Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
RESUMO
En marzo de 1939, cando principiaba o seu exilio, Emilio Gonzlez Lpez remitiu dende Pars
sete cartas a Luis Jimnez de Asa. Nelas o corus confesa os seus apuros econmicos, d
conta dos atrancos que est atopando para obter un visado que lle permita a sada de Francia
e informa do acoso da polica francesa aos refuxiados polticos espaois. O epistolario reflicte
estes e outros problemas e incertezas das semanas anteriores sada de Gonzlez Lpez cara
a Nova York, a cidade que a ser o destino definitivo do seu exilio, anda que daquela non o
sospeitara nin o desexara.
Palabras clave: Emilio Gonzlez Lpez, Luis Jimnez de Asa, exilio republicano de 1939.
ABSTRACT
In March 1939, while in exile, Emilio Gonzlez Lpez sent seven letters from Paris to Luis
Jimnez de Asa. In these, the A Corua native confessed his economic difficulties, also
gave account of the dificulties that he was having in getting an exit visa from France and the
harrassment of French police to Spanish political refugees. The letter reflects those and other
problems and incidents in the proceeding weeks prior to the departure of Gonzlez Lpez to
New York, which was to be the confirmed destination of his exile, although then he didnt
expect or want it.
Keywords: Emilio Gonzlez Lpez, Luis Jimnez de Asa, exiled from the Republic in 1939.
%)'
2. En realidad escribiu Gonzlez Lpez ao evocar aquel nomeamento haba venido a Ginebra con tres distintas misiones: la primera, que era la que Jimnez de Asa le haba pedido a
Negrn para m, la de Secretario de la Delegacin espaola en la Liga de las Naciones, y tras ella
la segunda, que se esconda bajo ella, la de colaborador de Jimnez de Asa en dirigir la organizacin que haba formado Jimnez de Asa, en favor de la Repblica espaola, dentro de Austria y Alemania; y en tercer lugar, la de Cnsul general de Espaa en Suiza, en Ginebra, que me
haba dado Negrn, sin que se la hubiera pedido Jimnez de Asa. Gonzlez Lpez lembra que,
amais de traballar s ordes de Jimnez de Asa, viviron coas sas respectivas familias na mesma
pensin (Gonzlez Lpez 1990: 294 e 299).
3. Segundo relata Gonzlez Lpez nas sas memorias, o seu cuado Emilio Morayta chegou
a Pars logo de cesar como cnsul da Repblica na localidade francesa de Pau e instalouse nun
piso da mesma casa da Rue de Rome, en Montmartre, onde xa viva o corus. (Gonzlez Lpez 1990: 315).
O
%))
4. Esteban Mirasol Ruiz, avogado, foi deputado a Cortes por Albacete en 1931 (Accin Republicana) e en 1936 (Izquierda Republicana). Unha vella amizade una a Gonzlez Lpez con
Esteban Mirasol e co seu irmn Emilio: Otro de mis viejos amigos, de los aos de estudiante,
era Esteban Mirasol, l y su hermano compaeros de curso en la Facultad de Derecho, testigo de
mi boda, diputado de Accin Republicana, por su provincia natal de Albacete, con el que haba
hecho la campaa electoral de las Constituyentes, tomando parte en un mitin en el pueblo de
la Roda, donde tena una Fbrica de Harinas (Gonzlez Lpez 1988: 51).
5. Felipe Snchez Romn y Gallifa (Madrid, 1893Mxico, 1956). Catedrtico de Dereito Civil
na Universidad Central de Madrid. Tras a Guerra Civil, exiliouse en Mxico, onde continuou o
seu labor docente na Universidad Nacional Autnoma de Mxico (UNAM).
6. Manuel Cordero Prez (Castroverde, Lugo, 1881Bos Aires, 1941). Membro do PSOE e da
UGT. Concelleiro e tenente alcalde en Madrid, deputado nas Cortes de 1931 e presidente da
Comisin de Responsabilidades do Congreso.
