Está en la página 1de 14

NOTICIAS DOS PRIMEIROS MOMENTOS DO EXILIO

DE EMILIO GONZLEZ LPEZ A TRAVS DA SA


CORRESPONDENCIA CON LUIS JIMNEZ DE ASA
Isabel Gmez Rivas

RESUMO
En marzo de 1939, cando principiaba o seu exilio, Emilio Gonzlez Lpez remitiu dende Pars
sete cartas a Luis Jimnez de Asa. Nelas o corus confesa os seus apuros econmicos, d
conta dos atrancos que est atopando para obter un visado que lle permita a sada de Francia
e informa do acoso da polica francesa aos refuxiados polticos espaois. O epistolario reflicte
estes e outros problemas e incertezas das semanas anteriores sada de Gonzlez Lpez cara
a Nova York, a cidade que a ser o destino definitivo do seu exilio, anda que daquela non o
sospeitara nin o desexara.
Palabras clave: Emilio Gonzlez Lpez, Luis Jimnez de Asa, exilio republicano de 1939.
ABSTRACT
In March 1939, while in exile, Emilio Gonzlez Lpez sent seven letters from Paris to Luis
Jimnez de Asa. In these, the A Corua native confessed his economic difficulties, also
gave account of the dificulties that he was having in getting an exit visa from France and the
harrassment of French police to Spanish political refugees. The letter reflects those and other
problems and incidents in the proceeding weeks prior to the departure of Gonzlez Lpez to
New York, which was to be the confirmed destination of his exile, although then he didnt
expect or want it.
Keywords: Emilio Gonzlez Lpez, Luis Jimnez de Asa, exiled from the Republic in 1939.

A comezos de febreiro de 1939, ante o inminente recoecemento do


Goberno de Franco por Suza, Emilio Gonzlez Lpez cesa no seu cargo de
cnsul xeral da Repblica espaola en Xenebra. Naquela cidade tamn desem
O

%)'

Isabel Gmez Rivas

peaba as funcins de secretario da delegacin espaola na Liga das Nacins


e, anda que poda permanecer neste posto, a decisin do corus foi marchar de contado a Pars. Como lembrou nas sas memorias, en Pars ya no
era nada ms que un modesto exiliado (Gonzlez Lpez 1990: 311). Daquela, pois, Gonzlez Lpez cobra conciencia de que principia o seu desterro;
daquela, enfrontado s dificultades e atrancos derivados da sa condicin de
expatriado, sin patria y sin pasaporte vlido e coa intencin de non delongar a sa estada na capital francesa mis que o tempo preciso para arranxar a
sa viaxe a algn pas hispanoamericano, Gonzlez Lpez remite a Luis Jimnez de Asa unha serie de sete cartas en que quedan reflectidos os problemas
e incertezas daqueles momentos, as persoais e tamn as colectivas, as compartidas por toda a emigracin republicana na capital francesa.1 Este breve epistolario, datado entre os das 11 e 31 de marzo de 1939, permite obter, pois,
noticias dos primeiros momentos do exilio do corus.
Non resulta estrao que Emilio Gonzlez Lpez elixa a Luis Jimnez de
Asa como destinatario dunhas cartas escritas en momentos tan crticos como
aquelas semanas parisinas nas que principiaba o seu exilio e viva as adversidades derivadas da sa nova condicin. O socialista fora profesor de Dereito Penal do corus en 1923 na Universidade Central de Madrid: el mejor
maestro que haba en la Facultad y el ms liberal de los profesores universitarios de Madrid en aquel entonces (Gonzlez Lpez 1987: 117). Probablemente, a decisin de Gonzlez Lpez de especializarse en Dereito Penal non
foi allea influencia que o encontro con Jimnez de Asa exerceu nel; de feito, sempre se considerou discpulo seu e concedalle ao profesor a categora de
mestre. Pero, dende os primeiros momentos, a sa relacin non foi s acadmica. As sas lembranzas da mobilizacin dos estudantes universitarios contra a ditadura de Primo de Rivera, nas que o corus participou activamente,
estn vinculadas ao apoio que o catedrtico lle deu ao movemento e que lle
custou unha orde de confinamento nas illas Chafarinas. Intereses acadmicos
comns e inquedanzas polticas compartidas desembocaron nunha amizade
que se foi estreitando co paso do tempo e da que quedan abondosos rastros
nas sas memorias. Tres lustros despois do inicio daquela amizade, en decembro de 1938, Gonzlez Lpez foi nomeado secretario da delegacin espaola na Liga das Nacins por proposta, precisamente, de Luis Jimnez de Asa,
1. Esta correspondencia non foi recollida en Cartas a Emilio Gonzlez Lpez (Arias 2006) e permaneca indita. Consrvase no fondo Luis Jimnez de Asa da Fundacin Pablo Iglesias de Madrid. Signatura ALJA-410-19. As cartas estn datadas os das 11, 14, 16, 22, 24, 29 e 31 de marzo
de 1939. Luis Jimnez de Asa quedara na capital suza, na sa calidade de presidente da delegacin espaola na Liga das Nacins, institucin que anda non recoecera ao Goberno de Franco.
%)(

