Está en la página 1de 169

AEscolacomquesempresonhei

SemimaginarquePudesseExistir

RubemAlves

EscoladaPonte:umnicoespaopartilhadoportodos,semseparaoporturmas,
semcampainhasanunciandoofimdeumadisciplinaeoinciodeoutra.Alio
social:todospartilhamdeummesmomundo.Pequenosegrandessocompanheiros
numamesmaaventura.Todosseajudam.Nohcompetio.Hcooperao.Aoritmo
davida:ossaberesdavidanoseguemprogramas.Soascrianasqueestabelecem
osmecanismosparolidarcomaquelesqueserecusamoobedecersregras.Poiso
espaodaescolatemdesercomooespaodojogo:paraserdivertidoefazersentido,
temdeterregras.Avidasocialdependedequecadaumabramodesuavontade,
naquiloemqueelasechocacomavontadecoletiva.Eassimvoascrianas
aprendendoasregrasdeconvivnciademocrtica,semqueelasconstemdeum
programa...

Sumrio

PREFCIO

ASLIESDEUMAESCOLA:UMAPONTEPARAMUITOLONGE..05

AdemarFerreiradosSantos

OPSSARONOOMBRO

18

FernandoAlves

KOAN 19

QUEROUMAESCOLARETRGRADA

AESCOLADAPONTE(1)

28

AESCOLADAPONTE(2)

32

AESCOLADAPONTE(3)

35

24

AESCOLADAPONTE(4)

39

AESCOLADAPONTE(5)

43

RubemAlves

OESSENCIALNOCABENASPALAVRAS

47

EscoladaPonte

AESCOLADAPONTE:BEMMEQUER,MALME

52

PedroBarbasAlbuquerque

ESCOLADOSSONHOSEXISTEH25ANOSEMPORTUGAL 65

JosPacheco

TRABALHOCOOPERATIVOEMUDANADEATITUDES

PROFISSIONAISNAESCOLADO1CICLODOENSINO

BSICO

77

CentrodeFormaoCamiloCasteloBranco

PREFCIO

ASLIESDEUMAESCOLA:

UMAPONTEPARAMUITOLONGE...

AdemarFerreiradosSantosAtodosaquelesque,numquartodesculo,fizeramdaEscolada

Ponteaquiloqueela.

AosmembrosatuaisdaequipeAna,Alzira,Arlete,Ester,Eugnia,Lcia,Margarida,
PalmiraeRosa.

Aosmenosatuais:lvaro,Carla,Ftima,MariadasDores,MariaJos,MariaJosAlves,
Lusa,ZliaeZPacheco.

AoPaulo,RuteeSlvia.

Nunca,pormaisanosqueviva,conseguireidizeresignificaroquantovosdevocomo
cidado,comopaiecomoprofessor.

Nocobionemdisputoosteusolhos

Noestousequeresperaquemedeixesveratravsdosteusolhos

Nemseitampoucosequeroveroquevemedomodocomovemosteusolhos

Nadadoquepossasvermelevaravereapensarcontigo

Seeunoforcapazdeaprenderaverpelosmeusolhoseapensarcomigo

Nomedigascomosecaminhaeporondeocaminho

deixamesimplesmenteacompanhartequandoeuquiserSeocaminhodosteuspassosestiveriluminado

pelamaiscintilantedasestrelasqueespreitamasnoiteseosdiasalguresnacaminhadacertamentenos
reencontraremos

Nomeexpliquescomodevereiser

quandoumdiaascircunstnciasquiseremqueeumeencontre

noespaoenotempodecondiesquetuentendesedominas

Semeiatecomoseoferecetesimplesmentecolheitaderodasashoras

Nomeprendasasmos

nofaasdelasinstrumentodcildeinspiraesqueaindanovivi

Deixamearriscaromoldetalvezincertodeixamearriscarobarrotalvezimprprio

naoficinaondeganhamformaepaixotodosossonhosqueantecipamofuturoEnomeobriguesaleros
livrosqueeuaindanoadivinhei

nemqueirasqueeusaibaoqueaindanosoucapazdeinterrogar

Protegemedasincursesobrigatriasquesufocamoprazerdadescobertaecomosilncio(intimamentesbio)
dastuaspalavrasedosteusgestosajudameserenamentealereaescreveraminhaprpriavida

Vemosparaforaevemosparadentro.Fora,vemosapenasoquedeefmerosevaioferecendo
aohorizontedosnossosolhos.Dentro,tendemosaveroquenoexiste,freqentemente,o
quedesejaramosqueexistisse...

Mas,sendoemboraaqueleque,porinventaroquenoexiste,antecipaegerminaofuturo,o
olharparadentroseriaumolharcompletamentevaziodesentidosenodialogasse
permanentementecomtudooqueexiste,foradele.

Nenhumamudanasefundanonada,nanegaodahistriaoudarealidadeoudassuas
aparncias,pormaisefmerasqueseapresentemaosnossosolhos,quandoelesvempara
fora.Todasasutopiassereportamaoqueexisteetudooqueexisteaspiraaoquenoexiste.
Oquenoexisteprecisadoqueexistecomosefosseasuafacemaisoculta.

Daqueoolharparadentroeoolharparaforanosejamolharesinimigosoudisjuntivos.So
olharesquesevemtambmumaoutroequeeroticamentesedesejam,aspirando
comunho.Olharapenasparaforaouparadentroseriadolorosamenteinsuportvel.Se
tivssemosapenasolhosparaoquexistenoveramosoquefaltaecegaramosparaas
utopias.Sevssemosapenasoquenoexisteregressaramosrapidamenteaumaimensa
cavernadesombrasecegaramosparaacontemporaneidade.Emambososcasos,
perderamosacapacidadedeverpelosnossosprpriosolhos(muitodistintodeverapenas
comosolhosdosoutros)...

Nenhumpensamentoreclamatantoacomunhodosolharesparaforaeparadentrocomoo
pensamentosobreaeducao.

Deresto,aeducaoissomesmoumpermanentemovimentonosentidodadecantaoe
daintersecodessesolhares.Comeamosportreinaredesenvolverapenasoolharparafora.
Durantealgunsanos,permanecemoscegosparaoquenoexiste.Sdescobrimosoolharpara
dentroecomeamosapressentiroquenoexistequandosenosimpeounosimpostaa

necessidadedeinterrogarecompreenderoquevemosforadens.Esseoprimeiromomento
mgicodaeducao.Omomentoemquefinalmentenosapercebemosdequehumimenso
mundoparaalmouaqumdomundoqueespreitamosforadens.Ummundoreservado,
nicoetantasvezesincomunicvel,feitooufazvelnossaprpria

medidae,emtantosaspectos,insusceptveldeserentendidooupercebidopelosoutros.esse
mundointerior,scaptvelpeloolharparadentro,quedexpressonossaidentidadee
singularizaonossodestino.E,precisamente,medidaquevamostomandoconscincia
dessemundointerioreque,simultaneamente,vamosaperfeioandoafocagemdoolharpara
fora(ouseja,aperfeioandoanossaprpriapercepoecompreensodomundoexterior)
queavanamosparaosegundoedecisivomomentomgicodaeducaoomomentoem
que,finalmente,podemoscomearaescreveranossaprpriavida,nicaeirrepetvel

Souointervaloentreoquedesejoser

eosoutrosmefizeram.

oumetadedesseintervalo,porquetambmhvida,..

lvarodeCampos

Aeducaoumcaminhoeumpercurso.Umcaminhoquedeforasenosimpeeopercurso
quenelefazemos.Deviamserporisso,indivisveiseindissociveis.Comoosdoisolhares
comquenosabrimosaomundo.Comoasduasfaces,avisveleaoculta,doquesomos.Os
caminhosexistemparaserpercorridos.Eparaserreconhecidosinteriormenteporquemos
percorre.Oolharparaforavapenasocaminho,identificaocomoumobjetoalheioe
porventuraestranho.Soolharparadentroreconheceopercurso,apropriandosedosseus
sentidos.Ocaminhodissociadodasexperinciasdequemopercorreapenasumaproposta
detrajeto,noumprojeto,muitomenosonossoprprioprojetodevida.Ocaminhoestl,
masverdadeiramentesexistequandoopercorremosesopercorremosquandoovemose
opercebemosdentrodens.Outracoisa,alis,nopretendiasignificaropoeta,quando
escreveu:

Caminhante,oteurasto

Ocaminho,enadamais;

Caminhante,nohcaminho

Ocaminhofazseaandar.

AntonioMachado,Provrbiosycantares

Ocaminhoorastoqueneleprojetamos.Daquepensaraeducaoapenasemfunodos
caminhoscomotantosinsistemaindacmfazlopensaraeducaoque

aindanoo,pensaraeducaosimplesmentenaticadoseducadorestopgrafos,abrira
objetivadoolharparaforaefecharaobjetivadoolharparadentro.Ecrernessaespantosa
mistificao(comoAntonioMachadoseririadela)dequesooscaminhosquefazemos
caminhantesenoocontrrio...

Porisso,osculoXXfoinoosculodorenascimentodaeducao,o"sculoda

criana",comotantosingenuamentechegaramavaticinar,masosculodaagoniada

educao,dasuacanonizaoinstrumental.Umamiradedemicrossaberessobreos

trajetospossveisdoseducveisnaescolaenasociedadeabateuse,comoumespessoequase
impenetrvelnevoeiroderacionalidade,sobreocampodevisodosprticoseprofissionaisda
educao,turvandoehiperatrofiandoosseusolhareselevandoosaagir,nocomo
promotoresinteligentesesolidriosdepercursosdeaprendizagemededesenvolvimento
pessoal,diferenciadosehumanamentequalificados,mascomopeasmenoreseoscilantesde
umacomplexa,gigantescae,tantasvezes,estpidaengrenagemdeadestramentocognitivoe
de(comodiriaRubemAlves)pinoquizaocultural.

luzdetudooqueficadito,opresentelivro,avriosttulos,umlivroexcntrico.
Excntrico,desdelogo,pelanaturezadoobjetodequeseocupa:umaescolaforada

normadomenordenominadorcomum,queosguardiesdanorma,primeiro,tentaramem

vo

asfixiaroudomesticare,depois,procuraramdelicadamenteentronizar(e

profilaticamentecircunscrever)comovestgioarqueolgicoeexcrescnciacrepuscularde
umacertaprxisromnticaemarginaldeeducao...

Excntrico,tambm,porque,entrecruzandoosolharesparadentroeparafora,retiraeinfere
autopiadarealidadeenoocontrrio,atrapalhandoocnicopragmatismodos
desconstrutoresprofissionaisdeutopias...

Excntricoaindaporqueprojetasobreumaescola"primria",amais"inferior"e
politicamentedesqua1ificadadasescolasditasnosuperiores,umolharapaixonadamente
"interior"enarrativo,afetivamentecmpliceesolidrioumolharqueeleprprioum
desafiodeseduoeumaprovocaoaoutrosolhares,porventuramenosamigveis...

AEscoladaPonten 1,emViladasAves(conselhodeSantoTirso),oobjetodasnarrativas
edosdepoimentosreunidosnopresentelivro.

QuerodizeraoleitorqueadescobertadaEscoladaPonterepresentoutambmparamim(para
quemnorepresentar?)umaextraordinriefulgurante"experinciade

iluminao".Estavaali,defato,"aescolacomquesempresonhara,semimaginarquepudesse
existir".

OquemaisfortementecomeoupormeimpressionarnaEscoladaPontefoiadocee
fraternalserenidadedosolhares,dosgestosedaspalavrasdetodos,crianaseadultos.Ali,
ningumtemnecessidadedeengrossarouelevaravozedeseprembicosdepsparase
fazerouviroureconhecerpelosdemaisporquetodossabemqueasuavozcontaeparaser
ouvida.Equemdizavozdizomais.Comoascrianasnosoeducadasparaacompetio,
masparaaentreajuda(eoexemplovemdosadultos,porquearotinadeentreajudaest
institudanaEscolaemtodososnveiscomosefosseaverdadeiramatrizdoseuprojeto
cultural),aspulsesdeinveja,cimeourivalidade,etodaaagressividadecomportamental
quelhesandaassociada,estoquaseausentesdosgestoscotidianosdosmembrosdessa
comunidadeeducativa.PorissoquenaEscoladaPontenofazsentidofalardeproblemas
deindisciplina,porquetodosapiamtodos,todosacarinhamtodos,todosajudamtodos,todos
so,afetivamente,cmplicesdetodos,todosso,solidariamente,responsveisportodos.E,
nomenossignificativo,todossabemonomedetodos,ouseja,todosprocuramreconhecere
respeitaraidentidadedetodos...

Percebimaistardequeaserenidadequeespreitanosolhares,nosgestosenaspalavrasdas
crianasnomaisdoqueoresultadoesperadoe(acrescentariaeu)inevitveldo"segredo"
daintervenopedaggicadosprofissionaisdeeducaodaPonte.Umsegredofeito,
simplesmente,deduaspalavrasedascorrespondentesatitudes"meiguice"e"pacincia".
Pareceromnticoeforademodanumtempoemquenasescolasenasociedadetantasvozes
supostamentepreocupadascomaagressividadeeaindisciplinadosalunosseerguema
reclamarrigorosamenteocontrrio.Podeparecerromnticoeforademoda,masaverdade
quea"meiguice"ea"pacincia",naEscoladaPonte,acontecemdeumaformaabsolutamente
espantosa.

Poderooscnicosdeserviodizerqueumaescoladecrianastranqilasefelizesno,
necessariamente,umaescolaeficazentendasepor"eficaz"oquesequiser.Poderoat
dizerquenumasociedadeutilitaristaquelidamalcomasaspiraesdefelicidadedas
pessoas,umaescoladecrianasfe1izesumaescolaemconflitoeemrupturacoma
sociedade,cujaexistncia,porisso,aprpriasociedadenodeveriatolerar,emnome,
porventura,doreconhecimentodo"direito"dacrianaasereducadanaeparaa

infelicidade,ouseja,aserpreparadaparaofuturo.

Ogrosseirismodeumargumentodessetipoatualmentetoemvogaemcertoscrculos
mediocrticosqueparecemprofessar,nostalgicamente,oregressoaumaescoladecaserna
"puraedura"noresistemeridianaverificao(aoalcancedequalquereducador
minimamenteexperimentado)dequeosambientesamigveisesolidriosdeaprendizagemso
precisamenteaquelesquemaisemelhorfavorecemaaprendizagem,porquenelesqueas
crianas,defato,sentemsemuitomaisseguras,disponveisemotivadasparaaprendere,oque
nomenossignificativoemtermoseducacionais,paraaprenderumascomasoutraseno
apenascomosadultos...

MasaEscoladaPontenoapenas(ejnoseriapouco)umambienteamigvelesolidriode
aprendizagem.Maisdoqueumaescola,elaverdadeiramente,semeufemismos,uma
comunidadeeducativaedaofascnioqueelaexerceemtodosaquelesquenoserevemno
modelototalitriodesociedadquenosregeequeaindanodesistiramdesonharedelutarpor
umasociedadediferente.Equemdizsociedadedizescola...

APonte,desdelogo,umacomunidadeprofundamentedemocrticaeautoregulada.
Democrticanosentidodequetodososseusmembrosconcorremgenuinamenteparaa
formaodeumavontadeedeumsabercoletivosedequenoh,dentrodela,territrios
estanques,fechadosouhierarquicamentejustapostos.Autoregulada,nosentidodequeas
normaseasregrasqueorientamasrelaessocietriasnosoinjunesimpostasou
importadassimplesmentedoexterior,masnormaseregrasprpriasquedecorremda
necessidadesentidaportodosdeagireinteragirdeumacertamaneira,deacordocomuma
idiacoletivamenteapropriadaepartilhadadoquedeveserovivereoconvivernumaescola
quesepretendaconstituircomoumambienteamigvelesolidriodeaprendizagem.

Maisdoqueumprojetodeeducaoparaacidadania,oqueverdadeiramentedistinguea
EscoladaPonteumaprxisdeeducaonacidadania.Essaclarificaoverdadeiramente
fundamentalparaentenderoquesepassanaPonte.Osentimentoprofundamentearraigadono
indivduodepertenaaumacomunidadeeaconscinciaquedeledecorredosdireitose
deveresquenosligamaosoutrosnoseaprendemnascartilhasounosmanuaisdecivismo,
masnaexperinciacotidianaderelacionamentoecolaboraocomosqueestomaisprximos
dens.Ocivismonoseensinaenoseaprende

10

simplesmente(comodiriaopublicitrioFernandoPessoa)"entranhase",isto,organizasee
praticasenodiaadia,deumaformapermanente,consistenteecoerente.Edaprticado
civismoqueresultamaaprendizagemeaconscinciadacidadania.HmuitoqueaPonteo
percebeuequeageemconformidade.

TudooqueacontecenaEscoladaPonte,antesdemaisnada,"educaonacidadania".

Quandoascrianaspesquisam,investigameaprendememgrupoeas"maisdotadas"se

responsabilizampeloacompanhamentoeoapoioaprendizagemdas"menosdotadas...

Quandoascrianas,desdeainiciao,habituamseapedirapalavraparafalarehabituamsea
ouvirosoutrosemsilncioecomadevidaateno...Quandoascrianasquejulgamsaber
maisousermaiscapazessentemsecoletivamenteestimuladasaoferecerajuda,equandoas
quejulgamsabermenosousermenoscapazesnosesenteminibidasdepedirajuda...
Quandoascrianas,nodebatedirio,partilhamcoletivamenteassuasangstias,osseus
sonhos,assuasdvidas,assuasopinies,assuaspropostaseofazem,sabendoquevoser
escutadaserespeitadaspelosdemais...Quando,noinciodecadaanoescolar,as

crianasseenvolvemnaeleiodosmembrosdamesadaAssembliaequando,deuma

formaextremamenteempenhadaeresponsvel,promovemaconstituiodelistas,elaboram,
divulgamediscutemosrespectivosprogramasdeao,organizamtodooprocessoeleitorale
participamnacampanha...Quando,todasassextasfeiras,naAssemblia,ascrianasrefletem
sobreosprojetoseosproblemasdaescolae,solidariamente,procuramcontribuirparaasua
concretizaoeresoluo...Quandoascrianas,todososanos,contratualizamcomosadultos
asuacartadedireitosedeveres...

Quandoascrianas,todososdias,vivemoexemplodeentreajudaedeestreitaefraternal
colaboraodosseusprofessores...Quandotudoissoetudoomais(quesvisto)acontece
numambienteamigvelesolidriodeaprendizagemaeducaonacidadaniaoprprio

respiraresentirdacomunidade,noumaenxertiadeconceitospretensamentecivilizadores
numacabeacujocorpoestempermanenteeagressivadisputaeconcorrnciacomosoutros.

DevemosPonte,entremuitasoutras,estalioeducarnacidadanianoomesmoque
educarparaacidadania.

Masamaisextraordinria,cintilanteedesafiadoralioque,porventura,devemosEscolada
Ponte(aindaquenemsempredevidamenteenfatizadapelosobservadores)refere

11

sereformulao(absolutamenteradical)dospapisdo"professor"edo"aluno",como
membrosdeumacomunidadeeducativa.

AprimeiragrandesurpresaqueesperaovisitantedaPonteaaparentesubversodeum
conjuntodemecanismoserituaisquensfomoshabituandoaassociarorganizaoeao
funcionamentodeumaescola.NaPonte,tudoouquasetudopareceobedeceraoutralgica.
Nohaulas.Nohturmas.Nohfichasoutesteselaboradospelosprofessoresparaa
avaliaodosalunos.Nohmanuaisescolarese,menosainda,manuaisnicosparatodosos
alunos.Nohtoquesdecampainhaoudesineta.Emcertosmomentos,oobservadormais
distradoatpodersuporque,naquelaescola,nohprofessores,detalmodoelesse
confundemcomosalunos(ousoouparecemser)desnecessrios...

medida,porm,queoobservadorprocuraverecompreendermelhoroquesepassaali,ele
acabapercebendoosentidodetudo,atallgicasingulardeorganizaoefuncionamentoda
EscoladaPonte.Epercebequeafilosofiasubjacenteaoprojetopedaggicodaquela
comunidadeextraordinariamentesimplesecoerentecomtudoomais.

Elepercebequenaquelaescolaocurrculonooprofessor,masoaluno.A

educaonaquelaescola,maisdoqueumcaminho,umpercursoeumpercursofeito
medidadecadaeducandoe,solidariamente,partilhadoportodos.Orestosoestratgias,so
instrumentos,someiossotruqueserotinasprocessuais.

Parecesimpleseatromntico?Parece,masfunciona.ver,porexemplo,comoas

crianaselaboramquinzenalmenteosseusplanosdetrabalhoecomosepropem

avaliao,quandoconsideramteratingidoosobjetivosdeaprendizagemqueseimpuseram;
vercomoascrianasorganizamosseusroteirosdeconsultabibliogrficaecomo
operacionalizamassuaspesquisas;vercomoascrianasseempenham,responsavelmente,
naconcepo,naplanificao,naconcretizaoenaavaliaodosprojetos;vercomoas
crianas,semanalmente,elaboram,discutemeaprovamasatasdaassemblia;vercomoas

crianas,nosrelatriosecomunicaes,docontadassuas"descobertas";vercomoas
crianasidentificameverbalizamassuasdificuldadesdeaprendizagemecomose
disponibilizamsolidariamenteaajudaroscolegasqueprecisamereclamamapoio;vercomo
ascrianasdescrevemefalamdasuaescolaaosvisitantes...