7. Francisco Mndez Aspe, ministro de Facenda no segundo Goberno presidido por Negrn.
%)*
A hostilidade con que a polica trataba os republicanos espaois era motivo, anda que non o nico, de que a meirande parte deles non consideraran
Pars como o destino definitivo do seu exilio.12 A capital francesa era s unha
estacin de paso. Todos buscaban un pas que lles ofrecese asilo; todos estaban procura dun visado que lles permitise sar de Francia. Nesas circunstancias, os exiliados vense obrigados a unha peregrinacin polas sedes das
representacins diplomticas de distintos pases, fundamentalmente hispanoamericanos, confiando en arranxar a sa situacin. Tamn destas xestins,
tantas veces infrutuosas, fala Gonzlez Lpez:
Contina escribe o 22 de marzo de 1939 la peregrinacin de personas de
todas clases por los consulados y legaciones americanas: a Colombia se van:
Ricardo Baeza,13 al parecer con una ctedra de arte; Jos Benito,14 catedrtico de
Mercantil, (ha embarcado ya) tras de otra; Fernndez Clrigo15 se propone ir all
y una serie de gentes ms que quiz ud. no conozca. Bugeda16 se va a Mjico.
8. Antonio Sacristn Cols, catedrtico de Dereito Mercantil. Foi elixido deputado por Cceres
nas eleccins de xuo de 1931.
9. O propio Lois Tobo d conta nas sas memorias da sa detencin e mais a da sa esposa
en Pars (Tobo 1994: 446-447).
10. O socialista Anselmo Carretero (Segovia, 1908Mxico, 2002). Enxeeiro industrial e
historiador.
11 Jos Lpez-Rey e Emilio Gonzlez Lpez coecanse da poca das mobilizacins contra a
ditadura de Primo de Rivera organizadas pola Fundacin Universitaria Espaola (FUE).
12. Tal era o caso de Emilio Gonzlez Lpez: Andaba un poco desorientado por Pars, pensando marcharme de Francia lo ms pronto posible, pues no slo vea que se acercaba a grandes
pasos la Segunda Guerra Mundial, sino que la propia polica francesa no nos daba a los refugiados espaoles permiso para permanecer en Pars, y buscaba por todos los medios y presiones
que nos marchramos de la capital francesa (Gonzlez Lpez 1990: 318).
13. Ricardo Baeza (Bayano, Cuba, 1890Madrid, 1956). Escritor, crtico e traductor, embaixador de Espaa en Chile en 1931. Exiliouse en Bos Aires dende a fin da Guerra Civil ata 1952.
14. Jos de Benito Mampel, catedrtico de Dereito Mercantil da Universidad de Zaragoza.
15. Luis Fernndez Clrigo (1883-1948), avogado, deputado de Accin Republicana por Madrid nas eleccins de xuo de 1931 e deputado por Izquierda Republicana nos comicios de febreiro de 1936. Exiliouse en Mxico.
16. Jernimo Bugeda Muoz (Tarancn-Cuenca, 1904Mxico, 1971), avogado do Estado,
deputado socialista por Xan nas tres lexislaturas da II Repblica.
O
%)+
%),
Tamn nas sas memorias, lembra terse posto en contacto con vellos
amigos e coecidos coa esperanza de obter algn tipo de axuda: con Ramn
Mosteiro, secretario xeral da Fronte Popular Antifascista Galega en Nova York;
con Jorge Arrillaga, antigo compaeiro de estudos en Madrid e que cra que
ocupaba algn posto na embaixada venezolana en Londres; e con Francisco Canosa, alcalde de Cee durante a II Repblica e que estaba xa instalado en
Cuba. Xestins todas que non deron ningn resultado. Pero na enumeracin,
Emilio Gonzlez Lpez esquece referirse peticin de acorro que lle enviou
a Luis Jimnez de Asa. Polas cartas conservadas, pdese deducir que Jimnez de Asa encomendara a un tal Cano o epistolario non ofrece datos que
permitan precisar a sa identidade as xestins necesarias para obter o permiso do Goberno colombiano que permitise instalarse naquel pas a el mes-
20. Isidro Fabela (1882-1964). Delegado plenipotenciario de Mxico ante a Liga das Nacins.
O
%)-
Sorprende que, nas sas memorias, Gonzlez Lpez non faga mencin
ningunha idea de viaxar a Mxico ou a Colombia que acariciaba naqueles
21. Honorato de Castro Bonell (Borja, Zaragoza, 1885Mxico, 1962), catedrtico da Facultade de Ciencias da Universidad Central de Madrid, astrnomo do observatorio de Madrid, director xeral de Estadstica e elixido deputado por Zaragoza en 1931 por Accin Republicana e
en 1936 por Izquierda Republicana.