Noticias dos primeiros momentos do exilio de Emilio Gonzlez Lpez

presidente daquela representacin.2 Tendo en conta a vella relacin que o una


a Jimnez de Asa e que vian de traballar xuntos nas ltimas semanas en
Xenebra, resulta comprensible que Gonzlez Lpez remita a este unhas cartas
cheas de confidencias; cartas que o corus pecha, invariablemente, envindolle a aperta dun amigo e discpulo.
As cartas remitidas por Emilio Gonzlez Lpez a Jimnez de Asa estn
datadas en marzo de 1939, dicir, cando s faltaban das para o remate da
Guerra Civil. As noticias que chegaban de Espaa non podan deixar de influr
no estado emocional daquelas xornadas e as queda reflectido no epistolario
comentado. O 11 de marzo, seis das despois de que o coronel Segismundo
Casado anunciara a constitucin do Consello Nacional de Defensa, Gonzlez
Lpez escriba: Como me supona, lo de Espaa tom un rumbo catastrfico.
Recuerda ud. que le dije que cualquier da el Gobierno se encontraba con que
nadie le obedeca, y como lo tema, ocurri. O 29 de marzo, ao da seguinte
de que o exrcito franquista entrara en Madrid, o corus dica: Lo de Madrid,
pese a ser irremediable, nos ha apenado a todos de un modo sensible.
Os acontecementos que se estaban a vivir en Espaa, non por previstos,
resultaban menos dolorosos; confirmaban o desenlace esperado; ratificaban a
condicin persoal de derrotado que, de certo, fora asumida tempo atrs por
Gonzlez Lpez. Moita mis atencin presta na sa correspondencia situacin dos compaeiros de infortunio, os exiliados republicanos que estaban en
Pars naquelas mesmas datas. Emprega o correo para facer chegar a Jimnez
de Asa noticia das peripecias de antigos compaeiros e coecidos dos dous,
as como de familiares:
Estos das est aqu mi cuado Morayta3 y su hija para ver si arreglan su visado
a Mjico. Tengo que acompaarlos a todos los sitios.

2. En realidad escribiu Gonzlez Lpez ao evocar aquel nomeamento haba venido a Ginebra con tres distintas misiones: la primera, que era la que Jimnez de Asa le haba pedido a
Negrn para m, la de Secretario de la Delegacin espaola en la Liga de las Naciones, y tras ella
la segunda, que se esconda bajo ella, la de colaborador de Jimnez de Asa en dirigir la organizacin que haba formado Jimnez de Asa, en favor de la Repblica espaola, dentro de Austria y Alemania; y en tercer lugar, la de Cnsul general de Espaa en Suiza, en Ginebra, que me
haba dado Negrn, sin que se la hubiera pedido Jimnez de Asa. Gonzlez Lpez lembra que,
amais de traballar s ordes de Jimnez de Asa, viviron coas sas respectivas familias na mesma
pensin (Gonzlez Lpez 1990: 294 e 299).
3. Segundo relata Gonzlez Lpez nas sas memorias, o seu cuado Emilio Morayta chegou
a Pars logo de cesar como cnsul da Repblica na localidade francesa de Pau e instalouse nun
piso da mesma casa da Rue de Rome, en Montmartre, onde xa viva o corus. (Gonzlez Lpez 1990: 315).
O

%))

Isabel Gmez Rivas

Esta maana recib un telegrama de Esteban Mirasol4 diciendo que al llegar a


Toulouse en el avin de Casablanca fue detenido y llevado a un campo de concentracin donde se encuentra en este momento.
Snchez Romn5 sali ya con toda su familia para New-York y de all para Mjico. Manuel Cordero6 sale uno de estos das para la Repblica Argentina en
misin oficial del Partido Socialista. Azaa se encuentra en Pars con su cuado Rivas Cherif.

Emilio Gonzlez Lpez esfrzase en describir a Jimnez de Asa o


desacougo en que viven os exiliados na capital francesa e que vn motivado,
entre outras razns, polo acoso ao que a polica francesa somete aos refuxiados
polticos espaois. No relato dun suceso recente, e que incle na carta que
remite o 14 de marzo, non agocha a sa sorpresa polo nulo respecto que nas
autoridades espertan mesmo antigos membros dos gobernos republicanos:
No ha decrecido, sino que ha aumentado la actuacin de la polica francesa
sobre los refugiados polticos espaoles. Muestra de ello es que ayer se present la polica en el local donde estaba instalado Mndez Aspe,7 detuvo a todas las
personas que se encontraban en el local, entre ellas la secretaria particular de
Mndez Aspe, y registr minuciosamente al propio ex-Ministro. El Juzgado clausur esa oficina sellndola. En la puerta de ayuda a Espaa la polica detiene a
cuantos se aventuran a visitar este centro; en la puerta de todos los locales donde vienen actuando gentes republicanas ocurre lo mismo; al romper el da en
muchos hoteles se presenta la polica y se lleva detenidos a todos los espaoles:
los que presentan alguna irregularidad en sus papeles se los llevan conducidos
a un campo de recuperacin instalado cerca de Perpin; a los ms afortunados les dan 48 horas para abandonar Pars. Muchas personas que ud. conoce
sufrieron estos procedimientos: as un hermano de un compaero el diputado