Paraimensasurpresadosobservadoresmaisdesprevenidos,oqueacontecenaPonte

12

significaumaverdadeira"revoluocoperniciana"nomodocomoosprofessoresse
posicionamdiantedosalunoseosalunosdiantedosprofessoreseunseoutrosdiantedo
currculo.

NaEscoladaPonte,ocurrculonoexisteemfunodoprofessoruma

permanenterefernciadopercursodeaprendizagemededesenvolvimentodoalunoeuma
refernciapermanentementeapropriadapeloaluno.Oaluno,assim,overdadeirosujeitodo
currculonouminstrumentoouummerodestinatriodocurrculo.Osprofessores

noestono
centroda
vidaescolar,nosoosol
do
sistema
curricular.
Esto,
relativamente
scrianas,
empermanentemovimento
detranslao
ecircunvoluo,
procurandoacompanhar,
orientarereforaropercurso
deaprendizagem
ede

desenvolvimentopessoalesocialdecadaaluno.Aeducao,afinal,semprefoiissoea
singularidadedo"projetoeducativo"daPontedecorresimplesmentedofatodeonoter
esquecido.

Nosanosmaisrecentes,aEscoladaPonteconverteuseinvoluntariamente(foisendo
convertida)numaespciedesanturiodosperegrinosdeumnovotipodeescola.Masnoso
apenasos"crentes"queafluemViladasAvesentreosforasteirosquedemandamaEscola
(nasuamaioria,profissionais,estudanteseinvestigadoresdeeducao),nosopoucos
aquelesque,incapazesdeveresonharoquenoexiste,voapenasprocuradesinaisque,
simplesmente,confirmemoseuquaseirreformvelceticismo.Muitosdoscticossaemda
Ponteacambalear,comosetivessemacabadodelevarumpoderosomurronoestmago.Atal
Escolaqueelesjulgavamnopassardeumamerailusopropagandsticafabricadae
alimentadapelossetoresmaisvanguardistasdoMinistriodeEducaoafinalexistemesmoe
funciona.Seriaextremamenteinteressanteinvestigaroimpactoprofissionalquearevelao
daPontetemtidonessescticos...

Outros,porm,digasequeemmuitomenornmero,aemsdaPontecomoentraram,
rigidamentecoladosaumceticismoquenadanemningum,pelovisto,podertirarlhes.O
modelotradicionaldeescolaquesempreconhecerampesalhestantonoolhar,namemria

enaexperinciaquejnemsocapazes,sequer,deverereconheceranovidadenoqueexiste,
quantomaisdesonharedesejaroquenoexiste.Alguns,justiaaomenoslhessejafeita,
aindapassamquasedespercebidospelaPonteesmaistardeverbalizamasuareiteradae
acrisoladadesconfianarelativamenteaoquevirameouviram.Outros,porm,

13

comoelefantespasseandoemlojadeporcelanas,deixamsuapassagemumimensorastode
cacospartidosprovocamacintosamente,interferemabusivamente,insinuamindignidadese
malfeitoriasvrias,desrespeitam,ofendem.Emgeral,soprofessoresjovens,sados
recentementedasuniversidadesedasescolassuperioresditasdeeducao.Eotriste
"exemplo"doseucomportamentoagressivoeintolerantedeverialevarnos,deumavezpor
todas,ainterrogarossistemasdeformaoederecrutamentodeprofessoresquepersistimos
emmanter...

MasporaquipassaaltimagrandelioquedevemosPonte.Emvezdesefecharcomo
umailhadevirtudessinterfernciasecuriosidadetantasvezesmrbidaedepredadorados
estranhos,aEscoladaPontetemsempreasportasabertasparaosamigoseos"inimigos",
paraoscmpliceseosdetratores.Noconheoescolaquesejafraternalmentetoaberta,to
transparenteetoacolhedoraquantoaPonte.Emaisextraordinrioaindaporregra,soas
crianas(enoosadultos)querecebem,acompanhameorientamosvisitanteseque
procuramdaraprimeirarespostassuasdvidas.

Estelivro,comotodososlivros,temumahistriaeumahistriaqueseentrecruzacoma
histriadaprpriaEscoladaPonte.

Ahistriadestelivrocomeahalgunsanos,quandooCentrodeFormaoCamiloCastelo
Branco,deVilaNovadeFamalico,tomouainiciativadebaterportadaEscoladaPonte
(queselocalizanoconcelhovizinhodeSantoTirso)paralhelanarum"desafio"ode
aceitarconstituirse,noquadrodaformaocontnuadeprofessores,comoumcentrode
"estgio".

Fraternalmente,comoseutimbre,aEscoladaPonterespondeudeimediatotemos
sempreasportasabertasparaquemquisertrabalhar.Erespondeumaisteremos
certamentemuitoaaprendercomasexperinciascomprofissionais,asobservaes,as
reflexeseascriticasdoscolegasquevierem".Essadisponibilidadeparaacolheros
"estranhos"eparaaprendercomelestocoumeprofundamente,tohabituadoqueestava
resistnciadasescolasaseremobservadas,questionadaseavaliadas.

Comaconcretizaodoestgio,asrelaesdecooperaoedeconfianarecprocaentrea
EscolaelaPonteeoCentrodeFormaoforamsenaturalmenteestreitandoe

intensificando,estabelecendoseentreasduasentidadesumpermanenteintercmbiode
projetos,cumplicidadesecolaboraespontuaisdosmaisdiversostipos.

14

Foinessequadrodefraternacooperaoque,emmaiode2000,aconviteepelamoelo
CentrodeFormao,oilustreeducadorbrasileiroRubemAlvesdequemoCentropublicara
umaantologiadetextossobreeducaofoilevadoavisitaraEscoladaPonte.Asurpresado
visitantefoitamanhaedetalmodoficouencantadoefascinadocomtudoqueviueouviuque,
regressadoaoBrasil,escreveuepublicou,numdosjornaisemquehabitualmentecolabora
(CorreioPopular,deCampinas),umconjuntodeseiscrnicasdedicadasEscoladaPonte,
textosquetiveramecontinuamterumfortssimoimpactonopasirmo.AvisitadeRubem
AlvesEscoladaPonteseria,deresto,parcialmenteacompanhadapelojornalistaFernando
Alves,daTSFquelheviriaadedicarumdeseusluminososeinesquecveisSinais.

ReconhecidooelevadointeressetestemunhaldascrnicasqueRubemAlvesdedicara
EscoladaPonte,oCentrodeformaoCamiloCasteloBrancopropsseimediatamentea
editlasemPortugal.

ApresenteedioplanejadaeorganizadapeloCentrodeFormaoCamiloCasteloBranco,
noselimitaporm,arecolherascrnicasdeRubemAlvespublicadasnoCorreioPopular.
Incluiaindauminditodomesmoautor,emqueelenosintroduz"experinciade
iluminao"queaEscoladaPontelheproporcionou;otextodacrnicaqueojornalista
FernandoAlves,daTSF;dedicouvisitadeRubemAlvesEscola;umtextoelaborado
coletivamentepelosprofissionaisdeeducaodaPonteemqueelesevocame"comentam"a
visitaeascrnicasdeRubem;umtestemunhoconfessional,emformadedirio,doconsultor
doCentrodeFormao(PedroBarbasAlbuquerque)quetemacompanhado,paraefeitosde
avaliao,oestgiorealizadonaEscoladaPonte;eatranscriodeumaentrevistasobrea
EscoladaPonteconcedidaporJosPachecoaoporta!brasileiroEducacional.Incluiseainda,
aofinal,oprogramadoestgiocentradonaEscoladaPontepatrocinadopeloCentrode
FormaoCamiloCasteloBranco.Osalunostambmfizeramilustraesevocativasdavisita
deRubemAlves,asquaisaparecemnacapadessaedio.

OstestemunhosreunidosnopresentelivrolanamsobreaEscoladaPonteumolhar
caleidoscpicojquenoaobservamtodosdomesmongulooupontodevista.Oleitorir
encontrarnostextosumconjuntodiversificadodecontribuiesparamelhorcompreendera
almaeaprxiseducativasdeumaescolaverdadeiramentesuigeneris.

Terminoesteprefciodomodocomogostariadetoliniciado.

15

Quandoeunasci(1952),aescolajtinhasidoinventadahmuitotempomasmuito

poucossabiamporquetinhadeserassim...

Quandoeuentreiparaaescola(1959),aindaignoravaqueomaisimportantequeeuiria
aprendernavidairiaaprendloforadaescolae,freqentemente,contraoquenaescolame
tinhamqueridoensinar...

Quandosadaescola(1975),tudooqueeumenospodiadesejarerater,umdia,deregressar
escola,mesmaescolasoturnaeferozmentecompetitivaque,emsucessivaslavasde
pesadelo,quasequeimaraemmimavontadeeodesejodedesvendarosdesconhecidosede
sercidado...

Quandovoluntariamenteregresseiescola(1986),agoracomoprofessoraumaescolaque
tantosmediziamrejuvenescida,descobriangustiadamentequequasetudonelapermanecia
velhoeanacrnicoenada,noessencial,mudara,anoseronmerodosoprimidosedos
deprimidos.Depoisde,comopai,terconcludoquejnoeramaispossveleducarcoma
escolademassas,mascontraelaumaescolaquecadavezmaiseraoespelhorefletordeuma
sociedadepateticamentemediocrizada,naqual,detodo,eunomequeriarever.E,para
exorcizarodesassossego,comeceiarepetirparamim,todososdias,olieddaterceiradas
QuatroManhs,deAlmadaNegreiros:

Quandochegueiaquioquehaviaestavanofim

eoqueestavaporvirandavadispersopelosonhodealguns.Masamaioriaviviaoseudiaadia

Etodoscontentesporseremtodosassim.

Elesnodavampelofim

Quantomaispeloquejassomavamaisalmistoquejcomeavanossonhosdealgum.

Hoje,15anosdepoisdeterdecididoregressarescola,seiquehaviamuitagentecomoeu
sonhandoumaescoladiferenteequeaescoladosmeussonhosjexistiasemqueeupudesse
imaginarquetoperto...

Estelivrofala,enternecidamente,dessaescolaedadescobertadessaescola,desselugar
mgicodecomunhodeafetosedeaprendizagens,deprojetosepercursosdevidaquea
EscolaBsicadaPonten1,emViladasAves.

16

Quandopensonela,freqentemente,apetecemechorar.

Pelasmeninasepelosmeninosdomeupas(incluindoosmeusfilhos)quenotiverame
provavelmentejamaisterooprivilgiodeseeducarcomocidadosnumaescolaassim.

17

OPSSARONOOMBRO

TextodacrnicaditaporFernandoAlvesnaTSF(Sinais!,8/5/2000)

FoiomeuqueridoamigoAdemarFerreiradosSantosquemmeindicouaclareiraem

quesecostumasentarRubemAlves,mineirodeBoaEsperana,telogosemdogmas,
psicanalistaepoeta,pedagogoocupadoadiagnosticaradoenadapedagogia,contadorde

estrias,catadordeestriasdosmeninosaosquaisgostadeseduzirparaabrincadeira,

dentroeforadaescola,

AdemartratoudetrazeressevelhocompanheirodePauloFreireEscoladaPonte,emVila
dasAves,olugarmgicoemqueJosPacheconodeixaentraro"olhardobruxo",oolhar
doentequeperpetuaaescolacomoinstituiodedicadadestruiodascrianas.

NaquintafeiraestiveemViladasAvesescutandoRubemAlves:durantemuitotempoele
conversoucomascrianasdaEscoladaPonte,faloudopssaroencantadoqueamaaliberdade
evoaparalonge,guardandonaspenasascoresdoslugaresporondepassaeregressando,com
assaudadesquesooventodoamor,aolugarondeumameninaoaguarda,sabendoquea
meninanovaifecharagaiola.Opssaro,tambm,aestriaquepousanoombrodacriana
oudoadultoquenofoicontaminadopeloolharbruxo.

Opssaropousanoombrodetodososquesobreviverempergunta:oquequeresserquando
foresgrande?Comoseoverbosernosfossehipotecadonainfncia,condenadoslgicado
sucesso,lgicaqueimpe,comodizRubemAlves,"maissucessonatransformaodo
corpoinfantilbrincantenocorpoadultoprodutor".

NatardemgicadaEscoladaPonte,ospssarosvoaramdeumcertopoemadeRuyBeloe
forampousarnosombrosdosqueestavamsentadosemredordocontadordeestrias,do
homemgrandequegostadebrincar.Ento,elecontouqueestescrevendoaestriade
Pinquioaocontrrio:noaestriadoPinquioqueumbonecodemadeiraaoqualaescola
transformanummeninodecarneeossocomalmadegente,masaestriadomeninodecarne
eossoealmadegenteaoqualaescolatransformanumadultodemadeira,rgidoetristecomo
Pinquio.

Tudofoiclaroparatodos,alipresentes.Tudofoitoclaroparamim,pssaroespantado
subitamentenaclareira.Naescolaemqueainfncianopradebrincar.

18

KOAN

RubemAlvesOsmestresZenerameducadoresestranhos.Nopretendiamensinarcoisa
alguma.Oquedesejavamera"desensinar".Avaliaesdeaprendizagem?Nempensar.Mas
estavam

constantementeavaliandoadesaprendizagemdosseusdiscpulos.Equandopercebiamque

adesaprendizagemacontecera,elesriamdefelicidade...

Loucos?Humarazonaloucura."Desensinavam"paraqueosdiscpulospudessemvercomo
nuncatinhamvisto.Nietzschediziaqueaprimeiratarefadaeducaoensinaraver.Ver
coisacomplicada,nofunonatural.Precisaseraprendida.Osolhossorgosanatmicos
quefuncionamsegundoasleisdafsicatica.Masavisonoobedecesleisdafsicatica.
BernardoSoares:"Oquevemosnooquevemos,senooquesomos".

precisoserdiferenteparaverdiferente.Mas,eo"Ser"?Elefeitodequ?"Oslimitesda
minhalinguagemdenotamoslimitesdomeumundo",diziaWittgenstein.O"Ser"feitode
palavras.Prisioneirosdalinguagem,svemosaquiloquealinguagempermiteeordenaver.
Avisoumprocessopeloqualconstrumosnossasimpressesticassegundoomodeloque
alinguagemimpe.

Ento,paraseverdiferente,intilrefinaralinguagem,refinarasteorias.Orefinamentodas
teoriassaumentaaclarezadamesmice.ApedagogiadosmestresZentinhaporobjetivo
desarticularalinguagem,quebraroseufeitio.ComoqueconcordariaWittgenstein,que
definiaafilosofiacomoumalutacomofeitiodalinguagem.Quebradoofeitio,osolhosso
libertadosdos"saberes"eganhamacondiodeolhosdecriana:vemcomonuncahaviam
visto.EstlemAlbertoeiro,Caquefaziapoesiaparaqueosseusleitoresganhassemolhosde
criana...

Omeuolharntidocomoumgirassol.

Seiteropasmoessencial

Quetemumacrianase,aonascer,

Reparassequenasceradeveras...

SintomenascidoacadamomentoparaaeternanovidadedoMundo...

Creionomundocomonummalmequer,

Porqueovejo.Masnopensonele.

Porquepensarmiocompreender...

OMundonosefezparapensarmosnele(Pensarestardoentedosolhos)

19

Masparaolharmosparaeleeestarmosdeacordo...

Nobastaabrirajanelaparaveroscamposeorio.Nobastantenosercegoparaverasrvoreseasflores.

Paraverasrvoreseasfloresprecisotambmnoterfilosofianenhuma.Procurodespirmedoqueaprendi,

Procuroesquecermedomododelembrarquemeensinaram,Erasparatintacomquemepintaramossentidos,

Desencaixotarasminhasemoesverdadeiras,desembrulharmeesereu...

Oessencialsaberver.

Masisso(tristedensquetrazemosaalmavestida!),Issoexigeumestudoprofundo,

Umaaprendizagemdedesprender...

ApsicanliseumaversomodernadapedagogiaZen.

Freudsugeriuqueosneurniossopessoas"possudas"pelamemriaqueasobrigaaviver
vendoomundodaformacomooviramnumdiapassado.Amemrianostornaprisioneiros
dopassado,nonosdeixapercebera"eternanovidadedoMundo".Osneurticosso
prisioneirosdasuamesmice.Porisso,soconfiveis:serohojeeamanhoqueforam
ontem.Apsicanliseumapedagogiadeesaprendizagem.precisoesqueceroquesesabea
fimdeveroquenosevia.Seaterapiaforbemsucedida,seopacienteconseguir
desaprendersuasmemrias,entoeleestarlivreparaverummundoquenuncahavia
imaginado.

RolandBarthesteveumailuminaoZennasuavelhice.Nasuafamosa"Aula",elediz,
como"ltimaspalavras":

Empreendo,pois,odeixarmelevarpelaforadetodavidaviva:oesquecimento.Huma
idadeemqueseensinaoquesesabe;vememseguidaoutra,emqueseensinaoquenose
sabe:issosechamapesquisar.Vemtalvezagoraaidadedeoutraexperincia,ade
desaprender.

Eeleconclui:"Essaexperinciatem,creioeu,umnomeilustreeforademoda,queousarei
tomaraquisemcomplexo,naprpriaencruzilhadadesuaetimologia:Sapientia..."

OsmestresZennadaensinavam.Oseuobjetivoeralevarosseusdiscpulosa"desaprender"o
quesabiam,aficarlivresdequalquerfilosofia.Paraissoelessevaliamdeumartifcio
pedaggicoaquedavamonomedekoan.Koansso"rasteiras"queosmestresaplicamna
linguagemdosdiscpulos:eprecisoqueelescaiamnasrachadurasdeseus

20

prpriossaberes.

Apsicanliserepeteamesmacoisa:averdadeapareceinesperadamentequandoaconteceo
lapsus,aqueda,umafraturanodiscursolgico.A,nessemomento,ailuminaoacontece
Abreseumterceiroolhoqueestavafechado.Aconteceosatori:odiscpuloficailuminado...

Issoqueestoudizendoospoetassempresouberam.PoemassoKoans,violnciaslgicada
linguagemparaqueoleitorvejaummundoquenuncahaviavisto.porissoquea
experinciapoticasempreumeventomstico,edeuforia.Noresistotentaode
transcreverumtrechodopoemadoVinciusdeMoraes,"Ooperrioemconstruo".Tenho
medodessepoemaporquechorotodasasvezesqueoleio.Elecomeadescrevendoa
mesmicedomundoqueooperriovianoseucotidiano,ospensamentosqueelepensavaas
palavrasqueelefalava.Mas,derepente...

Deformaque,certodiamesa,aocortaropoOoperriofoitomadoDeumsbitaemoo

Aoconstatarassombrado

Quetudonaquelamesa

Garrafa,prato,faco

Eraelequemosfazia

Ele,umhumildeoperrio,

Umoperrioemconstruo.

Olhouemtorno:gamela

Banco,enxerga,caldeiro.

Vidro,parede,janela,

Casa,cidade,nao!

Tudo,tudooqueexistia

Eraelequemofazia

Ele,umhumildeoperrio

Umoperrioquesabia

Exerceraprofisso.

Ah,homensdepensamento

Nosabereisnuncaoquanto

Aquelehumildeoperrio

Soubenaquelemomento!

21

Naquelacsvazia

Queelemesmolevantara

Ummundonovonascia

Dequemsequersuspeitava,

Eooperrioemocionado

Olhouparasuaprpriamo

Suarudemodeoperrio.

Eolhandobemparaela

Teveumsegundoaimpresso

Dequenohavianomundo

Coisaquefossemaisbela.

Estoudizendotodasessascoisasparaexplicaroqueaconteceucomigo,quandovisiteia
EscoladaPonte.AEscoladaPontefoiumkoan,umlapsus,umaexperinciadeiluminao...

Minhagrandepaixoaeducao.Nopossomeconformarcomosabsurdosqueperpassam
nossasrotinasescolares:osofrimentodascrianas,aperdadetempo,osesforos
desnecessrios,osesforosinteis,osesforosabsurdosomaiorexemplodetodaessa
irracionalidadesendo,paramim,osexamesaqueosjovenstmdesesubmeter,noBrasil,
paraingressarnauniversidade.Jsugeriqueumsimplessorteiodevagasseriamenosdanoso
vidaeintelignciadascrianasedosjovens.Esobreissoescrevimuito...

Faltavame,entretanto,ver,naminhaimaginao,utopicamente,umaescolaque,dealguma
forma,realizasseosmeussonhos.QuandovisiteiaEscoladaPonteeupudeveraquilocom
queeusempresonhara.Okoanaconteceuapartirdoespantosomomentoinicial.Eu,
professorestrangeiro,visitante,vouvisitaraescola,esperandoqueoseudiretormedesseas
devidasexplicaes.Masnadadissoaconteceu.Depoisdetrocarcomigoaquelaspalavras
iniciaisdecordialidade,elesimplesmentechamouumameninadeunsnoveanosqueestava
passandoelhedisse,comtotaltranqilidade:

"Tupodesmostrareexplicaranossaescolaaonossovisitante?"Ditasessaspalavras,eleme
abandonousempedirdesculpaseamenininhaassumiuatarefacomumaintelignciaeum
desembaraoquemedeixaramperplexo.Compreendi,ento,queeumeencontravadiantede
umaescolaqueeununcaimaginara.