%*$
das parisienses. Anda mis, o corus afirma que descartou como destino
calquera pas de Hispanoamrica dende un primeiro momento:
Pensaba, como buen gallego, emigrar a Amrica, pero no a la espaola temeroso de que all las circunstancias polticas, tan frecuentemente turbulentas en
esos pases, me forzaran a marcharme de ellos, y, por eso, los Estados Unidos me
parecieron el pas que andaba buscando (Gonzlez Lpez 1990: 321).
%*%
Y si las personas que actualmente administran los restos del Tesoro pblico
despiertan suspicacias por su actuacin y afn de escapar a toda investigacin,
todava encuentra mayor hostilidad la tmida Comisin de evacuacin. [ilexible] Cruz Salido, Mndez etc. es la clsica tertulia del Dr. Negrn. Y quiz donde mayores resistencias tropiece sea en el seno del propio partido socialista. Esta
hostilidad y disgusto se expres hace pocos das a travs de don Diego23 que no
ha admitido ser Presidente de esa Comisin. Propone el nombramiento de otra
[ilexible] e imparcial que infunda confianza en todos: ex-Presidentes de consejos, o bien Presidentes del T. S., del T. de Cuentas, T. de Garantas etc. (...)
Todo esto se lo digo para informarle de la marcha de las cosas que por aqu
ocurren.
El estado de opinin pblica de que le habl en mi ltima carta comenta o 22 de
marzo se ha agravado. Se ha redactado una carta dirigida al Presidente de las Cortes en este sentido formada por varias personalidades (Araquistin, Albornoz, Largo Caballero, etc.). Pero a esto se une el que acaba de llegar a Pars Trifn Gmez,
procedente de Madrid, que, al parecer, en nombre de la Junta viene a plantearle
algunas cuestiones a Negrn y se dice que entre ellas la situacin de los fondos.
Estos das han llegado a Pars escribe o 24 de marzo dos representantes de
las Sociedades espaolas de New-York. Traen la oferta de aquellas sociedades de
pagar 1000 pasajes de espaoles con destino a Mjico. Vinieron dirigidos a D.
Diego Martnez Barrio. Se celebr una reunin presidida por D. Diego y a la que
asistieron los dos comisionados y un representante por cada partido poltico.
Todos los reunidos, con excepcin de Gonzlez Pea,24 se pronunciaron en favor
de la constitucin de una comisin integrada por todas las fuerzas polticas, que
con urgencia enviara a Mjico a esas mil personas. Gonzlez Pea sostuvo que
deba ser la comisin ya constituida por el Gobierno Negrn la que administrara
ese dinero. Esto dio lugar a un vivo dilogo entre Gonzlez Pea y D. Diego. Se
celebrar pronto otra reunin para resolver en definitiva. Parece ser que Zugazagoitia se ha desentendido de esa comisin: [ilexible] la constituyen: Azcrate, ex
Embajador de Londres; Rafael Mndez; Mndez Aspe; Osorio Tafall; Alejandro
Otero; Pascua, y no s si Cruz Salido.25
En una reunin celebrada anteayer por los ex-ministros del Gobierno Negrn,
ste declar que no quedaban ms que 150 millones de francos. Comprender
ud. que esta cantidad, continuando la guerra, se hubiera consumido en 15 das
o menos. Los clculos de personas enteradas le ponen algo ms de un cero a la
derecha. Uno de estos das, de una manera oficial, se requerir a Negrn para que
23. Alude a Diego Martnez Barrio, que, nestas datas, asuma a presidencia das Cortes
republicanas.
24. Ramn Gonzlez Pea (Asturias, 1888Mxico, 1952). Deputado socialista nas Cortes republicanas e ministro de Xustiza no segundo Goberno de Negrn.
25. Bibiano Fernndez-Osorio Tafall presidiu o Servicio de Evacuacin de Refugiados Espaoles (SERE), institucin en que participaron os outros citados por Gonzlez Lpez.
O
%*'
rinda cuentas. Es extrao su inters en no rendirlas, cuando l deba ser el primero en tomar esta iniciativa.
Toda la tarde estuve reunido con Negrn y la Diputacin Permanente. Sera largo de contar lo que ocurri. Maana contina.