4. Esteban Mirasol Ruiz, avogado, foi deputado a Cortes por Albacete en 1931 (Accin Republicana) e en 1936 (Izquierda Republicana). Unha vella amizade una a Gonzlez Lpez con
Esteban Mirasol e co seu irmn Emilio: Otro de mis viejos amigos, de los aos de estudiante,
era Esteban Mirasol, l y su hermano compaeros de curso en la Facultad de Derecho, testigo de
mi boda, diputado de Accin Republicana, por su provincia natal de Albacete, con el que haba
hecho la campaa electoral de las Constituyentes, tomando parte en un mitin en el pueblo de
la Roda, donde tena una Fbrica de Harinas (Gonzlez Lpez 1988: 51).
5. Felipe Snchez Romn y Gallifa (Madrid, 1893Mxico, 1956). Catedrtico de Dereito Civil
na Universidad Central de Madrid. Tras a Guerra Civil, exiliouse en Mxico, onde continuou o
seu labor docente na Universidad Nacional Autnoma de Mxico (UNAM).
6. Manuel Cordero Prez (Castroverde, Lugo, 1881Bos Aires, 1941). Membro do PSOE e da
UGT. Concelleiro e tenente alcalde en Madrid, deputado nas Cortes de 1931 e presidente da
Comisin de Responsabilidades do Congreso.
7. Francisco Mndez Aspe, ministro de Facenda no segundo Goberno presidido por Negrn.
%)*

Noticias dos primeiros momentos do exilio de Emilio Gonzlez Lpez

socialista Marino Siz, y el hermano de Sacristn8 fueron llevados al campo de


concentracin de Perpin. Tobo,9 Carretero,10 Lpez-Rey,11 etc. fueron detenidos durante casi todo un da y puestos en libertad dndoles un plazo breve y
perentorio para abandonar Pars. Tobo se fue a Cherbourg donde embarca uno
de estos das para New-York, y Carretero ya tom el barco para Mjico.
Yo, personalmente, contino tolerado y con el temor de verme envuelto en una
de estas recogidas policiacas que, cuando menos, proporcionan unas cuantas
horas de detencin.

A hostilidade con que a polica trataba os republicanos espaois era motivo, anda que non o nico, de que a meirande parte deles non consideraran
Pars como o destino definitivo do seu exilio.12 A capital francesa era s unha
estacin de paso. Todos buscaban un pas que lles ofrecese asilo; todos estaban procura dun visado que lles permitise sar de Francia. Nesas circunstancias, os exiliados vense obrigados a unha peregrinacin polas sedes das
representacins diplomticas de distintos pases, fundamentalmente hispanoamericanos, confiando en arranxar a sa situacin. Tamn destas xestins,
tantas veces infrutuosas, fala Gonzlez Lpez:
Contina escribe o 22 de marzo de 1939 la peregrinacin de personas de
todas clases por los consulados y legaciones americanas: a Colombia se van:
Ricardo Baeza,13 al parecer con una ctedra de arte; Jos Benito,14 catedrtico de
Mercantil, (ha embarcado ya) tras de otra; Fernndez Clrigo15 se propone ir all
y una serie de gentes ms que quiz ud. no conozca. Bugeda16 se va a Mjico.
8. Antonio Sacristn Cols, catedrtico de Dereito Mercantil. Foi elixido deputado por Cceres
nas eleccins de xuo de 1931.
9. O propio Lois Tobo d conta nas sas memorias da sa detencin e mais a da sa esposa
en Pars (Tobo 1994: 446-447).
10. O socialista Anselmo Carretero (Segovia, 1908Mxico, 2002). Enxeeiro industrial e
historiador.
11 Jos Lpez-Rey e Emilio Gonzlez Lpez coecanse da poca das mobilizacins contra a
ditadura de Primo de Rivera organizadas pola Fundacin Universitaria Espaola (FUE).
12. Tal era o caso de Emilio Gonzlez Lpez: Andaba un poco desorientado por Pars, pensando marcharme de Francia lo ms pronto posible, pues no slo vea que se acercaba a grandes
pasos la Segunda Guerra Mundial, sino que la propia polica francesa no nos daba a los refugiados espaoles permiso para permanecer en Pars, y buscaba por todos los medios y presiones
que nos marchramos de la capital francesa (Gonzlez Lpez 1990: 318).
13. Ricardo Baeza (Bayano, Cuba, 1890Madrid, 1956). Escritor, crtico e traductor, embaixador de Espaa en Chile en 1931. Exiliouse en Bos Aires dende a fin da Guerra Civil ata 1952.
14. Jos de Benito Mampel, catedrtico de Dereito Mercantil da Universidad de Zaragoza.
15. Luis Fernndez Clrigo (1883-1948), avogado, deputado de Accin Republicana por Madrid nas eleccins de xuo de 1931 e deputado por Izquierda Republicana nos comicios de febreiro de 1936. Exiliouse en Mxico.
16. Jernimo Bugeda Muoz (Tarancn-Cuenca, 1904Mxico, 1971), avogado do Estado,
deputado socialista por Xan nas tres lexislaturas da II Repblica.
O

%)+

Isabel Gmez Rivas

Bassols,17 ministro de Mjico, se march a su pas para tratar la cuestin de la


emigracin espaola. Desde entonces no visan en Mjico pasaportes y, al parecer, no los visarn hasta su regreso.
Cada vez se agravan las dificultades de visado y validez de nuestros pasaportes
diplomticos, la Ca [ilexible] francesa no admite ya los pasaportes diplomticos espaoles.

