesolhares.Comeamosportreinaredesenvolverapenasoolharparafora.
Durantealgunsanos,permanecemoscegosparaoquenoexiste.Sdescobrimosoolharpara
dentroecomeamosapressentiroquenoexistequandosenosimpeounosimpostaa
necessidadedeinterrogarecompreenderoquevemosforadens.Esseoprimeiromomento
mgicodaeducao.Omomentoemquefinalmentenosapercebemosdequehumimenso
mundoparaalmouaqumdomundoqueespreitamosforadens.Ummundoreservado,
nicoetantasvezesincomunicvel,feitooufazvelnossaprpria
medidae,emtantosaspectos,insusceptveldeserentendidooupercebidopelosoutros.esse
mundointerior,scaptvelpeloolharparadentro,quedexpressonossaidentidadee
singularizaonossodestino.E,precisamente,medidaquevamostomandoconscincia
dessemundointerioreque,simultaneamente,vamosaperfeioandoafocagemdoolharpara
fora(ouseja,aperfeioandoanossaprpriapercepoecompreensodomundoexterior)
queavanamosparaosegundoedecisivomomentomgicodaeducaoomomentoem
que,finalmente,podemoscomearaescreveranossaprpriavida,nicaeirrepetvel
Souointervaloentreoquedesejoser
eosoutrosmefizeram.
oumetadedesseintervalo,porquetambmhvida,..
lvarodeCampos
Aeducaoumcaminhoeumpercurso.Umcaminhoquedeforasenosimpeeopercurso
quenelefazemos.Deviamserporisso,indivisveiseindissociveis.Comoosdoisolhares
comquenosabrimosaomundo.Comoasduasfaces,avisveleaoculta,doquesomos.Os
caminhosexistemparaserpercorridos.Eparaserreconhecidosinteriormenteporquemos
percorre.Oolharparaforavapenasocaminho,identificaocomoumobjetoalheioe
porventuraestranho.Soolharparadentroreconheceopercurso,apropriandosedosseus
sentidos.Ocaminhodissociadodasexperinciasdequemopercorreapenasumaproposta
detrajeto,noumprojeto,muitomenosonossoprprioprojetodevida.Ocaminhoestl,
masverdadeiramentesexistequandoopercorremosesopercorremosquandoovemose
opercebemosdentrodens.Outracoisa,alis,nopretendiasignificaropoeta,quando
escreveu:
Caminhante,oteurasto
Ocaminho,enadamais;
Caminhante,nohcaminho
Ocaminhofazseaandar.
AntonioMachado,Provrbiosycantares
Ocaminhoorastoqueneleprojetamos.Daquepensaraeducaoapenasemfunodos
caminhoscomotantosinsistemaindacmfazlopensaraeducaoque
aindanoo,pensaraeducaosimplesmentenaticadoseducadorestopgrafos,abrira
objetivadoolharparaforaefecharaobjetivadoolharparadentro.Ecrernessaespantosa
mistificao(comoAntonioMachadoseririadela)dequesooscaminhosquefazemos
caminhantesenoocontrrio...
Porisso,osculoXXfoinoosculodorenascimentodaeducao,o"sculoda
criana",comotantosingenuamentechegaramavaticinar,masosculodaagoniada
educao,dasuacanonizaoinstrumental.Umamiradedemicrossaberessobreos
trajetospossveisdoseducveisnaescolaenasociedadeabateuse,comoumespessoequase
impenetrvelnevoeiroderacionalidade,sobreocampodevisodosprticoseprofissionaisda
educao,turvandoehiperatrofiandoosseusolhareselevandoosaagir,nocomo
promotoresinteligentesesolidriosdepercursosdeaprendizagemededesenvolvimento
pessoal,diferenciadosehumanamentequalificados,mascomopeasmenoreseoscilantesde
umacomplexa,gigantescae,tantasvezes,estpidaengrenagemdeadestramentocognitivoe
de(comodiriaRubemAlves)pinoquizaocultural.
luzdetudooqueficadito,opresentelivro,avriosttulos,umlivroexcntrico.
Excntrico,desdelogo,pelanaturezadoobjetodequeseocupa:umaescolaforada
normadomenordenominadorcomum,queosguardiesdanorma,primeiro,tentaramem
vo
asfixiaroudomesticare,depois,procuraramdelicadamenteentronizar(e
profilaticamentecircunscrever)comovestgioarqueolgicoeexcrescnciacrepuscularde
umacertaprxisromnticaemarginaldeeducao...
Excntrico,tambm,porque,entrecruzandoosolharesparadentroeparafora,retiraeinfere
autopiadarealidadeenoocontrrio,atrapalhandoocnicopragmatismodos
desconstrutoresprofissionaisdeutopias...
Excntricoaindaporqueprojetasobreumaescola"primria",amais"inferior"e
politicamentedesqua1ificadadasescolasditasnosuperiores,umolharapaixonadamente
"interior"enarrativo,afetivamentecmpliceesolidrioumolharqueeleprprioum
desafiodeseduoeumaprovocaoaoutrosolhares,porventuramenosamigveis...
AEscoladaPonten 1,emViladasAves(conselhodeSantoTirso),oobjetodasnarrativas
edosdepoimentosreunidosnopresentelivro.
QuerodizeraoleitorqueadescobertadaEscoladaPonterepresentoutambmparamim(para
quemnorepresentar?)umaextraordinriefulgurante"experinciade
iluminao".Estavaali,defato,"aescolacomquesempresonhara,semimaginarquepudesse
existir".
OquemaisfortementecomeoupormeimpressionarnaEscoladaPontefoiadocee
fraternalserenidadedosolhares,dosgestosedaspalavrasdetodos,crianaseadultos.Ali,
ningumtemnecessidadedeengrossarouelevaravozedeseprembicosdepsparase
fazerouviroureconhecerpelosdemaisporquetodossabemqueasuavozcontaeparaser
ouvida.Equemdizavozdizomais.Comoascrianasnosoeducadasparaacompetio,
masparaaentreajuda(eoexemplovemdosadultos,porquearotinadeentreajudaest
institudanaEscolaemtodososnveiscomosefosseaverdadeiramatrizdoseuprojeto
cultural),aspulsesdeinveja,cimeourivalidade,etodaaagressividadecomportamental
quelhesandaassociada,estoquaseausentesdosgestoscotidianosdosmembrosdessa
comunidadeeducativa.PorissoquenaEscoladaPontenofazsentidofalardeproblemas
deindisciplina,porquetodosapiamtodos,todosacarinhamtodos,todosajudamtodos,todos
so,afetivamente,cmplicesdetodos,todosso,solidariamente,responsveisportodos.E,
nomenossignificativo,todossabemonomedetodos,ouseja,todosprocuramreconhecere
respeitaraidentidadedetodos...
Percebimaistardequeaserenidadequeespreitanosolhares,nosgestosenaspalavrasdas
crianasnomaisdoqueoresultadoesperadoe(acrescentariaeu)inevitveldo"segredo"
daintervenopedaggicadosprofissionaisdeeducaodaPonte.Umsegredofeito,
simplesmente,deduaspalavrasedascorrespondentesatitudes"meiguice"e"pacincia".
Pareceromnticoeforademodanumtempoemquenasescolasenasociedadetantasvozes
supostamentepreocupadascomaagressividadeeaindisciplinadosalunosseerguema
reclamarrigorosamenteocontrrio.Podeparecerromnticoeforademoda,masaverdade
quea"meiguice"ea"pacincia",naEscoladaPonte,acontecemdeumaformaabsolutamente
espantosa.
Poderooscnicosdeserviodizerqueumaescoladecrianastranqilasefelizesno,
necessariamente,umaescolaeficazentendasepor"eficaz"oquesequiser.Poderoat
dizerquenumasociedadeutilitaristaquelidamalcomasaspiraesdefelicidadedas
pessoas,umaescoladecrianasfe1izesumaescolaemconflitoeemrupturacoma
sociedade,cujaexistncia,porisso,aprpriasociedadenodeveriatolerar,emnome,
porventura,doreconhecimentodo"direito"dacrianaasereducadanaeparaa
infelicidade,ouseja,aserpreparadaparaofuturo.
Ogrosseirismodeumargumentodessetipoatualmentetoemvogaemcertoscrculos
mediocrticosqueparecemprofessar,nostalgicamente,oregressoaumaescoladecaserna
"puraedura"noresistemeridianaverificao(aoalcancedequalquereducador
minimamenteexperimentado)dequeosambientesamigveisesolidriosdeaprendizagemso
precisamenteaquelesquemaisemelhorfavorecemaaprendizagem,porquenelesqueas
crianas,defato,sentemsemuitomaisseguras,disponveisemotivadasparaaprendere,oque
nomenossignificativoemtermoseducacionais,paraaprenderumascomasoutraseno
apenascomosadultos...
MasaEscoladaPontenoapenas(ejnoseriapouco)umambienteamigvelesolidriode
aprendizagem.Maisdoqueumaescola,elaverdadeiramente,semeufemismos,uma
comunidadeeducativaedaofascnioqueelaexerceemtodosaquelesquenoserevemno
modelototalitriodesociedadquenosregeequeaindanodesistiramdesonharedelutarpor
umasociedadediferente.Equemdizsociedadedizescola...
APonte,desdelogo,umacomunidadeprofundamentedemocrticaeautoregulada.
Democrticanosentidodequetodososseusmembrosconcorremgenuinamenteparaa
formaodeumavontadeedeumsabercoletivosedequenoh,dentrodela,territrios
estanques,fechadosouhierarquicamentejustapostos.Autoregulada,nosentidodequeas
normaseasregrasqueorientamasrelaessocietriasnosoinjunesimpostasou
importadassimplesmentedoexterior,masnormaseregrasprpriasquedecorremda
necessidadesentidaportodosdeagireinteragirdeumacertamaneira,deacordocomuma
idiacoletivamenteapropriadaepartilhadadoquedeveserovivereoconvivernumaescola
quesepretendaconstituircomoumambienteamigvelesolidriodeaprendizagem.
Maisdoqueumprojetodeeducaoparaacidadania,oqueverdadeiramentedistinguea
EscoladaPonteumaprxisdeeducaonacidadania.Essaclarificaoverdadeiramente
fundamentalparaentenderoquesepassanaPonte.Osentimentoprofundamentearraigadono
indivduodepertenaaumacomunidadeeaconscinciaquedeledecorredosdireitose
deveresquenosligamaosoutrosnoseaprendemnascartilhasounosmanuaisdecivismo,
masnaexperinciacotidianaderelacionamentoecolaboraocomosqueestomaisprximos
dens.Ocivismonoseensinaenoseaprende
10
simplesmente(comodiriaopublicitrioFernandoPessoa)"entranhase",isto,organizasee
praticasenodiaadia,deumaformapermanente,consistenteecoerente.Edaprticado
civismoqueresultamaaprendizagemeaconscinciadacidadania.HmuitoqueaPonteo
percebeuequeageemconformidade.
TudooqueacontecenaEscoladaPonte,antesdemaisnada,"educaonacidadania".
Quandoascrianaspesquisam,investigameaprendememgrupoeas"maisdotadas"se
responsabilizampeloacompanhamentoeoapoioaprendizagemdas"menosdotadas...
Quandoascrianas,desdeainiciao,habituamseapedirapalavraparafalarehabituamsea
ouvirosoutrosemsilncioecomadevidaateno...Quandoascrianasquejulgamsaber
maisousermaiscapazessentemsecoletivamenteestimuladasaoferecerajuda,equandoas
quejulgamsabermenosousermenoscapazesnosesenteminibidasdepedirajuda...
Quandoascrianas,nodebatedirio,partilhamcoletivamenteassuasangstias,osseus
sonhos,assuasdvidas,assuasopinies,assuaspropostaseofazem,sabendoquevoser
escutadaserespeitadaspelosdemais...Quando,noinciodecadaanoescolar,as
crianasseenvolvemnaeleiodosmembrosdamesadaAssembliaequando,deuma
formaextremamenteempenhadaeresponsvel,promovemaconstituiodelistas,elaboram,
divulgamediscutemosrespectivosprogramasdeao,organizamtodooprocessoeleitorale
participamnacampanha...Quando,todasassextasfeiras,naAssemblia,ascrianasrefletem
sobreosprojetoseosproblemasdaescolae,solidariamente,procuramcontribuirparaasua
concretizaoeresoluo...Quandoascrianas,todososanos,contratualizamcomosadultos
asuacartadedireitosedeveres...
Quandoascrianas,todososdias,vivemoexemplodeentreajudaedeestreitaefraternal
colaboraodosseusprofessores...Quandotudoissoetudoomais(quesvisto)acontece
numambienteamigvelesolidriodeaprendizagemaeducaonacidadaniaoprprio
respiraresentirdacomunidade,noumaenxertiadeconceitospretensamentecivilizadores
numacabeacujocorpoestempermanenteeagressivadisputaeconcorrnciacomosoutros.
DevemosPonte,entremuitasoutras,estalioeducarnacidadanianoomesmoque
educarparaacidadania.
Masamaisextraordinria,cintilanteedesafiadoralioque,porventura,devemosEscolada
Ponte(aindaquenemsempredevidamenteenfatizadapelosobservadores)refere
11
sereformulao(absolutamenteradical)dospapisdo"professor"edo"aluno",como
membrosdeumacomunidadeeducativa.
AprimeiragrandesurpresaqueesperaovisitantedaPonteaaparentesubversodeum
conjuntodemecanismoserituaisquensfomoshabituandoaassociarorganizaoeao
funcionamentodeumaescola.NaPonte,tudoouquasetudopareceobedeceraoutralgica.
Nohaulas.Nohturmas.Nohfichasoutesteselaboradospelosprofessoresparaa
avaliaodosalunos.Nohmanuaisescolarese,menosainda,manuaisnicosparatodosos
alunos.Nohtoquesdecampainhaoudesineta.Emcertosmomentos,oobservadormais
distradoatpodersuporque,naquelaescola,nohprofessores,detalmodoelesse
confundemcomosalunos(ousoouparecemser)desnecessrios...
medida,porm,queoobservadorprocuraverecompreendermelhoroquesepassaali,ele
acabapercebendoosentidodetudo,atallgicasingulardeorganizaoefuncionamentoda
EscoladaPonte.Epercebequeafilosofiasubjacenteaoprojetopedaggicodaquela
comunidadeextraordinariamentesimplesecoerentecomtudoomais.
Elepercebequenaquelaescolaocurrculonooprofessor,masoaluno.A
educaonaquelaescola,maisdoqueumcaminho,umpercursoeumpercursofeito
medidadecadaeducandoe,solidariamente,partilhadoportodos.Orestosoestratgias,so
instrumentos,someiossotruqueserotinasprocessuais.
Parecesimpleseatromntico?Parece,masfunciona.ver,porexemplo,comoas
crianaselaboramquinzenalmenteosseusplanosdetrabalhoecomosepropem
avaliao,quandoconsideramteratingidoosobjetivosdeaprendizagemqueseimpuseram;
vercomoascrianasorganizamosseusroteirosdeconsultabibliogrficaecomo
operacionalizamassuaspesquisas;vercomoascrianasseempenham,responsavelmente,
naconcepo,naplanificao,naconcretizaoenaavaliaodosprojetos;vercomoas
crianas,semanalmente,elaboram,discutemeaprovamasatasdaassemblia;vercomoas
crianas,nosrelatriosecomunicaes,docontadassuas"descobertas";vercomoas
crianasidentificameverbalizamassuasdificuldadesdeaprendizagemecomose
disponibilizamsolidariamenteaajudaroscolegasqueprecisamereclamamapoio;vercomo
ascrianasdescrevemefalamdasuaescolaaosvisitantes...
Paraimensasurpresadosobservadoresmaisdesprevenidos,oqueacontecenaPonte
12
significaumaverdadeira"revoluocoperniciana"nomodocomoosprofessoresse
posicionamdiantedosalunoseosalunosdiantedosprofessoreseunseoutrosdiantedo
currculo.
NaEscoladaPonte,ocurrculonoexisteemfunodoprofessoruma
permanenterefernciadopercursodeaprendizagemededesenvolvimentodoalunoeuma
refernciapermanentementeapropriadapeloaluno.Oaluno,assim,overdadeirosujeitodo
currculonouminstrumentoouummerodestinatriodocurrculo.Osprofessores
noestono
centroda
vidaescolar,nosoosol
do
sistema
curricular.
Esto,
relativamente
scrianas,
empermanentemovimento
detranslao
ecircunvoluo,
procurandoacompanhar,
orientarereforaropercurso
deaprendizagem
ede
desenvolvimentopessoalesocialdecadaaluno.Aeducao,afinal,semprefoiissoea
singularidadedo"projetoeducativo"daPontedecorresimplesmentedofatodeonoter
esquecido.
Nosanosmaisrecentes,aEscoladaPonteconverteuseinvoluntariamente(foisendo
convertida)numaespciedesanturiodosperegrinosdeumnovotipodeescola.Masnoso
apenasos"crentes"queafluemViladasAvesentreosforasteirosquedemandamaEscola
(nasuamaioria,profissionais,estudanteseinvestigadoresdeeducao),nosopoucos
aquelesque,incapazesdeveresonharoquenoexiste,voapenasprocuradesinaisque,
simplesmente,confirmemoseuquaseirreformvelceticismo.Muitosdoscticossaemda
Ponteacambalear,comosetivessemacabadodelevarumpoderosomurronoestmago.Atal
Escolaqueelesjulgavamnopassardeumamerailusopropagandsticafabricadae
alimentadapelossetoresmaisvanguardistasdoMinistriodeEducaoafinalexistemesmoe
funciona.Seriaextremamenteinteressanteinvestigaroimpactoprofissionalquearevelao
daPontetemtidonessescticos...
Outros,porm,digasequeemmuitomenornmero,aemsdaPontecomoentraram,
rigidamentecoladosaumceticismoquenadanemningum,pelovisto,podertirarlhes.O
modelotradicionaldeescolaquesempreconhecerampesalhestantonoolhar,namemria
enaexperinciaquejnemsocapazes,sequer,deverereconheceranovidadenoqueexiste,
quantomaisdesonharedesejaroquenoexiste.Alguns,justiaaomenoslhessejafeita,
aindapassamquasedespercebidospelaPonteesmaistardeverbalizamasuareiteradae
acrisoladadesconfianarelativamenteaoquevirameouviram.Outros,porm,
13
comoelefantespasseandoemlojadeporcelanas,deixamsuapassagemumimensorastode
cacospartidosprovocamacintosamente,interferemabusivamente,insinuamindignidadese
malfeitoriasvrias,desrespeitam,ofendem.Emgeral,soprofessoresjovens,sados
recentementedasuniversidadesedasescolassuperioresditasdeeducao.Eotriste
"exemplo"doseucomportamentoagressivoeintolerantedeverialevarnos,deumavezpor
todas,ainterrogarossistemasdeformaoederecrutamentodeprofessoresquepersistimos
emmanter...
MasporaquipassaaltimagrandelioquedevemosPonte.Emvezdesefecharcomo
umailhadevirtudessinterfernciasecuriosidadetantasvezesmrbidaedepredadorados
estranhos,aEscoladaPontetemsempreasportasabertasparaosamigoseos"inimigos",
paraoscmpliceseosdetratores.Noconheoescolaquesejafraternalmentetoaberta,to
transparenteetoacolhedoraquantoaPonte.Emaisextraordinrioaindaporregra,soas
crianas(enoosadultos)querecebem,acompanhameorientamosvisitanteseque
procuramdaraprimeirarespostassuasdvidas.
Estelivro,comotodososlivros,temumahistriaeumahistriaqueseentrecruzacoma
histriadaprpriaEscoladaPonte.
Ahistriadestelivrocomeahalgunsanos,quandooCentrodeFormaoCamiloCastelo
Branco,deVilaNovadeFamalico,tomouainiciativadebaterportadaEscoladaPonte
(queselocalizanoconcelhovizinhodeSantoTirso)paralhelanarum"desafio"ode
aceitarconstituirse,noquadrodaformaocontnuadeprofessores,comoumcentrode
"estgio".
Fraternalmente,comoseutimbre,aEscoladaPonterespondeudeimediatotemos
sempreasportasabertasparaquemquisertrabalhar.Erespondeumaisteremos
certamentemuitoaaprendercomasexperinciascomprofissionais,asobservaes,as
reflexeseascriticasdoscolegasquevierem".Essadisponibilidadeparaacolheros
"estranhos"eparaaprendercomelestocoumeprofundamente,tohabituadoqueestava
resistnciadasescolasaseremobservadas,questionadaseavaliadas.