26. Con el e mais a sa esposa viaxa un sobrio de Jimnez de Asa, de nome Luis. Foi o propio corus quen axudou a conseguirlle a pasaxe. Querido D. Luis: Tan pronto como recib
su telegrama escribe Gonzlez Lpez o 29 de marzo fui a la compaa para ver si haba una
plaza para Luis. Como la sede central de la misma est en Amberes, tienen que escribir all y
hasta el viernes por la maana no hay respuesta. Ese da ir a ver lo que hay y se lo comunicar con toda urgencia. O da 31 de marzo de 1939, confirmballe a dispoibilidade de pasaxe:
Hay un pasaje en el barco. Me pregunta el de la Ca. naviera si tiene el pasaporte visado. Urge
la contestacin. Como maana es sbado y la Ca. cierra a medioda, convendra que le telegrafiara directamente, aceptando la reserva como segura. () Le escribo corriendo porque son las
8 y y quiero que coja el correo la carta, echndola directamente en el tren.
%*(
Hai tempo que non cmpre defender a relevancia deste tipo de documentacin os epistolarios na reconstrucin da historia do xodo republicano. Xa
en 1968 Manuel Andjar daba ao prelo unha seleccin da correspondencia
mantida no exilio dende 1944 e que foi publicada baixo o ttulo Cartas son cartas. No prlogo via a dicir que no xnero epistolar se achaba un extra de sinceridade, que era nas cartas donde se manifiestan, sin alifafes o efectismos,
las actitudes e, xa que logo, avogaba por que serie en circulacin de xuzos
e testemuos sobre a recente historia de Espaa e mais a dispora republicana
se incorporaran outros xogos de cartas ata compoer un patrimonio comn
(Andjar 1968: 11-12). Xos Lus Axeitos, quen tanto ten feito por contribur
a cumprir o tempern designio de Manuel Andjar a travs da recuperacin
dos epistolarios dos exiliados galegos, tamn reivindica o valor deste tipo de
fontes documentais: unha maneira de examinar polo mido o fardel do exilio, de ir contando e fixando este cacho da nosa historia (Axeitos 2003: 19).
Ben pode dicirse que as cartas que Gonzlez Lpez remitiu en 1939 a
Jimnez de Asa amosan sen maquillaxes nin arrodeos a situacin do corus
naquelas datas. A radica parte do valor dese testemuo, no seu ton tan directo e dorido que non teen, non podan ter, as sas memorias. Por outra parte, son cartas que amplan a informacin que el mesmo proporcionou nas sas
memorias e, en ocasins, ata contradn pormenores daquel relato construdo
moito tempo despois dos acontecementos vividos. Non se trata de discutir o
afn de fidelidade s lembranzas que gua a Gonzlez Lpez na redaccin das
sas obras autobiogrficas, pero acaso sexa posible sospeitar que sa memoria
botara no esquecemento algns episodios, nunha operacin que proporcionaba orde ao caos que supua o inicio do exilio e que, vista de cal fora a sa
vida a partir 1939, confera coherencia s decisins tomadas nun momento en
que o home se debeu de sentir arrastrado pola Historia.
O Henry Jasper cruzou o Atlntico rumbo a Nova York. Gonzlez Lpez
quizais non sospeitara, cando embarcou, que aquel a ser, ao cabo, o destino definitivo do seu exilio. Para Jimnez de Asa a cidade do seu desterro foi
Bos Aires. O exilio separou as biografas destes dous homes que, non obstante, continuaron mantendo unha relacin epistolar durante o resto das sas
vidas.27 Eles, coma tantos outros membros da dispora republicana, atoparon
27. O epistolario entre ambos os dous que se conserva na Fundacin Pablo Iglesias incle cartas
posteriores a 1939: de Gonzlez Lpez, datadas o 17 de setembro de 1948, 24 de maio de 1964,
4 de maio de 1967, 7 de decembro de 1967, 7 de xaneiro de 1969, 8 de abril de 1969 e 19 de
xaneiro de 1970; de Jimnez de Asa, datadas o 15 de outubro de 1948 e o 16 de marzo de 1968.
Polo ton destas misivas non resulta aventurado afirmar que estas non son mis que unha pequensima parte dunha relacin epistolar que se prolongou ata a morte de Jimnez de Asa.
O
%*)
%**