Nunha nova carta, de sete das despois, engada:


Somos unos 50 catedrticos de Universidad exiliados. Pero ahora todo el mundo alega que es profesor (?) auxiliares, ayudantes... e incluso se ofrecen en las
legaciones para dar conferencias, gentes como Mariano Ans,18 ajenas por completo a toda funcin docente. Las legaciones hispanoamericanas se ven asediadas por esta turba de solicitantes y se sienten atemorizadas por el nmero y la
condicin de las personas.

Emilio Gonzlez Lpez non s espectador das desventuras e desvelos


dos exiliados republicanos en Pars. El mesmo sofre serias dificultades econmicas, como lle confesa ao seu interlocutor:
No puede vd. imaginarse la cantidad de vueltas y revueltas que he tenido que
hacer para encauzar el grave problema del pago. Todo el da en funcin permanente en espera de que se aclarara. Despus de todas estas gestiones, mi
correligionario Mndez Aspe me dice que slo me satisfar el 50% de mis emolumentos y nada por los viajes realizados (de Espaa a Ginebra, etc...).19

Dada a sa situacin econmica, Emilio Gonzlez Lpez era consciente


de que precisaba resolver axia o seu futuro:
Pero si pasa el tiempo y al final no resulta nada, la situacin se presenta angustiosa. Mndez Aspe lembrballe de novo a Jimnez de Asa, despus de mil
17. Narciso Bassols, embaixador de Mxico en Francia nestas datas.
18. Mariano Ans Zunzarren (Pamplona, 1899Biarritz, 1981). Avogado e poltico. Alcalde de
Pamplona ao proclamarse a II Repblica, deputado en 1931 (Accin Republicana) e en 1936 (Izquierda Republicana), foi ministro de Xustiza no primeiro Goberno presidido por Juan Negrn.
19. Gonzlez Lpez matia viva a memoria deste episodio, do que deixou puntual constancia
nas sas memorias: Haba estado ya en el banco para cambiar parte del poco dinero que me
haba dado Antonio Sacristn, encargado por el gobierno de Negrn, de atender los pagos de las
cuentas pendientes, uno de los cuales era mi sueldo de los dos meses que estuve al frente del
Consulado general de Espaa en Ginebra, del que no recib un solo cntimo, mientras estuve al
frente de l; y tuve que acudir varias veces a Sacristn para recordarle que no me haba pagado.
Con gran resistencia, me pag la mitad de lo que me deba el gobierno por mi sueldo (Gonzlez Lpez 1990: 325).

%),

Noticias dos primeiros momentos do exilio de Emilio Gonzlez Lpez

vueltas, slo me pag el 50% de mi sueldo y gastos de representacin. Con este


dinero tengo para varios meses y los pasajes. Por esto lo que a m me interesa
es que en este plazo venga una orientacin precisa. Una larga permanencia en
Francia me hara agotar estas escasas disponibilidades.

O obxectivo era sar de Francia, mais o problema era a onde dirixirse e


como acadar o visado necesario. En Memorias de un diputado republicano en la
guerra civil espaola (1936-1939) lembra que o seu era un pasaporte diplomtico que xa non posua validez para viaxar aos pases que tian recoecido ao
Goberno de Franco e sinala como un xesto de dignidade que, ao cabo, resultou ser un grave erro non amaar a situacin cando anda estaba en Suza e
poda ser doado facelo:
Me hubiera sido sumamente fcil en Ginebra acudir a cualquiera de los otros
consulados, principalmente de la Amrica espaola, para conseguir un visado
para su pas, pero, entonces, por dignidad, estando todava en el desempeo de
mi cargo, existente la Repblica espaola y luchando todava en el frente las tropas republicanas, no me pareci digno anticipar nuestra desgracia, solicitando
de estos colegas un visado en mi pasaporte diplomtico o en uno normal que me
hubiera preparado fcilmente el canciller de mi Consulado general.
Creo que fue un grave error, sobre todo para conseguir el visado para Mxico,
pues el delegado de esta nacin en la Liga de las Naciones, Isidro Fabela,20 era
amigo particular de Jimnez de Asa, y me haba invitado, con D. Luis a cenar
en su casa. De este error me di cuenta ya estando en Pars y exiliado, sin pasaporte vlido para la mayor parte de los pases que ya haban reconocido el gobierno
del general Franco (Gonzlez Lpez 1990: 321).

Tamn nas sas memorias, lembra terse posto en contacto con vellos
amigos e coecidos coa esperanza de obter algn tipo de axuda: con Ramn
Mosteiro, secretario xeral da Fronte Popular Antifascista Galega en Nova York;
con Jorge Arrillaga, antigo compaeiro de estudos en Madrid e que cra que
ocupaba algn posto na embaixada venezolana en Londres; e con Francisco Canosa, alcalde de Cee durante a II Repblica e que estaba xa instalado en
Cuba. Xestins todas que non deron ningn resultado. Pero na enumeracin,
Emilio Gonzlez Lpez esquece referirse peticin de acorro que lle enviou
a Luis Jimnez de Asa. Polas cartas conservadas, pdese deducir que Jimnez de Asa encomendara a un tal Cano o epistolario non ofrece datos que
permitan precisar a sa identidade as xestins necesarias para obter o permiso do Goberno colombiano que permitise instalarse naquel pas a el mes-