Comaconcretizaodoestgio,asrelaesdecooperaoedeconfianarecprocaentrea
EscolaelaPonteeoCentrodeFormaoforamsenaturalmenteestreitandoe
intensificando,estabelecendoseentreasduasentidadesumpermanenteintercmbiode
projetos,cumplicidadesecolaboraespontuaisdosmaisdiversostipos.
14
Foinessequadrodefraternacooperaoque,emmaiode2000,aconviteepelamoelo
CentrodeFormao,oilustreeducadorbrasileiroRubemAlvesdequemoCentropublicara
umaantologiadetextossobreeducaofoilevadoavisitaraEscoladaPonte.Asurpresado
visitantefoitamanhaedetalmodoficouencantadoefascinadocomtudoqueviueouviuque,
regressadoaoBrasil,escreveuepublicou,numdosjornaisemquehabitualmentecolabora
(CorreioPopular,deCampinas),umconjuntodeseiscrnicasdedicadasEscoladaPonte,
textosquetiveramecontinuamterumfortssimoimpactonopasirmo.AvisitadeRubem
AlvesEscoladaPonteseria,deresto,parcialmenteacompanhadapelojornalistaFernando
Alves,daTSFquelheviriaadedicarumdeseusluminososeinesquecveisSinais.
ReconhecidooelevadointeressetestemunhaldascrnicasqueRubemAlvesdedicara
EscoladaPonte,oCentrodeformaoCamiloCasteloBrancopropsseimediatamentea
editlasemPortugal.
ApresenteedioplanejadaeorganizadapeloCentrodeFormaoCamiloCasteloBranco,
noselimitaporm,arecolherascrnicasdeRubemAlvespublicadasnoCorreioPopular.
Incluiaindauminditodomesmoautor,emqueelenosintroduz"experinciade
iluminao"queaEscoladaPontelheproporcionou;otextodacrnicaqueojornalista
FernandoAlves,daTSF;dedicouvisitadeRubemAlvesEscola;umtextoelaborado
coletivamentepelosprofissionaisdeeducaodaPonteemqueelesevocame"comentam"a
visitaeascrnicasdeRubem;umtestemunhoconfessional,emformadedirio,doconsultor
doCentrodeFormao(PedroBarbasAlbuquerque)quetemacompanhado,paraefeitosde
avaliao,oestgiorealizadonaEscoladaPonte;eatranscriodeumaentrevistasobrea
EscoladaPonteconcedidaporJosPachecoaoporta!brasileiroEducacional.Incluiseainda,
aofinal,oprogramadoestgiocentradonaEscoladaPontepatrocinadopeloCentrode
FormaoCamiloCasteloBranco.Osalunostambmfizeramilustraesevocativasdavisita
deRubemAlves,asquaisaparecemnacapadessaedio.
OstestemunhosreunidosnopresentelivrolanamsobreaEscoladaPonteumolhar
caleidoscpicojquenoaobservamtodosdomesmongulooupontodevista.Oleitorir
encontrarnostextosumconjuntodiversificadodecontribuiesparamelhorcompreendera
almaeaprxiseducativasdeumaescolaverdadeiramentesuigeneris.
Terminoesteprefciodomodocomogostariadetoliniciado.
15
Quandoeunasci(1952),aescolajtinhasidoinventadahmuitotempomasmuito
poucossabiamporquetinhadeserassim...
Quandoeuentreiparaaescola(1959),aindaignoravaqueomaisimportantequeeuiria
aprendernavidairiaaprendloforadaescolae,freqentemente,contraoquenaescolame
tinhamqueridoensinar...
Quandosadaescola(1975),tudooqueeumenospodiadesejarerater,umdia,deregressar
escola,mesmaescolasoturnaeferozmentecompetitivaque,emsucessivaslavasde
pesadelo,quasequeimaraemmimavontadeeodesejodedesvendarosdesconhecidosede
sercidado...
Quandovoluntariamenteregresseiescola(1986),agoracomoprofessoraumaescolaque
tantosmediziamrejuvenescida,descobriangustiadamentequequasetudonelapermanecia
velhoeanacrnicoenada,noessencial,mudara,anoseronmerodosoprimidosedos
deprimidos.Depoisde,comopai,terconcludoquejnoeramaispossveleducarcoma
escolademassas,mascontraelaumaescolaquecadavezmaiseraoespelhorefletordeuma
sociedadepateticamentemediocrizada,naqual,detodo,eunomequeriarever.E,para
exorcizarodesassossego,comeceiarepetirparamim,todososdias,olieddaterceiradas
QuatroManhs,deAlmadaNegreiros:
Quandochegueiaquioquehaviaestavanofim
eoqueestavaporvirandavadispersopelosonhodealguns.Masamaioriaviviaoseudiaadia
Etodoscontentesporseremtodosassim.
Elesnodavampelofim
Quantomaispeloquejassomavamaisalmistoquejcomeavanossonhosdealgum.
Hoje,15anosdepoisdeterdecididoregressarescola,seiquehaviamuitagentecomoeu
sonhandoumaescoladiferenteequeaescoladosmeussonhosjexistiasemqueeupudesse
imaginarquetoperto...
Estelivrofala,enternecidamente,dessaescolaedadescobertadessaescola,desselugar
mgicodecomunhodeafetosedeaprendizagens,deprojetosepercursosdevidaquea
EscolaBsicadaPonten1,emViladasAves.
16
Quandopensonela,freqentemente,apetecemechorar.
Pelasmeninasepelosmeninosdomeupas(incluindoosmeusfilhos)quenotiverame
provavelmentejamaisterooprivilgiodeseeducarcomocidadosnumaescolaassim.
17
OPSSARONOOMBRO
TextodacrnicaditaporFernandoAlvesnaTSF(Sinais!,8/5/2000)
FoiomeuqueridoamigoAdemarFerreiradosSantosquemmeindicouaclareiraem
quesecostumasentarRubemAlves,mineirodeBoaEsperana,telogosemdogmas,
psicanalistaepoeta,pedagogoocupadoadiagnosticaradoenadapedagogia,contadorde
estrias,catadordeestriasdosmeninosaosquaisgostadeseduzirparaabrincadeira,
dentroeforadaescola,
AdemartratoudetrazeressevelhocompanheirodePauloFreireEscoladaPonte,emVila
dasAves,olugarmgicoemqueJosPacheconodeixaentraro"olhardobruxo",oolhar
doentequeperpetuaaescolacomoinstituiodedicadadestruiodascrianas.
NaquintafeiraestiveemViladasAvesescutandoRubemAlves:durantemuitotempoele
conversoucomascrianasdaEscoladaPonte,faloudopssaroencantadoqueamaaliberdade
evoaparalonge,guardandonaspenasascoresdoslugaresporondepassaeregressando,com
assaudadesquesooventodoamor,aolugarondeumameninaoaguarda,sabendoquea
meninanovaifecharagaiola.Opssaro,tambm,aestriaquepousanoombrodacriana
oudoadultoquenofoicontaminadopeloolharbruxo.
Opssaropousanoombrodetodososquesobreviverempergunta:oquequeresserquando
foresgrande?Comoseoverbosernosfossehipotecadonainfncia,condenadoslgicado
sucesso,lgicaqueimpe,comodizRubemAlves,"maissucessonatransformaodo
corpoinfantilbrincantenocorpoadultoprodutor".
NatardemgicadaEscoladaPonte,ospssarosvoaramdeumcertopoemadeRuyBeloe
forampousarnosombrosdosqueestavamsentadosemredordocontadordeestrias,do
homemgrandequegostadebrincar.Ento,elecontouqueestescrevendoaestriade
Pinquioaocontrrio:noaestriadoPinquioqueumbonecodemadeiraaoqualaescola
transformanummeninodecarneeossocomalmadegente,masaestriadomeninodecarne
eossoealmadegenteaoqualaescolatransformanumadultodemadeira,rgidoetristecomo
Pinquio.
Tudofoiclaroparatodos,alipresentes.Tudofoitoclaroparamim,pssaroespantado
subitamentenaclareira.Naescolaemqueainfncianopradebrincar.
18
KOAN
RubemAlvesOsmestresZenerameducadoresestranhos.Nopretendiamensinarcoisa
alguma.Oquedesejavamera"desensinar".Avaliaesdeaprendizagem?Nempensar.Mas
estavam
constantementeavaliandoadesaprendizagemdosseusdiscpulos.Equandopercebiamque
adesaprendizagemacontecera,elesriamdefelicidade...
Loucos?Humarazonaloucura."Desensinavam"paraqueosdiscpulospudessemvercomo
nuncatinhamvisto.Nietzschediziaqueaprimeiratarefadaeducaoensinaraver.Ver
coisacomplicada,nofunonatural.Precisaseraprendida.Osolhossorgosanatmicos
quefuncionamsegundoasleisdafsicatica.Masavisonoobedecesleisdafsicatica.
BernardoSoares:"Oquevemosnooquevemos,senooquesomos".
precisoserdiferenteparaverdiferente.Mas,eo"Ser"?Elefeitodequ?"Oslimitesda
minhalinguagemdenotamoslimitesdomeumundo",diziaWittgenstein.O"Ser"feitode
palavras.Prisioneirosdalinguagem,svemosaquiloquealinguagempermiteeordenaver.
Avisoumprocessopeloqualconstrumosnossasimpressesticassegundoomodeloque
alinguagemimpe.
Ento,paraseverdiferente,intilrefinaralinguagem,refinarasteorias.Orefinamentodas
teoriassaumentaaclarezadamesmice.ApedagogiadosmestresZentinhaporobjetivo
desarticularalinguagem,quebraroseufeitio.ComoqueconcordariaWittgenstein,que
definiaafilosofiacomoumalutacomofeitiodalinguagem.Quebradoofeitio,osolhosso
libertadosdos"saberes"eganhamacondiodeolhosdecriana:vemcomonuncahaviam
visto.EstlemAlbertoeiro,Caquefaziapoesiaparaqueosseusleitoresganhassemolhosde
criana...
Omeuolharntidocomoumgirassol.
Seiteropasmoessencial
Quetemumacrianase,aonascer,
Reparassequenasceradeveras...
SintomenascidoacadamomentoparaaeternanovidadedoMundo...
Creionomundocomonummalmequer,
Porqueovejo.Masnopensonele.
Porquepensarmiocompreender...
OMundonosefezparapensarmosnele(Pensarestardoentedosolhos)
19
Masparaolharmosparaeleeestarmosdeacordo...
Nobastaabrirajanelaparaveroscamposeorio.Nobastantenosercegoparaverasrvoreseasflores.
Paraverasrvoreseasfloresprecisotambmnoterfilosofianenhuma.Procurodespirmedoqueaprendi,
Procuroesquecermedomododelembrarquemeensinaram,Erasparatintacomquemepintaramossentidos,
Desencaixotarasminhasemoesverdadeiras,desembrulharmeesereu...
Oessencialsaberver.
Masisso(tristedensquetrazemosaalmavestida!),Issoexigeumestudoprofundo,
Umaaprendizagemdedesprender...
ApsicanliseumaversomodernadapedagogiaZen.
Freudsugeriuqueosneurniossopessoas"possudas"pelamemriaqueasobrigaaviver
vendoomundodaformacomooviramnumdiapassado.Amemrianostornaprisioneiros
dopassado,nonosdeixapercebera"eternanovidadedoMundo".Osneurticosso
prisioneirosdasuamesmice.Porisso,soconfiveis:serohojeeamanhoqueforam
ontem.Apsicanliseumapedagogiadeesaprendizagem.precisoesqueceroquesesabea
fimdeveroquenosevia.Seaterapiaforbemsucedida,seopacienteconseguir
desaprendersuasmemrias,entoeleestarlivreparaverummundoquenuncahavia
imaginado.
RolandBarthesteveumailuminaoZennasuavelhice.Nasuafamosa"Aula",elediz,
como"ltimaspalavras":
Empreendo,pois,odeixarmelevarpelaforadetodavidaviva:oesquecimento.Huma
idadeemqueseensinaoquesesabe;vememseguidaoutra,emqueseensinaoquenose
sabe:issosechamapesquisar.Vemtalvezagoraaidadedeoutraexperincia,ade
desaprender.
Eeleconclui:"Essaexperinciatem,creioeu,umnomeilustreeforademoda,queousarei
tomaraquisemcomplexo,naprpriaencruzilhadadesuaetimologia:Sapientia..."
OsmestresZennadaensinavam.Oseuobjetivoeralevarosseusdiscpulosa"desaprender"o
quesabiam,aficarlivresdequalquerfilosofia.Paraissoelessevaliamdeumartifcio
pedaggicoaquedavamonomedekoan.Koansso"rasteiras"queosmestresaplicamna
linguagemdosdiscpulos:eprecisoqueelescaiamnasrachadurasdeseus
20
prpriossaberes.
Apsicanliserepeteamesmacoisa:averdadeapareceinesperadamentequandoaconteceo
lapsus,aqueda,umafraturanodiscursolgico.A,nessemomento,ailuminaoacontece
Abreseumterceiroolhoqueestavafechado.Aconteceosatori:odiscpuloficailuminado...
Issoqueestoudizendoospoetassempresouberam.PoemassoKoans,violnciaslgicada
linguagemparaqueoleitorvejaummundoquenuncahaviavisto.porissoquea
experinciapoticasempreumeventomstico,edeuforia.Noresistotentaode
transcreverumtrechodopoemadoVinciusdeMoraes,"Ooperrioemconstruo".Tenho
medodessepoemaporquechorotodasasvezesqueoleio.Elecomeadescrevendoa
mesmicedomundoqueooperriovianoseucotidiano,ospensamentosqueelepensavaas
palavrasqueelefalava.Mas,derepente...
Deformaque,certodiamesa,aocortaropoOoperriofoitomadoDeumsbitaemoo
Aoconstatarassombrado
Quetudonaquelamesa
Garrafa,prato,faco
Eraelequemosfazia
Ele,umhumildeoperrio,
Umoperrioemconstruo.
Olhouemtorno:gamela
Banco,enxerga,caldeiro.
Vidro,parede,janela,
Casa,cidade,nao!
Tudo,tudooqueexistia
Eraelequemofazia
Ele,umhumildeoperrio
Umoperrioquesabia
Exerceraprofisso.
Ah,homensdepensamento
Nosabereisnuncaoquanto
Aquelehumildeoperrio
Soubenaquelemomento!
21
Naquelacsvazia
Queelemesmolevantara
Ummundonovonascia
Dequemsequersuspeitava,
Eooperrioemocionado
Olhouparasuaprpriamo
Suarudemodeoperrio.
Eolhandobemparaela
Teveumsegundoaimpresso
Dequenohavianomundo
Coisaquefossemaisbela.
Estoudizendotodasessascoisasparaexplicaroqueaconteceucomigo,quandovisiteia
EscoladaPonte.AEscoladaPontefoiumkoan,umlapsus,umaexperinciadeiluminao...
Minhagrandepaixoaeducao.Nopossomeconformarcomosabsurdosqueperpassam
nossasrotinasescolares:osofrimentodascrianas,aperdadetempo,osesforos
desnecessrios,osesforosinteis,osesforosabsurdosomaiorexemplodetodaessa
irracionalidadesendo,paramim,osexamesaqueosjovenstmdesesubmeter,noBrasil,
paraingressarnauniversidade.Jsugeriqueumsimplessorteiodevagasseriamenosdanoso
vidaeintelignciadascrianasedosjovens.Esobreissoescrevimuito...
Faltavame,entretanto,ver,naminhaimaginao,utopicamente,umaescolaque,dealguma
forma,realizasseosmeussonhos.QuandovisiteiaEscoladaPonteeupudeveraquilocom
queeusempresonhara.Okoanaconteceuapartirdoespantosomomentoinicial.Eu,
professorestrangeiro,visitante,vouvisitaraescola,esperandoqueoseudiretormedesseas
devidasexplicaes.Masnadadissoaconteceu.Depoisdetrocarcomigoaquelaspalavras
iniciaisdecordialidade,elesimplesmentechamouumameninadeunsnoveanosqueestava
passandoelhedisse,comtotaltranqilidade:
"Tupodesmostrareexplicaranossaescolaaonossovisitante?"Ditasessaspalavras,eleme
abandonousempedirdesculpaseamenininhaassumiuatarefacomumaintelignciaeum
desembaraoquemedeixaramperplexo.Compreendi,ento,queeumeencontravadiantede
umaescolaqueeununcaimaginara.
Noseiseexperinciaspodemserrepetidas.Nose!seaEscoladaPontepodeser
22
reduplicada.Secontoessaexperincianaesperanadequemeusleitorestenhamsatori
queelesdesaprendamasmontanhasdeteoriasquesoconstantementedespejadassobreeles
(osburocratasdaeducaosempreimaginamqueosprofessoressero"capacitados"semais
sabereslhesforemacrescentados.Jamaislhespassapelacabeaqueaquestonosomar
saberes,massubtrairsaberes...),paraquepossamvercoisasquenuncaviram.Eissoque
importa.assimqueseiniciaasabedoria.
Ascrnicasqueseseguemforamorelato,aosmeusleitoresnoBrasil,daexperincia
desatoriquetivenaEscoladaPonte.Porissosougrato.Fiqueiiluminado...
23
QUEROUMAESCOLARETRGRADA...
RubemAlves
CrnicapublicadanojornalCorreioPopulardeCampinasem14/5/2000
Aforismoquerepitosempre:''Numaterradefugitivos,aquelequeandanadireocontrria
pareceestarfugindo".OpoetaT.S.Eliot,queoescreveu,psofugitivonosingular:umser
solitrio.Eeraassimqueeusempremesentia,andandosozinhonadireocontrria.Mas,
repentinamente,descobriumoutrofugitivo",umvelhodelongasbarbasequefumavaum
charutofedorento.
Nogostodecheirodecharutos.Masgostodecompanhia.Aproximeimedeleeoreconheci.
OnomedeleeraKarlMarx.Fiqueiespantadoporquesemprepenseiqueeleseencontravano
meiodamultidodosqueandamparafrente,osmodernos,economistas,cientistas,poisfoi
issoquesempredisseramdeleosquesediziamseusintrpretes.Defato,asroupasqueele
usavaerammodernas,feitasdetecidofabricadonaquelastecelagens(queeleodiava)onde
trabalhavammulheresecrianas16horaspordia,paraenriquecerosdonos.Evidentemente
faltavamlhetempoehabilidadeparafazeroquefaziaaqueleoutroretrgradochamado
Gandhi,queteciaseusprpriostecidosnumteardomsticoqueeleafirmavaterpoderes
teraputicosesapienciais.Percebiqueeleeramodernoporfora,masoseucoraoera
retrgrado;andavaparatrs.Comoomeu.
Psicanalista,prestoatenonosdetalhes,oslapsus,efoiassimquedescobriessesegredoque
ningummaissabia:umpequenotexto...Eledizianessetextoqueooperrio,aoveroobjeto
queproduzira,tinhadeveroseuprpriorostorefletidonele.Cadaobjetotemdeserum
espelho,temdeteracaradaquelequeoproduziu,Quandoooperriovseurostorefletidono
objetoqueeleproduziu,elesorrifeliz.Otrabalho,comtodooseusofrimento,va1euapena:
foidordeparto.Agora,meuleitor,peolhe:andeporsuacasaeexamineosobjetosmodernos
quehporl:liquidificadores,torradeiras,foges,computadores.Olhandoparaeles,carade
quemvocv?Se,emvezdeestarcomprandoumdessesobjetosnumadessaslojasque
vendemtudoparafazersuamefelizeles,osvendedores,achamquesuamemuitocurta
deintelignciaedesentimentos,vocestivernumaexposiodearte(esculturasdoSantos
Lopes,esseextraordinrioartistaportugus,porexemplo)evocseapaixonarporumadelas,
vocpoderprocurarumlugar,naescultura,ondeelecolocousuaassinatura.Voccompraa
escultura,levaapara
24
suacasa,penasala,eseeuforvisitlo,aoveraescultura,direiimediatamente,antesde
examinla:"Ah!VoctemumaSantosLopes!"TodasesculturasdoSantosLopestemacara
dele(mesmoqueelenoasassine;siloinconfundveis!).Masonomedequeartesoireidizer
aoverseuliquidificador,suatorradeira,seucomputador,suaesferogrfica?Essesobjetos
foramfeitosporpessoassemnome.Foramproduzidosemlinhasdemontagem.Sotodos
iguais.Quandoficamvelhossojogadosforaeoutros,novos,tambmproduzidosemlinhas
demontagem,socomprados.Operriosquetrabalhamemlinhademontagemnoassinam
suasobras(porquenosodeles)nemvemseurostorefletidonelas.Foiissoquemefez
concluir,apartirdapequenaafirmaodeMarx,queeledestruiriaaslinhasdemontagem,se
pudesse,voltandoentoaumtempopassadoondecadaobraeraespelhocomoassinatura.
