Unidade 4 Transformacións Socioeconómicas

UNIDADE 4: As transformacins socioeconmicas no s.
XIX e
principios do s. XX
Traballadoras en folga na fbrica de tabacos de Gijn, 1903
No sculo XIX, coa Revolucin Industrial, a economa espaola experimentou cambios moi
importantes, ao igual que no resto de Europa Occidental. Consolidouse a propiedade privada
da terra cos procesos desamortizadores, consolidouse a industria txtil catal, naceu unha
importante industria siderrxica no Pas Vasco, construuse o ferrocarril... En definitiva,
desenvolveuse unha economa capitalista. Pero os historiadores estn de acordo en que
non se produciu un crecemento econmico semellante ao dos pases mis industrializados,
con Gran Bretaa cabeza. Jordi Nadal falou de 'fracaso da revolucin industrial', porn
outros estudosos, como Gabriel Tortella, resaltaron o crecemento econmico e unha
modernizacin relativa da economa.
A poboacin espaola medrou, pero a un ritmo menor ca poboacin europea occidental e non
houbo tampouco unha verdadeira revolucin agraria. A producin aumentou, polo extensin
das terras cultivables, pero sen unha modernizacin tecnolxica que permitise incrementar
significativemente os rendementos.
A lenta e irregular industrializacin en Espaa no sculo XIX explcase por: o baixo nivel
de vida dos espaois, especialmente do campesiado, que lles impeda demandar produtos
industriais; a inexistencia dun mercado nacional integrado pola falta dunha boa rede de
transportes; e os pola falta de investimento na industria por parte dos capitalistas espaois,
faltos de esprito emprendedor.
A poltica econmica dominante foi o proteccionismo, limitando a importacin de
mercadoras. Os moderados eran partidarios de aranceis altos para beneficiar aos
terratenentes do interior, produtores de trigo, e aos industriais catalns. Os progresistas eran
partidarios do librecambismo, con aranceis baixos que abrisen a economa espaola
competencia co exterior, pero estiveron poucos anos no poder.
1. A revolucin liberal e o cambio agrario. As desamortizacins. A agricultura. O

caso galego.
Ao tempo que se produciron os cambios polticos do Antigo Rxime cara o liberalismo,
aprobronse unha serie de leis que remataron co rxime xurdico de propiedade da terra,
implantndose a propiedade privada libre e absoluta. En Espaa este proceso estivo
marcado polas desamortizacins.
No Antigo Rxime mis da metade das terras non se podan comprar, nin vender, eran as
terras amortizadas: as do clero, as municipais, as comunais e as vinculadas ao morgado. Por
Unidade 4: As transformacins socioeconmicas no s. XIX. H Espaa. IES Antn Losada
outra banda, moitas terras (como ocorra en Galicia ou Catalua) non tian un nico posuidor.
Os campesios e os rendeiros tian dereitos sobre a terra, divisin de dominios.
As leis aprobadas polos gobernos liberais suprimiron: os morgados, as terras en mans
mortas da Igrexa, os seoros e as formas de propiedade colectiva ou comunal. Estas leis
consolidronse durante o reinado de Isabel II.
1.1. A abolicin dos seoros
Os seoros abolronse por
primeira vez nas Cortes de Cdiz,
anda que non foi definitiva a
abolicin
ata
a
Lei
de
desvinculacin
dos
patrimonios, en 1837. Esta lei
prohiba
a
existencia
de
propiedades
vinculadas,
autorizndose aos seus donos a
vendelas con liberdade. Cando
xurdiron conflitos entre seores e
campesios, por ver quen tia os
dereitos de propiedade, os
tribunais de xustiza case sempre
emitiron sentenzas favorables aos
seores. Estes perderon o dereito
a impartir xustiza (seoro xurisdicional), pero conservaron o dereito a cobrar as rendas aos
campesios por cultivar as terras, convertidas agora na sa propiedade plena.
Houbo rexins, como Valencia e Catalua, onde moitos campesios conseguiron a
propiedade das terras que traballaban. Os contratos enfiteticos (de longa duracin) entre
campesios e seores permitiron que os labregos contaran con recursos para pagar unha
indemnizacin aos seores para redimir os censos enfiteticos e facerse coa propiedade
plena. En Galicia matvose o rxime foral, tamn de carcter enfitetico, ata as primeiras
dcadas do sculo XX.
1.2. As desamortizacins
Na
implantacin
das
relacins
econmicas liberais ou capitalistas tiveron
grande importancia os procesos de
desamortizacin, que comezaron coa
aprobacin de leis polas que se sacaba
venda as terras que no Antigo Rxime
estaba prohibido vender (mans mortas):
as que pertencan clero, as que tian
os concellos para atender s seus
gastos, e as comunais que eran
explotadas
colectivamente
polos
campesios.
O Estado expropiou os bens en mans
mortas, a maiora da Igrexa e dos
municipios, bens que despois eran
vendidos en pblica poxa e pasaron a ser propiedade privada dos compradores. Significou
poer no mercado as terras e bens amortizados, pero tamn a perda de poder econmico e
poltico da Igrexa.
As primeiras medidas desamortizadoras aprobronse durante o reinado de Carlos III,
afectando aos bens municipais. Na etapa de Godoy decretouse a primeira desamortizacin de
bens eclesisticos, para paliar o deficit da Facenda Real; o mesmo obxectivo das levadas a
cabo no Trienio Liberal, que retomaban as aprobadas polas Cortes de Cdiz en 1813.
Ata o reinado de Isabel II non se executaron os principais procesos desamortizadores. Os