Noseiseexperinciaspodemserrepetidas.Nose!seaEscoladaPontepodeser

22

reduplicada.Secontoessaexperincianaesperanadequemeusleitorestenhamsatori
queelesdesaprendamasmontanhasdeteoriasquesoconstantementedespejadassobreeles
(osburocratasdaeducaosempreimaginamqueosprofessoressero"capacitados"semais
sabereslhesforemacrescentados.Jamaislhespassapelacabeaqueaquestonosomar
saberes,massubtrairsaberes...),paraquepossamvercoisasquenuncaviram.Eissoque
importa.assimqueseiniciaasabedoria.

Ascrnicasqueseseguemforamorelato,aosmeusleitoresnoBrasil,daexperincia

desatoriquetivenaEscoladaPonte.Porissosougrato.Fiqueiiluminado...

23

QUEROUMAESCOLARETRGRADA...

RubemAlves

CrnicapublicadanojornalCorreioPopulardeCampinasem14/5/2000

Aforismoquerepitosempre:''Numaterradefugitivos,aquelequeandanadireocontrria
pareceestarfugindo".OpoetaT.S.Eliot,queoescreveu,psofugitivonosingular:umser
solitrio.Eeraassimqueeusempremesentia,andandosozinhonadireocontrria.Mas,
repentinamente,descobriumoutrofugitivo",umvelhodelongasbarbasequefumavaum
charutofedorento.

Nogostodecheirodecharutos.Masgostodecompanhia.Aproximeimedeleeoreconheci.
OnomedeleeraKarlMarx.Fiqueiespantadoporquesemprepenseiqueeleseencontravano
meiodamultidodosqueandamparafrente,osmodernos,economistas,cientistas,poisfoi
issoquesempredisseramdeleosquesediziamseusintrpretes.Defato,asroupasqueele
usavaerammodernas,feitasdetecidofabricadonaquelastecelagens(queeleodiava)onde
trabalhavammulheresecrianas16horaspordia,paraenriquecerosdonos.Evidentemente
faltavamlhetempoehabilidadeparafazeroquefaziaaqueleoutroretrgradochamado
Gandhi,queteciaseusprpriostecidosnumteardomsticoqueeleafirmavaterpoderes
teraputicosesapienciais.Percebiqueeleeramodernoporfora,masoseucoraoera
retrgrado;andavaparatrs.Comoomeu.

Psicanalista,prestoatenonosdetalhes,oslapsus,efoiassimquedescobriessesegredoque
ningummaissabia:umpequenotexto...Eledizianessetextoqueooperrio,aoveroobjeto
queproduzira,tinhadeveroseuprpriorostorefletidonele.Cadaobjetotemdeserum
espelho,temdeteracaradaquelequeoproduziu,Quandoooperriovseurostorefletidono
objetoqueeleproduziu,elesorrifeliz.Otrabalho,comtodooseusofrimento,va1euapena:
foidordeparto.Agora,meuleitor,peolhe:andeporsuacasaeexamineosobjetosmodernos
quehporl:liquidificadores,torradeiras,foges,computadores.Olhandoparaeles,carade
quemvocv?Se,emvezdeestarcomprandoumdessesobjetosnumadessaslojasque
vendemtudoparafazersuamefelizeles,osvendedores,achamquesuamemuitocurta
deintelignciaedesentimentos,vocestivernumaexposiodearte(esculturasdoSantos

Lopes,esseextraordinrioartistaportugus,porexemplo)evocseapaixonarporumadelas,
vocpoderprocurarumlugar,naescultura,ondeelecolocousuaassinatura.Voccompraa
escultura,levaapara

24

suacasa,penasala,eseeuforvisitlo,aoveraescultura,direiimediatamente,antesde
examinla:"Ah!VoctemumaSantosLopes!"TodasesculturasdoSantosLopestemacara
dele(mesmoqueelenoasassine;siloinconfundveis!).Masonomedequeartesoireidizer
aoverseuliquidificador,suatorradeira,seucomputador,suaesferogrfica?Essesobjetos
foramfeitosporpessoassemnome.Foramproduzidosemlinhasdemontagem.Sotodos
iguais.Quandoficamvelhossojogadosforaeoutros,novos,tambmproduzidosemlinhas
demontagem,socomprados.Operriosquetrabalhamemlinhademontagemnoassinam
suasobras(porquenosodeles)nemvemseurostorefletidonelas.Foiissoquemefez
concluir,apartirdapequenaafirmaodeMarx,queeledestruiriaaslinhasdemontagem,se
pudesse,voltandoentoaumtempopassadoondecadaobraeraespelhocomoassinatura.

Acontecequeobjetoscomorostodoartesoeassinaturanochegamparaalimentara
economiacapitalista,quetemumafomeinsacivc1.Marxsonhavacomumasituaoquej
nomaisexistiaoatelidoartesomedieval,cadaartista,cadaaprendiz,fazendoumacoisa
nica,quenuncamaisserepetiria:emcadaobjetoorostodequemoproduziracadaobjeto
umaexperinciadefelicidadenarcsea.issoquecombinaconosco,sereshumanos,nicos,
quenuncaserepetem.

Comosoproduzidosliquidificadores,mquinasdelavarroupa,computadores,automveis?
Soproduzidosnuma"linhademontagem".Demaneirasimplificada:umaesteiraquese
movimenta.Aoladodelaestooperrios.Cadaoperriotemumafunoespecfica.O
processoseiniciacomuma"peaoriginal"qual,medidaqueaesteiracorre,osoperrios
voacrescentandoaspartesqueirocomporoobjetofinal.Nenhumoperriofazoobjeto,
individualmente.Cadaoperriofazumanicaoperao:juntar,soldar,aparafusar,cortar,
testar.Oresultadodalinhademontagemaproduorpidaecontroladadeobjetosiguais.A
igualdadedosobjetosfinaisaprovadaqualidadedoprocesso.Oquenoforigual,isto,o
queapresentaralgumapeculiaridadequeodistingadoobjetoideal,eliminado.Afunoda
"peaoriginal",comosev,adesersimplessuporteparaasoutraspeasquelhevosendo
acrescentadas.Aofinaldoprocessoa"peaoriginal"praticamentedesapareceu.Noseulugar
estoobjetoquevalepelasuafunodentrodoprocessoeconmico.

Nossasescolassoconstrudassegundoomodelodaslinhasdemontagem.Escolas

25

sofbricasorganizadasparaaproduodeunidadesbiopsicolgicasmveis,portadorasde
conhecimentosehabilidades.Essesconhecimentosehabilidadessodefinidosexteriormente
poragnciasgovernamentaisaqueseconferiuautoridadeparaisso.Osmodelosestabelecidos
portaisagnciassoobrigatrios,etmaforadeleis.Unidadesbiopsicolgicasmveisque,
aofinaldoprocesso,noestejamdeacordocomtaismodelossodescartadas.asua
igualdadequeatestaaqualidadedoprocesso.Nohavendopassadonotestedequalidade
igualdade,elasnorecebemoscertificadosdeexcelnciaISO12.000,vulgarmente
denominadosdiplomas.Asunidadesbiopsicolgicasmveissoaquiloquevulgarmente
recebeonomede"alunos.

Aslinhasdemontagemdenominadasescolasorganizamsesegundocoordenadasespaciaise
temporais.Ascoordenadasespaciaissedenominam"salasdeaula".Ascoordenadastemporais
seanosousries.Dentrodessasunidadesespaotempo,osprofessoresrealizamo
processotcnicocientficodeacrescentarsobreosalunosossaberesehabilidadesque,juntos,
irocomporoobjetofinal.Depoiselepassarporesseprocessodeacrscimossucessivos
semelhanadoqueacontececomos"objetosoriginais"nalinhademontagemdafbrica,o
objetooriginalqueentrounalinhademontagemchamadaescola(naquelemomentoele
chamava"criana")perdeutotalmenteavisibilidadeeserevela,ento,comoumsimples
suporteparaossaberesehabilidadesqueaeleforamacrescentadosduranteoprocesso.A
crianaest,finalmente,formada,isto,transformadanumprodutoigualamilharesdeoutros
ISO12.000:estformada,isto,deacordocomafrma.mercadoriaespiritualquepode
entrarnomercadodetrabalho.

AOmeucompanheirodedireocontrriameperguntousenoseriapossvelmudaras
coisas.Abandonaralinhademontagemdefbricacomomodeloparaaescolae,andandomais
paratrs,tomaromodelomedievaldaoficinadoartesocomomodeloparaaescola.Omestre
artesonodeterminavacomodeveriaseroobjetoaserproduzidopeloaprendiz.Os
aprendizes,todosjuntos,iamfazendocadaumasuacoisa.Elesnotinhamdereproduzirum
objetoidealescolhidopelomestre.Omestreestavaaserviodosaprendizesenoos
aprendizesaserviodomestre.Omestreficavaandandopelaoficina,dandoumasugesto
aqui,outraali,mostrandooquenoficarabem,mostrandooquefazerparaficarmelhor
(modelomaravilhosode"avaliao").Trabalhoduro,fazererefazer.Masosaprendizes
trabalhamsemquesejaprecisoquealgumlhesdigaquedevemtrabalhar.

26

Trabalhamcomconcentraoealegria,intelignciaeemoodemosdadas.Issosempre
acontecequandoseesttentandoproduziroprpriorosto(enoorostodeoutro).Aofinal,
terminadootrabalho,oaprendizsorrifeliz,admirandooobjetoproduzido.

Soextraordinriososesforosqueestosendofeitosparafazercomquenossaslinhasde
montagemchamadasescolasfiquemtoboasquantoasjaponesas.Masoqueeugostaria
mesmodeacabarcomelas.Sonhocomumaescolaretrgrada,artesanal...

Impossvel?Eutambmpensava.MasfuiaPortugalelencontreiaescolacomquesempre
sonhara:a"EscoladaPonte".Encanteimevendoorostoeotrabalhodosalunos:havia
disciplina,concentrao,alegriaeeficincia.

27

AESCOLADAPONTE(1)

RubemAlvesCrnicapublicadanojornalCorreioPopulardeCampinasem21/05/2000

TudocomeouacidentalmentenumlugardePortugalcujonomeeununcaouvira:VilaNova
deFamalico,PosteriormentemeensinaramqueeraacidadeondeviveraCamiloCastelo
Branco,romancistagigantedevidatrgica.Meninoainda,lioseulivro

Amordeperdio,evidentementesemnadacompreender.Liporquenotinhaoutracoisa
parafazereolivroestaval,naestantedomeupai,Camiloseapaixonouporumamulher
casadaque,porsuavez.seapaixonouporele,eosdoisfugiramparaviverumamorloucoe
criminoso,Naquelestemposdosculopassado,adultrioeracrimeomaridotradopsa
polcianoencalodosedutor,quefoipresoepassouanosnapriso,semqueoseuamor
diminusse.Imaginoqueottulodoseulivrotenhasidoinspiradoemsuaprpriadesgraa.

Masomaridofinalmentemorreueosdoisapaixonadosviveramorestodesuasvidasnacasa
quepertenceraaomarido.Velho,CamiloCasteloBrancoticoucegoefoiabandonadopelos
amigos.Detristeza,psumfimsuavida.Acasahojeummuseu.

ExistealiumCentrodeFormaoCamiloCasteloBranco,dirigidopeloprofessorAdemar
Santos.Poishalgunsanos,porobradeumabrasileiraquelvive,chegousmosdo
professorAdemarumlivrinhomeuvelhoesurradoEstriasdequemgostadeensinar.
Ademarsentiulogoqueramosconspiradoresdeidias,passouacaaroqueeuescrevia,
descobrindomefinalmentenascrnicasquepublicoaquinoCorreioPopularaos
domingos.PassamosanoscorresponderviaemaileoCentrodeFormaoCamiloCastelo
Brancoacabouporconvidarmealpassarumasemana.Efoioquefizde2a7demaio.

EujhaviaestadoanteriormenteemPortugalcomourista,tendoconhecidomonumentos,
restaurantesecidades.Dessavezfoidiferente.Conhecipessoas.Converseicomelas.Tivea
recepomaisgenerosaeinteligentedetodaaminhavida.Recepesgenerosasisso

fcil:passeios,jantares,presentes,homenagens.Maseuinsistono"inteligente".Cada
ocasioeraumaaprendizagemquemeassombrava.DentreelasaEscoladaPonte.Pedique
oAdemarmedesseexplicaespreliminares,antesdavisita.

28

Eleserecusou.Dissemequeexplicaesseriaminteis.Euteriadevereexperimentar.

AEscoladaPontedirigidaporJosPacheco,umducadoredevozmansaepoucaspalavras.
Imagineiqueeleseriameuguiaeexplicador.Emvezdissoelechamouumaalunadeunsdez
anosquepassavaedisse:"Serquetupoderiasmostrareexplicaranossaescolaaeste
visitante?"Elaacenouquesimcomumsorrisoepassouameguiar.Antesdeentrarnolugar
ondeascrianasestavam,elaparouparamedaraprimeiraexplicao,quetinhaporobjetivo,
imagino,amenizarasurpresa.

Aqui,quandoagentevaiaumaescola,sabeoquevaiencontrar:salasdeaulas,emcadasala
umprofessor,oprofessorensinando,explicandoamatriaprevistanosprogramasoficiais,as
crianasaprendendo.Aintervalosregularessoaumacampainha;sabeseentoquevaihaver
umamudana;mudasedematria,freqentementemudasedeprofessor,poishprofessores
dematemtica,degeografia,decinciasetc.,cadaumensinandoadisciplinadesua
especialidade,Jfaleisobreissonacrnicapassada:aslinhasdemontagem.

precisoimaginarodelicioso"portuguesh"quesefalaemPortugalparasentiramsica
seguraetranqiladafaladamenina.

Nshnotmosh,comonasoutrashescolash(daquiparafrenteescrevereidojeitonormal...),
salasdeaulas.Notemosclassesseparadas,1ano,2ano,3ano...Tambmnotemos
aulas,emqueumprofessorensinaamatria.Aprendemosassim:formamospequenosgrupos
cominteressecomumporassunto,reunimonoscomumaprofessoraeela,conosco,
estabeleceumprogramadetrabalhode15diasdandonosorientaosobreoquedevemos
pesquisareoslocaisondepesquisar.UsamosmuitoosrecursosdaInternet.Aofinaldos15
diasnosreunimosdenovoeavaliamosoqueaprendemos.Seoqueaprendemosfoi
adequado,aquelegruposedissolve,formaseumoutroparaestudaroutroassunto.

Ditasessaspalavras,elaabriuaportae,aoentrar,oquevimecausouespanto.Eraumasala
enorme,enormemesmo,semdivises,cheiadasmesinhasbaixas,prpriasparaascrianas.
Ascrianastrabalhavamnosseusprojetos,cadaumadeumaforma.Moviamsealgumas
pelasala,namaiorordem,tranqilamente.Ningumcorria.Ningumfalavaemvozalta.Em
lugaresassimnormalmenteseouveumzumbido,parecidocomozumbidodeabelhas.Nem
issoseouvia.Notei,entreascrianas,algumascomsndrome

29

deDownquetambmtrabalhavam.Asprofessorasestavamassentadascomascrianas,em
algumasmesas,esemoviamquandonecessrio.Nenhumpedidodesilencio.Nenhumpedido
deateno,Noeranecessrio.

Aesquerdadaportadeentradahaviafrasesescritascomletrasgrandes,afixadasnaparede.A
meninaexplicou:"Aprendemosalerlendofrasesinteiras".Lembreimequefoiassimqueeu
aprendialer.MinhaprimeiracartilhasechamavaOLivrodeLili.Naprimeirapginahaviao
desenhodeumamenininhacomoseguintetexto,quenuncaesqueci:olhemparamim./Eu
mechamoLili./Eucomimuitodoce./Vocsgostamdedoce?/Eugostotantodedoce!"
Imagineiqueadiferena,talvez,fossequeotextodeOlivrodeLilitinhasidoescritopor
umapessoanoseuescritrio.Equeasfrasesqueseencontravamescritasnaparededa
EscoladaPonteeramfrasespropostaspelasprpriascrianas,frasesquediziamoqueelas
estavamvivendo,Aprendiam,assim,queaescritaserveparadizeravidaquecadaumvive.
Penseiqueassimqueascrianasaprendemafalar.Elasaprendempalavrasinteiras,pois
somentepalavrasinteirasfazemsentido.Elasnoaprendemossonsparadepoisjuntaros
sonsempalavras."Masimportantesaberasletrasnaordemcerta",elacontinuou,porque
assimqueseaprendeaordemalfabtica,necessriaparaousodosdicionrios"(Ela
falavaassimmesmo,noinvenominha...).

Notei,numamesaaolado,umameninaqueescreviaeconsultavaumdicionrio.Agacheime
paraconversarcomela."Vocestprocurandonodicionrioumapalavraquevocno
sabe?",perguntei.

No,euseiosentidodapalavra.Masestouaescreverumtextoparaosmidoseuseiuma
palavraque,penso,elesnoconhecem.Comoelesaindanosabemaordemalfabticaeno
podemconsultarodicionrio,estouaescreverumpequenodicionrioaopdapginado
meutextoparaqueelesocompreendam.

"Estouaescreverumtextoparaosmidos"foioqueeladisse.NaEscoladaPonteassim.
Ascrianasquesabemensinamascrianasquenosabem,Issonoexceo.arotinado
diaadia.Aaprendizagemeoensinosoumempreendimentocomunitrio,umaexpressode
solidariedade.Maisqueaprendersaberes,ascrianasestoaprendendovalores.Atica
perpassasilenciosamente,semexplicaes,asrelaesnaquelasalaimensa.Naoutraparede
encontreidoisquadrosdeavisos.Numdelesestavaafixadaafrase:"Tenhonecessidadede
ajudaem...".E,nooutro,afrase:"Possoajudarem..."

30

Qualquercrianaqueestejatendodificuldadesemqualquerassuntocolocaalioassuntoem
queesttendodificuldadeseoseunome.Umoutrocolega,vendoopedido,vaiajud

la,Equalquercrianaqueseacheemcondiesdeajudaremalgumassuntocolocaalio

assuntoemquesejulgacompetenteeoseunome.Assim,vaiseformandoumaredede
relaesdeajuda.

AndoumpoucomaiseencontroumameninacomsndromedeDowntrabalhandocom
outras,numamesinha.Elatrabalhadeformaconcentrada.Suapresenaumapresenaigual
detodasasdemaiscrianas:algumquenosabemuitascoisas,quepodeaprendermuitas
coisas.Acimadetudoelaaprendequeelatemumlugarimportantenavida.Andando,vium
textointitulado:"Direitosdascrianasquantoleitura".Oprimeirodireitorezava:"Toda
crianatemodireitodenolerolivrodequenogosta".Ah!",pensei,"possvelqueJorge
LuisBorgestenhaandadoporaqui..."Lidepois,otextodos"DireitoseDeveres"elaborados
pelasprpriascrianas.Dentrelodos,oquemaismeimpressionoufoioquediziaassim:
"Temosodireitodeouvirmsicanasaladetrabalhoparapensarmosemsilncio"...

Nessemomentoeujestavaencantado!Jcontareiaism...

31

AESCOLADAPONTE(2)

RubemAlves

CrnicapublicadanojornalCorreioPopulardeCampinasem28/05/2000

Encantado,continueiaexploraroespaodaescoladaPonteespaoqueeununcahavia
imaginadoenotemqueminhaimaginaomuitofrtil.Ameninaquemeguiavaapontou
paraumcomputadornumcantodasalaimensa:ocomputadordo"Achobom"edo"Acho
mau".Quandonossentimoscontentescomalgo,escrevemosno"Achobom".Quando,ao
contrrio,nossentimosinfelizes,escrevemosno"Achomau".Examineio"Achomau".A
curiosidadesempreespicaadaporcoisasruins."Achomauqueo

TomsdestalosnacaradeFrancisca."Pensei:"Ah!Toms!Tuestsperdido!Todosjsabem
oquefazes!Secontinuares,certamentetersdecomparecerperanteoTribunalparadaresconta
dosteusatos".Eno"Achobom"estooslouvoresaosgestosecoisasboas.Treinamentodos
olhosedafala.Onormalqueosolhosvejamascoisasruinsequeabocatenhamaisprazer
emfalarsobreelas.Masl,naEscoladaPonte,ascrianassoconvidadasaverobom,o
bonito,ogeneroso,eafalarsobreeles.

Tribunal...Ameninamehaviafaladosobreproblemasdedisciplina,Parataissituaesas
crianasestabeleceramumTribunal.Aquelequedesrespeitaasregrasdeconvivnciaporelas
mesmasestabelecidastemdecomparecerperanteesseTribunal.Suaprimeirapenapensar
durantetrsdiassobreoseusatos.Depoiseleretoma,paradizeroquepensou.Minhaguiano
meesclareceusobreoqueacontececomosimpenitentesreincidentes.Masoculpadofuieu:
noperguntei.