Acontecequeobjetoscomorostodoartesoeassinaturanochegamparaalimentara
economiacapitalista,quetemumafomeinsacivc1.Marxsonhavacomumasituaoquej
nomaisexistiaoatelidoartesomedieval,cadaartista,cadaaprendiz,fazendoumacoisa
nica,quenuncamaisserepetiria:emcadaobjetoorostodequemoproduziracadaobjeto
umaexperinciadefelicidadenarcsea.issoquecombinaconosco,sereshumanos,nicos,
quenuncaserepetem.
Comosoproduzidosliquidificadores,mquinasdelavarroupa,computadores,automveis?
Soproduzidosnuma"linhademontagem".Demaneirasimplificada:umaesteiraquese
movimenta.Aoladodelaestooperrios.Cadaoperriotemumafunoespecfica.O
processoseiniciacomuma"peaoriginal"qual,medidaqueaesteiracorre,osoperrios
voacrescentandoaspartesqueirocomporoobjetofinal.Nenhumoperriofazoobjeto,
individualmente.Cadaoperriofazumanicaoperao:juntar,soldar,aparafusar,cortar,
testar.Oresultadodalinhademontagemaproduorpidaecontroladadeobjetosiguais.A
igualdadedosobjetosfinaisaprovadaqualidadedoprocesso.Oquenoforigual,isto,o
queapresentaralgumapeculiaridadequeodistingadoobjetoideal,eliminado.Afunoda
"peaoriginal",comosev,adesersimplessuporteparaasoutraspeasquelhevosendo
acrescentadas.Aofinaldoprocessoa"peaoriginal"praticamentedesapareceu.Noseulugar
estoobjetoquevalepelasuafunodentrodoprocessoeconmico.
Nossasescolassoconstrudassegundoomodelodaslinhasdemontagem.Escolas
25
sofbricasorganizadasparaaproduodeunidadesbiopsicolgicasmveis,portadorasde
conhecimentosehabilidades.Essesconhecimentosehabilidadessodefinidosexteriormente
poragnciasgovernamentaisaqueseconferiuautoridadeparaisso.Osmodelosestabelecidos
portaisagnciassoobrigatrios,etmaforadeleis.Unidadesbiopsicolgicasmveisque,
aofinaldoprocesso,noestejamdeacordocomtaismodelossodescartadas.asua
igualdadequeatestaaqualidadedoprocesso.Nohavendopassadonotestedequalidade
igualdade,elasnorecebemoscertificadosdeexcelnciaISO12.000,vulgarmente
denominadosdiplomas.Asunidadesbiopsicolgicasmveissoaquiloquevulgarmente
recebeonomede"alunos.
Aslinhasdemontagemdenominadasescolasorganizamsesegundocoordenadasespaciaise
temporais.Ascoordenadasespaciaissedenominam"salasdeaula".Ascoordenadastemporais
seanosousries.Dentrodessasunidadesespaotempo,osprofessoresrealizamo
processotcnicocientficodeacrescentarsobreosalunosossaberesehabilidadesque,juntos,
irocomporoobjetofinal.Depoiselepassarporesseprocessodeacrscimossucessivos
semelhanadoqueacontececomos"objetosoriginais"nalinhademontagemdafbrica,o
objetooriginalqueentrounalinhademontagemchamadaescola(naquelemomentoele
chamava"criana")perdeutotalmenteavisibilidadeeserevela,ento,comoumsimples
suporteparaossaberesehabilidadesqueaeleforamacrescentadosduranteoprocesso.A
crianaest,finalmente,formada,isto,transformadanumprodutoigualamilharesdeoutros
ISO12.000:estformada,isto,deacordocomafrma.mercadoriaespiritualquepode
entrarnomercadodetrabalho.
AOmeucompanheirodedireocontrriameperguntousenoseriapossvelmudaras
coisas.Abandonaralinhademontagemdefbricacomomodeloparaaescolae,andandomais
paratrs,tomaromodelomedievaldaoficinadoartesocomomodeloparaaescola.Omestre
artesonodeterminavacomodeveriaseroobjetoaserproduzidopeloaprendiz.Os
aprendizes,todosjuntos,iamfazendocadaumasuacoisa.Elesnotinhamdereproduzirum
objetoidealescolhidopelomestre.Omestreestavaaserviodosaprendizesenoos
aprendizesaserviodomestre.Omestreficavaandandopelaoficina,dandoumasugesto
aqui,outraali,mostrandooquenoficarabem,mostrandooquefazerparaficarmelhor
(modelomaravilhosode"avaliao").Trabalhoduro,fazererefazer.Masosaprendizes
trabalhamsemquesejaprecisoquealgumlhesdigaquedevemtrabalhar.
26
Trabalhamcomconcentraoealegria,intelignciaeemoodemosdadas.Issosempre
acontecequandoseesttentandoproduziroprpriorosto(enoorostodeoutro).Aofinal,
terminadootrabalho,oaprendizsorrifeliz,admirandooobjetoproduzido.
Soextraordinriososesforosqueestosendofeitosparafazercomquenossaslinhasde
montagemchamadasescolasfiquemtoboasquantoasjaponesas.Masoqueeugostaria
mesmodeacabarcomelas.Sonhocomumaescolaretrgrada,artesanal...
Impossvel?Eutambmpensava.MasfuiaPortugalelencontreiaescolacomquesempre
sonhara:a"EscoladaPonte".Encanteimevendoorostoeotrabalhodosalunos:havia
disciplina,concentrao,alegriaeeficincia.
27
AESCOLADAPONTE(1)
RubemAlvesCrnicapublicadanojornalCorreioPopulardeCampinasem21/05/2000
TudocomeouacidentalmentenumlugardePortugalcujonomeeununcaouvira:VilaNova
deFamalico,PosteriormentemeensinaramqueeraacidadeondeviveraCamiloCastelo
Branco,romancistagigantedevidatrgica.Meninoainda,lioseulivro
Amordeperdio,evidentementesemnadacompreender.Liporquenotinhaoutracoisa
parafazereolivroestaval,naestantedomeupai,Camiloseapaixonouporumamulher
casadaque,porsuavez.seapaixonouporele,eosdoisfugiramparaviverumamorloucoe
criminoso,Naquelestemposdosculopassado,adultrioeracrimeomaridotradopsa
polcianoencalodosedutor,quefoipresoepassouanosnapriso,semqueoseuamor
diminusse.Imaginoqueottulodoseulivrotenhasidoinspiradoemsuaprpriadesgraa.
Masomaridofinalmentemorreueosdoisapaixonadosviveramorestodesuasvidasnacasa
quepertenceraaomarido.Velho,CamiloCasteloBrancoticoucegoefoiabandonadopelos
amigos.Detristeza,psumfimsuavida.Acasahojeummuseu.
ExistealiumCentrodeFormaoCamiloCasteloBranco,dirigidopeloprofessorAdemar
Santos.Poishalgunsanos,porobradeumabrasileiraquelvive,chegousmosdo
professorAdemarumlivrinhomeuvelhoesurradoEstriasdequemgostadeensinar.
Ademarsentiulogoqueramosconspiradoresdeidias,passouacaaroqueeuescrevia,
descobrindomefinalmentenascrnicasquepublicoaquinoCorreioPopularaos
domingos.PassamosanoscorresponderviaemaileoCentrodeFormaoCamiloCastelo
Brancoacabouporconvidarmealpassarumasemana.Efoioquefizde2a7demaio.
EujhaviaestadoanteriormenteemPortugalcomourista,tendoconhecidomonumentos,
restaurantesecidades.Dessavezfoidiferente.Conhecipessoas.Converseicomelas.Tivea
recepomaisgenerosaeinteligentedetodaaminhavida.Recepesgenerosasisso
fcil:passeios,jantares,presentes,homenagens.Maseuinsistono"inteligente".Cada
ocasioeraumaaprendizagemquemeassombrava.DentreelasaEscoladaPonte.Pedique
oAdemarmedesseexplicaespreliminares,antesdavisita.
28
Eleserecusou.Dissemequeexplicaesseriaminteis.Euteriadevereexperimentar.
AEscoladaPontedirigidaporJosPacheco,umducadoredevozmansaepoucaspalavras.
Imagineiqueeleseriameuguiaeexplicador.Emvezdissoelechamouumaalunadeunsdez
anosquepassavaedisse:"Serquetupoderiasmostrareexplicaranossaescolaaeste
visitante?"Elaacenouquesimcomumsorrisoepassouameguiar.Antesdeentrarnolugar
ondeascrianasestavam,elaparouparamedaraprimeiraexplicao,quetinhaporobjetivo,
imagino,amenizarasurpresa.
Aqui,quandoagentevaiaumaescola,sabeoquevaiencontrar:salasdeaulas,emcadasala
umprofessor,oprofessorensinando,explicandoamatriaprevistanosprogramasoficiais,as
crianasaprendendo.Aintervalosregularessoaumacampainha;sabeseentoquevaihaver
umamudana;mudasedematria,freqentementemudasedeprofessor,poishprofessores
dematemtica,degeografia,decinciasetc.,cadaumensinandoadisciplinadesua
especialidade,Jfaleisobreissonacrnicapassada:aslinhasdemontagem.
precisoimaginarodelicioso"portuguesh"quesefalaemPortugalparasentiramsica
seguraetranqiladafaladamenina.
Nshnotmosh,comonasoutrashescolash(daquiparafrenteescrevereidojeitonormal...),
salasdeaulas.Notemosclassesseparadas,1ano,2ano,3ano...Tambmnotemos
aulas,emqueumprofessorensinaamatria.Aprendemosassim:formamospequenosgrupos
cominteressecomumporassunto,reunimonoscomumaprofessoraeela,conosco,
estabeleceumprogramadetrabalhode15diasdandonosorientaosobreoquedevemos
pesquisareoslocaisondepesquisar.UsamosmuitoosrecursosdaInternet.Aofinaldos15
diasnosreunimosdenovoeavaliamosoqueaprendemos.Seoqueaprendemosfoi
adequado,aquelegruposedissolve,formaseumoutroparaestudaroutroassunto.
Ditasessaspalavras,elaabriuaportae,aoentrar,oquevimecausouespanto.Eraumasala
enorme,enormemesmo,semdivises,cheiadasmesinhasbaixas,prpriasparaascrianas.
Ascrianastrabalhavamnosseusprojetos,cadaumadeumaforma.Moviamsealgumas
pelasala,namaiorordem,tranqilamente.Ningumcorria.Ningumfalavaemvozalta.Em
lugaresassimnormalmenteseouveumzumbido,parecidocomozumbidodeabelhas.Nem
issoseouvia.Notei,entreascrianas,algumascomsndrome
29
deDownquetambmtrabalhavam.Asprofessorasestavamassentadascomascrianas,em
algumasmesas,esemoviamquandonecessrio.Nenhumpedidodesilencio.Nenhumpedido
deateno,Noeranecessrio.
Aesquerdadaportadeentradahaviafrasesescritascomletrasgrandes,afixadasnaparede.A
meninaexplicou:"Aprendemosalerlendofrasesinteiras".Lembreimequefoiassimqueeu
aprendialer.MinhaprimeiracartilhasechamavaOLivrodeLili.Naprimeirapginahaviao
desenhodeumamenininhacomoseguintetexto,quenuncaesqueci:olhemparamim./Eu
mechamoLili./Eucomimuitodoce./Vocsgostamdedoce?/Eugostotantodedoce!"
Imagineiqueadiferena,talvez,fossequeotextodeOlivrodeLilitinhasidoescritopor
umapessoanoseuescritrio.Equeasfrasesqueseencontravamescritasnaparededa
EscoladaPonteeramfrasespropostaspelasprpriascrianas,frasesquediziamoqueelas
estavamvivendo,Aprendiam,assim,queaescritaserveparadizeravidaquecadaumvive.
Penseiqueassimqueascrianasaprendemafalar.Elasaprendempalavrasinteiras,pois
somentepalavrasinteirasfazemsentido.Elasnoaprendemossonsparadepoisjuntaros
sonsempalavras."Masimportantesaberasletrasnaordemcerta",elacontinuou,porque
assimqueseaprendeaordemalfabtica,necessriaparaousodosdicionrios"(Ela
falavaassimmesmo,noinvenominha...).
Notei,numamesaaolado,umameninaqueescreviaeconsultavaumdicionrio.Agacheime
paraconversarcomela."Vocestprocurandonodicionrioumapalavraquevocno
sabe?",perguntei.
No,euseiosentidodapalavra.Masestouaescreverumtextoparaosmidoseuseiuma
palavraque,penso,elesnoconhecem.Comoelesaindanosabemaordemalfabticaeno
podemconsultarodicionrio,estouaescreverumpequenodicionrioaopdapginado
meutextoparaqueelesocompreendam.
"Estouaescreverumtextoparaosmidos"foioqueeladisse.NaEscoladaPonteassim.
Ascrianasquesabemensinamascrianasquenosabem,Issonoexceo.arotinado
diaadia.Aaprendizagemeoensinosoumempreendimentocomunitrio,umaexpressode
solidariedade.Maisqueaprendersaberes,ascrianasestoaprendendovalores.Atica
perpassasilenciosamente,semexplicaes,asrelaesnaquelasalaimensa.Naoutraparede
encontreidoisquadrosdeavisos.Numdelesestavaafixadaafrase:"Tenhonecessidadede
ajudaem...".E,nooutro,afrase:"Possoajudarem..."
30
Qualquercrianaqueestejatendodificuldadesemqualquerassuntocolocaalioassuntoem
queesttendodificuldadeseoseunome.Umoutrocolega,vendoopedido,vaiajud
la,Equalquercrianaqueseacheemcondiesdeajudaremalgumassuntocolocaalio
assuntoemquesejulgacompetenteeoseunome.Assim,vaiseformandoumaredede
relaesdeajuda.
AndoumpoucomaiseencontroumameninacomsndromedeDowntrabalhandocom
outras,numamesinha.Elatrabalhadeformaconcentrada.Suapresenaumapresenaigual
detodasasdemaiscrianas:algumquenosabemuitascoisas,quepodeaprendermuitas
coisas.Acimadetudoelaaprendequeelatemumlugarimportantenavida.Andando,vium
textointitulado:"Direitosdascrianasquantoleitura".Oprimeirodireitorezava:"Toda
crianatemodireitodenolerolivrodequenogosta".Ah!",pensei,"possvelqueJorge
LuisBorgestenhaandadoporaqui..."Lidepois,otextodos"DireitoseDeveres"elaborados
pelasprpriascrianas.Dentrelodos,oquemaismeimpressionoufoioquediziaassim:
"Temosodireitodeouvirmsicanasaladetrabalhoparapensarmosemsilncio"...
Nessemomentoeujestavaencantado!Jcontareiaism...
31
AESCOLADAPONTE(2)
RubemAlves
CrnicapublicadanojornalCorreioPopulardeCampinasem28/05/2000
Encantado,continueiaexploraroespaodaescoladaPonteespaoqueeununcahavia
imaginadoenotemqueminhaimaginaomuitofrtil.Ameninaquemeguiavaapontou
paraumcomputadornumcantodasalaimensa:ocomputadordo"Achobom"edo"Acho
mau".Quandonossentimoscontentescomalgo,escrevemosno"Achobom".Quando,ao
contrrio,nossentimosinfelizes,escrevemosno"Achomau".Examineio"Achomau".A
curiosidadesempreespicaadaporcoisasruins."Achomauqueo
TomsdestalosnacaradeFrancisca."Pensei:"Ah!Toms!Tuestsperdido!Todosjsabem
oquefazes!Secontinuares,certamentetersdecomparecerperanteoTribunalparadaresconta
dosteusatos".Eno"Achobom"estooslouvoresaosgestosecoisasboas.Treinamentodos
olhosedafala.Onormalqueosolhosvejamascoisasruinsequeabocatenhamaisprazer
emfalarsobreelas.Masl,naEscoladaPonte,ascrianassoconvidadasaverobom,o
bonito,ogeneroso,eafalarsobreeles.
Tribunal...Ameninamehaviafaladosobreproblemasdedisciplina,Parataissituaesas
crianasestabeleceramumTribunal.Aquelequedesrespeitaasregrasdeconvivnciaporelas
mesmasestabelecidastemdecomparecerperanteesseTribunal.Suaprimeirapenapensar
durantetrsdiassobreoseusatos.Depoiseleretoma,paradizeroquepensou.Minhaguiano
meesclareceusobreoqueacontececomosimpenitentesreincidentes.Masoculpadofuieu:
noperguntei.
Afomosparaorefeitrio.Haviaumgrupodealunoseprofessoras,reunidovoltadeuma
mesa,"Estoaprepararaassembliaelehoje.Temosumaassembliaqueserene
semanalmenteparatratardosproblemasdaescolaeparasugerirsolues.Aqueleo
presidente",elamedisse,apontandoparaummenino.
Aofimdodiareuniuseaassemblia.fuiconvidadoafalaralgumacoisa.Havialevadocomigo
umcarrinho,feitocomumalataelesardinha.Jescrevisobreele.Quandoovipelaprimeira
vez,numaexposiodebrinquedosnaBahia,fiqueitoimpressionadoqueadonada
exposiodeumo(MeuDeus!fiqueiinfectadopelamaneiraportuguesaeruditadefalar!Para
quemnosabe:me+o)depresente.Converseicomascrianas
32
sobreocarrinho.Oquemeinteressavanoeraocarrinho.Eraoprocessodesuaproduo.
Brinquedoconstrudoporummeninopobrequesonhavacomumcarrinhoenotinha
dinheiroparacomprar.Sefosserico,eraspedirparaopaielecompravaumcarrinho
eletrnicomovidoaoapertodeumboto,oquedesenvolveriaodedoeatrofiariaa
inteligncia.Dinheirodemaisemburrecedor.Pergunteiumaperguntatola:"Emquelojase
compraumcarrinhoassim?"Esperavaarespostabvia:"Essecarrinhonosecompraem
lojas..."Umameninalevantouodedo.Oqueeladissemeassombrou:"Essecarrinhose
compranalojadasmos"."Lojadasmos":elamerespondeucompoesia...
Seguiuseumperododeperguntas.Pasmem:emnenhummomentoqualqueraluno
interrompeuooutro.Issoleiqueascrianasestabeleceram.Estescritonalistade
"DireitoseDeveres",PenseiqueosenadorAntnioCarlosMagalheseodeputadoJader
BarbalhodeveriamfazerumestgionaEscoladaPonte.Quemdesejavafalarlevantavaamo
eaguardavaaindicaodopresidente.s5horasopresidentefalou:"Jestnahorade
terminar.Voudarapalavraparamaisumcolegaeterminaremos".Eassimfoi.Aofinal,
vieramconversarcomigo.Umameninameperguntou:"Tensmirk?"Nemseiseassimquese
escreve.Ofatoqueeununcahaviaouvidoessapalavra.Elameexplicou:''Aqueleprograma
decomputadorquepermitequeseconverse.Queroconversarcontigo...No.Eunotinha
mirk...Ummenininhochegouminhafrentesegurandoumchaveiro:umacorrentinhacom
umpequenosinonaponta.Ficouolhandoparamim.Perguntei:"Eisso?""Umpresentepara
ti",respondeu.NomeesquecereidoSrgio...
Seiquevocsdevemestarincrdulos.Comopossvelumaescolaassim,semturmas,sem
professoreseaulasdeportugus,geografiacincias,histria,emlugaresehorasdeterminados,
deacordocomumprograma,linhademontagem,comtesteseconceitosaofinal?Serqueas
crianasaprendem?
Respondofazendoumapergunta:qualacoisamaisdifcildeserensinada,maisdifcildeser
aprendida,quemensinanosabeoqueestensinando,quemaprendenosabeoqueest
aprendendoe,aofinal,aaprendizagemacontecesempre?alinguagem.Noexistenada,
absolutamentenada,quesecomparelinguagememcomplexidade.Noentanto,semquehaja
qualquerensinoformal,semqueosqueensinamafalarpai,me,tio,av,irmos,tenham
tidoaulastericassobreaformaodalinguagem,ascrianasaprendemafalar.