dous polticos que tiveron un papel mis destacado nas desamortizacins foron Mendizbal
(1836) e Madoz (1855).
Mendizbal iniciou a desamortizacin dos bens e terras das ordes relixiosas (clero regular). A
desamortizacin consistiu na expropiacin dos bens desamortizados e a sa nacionalizacin
e posterior venda en pblica poxa. Tia tres obxectivos bsicos: buscar recursos para pagar
a dbeda pblica e financiar a guerra contra os carlistas; ampliar a base social do
liberalismo cos compradores de bens desamortizados; e facer deses bens unha mercadora
mis dentro da economa capitalista. No ano 1841, con Espartero no poder, completouse a
desamortizacin eclesistica coa venda dos bens do clero secular.
Exposicin S. M. a Raa Gobernadora:
Seora: vender a masa de bens que vieron ser propiedade da nacin non tan s cumprir unha
promesa solemne e dar garanta positiva dbeda nacional por medio dunha amortizacin
exactamente igual produto das rendas; abrir unha fonte abundantsima de felicidade pblica,
vivificar unha riqueza morta, desatrancar as canles da industria e da circulacin, apegar pas polo
amor natural e vehemente a todo o propio, anchear a patria, crear novos e firmes vnculos que liguen a
ela; , en fin, identificar co excelso trono de Isabel II, smbolo da orde e da liberdade. Non , Seora,
nin unha fria especulacin mercantil, nin unha simple operacin de crdito; un elemento de
animacin de vida e de felicidade para Espaa. , se podo explicarme as, o complemento da sa
resurreccin poltica. O decreto que vou ter a honra de someter augusta aprobacin da V. M. sobre a
venda deses bens adquiridos xa pola nacin, as como no seu resultado material ha producir o
beneficio de minorar a forte suma da dbeda pblica, preciso que na sa tendencia, no seu obxecto,
e anda nos medios polos que aspire a aquel resultado, se enlace, se encadee, se funde na alta idea
de crear unha copiosa familia de propietarios que, a sa existencia e goces, se substente
principalmente no triunfo completo das nosas actuais institucins
Introduccin de Mendizbal Decreto Real de 1836
Atendendo necesidade e conveniencia de diminur a dbeda pblica consolidada, e de entregar

interese individual a masa de bens races, que vieron ser propiedade da nacin, a fin de que a
agricultura e o comercio tiren deles as vantaxes que non poderan ser conseguidas por enteiro no seu
actual estado, ou que se demoraran con notable detrimento da riqueza nacional, outro tanto tempo
como se tardara en proceder a sa venda: tendo presente a lei de 16 de xaneiro ltimo e
conformndome co proposto polo Consello de Ministros, no nome da mia excelsa filla a raia Isabel II
tiven a ben decretar o seguinte:
Art. 1. Queden declarados en venda desde agora todos os bens races de calquera clase, que
tiveran pertencido s comunidades e corporacins relixiosas extinguidas, e os demis que foran
adxudicados nacin por calquera ttulo ou motivo, e tamn todos os que en adiante o fosen desde o
acto da sa adxudicacin.
Art. 2. Exceptanse desta medida xeral os edificios que o goberno destinar para o servizo
pblico, ou para conservar monumentos das artes, ou para honrar a memoria das fazaas nacionais.
O mesmo goberno publicar a lista dos edificios que con estes obxectos deben quedar excluidos da
venda pblica.
Decreto. Gaceta de Madrid, 21 de febreiro de 1836
A desamortizacin eclesistica non s afectou s terras, senn que tamn se expropiaron

