HISTORIADEESPAA

ECONOMAESOCIEDADE
SCULOXIXPRINCIPIOSDOXX

INTRODUCIN
A economa e a sociedade espaola
experimentaron uns cambios moi profundos
no s. XIX, debido ao desenvolvemento
dunha economa capitalista e a formacin
dunha sociedade de clases.
Eses cambios foron mis limitados cos dos
pises mis industrializados, como Gran
Bretaa ou Francia. As, algns
historiadores, como Jordi Nadal, falaron do
fracaso da revolucin industrial en Espaa.

FbricadeBarcelona(naisdos.XIX)

Porn, outros investigadores, como Gabriel

Tortella, resaltan o crecemento econmico e
a modernizacin relativa da economa e da
sociedade espaola.
Non se desenvolveu a revolucin industrial
tal e como se producira en Inglaterra, pero si
houbo un crecemento econmico importante.
Por outra banda a poltica econmica
proteccionista, segundo algns
historiadores, freou a modernizacin ao
restrinxir a competencia.

Carreteirodetoledano,Laurent,1870

OCAMBIOAGRARIO:asdesamorQzacins

O paso do Antigo Rxime ao Liberalismo

supuxo tamn a transformacin do rxime
xurdico da terra, implantndose a
propiedade privada libre e absoluta. En
Espaa este proceso estivo marcado polas
desamortizacins.
As leis aprobadas polos gobernos liberais
suprimiron os morgados, as terras en mans
mortas da Igrexa, os seoros e as formas
de propiedade colectiva. Todas estas leis
consolidronse durante o reinado de Isabel
II, anda que non de forma xeral.
A Lei de Desvinculacin dos Patrimonios,
de 1837, suprimiu as terras vinculadas. Os
seores perderon o dereito a impartir xustiza
(seoro xurisdicional) pero convertronse en
propietarios plenos das terras polas que
cobraban rendas aos campesios.

OCAMBIOAGRARIO:asdesamorQzacins
As desamortizacins puxeron no mercado terras e
outros bens que no Antigo Rxime non se podan
vender: os do clero, as terras dos Concellos e as
comunais.
Houbo varias desamortizacins, pero as mis
importantes foron a de Mendizbal (1836),
completada por Espartero en 1841, e a de Madoz
(1855).
A desamortizacin de Mendizbal afectou aos
bens das ordes relixiosas (clero regular). Os seus
bens foron expropiados e postos a venda en poxa
pblica. Tia como obxectivo, ademais de facer
deses bens unha marcadora mis, obter recursos
para a pagar a dbeda pblica, financiar a guerra
contra os carlistas, e ampliar a base social do
liberalismo. Con Espartero no poder, en 1841,
desamortizronse os bens do clero secular.
Cando os moderados se fixeron co poder frearon
proceso desamortizador, e asinaron co Vaticano
Concordato de 1851, no que a Igrexa aceptou
perda dos bens desamortizados a cambio de que
Estado pagase ao clero e o control da educacin
da censura.

o
o
a
o
e

OCAMBIOAGRARIO:asdesamorQzacins
A desamortizacin de Madoz
aprobouse en 1855, no Bienio
Progresista. Foi a chamada
desamortizacin civil que afectou
principalmente as terras dos concellos
e s comunais. Ademais de conseguir
recursos para frear a sangra da
dbeda pblica, tivo como obxectivo
financiar a construcin do
ferrocarril.
A desamortizacin beneficiou aos
compradores de bens desamortizados,
consolidou a propiedade privada e
permitiu un pequeno crecemento da
producin agraria. Pero non potenciou
a modernizacin da agricultura e
prexudicou gravemente aos
campesios pobres que non puideron
seguir aproveitando as terras
comunais.

OCAMBIOAGRARIOenGalicia:apermanenciadosforos

En Galicia a Igrexa tia case dous terzos das

rendas agrarias. A desamortizacin supuxo a
sa perda. Pero en Galicia o que se
vendeu foi o dereito a cobrar esas rendas,
pero non cambiou o rxime xurdico da terra.
Os labregos continuaron pagando os foros,
agora aos compradores dese dereito.
O sistema foral, percibido como un atranco
para o desenvolvemento da agricultura
galega, permaneceu inmutable ata principios
do sculo XX, cando as remesas da
emigracin e a loita agrarista facilitaron que
moitos campesios se fixeran propietarios
plenos das terras que traballaban, mesmo
antes da aprobacin en 1926 da Lei de
Redencin de Foros.
Os montes das comunidades parroquiais
non entraron no proceso desamortizador, xa
que non eran bens municipais.