33
Imaginemqueoensinodalinguagemsedesseemescolas,segundoosmoldesdelinhade
montagemqueconhecemos:aulasdesubstantivos,aulasdeadjetivos,aulasdeverbos,aulasde
sintaxe,aulasdepronncia,Oqueaconteceria?Ascrianasnoaprenderiamafalar.Porquea
aprendizagemdalinguagemtoperfeita,sendotoinformalemtosemordemcerta?Porque
elavaiacontecendoseguindoaexperinciavitaldacriana:ofalarvaicoladoexperincia
queestacontecendonopresente.Somenteaquiloquevitalaprendido.Porqueque,a
despeitodetodapedagogia,ascrianastmdificuldadesemaprendernasescolas?Porquenas
escolasoensinadonovaicoladovida,Issoexplicaodesinteressedosalunospelaescola.
Algunsmecontestarodizendo:"Masomeufilhoadoraaescola!"Pergunto:Eleadoraa
escolaporaquiloqueestaprendendoouporoutrasrazes?Confessonosaberdeumaluno
quetenhaprazeremconversarcomospaissobreaquiloqueestaprendendonaescola.
Explicatambaindisciplina,Porquehaveriaumacrianadedisciplinarse,seaquiloqueela
temdeaprendernoaquiloqueoseucorpodesejasaber?Eexplicatambmapreguiaque
sentemascrianasaosedefrontaremcomasliesdecasa.RolandBarthestemumdelicioso
ensaiosobreapreguia.Segundoele,hdoistiposdepreguia.Umdeles,abenoado,
apreguiadequemestdeitadonarededebarrigacheia.Noquerfazernadaporquenarede
estmuitobom.Ooutrotipopreguiainfeliz,ligadainseparavelmenteescola.Oalunose
arrastasobrealiodecasa.Noquerfazla,Avidaoestchamandonumaoutradireomais
alegre,Masnotemalternativa.obrigadoafazeralio.Porissoelescarrasta.:m
sofrimento.
Oconhecimentoumarvorequecrescedavida,Seiquehescolasquetmboasintenes,e
queseesforamparaqueissoacontea.Masassuasboasintenessoabortadasporqueso
obrigadasacumpriroprograma.Programassoentidadesabstratas,prontas,fixas,comuma
ordemcerta.Ignoramaexperinciaqueacrianaestvivendo.Aitentase,inutilmente,
produzirvidaapartirdosprogramas.Masnopossvel,apartirdamesadeanatomia,fazer
viverocadver.OquevinaEscoladaPonteoconhecimentocrescendoapartirdas
experinciasvividaspelascrianas.
Avocsmeperguntaro:"Masoprogramacumprido?"Sobreissofalareinaprxima
crnica.
34
AESCOLADAPONTE(3)
RubemAlves
CrnicapublicadanojornalCorreioPopulardeCampinasem04/06/2000
Conteisobreaescolacomquesempresonhei,semimaginarquepudesseexistir.Masexistia,
emPortugal...Quandoavi,fiqueialegreerepeti,paraela,oqueFernandoPessoahaviadito
paraumamulheramada:"Quandotevi,ameitejmuitoantes..."
Gentedeboamemriajamaisentenderaquelaescola.Paraentenderprecisoesquecerquase
tudooquesabemos.Asabedoriaprecisadeesquecimento.Esquecerlivrarsedosjeitosde
serquesesedimentaramemns,equenoslevamacrerqueascoisastmdeserdojeitocomo
so.No.Noprecisoqueascoisascontinuemaserdojeitocomosempreforam.
Comosoetmsidoasescolas?Quenosdizamemria?Aimagem:umacasa,vriassalas,
crianasseparadasemgruposchamados"turmas".Nassalas,osprofessoresensinamsaberes.
Tocaumacampainha.Terminouotempodaaula.Osprofessoressaem.Outrosentram.
Comeaumanovaaula.Novossaberessoensinados.Oqueosprofessoresestofazendo?
Estocumprindoum"programa"."Programa"umcardpiodesaberesorganizadosem
seqncialgicos,estabelecidosporumaautoridadesuperiorinvisvel,quenuncaestcomas
crianas.Ossaberesdocardpio"programa"noso"respostas"sperguntasqueascrianas
fazem.Porissoascrianasnoentendemporquetmdeaprenderoquelhesestsendo
ensinado.Nuncaviumacrianaquestionaraaprendizagemdofalar.Umacriancinhadeoito
mesesjestdoidinhaparaaprenderafalar.Elavosgrandesfalandoentresi,falandocom
ela,sentequefalarumacoisadivertidaetil,elogocomeaaensaiarafala,porconta
prpria.Fazdecontaqueestfalando.Balbucia.Brincacomossons.Equandoconsegue
falaraprimeirapalavra,senteaalegriadosqueacercam.Evaiaprendendo,semqueningum
lhedigaqueelatemdeaprenderafalaresemqueomisteriosoprocessodeensinoe
aprendizagemdafalaestejasubmetidoaumprogramaestabelecidoporautoridadesinvisveis.
Elaaprendeafalarporqueofalarpartedavida.
Nuncaningummedissequeeudeveriaaprenderadescascarlaranjas.Aprendi
35
porqueviameupaidescascandolaranjascomumamestriampar,semarrebentaracascae
semferiralaranja,eeuqueriafazeraquiloqueelefazia.Aprendisemquemefosse
ensinado.Aartededescascarlaranjasnoseencontraemprogramasdeescola.Ocorpotem
umaprecisafilosofiadeaprendizagem:eleaprendeossaberesqueoajudamaresolveros
problemascomqueestsedefrontando.Osprogramassoumaviolnciaquesefazcomo
jeitoqueocorpotemdeaprender.Noadmiraqueascrianaseosadolescentesserevoltem
contraaquiloqueosprogramasosobrigamaaprender.Aindaontemumaamigamecontava
quesuafilha,dedezanos,dizialhe:"Me,porquetenhodeirescola?Ascoisasquetenho
deaprendernoservemparanada.Quemeadiantasaberoquesignifica'oxtona'?Praque
serveessapalavra?"Ameninasabiamaisqueaquelesquefizeramosprogramas.
Vamoscomeardocomeo.Imagineohomemprimitivoexpostochuva,aofrio,aovento,
aosol.Ocorposofre.Osofrimentofazpensar."Precisodeabrigo",elediz...Aforadapelo
sofrimento,aintelignciaentraemao.Pensaemdeixardesofrer.Pensando,conclui:
"Umacavernaseriaumbomabrigocontraachuva,ofrio,ovento,osol..."Instrudospela
inteligncia,oshomensprocuramumacavernaepassamamorarnela.Resolvidoo
sofrimento,aintelignciavoltaadormir.Masa,foradosoupelafomeouporumgrupo
armadoquelhestomaacaverna,elessoobrigadosasemudarparaumaplancieondeno
hcavernas.Ocorpovoltaasofrer.Osofrimentoacordaaintelignciaefazcomqueela
trabalhedenovo.Asoluooriginalnoservemais:nohcavernas.Aintelignciapensae
conclui:"precisoconstruirumacoisaquefaaasvezesdecaverna.Essacoisatemdeter
umteto,paraprotegerdosoledachuva.Temdeterparedes,paraprotegerdoventoedo
frio.Comquesepodefazerumteto"?Aintelignciasepeentoaprocurarummaterialque
sirvaparafazeroteto.Folhasdepalmeira?Capim?Pedaosdepau?Masotetonoflutua
noar.Temdehaveralgoqueosustente.Pausfincados?Sim.Masparafincarumpau
precisodescobrirumaferramentaparacortaropau.Depois,umaferramentaparafazero
buraconaterra.Eassimvaiainteligncia,inventandoferramentasetcnicas,medidaqueo
corposedefrontacomnecessidadesprticas.Ainteligncia,entreosesquims,jamais
pensariaumacasadepauapique.Entreelesnohmadeiranembarro.Produzemoiglu.Ea
intelignciadohomemquevivenaflorestajamaispensariaumigluporquenas
36
florestasnohgelo.Produziuacasadepauapique.Aintelignciaessencialmenteprtica.
Estaserviodavida.
Umexercciofascinanteasefazercomascrianasseriaprovoclasparaqueelas
imaginassemonascimentodosvriosobjetosqueexistemnumacasa,Todososobjetos,os
maishumildes,tmumahistriaparacontar.Quenecessidadefezcomquese
inventassempanelas,facas,vassouras,Ofsforo,almpada,asgarrafas,ofiodental?
Quaispoderiamtersidoospassosdainteligncia,noprocessodeinventlos?Quemcapaz
de,nafantasia,reconstruirahistriadainvenodessesobjetosficamaisinteligente,
Depoisdeinventados,elesnoprecisamserinventadosdenovo,Queminventoupassaa
possuirareceitaparasuafabricao.Eassimqueasgeraesmaisvelhaspassamparaseus
filhosasreceitasdetcnicasquetornampossvelasobrevivncia.Esseoseumaisvalioso
testamento:umsaberquetornapossvelviver.Asgeraesmaisnovas,assim,sopoupadas
dotrabalhodeinventartudodenovo,Eosjovensaprendemcomalegriaasliesdosmais
velhos:porquesuasliesosfazemparticipantesdoprocessodevidaqueuneatodos,A
aprendizagemdalinguagemseddeformatoeficazporquealinguagemtornaacrianaum
membrodogrupo:elaparticipadaconversa,falaeosoutrosouvem,ridascoisasengraadas
quesedizem,Omesmopodeserditodaaprendizagemdetcnicas:oindiozinhoqueaprende
afabricareausaroarcoeaflecha,aconstruircanoaseapescar,aandarsemseperderna
floresta,aconstruirocasestsetornandonummembrodoseugrupo,reconhecidoporsuas
habilidadeseporsuacontribuiosobrevivnciadatribo.Oqueeleaprendeesabefaz
sentido.Elesabeousodeseussaberes.
(Amenininhanosabiaousodapalavra"oxtona".Nemeu.Seioqueelaquerdizer,Nosei
paraqueserve.Quandoeuescrevonuncapensoem"oxtona".Ningumquefalealngua,
porignorarosentidode"oxtona",vaifalar"cfe",emvezdecaf,ou"chle",emvezde
chul...Apalavra"oxtona"nomeensinaafalarmelhor.,portanto,intil...)
Disse,numaoutracrnica,quequeroescolaretrgrada.Retrgradoquerdizer"quevaipara
trs".Queroumaescolaquevmaispararstdos"programas"cientficaeabstratamente
elaboradoseimpostos.Umaescolaquecompreendacomoossaberesso
37
geradosenascem.Umaescolaemqueosabervnascendodasperguntasqueocorpofaz.
Umaescolaemqueopontodereferncianosejaoprogramaoficialasercumprido
(inutilmente!),masocorpodacrianaquevive,admira,encantase,espantase,pergunta,
enfiaodedo,provacomaboca,erra,machucase,brinca.Umaescolaquesejailuminada
pelobrilhodosincios.
Mas,repentinamente,desfazseoencantodaperdadamemriaenoslembramosda
pergunta:"Mas,eoprograma?Elecumprido?"
Depoiseurespondo.
38
AESCOLADAPONTE(4)
RubemAlvesCrnicapublicadanojornalCorreioPopulardeCampinasem11/06/2000
Imaginarnofazmal.Poisimaginequevocumamedasantigas.Esuafilhavaisecasar.
Meresponsvelquevocvocachamalhediz:
Minhafilhavocvaisecasar.Desejoqueseucasamentosejadurvel.Casamentodurvel
dependedoamor.Evocnadasabesobreartimanhasdoamor.Oquevocestsentindoagora
noamor;paixo.Paixofogodepalha.Acabalogo.Casamentonosesustentacomfogo
queacabalogo.Voulheensinarosegredodoamorpermanente,ofogoquenoseapaga
nunca.Vocdeveaprenderosegredodofogoquefazocoraodoseumaridoarder,nodiaa
dia.Poisbem,saibaqueocaminhoparaocoraodeumhomempassapeloestmago.O
casamentonosesustentacomofogodacama.Elesesustentacomofogodamesa.Voulhe
daropresentemaisprecioso,oLivrodeDonaBenta,centenasdereceitas.Masnosisso.
Voulheensinartodasasreceitasdesselivromaravilhoso.
Ditasessaspalavras,voc,me,dincioaumprogramadeculinria,umareceitadepoisda
outra,naordemcerta.Cadadiasuafilhadeveaprenderumareceitae,umavezporms,voc
fazumaavaliaodaaprendizagem.Eladevesercapazderepetirasreceitas.
claroqueissoqueeudisseumatonteira.Ningumensinaacozinharassim.Nopossvel
sabertodasasreceitas.Porqueterdesabertodasasreceitas,seelasestoescritasnolivrode
receitas?Agenteaprendeumareceitaquandoficacomvontadedeexperimentaraqueleprato
nuncadantesexperimentado.Oatodeaprenderaconteceemrespostaaumdesejo.Quero
fazer,amanh,umavacaatolada.Comoquesefazumavacaatolada,senuncafiz?s
procurarnolivro,sobottuloVacaAtolada.Agenteleaprendeporquevaifazervaca
atolada.
Poisosprogramasdeaprendizagemaquenossascrianasenossosadolescentestmdese
submeternasescolas,soiguaisaprendizagemdereceitasquenovoserfeitas.Receitas
aprendidassemquesevfazeropratosologoesquecidas.Amemriaumescorredorde
macarro.Oescorredordemacarroexisteparadeixarpassaroquenovai
39
serusado:passaagua,ficaomacarro.Essaarazoporqueosestudantesesquecemlogo
quesoforadosaestudar.Noporfaltadememria.Masporquesuamemriafunciona
bem:noseiparaqueserve;deixopassar...
NaEscoladaPonte,aaprendizagemaconteceapartirdepratosquevoserpreparadose
comidos,Porissoascrianasaprendemetmprazeremaprender.Mas,eoprograma?
cumprido?Perguntatola.omesmoqueperguntarseajovemcasadoiraaprendeutodasas
receitasdolivrodeDonaBenta...claroqueolivrodeDonaBentanoparaseraprendido.
Programasnopodemseraprendidos...Sologoescorridos.
QuandovisiteiaEscoladaPonte,otemaquenteeraaDescobertadoBrasiletudoomaisque
acercava.Ascrianasestavamfascinadascomosfeitosdosnavegadores,seusantepassados,
nessaaventuramaisousadaqueaviagemdosastronautasLua.Imagineagoraquealgumas
crianastenhamficadocuriosasdiantedoassombrotecnolgicoquetornouos
descobrimentospossveis:ascaravelas.Organizamsenumgrupoparaestudlas.Umdiretor
deescola,rigorosoecumpridordosseusdeverestorceriaonariz."Otema'caravelas'no
constadenenhumprogramanemaqui,nememnenhumoutrolugardo
mundo",elediria,Econcluiria:
"Noconstandodenenhumprogramanodeveserobjetodeestudo.Perdadetempo.Novai
cairnovestibular".
Acontecequeumacaravelaumobjetonoqualestoentrelaadasasmaisvariadascincias.
Ascaravelassoumlaboratriodefsica.Parecequeacaravelabrasileira,construdapara
comemorarodescobrimento,tevederetornaraoancoradouro,porperigodeemborcar.Um
famosovasodeguerrasueco,oWasa,senomeenganodosculoXVI,viroueafundou
depoisdenavegarpornomaisque400metros.Retiradodofundodomarhcercade25
anos,elepodeservistohojenummuseudeEstocolmo.OquehaviadeerradocomoWasaea
caravelabrasileira?Oquehaviadeerradotem,emfsica,onomede"centrodegravidade".O
"centrodegravidade"estavanolugarerrado.Otalcentrodegravidadeoqueexplicapor
queobonequinhochamado"jooteimoso"nocainunca!Aregra:paranoemborcar,o
centrodegravidadedonaviodeveestarabaixodalinhadomar.Essaarazoporqueos
navios,freqentemente,tmnecessidadedeumlastroumpesoquefazcomqueocentrode
gravidadesedesloqueparamaisbaixo.Seocentroelegravidadeestiverforadolugar,onavio
viraeafunda.
40
Osestudantesaprendem,emfsica,comopartedoprogramaabstratoquetmdeaprender,
umaregrachamadado"paralelogramo"regradecomposiodeforas.Duasforas
incidindosobreumponto,umadelasF1,aoutraF2,cadaumanumadireodiferente.Para
ondesemovimentaoobjetosobreoqualincidem?NemnadireodeF1,nemnadireode
F2.Dizessaregraqueoobjetovaisemovimentarnumadireoquesedeterminapela
construodeum"paralelogramo".oquesechamade"resultante".Osalunosaprendema
resolveroproblemanopapel,masnosabemparaqueeleservenavida.Eoaprendido
escorrepelosfurosdoescorredordemacarro...Poisessaregraqueexplica,teoricamente,
omistriodeumbarcoquenaveganumadireocontrriadovento.Seobarcoestivesse
mercdovento,elesnavegarianadireoemqueoventosoprasituaoessaquetornariaa
navegaoimpossvel.Quemseaventurariaanavegarnumbarcoquesnaveganadireodo
ventoenonadireoquesedeseja?Masosnavegadoresdescobriramque,comoauxliode
outrafora,dedireodistintadadireodovento,possvelfazercomqueobarconavegue
nadireoquesedeseja.Eessaafunodoleme.Oleme,pelaresistnciadagua,riac
outraforaque,colocadanonguloadequado,produzadireodenavegaodesejada.Os
alunosaprenderiammelhorse,emvezdegrficosgeomtricos,elesfosseminstrudosnaarte
danavegao.Dafsicapassamoshistria,ainflunciadeVeneza,dominadorado
Mediterrneocomseusbarcos,sobreatecnologialusitanadeconstruodecaravelas.Da
histriaparaaastronomia,acinciadaorientaopelasestrelas.Oastrolbio.Abssola.Da,
paraessesassombrossimblicoschamadosmapasquesfazemsentidoparaonavegadorse
eleconheceraartedeseorientar,adireodonorte,mesmoquandonadapodeservisto,a
noserooceano
queocercaportodososlados.(Olhandoparaalua,denoite,voccapazdedizeradireo
dosol?)Dosmapasparaaliteratura,a"CartadePeroVazdeCaminha",apoesiadeCames,
apoesiadeFernandoPessoa:
marsalgado.quantodoseusalsolgrimasdePortugal!Portecruzarmosquantasmes
choraram,quantosfilhosemvorezaram!Quantasnoivasficaramporcasarparaquefosses
nosso,mar!Valeuapena'!Tudovaleapenaseaalmanopequena.Quemquerpassar
almdoBojadortemdepassaralmdador.Deusaomaroperigoeoabismodeu,masnele
queespelhouocu.
Aceitemosumfatosimples:umprogramacumprido,dadopeloprofessordoprincpio
41
aofim,scumpridoformalmente.Programacumpridonoprogramaaprendidomesmo
queosalunostenhampassadonosexames.Osexamessofeitosenquantoaguaaindano
acaboudeseescoarpeloescorredordemacarro.Esseodestinodetodacinciaqueno
aprendidaapartirdaexperincia:oesquecimento.
Quantocinciaqueseaprendeapartirdavida,elanoesquecidanunca.Avidaonico
programaquemereceserseguido.
Quemnavegarianumbarcoquesfossedireodovento,enonaquesedeseja?Quanto
cinciaqueseaprendeapartirdavida,elanoesquecidanunca.
42
AESCOLADAPONTE(5)
RubemAlvesCrnicapublicadanojornalCorreioPopulardeCampinasem18/06/2000
Imaginoquevoc,queprocuraminhascrnicasaosdomingos,deveestarcansado.Poiseste
oquintodomingoemquefalosobreamesmacoisa.Pessoasquefalamsempresobreas
mesmascoisassochatas.Almdoqueessainsistnciaemumacoisascontrriaaoestilo
decrnicas.Crnicas,paraseremgostosas,devemrefletiraimensavariedadedavida.Um
cronistaumfotgrafo.Elefotografacompalavras.Crnicassoddivasaosolhos.Ele
desejaqueosleitoresvejamamesmacoisaqueeleviu.Senormalmentenosouchato,deve
haveralgumarazoparaessainsistnciaemfotografarumamesmacoisa.Quemfotografaum
mesmoobjeto,repetidasvezes,deveestarapaixonado.Comportasecomoosfotgrafosde
modelos,clic,clic,clic,clic,clic...:dezenas,centenasdefotos,cadaumanumapose
diferente!UmdosmeuspintoresfavoritosMonet.Poiselefezessacoisainslita:pintouum
montedefenomuitasvezes.Eocuriosoqueelenemmudoudelugar,noprocuroungulos
diferentes.Ficouassentadonoseubanquinho,cavaletenomesmolugar,efoipintando,
pintando.Porque,naverdade,oqueeleestavapintandonoeraomontedefeno,umacoisa
banal,degostobovino.Oqueeleestavapintandoeraaluz.Elesusouomontedefenocomo
espelhoondealuzapareciarefletida,nocomoumacoisafixa,mascomoumacoisamvel.