moitos dos edificios eclesisticos das cidades. No campo, os mosteiros, despois da supresin
das ordes relixiosas, pasaron a mans privadas ou foron abandonados, sufrindo un grave
proceso de deterioro. Nas cidades, non obstante, moitos conventos e mosteiros foron
utilizados como centros pblicos: educativos, administrativos, militares, etc.
Os gobernos moderados frearon o proceso desamortizador e asinaron o Concordato co
Vaticano en 1851, polo cal a Igrexa acepta a perda dos bens desamortizados a cambio de
que o Estado pagase ao clero catlico, a relixin catlica fose a oficial do Estado e a
educacin e as publicacins fosen censuradas pola Igrexa.
Co Lei Xeral de Desamortizacin de Madoz, aprobada en 1855, durante o Bienio
Progresista, pxose en marcha a desamortizacin civil. Afectou principalmente s terras dos
concellos, pero tamn a outros bens

do Estado e aos que restaban do
clero. Un dos seus obxectivos
principais foi conseguir ingresos para
financiar a construcin do ferrocarril.
Este proceso desamortizador foi, en
termos de racadacin para o Estado,
mis importante que o de Mendizbal,
e prolongouse ata finais do sculo
XIX.
- Consecuencias. A desamortizacin
beneficiou aos compradores dos bens (nobreza latifundista, burguesa, etc.), Facenda
estatal e consolidou a propiedade privada (ags en Galicia), pero non impulsou a
modernizacin da agricultura e prexudicou gravemente aos campesios pobres, que non
puideron seguir aproveitando as terras comunais.
A propiedade cambiou de mans pero non houbo transformacin na distribucin da propiedade
e no rxime de explotacin da terra. A concentracin do sur e a dispersin do norte,
agudizronse. Aumentou a masa de campesios sen terras que vivan nun rxime de
subsistencia, o que fixo medrar a conflitividade.
A desamortizacin tampouco provocou melloras tcnicas, mesmo caeron os rendementos por
superficie como consecuencia da incorporacin ao cultivo de terras pouco frtiles. Ao
aumentar a superficie cultivada aumentou a producin, pero non se desenvolveu unha
modernizacin similar a dos pases europeos industrializados. Producronse mis alimentos
que permitiron alimentar a unha poboacin que medraba, pero a agricultura non xerou os
excedentes precisos para obter capitais suficientes para investir na industria. Os campesios
pobres, moitos obrigados a emigrar s cidades, non atopaban emprego pola febleza da
industria.
- A desamortizacin en Galicia. A Igrexa tia case que
dous terzos das rendas e dcimos de orixe agraria en
Galicia. A desamortizacin supuxo a nacionalizacin
da sa riqueza agraria e a supresin dos dcimos, que
foron substitudos pola contribucin ao Estado. Os bens
das institucins eclesisticas (mosteiros, conventos,...)
foron a parte mis importante do proceso
desamortizador. As institucins mis ricas eran a Mitra
de Santiago, e os grandes mosteiros de San Martio
Pinario, Samos, Celanova e Oseira. Moitos mosteiros
quedaron abandonados e algns frades quedaron como
curas das parroquias prximas.
A riqueza das institucins eclesisticas galegas estaba
constituda fundamentalmente por rendas forais. Isto ,
dereitos a percibir unha parte do que se produca
anualmente na agricultura galega (cereais, vio...). O
que se vendeu en Galicia foron as rendas pagadas
por labregos e mesmo fidalgos, pero non as terras
que as producan. Os labregos continuaron a pagar
Comparacin porcentual da procedencia
as rendas, pero non Igrexa, senn aos burgueses
dos bens desamortizados en Galicia e no
compradores das mesmas.
conxunto de Espaa (1836-1867)
A principios do sculo XX acelerouse o proceso de
Galicia
Espaa
redencin foral. O activismo das organizacins
Clero
93,01%
60,54%
agrarias, e a disposicin de efectivo por parte do
Propios
0,82%
27,21%
campesiado, grazas comercializacin do gando
Outros
6,17%
12,25%
e da madeira, e sobre todo s remesas da
emigracin, permitiron que moitos campesios se
fixeran propietarios plenos das terras antes da Lei de Redencin de Foros de 1926.
Conformndose co parecer do Meu Consello de Ministros e a proposta do seu presidente: Veo en