Afomosparaorefeitrio.Haviaumgrupodealunoseprofessoras,reunidovoltadeuma
mesa,"Estoaprepararaassembliaelehoje.Temosumaassembliaqueserene

semanalmenteparatratardosproblemasdaescolaeparasugerirsolues.Aqueleo
presidente",elamedisse,apontandoparaummenino.

Aofimdodiareuniuseaassemblia.fuiconvidadoafalaralgumacoisa.Havialevadocomigo
umcarrinho,feitocomumalataelesardinha.Jescrevisobreele.Quandoovipelaprimeira
vez,numaexposiodebrinquedosnaBahia,fiqueitoimpressionadoqueadonada
exposiodeumo(MeuDeus!fiqueiinfectadopelamaneiraportuguesaeruditadefalar!Para
quemnosabe:me+o)depresente.Converseicomascrianas

32

sobreocarrinho.Oquemeinteressavanoeraocarrinho.Eraoprocessodesuaproduo.
Brinquedoconstrudoporummeninopobrequesonhavacomumcarrinhoenotinha
dinheiroparacomprar.Sefosserico,eraspedirparaopaielecompravaumcarrinho
eletrnicomovidoaoapertodeumboto,oquedesenvolveriaodedoeatrofiariaa
inteligncia.Dinheirodemaisemburrecedor.Pergunteiumaperguntatola:"Emquelojase
compraumcarrinhoassim?"Esperavaarespostabvia:"Essecarrinhonosecompraem
lojas..."Umameninalevantouodedo.Oqueeladissemeassombrou:"Essecarrinhose
compranalojadasmos"."Lojadasmos":elamerespondeucompoesia...
Seguiuseumperododeperguntas.Pasmem:emnenhummomentoqualqueraluno

interrompeuooutro.Issoleiqueascrianasestabeleceram.Estescritonalistade

"DireitoseDeveres",PenseiqueosenadorAntnioCarlosMagalheseodeputadoJader

BarbalhodeveriamfazerumestgionaEscoladaPonte.Quemdesejavafalarlevantavaamo
eaguardavaaindicaodopresidente.s5horasopresidentefalou:"Jestnahorade
terminar.Voudarapalavraparamaisumcolegaeterminaremos".Eassimfoi.Aofinal,
vieramconversarcomigo.Umameninameperguntou:"Tensmirk?"Nemseiseassimquese
escreve.Ofatoqueeununcahaviaouvidoessapalavra.Elameexplicou:''Aqueleprograma
decomputadorquepermitequeseconverse.Queroconversarcontigo...No.Eunotinha
mirk...Ummenininhochegouminhafrentesegurandoumchaveiro:umacorrentinhacom
umpequenosinonaponta.Ficouolhandoparamim.Perguntei:"Eisso?""Umpresentepara
ti",respondeu.NomeesquecereidoSrgio...

Seiquevocsdevemestarincrdulos.Comopossvelumaescolaassim,semturmas,sem
professoreseaulasdeportugus,geografiacincias,histria,emlugaresehorasdeterminados,
deacordocomumprograma,linhademontagem,comtesteseconceitosaofinal?Serqueas
crianasaprendem?

Respondofazendoumapergunta:qualacoisamaisdifcildeserensinada,maisdifcildeser
aprendida,quemensinanosabeoqueestensinando,quemaprendenosabeoqueest
aprendendoe,aofinal,aaprendizagemacontecesempre?alinguagem.Noexistenada,
absolutamentenada,quesecomparelinguagememcomplexidade.Noentanto,semquehaja

qualquerensinoformal,semqueosqueensinamafalarpai,me,tio,av,irmos,tenham
tidoaulastericassobreaformaodalinguagem,ascrianasaprendemafalar.

33

Imaginemqueoensinodalinguagemsedesseemescolas,segundoosmoldesdelinhade
montagemqueconhecemos:aulasdesubstantivos,aulasdeadjetivos,aulasdeverbos,aulasde
sintaxe,aulasdepronncia,Oqueaconteceria?Ascrianasnoaprenderiamafalar.Porquea
aprendizagemdalinguagemtoperfeita,sendotoinformalemtosemordemcerta?Porque
elavaiacontecendoseguindoaexperinciavitaldacriana:ofalarvaicoladoexperincia
queestacontecendonopresente.Somenteaquiloquevitalaprendido.Porqueque,a
despeitodetodapedagogia,ascrianastmdificuldadesemaprendernasescolas?Porquenas
escolasoensinadonovaicoladovida,Issoexplicaodesinteressedosalunospelaescola.
Algunsmecontestarodizendo:"Masomeufilhoadoraaescola!"Pergunto:Eleadoraa
escolaporaquiloqueestaprendendoouporoutrasrazes?Confessonosaberdeumaluno
quetenhaprazeremconversarcomospaissobreaquiloqueestaprendendonaescola.
Explicatambaindisciplina,Porquehaveriaumacrianadedisciplinarse,seaquiloqueela
temdeaprendernoaquiloqueoseucorpodesejasaber?Eexplicatambmapreguiaque
sentemascrianasaosedefrontaremcomasliesdecasa.RolandBarthestemumdelicioso
ensaiosobreapreguia.Segundoele,hdoistiposdepreguia.Umdeles,abenoado,
apreguiadequemestdeitadonarededebarrigacheia.Noquerfazernadaporquenarede
estmuitobom.Ooutrotipopreguiainfeliz,ligadainseparavelmenteescola.Oalunose
arrastasobrealiodecasa.Noquerfazla,Avidaoestchamandonumaoutradireomais
alegre,Masnotemalternativa.obrigadoafazeralio.Porissoelescarrasta.:m
sofrimento.

Oconhecimentoumarvorequecrescedavida,Seiquehescolasquetmboasintenes,e
queseesforamparaqueissoacontea.Masassuasboasintenessoabortadasporqueso
obrigadasacumpriroprograma.Programassoentidadesabstratas,prontas,fixas,comuma
ordemcerta.Ignoramaexperinciaqueacrianaestvivendo.Aitentase,inutilmente,
produzirvidaapartirdosprogramas.Masnopossvel,apartirdamesadeanatomia,fazer
viverocadver.OquevinaEscoladaPonteoconhecimentocrescendoapartirdas
experinciasvividaspelascrianas.

Avocsmeperguntaro:"Masoprogramacumprido?"Sobreissofalareinaprxima
crnica.

34

AESCOLADAPONTE(3)

RubemAlves

CrnicapublicadanojornalCorreioPopulardeCampinasem04/06/2000

Conteisobreaescolacomquesempresonhei,semimaginarquepudesseexistir.Masexistia,
emPortugal...Quandoavi,fiqueialegreerepeti,paraela,oqueFernandoPessoahaviadito
paraumamulheramada:"Quandotevi,ameitejmuitoantes..."

Gentedeboamemriajamaisentenderaquelaescola.Paraentenderprecisoesquecerquase
tudooquesabemos.Asabedoriaprecisadeesquecimento.Esquecerlivrarsedosjeitosde
serquesesedimentaramemns,equenoslevamacrerqueascoisastmdeserdojeitocomo
so.No.Noprecisoqueascoisascontinuemaserdojeitocomosempreforam.

Comosoetmsidoasescolas?Quenosdizamemria?Aimagem:umacasa,vriassalas,
crianasseparadasemgruposchamados"turmas".Nassalas,osprofessoresensinamsaberes.
Tocaumacampainha.Terminouotempodaaula.Osprofessoressaem.Outrosentram.
Comeaumanovaaula.Novossaberessoensinados.Oqueosprofessoresestofazendo?
Estocumprindoum"programa"."Programa"umcardpiodesaberesorganizadosem
seqncialgicos,estabelecidosporumaautoridadesuperiorinvisvel,quenuncaestcomas
crianas.Ossaberesdocardpio"programa"noso"respostas"sperguntasqueascrianas
fazem.Porissoascrianasnoentendemporquetmdeaprenderoquelhesestsendo
ensinado.Nuncaviumacrianaquestionaraaprendizagemdofalar.Umacriancinhadeoito
mesesjestdoidinhaparaaprenderafalar.Elavosgrandesfalandoentresi,falandocom
ela,sentequefalarumacoisadivertidaetil,elogocomeaaensaiarafala,porconta
prpria.Fazdecontaqueestfalando.Balbucia.Brincacomossons.Equandoconsegue
falaraprimeirapalavra,senteaalegriadosqueacercam.Evaiaprendendo,semqueningum
lhedigaqueelatemdeaprenderafalaresemqueomisteriosoprocessodeensinoe

aprendizagemdafalaestejasubmetidoaumprogramaestabelecidoporautoridadesinvisveis.
Elaaprendeafalarporqueofalarpartedavida.

Nuncaningummedissequeeudeveriaaprenderadescascarlaranjas.Aprendi

35

porqueviameupaidescascandolaranjascomumamestriampar,semarrebentaracascae
semferiralaranja,eeuqueriafazeraquiloqueelefazia.Aprendisemquemefosse
ensinado.Aartededescascarlaranjasnoseencontraemprogramasdeescola.Ocorpotem
umaprecisafilosofiadeaprendizagem:eleaprendeossaberesqueoajudamaresolveros
problemascomqueestsedefrontando.Osprogramassoumaviolnciaquesefazcomo
jeitoqueocorpotemdeaprender.Noadmiraqueascrianaseosadolescentesserevoltem
contraaquiloqueosprogramasosobrigamaaprender.Aindaontemumaamigamecontava
quesuafilha,dedezanos,dizialhe:"Me,porquetenhodeirescola?Ascoisasquetenho
deaprendernoservemparanada.Quemeadiantasaberoquesignifica'oxtona'?Praque
serveessapalavra?"Ameninasabiamaisqueaquelesquefizeramosprogramas.

Vamoscomeardocomeo.Imagineohomemprimitivoexpostochuva,aofrio,aovento,
aosol.Ocorposofre.Osofrimentofazpensar."Precisodeabrigo",elediz...Aforadapelo
sofrimento,aintelignciaentraemao.Pensaemdeixardesofrer.Pensando,conclui:
"Umacavernaseriaumbomabrigocontraachuva,ofrio,ovento,osol..."Instrudospela
inteligncia,oshomensprocuramumacavernaepassamamorarnela.Resolvidoo
sofrimento,aintelignciavoltaadormir.Masa,foradosoupelafomeouporumgrupo
armadoquelhestomaacaverna,elessoobrigadosasemudarparaumaplancieondeno
hcavernas.Ocorpovoltaasofrer.Osofrimentoacordaaintelignciaefazcomqueela
trabalhedenovo.Asoluooriginalnoservemais:nohcavernas.Aintelignciapensae
conclui:"precisoconstruirumacoisaquefaaasvezesdecaverna.Essacoisatemdeter
umteto,paraprotegerdosoledachuva.Temdeterparedes,paraprotegerdoventoedo
frio.Comquesepodefazerumteto"?Aintelignciasepeentoaprocurarummaterialque
sirvaparafazeroteto.Folhasdepalmeira?Capim?Pedaosdepau?Masotetonoflutua
noar.Temdehaveralgoqueosustente.Pausfincados?Sim.Masparafincarumpau
precisodescobrirumaferramentaparacortaropau.Depois,umaferramentaparafazero
buraconaterra.Eassimvaiainteligncia,inventandoferramentasetcnicas,medidaqueo
corposedefrontacomnecessidadesprticas.Ainteligncia,entreosesquims,jamais
pensariaumacasadepauapique.Entreelesnohmadeiranembarro.Produzemoiglu.Ea
intelignciadohomemquevivenaflorestajamaispensariaumigluporquenas

36

florestasnohgelo.Produziuacasadepauapique.Aintelignciaessencialmenteprtica.
Estaserviodavida.

Umexercciofascinanteasefazercomascrianasseriaprovoclasparaqueelas

imaginassemonascimentodosvriosobjetosqueexistemnumacasa,Todososobjetos,os
maishumildes,tmumahistriaparacontar.Quenecessidadefezcomquese

inventassempanelas,facas,vassouras,Ofsforo,almpada,asgarrafas,ofiodental?

Quaispoderiamtersidoospassosdainteligncia,noprocessodeinventlos?Quemcapaz
de,nafantasia,reconstruirahistriadainvenodessesobjetosficamaisinteligente,

Depoisdeinventados,elesnoprecisamserinventadosdenovo,Queminventoupassaa
possuirareceitaparasuafabricao.Eassimqueasgeraesmaisvelhaspassamparaseus
filhosasreceitasdetcnicasquetornampossvelasobrevivncia.Esseoseumaisvalioso
testamento:umsaberquetornapossvelviver.Asgeraesmaisnovas,assim,sopoupadas
dotrabalhodeinventartudodenovo,Eosjovensaprendemcomalegriaasliesdosmais
velhos:porquesuasliesosfazemparticipantesdoprocessodevidaqueuneatodos,A
aprendizagemdalinguagemseddeformatoeficazporquealinguagemtornaacrianaum
membrodogrupo:elaparticipadaconversa,falaeosoutrosouvem,ridascoisasengraadas
quesedizem,Omesmopodeserditodaaprendizagemdetcnicas:oindiozinhoqueaprende
afabricareausaroarcoeaflecha,aconstruircanoaseapescar,aandarsemseperderna
floresta,aconstruirocasestsetornandonummembrodoseugrupo,reconhecidoporsuas
habilidadeseporsuacontribuiosobrevivnciadatribo.Oqueeleaprendeesabefaz
sentido.Elesabeousodeseussaberes.

(Amenininhanosabiaousodapalavra"oxtona".Nemeu.Seioqueelaquerdizer,Nosei
paraqueserve.Quandoeuescrevonuncapensoem"oxtona".Ningumquefalealngua,
porignorarosentidode"oxtona",vaifalar"cfe",emvezdecaf,ou"chle",emvezde
chul...Apalavra"oxtona"nomeensinaafalarmelhor.,portanto,intil...)

Disse,numaoutracrnica,quequeroescolaretrgrada.Retrgradoquerdizer"quevaipara
trs".Queroumaescolaquevmaispararstdos"programas"cientficaeabstratamente
elaboradoseimpostos.Umaescolaquecompreendacomoossaberesso

37

geradosenascem.Umaescolaemqueosabervnascendodasperguntasqueocorpofaz.
Umaescolaemqueopontodereferncianosejaoprogramaoficialasercumprido
(inutilmente!),masocorpodacrianaquevive,admira,encantase,espantase,pergunta,
enfiaodedo,provacomaboca,erra,machucase,brinca.Umaescolaquesejailuminada
pelobrilhodosincios.

Mas,repentinamente,desfazseoencantodaperdadamemriaenoslembramosda
pergunta:"Mas,eoprograma?Elecumprido?"

Depoiseurespondo.

38

AESCOLADAPONTE(4)

RubemAlvesCrnicapublicadanojornalCorreioPopulardeCampinasem11/06/2000

Imaginarnofazmal.Poisimaginequevocumamedasantigas.Esuafilhavaisecasar.
Meresponsvelquevocvocachamalhediz:

Minhafilhavocvaisecasar.Desejoqueseucasamentosejadurvel.Casamentodurvel
dependedoamor.Evocnadasabesobreartimanhasdoamor.Oquevocestsentindoagora
noamor;paixo.Paixofogodepalha.Acabalogo.Casamentonosesustentacomfogo
queacabalogo.Voulheensinarosegredodoamorpermanente,ofogoquenoseapaga
nunca.Vocdeveaprenderosegredodofogoquefazocoraodoseumaridoarder,nodiaa
dia.Poisbem,saibaqueocaminhoparaocoraodeumhomempassapeloestmago.O
casamentonosesustentacomofogodacama.Elesesustentacomofogodamesa.Voulhe
daropresentemaisprecioso,oLivrodeDonaBenta,centenasdereceitas.Masnosisso.
Voulheensinartodasasreceitasdesselivromaravilhoso.

Ditasessaspalavras,voc,me,dincioaumprogramadeculinria,umareceitadepoisda
outra,naordemcerta.Cadadiasuafilhadeveaprenderumareceitae,umavezporms,voc
fazumaavaliaodaaprendizagem.Eladevesercapazderepetirasreceitas.

claroqueissoqueeudisseumatonteira.Ningumensinaacozinharassim.Nopossvel
sabertodasasreceitas.Porqueterdesabertodasasreceitas,seelasestoescritasnolivrode
receitas?Agenteaprendeumareceitaquandoficacomvontadedeexperimentaraqueleprato
nuncadantesexperimentado.Oatodeaprenderaconteceemrespostaaumdesejo.Quero
fazer,amanh,umavacaatolada.Comoquesefazumavacaatolada,senuncafiz?s
procurarnolivro,sobottuloVacaAtolada.Agenteleaprendeporquevaifazervaca
atolada.

Poisosprogramasdeaprendizagemaquenossascrianasenossosadolescentestmdese
submeternasescolas,soiguaisaprendizagemdereceitasquenovoserfeitas.Receitas
aprendidassemquesevfazeropratosologoesquecidas.Amemriaumescorredorde
macarro.Oescorredordemacarroexisteparadeixarpassaroquenovai

39

serusado:passaagua,ficaomacarro.Essaarazoporqueosestudantesesquecemlogo
quesoforadosaestudar.Noporfaltadememria.Masporquesuamemriafunciona
bem:noseiparaqueserve;deixopassar...

NaEscoladaPonte,aaprendizagemaconteceapartirdepratosquevoserpreparadose
comidos,Porissoascrianasaprendemetmprazeremaprender.Mas,eoprograma?
cumprido?Perguntatola.omesmoqueperguntarseajovemcasadoiraaprendeutodasas
receitasdolivrodeDonaBenta...claroqueolivrodeDonaBentanoparaseraprendido.
Programasnopodemseraprendidos...Sologoescorridos.

QuandovisiteiaEscoladaPonte,otemaquenteeraaDescobertadoBrasiletudoomaisque
acercava.Ascrianasestavamfascinadascomosfeitosdosnavegadores,seusantepassados,
nessaaventuramaisousadaqueaviagemdosastronautasLua.Imagineagoraquealgumas
crianastenhamficadocuriosasdiantedoassombrotecnolgicoquetornouos
descobrimentospossveis:ascaravelas.Organizamsenumgrupoparaestudlas.Umdiretor
deescola,rigorosoecumpridordosseusdeverestorceriaonariz."Otema'caravelas'no
constadenenhumprogramanemaqui,nememnenhumoutrolugardo

mundo",elediria,Econcluiria:

"Noconstandodenenhumprogramanodeveserobjetodeestudo.Perdadetempo.Novai
cairnovestibular".

Acontecequeumacaravelaumobjetonoqualestoentrelaadasasmaisvariadascincias.
Ascaravelassoumlaboratriodefsica.Parecequeacaravelabrasileira,construdapara
comemorarodescobrimento,tevederetornaraoancoradouro,porperigodeemborcar.Um
famosovasodeguerrasueco,oWasa,senomeenganodosculoXVI,viroueafundou
depoisdenavegarpornomaisque400metros.Retiradodofundodomarhcercade25
anos,elepodeservistohojenummuseudeEstocolmo.OquehaviadeerradocomoWasaea
caravelabrasileira?Oquehaviadeerradotem,emfsica,onomede"centrodegravidade".O
"centrodegravidade"estavanolugarerrado.Otalcentrodegravidadeoqueexplicapor
queobonequinhochamado"jooteimoso"nocainunca!Aregra:paranoemborcar,o
centrodegravidadedonaviodeveestarabaixodalinhadomar.Essaarazoporqueos
navios,freqentemente,tmnecessidadedeumlastroumpesoquefazcomqueocentrode

gravidadesedesloqueparamaisbaixo.Seocentroelegravidadeestiverforadolugar,onavio
viraeafunda.

40

Osestudantesaprendem,emfsica,comopartedoprogramaabstratoquetmdeaprender,
umaregrachamadado"paralelogramo"regradecomposiodeforas.Duasforas
incidindosobreumponto,umadelasF1,aoutraF2,cadaumanumadireodiferente.Para
ondesemovimentaoobjetosobreoqualincidem?NemnadireodeF1,nemnadireode
F2.Dizessaregraqueoobjetovaisemovimentarnumadireoquesedeterminapela
construodeum"paralelogramo".oquesechamade"resultante".Osalunosaprendema
resolveroproblemanopapel,masnosabemparaqueeleservenavida.Eoaprendido
escorrepelosfurosdoescorredordemacarro...Poisessaregraqueexplica,teoricamente,
omistriodeumbarcoquenaveganumadireocontrriadovento.Seobarcoestivesse
mercdovento,elesnavegarianadireoemqueoventosoprasituaoessaquetornariaa
navegaoimpossvel.Quemseaventurariaanavegarnumbarcoquesnaveganadireodo
ventoenonadireoquesedeseja?Masosnavegadoresdescobriramque,comoauxliode
outrafora,dedireodistintadadireodovento,possvelfazercomqueobarconavegue
nadireoquesedeseja.Eessaafunodoleme.Oleme,pelaresistnciadagua,riac
outraforaque,colocadanonguloadequado,produzadireodenavegaodesejada.Os
alunosaprenderiammelhorse,emvezdegrficosgeomtricos,elesfosseminstrudosnaarte
danavegao.Dafsicapassamoshistria,ainflunciadeVeneza,dominadorado
Mediterrneocomseusbarcos,sobreatecnologialusitanadeconstruodecaravelas.Da
histriaparaaastronomia,acinciadaorientaopelasestrelas.Oastrolbio.Abssola.Da,
paraessesassombrossimblicoschamadosmapasquesfazemsentidoparaonavegadorse
eleconheceraartedeseorientar,adireodonorte,mesmoquandonadapodeservisto,a
noserooceano

queocercaportodososlados.(Olhandoparaalua,denoite,voccapazdedizeradireo
dosol?)Dosmapasparaaliteratura,a"CartadePeroVazdeCaminha",apoesiadeCames,
apoesiadeFernandoPessoa:

marsalgado.quantodoseusalsolgrimasdePortugal!Portecruzarmosquantasmes
choraram,quantosfilhosemvorezaram!Quantasnoivasficaramporcasarparaquefosses
nosso,mar!Valeuapena'!Tudovaleapenaseaalmanopequena.Quemquerpassar
almdoBojadortemdepassaralmdador.Deusaomaroperigoeoabismodeu,masnele
queespelhouocu.