Asriedetelasdomontedefenobemquepoderiachamarse"Stripteasedaluz":devagar,
bemdevagar,elavaisedesnudando...
"Osfortesvonafrentetendoacabeaerguidaeosfracos,humildemente,voatrs,comona
vida..."PoisexatamenteassimqueacontecenaArcadeNodosprofessores:osprofessores
universitriosvonafrentetendoacabeaerguida,eosprimrios,humildemente,voatrs,
comonavida...Professoruniversitriodoutor,cientista,pesquisador,publicaemrevistas
internacionaisartigoseminglssobrecoisascomplicadasqueningummaissabeeso
procuradoscomoassessoresdegovernoedeempresas.Professorprimrioprofessorde
terceiraclasse,noprecisanemtermestradonemfalaringls,daulasparacrianassobre
coisascorriqueirasquetodomundosabe.Crianas
43
essascoisinhasinsignificantes,queaindanoso...Haveratividademaisobscura?
Professoresuniversitriosgostamdasluzesdopalco.Professoresprimriosvivemna
sombra...
Quandoentreinauniversidadeparaserprofessormesentimuitoimportante.Comopassardo
tempofuisendoinvadidoporumagrandedesilusotdio,umcansaodiantedafarsa.
Partilheidadesilusodosalunosquesesentirammuitoimportantesquandopassaramno
vestibulareatficaramfelizesquandoosveteranoslhesrasparamocabelo.Cabeloraspado
distintivo:"Passei'Passei!"Nolevoumuitotempoparaquedescobrissemqueauniversidade
nadatinhaavercomosseussonhos.Eessaarazoporquefazemtantafestaefoguetrio
quandotiramodiploma.Fimdosofrimentosemsentido.
Avelhicemeabriuosolhos.Quandosechegaaotopo,quandonohmaisdegrauspara
subir,agentecomeaavercomumaclarezaquenotinhaantes."Tenhoalucidezdequem
estparamorrer",diziaFernandoPessoana"Tabacaria".Fiqueilcido!Eoquevicom
clarezafoiomesmoqueviuJosephKnecht,opersonagemcentraldolivrodeHesseOjogo
dascontasdevidro:depoisdechegarnotopo,percebeuoequvoco.Esurgiu,ento,oseu
grandedesejo:ensinarumacriana,umanicacrianaqueaindanotivessesidodeformada
(essaapalavrausadaporHesse)pelaescola.
Tambmeu:querovoltarparaascrianas.Arazo?Porelasmesmas.bomestarcomelas.
Crianastmumolharencantado.VisitandoumareservaflorestalnoestadodoEsprito
Santo,abilogaencarregadadoprogramadeeducaoambientalmedissequefcillidar
comascrianas.Osolhosdelasseencantamcomtudo:asformasdassementes,asplantas,as
flores,osbichos.Tudo,paraelas,motivodeassombro.Eacrescentou:"Comos
adolescentesdiferente.Elesnotmolhosparaascoisas,Elesstmolhosparaeles
mesmos...Eujtinhapercebidoisso.Osadolescentesjaprenderamatristelioquese
ensinadiariamentenasescolas:Aprenderchato.Omundochato.Osprofessoresso
chatos.Aprender,ssobameaadenopassarnovestibular.
Porissoqueroensinarascrianas.Elasaindatmolhosencantados.Seusolhossodotados
daquelaqualidadeque,paraosgregos,eraoinciodopensamento:acapacidadedese
assombrardiantedobanal.Tudoespantoso:umovo,umaminhoca,umninhodeguaxo,
umaconchadecaramujo,ovodosurubus,ozunirdascigarras,ocoaxardossapos,ospulos
dosgafanhotos,umapipanocu,umpionaterra.Dessascoisas,invisveis
44
aoseruditosolhosdosprofessoresuniversitrioseles(nopodemver,coitados;a
especializaotornouoscegoscornotoupeiras,svemdentrodoespaoescurodesuas
tocasecomovembem!),nasceoespantodiantedavida;desseespanto,acuriosidade;da
curiosidade,afuao(essapalavranoestnoAurlio!)chamadapesquisa;dessafuao,o
conhecimento;edoconhecimento,aalegria!
Pensamosqueascoisasaseremaprendidassoaquelasqueconstamdosprogramas.Essaa
razoporqueosprofessoresdevemprepararseusplanosdeaula.Masascoisas
maisimportantesnosoensinadaspormeiodeaulasbempreparadas.Elassoensinadas
inconscientemente.Bomseriaqueoseducadoreslessemruminativamente(tambmnose
encontranoAurlio)oRolandBarthes.Eledescreveoseuidealdeaulacomosendoa
criaodeumespaoissomesmo!Umespao!Parecidocomaquelesqueexistequando
umacrianabrincaaoredordame.Explico.Acrianapegaumboto,levaparaame.A
meri,efazumcorrupio(vocsabeoqueumcorrupio?).Pegaumpedaodebarbante.
Levaparaame.Amerielheensinaafazerns.Eleconcluiqueoimportantenonemo
botonemobarbante,masesseespaoldicoqueseensinasemquesefalesobreele.
NaEscoladaPonteomaisimportantequeseensinaesseespao.Nasnossasescolas:salas
separadasoqueseensinaqueavidacheiadeespaosestanques;turmasseparadase
hierarquizadasoqueseensinaqueavidafeitadegrupossociaisseparados,unsemcima
dosoutros.Conseqnciaprtica:acompetioentreasturmas,competioquechega
violncia(ostrotes!).Saberesministradosemtemposdefinidos,umapsooutro:oquese
ensinaqueossaberessocompartimentosestanques(edepoisreclamamqueosalunosno
conseguemintegraroconhecimento.Apelamentoparaa"transdisciplinaridade",para
corrigiroestragofeito.OquemefazlembrarumfilmedeOGordoeoMagro.Aindafalo
sobreotalfilme,QueijoSuo...).Ah!{Umavezcometidooerroarquitetnico,oespritoda
escolajestdeterminado!Masnemarquitetosnemtcnicosdaeducaosabemdisso...
EscoladaPonte:umnicoespao,partilhadoportodos,semseparaoporturmas,sem
campainhasanunciandoofimdeumadisciplinaeoinciodeoutra.Aliosocial:todos
partilhamdeummesmomundo.Pequenosegrandessocompanheirosnumamesma
aventura.Todosseajudam.Nohcompetio.Hcooperao.Aoritmodavida:ossaberes
davidanoseguemprogramas.precisoouviros"midos",parasaberoqueeles
45
sentemepensam.precisoouviros"grados",parasaberoqueelessentemepensam.Soas
crianasqueestabelecemasregrasdaconvivncia:anecessidadedosilncio,dotrabalhono
perturbado,deseouvirmsicaenquantotrabalham.Soascrianasqueestabelecemos
mecanismosparalidarcomaquelesqueserecusamaobedecersregras.Poisoespaoda
escolatemdesercomooespaodojogo:ojogo,paraserdivertidoefazersentido,temdeter
regras.Jimaginaramumjogodevleiemquecadajogadorpodefazeroquequiser?Avida
socialdependedequecadaumabramodasuavontade,naquiloemqueelasechocacoma
vontadecoletiva.Eassimvoascrianasaprendendoasregrasdaconvivnciademocrtica,
semqueelasconstemdeumprograma...
Minhacabeaestcoandocomosonhodefazerumaescolaparecida...Vocmatricularia
seufilhonumaescolaassim?Squeantestenhoderesolverumproblema:comoqueo
guaxocolocaoprimeirogravetoparaconstruiroseuninho?
46
OESSENCIALNOCABENASPALAVRAS
EscoladaPonte
Entreamultidohhomensquenosedestacam,massoportadoresdeprodigiosas
mensagens.Nemelesprpriossabem.
AntoinedeSaintExuprySchubertdeixouasuasextasinfoniaameiocaminhodosquatro
cannicos
andamentos.Chamaramna"incompleta",comosenelanomorassemossonsmgicosque
conferiramatodasassuasobrasagrandiosidadedascoisassimples.OnossoamigoRubem
Alvestambmtransmutouumavisitaincompletanossaescolaemseisperfeitos
apontamentosescritos,oqueconverteaintenodecomentlosnumadifciltarefa,dadaa
grandeprobabilidadedesermosinsignificantementeredundantes.
Talvezporinf1unciadeumcotidianofeitodesolidariedade,talvezporqueamultiplicidade
dasinterpretaessusciteumcantoavriasvozes,estetextonopoderiadeixardeser
coletivo.Sehouvequemescrevesseumafolhinha,outroscolaboraramcomalgumaslinhas,um
olhar,umsorrisodeacordo,umsilncio.E,porqueotodoums,oregistrosurgeencadeado
enaprimeirapessoa...
QuandomefoipropostoescreveralgosobreoqueRubemAlvestinhapublicadonoBrasila
propsitodaEscoladaPonte,concordei,poisacheiquetudooqueeutinhalidoerato
transparenteebvioque,estandoaquihseteanosvivendotudoisso,seriafcilfazlo.Como
estavaenganada!Fuiadiando,adiando,semsabermuitobemporondecomear.
Enumdessesdiasemqueocompromissosefaziacadavezmaissentir,deicomigorecordando
avindadoRubemescola;comotantasoutrasvisitasquenosprocuram,elefoirecebido
exatamentedamesmamaneira,ouseja,osnossosalunos,guiasmestresquecontamcomoo
seudiaadianaescola,acompanharamnodurantepartedamanh.Euestavasentadaauma
mesacomumgrupodealunos.
QuandooRubementrou,cumprimenteioevolteitarefaquemeabsorvia.Nofossealgo
queeunosabiabemoqu,masquemeatraanaquelapessoa,eeleseriamaisumvisitante
comomuitosoutrosquepelanossaescolapassam.Bastantemaistarde,quandolisuascrnicas
sobreaPonte,meuprimeiropensamentofoi:"eusabia!"ORubemnotinhasido,
definitivamente,apenasumvisitante.
47
Ento,oquedizersobretudooquegentilmenteescreveusobrens?muitodifcil,pois
minhaspalavrastornaramseaindamenoresdiantedabelezaedagrandiosidadedessas
crnicas.Penseientoemtrazeraquialgumasreflexesquedeumtempoparacvenho
registrando,equeoRubemtobemeemtoescassotempo"apanhou".
Comoviver(noplenosentidodapalavra),respirandoportodososporosesentimentos,
numaescolacomcercade120pessoas,ondealunos,funcionrioseprofessoresseconhecem
pelonome,comosetratassedeumafamlia?Ecomosevaiconstruindoesseambientede
compreenso,respeito,colaboraoesolidariedade?
Envolvidosqueestamos,nestemomentosabemosquejamaispoderiaserdeoutramaneira.O
fascnioeodesafiodeexplorarepartilharosnossosbensmaisricosepessoaisaalegriana
descoberta,osconhecimentosquepossumosouosmomentosdeaprendizagemque
proporcionamosfazemnoscrescercomoeducadores,masessencialmentecomopessoas,e
sentirqueapesardetermostidoumpercursoprofissionalanteriorinteressante,este,naPonte,
efetivamentenico,poisaquelequenostransformouevaitransformandoempessoas
completamentediferentesdaquelasqueumdiaaquientramos.
EespantosofoicomoRubemAlves,psicanalistaatento,queacreditaquenomaisprofundo
doinconscientemoraabeleza,entendeuqueaessnciaquerespiramosdiariamentenesta
escolaconstrudanorespeitoeinterajudaalunoaluno,alunoprofessor,professoraluno,
professorprofessor;respeitoportodosossaberes,valoreseatitudes,detodos,igualmente.
Noresidiraquianossamaisvalia?AtalbelezaemqueRubemacredita?Eutambm
acredito,porquediariamenteprocuramosdarcontinuidadeaotaltempoemqueainfncia
continueabrincar.
MasquetelaconseguiriaretratarmelhoraEscoladaPontequeaspalavrasdeRubemAlves?
Depoisdemedeliciarcomaleitura,questionomesobrecomopossvelhaverumapessoa
comossentidostoapuradospara,emtopoucotempo,sercapazderetrataranossaescola
aopormenor.
Ficodeverasfelizporfazerpartedestaequipequelutaeseesforaatodomomentoparaque
o"espaocriado"noacabecomoencanto,acriatividade,acuriosidade,asolidariedade,a
amizade,osonho,obrilhonosolhosdosnossosmeninos,eparaqueo
48
conhecimentoquevoadquirindonodesapareaatravsdosburacosdo"escorredorde
macarro".OobjetivoprincipaldaEscoladaPontemesmofazercomquecadacrianase
sintaopssaroencantado,comlindasecoloridaspenasedechilrearalegreeafinado.Por
essarazo,nohmaiorrecompensaparacadaelementodestacomunidadeeducativadoque
sentirqueo"espaomgico"criadoportodosaquelesqueacompemsejadescrito,to
efusivaeentusiasticamente,poralgumquehabitaamesmacomunidade...doladodefora.
Souprofessoraeme.AminhafilhafreqentouaEscoladaPonte.Oqueelaaprendeue
aquiloqueelatransportaaolongodavidaselamesmasaberexplicar.Comome
ignorante,sentiumaimensacuriosidadedecompreenderaescola.Comoprofessora,quisvir
para,c.Ejsepassaramseteanos.
Dentrodeumamesmaescolahdiferentesinteresses,diferentesolharessobreascoisas.A
minhafilhaaprendeuaterrespeitoporelaprpriaepelosoutros.Aprendeuaserfelizea
fazerosoutrosfelizes.Aprendeualiberdaderespeitandoaliberdadedosoutros.
Pediminhafilhahoje,com14anosquemedissesseumafrasequedefinisseanossa
escola.Elarespondeu:"Sermelhoreudizertudoemduasquadraspopulares":
Quandoeuerapequenina,
Acabadadenascer,
Aindamalabriaosolhos,
JeraparaTever.
Quandoeujforvelhinha,
Acabadademorrer,
Olhabemparaosmeusolhos,
Semvida.Tehodever.
Ecompletou:Escreveissome.Definenossaescola.
LiereliascrnicasqueRubemAlvesdedicouEscoladaPonte.Edecididarumaresposta
perguntaqueelefaz:Vocmatriculariaseufilhonumaescolaassim?
Matriculeievolteiamatricular.Comoprofessoraeme,queroomelhorparaosmeusfilhos,
queroqueaprendamequetenhamprazernoaprender.Queroparaelesumaescola
49
(...)quecompreendacomoossaberessogeradosenascem.Umaescolaemqueosaberv
nascendodasperguntasqueocorpfaz.Umaescolaemqueopontodereferncianosejao
programaoficialasercumprido(inutilmente),masocorpodacrianaquevive,admira,
encantase,espantase,pergunta,enfiaodedo,provacomaboca,erra,machucase,brinca.
Umaescolaquesejailuminadapelobrilhodosincios.
Queroqueosmeusfilhosaprendamasercidadosdemocrticos,solidrioseautnomos.No
osqueroobrigaraseremiguaisatodosenoqueronegarlhesapossibilidadedeexistirem
comopessoaslivreseconscientes.NaEscoladaPonte,ascrianasconseguementendero
mundoerealizamsecomopessoas.
RubemAlvesconviveuumdia(apenasumdia)comestarealidadeeconseguiuentenderoque
"gentedeboamemriajamaisentendera".svezes,aspessoasquenosvisitamestoto
preocupadascomoscontedos,queseesquecemdequehalipessoas.MasoRubemfezum
retratocompletoefieldomodocomovivemosanossaescolinha.precisoserdotadode
grandesensibilidade.FiqueifelizpelofatodeoRubemterseencantadocomela.Mas,aoler
essestextos,preocupameagranderesponsabilidadequeelesnosdevolvem.
Estetrabalhorequerumaentregamuitogrande.Requertempoparadescobrir,parair
aofundodascoisas,paranosarreliarmos,porquens,svezes,tambmnosarreliamos...
Numprojetocomoeste,apessoanotemaquelafrieza,aquelasolido,apessoafaztudocom
maisgosto,maiselaedmuitomaisdesi,laroc.Eporissoquemesintoemfamlia,
completamente.Nasoutrasescolas(porondepassei)cadaumestnasuasala,cadaumtemos
seusmeninos,noseucantinho,etodoorestononada.Tudocompartimentado:haporta,
haparede,hachave...Aqui,no.Onossosentiromesmoeomelhorparaascrianas.
Fiqueiadmiradacomaadmiraodeumprofessorcatedrticopelasimplicidadedestaescola,
comarendiodeumpsicanalistaaesta"nova"formadeaprender.Se,paraoRubem,estaa
escoladossonhos,tambmoparamimeparaqualquerprofessora.Quandovimparac,
pensavaemvirensinar.Masfuieuqueaprendiecontinuoaaprender.Oquemaisme
impressionounestaescolafoiovalorquesedcriana.Escutamsesuasopiniese
propostas;seaceitaadiferena.Aqui,oprofessoroamigoaquemsepode
50
recorrersemreceio,quandosetemumadvida,quandosequerdesabafar,oucontarum
segredo.RazotinhaaConstnciaquandodisseparaame:"Oh,me,aminhaescolano
bemumaescola,assimcomoumafamlia!"
Hoje,vivemos(dizse)numasociedadedemocrticaondesedefendem(dizse)valores
democrticos.Falaseemliberdade,solidariedade,igualdade,fraternidade,verdade...No
entanto,acapacidadedepensar,imaginar,inovar,expressarconstantementeinibida,
agredida,recalcada.Podemosdizerquemuitascrianassoinibidasdepensaroquelhes
"apetece".Quantomaispensamentos"atrevidos"tiverem,maisferozmenteserocensuradas.
Muitascrianassocoagidasapensaroque"normalpensarse",socoagidasaproduziro
que"normalproduzirse".
freqentedepararcomsituaesdeensaiospara"festas"emqueascrianasacabamapenas
por"emprestar"seucorpoparaasrepresentaes,representandomaiscommedoquecom
prazer,poisoseducadoreseospais"terodegostar".Tudofeitocontraaespontaneidadee
acriatividadedascrianasqueselimitamacumprirasordensdequemorganizaafestaouo
teatroedequemfazosfatos,constriosadereoseoscenrios.Essasfestasrepetemse
todososanosesemprecomasmesmascaractersticas:noNatal,noCarnaval,noDia
MundialdaCriana,noFinaldoAno...Repetemsetodososdias,comoseaescolafosseum
palcocheiodepersonagens.Oprofessorencena,dirige,organiza.Osalunosrepresentam.Os
paisagemcomoespectadoresmaisoumenosatentos.
Masaponteumapassagemeaescolaumaponte.AEscoladaPonteumaescola,uma
passagemeumaponte...RubemAlvesbemosentiu.Efaladasuapassagemporestaescola
comosesempreaquiestivesse.
umespaoquesesentecomonosso.Edelessepodefalarcompaixo.RubemAlvesviucom
osolhosesentiucomocoraoumaescola,aescolacomquesempresonhou,umaluznofimdo
tnel.
AescoladaPonteumespaoondeseviveoqueseaprendeeseaprendeoquesevive.
tosimples,no?
51
AESCOLADAPONTE:BEMMEQUER,MALME...
PedroBarbasAlbuquerque.
ProfessorauxiliardoDepartamentodePsicologiadoInstitutode
EducaoePsicologiadaUniversidadedoMinho.Consultordo
Centro deformaoCamiloCasteloBranco(VilaNovade
Famalico)
QuandomefoifeitooconviteparaescreversobreaEscoladaPontedepareicomvrios
conflitosquesaoiniciarestetextoconsegui,emparte,superar.ComorefereRubemAlves,
"eusoumuitos".Essamultiplicidadepermitiuquefossemdiversososcaminhosdotexto.Um
desses"eu(s)"pediame,semgrandeinsistncia,queescrevessesobreaescolasoboolharde
umacinciadaeducao;outropediamequenoofizesse.Ganhouesteltimo.