decretar o seguinte:
Art. 1. () Declranse redimibles todos os foros, subforos, rendas de saco, sisas e calquera
outros gravames de anloga natureza xurdica sobre bens inmobles nas provincias de Galicia, Asturias
e Len que se tivesen constituido antes da promulgacin do Cdigo Civil [1889].
Art. 15. O servicio de crdito agrcola poder anticipar ata 10 millns de pesetas, a ttulo de prstamo,
para axudar redencin, en caso de probada pobreza do foreiro. ()
Art. 16. As dbedas que emitisen os Concellos, as Deputacins, ou as Cmaras ou Sindicatos
Agrcolas, para facilitar a redencin estarn exentas de impostos ().
O Presidente do Consello de Ministros, Miguel Primo de Rivera
Gaceta de Madrid, 26 de xuo de 1926
Os montes, propiedade das comunidades aldens e parroquiais, quedaron marxe da

desamortizacin, sendo explotados comunalmente polos vecios.
1.3. A agricultura
Ata ben entrado o sculo XX a agricultura foi
a actividade econmica mis importante. A
finais do XIX ocupaba a 2/3 da poboacin
activa e supua mis da metade da renda
nacional. A agricultura non medrou tanto
como noutros pases industrializados,
debido aos baixos rendementos pola
ausencia de medidas modernizadoras das
explotacins. Outro factor a ter en conta a
desigual
distribucin
da
propiedade,
minifundismo e latifundismo. En 1930 un
0,8% dos propietarios era dono do 49,4%
das terras.
Datos do
catastro de
1930
Extensi
% do
n relativa total de
por
explotaci
unidade
ns
% do
total en
extensi
n
Latifundios (+ de 250
Ha.)
Grandes fincas (de
100 a 250 Ha.)
Fincas medianas (de
10 a 100 Ha.)
Fincas pequenas (de 5
a 10 Ha.
Minifundios (ata 5
Ha.)
598
0,1
33,28
143
0,1
10,42
27
1,6
20,55
2,0
6,14
0,6
96,0
29,57
Ao longo do sculo XIX aumentou a

producin polo aumento da superficie cultivada, ao que contriburon as medidas
desamortizadoras. Os principais cultivos foron os cereais e o vio. Porn, o crecemento da
producin agraria non foi suficiente para evitar as crises de subsistencia de 1856/7 e 1866/68.
A mediados do sculo os cultivos mediterrneos, ctricos, oliveiras e hortalizas, colleron pulo,
destinndose exportacin.
Nas das derradeiras dcadas do sculo XIX a crise econmica xeral sentiuse tamn en
Espaa. A competencia dos cereais rusos e americanos fixo baixar o prezo dos cereais en
Espaa. En 1890, a filoxera destruu boa parte das vides espaolas.
Nos primeiros decenios do sculo XX a
agricultura medrou moito (un 55% de 1900 a
1930), contribundo modernizacin da
economa espaola: alimentando poboacin,
permitindo o traslado de poboacin rural s
cidades, demandando produtos industriais,
aumentando as exportacins e acumulando
capital. Pero as melloras tcnicas foron
cativas, pola abundancia de man de obra
barata e o proteccionismo que limitaba as
importacins.
- En Galicia a agricultura permaneceu
estancada no sculo XIX, anda que se
eliminou o barbeito coa intensificacin dos
cultivos ultramarinos, o millo e a pataca. O
monte xogaba un papel relevante na
agricultura pois del sacbase o estrume,
practicbase o pastoreo e cultivbase.
Un dos sectores que vai orientar a producin cara a exportacin o gandeiro, especializado
na gandera bovina. Primeiro cara Portugal e Inglaterra, e desde finais do sculo XIX cara o
mercado espaol.
A finais do s. XIX mis do 85% da poboacin era agraria. Os campesios seguan a pagar os
foros e, ademais, tiveron que facer fronte aos impostos establecidos polo Estado liberal
(contribucin territorial e consumos), contra os que se produciron protestas violentas, pero
carentes de organizacin. Os trabucos, sobre unha agricultura de auto abastecemento, non lle
deixaron outro opcin ao campesiado que a emigracin.
Nas primeiras dcadas do s. XX o campesiado accedeu propiedade da terra, e creceron a
producin e os rendementos, grazas aos avances tcnicos e comercializacin. Neste
proceso modernizador o asociacionismo agrario e as remesas da emigracin xogaron un
papel crucial.
Formouse unha agricultura de pequenos propietarios e difundronse melloras tecnolxicas,
xogando un papel principal os centros estatais, como a Misin Biolxica de Galicia.
Sociedades e sindicatos agrarios foron imprescindibles na modernizacin do agro, permitindo
o acceso cooperativo maquinaria e aos abonos minerais, un investimento que os
campesios non podan ter feito individualmente.
2. A industrializacin. Atraso e desenvolvemento econmico.