20. Isidro Fabela (1882-1964). Delegado plenipotenciario de Mxico ante a Liga das Nacins.
O

%)-

Isabel Gmez Rivas

mo e mais a Gonzlez Lpez. Este ltimo estivo, durante o mes de marzo de


1939, pendente desa posibilidade. O da 11 daquel mes escrbelle a Jimnez
de Asa: Parece que lo de Cano se va dilatando. Es raro que el Gobierno no
le haya contestado. Pero no hay que perder esta esperanza, cuando son tan
pocas las que quedan.
Tres das despois, pareca improbable a chegada de boas novas ao respecto e Gonzlez Lpez comeza a considerar outras opcins. Daquela, intersase pola axuda que Isidro Fabela poida prestar anda e comenta esperanzado o
rumor, logo desmentido, que corra de que Felipe Snchez Romn fora nomeado asesor do presidente mexicano Lzaro Crdenas:
Por su carta deduzco que lo de Cano va sufriendo algunos aplazamientos que
hacen enflaquecer la esperanza que tena en esta gestin. Es difcil el extravo
de una carta de correo areo. Vamos a ver si la segunda gestin tiene ms fortuna que la primera de las soluciones ultramarinas; para m esta de Cano tena
la mxima simpata. No le deje de mano. Hay algo de Fabela? El otro da me
encontr con Honorato de Castro21 y me dijo que Prieto haba conseguido que
el Presidente de la Repblica mejicana nombrara su asesor jurdico a Snchez
Romn. (...) Tengo un vivo deseo de marcharme a Amrica. Si Cano tuviera fortuna, sera un respiro.

Emilio Gonzlez Lpez debeu de recibir unha carta de Jimnez de Asa


na que se pode supoer que alentaba as esperanzas de que Fabela puidese
facer algunha xestin que lle franquease a entrada en Mxico. Na resposta que
Gonzlez Lpez remite o 16 de marzo intese un home esgotado emocionalmente, que pon en mans do seu mestre a decisin sobre o seu futuro:
Con respecto a la pregunta que me hace sobre lo de Fabela, no s qu contestarle. Si lo de Cano se aclarara definitivamente, ms me inclino a Colombia, que
a Mjico, y mucho ms si va vd. a Colombia. (...) Creo que lo mejor que puedo
hacer es dejarlo a su buen criterio, dado mi estado de nimo. Teniendo marcada preferencia por Colombia, Mjico no me disgustara. Si ud. lo estima oportuno puede hablarle a Fabela. Volviendo a insistir en que me parece mejor dejarlo
a su mejor y superior criterio.

Sorprende que, nas sas memorias, Gonzlez Lpez non faga mencin
ningunha idea de viaxar a Mxico ou a Colombia que acariciaba naqueles
21. Honorato de Castro Bonell (Borja, Zaragoza, 1885Mxico, 1962), catedrtico da Facultade de Ciencias da Universidad Central de Madrid, astrnomo do observatorio de Madrid, director xeral de Estadstica e elixido deputado por Zaragoza en 1931 por Accin Republicana e
en 1936 por Izquierda Republicana.
%*$

Noticias dos primeiros momentos do exilio de Emilio Gonzlez Lpez

das parisienses. Anda mis, o corus afirma que descartou como destino
calquera pas de Hispanoamrica dende un primeiro momento:
Pensaba, como buen gallego, emigrar a Amrica, pero no a la espaola temeroso de que all las circunstancias polticas, tan frecuentemente turbulentas en
esos pases, me forzaran a marcharme de ellos, y, por eso, los Estados Unidos me
parecieron el pas que andaba buscando (Gonzlez Lpez 1990: 321).

A sa correspondencia con Jimnez de Asa desmente por completo esta


versin. Incluso xa cun visado a EE UU no seu pasaporte e unha pasaxe no
peto para Nova York, non se refire a esa cidade como o destino definitivo do
seu exilio, senn s como o lugar onde procurar arranxar a documentacin
que lle permitise instalarse en Colombia ou Mxico :
Por tener el visado de Norteamrica en mi pasaporte diplomtico y como ya no
visan ms pasaportes espaoles en el consulado de Norteamrica, estoy decidido a
embarcarme para New-York y esperar all la evolucin de las cosas. He encontrado un barco belga que por 95 dlares en 1 (clase nica) me lleva a New-York. La
situacin en Francia, la agravacin de la situacin internacional, las dificultades de
visados y pasaportes, la reduccin creciente de mis disponibilidades econmicas
me inclinan a emprender este viaje y all esperar lo de Colombia o lo de Mjico. En
New-York me har con una pasaporte expedido en el Consulado espaol.