Decidientorefletirsobrealgumashistrias,sobrealgumasidias,sobrealgumasescolas,
olhandoaEscoladaPonte.Essasreflexesforamajudadaspelorecursoaumconjuntode
fontesqueentendoporbemclarificar.RecorriaostextosqueRubemAlvesescreveusobrea
EscoladaPonte,porqueeles,paraalmdomotivodestelivro,soumincentivoescolaea
quemnelavive.Recorrisminhasmemriasparaelegerhistriasque,deformamaisdiretaou
maisvelada,meajudemapensarumaescoladiferente.Sohistriasquevivinaminha
infncia,asqueosmeusfilhosestovivendonasuainfnciaetambmoutrashistriasque
outros,timidamente,contarammesobresi.Recorritambmaosdireitosdosmeninosda
EscoladaPonteeaoquepercebi,naspoucasvisitasquealifiz.Noprecisoiraumlugar
muitasvezesparaamol.Noprecisoolharduasvezesparacriarumaimpresso.E,
finalmente,recorritambmaoutrosautores,daquelesquenoescrevemlivroscientficos,mas
romances,fico,poesia,porquemesmosemsaberelesescrevemaquempensaaeducao,
frasesquesoincentivosededicatrias.
Estasidiasquequeroexpressartmoformatodemudirio.Umdiriodofuturo,porque
acreditoquenaEscoladaPonte,comoemtodasasoutrasescolas,escreveseofuturo.Sque
naquenaEscoladaPonteofuturonooescolarouacadmico,masofuturoautobiogrfico
daque1ascrianasqueporldeixamsuamarca.Umamarcaquefazcomqueoprojetoda
EscoladaPontecontinue,ecomcontinuidade.Omsqueescolhi
52
paraestediriofoiodefevereiro.Paraalgumasrianascquevivemalgumasescolas,para
algunsprofessoresealgunscolegas,talvezomelhormsdoano.Omenormsdoano...
Quintafeira,1 defevereiro
UmaidiasobreaEscoladaPonte.
AEscoladaPonte,paraquemjouviufalarde1aouavisitou,noumlugarqualquer.um
lugardeencontro.Deencontrodepessoascomumaidiadeeducaobemdiferentedaidia
quemuitostmparaeducaodascrianas.Nosurpreendeporissoqueascrianasdessa
escolareclamemalgunsdireitos,mascumpramvriosdeveres.Porexemplo,reclamamo
direitodeterbonsprofessoreseassumemodeverdepoupargua.Ssepoupaoquefazfalta,
porserescasso,oumuitoprecioso.NaEscoladaPonte,snosepoupamosprofessores,pois
nosoescassos,nemsuficientementepreciosos.Nososentidoscomoescassos,nemse
sentemdemasiadamentepreciosos.Nessaescola,cadacrianatemmuitosprofessores.H
escolasquesodiferentes.TambmaEscoladaPonteo.
Sextafeira,2defevereiro
Novastecnologiasnaescola.
NaEscoladaPonte,ascrianasmanifestamodireitodeiraoscomputadores.Essaidiados
computadoresnaescolatemmedespertadoalgumasreflexes.Aindaqueosprofessores
abracemessavontadedepedirajudaaocomputadorparaasuaprticapedaggicadiriaou
aindaqueembarquemnessavontade,continuamosaverificarque,quantorelaoque
estabelecemcomoscomputadores,elespodemserdivididosemtrsmontinhos:osque
complicam(ossbios),osqueaplicam(osprticos)eosqueimplicam(osrenitentes).Comose
constata,osprofessoressosereshumanoseoscomputadorespodemsermetforasdetodoo
resto.
Ocomputadorabreportassobreportasparaumoutromundoquenoseesgota.Navegar
necessrio,emboraachemosquenoluitompreciso.SobretudoporquenavegarnaInternet
comoescreversemdestino.Eoporquatrorazes.Porque,talcomonaescrita,hquemgoste
quemodeieequemsimplesmenteaentendacomoumafuno(semgrandefuno).Talcomo
naescrita,anavegaofeitaemsilncio,umsilncioque
53
estrutura,queorganiza,equedirigeaatenoparansprprios.Nanavegaoatravsda
Internetsabemosondecomeamos,masnosabemosondearedevaiacabarpornosapanhar.
Aspalavras,quandoescritascomaalma,tambmnoassumemroteiros.E,finalmente,
porquepodemosrefazersempreosnossospercursos(naInternet,naescritaenavida).
Podemosseestivermoscientesdequeodramadequemescrevenooqueescreve,maso
queapaga.QuemodissefoiJosCardosoPires.Nooescreveu,disseo.Poressesimples
fatonotevequerefazeressaidia.Eelapermanecer.
NaEscoladaPonteascrianasmanifestamodireitodeiraoscomputadores.Procuraravida.
Oumaisdavida.
Sbado,3defevereiro
Diafeliz,mesmosemescola.
Dizsefreqentementequeaescolaoespelhodasociedade.Ser?Talvezoreflexoseja
inverso.Asociedadequeoreflexodaescola.Oumelhor,aescolaapenasespelho,no
chegaaserreflexo!
Domingo,4defevereiro
Diafeliz.Aescolacomeaamanh.
ComodizoavCelestiano,deMiaCouto:Lanamosobarco,sonhamosaviagem:quem
viajasempreomar.Hescolasemqueaviagemmesmosonhada.
Segundafeira,5defevereiro
Ostemposlivres.
Ascrianastmcadavezmaistemposlivresemenostempodelazer.Tmapenasotempo
quesobradepoisdeteremfeitotodasastarefasqueaescola,ospaisououtroslhes
destinaram.Faltatempodelazer,umtempoemquenecessariamentesempreacabamospor
crescer.Umtempoquediminuimedidaquecrescemos.
Temosouvidonosltimostemposqueaescolaumocaldetrabalho.Umlocalinserido
numalgicasegundoaqualaresponsabilizaodosalunospassapelacompreensodeque
naescolasetrabalha.aorganizaocientficadotrabalhonaescola,ouaslinhasde
montagem,comoserefereRubemAlves.
54
AlgicadaEscoladaPontetambmadotrabalho.Masnoadotrabalhoqueseopeao
lazer.Umalgicasegundoaqualolazertambmpodeseaprender.NaEscoladaPonteat
distraidamenteseaprende.Quandooolharsefixanoteto,lestumafolhacomapalavra
"teto".
Terafeira,6defevereiro
Salascheiasdemeninos.
Hfrasesquedepressasetransformamemslogans:"asescolaseassalasdeaulatm
alunosamais".AEscoladaPontetemmuitosalunos,masnuncaouvidizerqueostemamais.
Eassalasdeaulassoimensas.PelosimplesfatocomoserefereJosPacheco,deocritriode
formaodosgruposdealunosseroafetivoeestenoteridade.
"Eraumavezumamequetinha25filhos.()sfilhoseramtantosqueamenunca
chegouadarbeijosemalgunsdeles.Cansavasemuitocedo...Omaisvelho,com15anos,
aindanotinharecebidoumsbeijodamequandocomeouatrabalhar."
Oquefarpensarqueonmeroexageradodealunosnopermiteconsolidarvnculos
afetivosehumanosdoprofessorcomosseusalunos?queassalasdeaulaso,
habitualmente,lugaresdeensinoemgrupo.Nosolugaresderelaopessoalizadanum
espaoemqueconvivemvriaspessoas.Essatendnciaparaagrupar,categorizar,tipificar
umatraiorelaopessoal.certoquenemtodososalunosestodispostosacriarlaos.
Masqueonmerodealunosnoimpeaumarelaoadequadadecadaprofessorcomcada
aluno.Nmeroselevadossorazosuficienteparavriosatropelos.AHistriatambmnos
mostrouisso.Mas,quantosdens,noutroscontextos,gostamosdesertratadoscomoum
nmero?Maisumnmero...onmeroqueseegue?s
Quartafeira,7defevereiro
Omeucentronaescola.
Assalasdeaulasonormalmentetratadascomo"aminhasala".Tantoporalunos,comopor
professores.Essesentimentodeposselegtimo.Senoforumaposseegosta.
Umdia,numadasrecolhasdefimdetardedeumdosmeusfilhos,naquelaalturacomquatro
anos,elerecordouquenaqueleanoeuaindanotinhaidoaoseudormitrio.Entreoolharpara
orelgioeasuamensagem,subiasescadaspressaeentreinumgrande
55
quartocom20pequenascamas,todasaparentementeiguais.PergunteiaoFrancisco:"Quala
tuacama?""esta",dissemeele.Paraodesafiar,pergunteilhe:"Comoquesabesque
esta?""Porquecamaemquedurmo!""Massotodasiguais",disselheeu."Noso,no;
snaminhaquetenhosono."Osseusolhosmostrarammeconfronto,compaixoecerteza.
Aprendimuitonessedia.Confronto,compaixoecertezasotnicosdeaprendizagem.H
escolasqueosintencionalizam.
Asescolastmdemasiadoscantos.Oscantospodemersbecossemsada.Oscentrosno,
desdequenosejamconcntricoseexeramforascentrpetas.
Quintafeira,8defevereiro
Educaoparaacidadania.
Oprojetoeducativoquemaisselodaeducaoparaacidadania.Oprojetoeducativoque
maissepensatambmdeveser.Oresultadodeumtalprojetooobjetoquenosev.No
hprojetosderoteiroimposto.
Aeducaonoassptica.Umaeducaodepinasebisturi,mscaraeluvas,delivrode
estantecatalogadoeempoeiradoedelaboratriofechadoebolorentonoseenquadramno
quehojepodeseraescola.Seincutirmosvaloresdedemocracia,participao,cidadania
quenosovividosnaescola,dequeservem?Oprojetoeducativodasescolastambmuma
formademostraraosalunoscomoaescolaseposicionadiantedavida.Paraissotemque
havervidanasescolas.
AEscoladaPontenotemumprojetoeducativodeeducaoparaacidadania.Viveo.De
mltiplasformas.Coma"assembliadealunos",como"achobom"e"achomau",coma
"comissodeajuda",comasuavidaeducativadiria.Educarviver.
Sextafeira,9defevereiro
Hmsicanasaladeaula.
NaEscoladaPonte,osalunostmdireitoaouvirmsicadentrodassalas,paraajudlosa
trabalharemsilncio.umdireito.Semmais.Osefeitosdamsicasobreaaprendizagemso
conhecidoseestodocumentados(atemrevistascientficas,imaginese!).Oquemais
surpreendequeojazztambmsejaobjetodeinvestigaocientfica.Hpoucotemposoube
deumestudoemqueseanalisavaoefeitoquevriostiposdemsica
56
produziamsobreoquemeninosdenoveanosescreviam.certoqueamsicaclssica
promoviaumamaiorquantidadedepalavrasescritas,maseraclaroqueojazzajudavaadar
umamaiorconsistnciaaodiscursoproduzido.
AmsicapodemesmoajudaratrabalharemsilncioNa.EscoladaPonte,halgumtempo
quesedescobriuisso.Nosefazmsicaasolo,emuitomenosacapella.
Sbado,10defevereiro
Festadeanos.
Ostrabalhosdecasaficamparaamanh.Ofuturosempreumbomdiaparafazeros
TPC.
Domingo,11defevereiro
Diademissa.
ComodizoavCelestiano,deMiaCouto:"Deusassuntodelicadodepensar,fazdeconta
umovo:seoapertarmoscomforapartese,senosegurarmoselecai".Esotantasas
palavrasquepodemsubstituirDeusnessafrase...
Segundafeira,12defevereiro
Poesianaescola.
Masserqueasescolasprecisamdepoesia?Umprofessormaisoperatrioconcretodirque
apoesianointeressa,poisatnemhumadisciplinadepoesia...Inclusivenos"programas"
deportugusapoesianemassumeumpapelrelevante.Porqu?Artemenor,diroalguns.
Menospartilhvel,dirooutros.Semgrandeespaonasdidticasqueseensinamnasescolas
superiores.Logo,semumroteirodeensino.
Queespaoocupaapoesianasnossasescolas?Pouco!Equandoosprofessoreslhedo
algumespaoquantossesentempreparadosparaatratar?porissoquenaEscoladaPonte
osprofessores,norarasvezes,voprocuradesaberesquesonecessriosparaosmeninos
daescola.Ningumconsegueensinaraquilodequenogosta,ouentoaquiloquenosabeou
nopercebe.Entendo,contudo,quehmuitosquetrocam,nessaafirmao,"ensinar"por
"falar".Falamdoquenosabem,nogostam,ounopercebem.Deveserestaaverdadeira
noodefalsete.
57
Terafeira,13elefevereiro
Umaoficinanaescola.
Asescolasnoforampensadasparaterumafuno.Forampensadasparatervrias,diro.As
escolasdeveriamserumespaoondepoderamoserrardeformaamparada.Seriamassim
contextosamigveisdeaprendizagem.
Quandonosensinaramaandar,nofoiapenasparacorrermos,trpegaedesequilibradamente,
paraosbraossegurosdequemnosacolhia.Foicomacertezadequeessespassoseramum
processoquemaistardenosfariadarpassosfortesedecididosemdireoaoquequisssemos.
Osprocessosqueseintencionalizamnaescolasomaisumapena,ajuntaraoutrasquepodem
fazerummeninovoar.Oupelomenos,desejlo.
Quartafeira,14defevereiro
Educaosexualnasescolas.
Lihalgumtempo,queaeducaosexualnoiriaserumadisciplina.Eporquehaveriade
ser?Masqueoutraseducaesosprofessorespartilhamcomosalunos,enecessariamenteos
alunoscomosprofessores,semquehajaumadisciplinaqueasenquadre?Umadisciplinade
educaosexualpoderiasermaisumapeloaocartertcnicoedisciplinardasquestese
respostasdaeducaosexual?Serporissoumanalisador,umconceitoqueperfurartodasas
disciplinas.
NumtextodeRubemAlvesintitulado"Naboscruseprofessores"humaalusoaofatodeos
alunosnodeveremserobrigadosalertextosquenoentendem.Osprofessorestambmno
deveriamserobrigadosafalarsobretemasquenoachamseus.Essaumaidiapolmica.
Masseacreditamosquenemtudoseaprendeporquehaveremosdeentenderquetudose
ensina?Comoqueaescolahdeensinareducaosexualseelanuncaacariciouningum?
Quandoaescolaforcapazdefalaraoouvidodosseusalunoselhesdisserpalavrasbonitas,
entoterganhoocampoemquemuitostemaspoderoserdebatidossemdisciplinas.por
issoqueacreditoemescolasondeascrianastmdireitoaserouvidas.
58
Quintafeira,15defevereiro
Acidentenaescola.
Aprofessoraquebrouumbrao.SegundoFrancisco,decincoanos,elacaiucommuitafora
nochoeobraoquebrou.
Apsessadescriobrevedosucedido,Franciscoreferiu,pesaroso,queaprofessorajno
podiafazeralgumascoisas.Nslheperguntamos,ento,oqueelaestavaimpedidadefazer.
Suarespostafoiprontaeelucidativa."JspodepegarnoSamuelaocolocomumbraoe
agorajspodegritar."
Percebemosqueosbraosdaprofessoraservemparapegaraocoloummeninodaescolado
Franciscoque,porrazesdiversas,foieleitocomo"maisleve"doqueosoutros.
Percebemostambmquehbraosdeprofessoresque,quandopresos,lhesamplificamavoz.
OFranciscopercebeuqueumbraoquebradoaumentaconsideravelmenteorudodasala.
Umasalademeninosdecincoanos.
Sextafeira,16defevereiro
Adisciplinanasaladeaula.
Sporrazesmeramentepedaggicasesimplistasaorganizaodoconhecimentopodeser
tomadacomoumconjuntodedisciplinasematrias.Avalorizaodetodasasdisciplinas,
mesmoasqueteimosamenteinsistimosemtratarporsiglas(comoaEVT),eocruzamentode
didticaspoderosermaisummeiodedesenvolvimentocognitivoeducativodosalunos.
Aproveitloeintencionalizloumaarte.Aformaodosnossosalunosdevesertanto
quantopossvelconjuntiva(enodisjuntiva),domesmomodoqueumpedalservemuito
poucosequisermosperceberadinmicaintencional,masadversa,quedoispedaisimprimem
aomovimentodeumabicicleta.
Sbado,17defevereiro,
Sol.
Maisumsbadoparabrincar.EstSol.AindanoSol.
Domingo,18defevereiro
Chuva.
59
inverno.
Segundafeira,19defevereiro
Adiferena.
EnquantoFranciscojogavanocomputador,Toms,irmomaisvelho,acompanhavaoseu
desempenhoquando,derepente,fuisurpreendidocomumafrasesecaditapeloltimo:"
Francisco,parecesdeficiente!"Franciscomanteveseimpvido.Fiqueimaisconcentradono
queouviadoquenaquiloquetinhacomeadoaler.Masnemumaresposta,nemumas
palavradeFrancisco.
Umahoradepois,duranteobanho,Franciscoperguntou:"Osdeficientestmcura?"Percebi
queamensagemtinhaseguidooseucursoeumahoradepoistilintavaaindanasuacabea.
Entendiqueaquelaperguntapoderiaestarsendofeitaporvriasrazes.Titubeante,respondi
lhequedependia.Quehaviacoisasquesepodiamcurareoutrasqueno.Queriadarlheum
exemplo,pegarnoconcreto,paraqueFranciscopercebesseoqueeuqueriadizer.Pergunteia
ele:"SabesquemaRute,elasaladaMnica?"(referiameaumameninacomsndromede
DownquefreqentavaamesmaescoladeFrancisco)."Claro,pap!"dissemeele.
Pergunteilhe,parachegarmaisdepressaaomeuexemplo:"AchasqueaRutediferente,tem
algumacoisadiferente?""No,pap,parecidacomaClara...(ameninachinesadasalado
Francisco).Desistidoexemplo.Percebiqueessadiferenanotinhaentradoaindanavidade
Francisco.O1 ciclovaitratardelheincutiresseconceito.
Prefiroaindiferenadoensinoprescolaraoexercciodediferenado1 ciclo.Logono
primeirociclo.NaEscoladaPonte,nohindiferena,mastambmnohodiscursonema
prticadadiferena,danormaoudodesvio.NaEscoladaPonte,deficientenoadjetivo,
nemsubstantivo.
Terafeira,20defevereiro
Aangstia.
Aodeitar,Franciscorevelouumaenormeangstiaperanteamorte,oumelhor,porsua
conseqnciaodeixarmosdenosvereopoderficarsozinhonomundo.Jnacama,
interrogouameacercadamorte"oquequeacontecedepoisdemorrermos?"
60
deixandoque,comodecorrerdasperguntasedasrespostas,aslgrimasrolassemporsuaface
demeninodecincoanos.Comdvidasedesencontros.Asvriasperguntas,amefoidando
vriasrespostas,nocomprometendoassuaspalavrascomumavisodemasiadoreencarnante
darealidade,nemcomumavisoangustiantementerealparaummeninodecincoanos.A
certaaltura,ediantedarespostadequepossivelmentensvoltaramosaencontrar,numoutro
espao,numoutromomento,Francisco,colocandoemordemapartidaparaesselugar,
verificouqueseriaoltimoalchegarenoresistiusualgica,umalgicademeninode
cincoanos,perguntando,choroso:"Mas,quandolchegar,comoqueeuvosvou
encontrar?"Nofcilescreverstasepalavrassemsobressaltos.Hangstiasemomentos
quevalemumavida,enaquelemomentooamordoFranciscopornsflodesejaredizer:
"Euqueriatantoquensmorrssemososquatrojuntos!"
Comotrataaescolaasangstiasdassuascrianas?
Quartafeira,21defevereiro
Hojehconcurso!
Quemoobjetoprivilegiadodeensinodosprofessores?Bonsalunosoumausalunos?Fiquei
comaidia(umamemria)dequehquemdefendaqueosprofessorespodemescolherquais
osalunosqueensinam,outalvezpossamescolherquaisosalunosparaosquaistmmais
vocaoparaensinar.Tratase,claro,deumaescolhaporatitudeenotantopor
comportamento.Isto,podemporentenderemquaissoosalunosquepodem"lchegar"e
quaisosque,mesmocomesforo,"nuncalchegaro".L?!
Comosomosatoresdevriospapis,bastariaquenosimaginssemosemqualquercontexto
nestascondiesadealgumacharquepoderamosnochegarlecomissonosafastardo
esforodeoconseguirpararelativizarmosposieseinvestirmosemalternativas.Ora,
quemescolheosalunosdeveadmitirquetambmpoderserescolhidocomoprofessor.
Talvezhajatambmprofessoresquenunca"lchegaro".L?!
Quintafeira,22defevereiro
Faltouaprofessora.