S a industria txtil catal e, a finais do s. XIX, a industria siderrxica vasca poden
considerarse industrias modernas. Un dos problemas principais foi a escaseza de materias
primas e fontes de enerxa, que houbo que importar.
O carbn foi a fonte de enerxa principal na primeira industrializacin. Espaa tia carbn
(Asturias), pero difcil de extraer e de baixo poder calrico. Resultaba mis barato importar
carbn britnico. As minas de carbn resistiron grazas s polticas proteccionistas.
A
hidroelectricidade
comezou
cara
1890,
establecndose en Catalua as principais empresas.
Desenvolveuse sobre todo despois de 1914.
Os recursos financeiros eran escasos e, ademais
non se investan na industria. Para fomentar a
industrializacin os gobernos facilitaron a entrada de
capitais
estranxeiros,
garantndolles
unha
rendibilidade mnima. Tiveron unha importancia
decisiva na minara e no ferrocarril.
As minas, propiedade do Estado desde o s. XVI,
Traballadores das minas de Rotinto
puxronse venda no Sexenio para mitigar a forte
dbeda do Estado. As minas de cobre de Riotinto, en mans de empresas britnicas desde
1870, eran as mis importantes do mundo a principios do s. XX. O ferro de Biscaia, do que se
exportaba o 90%, estaba en mans de capital britnico con algns socios espaois.
En 1848 acendeuse en Mieres o primeiro alto forno de coque, pero foi apagado ao cabo duns meses e
s a partir de 1852 empregouse de maneira continuada a nova instalacin, que se sumaron a partir
de 1859 novas construcins. A comezos de 1866 o pas contaba con oito unidades de este tipo, en
tanto en Inglaterra superara as trescentas en 1826 e Francia, que arrancara con atraso, tia 190 en
1861. As diferenzas de volume de producin son, por conseguinte, espectaculares e constiten unha
das causas mis evidentes do subdesenvolvemento espaol (...).
Para explicar o atraso parece necesario engadir aos factores estruturais comunicacins, baixa
calidade do carbn a escaseza de capitais e os erros de localizacin xeogrfica. significativo o
feito de que as empresas siderrxicas cando son sociedades annimas levntanse con capital
estranxeiro (...)
Entre 1862 e 1880 Asturias gozou das vantaxes inherentes sa condicin de produtora de carbn,
situacin favorable que Biscaia lograra compensar grazas importacin como mercanca de retorno
do carbn britnico
[Artola, M.]
2.1. A industria
- Industria siderrxica. Durante o sculo XIX desenvolvronse tres focos siderrxicos. A
mediados do sculo, en base ao carbn vexetal, contruronse altos fornos en Mlaga que en
seguida fracasaron polos altos custos de producin. Arredor de 1850 foi Asturias quen tomou
o relevo, con centro na zona Mieres-La Felguera.
Pero ser no Pas Vasco onde triunfe a siderurxia en base modernizacin tecnolxica.
Importbase o carbn de Gran Bretaa e
exportbase al o ferro. En 1902, da
Importacin de algodn en rama pola Aduana de Barcelona
fusin de tres empresas naceu Altos
(medias quinquenais, miles de t.)
Hornos de Vizcaya que ser a empresa
siderrxica mis importante de Espaa
80
(62% da producin nacional en 1930).
70
- Industria txtil catal. A mediados do