Aceitemosumfatosimples:umprogramacumprido,dadopeloprofessordoprincpio

41

aofim,scumpridoformalmente.Programacumpridonoprogramaaprendidomesmo
queosalunostenhampassadonosexames.Osexamessofeitosenquantoaguaaindano
acaboudeseescoarpeloescorredordemacarro.Esseodestinodetodacinciaqueno
aprendidaapartirdaexperincia:oesquecimento.

Quantocinciaqueseaprendeapartirdavida,elanoesquecidanunca.Avidaonico
programaquemereceserseguido.

Quemnavegarianumbarcoquesfossedireodovento,enonaquesedeseja?Quanto
cinciaqueseaprendeapartirdavida,elanoesquecidanunca.

42

AESCOLADAPONTE(5)

RubemAlvesCrnicapublicadanojornalCorreioPopulardeCampinasem18/06/2000

Imaginoquevoc,queprocuraminhascrnicasaosdomingos,deveestarcansado.Poiseste
oquintodomingoemquefalosobreamesmacoisa.Pessoasquefalamsempresobreas
mesmascoisassochatas.Almdoqueessainsistnciaemumacoisascontrriaaoestilo
decrnicas.Crnicas,paraseremgostosas,devemrefletiraimensavariedadedavida.Um
cronistaumfotgrafo.Elefotografacompalavras.Crnicassoddivasaosolhos.Ele
desejaqueosleitoresvejamamesmacoisaqueeleviu.Senormalmentenosouchato,deve
haveralgumarazoparaessainsistnciaemfotografarumamesmacoisa.Quemfotografaum
mesmoobjeto,repetidasvezes,deveestarapaixonado.Comportasecomoosfotgrafosde
modelos,clic,clic,clic,clic,clic...:dezenas,centenasdefotos,cadaumanumapose
diferente!UmdosmeuspintoresfavoritosMonet.Poiselefezessacoisainslita:pintouum
montedefenomuitasvezes.Eocuriosoqueelenemmudoudelugar,noprocuroungulos
diferentes.Ficouassentadonoseubanquinho,cavaletenomesmolugar,efoipintando,
pintando.Porque,naverdade,oqueeleestavapintandonoeraomontedefeno,umacoisa
banal,degostobovino.Oqueeleestavapintandoeraaluz.Elesusouomontedefenocomo
espelhoondealuzapareciarefletida,nocomoumacoisafixa,mascomoumacoisamvel.
Asriedetelasdomontedefenobemquepoderiachamarse"Stripteasedaluz":devagar,
bemdevagar,elavaisedesnudando...

"Osfortesvonafrentetendoacabeaerguidaeosfracos,humildemente,voatrs,comona
vida..."PoisexatamenteassimqueacontecenaArcadeNodosprofessores:osprofessores
universitriosvonafrentetendoacabeaerguida,eosprimrios,humildemente,voatrs,
comonavida...Professoruniversitriodoutor,cientista,pesquisador,publicaemrevistas
internacionaisartigoseminglssobrecoisascomplicadasqueningummaissabeeso
procuradoscomoassessoresdegovernoedeempresas.Professorprimrioprofessorde
terceiraclasse,noprecisanemtermestradonemfalaringls,daulasparacrianassobre
coisascorriqueirasquetodomundosabe.Crianas

43

essascoisinhasinsignificantes,queaindanoso...Haveratividademaisobscura?
Professoresuniversitriosgostamdasluzesdopalco.Professoresprimriosvivemna
sombra...

Quandoentreinauniversidadeparaserprofessormesentimuitoimportante.Comopassardo
tempofuisendoinvadidoporumagrandedesilusotdio,umcansaodiantedafarsa.
Partilheidadesilusodosalunosquesesentirammuitoimportantesquandopassaramno
vestibulareatficaramfelizesquandoosveteranoslhesrasparamocabelo.Cabeloraspado
distintivo:"Passei'Passei!"Nolevoumuitotempoparaquedescobrissemqueauniversidade
nadatinhaavercomosseussonhos.Eessaarazoporquefazemtantafestaefoguetrio
quandotiramodiploma.Fimdosofrimentosemsentido.

Avelhicemeabriuosolhos.Quandosechegaaotopo,quandonohmaisdegrauspara
subir,agentecomeaavercomumaclarezaquenotinhaantes."Tenhoalucidezdequem
estparamorrer",diziaFernandoPessoana"Tabacaria".Fiqueilcido!Eoquevicom
clarezafoiomesmoqueviuJosephKnecht,opersonagemcentraldolivrodeHesseOjogo
dascontasdevidro:depoisdechegarnotopo,percebeuoequvoco.Esurgiu,ento,oseu
grandedesejo:ensinarumacriana,umanicacrianaqueaindanotivessesidodeformada
(essaapalavrausadaporHesse)pelaescola.

Tambmeu:querovoltarparaascrianas.Arazo?Porelasmesmas.bomestarcomelas.
Crianastmumolharencantado.VisitandoumareservaflorestalnoestadodoEsprito
Santo,abilogaencarregadadoprogramadeeducaoambientalmedissequefcillidar
comascrianas.Osolhosdelasseencantamcomtudo:asformasdassementes,asplantas,as
flores,osbichos.Tudo,paraelas,motivodeassombro.Eacrescentou:"Comos
adolescentesdiferente.Elesnotmolhosparaascoisas,Elesstmolhosparaeles
mesmos...Eujtinhapercebidoisso.Osadolescentesjaprenderamatristelioquese
ensinadiariamentenasescolas:Aprenderchato.Omundochato.Osprofessoresso
chatos.Aprender,ssobameaadenopassarnovestibular.

Porissoqueroensinarascrianas.Elasaindatmolhosencantados.Seusolhossodotados
daquelaqualidadeque,paraosgregos,eraoinciodopensamento:acapacidadedese
assombrardiantedobanal.Tudoespantoso:umovo,umaminhoca,umninhodeguaxo,
umaconchadecaramujo,ovodosurubus,ozunirdascigarras,ocoaxardossapos,ospulos
dosgafanhotos,umapipanocu,umpionaterra.Dessascoisas,invisveis

44

aoseruditosolhosdosprofessoresuniversitrioseles(nopodemver,coitados;a
especializaotornouoscegoscornotoupeiras,svemdentrodoespaoescurodesuas
tocasecomovembem!),nasceoespantodiantedavida;desseespanto,acuriosidade;da
curiosidade,afuao(essapalavranoestnoAurlio!)chamadapesquisa;dessafuao,o
conhecimento;edoconhecimento,aalegria!

Pensamosqueascoisasaseremaprendidassoaquelasqueconstamdosprogramas.Essaa
razoporqueosprofessoresdevemprepararseusplanosdeaula.Masascoisas

maisimportantesnosoensinadaspormeiodeaulasbempreparadas.Elassoensinadas
inconscientemente.Bomseriaqueoseducadoreslessemruminativamente(tambmnose
encontranoAurlio)oRolandBarthes.Eledescreveoseuidealdeaulacomosendoa

criaodeumespaoissomesmo!Umespao!Parecidocomaquelesqueexistequando

umacrianabrincaaoredordame.Explico.Acrianapegaumboto,levaparaame.A
meri,efazumcorrupio(vocsabeoqueumcorrupio?).Pegaumpedaodebarbante.
Levaparaame.Amerielheensinaafazerns.Eleconcluiqueoimportantenonemo
botonemobarbante,masesseespaoldicoqueseensinasemquesefalesobreele.

NaEscoladaPonteomaisimportantequeseensinaesseespao.Nasnossasescolas:salas
separadasoqueseensinaqueavidacheiadeespaosestanques;turmasseparadase
hierarquizadasoqueseensinaqueavidafeitadegrupossociaisseparados,unsemcima
dosoutros.Conseqnciaprtica:acompetioentreasturmas,competioquechega
violncia(ostrotes!).Saberesministradosemtemposdefinidos,umapsooutro:oquese
ensinaqueossaberessocompartimentosestanques(edepoisreclamamqueosalunosno
conseguemintegraroconhecimento.Apelamentoparaa"transdisciplinaridade",para
corrigiroestragofeito.OquemefazlembrarumfilmedeOGordoeoMagro.Aindafalo
sobreotalfilme,QueijoSuo...).Ah!{Umavezcometidooerroarquitetnico,oespritoda
escolajestdeterminado!Masnemarquitetosnemtcnicosdaeducaosabemdisso...

EscoladaPonte:umnicoespao,partilhadoportodos,semseparaoporturmas,sem
campainhasanunciandoofimdeumadisciplinaeoinciodeoutra.Aliosocial:todos

partilhamdeummesmomundo.Pequenosegrandessocompanheirosnumamesma
aventura.Todosseajudam.Nohcompetio.Hcooperao.Aoritmodavida:ossaberes
davidanoseguemprogramas.precisoouviros"midos",parasaberoqueeles

45

sentemepensam.precisoouviros"grados",parasaberoqueelessentemepensam.Soas
crianasqueestabelecemasregrasdaconvivncia:anecessidadedosilncio,dotrabalhono
perturbado,deseouvirmsicaenquantotrabalham.Soascrianasqueestabelecemos
mecanismosparalidarcomaquelesqueserecusamaobedecersregras.Poisoespaoda
escolatemdesercomooespaodojogo:ojogo,paraserdivertidoefazersentido,temdeter
regras.Jimaginaramumjogodevleiemquecadajogadorpodefazeroquequiser?Avida
socialdependedequecadaumabramodasuavontade,naquiloemqueelasechocacoma
vontadecoletiva.Eassimvoascrianasaprendendoasregrasdaconvivnciademocrtica,
semqueelasconstemdeumprograma...

Minhacabeaestcoandocomosonhodefazerumaescolaparecida...Vocmatricularia
seufilhonumaescolaassim?Squeantestenhoderesolverumproblema:comoqueo
guaxocolocaoprimeirogravetoparaconstruiroseuninho?

46

OESSENCIALNOCABENASPALAVRAS

EscoladaPonte

Entreamultidohhomensquenosedestacam,massoportadoresdeprodigiosas
mensagens.Nemelesprpriossabem.

AntoinedeSaintExuprySchubertdeixouasuasextasinfoniaameiocaminhodosquatro
cannicos

andamentos.Chamaramna"incompleta",comosenelanomorassemossonsmgicosque
conferiramatodasassuasobrasagrandiosidadedascoisassimples.OnossoamigoRubem
Alvestambmtransmutouumavisitaincompletanossaescolaemseisperfeitos
apontamentosescritos,oqueconverteaintenodecomentlosnumadifciltarefa,dadaa
grandeprobabilidadedesermosinsignificantementeredundantes.

Talvezporinf1unciadeumcotidianofeitodesolidariedade,talvezporqueamultiplicidade
dasinterpretaessusciteumcantoavriasvozes,estetextonopoderiadeixardeser
coletivo.Sehouvequemescrevesseumafolhinha,outroscolaboraramcomalgumaslinhas,um
olhar,umsorrisodeacordo,umsilncio.E,porqueotodoums,oregistrosurgeencadeado
enaprimeirapessoa...

QuandomefoipropostoescreveralgosobreoqueRubemAlvestinhapublicadonoBrasila
propsitodaEscoladaPonte,concordei,poisacheiquetudooqueeutinhalidoerato
transparenteebvioque,estandoaquihseteanosvivendotudoisso,seriafcilfazlo.Como
estavaenganada!Fuiadiando,adiando,semsabermuitobemporondecomear.

Enumdessesdiasemqueocompromissosefaziacadavezmaissentir,deicomigorecordando
avindadoRubemescola;comotantasoutrasvisitasquenosprocuram,elefoirecebido
exatamentedamesmamaneira,ouseja,osnossosalunos,guiasmestresquecontamcomoo
seudiaadianaescola,acompanharamnodurantepartedamanh.Euestavasentadaauma
mesacomumgrupodealunos.

QuandooRubementrou,cumprimenteioevolteitarefaquemeabsorvia.Nofossealgo
queeunosabiabemoqu,masquemeatraanaquelapessoa,eeleseriamaisumvisitante
comomuitosoutrosquepelanossaescolapassam.Bastantemaistarde,quandolisuascrnicas
sobreaPonte,meuprimeiropensamentofoi:"eusabia!"ORubemnotinhasido,
definitivamente,apenasumvisitante.

47

Ento,oquedizersobretudooquegentilmenteescreveusobrens?muitodifcil,pois
minhaspalavrastornaramseaindamenoresdiantedabelezaedagrandiosidadedessas
crnicas.Penseientoemtrazeraquialgumasreflexesquedeumtempoparacvenho
registrando,equeoRubemtobemeemtoescassotempo"apanhou".

Comoviver(noplenosentidodapalavra),respirandoportodososporosesentimentos,
numaescolacomcercade120pessoas,ondealunos,funcionrioseprofessoresseconhecem
pelonome,comosetratassedeumafamlia?Ecomosevaiconstruindoesseambientede
compreenso,respeito,colaboraoesolidariedade?

Envolvidosqueestamos,nestemomentosabemosquejamaispoderiaserdeoutramaneira.O
fascnioeodesafiodeexplorarepartilharosnossosbensmaisricosepessoaisaalegriana
descoberta,osconhecimentosquepossumosouosmomentosdeaprendizagemque
proporcionamosfazemnoscrescercomoeducadores,masessencialmentecomopessoas,e
sentirqueapesardetermostidoumpercursoprofissionalanteriorinteressante,este,naPonte,
efetivamentenico,poisaquelequenostransformouevaitransformandoempessoas
completamentediferentesdaquelasqueumdiaaquientramos.

EespantosofoicomoRubemAlves,psicanalistaatento,queacreditaquenomaisprofundo
doinconscientemoraabeleza,entendeuqueaessnciaquerespiramosdiariamentenesta
escolaconstrudanorespeitoeinterajudaalunoaluno,alunoprofessor,professoraluno,
professorprofessor;respeitoportodosossaberes,valoreseatitudes,detodos,igualmente.

Noresidiraquianossamaisvalia?AtalbelezaemqueRubemacredita?Eutambm
acredito,porquediariamenteprocuramosdarcontinuidadeaotaltempoemqueainfncia
continueabrincar.

MasquetelaconseguiriaretratarmelhoraEscoladaPontequeaspalavrasdeRubemAlves?
Depoisdemedeliciarcomaleitura,questionomesobrecomopossvelhaverumapessoa
comossentidostoapuradospara,emtopoucotempo,sercapazderetrataranossaescola
aopormenor.

Ficodeverasfelizporfazerpartedestaequipequelutaeseesforaatodomomentoparaque
o"espaocriado"noacabecomoencanto,acriatividade,acuriosidade,asolidariedade,a
amizade,osonho,obrilhonosolhosdosnossosmeninos,eparaqueo

48

conhecimentoquevoadquirindonodesapareaatravsdosburacosdo"escorredorde
macarro".OobjetivoprincipaldaEscoladaPontemesmofazercomquecadacrianase
sintaopssaroencantado,comlindasecoloridaspenasedechilrearalegreeafinado.Por
essarazo,nohmaiorrecompensaparacadaelementodestacomunidadeeducativadoque
sentirqueo"espaomgico"criadoportodosaquelesqueacompemsejadescrito,to
efusivaeentusiasticamente,poralgumquehabitaamesmacomunidade...doladodefora.

Souprofessoraeme.AminhafilhafreqentouaEscoladaPonte.Oqueelaaprendeue
aquiloqueelatransportaaolongodavidaselamesmasaberexplicar.Comome
ignorante,sentiumaimensacuriosidadedecompreenderaescola.Comoprofessora,quisvir
para,c.Ejsepassaramseteanos.

Dentrodeumamesmaescolahdiferentesinteresses,diferentesolharessobreascoisas.A
minhafilhaaprendeuaterrespeitoporelaprpriaepelosoutros.Aprendeuaserfelizea
fazerosoutrosfelizes.Aprendeualiberdaderespeitandoaliberdadedosoutros.

Pediminhafilhahoje,com14anosquemedissesseumafrasequedefinisseanossa
escola.Elarespondeu:"Sermelhoreudizertudoemduasquadraspopulares":

Quandoeuerapequenina,

Acabadadenascer,

Aindamalabriaosolhos,

JeraparaTever.

Quandoeujforvelhinha,

Acabadademorrer,

Olhabemparaosmeusolhos,

Semvida.Tehodever.

Ecompletou:Escreveissome.Definenossaescola.

LiereliascrnicasqueRubemAlvesdedicouEscoladaPonte.Edecididarumaresposta
perguntaqueelefaz:Vocmatriculariaseufilhonumaescolaassim?

Matriculeievolteiamatricular.Comoprofessoraeme,queroomelhorparaosmeusfilhos,
queroqueaprendamequetenhamprazernoaprender.Queroparaelesumaescola

49

(...)quecompreendacomoossaberessogeradosenascem.Umaescolaemqueosaberv
nascendodasperguntasqueocorpfaz.Umaescolaemqueopontodereferncianosejao
programaoficialasercumprido(inutilmente),masocorpodacrianaquevive,admira,
encantase,espantase,pergunta,enfiaodedo,provacomaboca,erra,machucase,brinca.
Umaescolaquesejailuminadapelobrilhodosincios.

Queroqueosmeusfilhosaprendamasercidadosdemocrticos,solidrioseautnomos.No
osqueroobrigaraseremiguaisatodosenoqueronegarlhesapossibilidadedeexistirem
comopessoaslivreseconscientes.NaEscoladaPonte,ascrianasconseguementendero
mundoerealizamsecomopessoas.

RubemAlvesconviveuumdia(apenasumdia)comestarealidadeeconseguiuentenderoque
"gentedeboamemriajamaisentendera".svezes,aspessoasquenosvisitamestoto
preocupadascomoscontedos,queseesquecemdequehalipessoas.MasoRubemfezum
retratocompletoefieldomodocomovivemosanossaescolinha.precisoserdotadode
grandesensibilidade.FiqueifelizpelofatodeoRubemterseencantadocomela.Mas,aoler
essestextos,preocupameagranderesponsabilidadequeelesnosdevolvem.

Estetrabalhorequerumaentregamuitogrande.Requertempoparadescobrir,parair

aofundodascoisas,paranosarreliarmos,porquens,svezes,tambmnosarreliamos...

Numprojetocomoeste,apessoanotemaquelafrieza,aquelasolido,apessoafaztudocom
maisgosto,maiselaedmuitomaisdesi,laroc.Eporissoquemesintoemfamlia,
completamente.Nasoutrasescolas(porondepassei)cadaumestnasuasala,cadaumtemos
seusmeninos,noseucantinho,etodoorestononada.Tudocompartimentado:haporta,
haparede,hachave...Aqui,no.Onossosentiromesmoeomelhorparaascrianas.

Fiqueiadmiradacomaadmiraodeumprofessorcatedrticopelasimplicidadedestaescola,
comarendiodeumpsicanalistaaesta"nova"formadeaprender.Se,paraoRubem,estaa
escoladossonhos,tambmoparamimeparaqualquerprofessora.Quandovimparac,
pensavaemvirensinar.Masfuieuqueaprendiecontinuoaaprender.Oquemaisme

impressionounestaescolafoiovalorquesedcriana.Escutamsesuasopiniese
propostas;seaceitaadiferena.Aqui,oprofessoroamigoaquemsepode

50

recorrersemreceio,quandosetemumadvida,quandosequerdesabafar,oucontarum
segredo.RazotinhaaConstnciaquandodisseparaame:"Oh,me,aminhaescolano
bemumaescola,assimcomoumafamlia!"

Hoje,vivemos(dizse)numasociedadedemocrticaondesedefendem(dizse)valores
democrticos.Falaseemliberdade,solidariedade,igualdade,fraternidade,verdade...No
entanto,acapacidadedepensar,imaginar,inovar,expressarconstantementeinibida,
agredida,recalcada.Podemosdizerquemuitascrianassoinibidasdepensaroquelhes
"apetece".Quantomaispensamentos"atrevidos"tiverem,maisferozmenteserocensuradas.
Muitascrianassocoagidasapensaroque"normalpensarse",socoagidasaproduziro
que"normalproduzirse".

freqentedepararcomsituaesdeensaiospara"festas"emqueascrianasacabamapenas
por"emprestar"seucorpoparaasrepresentaes,representandomaiscommedoquecom
prazer,poisoseducadoreseospais"terodegostar".Tudofeitocontraaespontaneidadee
acriatividadedascrianasqueselimitamacumprirasordensdequemorganizaafestaouo
teatroedequemfazosfatos,constriosadereoseoscenrios.Essasfestasrepetemse
todososanosesemprecomasmesmascaractersticas:noNatal,noCarnaval,noDia
MundialdaCriana,noFinaldoAno...Repetemsetodososdias,comoseaescolafosseum
palcocheiodepersonagens.Oprofessorencena,dirige,organiza.Osalunosrepresentam.Os
paisagemcomoespectadoresmaisoumenosatentos.