O texto anterior pertence a unha carta datada o 22 de marzo; dous das


despois, insiste:
El barco donde pienso embarcar sale de Amberes el da 8 del prximo mes de
abril y, por lo tanto, estar en Pars hasta el 7 por la noche. Si la contestacin de
Colombia viene el da 26 me da tiempo sobrado. Como calcul que ud. vendra
a primeros de abril, por eso hasta esa fecha quera permanecer en Pars. Para m
la mayor ilusin sera poder ir a Colombia y trabajar a su lado. Si la contestacin
fuera favorable sera conveniente que Cano le pusiera unas letras al Ministro de
Colombia en Pars para el visado de mi pasaporte.
Contino tropezndome con gente que va a Colombia: Jos Mara Aguilar, diputado de Izquierda Republicana, catedrtico de Historia de la Universidad de
Sevilla, tiene ya el visado y dice que tambin una ctedra, Arturo Fernndez
Noguera, abogado del Estado y ex-director general del Timbre, amigo personal
de un tal Dorien, comisionista de armas, hombre adinerado que se ha trasladado a Colombia donde fund un peridico titulado Estampa; Fernndez Noguera
tiene el visado y sale a mediados de abril para Colombia; Cordero Bel, diputado
federal por Huelva, ntimo amigo de Barriobero y que segn l est emparentado con el Presidente de la Repblica de Colombia. (...)
No deje de avisarme rpidamente de cualquier noticia que venga de lo de
Colombia.
O

%*%

Isabel Gmez Rivas

Ata o ltimo momento, pois, Gonzlez Lpez conservou a ilusin de


viaxar a Colombia e traballar xunto ao que fora o seu profesor e polo que senta tan grande estima. Cabe imaxinar que ese proxecto, como a perspectiva de
reencontrarse con outros exiliados, servalle de consolo, unha sorte de alivio,
ante as incertezas que presentaba o futuro. O 29 de marzo, o corus xa sabe
que todas foran vas ilusins:
Siento vivamente que lo de Cano no haya tenido contestacin satisfactoria. La
cantidad de demandas de espaoles hacia aquella Repblica ha agravado las
cosas. Hasta ahora han salido para all tres catedrticos de Universidad: de Benito (Derecho), Cuatrecasas22 (Farmacia), Aguilar (Filosofa), sin contar a Ricardo
Baeza que al parecer tiene otra ctedra. (...)
Sigo en mi opinin de marcharme a New-York. Prefiero esperar all a ver si se
resuelve alguna cosa.

Frustrada polo momento a viaxe a Colombia, Gonzlez Lpez disponse a


marchar a Nova York e deixar atrs Pars: Aqu en Pars no se resuelve nada y,
en cambio, se ve uno metido de lleno en el mentidero poltico.
Nas sas cartas a Jimnez de Asa, Gonzlez Lpez ofrece informacin
sobre as discrepancias e disensins que se viven no seo da emigracin republicana, fundamentalmente, a propsito das partidas econmicas en mans das
autoridades republicanas:
Aqu escriba o 16 de marzo hay un gran revuelo poltico y econmico. Punto de partida: el Gobierno del doctor Negrn no ha dimitido, y todos los organismos que actan con mayor o menor clandestinidad reciben su inspiracin
directa. Esto quiz no tuviera especial transcendencia en estos momentos si no
se complicara con dos cuestiones a su vez enlazadas: disponibilidad de las cantidades al parecer, todava cuantiosas y cuyo importe por dinero y temor de
poder ser extraviada esta carta no consigno que estaban en las arcas del Tesoro,
y el nombramiento de la denominada Comisin de evacuacin a Amrica. Qu
ocurre con el dinero todava existente? Nadie lo sabe ms que los escasos iniciados en los que casi nadie tiene confianza y esta desconfianza y censura no slo
envuelve a las personas notoriamente poco de fiar, sino a otras que por la relacin directa y directiva que mantienen con ellos los hace solidarios de su
actuacin. Y la desconfianza se agrava al no dar muestras estas gentes de ponerse en contacto con aquellas personas que, por su jerarqua y actual representacin, estn obligadas a conocer exactamente lo que ocurre, porque son
responsables de lo bueno y de lo malo que acaezca.
22. Jos Cuatrecasas Asum (1903-1996). Catedrtico de Botnica Descriptiva da Facultade
de Farmacia da Universidad Central de Madrid dende 1931. Tras a Guerra Civil, exiliouse en
Colombia, ata que en 1947 se trasladou a EE UU.
%*&