60
50
sculo XIX consolidouse en Catalua
40
unha industria moderna, baseada no
30
vapor e no sistema fabril (coa introducin
20
de maquinaria moderna). En Barcelona,
10
no ano 1860, a industria ocupaba a un
0
41,4% da poboacin activa. Catalua
1800
1820
1840
1860
1870
1890
abasteca a toda Espaa, mercado
reservado grazas a forte poltica
proteccionista que tanto defenda a
burguesa catal. Arredor da industria txtil medraron outras como a metalrxica e a qumica.
- Industria txtil e conserveira galega. En Galicia, a importante producin de lenzos de lio
no mbito domstico non puido resistir a
competencia das teas de algodn catals, mis
Producin e exportacins
baratas, e entrou nunha decadencia irreversible.
galegas de conservas de peixe
(miles de Tm)
Miles
En cambio, a salgadura tradicional deu lugar a

unha
importante
industria
conserveira.
Desenvolveuse desde 1880 favorecida pola
instalacin de empresarios catalns, e a crise da
sardia na Bretaa francesa que obrigou a
buscar o produto en Galicia. Vigo converteuse
no centro desta industria. Ligado a ela
desenvolveuse a construcin naval. En 1907
Galicia elaboraba o 59% da producin espaola
de conservas de peixe.
34
32
30
28
26
24
22
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
Exportaci!ns
Producci!n
.
1900 1903 1906 1909 1912 1915 1918 1921 1924 1927 1930 1933
A salga e mis tarde a conserva foron a actividade

por excelencia das mulleres da costa galega. Espichadoras e estibadoras traballaban en arcaicas
fabriquias insalubres, entre o cheiro e a humidade da salmoira e da madeira do taller de ebanistera,
pechadas, da ma noite, detrs dos portalns pintados cunha mestura de almagre e graxa de
sardia.
De a saa toda liaxe de peixe que en pataches, bergantns ou trincados, tomaban rumbo a Italia,
Francia ou Inglaterra. Arenques e sardias preparadas por estas mulleres chegaron durante a Primeira
Guerra Mundial s frontes do Marne, en caixas e barricas.
G. Allegue, Galicia. O oficio de vivir: o mar
2.2. O ferrocarril
Mentres Europa articulou a rede ferroviaria a partir dos anos 30, en Espaa tardou en poerse
en marcha o trazado dunha rede adecuada para articular o mercado nacional. Este atraso
resultou mis grave tendo en conta que o transporte por dilixencias e o sistema de arrieiros
eran moi pouco eficientes, a pesar dos esforzos realizados durante o reinado de Isabel II. A
inexistencia dun sistema de canles interiores que animasen o trnsito fluvial faca anda mis
necesaria a construcin dunha rede ferroviaria.
Cando en 1855 o capital francs emprende o equipamento ferroviario de Espaa, non ten ningn
motivo para favorecer especialmente unha siderurxia espaola. Pero en Inglaterra, en Francia, en
Blxica, e incluso en Prusia, a industria siderrxica anterior ferrocarril, e este axuda a que aquela
medre. En Espaa, como nos EE.UU. entre os anos trinta e sesenta, o ferrocarril anterior siderurxia
e non pode esperar a que esta se desenvolva. As condicins naturais pouco favorables, un carbn
difcil de explotar e un mercado nacional inexistente explican a ausencia dunha verdadeira industria
pesada. Cando chega o ferrocarril, o pas pobre en capitais, sen tradicin industrial e falto de tcnicos e
de financeiros preparados para realizar investimentos a longo prazo e de escasa rendibilidade, non
pode crear vez unha rede ferroviaria e unha industria pesada. En 1854 anda non existe ningunha das
das.
[Tmime, E., e outros, Historia de la Espaa Contempornea, p. 87]
O
ferrocarril
foi
o
medio
imprescindible para o transporte de
mercadoras por va terrestre. Antes
da Lei de Ferrocarrs de 1855 s se
construran algns treitos curtos,
sendo o primeiro o de Barcelona a
Matar en 1848. A lei facilitou a
formacin de sociedades annimas,
canalizando gran parte do capital
dispoible cara os ferrocarrs, a
maiora estranxeiro. Entre outras
disposicins ampliouse o perodo das
concesins ferroviarias a 99 anos,
permituse a revisin das tarifas cada
5 anos, concedronse axuda estatais
(subvencins, garanta dos xuros) e
autorizouse a libre importacin do
material necesario, o que non
beneficiou industria espaola.
Ponte do ferrocarril en Redondela, 1892. Hauser e Menet
Gran Bretaa