Napartedamanhasuasalafoi"ocupada"porumasenhoraprofessoraquedistribuiu
bofetese"parvalhes"porquasetodososalunos.Tomslevouumbofetopor
61
falarcomocolegaqueestavaanomaisde20centmetrosnacadeiraaoladoenamesma
mesa.Issomeperturbou.EpareceterperturbadoToms,deseteanos,poiselecolocounos
insistentementeduasquestes:"comopossoestardezminutossemfalar?"e"porquequea
estaprofessoratemosdepedirparaircasadebanhosenossanopreciso?"
Hescolasemqueasregrassodetodos.Outras,emqueasregrassodeum.Hescolasem
queassalassodosprofessores;outras,emqueassalastambmsodosalunos.Detarde,
Tomsreferiuqueascoisashaviammelhorado.Aparentemente,semquenadaofizesse
adivinhar.Masaadivinhafoidescoberta.tarde,tinhamestadonasaladuasprofessoras.A
damanh,ounofoicapazdemostraroutraosseusprocessosdeorientaoatencional
paraatarefa,ouestiveramasduasentretidasatrocarpalavrasamenas...sobreaescola,o
ensino,eosseusmtodos...Amonodocnciaimpedeapolifonia.
NaEscoladaPonte,osprofessoresnofaltam.Ounosesenteasuafalta.Quandohmuitos
professoresmesmoqueumestejadecostashoutrosquenospodempiscarumolho.Piscaro
olhoumdosmtodosmaisantigosedmostrarcumplicidade.Amesmaqueseprecisapara
aprender.Eensinar.
Sextafeira,23defevereiro
Hojenoqueroirescola.
HojeTomsnoquisirescola.Oumelhor,hojeelenoquisreencontrarasenhoraque
ontemconheceu.Temmedoqueissoacontea.Stenhopenaqueasenhoratenhaquecruzar
avidadele.Nofimdesemana,talvezseapagueamemriaqueoTomsnoquerquesecole
suapele.
Sbado,24defevereiro
Trabalhosdecasa...trabalhosemcasa.
Demanhfaoosdeveresdeportugus.tarde,osdematemtica.Equandooportugusou
amatemticadeixardesermatria,deiracaoudisciplinaesetransformarempensamento,
mesaeautonomia...oqueteremosganho?Nada?!Masnodevitriasqueimportafalar...
62
Domingo,25defevereiro
Diasdesorte.
Halunoscomsorte.Hprofessoressemsortealgum.Mas,nestecaso,comonoutros,asorte
noumacaso.
Segundafeira,26defevereiro
Diadefrias.
Osprogramasdasdisciplinassoomaiorentraveaotrabalhodosprofessores.Masnemtodos
oscurrculossovitae.Hcurrculosquesomortis.Proporcionarexperincias
autobiogrficassignificativaspoderiaseronicoobjetivodoprofessor.Alnguaportuguesa,
amatemtica,ououtrasmatrias,seriamapenasmeiosnoocomeoque,norarasvezes,
acabaemdesiluso.
Terafeira,27defevereiro
Hojediadecarnaval.
Deveriahaveraulas.umapocadoanoemquepodemosassumircommaiorlegitimidade
socialquepodemosseroutros.
Quartafeira,28defevereiro
Oproblemaofuturo.
Ascrianasnotmpresente.Tmapenasfuturo.Naescola,todagentesepreocupacomos
anosqueviroaseguir.Osalunosestosempresendopreparadosparaofuturo.Enofuturo
sempreacabahavendoqueixassobreoquefoiopassado.Queestomalpreparados.Queso
malcomportados.Quesoi1etrados.Peranteaimpossibilidadedeosprepararparaofuturo,
porquenodamosumachancescrianasdeviveremapenasesomenteopresente?
Tenhodeparadovriasvezescomainsistentecrenadequeoproblemadosmeninosda
EscoladaPonteseroconfrontocomo2 ciclo.Habituadospesquisa,aotrabalho
cooperativoeaoespaopartilhado,encontrarodepoisumaescolaquenopermitirouso
continuadoerecompensadodessasestratgiaseainadaptaoserinevitvel.Mesmoque
63
encontremdificuldadesno2 ciclo,essesmeninoscarregaroparasempreumconjuntode
memriasdessesanos,memriasqueningumapagar.Hmemriasquesocomopeleque
nosagarra,protegeemolda.Soatmaisdoqueisso.
"Umdiaeutambmqueroirprimavera."
64
ESCOLADOSSONHOSEXISTEH25ANOSEMPORTUGAL
JosPacheco
TextorevistodaentrevistaconcedidapeloprofessorJosPacheco,
emnomedaEscoladaPonte,aoportalbrasileiro(http://www.educacional.com.br).Entrevistaconduzidapor
VitorCasimiro.
AoserinformadodaEscoladaPonte,aprimeiracuriosidadequetivefoisobresuaorigem.
Quandoeoquemotivouabuscadeumaformainovadoradeensinareaprender,
queresultounacriaodaEscoladaPonte?
Em1976,aEscoladaPonteeraumarquiplagodesolides.Osprofessoresremetiamsepara
oisolamentofsicoepsicolgico,emespaosetemposjustapostos.Otrabalhoescolarera
exclusivamentecentradonoprofessor,enformadopormanuaisiguaisparatodos,
repetiesdelies,passividade.Entreguesasiprprios,encerradosnorefgiodesuasala,
asscomseusalunos,seumtodo,seusmanuais,suafalsacompetnciamultidisciplinar,em
horriosdiferentesdosdeoutrosprofessores,omocpoderiampartilhar,comunicar,
desenvolverumprojetocomum?
Ascrianasquechegavamescolacomumaculturadiferentedaquealiprevaleciaeram
desfavorecidaspelonoreconhecimentodasuaexperinciasciocultural.Algumasdas
crianasqueacolhamostransferiamparaavidaescolarosproblemassociaisdosbairros
pobresondeviviam.Exigiamdensumaatitudedegrandeatenoeinvestimentono
domnioafetivoeemocional.Etomamosconscinciadequenopassadeumgraveequvoco
aidiadequesepoderconstruirumasociedadedeindivduospersonalizados,participantese
democrticosenquantoaescolaridadforconcebidacomoummeroadestramentocognitivo.
Seospaiseramchamadosescola,pediasecastigoparaofilhooupediamsecontributos
parareparaesurgentes.
Aescolafuncionavanumvelhoedifciocontguoaumalixeira.Nasparedes,cresciamervas.
Aspoucascarteirascomburacoparaotinteiroameaavamdesfazerseeosalunos
improvisavammesas.Oquartodebanho,noexterior,estavaemrunasenotinhaporta.
Satisfazerasnecessidadesbiolgicasmaiselementaresconstituaumtestedeentreajuda:as
alunasiamlforaemgrupos,faziaseaparedeeaportanumcrculohumanoemtornoda
necessitadaevoltavaseparadentro...Ascrianaspassavamasfriasnoabandonodarua,
sonhandocomumapraiainacessvel...
65
Compreendemosqueprecisvamosmaisdeinterrogaesquedecertezas.Eempreendemos
umcaminhofeitodealgunspequenosxitosedemuitoserros,dosquais
colhemos(econtinuaremoscolhendo)ensinamentos,apstermosdefinidoamatrizaxiolgica
deumprojetoeobjetivosque,aindahoje,nosorientam:concretizarumaefetiva
diversificaodasaprendizagens,tendoporrefernciaumapolticadedireitoshumanosque
garantisseasmesmasoportunidadeseducacionaisederealizaopessoalparatodos,promover
aautonomiaeasolidariedade,operartransformaesnasestruturasdecomunicaoe
intensificaracolaboraoentreinstituieseagenteseducativoslocais.
NaEscoladaPontenohaulasemqueumprofessorensinecontedosestanques.
Tambmnohsalasdeaulaouclassesseparadasporanosouidades.Oquefoimantidoda
estruturatradicionaldeumaescola?
Arespostaobjetivaaessaperguntasimples:hoje,somenterestamvestgiosda"estrutura
tradicional",quetransformamosemcavoucossobreosquaisassentamosos
andaimesdeumaescolaquejnoherdeiraoutributriadenecessidadesdosculoXIX.Na
EscoladaPonte,comoemoutroslugares,indispensvelalteraraorganizaoeinterrogar
prticaseducativasdominantes.urgenteinterferirhumanamentenontimodascomunidades
humanas,questionarconvicese,fraternalmente,incomodarosacomodados.Apesardos
progressosverificadosnonveldateoria(eatmesmocontraeles),subsisteumarealidadeque
asexceesnoconseguemescamotear:nodomniodasprticas,onossosculocorreorisco
desecompletarsemterconseguidoconcretizarsequeraspropostasdofimdosculoqueo
precedeu.
Viveremosofimdo"sculodacriana"ouapenasoprincpiodaEscola?Desdehsculos,
somosdestinatriosdemensagensqueraramentenosdispomosadecifrar.Oqueaconteceum
regressocclicosmesmasgrandesinterrogaes.Todososmovimentosreformadoresse
assemelhamnarejeiodopassado.Masaespeculaotericasemcauodaprtica
engendraapenasreformulaesdeumautopiasempreporconcretizar.
Crianasdequefaixasetriasconvivemeaprendemjuntasnomesmoespao?Alm
disso,aEscoladaPontetrabalhacomumapedagogiadeincluircrianasportadorasde
deficinciasnomesmoambiente?
Apsumaprimeirafasechamada"deiniciao",
ascrianasconvivem
e
aprendem,nosmesmosespaos,semconsideraopelafaixa
etria,masapenas
pela
66
vontadedeestarnomesmogrupo.Ocritriodeformaodosgruposoafetivoeoafetono
temidade...JomestreAgostinhodaSilvadiziaqueosgruposdevemconstituirsevontade
dosalunos,paraquehajacoesoeentusiasmopelotrabalho,alegriacriadoradequemsesente
aconstruirumuniverso.
Aeducaodascrianasditascomnecessidadeseducativasespeciaisconstituamaisum
problemadentrodoproblema.Acolocaodecrianascomnecessidadesespecficasjunto
dosditosnormaisnoeramedidasuficienteparasefazeroquerecentementesedesignapor
incluso.Ainclusonoseprocessariaemabstrato,maspassariaporumagestodiferentede
ummesmocurrculo,paraqueosalunosnointeriorizassemincapacidades,paraquenose
vissemcadavezmaisnegativamentecomoalunosedepoiscomopessoas.Freqentemente,
sobortuloeoestigmadadiferena,privasea"crianadiferente"(aindaque
inconscientemente)deexperinciasquelhepermitiriamganharconscinciadesi,comoser
social,comosoutros.Seosprofessoresporqualquermotivo,emdeterminadomomento,no
podemacompanhardiretamenteotrabalhodeumadessascrianas,logoumcolegaatentose
disponibilizaparaaajudar.
OMarcoeraummeninorotuladodefilhodepaiincgnito.Sofriapornoterumpaicomoos
outrosmeninos.OAndreraummeninorotuladodemongolide.Sofriade"necessidades
educativasespeciais",queoisolavamdosoutrosmeninos.Atque,umdia,mudoudeescola,
foiacolhidonumgrupoedeixoudeterortulo.OMarcoeosseusamigosjtinham
descobertoovalordotrabalhocooperativo.QuandoAnafoiparaoutraescoladeixoua
SabrinaentregueaoscuidadosdeMariadoCu.EoMarcoenvolviaoAndrnumnovelode
atenoqueoperavamilagresnoaprendercomosoutros.
Ascrianasestavamabsorvidasnocotidianolabordeaprenderedeaprenderaser.O
professoriapassandoentreosgrupos,disponvelparaoquefossepreciso.Detevesejunto
quele,poishaviadetectadoapresenadeestranhosinstrumentosmediadoresde
aprendizagem.Noconteveacuriosidade.PediudesculpaaoMarcopelainterrupoe
perguntouquepapiseramaqueles."Sabe,professor,ontemestiveaajudaroAndraperceber
oqueeraumnome.Eeleparecequeficounamesma...respondeuoMarco."Eento?"
insistiuoprofessor."Fuiparacasaacismar,acismar...Epenseiemfazerumasfichasefizas
fichas.TrouxeashojeeolhequeoAndr,agora,parecequejpercebeutudo.Noacha?"O
professornoconseguiuarticulararesposta.Passouamonacabea
67
doMarco.Voltouscostasaogrupo,porqueaverdadequeoshomenstambmchoram.
Citandodenovo,AgostinhodaSilva:Todosvamosterqueserprofessoresdetodosecada
umdosquesabemumpoucomaisensinaraosquesabemumpoucomenos.
NopadrocriadopelaEscoladaPonte,osalunos,decidemoqueestudar,montamgruposde
interesseetrabalhamorientadosporprofessores.QuetipodereaoaEscoladaPonte
provocounospaisenosistemanacionaldeensinoportugus?
Efetivamente,soosalunosquedecidem.Eosprofessoresestol,atentosedisponveis.
Quandocompreendemosquecadacrianaumsernicoeirrepetvel,queseriaerrado
imaginaracoincidnciadenveisdedesenvolvimento,conclumosqueseriainevitvelpautar
oritmodosalunospeloritmodeummanualoupelahomogeneizaooperadapelosplanosde
auladestinadosaumhipotticoalunomdio,Eavanamoscomoutraorganizaodaescola,
umaoutrarelaoentreosvriosgruposqueconstituemaequipeeducativa(pais,professores,
alunos,pessoalauxiliar),umoutromododerefletirasprticas,Passousedeobjetivosde
instruoaobjetivosmaisamplosdeeducao.
Esseprojetosugereummodelodeescolaquejnoeamerasomadeatividades,detempos
letivos,deprofessoresealunosjustapostos.umaformaosocialemqueconvergem
processosdemudanadesejadaerefletida,umlugarondeconscientementesetransgride,para
libertaraescoladeatavismos,pararepensla.Noumprojetodeumprofessor,masdeuma
escola,poisspoderemosfalardeprojetoquandotodososenvolvidosforemefetivamente
participantes,quandotodosseconhecerementresiesereconhecerememobjetivoscomuns.
Nohescolasmodelo,mashrefernciasquepoderosercolhidasnesseprojetocomoem
tantosoutrosanonimamenteconstrudos,cujointercmbiourgeviabilizar.Nosltimoscinco
ouseisanos,outrasescolasseacercaramdens:umasmovidaspelacuriosidade;outras,por
outrasboasrazes.Poderemosjfalardeuma"rededeescolas",quetambmjchegaao
Brasil.Dareiumexemplodecontaminao(nomeagradaapalavradisseminaoporsugerir
"clonagem"deprojetos).
Numaescolanossaamiga,asprofessorasprescindiramdorefgiodasuasaladeaula,Mas
continuavaahaverdoislados.Aescolinhaerado"planodoscentenrios",tinhaduassalase
cadasalaasuaentrada.Grandesmales,grandesremdios!Numbelodia,vdedeitarabaixoa
paredequeasdividia.Limpadaacalia,osmeninosespreitaramparaooutrolado.Lestavam
meninasemeninosiguaisaosdoladodec...Oburacoestavaaberto
68
enempensaremtaplo.Noburacosefezumbeloprticocomumadoisuniversosque
passaramaserums,Ondeantesestavaumaparedequedividiaachavaseagorauma
passagemquejuntava.
Talvezas"pontes"quevosendocriadasemPortugalvenhamaatravessaro
Atlntico,paradesassossegarosespritoseparticipardaaberturadeoutrosburacos...
Seriaummodopossvelderetribuiradedicaodeum"mineirodaBoaEsperana,telogo
semdogmas,psicanalistaepoeta,pedagogoocupadoadiagnosticaradoenadapedagogia,
contadordeestrias,contadordeestriasdosmeninosaosquaisgostadeseduzirparaa
brincadeira,dentroeforadaescola".FoiassimqueoFernandoAlvesdescreveuonosso
grandeamigoRubemAlves."NatardemgicaqueelepassounaEscoladaPonte,ospssaros
voaramdeumcertopoemadeRuyBeloeforampousarnosombrosdosqueestavamsentados
emredordocontadordeestrias,dohomemgrandequegostadebrincar.Ento,elecontou
queestescrevendoaestriadePinquioaocontrrio:noaestriadoPinquioqueum
bonecodemadeiraaoqualaescolatransformanummeninodecarneeossocomalmade
gente,masaestriadomeninodecarneeossoealmadegenteaoqualaescolatransforma
numadultodemadeira,rgidoetristecomoPinquio."
Claramente,aEscoladaPonteparecemebaseadanapesquisa.AEscoladaPontesuprimiu
completamenteainstruo?
OlivierReboulafirmavaque"ensinarnoinculcar,nemtransmitir,fazeraprender".Tudo
compostodemudanaetambmaEscolatomasemprenovasqualidades.Acomponente
instruoestsempredisponvelepresente.Massacontecequandooa1unoquer.Nonosso
projeto,osujeitoqueseconstrinaatribuiodesignificadoaoconhecimento
coletivamenteproduzido.Osprofessoresacrescentaramstradicionaisdificuldadesde
aprendizagemdosalunosoreconhecimentodassuasprpriasdificuldadesdeensino.E
procuramconcretizarumensinodiferenciadoemqueummesmocurrculoparatodosos
alunosdesenvolvidodemododiferenteporcadaum.Nohumprofessorparacadaturma,
nemumadistribuiodealunosporanosdeescolaridade.Essasubdivisofoisubstituda,
comvantagens,pelotrabalhoemgrupoheterogneodealunos.Dentrodecadagrupo,a
gestodostemposeespaospermitemomentosdetrabalhoempequenogrupo,de
participaonocoletivo,de"ensinomtuo",momentosdetrabalho
69
individual,quepassamsempreporatividadesdepesquisa.Aeducaoeainstruo
acontecem...
Emcomplementoperguntaanterior,eulheperguntariacomosedatransmissode
informaesparaqueascrianastenhamelementosparafazersuaspesquisasereelaborar
seuconhecimento.Oprofessorsempreumorientadorou,emcertasocasies,tambm
assumeopapeldeinstrutor?
Asdvidasaqueosmomentosdepesquisanologramdarrespostasoresolvidasno
encontrocomumprofessor(a"auladireta",comoosmidosadesignam),numencontrode
pequenogrupo,quandoosalunososolicitam.Remetemosparaplanosecundrioafuno
transmissora.Osprofessoresspoderodarrespostasseosalunoslhesdirigiremperguntas.
Sparticipadoencontroquemodesejaeoexplicita.Afunodeinstruirsubsidiria,
caracterizaaprotohistriadeumaescolaaprendente.
HerbertReaddisseque"aeducao,nosentidomaisamplo,comocrescimentoguiado,pode
assegurarqueavidasejavividaemtodaasuanaturalespontaneidadecriadoraeemtodaa
plenitudesensorial,emocionaleintelectual".Semdeixarele"daroprograma",nsvamos
almdoaprenderaler,escreverecontar,porqueeducarmaisdoqueprepararalunospara
fazerexames,ajudarascrianasaentenderemomundoearealizaremsecomopessoas,
muitoparaalmdotempodeescolarizao.
Enocasodaalfabetizao?Emseuartigo,osr.RubemAlvescontaqueumameninalhe
explicouque,naEscoladaPonte,"aprendesealerlendofrasesinteiras".ComoaEscolada
Pontevaalfabetizaoecomoascrianasadquiremseusprimeirosconhecimentosem
lnguaescrita?
Tambmnessecapitulo,nsnadainventamos.Apenasretomamoscontributosdepedagogos
comoFreinet.Ascrianasaprendemalernaturalmente,comoaprendemafalareaescrever,e
cadaqualnoseuprpriomomento.Algumas,aocabodedoisoutrsmeses,adquirem
autonomianaleituraenaescrita.Voatravsdehistrias,defrases,davida,embuscado
"pssaroencantado[doRubemAlves]queamaliberdadeevoaparalonge,guardandonas
penasascoresdoslugaresporondepassaeregressando,comassaudadesquesooventodo
amor,aolugarondeumameninaoaguarda,sabendoqueameninano
70
vaifecharagaiola".
Normalmentesobrepesquisas...Qualamaiorfontedeinformaopesquisadapelosalunos?
AspesquisassedoprioritariamentenaInternetouembibliotecas?
Emambas.Osalunosgerem,quaseemtotalautonomia,ostemposeosespaoseducativos.
Escolhemoquequeremestudarecomquem".Cornonohmanuaisiguaisparatodos,a
bibliotecaeasnovastecnologiasdeinformaoecomunicaosolocusdeencontro,de
procuraedetrocadeinformao.Recorrese,porvezes,sbibliotecasdaautarquia,de
familiares,devizinhos,oudeassociaeslocais.E,comoevidente,osprofessoresso
tambmumafontepermanentedeinformao,segurana,interrogaes,afetos...