Noticias dos primeiros momentos do exilio de Emilio Gonzlez Lpez

Y si las personas que actualmente administran los restos del Tesoro pblico
despiertan suspicacias por su actuacin y afn de escapar a toda investigacin,
todava encuentra mayor hostilidad la tmida Comisin de evacuacin. [ilexible] Cruz Salido, Mndez etc. es la clsica tertulia del Dr. Negrn. Y quiz donde mayores resistencias tropiece sea en el seno del propio partido socialista. Esta
hostilidad y disgusto se expres hace pocos das a travs de don Diego23 que no
ha admitido ser Presidente de esa Comisin. Propone el nombramiento de otra
[ilexible] e imparcial que infunda confianza en todos: ex-Presidentes de consejos, o bien Presidentes del T. S., del T. de Cuentas, T. de Garantas etc. (...)
Todo esto se lo digo para informarle de la marcha de las cosas que por aqu
ocurren.
El estado de opinin pblica de que le habl en mi ltima carta comenta o 22 de
marzo se ha agravado. Se ha redactado una carta dirigida al Presidente de las Cortes en este sentido formada por varias personalidades (Araquistin, Albornoz, Largo Caballero, etc.). Pero a esto se une el que acaba de llegar a Pars Trifn Gmez,
procedente de Madrid, que, al parecer, en nombre de la Junta viene a plantearle
algunas cuestiones a Negrn y se dice que entre ellas la situacin de los fondos.
Estos das han llegado a Pars escribe o 24 de marzo dos representantes de
las Sociedades espaolas de New-York. Traen la oferta de aquellas sociedades de
pagar 1000 pasajes de espaoles con destino a Mjico. Vinieron dirigidos a D.
Diego Martnez Barrio. Se celebr una reunin presidida por D. Diego y a la que
asistieron los dos comisionados y un representante por cada partido poltico.
Todos los reunidos, con excepcin de Gonzlez Pea,24 se pronunciaron en favor
de la constitucin de una comisin integrada por todas las fuerzas polticas, que
con urgencia enviara a Mjico a esas mil personas. Gonzlez Pea sostuvo que
deba ser la comisin ya constituida por el Gobierno Negrn la que administrara
ese dinero. Esto dio lugar a un vivo dilogo entre Gonzlez Pea y D. Diego. Se
celebrar pronto otra reunin para resolver en definitiva. Parece ser que Zugazagoitia se ha desentendido de esa comisin: [ilexible] la constituyen: Azcrate, ex
Embajador de Londres; Rafael Mndez; Mndez Aspe; Osorio Tafall; Alejandro
Otero; Pascua, y no s si Cruz Salido.25
En una reunin celebrada anteayer por los ex-ministros del Gobierno Negrn,
ste declar que no quedaban ms que 150 millones de francos. Comprender
ud. que esta cantidad, continuando la guerra, se hubiera consumido en 15 das
o menos. Los clculos de personas enteradas le ponen algo ms de un cero a la
derecha. Uno de estos das, de una manera oficial, se requerir a Negrn para que
23. Alude a Diego Martnez Barrio, que, nestas datas, asuma a presidencia das Cortes
republicanas.
24. Ramn Gonzlez Pea (Asturias, 1888Mxico, 1952). Deputado socialista nas Cortes republicanas e ministro de Xustiza no segundo Goberno de Negrn.
25. Bibiano Fernndez-Osorio Tafall presidiu o Servicio de Evacuacin de Refugiados Espaoles (SERE), institucin en que participaron os outros citados por Gonzlez Lpez.
O

%*'

Isabel Gmez Rivas

rinda cuentas. Es extrao su inters en no rendirlas, cuando l deba ser el primero en tomar esta iniciativa.
Toda la tarde estuve reunido con Negrn y la Diputacin Permanente. Sera largo de contar lo que ocurri. Maana contina.

Este ltimo apuntamento pdese ler na carta remitida o da 31 de marzo


de 1939, a ltima das que compoen o epistolario aqu comentado. Polo tanto, o relato daquela reunin da Deputacin Permanente das Cortes de Espaa
hai que buscalo nas memorias de Gonzlez Lpez, onde evoca o enfrontamento case fsico que tivo con Negrn. Non s despacha con dureza ao presidente do Goberno e a aqueles que lle prestaban apoio, senn tamn aqueloutros
que non foron capaces de apoiar un voto de desconfianza e censura a Negrn
porque precisaban que el gobierno sufragara los gastos de una pequea Corte
de secretarios y agregados (Gonzlez Lpez 1990: 330-332. Cf. Valle 1976:
19-26, Fuentes 2002: 38-39 e Madariaga 1989: 499-508).
Finalmente, Emilio Gonzlez Lpez embarca en Amberes no Henry Jasper.26
Atrs queda Espaa, desangrada pola Guerra Civil, e Pars. Na capital francesa,
Emilio Gonzlez Lpez asistiu con inquietude ao acoso que a polica
francesa someta aos refuxiados polticos espaois e s liortas entre os polticos
republicanos; tvose que enfrontar con dificultades econmicas e con todo tipo de
atrancos ata obter un visado que lle permitise sar de Francia. De todo isto queda constancia na sa correspondencia con Jimnez de Asa. Atendendo tanto
sa cronoloxa como ao seu contido, estas cartas pertencen, na tipoloxa dos
epistolarios do exilio elaborada por Xos Lus Axeitos, a un primeiro bloque de
correspondencia inmediato ao remate da guerra, podemos consideralo de urxencia, son as tpicas cartas de noticia, salvo algunha rara excepcin, marcadas pola
desolacin e pola incerteza do futuro (...) con marcado acento de splica case
sempre (Axeitos 2003: 23-24).

26. Con el e mais a sa esposa viaxa un sobrio de Jimnez de Asa, de nome Luis. Foi o propio corus quen axudou a conseguirlle a pasaxe. Querido D. Luis: Tan pronto como recib
su telegrama escribe Gonzlez Lpez o 29 de marzo fui a la compaa para ver si haba una
plaza para Luis. Como la sede central de la misma est en Amberes, tienen que escribir all y
hasta el viernes por la maana no hay respuesta. Ese da ir a ver lo que hay y se lo comunicar con toda urgencia. O da 31 de marzo de 1939, confirmballe a dispoibilidade de pasaxe:
Hay un pasaje en el barco. Me pregunta el de la Ca. naviera si tiene el pasaporte visado. Urge
la contestacin. Como maana es sbado y la Ca. cierra a medioda, convendra que le telegrafiara directamente, aceptando la reserva como segura. () Le escribo corriendo porque son las
8 y y quiero que coja el correo la carta, echndola directamente en el tren.
%*(