ECONOMA:Aagricultura

A agricultura era a actividade

econmica mis importante. Os seus
rendementos eran baixos, con escasas
innovacins. A distribucin da
propiedade tampouco axudaba:
minifundismo e latifundismo.
No s. XIX aumentou a producin polo
aumento da superficie cultivada, sendo
os principais produtos os cereais e o
vio. Seguu habendo crises de
subsistencia.
Nas primeiras dcadas do s. XX a
producin agraria medrou moito, anda
que as melloras tcnicas non foron moi
significativas.
PorcentaxedasupercieocupadaporlaQfundiosdemisde250ha,anos30
dos.XX

ECONOMA:Aagriculturagalega

A agricultura galega permaneceu

estancada ata principios do s. XX.
Unha agricultura de subsistencia
que non deixou outra sada para
moitos campesios que a
emigracin.
A principios do s. XX o
campesiado foi redimindo os
foros e aumentaron tanto a
producin coma os rendementos.
As melloras tecnolxicas e os
asociacionismo agrario
modernizaron o agro galego, no
que tivo un lugar destacado a
gandera bovina, orientada cara
a exportacin.

FeiradegandoenCarballio

ECONOMA:Aindustria

As nicas industrias modernas foron a

txtil catal e a siderrxica vasca.
Espaa careca de materias primas e
fontes de enerxa, os recursos
financeiros, escasos, tampouco se
investan na industria. O carbn
asturiano tia pouco poder calorfico. A
siderurxia vasca usaba carbn de Gran
Bretaa, pas cara onde se exportaba a
maior parte do ferro.
En Galicia, a industria do lio
desapareceu ante a competencia do
algodn cataln, cuxa mecanizacin lle
permita producir mis a prezos mis
baratos. A principal industria foi a
conserveira, herdeira da salgadura
tradicional.

ObreirasnuntallerindustrialdeCatalua,1911

ECONOMA:Oferrocarril

A construcin do ferrocarril era

imprescindible para o desenvolvemento
econmico de Espaa. A primeira lia
(Barcelona-Matar, 48 km) abriuse en
1848.
A Lei de ferrocarrs de 1855 deu
facilidades aos inversores privados (a
maiora estranxeiros), ampliando as
concesins, garantindo os xuros,
permitindo a libre importacin de
material siderrxico...
O trazado deseado foi radial, con
centro en Madrid, e o ancho de va foi
maior ao europeo.
Galicia foi marxinada. Ata 1892 o
ferrocarril non chegou a Vigo, e a unin
con Madrid por Ourense non se
finalizou ata 1956.

PontedoferrocarrilenRedondela,1892.HausereMenet

DEMOGRAFA:Apoboacin

Ata finais do s. XIX en Espaa

mantvose o rxime demogrfico
antigo: alta natalidade e alta
mortalidade. En Espaa non ser reduciu
a mortalidade, provocada entre outros
factores polas crises de subsistencia,
as epidemias , as enfermidades
endmicas ou as guerras.
Desde a epidemia de clera de 1885
aprciase un cambio: reducin da
natalidade e da mortalidade (mellor
alimentacin, melloras mdicas...), anda
que a epidemia de gripe de 1918 foi
moi mortfera.
Neste perodo consolidouse a tendencia
concentracin da poboacin na
costa e en Madrid, mentres o interior se
estanca.

DEMOGRAFA:Migracinsinteriores:ocrecementourbano

A maiora da poboacin era rural.

Porn, produciuse un forte incremento
da poboacin urbana, sobre todo
desde finais do s. XIX, debido ao xodo
rural.
As cidades medraron de tamao e o seu
espazo segregouse socialmente. Os
burgueses instalronse nos novos
barrios (ensanches) ou ras (Gran Va),
onde conta cos novos servizos:
sumidoiros, trada de auga,
pavimentacin, iluminacin, recollida do
lixo...
Os obreiros instalronse no degradado
casco antigo e en novos barrios feitos
sen planificacin, sen unha calidade de
vida mnima, vivindo en choupanas sen
servizos.