Masaponteumapassagemeaescolaumaponte.AEscoladaPonteumaescola,uma
passagemeumaponte...RubemAlvesbemosentiu.Efaladasuapassagemporestaescola
comosesempreaquiestivesse.

umespaoquesesentecomonosso.Edelessepodefalarcompaixo.RubemAlvesviucom
osolhosesentiucomocoraoumaescola,aescolacomquesempresonhou,umaluznofimdo
tnel.

AescoladaPonteumespaoondeseviveoqueseaprendeeseaprendeoquesevive.
tosimples,no?

51

AESCOLADAPONTE:BEMMEQUER,MALME...

PedroBarbasAlbuquerque.

ProfessorauxiliardoDepartamentodePsicologiadoInstitutode

EducaoePsicologiadaUniversidadedoMinho.Consultordo

Centro deformaoCamiloCasteloBranco(VilaNovade

Famalico)

QuandomefoifeitooconviteparaescreversobreaEscoladaPontedepareicomvrios
conflitosquesaoiniciarestetextoconsegui,emparte,superar.ComorefereRubemAlves,
"eusoumuitos".Essamultiplicidadepermitiuquefossemdiversososcaminhosdotexto.Um
desses"eu(s)"pediame,semgrandeinsistncia,queescrevessesobreaescolasoboolharde
umacinciadaeducao;outropediamequenoofizesse.Ganhouesteltimo.

Decidientorefletirsobrealgumashistrias,sobrealgumasidias,sobrealgumasescolas,
olhandoaEscoladaPonte.Essasreflexesforamajudadaspelorecursoaumconjuntode
fontesqueentendoporbemclarificar.RecorriaostextosqueRubemAlvesescreveusobrea
EscoladaPonte,porqueeles,paraalmdomotivodestelivro,soumincentivoescolaea
quemnelavive.Recorrisminhasmemriasparaelegerhistriasque,deformamaisdiretaou
maisvelada,meajudemapensarumaescoladiferente.Sohistriasquevivinaminha
infncia,asqueosmeusfilhosestovivendonasuainfnciaetambmoutrashistriasque
outros,timidamente,contarammesobresi.Recorritambmaosdireitosdosmeninosda
EscoladaPonteeaoquepercebi,naspoucasvisitasquealifiz.Noprecisoiraumlugar
muitasvezesparaamol.Noprecisoolharduasvezesparacriarumaimpresso.E,
finalmente,recorritambmaoutrosautores,daquelesquenoescrevemlivroscientficos,mas

romances,fico,poesia,porquemesmosemsaberelesescrevemaquempensaaeducao,
frasesquesoincentivosededicatrias.

Estasidiasquequeroexpressartmoformatodemudirio.Umdiriodofuturo,porque
acreditoquenaEscoladaPonte,comoemtodasasoutrasescolas,escreveseofuturo.Sque
naquenaEscoladaPonteofuturonooescolarouacadmico,masofuturoautobiogrfico
daque1ascrianasqueporldeixamsuamarca.Umamarcaquefazcomqueoprojetoda
EscoladaPontecontinue,ecomcontinuidade.Omsqueescolhi

52

paraestediriofoiodefevereiro.Paraalgumasrianascquevivemalgumasescolas,para

algunsprofessoresealgunscolegas,talvezomelhormsdoano.Omenormsdoano...

Quintafeira,1 defevereiro

UmaidiasobreaEscoladaPonte.

AEscoladaPonte,paraquemjouviufalarde1aouavisitou,noumlugarqualquer.um
lugardeencontro.Deencontrodepessoascomumaidiadeeducaobemdiferentedaidia
quemuitostmparaeducaodascrianas.Nosurpreendeporissoqueascrianasdessa
escolareclamemalgunsdireitos,mascumpramvriosdeveres.Porexemplo,reclamamo
direitodeterbonsprofessoreseassumemodeverdepoupargua.Ssepoupaoquefazfalta,
porserescasso,oumuitoprecioso.NaEscoladaPonte,snosepoupamosprofessores,pois
nosoescassos,nemsuficientementepreciosos.Nososentidoscomoescassos,nemse
sentemdemasiadamentepreciosos.Nessaescola,cadacrianatemmuitosprofessores.H
escolasquesodiferentes.TambmaEscoladaPonteo.

Sextafeira,2defevereiro

Novastecnologiasnaescola.

NaEscoladaPonte,ascrianasmanifestamodireitodeiraoscomputadores.Essaidiados
computadoresnaescolatemmedespertadoalgumasreflexes.Aindaqueosprofessores
abracemessavontadedepedirajudaaocomputadorparaasuaprticapedaggicadiriaou
aindaqueembarquemnessavontade,continuamosaverificarque,quantorelaoque
estabelecemcomoscomputadores,elespodemserdivididosemtrsmontinhos:osque

complicam(ossbios),osqueaplicam(osprticos)eosqueimplicam(osrenitentes).Comose
constata,osprofessoressosereshumanoseoscomputadorespodemsermetforasdetodoo
resto.

Ocomputadorabreportassobreportasparaumoutromundoquenoseesgota.Navegar
necessrio,emboraachemosquenoluitompreciso.SobretudoporquenavegarnaInternet
comoescreversemdestino.Eoporquatrorazes.Porque,talcomonaescrita,hquemgoste
quemodeieequemsimplesmenteaentendacomoumafuno(semgrandefuno).Talcomo
naescrita,anavegaofeitaemsilncio,umsilncioque

53

estrutura,queorganiza,equedirigeaatenoparansprprios.Nanavegaoatravsda
Internetsabemosondecomeamos,masnosabemosondearedevaiacabarpornosapanhar.
Aspalavras,quandoescritascomaalma,tambmnoassumemroteiros.E,finalmente,
porquepodemosrefazersempreosnossospercursos(naInternet,naescritaenavida).
Podemosseestivermoscientesdequeodramadequemescrevenooqueescreve,maso
queapaga.QuemodissefoiJosCardosoPires.Nooescreveu,disseo.Poressesimples
fatonotevequerefazeressaidia.Eelapermanecer.

NaEscoladaPonteascrianasmanifestamodireitodeiraoscomputadores.Procuraravida.
Oumaisdavida.

Sbado,3defevereiro

Diafeliz,mesmosemescola.

Dizsefreqentementequeaescolaoespelhodasociedade.Ser?Talvezoreflexoseja
inverso.Asociedadequeoreflexodaescola.Oumelhor,aescolaapenasespelho,no
chegaaserreflexo!

Domingo,4defevereiro

Diafeliz.Aescolacomeaamanh.

ComodizoavCelestiano,deMiaCouto:Lanamosobarco,sonhamosaviagem:quem
viajasempreomar.Hescolasemqueaviagemmesmosonhada.

Segundafeira,5defevereiro

Ostemposlivres.

Ascrianastmcadavezmaistemposlivresemenostempodelazer.Tmapenasotempo
quesobradepoisdeteremfeitotodasastarefasqueaescola,ospaisououtroslhes
destinaram.Faltatempodelazer,umtempoemquenecessariamentesempreacabamospor
crescer.Umtempoquediminuimedidaquecrescemos.

Temosouvidonosltimostemposqueaescolaumocaldetrabalho.Umlocalinserido
numalgicasegundoaqualaresponsabilizaodosalunospassapelacompreensodeque
naescolasetrabalha.aorganizaocientficadotrabalhonaescola,ouaslinhasde
montagem,comoserefereRubemAlves.

54

AlgicadaEscoladaPontetambmadotrabalho.Masnoadotrabalhoqueseopeao
lazer.Umalgicasegundoaqualolazertambmpodeseaprender.NaEscoladaPonteat
distraidamenteseaprende.Quandooolharsefixanoteto,lestumafolhacomapalavra
"teto".

Terafeira,6defevereiro

Salascheiasdemeninos.

Hfrasesquedepressasetransformamemslogans:"asescolaseassalasdeaulatm

alunosamais".AEscoladaPontetemmuitosalunos,masnuncaouvidizerqueostemamais.
Eassalasdeaulassoimensas.PelosimplesfatocomoserefereJosPacheco,deocritriode
formaodosgruposdealunosseroafetivoeestenoteridade.

"Eraumavezumamequetinha25filhos.()sfilhoseramtantosqueamenunca

chegouadarbeijosemalgunsdeles.Cansavasemuitocedo...Omaisvelho,com15anos,

aindanotinharecebidoumsbeijodamequandocomeouatrabalhar."

Oquefarpensarqueonmeroexageradodealunosnopermiteconsolidarvnculos

afetivosehumanosdoprofessorcomosseusalunos?queassalasdeaulaso,

habitualmente,lugaresdeensinoemgrupo.Nosolugaresderelaopessoalizadanum

espaoemqueconvivemvriaspessoas.Essatendnciaparaagrupar,categorizar,tipificar
umatraiorelaopessoal.certoquenemtodososalunosestodispostosacriarlaos.
Masqueonmerodealunosnoimpeaumarelaoadequadadecadaprofessorcomcada
aluno.Nmeroselevadossorazosuficienteparavriosatropelos.AHistriatambmnos
mostrouisso.Mas,quantosdens,noutroscontextos,gostamosdesertratadoscomoum
nmero?Maisumnmero...onmeroqueseegue?s

Quartafeira,7defevereiro

Omeucentronaescola.

Assalasdeaulasonormalmentetratadascomo"aminhasala".Tantoporalunos,comopor
professores.Essesentimentodeposselegtimo.Senoforumaposseegosta.

Umdia,numadasrecolhasdefimdetardedeumdosmeusfilhos,naquelaalturacomquatro
anos,elerecordouquenaqueleanoeuaindanotinhaidoaoseudormitrio.Entreoolharpara
orelgioeasuamensagem,subiasescadaspressaeentreinumgrande

55

quartocom20pequenascamas,todasaparentementeiguais.PergunteiaoFrancisco:"Quala
tuacama?""esta",dissemeele.Paraodesafiar,pergunteilhe:"Comoquesabesque
esta?""Porquecamaemquedurmo!""Massotodasiguais",disselheeu."Noso,no;
snaminhaquetenhosono."Osseusolhosmostrarammeconfronto,compaixoecerteza.
Aprendimuitonessedia.Confronto,compaixoecertezasotnicosdeaprendizagem.H
escolasqueosintencionalizam.

Asescolastmdemasiadoscantos.Oscantospodemersbecossemsada.Oscentrosno,
desdequenosejamconcntricoseexeramforascentrpetas.

Quintafeira,8defevereiro

Educaoparaacidadania.

Oprojetoeducativoquemaisselodaeducaoparaacidadania.Oprojetoeducativoque
maissepensatambmdeveser.Oresultadodeumtalprojetooobjetoquenosev.No
hprojetosderoteiroimposto.

Aeducaonoassptica.Umaeducaodepinasebisturi,mscaraeluvas,delivrode
estantecatalogadoeempoeiradoedelaboratriofechadoebolorentonoseenquadramno
quehojepodeseraescola.Seincutirmosvaloresdedemocracia,participao,cidadania
quenosovividosnaescola,dequeservem?Oprojetoeducativodasescolastambmuma
formademostraraosalunoscomoaescolaseposicionadiantedavida.Paraissotemque
havervidanasescolas.

AEscoladaPontenotemumprojetoeducativodeeducaoparaacidadania.Viveo.De
mltiplasformas.Coma"assembliadealunos",como"achobom"e"achomau",coma
"comissodeajuda",comasuavidaeducativadiria.Educarviver.

Sextafeira,9defevereiro

Hmsicanasaladeaula.

NaEscoladaPonte,osalunostmdireitoaouvirmsicadentrodassalas,paraajudlosa
trabalharemsilncio.umdireito.Semmais.Osefeitosdamsicasobreaaprendizagemso
conhecidoseestodocumentados(atemrevistascientficas,imaginese!).Oquemais
surpreendequeojazztambmsejaobjetodeinvestigaocientfica.Hpoucotemposoube
deumestudoemqueseanalisavaoefeitoquevriostiposdemsica

56

produziamsobreoquemeninosdenoveanosescreviam.certoqueamsicaclssica
promoviaumamaiorquantidadedepalavrasescritas,maseraclaroqueojazzajudavaadar
umamaiorconsistnciaaodiscursoproduzido.

AmsicapodemesmoajudaratrabalharemsilncioNa.EscoladaPonte,halgumtempo
quesedescobriuisso.Nosefazmsicaasolo,emuitomenosacapella.

Sbado,10defevereiro

Festadeanos.

Ostrabalhosdecasaficamparaamanh.Ofuturosempreumbomdiaparafazeros

TPC.

Domingo,11defevereiro

Diademissa.

ComodizoavCelestiano,deMiaCouto:"Deusassuntodelicadodepensar,fazdeconta
umovo:seoapertarmoscomforapartese,senosegurarmoselecai".Esotantasas
palavrasquepodemsubstituirDeusnessafrase...

Segundafeira,12defevereiro

Poesianaescola.

Masserqueasescolasprecisamdepoesia?Umprofessormaisoperatrioconcretodirque
apoesianointeressa,poisatnemhumadisciplinadepoesia...Inclusivenos"programas"
deportugusapoesianemassumeumpapelrelevante.Porqu?Artemenor,diroalguns.
Menospartilhvel,dirooutros.Semgrandeespaonasdidticasqueseensinamnasescolas
superiores.Logo,semumroteirodeensino.

Queespaoocupaapoesianasnossasescolas?Pouco!Equandoosprofessoreslhedo
algumespaoquantossesentempreparadosparaatratar?porissoquenaEscoladaPonte
osprofessores,norarasvezes,voprocuradesaberesquesonecessriosparaosmeninos
daescola.Ningumconsegueensinaraquilodequenogosta,ouentoaquiloquenosabeou
nopercebe.Entendo,contudo,quehmuitosquetrocam,nessaafirmao,"ensinar"por
"falar".Falamdoquenosabem,nogostam,ounopercebem.Deveserestaaverdadeira
noodefalsete.

57

Terafeira,13elefevereiro

Umaoficinanaescola.

Asescolasnoforampensadasparaterumafuno.Forampensadasparatervrias,diro.As
escolasdeveriamserumespaoondepoderamoserrardeformaamparada.Seriamassim
contextosamigveisdeaprendizagem.

Quandonosensinaramaandar,nofoiapenasparacorrermos,trpegaedesequilibradamente,
paraosbraossegurosdequemnosacolhia.Foicomacertezadequeessespassoseramum
processoquemaistardenosfariadarpassosfortesedecididosemdireoaoquequisssemos.
Osprocessosqueseintencionalizamnaescolasomaisumapena,ajuntaraoutrasquepodem
fazerummeninovoar.Oupelomenos,desejlo.

Quartafeira,14defevereiro

Educaosexualnasescolas.

Lihalgumtempo,queaeducaosexualnoiriaserumadisciplina.Eporquehaveriade
ser?Masqueoutraseducaesosprofessorespartilhamcomosalunos,enecessariamenteos
alunoscomosprofessores,semquehajaumadisciplinaqueasenquadre?Umadisciplinade
educaosexualpoderiasermaisumapeloaocartertcnicoedisciplinardasquestese
respostasdaeducaosexual?Serporissoumanalisador,umconceitoqueperfurartodasas
disciplinas.

NumtextodeRubemAlvesintitulado"Naboscruseprofessores"humaalusoaofatodeos
alunosnodeveremserobrigadosalertextosquenoentendem.Osprofessorestambmno
deveriamserobrigadosafalarsobretemasquenoachamseus.Essaumaidiapolmica.
Masseacreditamosquenemtudoseaprendeporquehaveremosdeentenderquetudose
ensina?Comoqueaescolahdeensinareducaosexualseelanuncaacariciouningum?
Quandoaescolaforcapazdefalaraoouvidodosseusalunoselhesdisserpalavrasbonitas,
entoterganhoocampoemquemuitostemaspoderoserdebatidossemdisciplinas.por
issoqueacreditoemescolasondeascrianastmdireitoaserouvidas.

58

Quintafeira,15defevereiro

Acidentenaescola.

Aprofessoraquebrouumbrao.SegundoFrancisco,decincoanos,elacaiucommuitafora
nochoeobraoquebrou.

Apsessadescriobrevedosucedido,Franciscoreferiu,pesaroso,queaprofessorajno
podiafazeralgumascoisas.Nslheperguntamos,ento,oqueelaestavaimpedidadefazer.
Suarespostafoiprontaeelucidativa."JspodepegarnoSamuelaocolocomumbraoe
agorajspodegritar."

Percebemosqueosbraosdaprofessoraservemparapegaraocoloummeninodaescolado
Franciscoque,porrazesdiversas,foieleitocomo"maisleve"doqueosoutros.
Percebemostambmquehbraosdeprofessoresque,quandopresos,lhesamplificamavoz.
OFranciscopercebeuqueumbraoquebradoaumentaconsideravelmenteorudodasala.
Umasalademeninosdecincoanos.

Sextafeira,16defevereiro

Adisciplinanasaladeaula.

Sporrazesmeramentepedaggicasesimplistasaorganizaodoconhecimentopodeser
tomadacomoumconjuntodedisciplinasematrias.Avalorizaodetodasasdisciplinas,
mesmoasqueteimosamenteinsistimosemtratarporsiglas(comoaEVT),eocruzamentode
didticaspoderosermaisummeiodedesenvolvimentocognitivoeducativodosalunos.
Aproveitloeintencionalizloumaarte.Aformaodosnossosalunosdevesertanto
quantopossvelconjuntiva(enodisjuntiva),domesmomodoqueumpedalservemuito
poucosequisermosperceberadinmicaintencional,masadversa,quedoispedaisimprimem
aomovimentodeumabicicleta.

Sbado,17defevereiro,

Sol.

Maisumsbadoparabrincar.EstSol.AindanoSol.

Domingo,18defevereiro

Chuva.

59

inverno.

Segundafeira,19defevereiro

Adiferena.

EnquantoFranciscojogavanocomputador,Toms,irmomaisvelho,acompanhavaoseu
desempenhoquando,derepente,fuisurpreendidocomumafrasesecaditapeloltimo:"
Francisco,parecesdeficiente!"Franciscomanteveseimpvido.Fiqueimaisconcentradono
queouviadoquenaquiloquetinhacomeadoaler.Masnemumaresposta,nemumas
palavradeFrancisco.

Umahoradepois,duranteobanho,Franciscoperguntou:"Osdeficientestmcura?"Percebi
queamensagemtinhaseguidooseucursoeumahoradepoistilintavaaindanasuacabea.
Entendiqueaquelaperguntapoderiaestarsendofeitaporvriasrazes.Titubeante,respondi
lhequedependia.Quehaviacoisasquesepodiamcurareoutrasqueno.Queriadarlheum
exemplo,pegarnoconcreto,paraqueFranciscopercebesseoqueeuqueriadizer.Pergunteia
ele:"SabesquemaRute,elasaladaMnica?"(referiameaumameninacomsndromede
DownquefreqentavaamesmaescoladeFrancisco)."Claro,pap!"dissemeele.
Pergunteilhe,parachegarmaisdepressaaomeuexemplo:"AchasqueaRutediferente,tem
algumacoisadiferente?""No,pap,parecidacomaClara...(ameninachinesadasalado
Francisco).Desistidoexemplo.Percebiqueessadiferenanotinhaentradoaindanavidade

Francisco.O1 ciclovaitratardelheincutiresseconceito.

Prefiroaindiferenadoensinoprescolaraoexercciodediferenado1 ciclo.Logono
primeirociclo.NaEscoladaPonte,nohindiferena,mastambmnohodiscursonema
prticadadiferena,danormaoudodesvio.NaEscoladaPonte,deficientenoadjetivo,
nemsubstantivo.

Terafeira,20defevereiro

Aangstia.

Aodeitar,Franciscorevelouumaenormeangstiaperanteamorte,oumelhor,porsua
conseqnciaodeixarmosdenosvereopoderficarsozinhonomundo.Jnacama,
interrogouameacercadamorte"oquequeacontecedepoisdemorrermos?"

60

deixandoque,comodecorrerdasperguntasedasrespostas,aslgrimasrolassemporsuaface
demeninodecincoanos.Comdvidasedesencontros.Asvriasperguntas,amefoidando
vriasrespostas,nocomprometendoassuaspalavrascomumavisodemasiadoreencarnante
darealidade,nemcomumavisoangustiantementerealparaummeninodecincoanos.A
certaaltura,ediantedarespostadequepossivelmentensvoltaramosaencontrar,numoutro
espao,numoutromomento,Francisco,colocandoemordemapartidaparaesselugar,
verificouqueseriaoltimoalchegarenoresistiusualgica,umalgicademeninode
cincoanos,perguntando,choroso:"Mas,quandolchegar,comoqueeuvosvou
encontrar?"Nofcilescreverstasepalavrassemsobressaltos.Hangstiasemomentos
quevalemumavida,enaquelemomentooamordoFranciscopornsflodesejaredizer:
"Euqueriatantoquensmorrssemososquatrojuntos!"