Km. de ferrocarril

A lei tivo efecto, e en 1868 xa estaban en

35000

funcionamento mis de 5.000 km,
30000

crendose
unhas
vinte
compaas
ferroviarias, que ao final do sculo foron
25000

concentrndose, sendo as do Norte e
20000

Madrid-Zaragoza-Alicante (MZA) as mis
15000

fortes. Escolleuse un ancho de va 15
10000

cm maior co europeo, xustificndoo por
5000

motivos tcnicos (aumentar a potencia
0

das locomotoras), que dificultou a
conexin con Francia, e un trazado radial
que parta de Madrid (por motivos
polticos), ao igual ca rede de estradas
principais, que seguiron medrando na Restauracin.
1850

1870

Espaa

1913

Anos!
Galicia foi marxinada, ata 1892 o ferrocarril non chegou a Vigo, a va que uniu Santiago con
Madrid, por Ourense, non se finalizou ata 1956 e a va estreita cantbrica non se completou
ata 1970.
O primeiro trazado ferroviario que funcionou en Galicia foi o que a de Santiago a Carril, no mar de
Arousa. Este o relato xornalstico do da da inauguracin:
O asubo da locomotora deixouse or polos habitantes de Santiago na ma do da 15 de agosto de
1873; da de xbilo para as comarcas de Santiago, Padrn, Carril, Vilagarca e tantos outros pobos da
Ra de Arousa que veen a constitur un s, enlazados polo potente brazo da va frrea. A locomotora
abriuse paso por fin ata o corazn de Galicia, penetrou pois no centro deste solo que a cidade
monumental, na cidade culta, que nos das de mis efervescencia revolucionaria se renen 20.000
forasteiros, e como outra Barcelona, celebra a sa festividade nos campos Elseos de Santa Susana e
paseo da Ferradura, sen que ningn cidadn se permita a menor desorde. Este pobo digno da
liberdade, porque un pobo cidadn, un pobo agrcola, un pobo industrial. Por iso despois de tanta
ilustracin, de tanta cultura ven a xigante locomotora CARRIL, o novo rexenerador, a robustecer a este
pobo na sa fe nova, que a bandeira da paz e sa sombra o vapor realizando tdalas melloras,
levar condicin comn o alivio das necesidades e o maior benestar
(El Diario de Santiago, sbado 16 de agosto de 1873)
2.3. A Facenda e o sistema financeiro

A reforma da Facenda foi realizada polo ministro Mon en 1845, simplificando o nmero de
impostos: directos, indirectos (entre eles o de consumos, odiado polas clases populares),
monopolios fiscais e outros. Porn, os ingresos nunca foron suficientes e o Estado espaol
sufriu un dficit continuo que se financiaba con dbeda pblica, que non parou de crecer. O
Estado converteuse en refn dos grandes financeiros internacionais. No orzamento do
Estado, a finais do s. XIX, a maior parte dos gastos destinbanse a pagar a Dbeda Pblica,
aos gastos militares e ao mantemento do clero.
En 1831 creouse a Bolsa de Madrid, e en 1851 a de Barcelona, onde cotizaban as cada vez
mis numerosas sociedades annimas. Tamn se creou unha banca pblica, constitundose o
Banco de Espaa en 1856. A seu carn creceron os bancos privados, que ademais de
contar cos depsitos dos seus clientes, investan noutros sectores, a travs da compra de
accins na Bolsa, sobre todo das compaas ferroviarias.
3. Demografa e movementos migratorios