PlanCerdparaoensanchedeBarcelona

DEMOGRAFA:Migracinsexteriores

O crecemento demogrfico foi maior ao

desenvolvemento econmico, polo que
a millns de espaois non lle quedou
mis remedio que emigrar. Un milln de
espaois marcharon a Amrica na
derradeira dcada do s. XIX.
Galicia foi unhas das zonas con mis
emigrantes (minifundismo e solos
pobres). Os principais destinos foron
Cuba, Arxentina e Brasil. A corrente
mantvose ata a crise de 1929.
Algns dos emigrados volvan ricos
(indianos), pero outros moitos non
puideron regresar, ou fixrono sen un
can no peto, pobres e desencantados.
EmeuirmancioterquesardaTerraparaganalopan?
Castelao,albumNs19161918

ASOCIEDADE:nobrezaeclero

No sculo XIX, co triunfo do liberalismo,

desapareceu a sociedade estamental
do Antigo Rxime, para dar paso a unha
sociedade de clases segundo a
riqueza. A burguesa foi o grupo social
dominante.
Nobreza e clero perderon os seus
privilexios estamentais, pero foron quen
de manter a preponderancia social. A
nobreza conservou o seu patrimonio, e
mesmo o aumentou coa compra de
bens desamortizados.

Sermndealdea,1903.Echage

A Igrexa perdeu os seus bens coa

desamortizacin, pero mantivo un status
privilexiado (Concordato de 1851) e
seguiu tendo unha influencia decisiva en
moitos espaois, anda que tamn foi
importante a corrente anticlerical.

CaricaturaanQclerical,ElQuijote,1898

ASOCIEDADE:aburguesa

A burguesa, propietaria dos medios

de producin, foi o grupo dominante.
Exerca o poder econmico e poltico.
Pdese distinguir entre unha alta
burguesa industrial, terratenente e
financeira (Barcelona, Madrid, Bilbao)
que controla o poder poltico, e as
clases medias urbanas formadas por
pequenos propietarios, asalariados non
manuais (funcionarios, mestres...),
profesins liberais (mdicos,
avogados...). Foron as clases medias as
que mis presionaron a favor de
reformas polticas democrticas.

Interioraoairelibre,1892.RamnCasas

ASOCIEDADE:ocampesiado
Seguiu sendo o grupo mis
numeroso, en 1930 anda o 40%
da poboacin espaola era agraria.
Os campesios pobres, sobre todo
no sur, sufriron as consecuencias da
desamortizacin, coa venda das
terras comunais.
Na zona latifundista do sur o
nmero de xornaleiros sen terra
era moi numeroso (proletariado
rural), ameazados sempre pola
fame. Realizaron moitas revoltas
pedindo o reparto da terra.
En Galicia o campesiado
traballaba a terra no marco do
sistema foral. Non era propietario,
pero tia dereitos sobre a terra que
transmita a seus fillos. Pero as
parcelas eran moi pequenas
(minifundismo) e moitos tiveron que
emigrar.

Segadorasandaluzas,1866.Laurent
FamiliacampesiadeExtremadura,Kuhn
RecollendoalgasenSada.1904HausereMenet

ASOCIEDADE:oproletariadoindustrial

Medrou coa industrializacin,

concentrado sobre todo nas rexins
industriais (Pas Vasco, Catalua,
Madrid). As sas condicins de vida e
traballo eran psimas: xornadas
extenuantes, salarios moi baixos,
insalubridade no traballo e nas casas,
traballo infantil e das mulleres, sen
ningn tipo de seguro...
Esta situacin de case escravitude
provocou a reaccin dos obreiros,
asocindose e organizando protestas
para conseguir melloras (movemento
obreiro).

MineirosdeAsturias(1910)

FbricadeconservasdeVigo,Saraiba

OMOVEMENTOOBREIRO:asprimeirasformasdeloita
As primeira manifestacin do descontento
obreiro, como ocorreu en Inglaterra, foi o
ludismo, a destrucin das mquinas.
Botbanlle a culpa s mquinas da perda do
traballo, ou do empeoramento das sas
condicins laborais.
Unha das primeiras reivindicacins dos
obreiros, no perodo isabelino, foi o dereito
de asociacin, imprescindbel para facer
fronte aos abusos dos patrns. As primeiras
asociacins foron creadas para a axuda
mutua, sociedades de socorro, permitidas
desde 1839. Tamn se constituron caixas
de resistencia para poder manter as folgas
ou a para cubrir necesidades dos afiliados.
A carn das sociedades de beneficencia
xurdiron outras mis reivindicativas
(sindicatos) que viviron na clandestinidade
ante a persecucin das autoridades,
defensoras dos intereses da burguesa.