Comotrataaescolaasangstiasdassuascrianas?

Quartafeira,21defevereiro

Hojehconcurso!

Quemoobjetoprivilegiadodeensinodosprofessores?Bonsalunosoumausalunos?Fiquei
comaidia(umamemria)dequehquemdefendaqueosprofessorespodemescolherquais
osalunosqueensinam,outalvezpossamescolherquaisosalunosparaosquaistmmais
vocaoparaensinar.Tratase,claro,deumaescolhaporatitudeenotantopor
comportamento.Isto,podemporentenderemquaissoosalunosquepodem"lchegar"e
quaisosque,mesmocomesforo,"nuncalchegaro".L?!

Comosomosatoresdevriospapis,bastariaquenosimaginssemosemqualquercontexto
nestascondiesadealgumacharquepoderamosnochegarlecomissonosafastardo
esforodeoconseguirpararelativizarmosposieseinvestirmosemalternativas.Ora,
quemescolheosalunosdeveadmitirquetambmpoderserescolhidocomoprofessor.
Talvezhajatambmprofessoresquenunca"lchegaro".L?!

Quintafeira,22defevereiro

Faltouaprofessora.

Napartedamanhasuasalafoi"ocupada"porumasenhoraprofessoraquedistribuiu
bofetese"parvalhes"porquasetodososalunos.Tomslevouumbofetopor

61

falarcomocolegaqueestavaanomaisde20centmetrosnacadeiraaoladoenamesma
mesa.Issomeperturbou.EpareceterperturbadoToms,deseteanos,poiselecolocounos
insistentementeduasquestes:"comopossoestardezminutossemfalar?"e"porquequea
estaprofessoratemosdepedirparaircasadebanhosenossanopreciso?"

Hescolasemqueasregrassodetodos.Outras,emqueasregrassodeum.Hescolasem
queassalassodosprofessores;outras,emqueassalastambmsodosalunos.Detarde,
Tomsreferiuqueascoisashaviammelhorado.Aparentemente,semquenadaofizesse
adivinhar.Masaadivinhafoidescoberta.tarde,tinhamestadonasaladuasprofessoras.A
damanh,ounofoicapazdemostraroutraosseusprocessosdeorientaoatencional
paraatarefa,ouestiveramasduasentretidasatrocarpalavrasamenas...sobreaescola,o
ensino,eosseusmtodos...Amonodocnciaimpedeapolifonia.

NaEscoladaPonte,osprofessoresnofaltam.Ounosesenteasuafalta.Quandohmuitos
professoresmesmoqueumestejadecostashoutrosquenospodempiscarumolho.Piscaro
olhoumdosmtodosmaisantigosedmostrarcumplicidade.Amesmaqueseprecisapara
aprender.Eensinar.

Sextafeira,23defevereiro

Hojenoqueroirescola.

HojeTomsnoquisirescola.Oumelhor,hojeelenoquisreencontrarasenhoraque
ontemconheceu.Temmedoqueissoacontea.Stenhopenaqueasenhoratenhaquecruzar
avidadele.Nofimdesemana,talvezseapagueamemriaqueoTomsnoquerquesecole
suapele.

Sbado,24defevereiro

Trabalhosdecasa...trabalhosemcasa.

Demanhfaoosdeveresdeportugus.tarde,osdematemtica.Equandooportugusou
amatemticadeixardesermatria,deiracaoudisciplinaesetransformarempensamento,
mesaeautonomia...oqueteremosganho?Nada?!Masnodevitriasqueimportafalar...

62

Domingo,25defevereiro

Diasdesorte.

Halunoscomsorte.Hprofessoressemsortealgum.Mas,nestecaso,comonoutros,asorte
noumacaso.

Segundafeira,26defevereiro

Diadefrias.

Osprogramasdasdisciplinassoomaiorentraveaotrabalhodosprofessores.Masnemtodos
oscurrculossovitae.Hcurrculosquesomortis.Proporcionarexperincias
autobiogrficassignificativaspoderiaseronicoobjetivodoprofessor.Alnguaportuguesa,
amatemtica,ououtrasmatrias,seriamapenasmeiosnoocomeoque,norarasvezes,
acabaemdesiluso.

Terafeira,27defevereiro

Hojediadecarnaval.

Deveriahaveraulas.umapocadoanoemquepodemosassumircommaiorlegitimidade
socialquepodemosseroutros.

Quartafeira,28defevereiro

Oproblemaofuturo.

Ascrianasnotmpresente.Tmapenasfuturo.Naescola,todagentesepreocupacomos
anosqueviroaseguir.Osalunosestosempresendopreparadosparaofuturo.Enofuturo
sempreacabahavendoqueixassobreoquefoiopassado.Queestomalpreparados.Queso
malcomportados.Quesoi1etrados.Peranteaimpossibilidadedeosprepararparaofuturo,
porquenodamosumachancescrianasdeviveremapenasesomenteopresente?

Tenhodeparadovriasvezescomainsistentecrenadequeoproblemadosmeninosda

EscoladaPonteseroconfrontocomo2 ciclo.Habituadospesquisa,aotrabalho
cooperativoeaoespaopartilhado,encontrarodepoisumaescolaquenopermitirouso
continuadoerecompensadodessasestratgiaseainadaptaoserinevitvel.Mesmoque

63

encontremdificuldadesno2 ciclo,essesmeninoscarregaroparasempreumconjuntode
memriasdessesanos,memriasqueningumapagar.Hmemriasquesocomopeleque
nosagarra,protegeemolda.Soatmaisdoqueisso.

"Umdiaeutambmqueroirprimavera."

64

ESCOLADOSSONHOSEXISTEH25ANOSEMPORTUGAL

JosPacheco

TextorevistodaentrevistaconcedidapeloprofessorJosPacheco,

emnomedaEscoladaPonte,aoportalbrasileiro(http://www.educacional.com.br).Entrevistaconduzidapor
VitorCasimiro.

AoserinformadodaEscoladaPonte,aprimeiracuriosidadequetivefoisobresuaorigem.
Quandoeoquemotivouabuscadeumaformainovadoradeensinareaprender,

queresultounacriaodaEscoladaPonte?

Em1976,aEscoladaPonteeraumarquiplagodesolides.Osprofessoresremetiamsepara
oisolamentofsicoepsicolgico,emespaosetemposjustapostos.Otrabalhoescolarera
exclusivamentecentradonoprofessor,enformadopormanuaisiguaisparatodos,

repetiesdelies,passividade.Entreguesasiprprios,encerradosnorefgiodesuasala,

asscomseusalunos,seumtodo,seusmanuais,suafalsacompetnciamultidisciplinar,em
horriosdiferentesdosdeoutrosprofessores,omocpoderiampartilhar,comunicar,
desenvolverumprojetocomum?

Ascrianasquechegavamescolacomumaculturadiferentedaquealiprevaleciaeram
desfavorecidaspelonoreconhecimentodasuaexperinciasciocultural.Algumasdas
crianasqueacolhamostransferiamparaavidaescolarosproblemassociaisdosbairros
pobresondeviviam.Exigiamdensumaatitudedegrandeatenoeinvestimentono
domnioafetivoeemocional.Etomamosconscinciadequenopassadeumgraveequvoco
aidiadequesepoderconstruirumasociedadedeindivduospersonalizados,participantese

democrticosenquantoaescolaridadforconcebidacomoummeroadestramentocognitivo.
Seospaiseramchamadosescola,pediasecastigoparaofilhooupediamsecontributos
parareparaesurgentes.

Aescolafuncionavanumvelhoedifciocontguoaumalixeira.Nasparedes,cresciamervas.
Aspoucascarteirascomburacoparaotinteiroameaavamdesfazerseeosalunos
improvisavammesas.Oquartodebanho,noexterior,estavaemrunasenotinhaporta.
Satisfazerasnecessidadesbiolgicasmaiselementaresconstituaumtestedeentreajuda:as
alunasiamlforaemgrupos,faziaseaparedeeaportanumcrculohumanoemtornoda
necessitadaevoltavaseparadentro...Ascrianaspassavamasfriasnoabandonodarua,
sonhandocomumapraiainacessvel...

65

Compreendemosqueprecisvamosmaisdeinterrogaesquedecertezas.Eempreendemos
umcaminhofeitodealgunspequenosxitosedemuitoserros,dosquais

colhemos(econtinuaremoscolhendo)ensinamentos,apstermosdefinidoamatrizaxiolgica
deumprojetoeobjetivosque,aindahoje,nosorientam:concretizarumaefetiva
diversificaodasaprendizagens,tendoporrefernciaumapolticadedireitoshumanosque
garantisseasmesmasoportunidadeseducacionaisederealizaopessoalparatodos,promover
aautonomiaeasolidariedade,operartransformaesnasestruturasdecomunicaoe
intensificaracolaboraoentreinstituieseagenteseducativoslocais.

NaEscoladaPontenohaulasemqueumprofessorensinecontedosestanques.

Tambmnohsalasdeaulaouclassesseparadasporanosouidades.Oquefoimantidoda
estruturatradicionaldeumaescola?

Arespostaobjetivaaessaperguntasimples:hoje,somenterestamvestgiosda"estrutura
tradicional",quetransformamosemcavoucossobreosquaisassentamosos

andaimesdeumaescolaquejnoherdeiraoutributriadenecessidadesdosculoXIX.Na
EscoladaPonte,comoemoutroslugares,indispensvelalteraraorganizaoeinterrogar
prticaseducativasdominantes.urgenteinterferirhumanamentenontimodascomunidades
humanas,questionarconvicese,fraternalmente,incomodarosacomodados.Apesardos
progressosverificadosnonveldateoria(eatmesmocontraeles),subsisteumarealidadeque
asexceesnoconseguemescamotear:nodomniodasprticas,onossosculocorreorisco
desecompletarsemterconseguidoconcretizarsequeraspropostasdofimdosculoqueo
precedeu.

Viveremosofimdo"sculodacriana"ouapenasoprincpiodaEscola?Desdehsculos,
somosdestinatriosdemensagensqueraramentenosdispomosadecifrar.Oqueaconteceum
regressocclicosmesmasgrandesinterrogaes.Todososmovimentosreformadoresse
assemelhamnarejeiodopassado.Masaespeculaotericasemcauodaprtica
engendraapenasreformulaesdeumautopiasempreporconcretizar.

Crianasdequefaixasetriasconvivemeaprendemjuntasnomesmoespao?Alm

disso,aEscoladaPontetrabalhacomumapedagogiadeincluircrianasportadorasde

deficinciasnomesmoambiente?

Apsumaprimeirafasechamada"deiniciao",
ascrianasconvivem
e
aprendem,nosmesmosespaos,semconsideraopelafaixa
etria,masapenas
pela

66

vontadedeestarnomesmogrupo.Ocritriodeformaodosgruposoafetivoeoafetono
temidade...JomestreAgostinhodaSilvadiziaqueosgruposdevemconstituirsevontade
dosalunos,paraquehajacoesoeentusiasmopelotrabalho,alegriacriadoradequemsesente
aconstruirumuniverso.

Aeducaodascrianasditascomnecessidadeseducativasespeciaisconstituamaisum
problemadentrodoproblema.Acolocaodecrianascomnecessidadesespecficasjunto
dosditosnormaisnoeramedidasuficienteparasefazeroquerecentementesedesignapor
incluso.Ainclusonoseprocessariaemabstrato,maspassariaporumagestodiferentede
ummesmocurrculo,paraqueosalunosnointeriorizassemincapacidades,paraquenose
vissemcadavezmaisnegativamentecomoalunosedepoiscomopessoas.Freqentemente,
sobortuloeoestigmadadiferena,privasea"crianadiferente"(aindaque
inconscientemente)deexperinciasquelhepermitiriamganharconscinciadesi,comoser
social,comosoutros.Seosprofessoresporqualquermotivo,emdeterminadomomento,no
podemacompanhardiretamenteotrabalhodeumadessascrianas,logoumcolegaatentose
disponibilizaparaaajudar.

OMarcoeraummeninorotuladodefilhodepaiincgnito.Sofriapornoterumpaicomoos
outrosmeninos.OAndreraummeninorotuladodemongolide.Sofriade"necessidades
educativasespeciais",queoisolavamdosoutrosmeninos.Atque,umdia,mudoudeescola,
foiacolhidonumgrupoedeixoudeterortulo.OMarcoeosseusamigosjtinham
descobertoovalordotrabalhocooperativo.QuandoAnafoiparaoutraescoladeixoua
SabrinaentregueaoscuidadosdeMariadoCu.EoMarcoenvolviaoAndrnumnovelode
atenoqueoperavamilagresnoaprendercomosoutros.

Ascrianasestavamabsorvidasnocotidianolabordeaprenderedeaprenderaser.O
professoriapassandoentreosgrupos,disponvelparaoquefossepreciso.Detevesejunto
quele,poishaviadetectadoapresenadeestranhosinstrumentosmediadoresde
aprendizagem.Noconteveacuriosidade.PediudesculpaaoMarcopelainterrupoe
perguntouquepapiseramaqueles."Sabe,professor,ontemestiveaajudaroAndraperceber
oqueeraumnome.Eeleparecequeficounamesma...respondeuoMarco."Eento?"
insistiuoprofessor."Fuiparacasaacismar,acismar...Epenseiemfazerumasfichasefizas
fichas.TrouxeashojeeolhequeoAndr,agora,parecequejpercebeutudo.Noacha?"O
professornoconseguiuarticulararesposta.Passouamonacabea

67

doMarco.Voltouscostasaogrupo,porqueaverdadequeoshomenstambmchoram.
Citandodenovo,AgostinhodaSilva:Todosvamosterqueserprofessoresdetodosecada
umdosquesabemumpoucomaisensinaraosquesabemumpoucomenos.

NopadrocriadopelaEscoladaPonte,osalunos,decidemoqueestudar,montamgruposde
interesseetrabalhamorientadosporprofessores.QuetipodereaoaEscoladaPonte
provocounospaisenosistemanacionaldeensinoportugus?

Efetivamente,soosalunosquedecidem.Eosprofessoresestol,atentosedisponveis.
Quandocompreendemosquecadacrianaumsernicoeirrepetvel,queseriaerrado
imaginaracoincidnciadenveisdedesenvolvimento,conclumosqueseriainevitvelpautar
oritmodosalunospeloritmodeummanualoupelahomogeneizaooperadapelosplanosde
auladestinadosaumhipotticoalunomdio,Eavanamoscomoutraorganizaodaescola,
umaoutrarelaoentreosvriosgruposqueconstituemaequipeeducativa(pais,professores,
alunos,pessoalauxiliar),umoutromododerefletirasprticas,Passousedeobjetivosde
instruoaobjetivosmaisamplosdeeducao.

Esseprojetosugereummodelodeescolaquejnoeamerasomadeatividades,detempos
letivos,deprofessoresealunosjustapostos.umaformaosocialemqueconvergem
processosdemudanadesejadaerefletida,umlugarondeconscientementesetransgride,para
libertaraescoladeatavismos,pararepensla.Noumprojetodeumprofessor,masdeuma
escola,poisspoderemosfalardeprojetoquandotodososenvolvidosforemefetivamente
participantes,quandotodosseconhecerementresiesereconhecerememobjetivoscomuns.
Nohescolasmodelo,mashrefernciasquepoderosercolhidasnesseprojetocomoem
tantosoutrosanonimamenteconstrudos,cujointercmbiourgeviabilizar.Nosltimoscinco
ouseisanos,outrasescolasseacercaramdens:umasmovidaspelacuriosidade;outras,por
outrasboasrazes.Poderemosjfalardeuma"rededeescolas",quetambmjchegaao
Brasil.Dareiumexemplodecontaminao(nomeagradaapalavradisseminaoporsugerir
"clonagem"deprojetos).

Numaescolanossaamiga,asprofessorasprescindiramdorefgiodasuasaladeaula,Mas
continuavaahaverdoislados.Aescolinhaerado"planodoscentenrios",tinhaduassalase
cadasalaasuaentrada.Grandesmales,grandesremdios!Numbelodia,vdedeitarabaixoa
paredequeasdividia.Limpadaacalia,osmeninosespreitaramparaooutrolado.Lestavam
meninasemeninosiguaisaosdoladodec...Oburacoestavaaberto

68

enempensaremtaplo.Noburacosefezumbeloprticocomumadoisuniversosque
passaramaserums,Ondeantesestavaumaparedequedividiaachavaseagorauma
passagemquejuntava.

Talvezas"pontes"quevosendocriadasemPortugalvenhamaatravessaro

Atlntico,paradesassossegarosespritoseparticipardaaberturadeoutrosburacos...

Seriaummodopossvelderetribuiradedicaodeum"mineirodaBoaEsperana,telogo
semdogmas,psicanalistaepoeta,pedagogoocupadoadiagnosticaradoenadapedagogia,
contadordeestrias,contadordeestriasdosmeninosaosquaisgostadeseduzirparaa
brincadeira,dentroeforadaescola".FoiassimqueoFernandoAlvesdescreveuonosso
grandeamigoRubemAlves."NatardemgicaqueelepassounaEscoladaPonte,ospssaros
voaramdeumcertopoemadeRuyBeloeforampousarnosombrosdosqueestavamsentados
emredordocontadordeestrias,dohomemgrandequegostadebrincar.Ento,elecontou
queestescrevendoaestriadePinquioaocontrrio:noaestriadoPinquioqueum
bonecodemadeiraaoqualaescolatransformanummeninodecarneeossocomalmade
gente,masaestriadomeninodecarneeossoealmadegenteaoqualaescolatransforma
numadultodemadeira,rgidoetristecomoPinquio."

Claramente,aEscoladaPonteparecemebaseadanapesquisa.AEscoladaPontesuprimiu
completamenteainstruo?

OlivierReboulafirmavaque"ensinarnoinculcar,nemtransmitir,fazeraprender".Tudo
compostodemudanaetambmaEscolatomasemprenovasqualidades.Acomponente
instruoestsempredisponvelepresente.Massacontecequandooa1unoquer.Nonosso
projeto,osujeitoqueseconstrinaatribuiodesignificadoaoconhecimento
coletivamenteproduzido.Osprofessoresacrescentaramstradicionaisdificuldadesde
aprendizagemdosalunosoreconhecimentodassuasprpriasdificuldadesdeensino.E
procuramconcretizarumensinodiferenciadoemqueummesmocurrculoparatodosos
alunosdesenvolvidodemododiferenteporcadaum.Nohumprofessorparacadaturma,
nemumadistribuiodealunosporanosdeescolaridade.Essasubdivisofoisubstituda,

comvantagens,pelotrabalhoemgrupoheterogneodealunos.Dentrodecadagrupo,a
gestodostemposeespaospermitemomentosdetrabalhoempequenogrupo,de
participaonocoletivo,de"ensinomtuo",momentosdetrabalho

69

individual,quepassamsempreporatividadesdepesquisa.Aeducaoeainstruo

acontecem...

Emcomplementoperguntaanterior,eulheperguntariacomosedatransmissode
informaesparaqueascrianastenhamelementosparafazersuaspesquisasereelaborar
seuconhecimento.Oprofessorsempreumorientadorou,emcertasocasies,tambm
assumeopapeldeinstrutor?

Asdvidasaqueosmomentosdepesquisanologramdarrespostasoresolvidasno
encontrocomumprofessor(a"auladireta",comoosmidosadesignam),numencontrode
pequenogrupo,quandoosalunososolicitam.Remetemosparaplanosecundrioafuno
transmissora.Osprofessoresspoderodarrespostasseosalunoslhesdirigiremperguntas.
Sparticipadoencontroquemodesejaeoexplicita.Afunodeinstruirsubsidiria,
caracterizaaprotohistriadeumaescolaaprendente.

HerbertReaddisseque"aeducao,nosentidomaisamplo,comocrescimentoguiado,pode
assegurarqueavidasejavividaemtodaasuanaturalespontaneidadecriadoraeemtodaa
plenitudesensorial,emocionaleintelectual".Semdeixarele"daroprograma",nsvamos
almdoaprenderaler,escreverecontar,porqueeducarmaisdoqueprepararalunospara
fazerexames,ajudarascrianasaentenderemomundoearealizaremsecomopessoas,
muitoparaalmdotempodeescolarizao.

Enocasodaalfabetizao?Emseuartigo,osr.RubemAlvescontaqueumameninalhe
explicouque,naEscoladaPonte,"aprendesealerlendofrasesinteiras".ComoaEscolada
Pontevaalfabetizaoecomoascrianasadquiremseusprimeirosconhecimentosem
lnguaescrita?

Tambmnessecapitulo,nsnadainventamos.Apenasretomamoscontributosdepedagogos
comoFreinet.Ascrianasaprendemalernaturalmente,comoaprendemafalareaescrever,e

cadaqualnoseuprpriomomento.Algumas,aocabodedoisoutrsmeses,adquirem
autonomianaleituraenaescrita.Voatravsdehistrias,defrases,davida,embuscado
"pssaroencantado[doRubemAlves]queamaliberdadeevoaparalonge,guardandonas
penasascoresdoslugaresporondepassaeregressando,comassaudadesquesooventodo
amor,aolugarondeumameninaoaguarda,sabendoqueameninano

70

vaifecharagaiola".