Noticias dos primeiros momentos do exilio de Emilio Gonzlez Lpez

Hai tempo que non cmpre defender a relevancia deste tipo de documentacin os epistolarios na reconstrucin da historia do xodo republicano. Xa
en 1968 Manuel Andjar daba ao prelo unha seleccin da correspondencia
mantida no exilio dende 1944 e que foi publicada baixo o ttulo Cartas son cartas. No prlogo via a dicir que no xnero epistolar se achaba un extra de sinceridade, que era nas cartas donde se manifiestan, sin alifafes o efectismos,
las actitudes e, xa que logo, avogaba por que serie en circulacin de xuzos
e testemuos sobre a recente historia de Espaa e mais a dispora republicana
se incorporaran outros xogos de cartas ata compoer un patrimonio comn
(Andjar 1968: 11-12). Xos Lus Axeitos, quen tanto ten feito por contribur
a cumprir o tempern designio de Manuel Andjar a travs da recuperacin
dos epistolarios dos exiliados galegos, tamn reivindica o valor deste tipo de
fontes documentais: unha maneira de examinar polo mido o fardel do exilio, de ir contando e fixando este cacho da nosa historia (Axeitos 2003: 19).
Ben pode dicirse que as cartas que Gonzlez Lpez remitiu en 1939 a
Jimnez de Asa amosan sen maquillaxes nin arrodeos a situacin do corus
naquelas datas. A radica parte do valor dese testemuo, no seu ton tan directo e dorido que non teen, non podan ter, as sas memorias. Por outra parte, son cartas que amplan a informacin que el mesmo proporcionou nas sas
memorias e, en ocasins, ata contradn pormenores daquel relato construdo
moito tempo despois dos acontecementos vividos. Non se trata de discutir o
afn de fidelidade s lembranzas que gua a Gonzlez Lpez na redaccin das
sas obras autobiogrficas, pero acaso sexa posible sospeitar que sa memoria
botara no esquecemento algns episodios, nunha operacin que proporcionaba orde ao caos que supua o inicio do exilio e que, vista de cal fora a sa
vida a partir 1939, confera coherencia s decisins tomadas nun momento en
que o home se debeu de sentir arrastrado pola Historia.
O Henry Jasper cruzou o Atlntico rumbo a Nova York. Gonzlez Lpez
quizais non sospeitara, cando embarcou, que aquel a ser, ao cabo, o destino definitivo do seu exilio. Para Jimnez de Asa a cidade do seu desterro foi
Bos Aires. O exilio separou as biografas destes dous homes que, non obstante, continuaron mantendo unha relacin epistolar durante o resto das sas
vidas.27 Eles, coma tantos outros membros da dispora republicana, atoparon
27. O epistolario entre ambos os dous que se conserva na Fundacin Pablo Iglesias incle cartas
posteriores a 1939: de Gonzlez Lpez, datadas o 17 de setembro de 1948, 24 de maio de 1964,
4 de maio de 1967, 7 de decembro de 1967, 7 de xaneiro de 1969, 8 de abril de 1969 e 19 de
xaneiro de 1970; de Jimnez de Asa, datadas o 15 de outubro de 1948 e o 16 de marzo de 1968.
Polo ton destas misivas non resulta aventurado afirmar que estas non son mis que unha pequensima parte dunha relacin epistolar que se prolongou ata a morte de Jimnez de Asa.
O

%*)

Isabel Gmez Rivas

nesas relacins epistolares non s un xeito de manterse comunicados, tamn


unha fonte de consolo no desterro. Xa o dica un dos textos recollidos en Cartas son cartas:. Nos encontramos cados en una soledad abismtica. Slo a
veces la levedad de una carta, la llegada de una noticia, la posibilidad ms
remota, nos saca de una tristeza que usted conoce tan bien como yo. (...) Yo
quisiera tener una correspondencia infinita, para sentirme ms firme que lo
que me siento hoy. No es vicio, ni grafomana, ni una especie de epistolarismo
descompuesto. Es sencillamente necesidad (Andjar 1968: 25).
REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS

ANDJAR, Manuel: Cartas son cartas, Mxico D.F., Finisterre, 1968.


ARIAS, Juan: Cartas a Emilio Gonzlez Lpez, Is-Oleiros (A Corua), Trifolium, 2006.
AXEITOS, Xos Lus: Os epistolarios do exilio: Os itinerarios da derrota, en
O exilio galego: un mapa de cicatrices, Sada-A Corua, Edicis do Castro,
2003, 19-65.
FUENTES, Juan Francisco: Luis Araquistin y el socialismo espaol en el exilio
(1939-1959), Madrid, Biblioteca Nueva, 2002.
GONZLEZ LPEZ, Emilio: Memorias de un estudiante liberal (1903-1931), Sada-A
Corua, Edicis do Castro, 1987.
} : Memorias de un diputado de las Cortes de la Repblica (1931-1938), Sada-A
Corua, Edicis do Castro, 1998.
}: Memorias de un diputado republicano en la guerra civil espaola (1936-1939),
Sada-A Corua, Edicis do Castro, 1990.
MADARIAGA, Salvador de: Espaa. Ensayo de historia contempornea, 15 ed.,
Madrid, Espasa-Calpe, 1989.
TOBO, Lois: As dcadas de T.L., Sada-A Corua, Edicis do Castro, 1994.
VALLE, Jos Mara del: Las instituciones de la Repblica espaola en exilio, Pars,
Ruedo Ibrico, 1976.

%**

También podría gustarte