AperturadafbricatxQlde
Bonaplata(1833),aprimeira
conmquinasdevapor.
Incendiodafbricade
Bonaplata(1835)

OMOVEMENTOOBREIRO:IInternacional

A propaganda da AIT (I Internacional)

durante o Sexenio vai difundir as ideas
socialistas e anarquistas, nun perodo
no que se recoece o dereito de
asociacin.
En 1870 fundouse en Barcelona a
Federacin Rexional Espaola da
AIT, na que dominaban os anarquistas.
En 1873 tia 30.000 afiliados. Foi
prohibida en 1874 e seguiu actuando
na clandestinidade, ata a sa disolucin
en 1881.
En 1876 disolveuse a AIT polo
enfrontamento entre anarquistas e
marxistas. Estes, en 1889, fundaron a II
Internacional, que instituu o 1 de
maio como da da clase obreira. Nos
primeiros anos, a sa principal
reivindicacin foi a xornada de 8 horas.

1CongresodaFederacinRexionalEspaolaenBarcelona,1870

OMOVEMENTOOBREIRO:oanarquismo

O anarquismo non foi un movemento

homoxneo, convivindo varias
tendencias no seu seo, uns mis
partidarios da loita sindical e outros
favorables s accins violentas
(propaganda polo feito). Como
reaccin represin exercida polas
autoridades despois da Semana
Trxica, fundouse en Barcelona, en
1910, a CNT (Confederacin Nacional
d o Tr a b a l l o ) , o s i n d i c a t o m i s
importante nas primeiras dcadas do s.
XX.
As zonas con maior presenza
anarquista foron Catalua e Andaluca
(os xornaleiros). En 1919 a CNT tia
uns 500.000 afiliados.
En 1927, durante a ditadura de Primo
de Rivera, os mis radicais fundaron a
FAI (Federacin Anarquista Ibrica).
AliadosCNT

OMOVEMENTOOBREIRO:osocialismo
Os socialistas fundaron en 1879 o
PSOE, encabezado por Pablo
Iglesias, ao igual co sindicato afn,
a UGT (Unin General de
Trabajadores) constitudo en 1888.
Defensores da participacin
poltica, tian maior implantacin
en Madrid, Biscaia e Asturias.
En 1909, en coalicin cos
republicanos, conseguiron que o
seu lder fora elixido deputado.
A fundacin da III Internacional
Comunista en 1919 provocou unha
escisin no socialismo. Un grupo
minoritario fundou en 1921 o PCE
(Partido Comunista de Espaa).
- Houbo outros sindicatos non
revolucionarios, coma os
catlicos patrocinados pola
xerarqua eclesistica, contrarios
loita de clases.

PrimeironmerodeElsocialista
(1886)

PabloIglesiasnaCasadelPueblode
Madrid,1908

OMOVEMENTOOBREIRO:aconiQvidadeanaisdaRestauracin

O crecemento das organizacins obreiras,

os problemas coxunturais (ocupacin de
Marrocos, I GM...) e a represin das
autoridades, provocaron un aumento da
conflitividade nas primeiras dcadas do s.
XX.
A Semana Trxica en 1909 e a Folga
Xeral de 1917 (xa vistas na Unidade
anterior), son exemplos do auxe das
mobilizacins obreiras con obxectivos
laborais, pero tamn polticos. Desde 1917
a conflitividade social foi en aumento (trienio
bolxevique no campo andaluz, pistoleirismo
en Catalua) contribundo cada do
rxime da Restauracin.
As mobilizacins foron conseguindo
melloras legais, anda que pequenas e
incumpridas na prctica: Instituto Nacional
de Previsin (1908); dereito de folga (1909),
xornada de oito horas (1919)...

Oagrarismogalego

A principios do s. XX o campo galego viviu

unha poca de fortes mobilizacins, o
conxunto das cales cocese co nome de
agrarismo. Foi un movemento masivo pero
con mltiples organizacins.
Entre os obxectivos das sociedades e
sindicatos agrarios destacaron: a redencin
dos foros, as melloras nas explotacins
agrarias e a loita contra o caciquismo.
O lder de mis sona foi o crego Basilio
lvarez, que en 1910 fundou Accin
Galega. Co seu carisma, conseguiu
mobilizar ao campesiado.
Ademais de celebrar mitins e asembleas, as
organizacins agraristas levaron a cabo
actuacins violentas, como a queima de
montes dos caciques ou asalto s casas
das autoridades. Nos enfrontamentos coa
Guardia Civil morreron moitos labregos e
labregas (Nebra, 1916, Sobredo, 1922...).