Normalmentesobrepesquisas...Qualamaiorfontedeinformaopesquisadapelosalunos?
AspesquisassedoprioritariamentenaInternetouembibliotecas?

Emambas.Osalunosgerem,quaseemtotalautonomia,ostemposeosespaoseducativos.
Escolhemoquequeremestudarecomquem".Cornonohmanuaisiguaisparatodos,a
bibliotecaeasnovastecnologiasdeinformaoecomunicaosolocusdeencontro,de
procuraedetrocadeinformao.Recorrese,porvezes,sbibliotecasdaautarquia,de
familiares,devizinhos,oudeassociaeslocais.E,comoevidente,osprofessoresso
tambmumafontepermanentedeinformao,segurana,interrogaes,afetos...

Maisimportantequeoslugareseasfontessercompreenderasdimensesdodesenvolvimento
dosentidocrtico(tambmrelativamentearecolhaeseleodeinformao)edofomentoda
partilhadainformao,nosentidodacomunicaoedodesenvolvimentodeumaculturade
cooperao.

UmdospontosqueaEscoladaPontevalorizaaautonomiadeseusalunos.Queatitude
professoreseaescolatomamemcasodedesinteressedosalunos,denocumprimentodas
tarefasoudosprazos?

Seacontecedesinteresseporpartedeumaluno,aescolaestdoente,estdoenteoaluno,ou
estoambosenfermos.Bastardeterminaraetiologia,buscarremdioeverificarosefeitosdo
tratamento...

AGeninhaandavamalcomasamigasecomavida.EaprofessoraRosaandavapreocupada
comaquelatristezademuitosdias.Naquelamanh,naverificaodostrabalhos,deixouno
cadernodaGeninhaumpontodeinterrogao.Quandovoltasseapassarpelogrupo,osinalde
pontuaointerromperlheiaalufalufaerecordarlheiaanecessidadeeleconversarcoma
Geninhaedetiraraquelatristezaalimpo.Decorridosbrevesminutos,lvoltou.Nolugarda

interrogaoquedeixara,haviaagoraduasinterrogaessimetricamentegeminadas.Um
coraodelinhacurvatintaazuldireitaeoutralinhafeitadelpisesquerda.Eumponto
queagoradeveriaserfinalfoiumpontodepartidadepalavrasmansasealgumaslgrimas.
AGeninhasprecisavadesabafar.

71

Algoqueparecesermuitoincentivadoaformaodeumacadeiadesolidariedadeentreos
alunos.HdoisespaosTenhonecessidadedeajudaemePossoajudarem

emqueascrianasescrevempequenosannciosprocuradeajudaparadificuldadesem
suaspesquisas.Comoesseespaofunciona?

Nosidosde70,aindanotateardeumprojeto,osmidoschamavamaotrabalhodepesquisa
quejiamfazendo"aprenderemliberdadeecomcategoria".Ebemsabiamoqueisso
significava.Nessetempo,osprofessorestambmjtrabalhavamemliberdadeecom(alguma)
categoria.Como?fcildeexplicar...

Atentesenumexcertodeentrevistaaumaprofessorarecentementeintegradanaequipe:"o
trabalhodeequipequenosfazsuperarodesgaste,quenosajudaaultrapassarosobstculos.
Facilitadorofatodenoestarmossozinhosnumasala,termosumaperspectivadetodaa
escolaenosdaquelegrupoquenscontrolamos.Numprojetocomoeste,apessoanotem
aquelafrieza,aquelasolido,apessoafaztudocommaisgosto,maiselaedmuitomaisde
si,claro.Sintomeemfamlia,completamente".

Talcomoaprofessora,osalunostambmsesentem"emfamlia".E,emfamlia,supostoo
amoreainterajuda.

Outroespaomuitointeressantesooscomputadores"achobom"eachomauemqueos
alunosexpressosuasopiniessobreaescola.Essesinstrumentosforampensadospara
exercerquepapelnavidacotidianadaescola?

Entreoutros,ododesenvolvimentodosensocrtico,masnos...Asreuniessemanaisda
Assembliaeosdebatesdofimdecadadiadeescolatambmsealimentamdas"queixase
sugestes".

Ascrianasescreveramumdocumentocomseusdireitosedeveres.Queaspectosdesses
documentososenhordestacaria?

Talvezrelevasseofatodenoconstaremmuitasproibiesedeodocumentoqueosprprios
alunospropemeaprovamseraMagnaCartaquelhespermitelibertaremsedatutelados
professoreseseremdignosdoexercciocotidianodaliberdadenaresponsabilidade.As
nossascrianasnosoeducadasapenasparaaautonomia,masatravsdela,nasmargensde
umaliberdadematizadapelaexignciadaresponsabilidade.

72

Buscamosumaescoladecidado,indispensvelaoentendimentoeprticadademocracia.
Procuramosnomaisnfimopormenordarelaoeducativa,formarocidadodemocrticoe
participativo,ocidadosensvelesolidrio,ocidadofraternoetolerante.

Osalunosrenemsesemanalmenteemassemblia.Oquepodesertratadonessasocasies?
Almdoquepretendemestudar,oquecrianaspodemdecidirsobreaorganizaointernada
escola?

Paraexercerasolidariedadenecessriocompreendla,vivlaemtodoequalquermomento.
NaPonte,cadacrianaagecomoparticipantesolidriodeumprojetodepreparaoparaa
cidadanianoexercciodacidadania.Foiporissoqueseconstituiu,hcercade20anos,a
Assemblia.poraquepassaaparticipaodascrianasnaorganizaointernadasua
escola.Osmidossabemque"aAssembliaumacoisaimportante",que"osalunoseos
professoresrenemseediscutemjuntososproblemasdaescola",que"aprendemosarespeitar
regrasearespeitarnosunsaosoutroseadecidiroquemelhorparatodos".Quandouma
professora,emplenaassemblia,perguntouCatarina(seteanosdeidade)"Quandoacontece
cidadania?",apequenarespondeuprontamente:"Acontecesempre".E,quandoaprofessora
insistiu,pedindoqueaalunaexplicitassearesposta,estaacrescentou:quandoeulevantoo
braoparapedirapalavraoupedirajuda,quandomelevantoearrumoacadeirasemfazer
barulho,quandoajudoosmeuscolegasnogrupo,quandoapanholixodochoeodeitono
caixotedolixo,quandoouoomeucolegacomateno,quandoestounaAssemblia...

Emmeadosdeoutubrode2000,ficouconcludomaisumprocessodeeleioeinstalaoda
MesadaAssembliadeEscola.Aeducaonacidadaniacernecotidianodonossoprojeto
reassumiuasuacompletaexpresso:osmidosjpodemdirigirpropostasaosseus
representanteseleitos,reuniremdebate(todososdias)eemassemblia(sextafeira).

O"Livrodaquinzena"(semprecoerentecomosprojetosqueestosendodesenvolvidospar
todaaescolaemdeterminadaquinzena)constituiseemrefernciaparaaproduoescrita.O
eventualleitorpoderserinduzidoapensarque,pelocontedoeestilo,otextoaseguir
transcritotero"dedinhodoprofessor...Efetivamente,notem.Acrescentaremosquefoium
dosvriostextosque,hoje,enquantoredigiaesteartigo,

73

encontreinacaixinhados"textosinventados"caixadostextosqueosalunosredigem
quandoecomodesejam,escritopelaCludia,quetemoitoanosdeidade.Vejamosalguns
excertos:

Caminhosdaliberdade.Comoanossaescolatentaserumexemplodecidadania,temosum
livrodaquinzenaquenosfala,exatamente,dessetema.umlivrochamadoAcidadania
explicadaaosjovenseaosoutros,escritopelopoetaJosJorgeLetria.Diznosque,todosos
dias,fazemoscoisasquetmavercomcidadania.Queumapessoasbomcidadoquando
temcapacidadeparaseorientarpelosdireitosedeveresqueestonosdocumentoscomoa
ConstituiodaRepblica(...).Asolidariedadeumamaneiradeserbomcidado.Ns
temossolidariedadequandoajudamosadarmelhorescondiessvtimasdasguerras,
quandoajudamosalgumaatravessararua(...).Comoqueestamosaaprendercomesse
livro,restameconcluirqueacidadaniaumaformadeparticiparnavidacoletivaedesaber
terconscinciaparamelhoraravidadosoutros.

Ou,comoescreveuaFrancisca(deoitoanos)numoutro"textoinventado","sercidado,
acimadetudo,respeitarosoutros".

verdadequeasC1ianasorganizamtribunaisparajulgaroscasosdeindisciplina?

Em1998,otribunalfoisubstitudoporuma"ComissodeAjuda"(pordecisoda
Assemblia!)comcomposioefunesmuitodiferentes.Ovelhoeineficaz"castigo"foi
substitudopelo"ficararefletir"epelaajudade"fadasorianas"(quemjleuolivrinhoda
SophyadoMelloBreynersaberaoqueascrianassereferem).

Comooobjetivodosobjetivosfazerdascrianaspessoasfelizes,foiinstitudauma
"caixinhadossegredos".aqueapesquisadasalmasinquietas(indisciplinadas?)comea.
Nacaixadepapelo,osalunosdeixamrecados,cartas,pedidosdeajuda.A"caixinhados
segredos"ensinaosprofessoresareaprender.quenemsempreoquepareceser
"indisciplina"o.Os"recadossegredos"provamno.

Todasasmanhs,oArnaldojchegacansadodeduashorasdetrabalho.Antesderumar
escola,oRuifoiaolavradorbuscaroleite,levouosirmosmenoresaoinfantrio,fezos
recadosdaDonaAlice,arrumouacasatoda.OCarlosfaltaquasetodasastardes.O

74

paimandaodistribuirportodaavilaasfolhasquedonotciadosfalecimentosdavspera,ou
temquecarregarasalfaiasdosfunerais.

Otempoamareleceuasfolhasdos"recados"ondeascrianasdeixaramficarpedaosdevida.

Aosnoveanos,oFernandodisseoquequeriaserquandofossegrande,escreveuosprojetosdo
seufuturoparasempredestrudosnumestpidoacidentenamotoqueelecompraracomos
primeirossalriosdetecelo.Outrosnochegaramaadultosporsedeixaremenvolvernas
teiasqueadrogatece.Houvetambmquemabandonasseaescolaeoptassepelasliesquea
escoladavidaoferece.Haveraindaalgumqueousefalarde"indisciplina"nasescolas?
Confessoaminhacompletaignorncia;deindisciplinanadasei.Seiapenasdecrianasque
doliesdeautodisciplinanasuaescola.Seidecrianasquenoentendemaindisciplinado
gritarmaisaltoqueoprximo,nasassembliasdeadultos,porquenasuaassembliasemanal
erguemobraoquandopretendemintervir.Seidecrianasdeseis,seteanos,quesabemfalar
ecalar,proporeacatardecises.Socrianascapazesdeexpor,comserenidade,conflitose
de,serenamente,encontrarsolues.Socidadosdetenraidadeque,noexercciodeumali
berdaderesponsavelmenteassumida,instituramregrasquefazemcumprirnoseucotidiano.
Poderocontinuarachamarlhesalunos"utpicos",quenemporissoelesdeixarodeexistir.

A"indisciplina"afilhadiletadoautoritarismoedapermissividade.Adisciplinaaqueme
refiroaliberdadeque,conscientementeexercida,conduzordem;noaordemimposta
quenegaaliberdade.Comopoderemospensaremcontrolarasguasrevoltasdeumrio,senos
esquecemosdasmargensqueascomprimem?

Finalmente,soulevadoaperguntarsobreaparticipaodospais.Comosoo
relacionamentoeointercmbioentrepaiseescola?Quetipodecontribuioelesdo
escola?

Aconcepoeodesenvolvimentodeumprojetoeducativodeescolasoumatoconetivoes
tmsentidonoquadrodeumprojetoocaldedesenvolvimento.Umprojetoconsubstanciado
numalgicacomunitriapressupeaindaumaprofundatransformaocultural.Osucessodos

alunosdependedasolidariedadeexercidanoseiodeequipeseducativas,quefacilitaa
compreensoearesoluodeproblemascomuns.

75

Em1976,ospaisnoapareciamnaescola,masacreditvamosqueseriapossvelestabelecer
comunicaocomasfamliasdosalunos,seospaisnofossemchamadosapenasparaescutar
queixasoucontribuirparareparaesurgentes.Questionvamosporquerazoelesiam
igreja,aoestdio,aocaf...enovinhamescola.Quandoencontramosaresposta,ajudamos
ospaisdosalunosafundarumaassociaonumtempoemqueaindanohavialeisparaas
regular.Aassociaodepaishojeuminterlocutorsempredisponvel,umparceiro
indispensvel.

Masacolaboraodospaisnoserestringesatividadespromovidaspelasuaassociao.
Noinciodecadaano,todososencarregadosdeeducaoparticipamnumencontrode
apresentaodoPlanoAnual.Mensalmente,aosbadodetarde,osprojetossoavaliados
comoseucontributo.Ehsempreumprofessordisponvelparaoatendimentodirio,se
algumpaiosolicita.Aprticadiznos,aindahoje,queospaistmdificuldadeemconceber
umaescoladiferentedaquelaquefreqentaramquandoalunos,masque,quandoesclarecidos
econscientes,aderemecolaboram.

76

TRABALHOCOOPERATIVOEMUDANADEATITUDESPROFISSIONAIS

NAESCOLADO1CICLODOENSINOBSICO

CentrodeFormaoCamiloCasteloBrancoExcertodoprogramadoestgio,centradonaEscoladaPonte,
promovidopeloCentrodeFormaoCamiloCasteloBranco(VilaNovadeFamalico)edirigidoaprofessores
doensinobsico.Tratasedeumaaodeformaocontnua,(a)creditadapeloConselhoCientficoPedaggico
daFormaoContnua.

RazesjustificativasdeumestgiocentradonaEscoladaPonte.

1.Aeducaosempreuma"aventura"coletivadepartilha:deafetosesensibilidades,de
conhecimentosesaberes,deexpectativaseexperincias,deatitudesevalores,desentidosde
vida...Pensaraeducaonumalgicaburocrticaecorporativademeraadio,confrontao
oujustaposiode"papiseducacionais"(emquecada"parceiro"ou"agente"semanteria
acantonadonasuailhade"autonomia",ssaindodelaemmomentosritualizadospara
cumprirumafunoestatutriaouorganizacional)pensaraeducaonumaperspectiva
profundamenteredutora,socialeculturalmenteperversa.Reforarosmecanismosde
interaosolidriaeosprocedimentoscooperativos(ademais,numaeraemqueaemulao
individualistaeo"salvesequempuder"dacompetiomaisdesumanizadaparecem
sinalizarosentidonicodopsmodernismocivilizacional),pois,umimperativode
qualquerpolticaeducativaquepretendaassumiraeducaocomoumaresponsabilidade
social.

2.Oshbitos,profundamentearraigados,detrabalhosolitrio,individual(ista)eno
cooperativodosprofessoressoumdosprincipaisfatoresdeempobrecimentodosambientes
deensino/aprendizagemedasprticaseducativas.Seofenmenoatravessatransversalmente

todoosistemadeensinoetem,porventura,nasuniversidadesasuaexpressomaisabsurda,

todaviano1 ciclodoensinobsico,aindapredominantementeorganizadonalgicada
monodocncia,queoseuimpactonegativomaissefazsentir.Omodelodoprofessorfechado
asetechavesnasuasala(cela)deaula,"orgulhosamentes"nodesempenho,maisoumenos
ritualizadoeraramenterefletido,dastarefascurriculares

77

quelhecabem(ouelejulgacaberemlhe),aindahojeo"modelo"prevalecenteentreos

professoresenasescolasdo1 ciclo.Osefeitossodevastadores.Aescolado1 ciclo,


comoorganizaoeducativa,praticamentenoexisteeexistemapenas"lugares"de

ensino,cadaumcomoseuprofessor"titular"eassuascrianas.Aescolaumarquiplago,
ondecadailha(cadasala)temasuadentidade(quandochegaatla)easua

lgicamuitoprpria(ouimprpria)deorganizao

efuncionamento.Aresponsabilidade

educacionaldoprofessorcircunscreveseaoquesepassanointeriordasuasaladeaulae,
mesmoassim,umaresponsabilidadepoucomaisdoqueficcional,dadasairrelevnciaea
ineficciadosmecanismosdeavaliaonoburocrticadaatividadedocente.Acantonado
nospequenosespaosquedomina,eacumulandosucessivosdficitsdeautoestima,
seguranaemotivaoprofissionais,cadavezmaisincapazdepartilharedeinteragir
dialeticamentecomoscolegaseosdemaisparceiros,oprofessordo1ciclotende
freqentementeaentrarnumprocessodeverdadeirainfantilizaocultural,cientfica,didtica
epedaggica,querapidamenteodesqualificaparaoexercciodafunoeducacional.Essa
tendnciaparaoprogressivoempobrecimentodosnveisdeconscinciaedospadresde

desempenhoprofissionaldosprofessoresdo1 ciclorepresentaumdosprincipaisproblemas
dosistemaeducativo,escalanacional,regionalelocal.

Umapolticadeformaocontnuaquenopretendasercomplacentecomasinrcias,os
bloqueamentoseasfragilidadesdosistematmdeelegercomoumdosseusprincipais
objetivosestratgicosoreforodaautoestimaeaelevaodosnveisdeconscinciaedos
padresdedesempenhoprofissionaldosprofessoresdo1ciclo.

3.Autonomia,trabalhocooperativo,projetoeducativoinovadoreamplamentepartilhadopela
comunidade,equipeestveldeprofessoresfortementemotivados,lideranaclarae
persistente,competnciaelucidezprofissionaisemdoseselevadastransformaram,nasduas
ltimasdcadas,aEscolado1CiclodoEnsinoBsicodaPonte(ViladasAves)numadas
maisextraordinriasrefernciasdequalidadedostemasieducativo,emPortugal.Durante
algunsanos,olhadacomdesconfianapelastutelas(eobjetodevriastentativasdeasfixia),a

experinciadeautonomiadaEscoladaPontehoje,genericamente,apontadacomoum
exemploeumparadigmadeexcelncia.

Umaescolasemclasses,semturmas,semnveisestanquesecomprogramasmedidade
cadaalunopareceumautopia,EmViladasAves,naEscoladaPonte,h

78

quemacreditequeosonhocomandaavidaeoresultadoumaescolaaberta,ondesetrabalha
emequipeeospaisfazempartedeumprojeto.(Cf."EscoladaPonte:Umensinosem
paredes",TerritrioEducativo,revistatrimestraldaDireoRegionaldeEducaodoNorte,

n 2,dezembrode1997).

NaPonte,foiquestionadoomitodamonodocncia,quandoesteseopsaquetodos

osprofessoresealunosemqualquermomentoseencontrassem,seconhecesseme
mutuamenteseajudassem.Desdehmuitosanos,todososprofessoressoprofessoresde
todososalunosetodososalunossoalunosdetodososprofessores.

Umdosmaioresbicesaodesenvolvimentodeprojetoseducativostemconsistidonaprtica
deumamonodocnciaredutoraqueremeteosprofessores,paraoisolamentode

espaosetemposjustapostos,entreguesasiprpriosecrenanumaespecializao
generalista.Oisolamentofsicoepsicolgicodoprofessordoensinoprimriofoisempre
fatordeinseguranaeindividualismo(...).

NaPonte,todososprofessorespodeminteragircomtodososalunos,emqualquer

momento.Aceitamoquestionamentodassuasprticasporqueseapiammutuamente.E

nosetrataapenasdaconsideraodeumaintensa
relaointerindividual,trataseda
recriaodeumamemriacoletivaqueseestrutura,
reformulaeafirma.Adescobertade

valorescomunspermitepercorrerumitinerriocomum,quereforavnculosafetivose
geradordeumintensosentimentodepertena.Aformaopessoalesocialtambmpassapor
aqui.(JosPacheco,"Umaescoladereaaberta,in:RuiTrindade,Asescolasdoensino
bsicocomoespaosdeformaopessoalesocial:Questeseperspectivas.Porto:Porto
Editora,1998)

4.Assumindoumaperspectivaeminentementeecolgicadeformaocontnua,oCentrode
FormaoCamiloCasteloBrancopretendecomopresenteprojetodeformao,concebido
namodalidadedeestgio,contribuirparaadifusoeaamplificaodasexperincias
extremamenteinovadoraseletrabalhoooperativocdesenvolvidasnaEscoladaPonte.

Nosetrata,pois,apenas,deproporcionaraalgunsprofessoresdoensinobsicouma
experinciaformativaoriginaleprofundamenteestimulante,quelhespermitacompreender

79

como,naprtica(enonateoria),nonveldo1ciclodoensinobsico,possvelorganizare
prparafuncionarumaescola,umensinoeumprojetoeducativodequalidade.Pretendese
tambmdifundir,muitoespecialmenteentreasescolasdo1ciclodoconcelhodeV.N.
Famalico,oconhecimentocompreensivodasexperinciasdesenvolvidasnaEscoladaPonte,
erigindoascomoexemplodeautonomiaedeinovao,numaalturaque,porforada
aplicaodonovoregimededireoegestodasescolas,asinrciaseosbloqueamentosque
resultamdaprticadamonodocnciaedotradicionalisolamentodasescolasdo1ciclovo
serpostos,radicalmente,emcausa.

80

También podría gustarte