Maisimportantequeoslugareseasfontessercompreenderasdimensesdodesenvolvimento
dosentidocrtico(tambmrelativamentearecolhaeseleodeinformao)edofomentoda
partilhadainformao,nosentidodacomunicaoedodesenvolvimentodeumaculturade
cooperao.
UmdospontosqueaEscoladaPontevalorizaaautonomiadeseusalunos.Queatitude
professoreseaescolatomamemcasodedesinteressedosalunos,denocumprimentodas
tarefasoudosprazos?
Seacontecedesinteresseporpartedeumaluno,aescolaestdoente,estdoenteoaluno,ou
estoambosenfermos.Bastardeterminaraetiologia,buscarremdioeverificarosefeitosdo
tratamento...
AGeninhaandavamalcomasamigasecomavida.EaprofessoraRosaandavapreocupada
comaquelatristezademuitosdias.Naquelamanh,naverificaodostrabalhos,deixouno
cadernodaGeninhaumpontodeinterrogao.Quandovoltasseapassarpelogrupo,osinalde
pontuaointerromperlheiaalufalufaerecordarlheiaanecessidadeeleconversarcoma
Geninhaedetiraraquelatristezaalimpo.Decorridosbrevesminutos,lvoltou.Nolugarda
interrogaoquedeixara,haviaagoraduasinterrogaessimetricamentegeminadas.Um
coraodelinhacurvatintaazuldireitaeoutralinhafeitadelpisesquerda.Eumponto
queagoradeveriaserfinalfoiumpontodepartidadepalavrasmansasealgumaslgrimas.
AGeninhasprecisavadesabafar.
71
Algoqueparecesermuitoincentivadoaformaodeumacadeiadesolidariedadeentreos
alunos.HdoisespaosTenhonecessidadedeajudaemePossoajudarem
emqueascrianasescrevempequenosannciosprocuradeajudaparadificuldadesem
suaspesquisas.Comoesseespaofunciona?
Nosidosde70,aindanotateardeumprojeto,osmidoschamavamaotrabalhodepesquisa
quejiamfazendo"aprenderemliberdadeecomcategoria".Ebemsabiamoqueisso
significava.Nessetempo,osprofessorestambmjtrabalhavamemliberdadeecom(alguma)
categoria.Como?fcildeexplicar...
Atentesenumexcertodeentrevistaaumaprofessorarecentementeintegradanaequipe:"o
trabalhodeequipequenosfazsuperarodesgaste,quenosajudaaultrapassarosobstculos.
Facilitadorofatodenoestarmossozinhosnumasala,termosumaperspectivadetodaa
escolaenosdaquelegrupoquenscontrolamos.Numprojetocomoeste,apessoanotem
aquelafrieza,aquelasolido,apessoafaztudocommaisgosto,maiselaedmuitomaisde
si,claro.Sintomeemfamlia,completamente".
Talcomoaprofessora,osalunostambmsesentem"emfamlia".E,emfamlia,supostoo
amoreainterajuda.
Outroespaomuitointeressantesooscomputadores"achobom"eachomauemqueos
alunosexpressosuasopiniessobreaescola.Essesinstrumentosforampensadospara
exercerquepapelnavidacotidianadaescola?
Entreoutros,ododesenvolvimentodosensocrtico,masnos...Asreuniessemanaisda
Assembliaeosdebatesdofimdecadadiadeescolatambmsealimentamdas"queixase
sugestes".
Ascrianasescreveramumdocumentocomseusdireitosedeveres.Queaspectosdesses
documentososenhordestacaria?
Talvezrelevasseofatodenoconstaremmuitasproibiesedeodocumentoqueosprprios
alunospropemeaprovamseraMagnaCartaquelhespermitelibertaremsedatutelados
professoreseseremdignosdoexercciocotidianodaliberdadenaresponsabilidade.As
nossascrianasnosoeducadasapenasparaaautonomia,masatravsdela,nasmargensde
umaliberdadematizadapelaexignciadaresponsabilidade.
72
Buscamosumaescoladecidado,indispensvelaoentendimentoeprticadademocracia.
Procuramosnomaisnfimopormenordarelaoeducativa,formarocidadodemocrticoe
participativo,ocidadosensvelesolidrio,ocidadofraternoetolerante.
Osalunosrenemsesemanalmenteemassemblia.Oquepodesertratadonessasocasies?
Almdoquepretendemestudar,oquecrianaspodemdecidirsobreaorganizaointernada
escola?
Paraexercerasolidariedadenecessriocompreendla,vivlaemtodoequalquermomento.
NaPonte,cadacrianaagecomoparticipantesolidriodeumprojetodepreparaoparaa
cidadanianoexercciodacidadania.Foiporissoqueseconstituiu,hcercade20anos,a
Assemblia.poraquepassaaparticipaodascrianasnaorganizaointernadasua
escola.Osmidossabemque"aAssembliaumacoisaimportante",que"osalunoseos
professoresrenemseediscutemjuntososproblemasdaescola",que"aprendemosarespeitar
regrasearespeitarnosunsaosoutroseadecidiroquemelhorparatodos".Quandouma
professora,emplenaassemblia,perguntouCatarina(seteanosdeidade)"Quandoacontece
cidadania?",apequenarespondeuprontamente:"Acontecesempre".E,quandoaprofessora
insistiu,pedindoqueaalunaexplicitassearesposta,estaacrescentou:quandoeulevantoo
braoparapedirapalavraoupedirajuda,quandomelevantoearrumoacadeirasemfazer
barulho,quandoajudoosmeuscolegasnogrupo,quandoapanholixodochoeodeitono
caixotedolixo,quandoouoomeucolegacomateno,quandoestounaAssemblia...
Emmeadosdeoutubrode2000,ficouconcludomaisumprocessodeeleioeinstalaoda
MesadaAssembliadeEscola.Aeducaonacidadaniacernecotidianodonossoprojeto
reassumiuasuacompletaexpresso:osmidosjpodemdirigirpropostasaosseus
representanteseleitos,reuniremdebate(todososdias)eemassemblia(sextafeira).
O"Livrodaquinzena"(semprecoerentecomosprojetosqueestosendodesenvolvidospar
todaaescolaemdeterminadaquinzena)constituiseemrefernciaparaaproduoescrita.O
eventualleitorpoderserinduzidoapensarque,pelocontedoeestilo,otextoaseguir
transcritotero"dedinhodoprofessor...Efetivamente,notem.Acrescentaremosquefoium
dosvriostextosque,hoje,enquantoredigiaesteartigo,
73
encontreinacaixinhados"textosinventados"caixadostextosqueosalunosredigem
quandoecomodesejam,escritopelaCludia,quetemoitoanosdeidade.Vejamosalguns
excertos:
Caminhosdaliberdade.Comoanossaescolatentaserumexemplodecidadania,temosum
livrodaquinzenaquenosfala,exatamente,dessetema.umlivrochamadoAcidadania
explicadaaosjovenseaosoutros,escritopelopoetaJosJorgeLetria.Diznosque,todosos
dias,fazemoscoisasquetmavercomcidadania.Queumapessoasbomcidadoquando
temcapacidadeparaseorientarpelosdireitosedeveresqueestonosdocumentoscomoa
ConstituiodaRepblica(...).Asolidariedadeumamaneiradeserbomcidado.Ns
temossolidariedadequandoajudamosadarmelhorescondiessvtimasdasguerras,
quandoajudamosalgumaatravessararua(...).Comoqueestamosaaprendercomesse
livro,restameconcluirqueacidadaniaumaformadeparticiparnavidacoletivaedesaber
terconscinciaparamelhoraravidadosoutros.
Ou,comoescreveuaFrancisca(deoitoanos)numoutro"textoinventado","sercidado,
acimadetudo,respeitarosoutros".
verdadequeasC1ianasorganizamtribunaisparajulgaroscasosdeindisciplina?
Em1998,otribunalfoisubstitudoporuma"ComissodeAjuda"(pordecisoda
Assemblia!)comcomposioefunesmuitodiferentes.Ovelhoeineficaz"castigo"foi
substitudopelo"ficararefletir"epelaajudade"fadasorianas"(quemjleuolivrinhoda
SophyadoMelloBreynersaberaoqueascrianassereferem).
Comooobjetivodosobjetivosfazerdascrianaspessoasfelizes,foiinstitudauma
"caixinhadossegredos".aqueapesquisadasalmasinquietas(indisciplinadas?)comea.
Nacaixadepapelo,osalunosdeixamrecados,cartas,pedidosdeajuda.A"caixinhados
segredos"ensinaosprofessoresareaprender.quenemsempreoquepareceser
"indisciplina"o.Os"recadossegredos"provamno.
Todasasmanhs,oArnaldojchegacansadodeduashorasdetrabalho.Antesderumar
escola,oRuifoiaolavradorbuscaroleite,levouosirmosmenoresaoinfantrio,fezos
recadosdaDonaAlice,arrumouacasatoda.OCarlosfaltaquasetodasastardes.O
74
paimandaodistribuirportodaavilaasfolhasquedonotciadosfalecimentosdavspera,ou
temquecarregarasalfaiasdosfunerais.
Otempoamareleceuasfolhasdos"recados"ondeascrianasdeixaramficarpedaosdevida.
Aosnoveanos,oFernandodisseoquequeriaserquandofossegrande,escreveuosprojetosdo
seufuturoparasempredestrudosnumestpidoacidentenamotoqueelecompraracomos
primeirossalriosdetecelo.Outrosnochegaramaadultosporsedeixaremenvolvernas
teiasqueadrogatece.Houvetambmquemabandonasseaescolaeoptassepelasliesquea
escoladavidaoferece.Haveraindaalgumqueousefalarde"indisciplina"nasescolas?
Confessoaminhacompletaignorncia;deindisciplinanadasei.Seiapenasdecrianasque
doliesdeautodisciplinanasuaescola.Seidecrianasquenoentendemaindisciplinado
gritarmaisaltoqueoprximo,nasassembliasdeadultos,porquenasuaassembliasemanal
erguemobraoquandopretendemintervir.Seidecrianasdeseis,seteanos,quesabemfalar
ecalar,proporeacatardecises.Socrianascapazesdeexpor,comserenidade,conflitose
de,serenamente,encontrarsolues.Socidadosdetenraidadeque,noexercciodeumali
berdaderesponsavelmenteassumida,instituramregrasquefazemcumprirnoseucotidiano.
Poderocontinuarachamarlhesalunos"utpicos",quenemporissoelesdeixarodeexistir.
A"indisciplina"afilhadiletadoautoritarismoedapermissividade.Adisciplinaaqueme
refiroaliberdadeque,conscientementeexercida,conduzordem;noaordemimposta
quenegaaliberdade.Comopoderemospensaremcontrolarasguasrevoltasdeumrio,senos
esquecemosdasmargensqueascomprimem?
Finalmente,soulevadoaperguntarsobreaparticipaodospais.Comosoo
relacionamentoeointercmbioentrepaiseescola?Quetipodecontribuioelesdo
escola?
Aconcepoeodesenvolvimentodeumprojetoeducativodeescolasoumatoconetivoes
tmsentidonoquadrodeumprojetoocaldedesenvolvimento.Umprojetoconsubstanciado
numalgicacomunitriapressupeaindaumaprofundatransformaocultural.Osucessodos
alunosdependedasolidariedadeexercidanoseiodeequipeseducativas,quefacilitaa
compreensoearesoluodeproblemascomuns.
75
Em1976,ospaisnoapareciamnaescola,masacreditvamosqueseriapossvelestabelecer
comunicaocomasfamliasdosalunos,seospaisnofossemchamadosapenasparaescutar
queixasoucontribuirparareparaesurgentes.Questionvamosporquerazoelesiam
igreja,aoestdio,aocaf...enovinhamescola.Quandoencontramosaresposta,ajudamos
ospaisdosalunosafundarumaassociaonumtempoemqueaindanohavialeisparaas
regular.Aassociaodepaishojeuminterlocutorsempredisponvel,umparceiro
indispensvel.
Masacolaboraodospaisnoserestringesatividadespromovidaspelasuaassociao.
Noinciodecadaano,todososencarregadosdeeducaoparticipamnumencontrode
apresentaodoPlanoAnual.Mensalmente,aosbadodetarde,osprojetossoavaliados
comoseucontributo.Ehsempreumprofessordisponvelparaoatendimentodirio,se
algumpaiosolicita.Aprticadiznos,aindahoje,queospaistmdificuldadeemconceber
umaescoladiferentedaquelaquefreqentaramquandoalunos,masque,quandoesclarecidos
econscientes,aderemecolaboram.
76
TRABALHOCOOPERATIVOEMUDANADEATITUDESPROFISSIONAIS
NAESCOLADO1CICLODOENSINOBSICO
CentrodeFormaoCamiloCasteloBrancoExcertodoprogramadoestgio,centradonaEscoladaPonte,
promovidopeloCentrodeFormaoCamiloCasteloBranco(VilaNovadeFamalico)edirigidoaprofessores
doensinobsico.Tratasedeumaaodeformaocontnua,(a)creditadapeloConselhoCientficoPedaggico
daFormaoContnua.
RazesjustificativasdeumestgiocentradonaEscoladaPonte.
1.Aeducaosempreuma"aventura"coletivadepartilha:deafetosesensibilidades,de
conhecimentosesaberes,deexpectativaseexperincias,deatitudesevalores,desentidosde
vida...Pensaraeducaonumalgicaburocrticaecorporativademeraadio,confrontao
oujustaposiode"papiseducacionais"(emquecada"parceiro"ou"agente"semanteria
acantonadonasuailhade"autonomia",ssaindodelaemmomentosritualizadospara
cumprirumafunoestatutriaouorganizacional)pensaraeducaonumaperspectiva
profundamenteredutora,socialeculturalmenteperversa.Reforarosmecanismosde
interaosolidriaeosprocedimentoscooperativos(ademais,numaeraemqueaemulao
individualistaeo"salvesequempuder"dacompetiomaisdesumanizadaparecem
sinalizarosentidonicodopsmodernismocivilizacional),pois,umimperativode
qualquerpolticaeducativaquepretendaassumiraeducaocomoumaresponsabilidade
social.
2.Oshbitos,profundamentearraigados,detrabalhosolitrio,individual(ista)eno
cooperativodosprofessoressoumdosprincipaisfatoresdeempobrecimentodosambientes
deensino/aprendizagemedasprticaseducativas.Seofenmenoatravessatransversalmente
todoosistemadeensinoetem,porventura,nasuniversidadesasuaexpressomaisabsurda,
todaviano1 ciclodoensinobsico,aindapredominantementeorganizadonalgicada
monodocncia,queoseuimpactonegativomaissefazsentir.Omodelodoprofessorfechado
asetechavesnasuasala(cela)deaula,"orgulhosamentes"nodesempenho,maisoumenos
ritualizadoeraramenterefletido,dastarefascurriculares
77
quelhecabem(ouelejulgacaberemlhe),aindahojeo"modelo"prevalecenteentreos
ensino,cadaumcomoseuprofessor"titular"eassuascrianas.Aescolaumarquiplago,
ondecadailha(cadasala)temasuadentidade(quandochegaatla)easua
lgicamuitoprpria(ouimprpria)deorganizao
efuncionamento.Aresponsabilidade
educacionaldoprofessorcircunscreveseaoquesepassanointeriordasuasaladeaulae,
mesmoassim,umaresponsabilidadepoucomaisdoqueficcional,dadasairrelevnciaea
ineficciadosmecanismosdeavaliaonoburocrticadaatividadedocente.Acantonado
nospequenosespaosquedomina,eacumulandosucessivosdficitsdeautoestima,
seguranaemotivaoprofissionais,cadavezmaisincapazdepartilharedeinteragir
dialeticamentecomoscolegaseosdemaisparceiros,oprofessordo1ciclotende
freqentementeaentrarnumprocessodeverdadeirainfantilizaocultural,cientfica,didtica
epedaggica,querapidamenteodesqualificaparaoexercciodafunoeducacional.Essa
tendnciaparaoprogressivoempobrecimentodosnveisdeconscinciaedospadresde
desempenhoprofissionaldosprofessoresdo1 ciclorepresentaumdosprincipaisproblemas
dosistemaeducativo,escalanacional,regionalelocal.
Umapolticadeformaocontnuaquenopretendasercomplacentecomasinrcias,os
bloqueamentoseasfragilidadesdosistematmdeelegercomoumdosseusprincipais
objetivosestratgicosoreforodaautoestimaeaelevaodosnveisdeconscinciaedos
padresdedesempenhoprofissionaldosprofessoresdo1ciclo.
3.Autonomia,trabalhocooperativo,projetoeducativoinovadoreamplamentepartilhadopela
comunidade,equipeestveldeprofessoresfortementemotivados,lideranaclarae
persistente,competnciaelucidezprofissionaisemdoseselevadastransformaram,nasduas
ltimasdcadas,aEscolado1CiclodoEnsinoBsicodaPonte(ViladasAves)numadas
maisextraordinriasrefernciasdequalidadedostemasieducativo,emPortugal.Durante
algunsanos,olhadacomdesconfianapelastutelas(eobjetodevriastentativasdeasfixia),a
experinciadeautonomiadaEscoladaPontehoje,genericamente,apontadacomoum
exemploeumparadigmadeexcelncia.
Umaescolasemclasses,semturmas,semnveisestanquesecomprogramasmedidade
cadaalunopareceumautopia,EmViladasAves,naEscoladaPonte,h
78
quemacreditequeosonhocomandaavidaeoresultadoumaescolaaberta,ondesetrabalha
emequipeeospaisfazempartedeumprojeto.(Cf."EscoladaPonte:Umensinosem
paredes",TerritrioEducativo,revistatrimestraldaDireoRegionaldeEducaodoNorte,
n 2,dezembrode1997).
NaPonte,foiquestionadoomitodamonodocncia,quandoesteseopsaquetodos
osprofessoresealunosemqualquermomentoseencontrassem,seconhecesseme
mutuamenteseajudassem.Desdehmuitosanos,todososprofessoressoprofessoresde
todososalunosetodososalunossoalunosdetodososprofessores.
Umdosmaioresbicesaodesenvolvimentodeprojetoseducativostemconsistidonaprtica
deumamonodocnciaredutoraqueremeteosprofessores,paraoisolamentode
espaosetemposjustapostos,entreguesasiprpriosecrenanumaespecializao
generalista.Oisolamentofsicoepsicolgicodoprofessordoensinoprimriofoisempre
fatordeinseguranaeindividualismo(...).
NaPonte,todososprofessorespodeminteragircomtodososalunos,emqualquer
momento.Aceitamoquestionamentodassuasprticasporqueseapiammutuamente.E
nosetrataapenasdaconsideraodeumaintensa
relaointerindividual,trataseda
recriaodeumamemriacoletivaqueseestrutura,
reformulaeafirma.Adescobertade
valorescomunspermitepercorrerumitinerriocomum,quereforavnculosafetivose
geradordeumintensosentimentodepertena.Aformaopessoalesocialtambmpassapor
aqui.(JosPacheco,"Umaescoladereaaberta,in:RuiTrindade,Asescolasdoensino
bsicocomoespaosdeformaopessoalesocial:Questeseperspectivas.Porto:Porto
Editora,1998)
4.Assumindoumaperspectivaeminentementeecolgicadeformaocontnua,oCentrode
FormaoCamiloCasteloBrancopretendecomopresenteprojetodeformao,concebido
namodalidadedeestgio,contribuirparaadifusoeaamplificaodasexperincias
extremamenteinovadoraseletrabalhoooperativocdesenvolvidasnaEscoladaPonte.
Nosetrata,pois,apenas,deproporcionaraalgunsprofessoresdoensinobsicouma
experinciaformativaoriginaleprofundamenteestimulante,quelhespermitacompreender
79
como,naprtica(enonateoria),nonveldo1ciclodoensinobsico,possvelorganizare
prparafuncionarumaescola,umensinoeumprojetoeducativodequalidade.Pretendese
tambmdifundir,muitoespecialmenteentreasescolasdo1ciclodoconcelhodeV.N.
Famalico,oconhecimentocompreensivodasexperinciasdesenvolvidasnaEscoladaPonte,
erigindoascomoexemplodeautonomiaedeinovao,numaalturaque,porforada
aplicaodonovoregimededireoegestodasescolas,asinrciaseosbloqueamentosque
resultamdaprticadamonodocnciaedotradicionalisolamentodasescolasdo1ciclovo
serpostos,radicalmente,emcausa.
80