Asmulleresnasociedadeindustrial

Ao igual que no Antigo Rxime, a

discriminacin das mulleres continuou na
sociedade liberal-capitalista. Anda que o
papel social das mulleres limitbase ao
domstico (nxeles do fogar) a realidade
que as mulleres das familias pobres
sempre traballaron fra da casa: no
campo, no servizo domstico e, coa
industrializacin, como man de obra
anda mis barata, nas fbricas.

Recollendolaranxas,naisdoXIX

No sculo XIX, para loitar contra esa

desigualdade, que marxinaba a metade
da poboacin, xurdiron o sufraxismo
(polo dereito de voto) e o feminismo. En
Espaa non xurdiron asociacins de
mulleres ata o s. XX, limitndose a
actuacins individuais.

Fbricadecalzado

Asmulleresnasociedadeindustrial

As mulleres foron maioritarias na

industria txtil catal e, en xeral, sempre
realizaban os traballos menos
cualificados pola falta de formacin.
En moitos casos vronse obrigadas
prostitucin para poder sobrevivir. A
man de obra feminina tamn foi
importante na minera, nas fbricas de
tabaco e na confeccin.
Os seus salarios oscilaban entre o 50 e o
60% do xornal dos homes, con
xornadas de mis de 10 horas.

FbricadetabacosdeSevilla

Porn, o servizo domstico sempre foi o

que mis mulleres empregou. Foi o
destino principal das mulleres chegadas
s cidades, cunhas condicins laborais
miserables, sen un salario.

Amadecra,1898.Kulak

Tecedora,1882.Planellas

Asmulleresnasociedadeindustrial
Os sindicatos obreiros non asumiron as
reivindicacins das mulleres, e a sa participacin
nas organizacins obreiras foi moi escasa.
Participan nas mobilizacins pero non militan.
Moitos obreiros van as mulleres como competidoras
debido aos seus salarios mis baixos. Consideraban
que as mulleres deban adicarse casa e
educacin dos fillos, e s aceptaban a sa
incorporacin ao traballo asalariado polo necesidade
da familia.
Non pode falarse dunha militancia sindical importante
das mulleres ata a segunda dcada do s. XX, moitas
delas nos sindicatos catlicos.
No s. XIX Emilia Pardo Bazn e Concepcin Arenal
destacan na denuncia da discriminacin das
mulleres, mesmo a legal. No s. XX xorden as
primeiras organizacins feministas e sufraxistas:
Asociacin Nacional das Mulleres Espaolas (M
Espinosa, Clara Campoamor, Victoria Kent...) ou a
Cruzada de Mujeres Espaolas, liderada por Carmen
de Burgos, que realizou a primeira manifestacin
sufraxista en Madrid, en 1921.

Afamiliadoanarquistaodadaexecucin,1899.EduardoChicharro

CarmendeBurgoseoutrasmulleresdaLigaInternacional
deMujeresnunactocontraapenademorteen1931

EDUCACINECULTURA
Non houbo grandes cambios na educacin e na
cultura. A maiora da poboacin segua sendo
analfabeta (sobre todo as mulleres) e a Igrexa
decida o que se ensinaba na escola e o que se
poda difundir polas canles culturais oficiais.
Unha das poucas, pero moi importante, excepcin
foi a Institucin Libre de Enseanza, impulsada
por Giner de los Ros, onde se impartiu unha
educacin laica, crtica e con mtodos
pedagxicos modernos.
En 1857 aprobouse a reforma educativa, a Lei
Moyano, que estableceu tres niveis educativos:
primaria, secundaria e superior. Pretendeu
garantir o acceso ao ensino primario de toda a
poboacin, pero non se construron escolas
suficientes, nin mestres. Ao ensino secundario s
poda acceder unha minora, xa que s haba un
instituto por provincia e haba que pagar. O
primeiro instituto femenino non se abriu en
Barcelona ata 1910.
marxe da educacin oficial e relixiosa xurdiron
as escolas das organizacins obreiras, como a
Escola Moderna do anarquista Ferrer i Guardia.

EscoladunhaaldeadaEstrada,19101920,PedroBrey