3.1. O crecemento natural
Pases
Poboacin
en millns
(1800)
Poboacin
en millns
(1900)
Gran Bretaa
Alemaa
Italia
Portugal
ESPAA
Francia
10,9
24,5
18,1
3,1
11,5
26,9
36,9
50,6
33,9
5,4
18,6
40,7
Incremento
da poboacin
en %
238,5
106,5
87,3
74,2
61,7
51,2
Crecemento
anual en %
1,227
0,728
0,629
0,557
0,482
0,408
Mortalidade
en (1900 )
Natalidade
en (1900l)
18
22
24
20
29
22
29
36
33
30
34
21
Ao longo do s. XIX a poboacin espaola medrou de xeito importante. Pero este crecemento
foi menor ao dos pases europeos mis industrializados, cunhas taxas de mortalidade altas,
mis propias do Antigo Rxime que do ciclo demogrfico moderno. Os movementos
migratorios acadaron co tempo moita importancia, tanto os interiores, co crecemento da
poboacin urbana polo xodo rural, como os exteriores desde finais de sculo, nos que
Galicia foi protagonista.
A poboacin espaola medrou moito, pero de forma desigual, debido a unhas taxas de
natalidade altas (entre o 38 e o 34) e un pequeno descenso da mortalidade (entre un 33
e un 27). O crecemento non se acelerou ata principios do sculo XX. En 1800 a poboacin
era de 11 millns, en 1900 de 18,6 millns, e en 1930 Espaa tia 23,6 millns. Ata finais do
sculo XIX mantivronse as altas taxas de natalidade e mortalidade, ags en Catalua e
Baleares.
O descenso da mortandade foi provocado pola desaparicin da peste, a extensin da
superficie cultivada e a introducin masiva no consumo dos espaois de novos produtos
como a pataca e o millo. Porn, hai que engadir que a desaparicin da peste non serviu para
que diminura durante boa parte do s. XIX a frecuencia e intensidade da mortalidade
catastrfica, protagonizada agora por epidemias como a virola, o tifo, a febre amarela e, sobre
todo, o clera (1833-35; 1854-55; 1885). O aumento da producin agraria, polo aumento da
superficie cultivada e a adopcin masiva de plantas americanas fundamentalmente a
pataca, anda que serviu para alimentar mellor poboacin non puido evitar a aparicin de
peridicas crises de subsistencia provocadas por anos de malas colleitas. Precisamente, a
maior incidencia das crises de subsistencia xunto co aumento da emigracin exterior explican
o freo do crecemento desde 1860. A mortalidade epidmica non desapareceu ata o sculo XX
e neste sculo anda se produciu a mortfera epidemia de gripe en 1918.
As
crises
demogrficas
estn
relacionadas
con
pocas
de
escaseza; por exemplo, nas crises de
subsistencia de 1857 e 1867-8
coincidiron
factores
conxunturais
(unha seca acusada) e estruturais
(baixo
rendemento
agrcola)
producindo
unhas
taxas
de
mortalidade
moi
elevadas.
Os
sectores
da
poboacin
mis
desfavorecidos
foron
os
mis
afectados, xa que escaseza dos
seus recursos unase unha hixiene
deficiente e unha maior ignorancia.
As elevadas taxas de mortalidade
reflectronse nunha esperanza de
vida moi reducida: sobre 30 anos a
mediados do sculo XIX e uns 35 anos a final de sculo. Na elevada mortalidade influiu de
xeito claro a deficiente atencin mdica que fai que sexa moi alta a incidencia de
enfermidades como a virola, sarampelo, tifus e tuberculose, que afectaron sobre todo
poboacin infantil.
No primeiro terzo do sculo XX Espaa entrou no rxime demogrfico moderno, con
taxas de mortalidade por debaixo do 25, como consecuencia das melloras econmicas e
sociais que fixeron posible unha mellor cobertura das necesidades bsicas: alimentacin,
vivenda, hixiene, medicina, etc. Tamn descendeu lentamente a natalidade debido aos novos
modelos de comportamento social.
3.2. Distribucin xeogrfica e sectorial
Neste perodo agudizouse a tendencia de concentracin da poboacin nas zonas perifricas
fronte ao interior, coa excepcin de Madrid, debido ao desigual desenvolvemento
econmico.
Nas rexins costeiras estaban situadas as zonas de maior industrializacin: Catalua, Pas
Vasco, Asturias, Levante, que se converten en focos de atraccin de emigrantes procedentes
das rexins agrarias do interior.
No reparto da poboacin activa aprciase un forte descenso do sector primario no
primeiro terzo do sculo XX (70% en 1900, fronte a un 47,2% en 1930).
3.3. Os movementos migratorios
- As migracins interiores: o crecemento das cidades
Espaa experimentou un lento pero constante aumento da poboacin urbana. A principios
do sculo XIX s Madrid e Barcelona tian mis de 100.000 habitantes, mentres que en 1900
son once as cidades que pasan desa cifra. A finais do sculo XIX o 91% da poboacin viva
en ncleos de menos de
10.000
habitantes
e
s
Barcelona e Madrid superaban
os 500.000 habitantes. Ags
Madrid, as principais cidades
situbanse na costa.
O proceso de concentracin
acelerouse no sculo XX,
debido a unha crecente
emigracin do campo cidade
(xodo rural). Aumentou a
A Corua, 1920. Roisin
10
superficie e a poboacin das cidades

orixinndose un grave problema de
vivenda e de condicins de vida, xa
que non houbo unha planificacin do
crecemento. O espazo urbano
segregouse
socialmente,
con
barrios obreiros e cascos histricos
con
vivendas
pequenas
e
degradadas onde vivan as clases
populares, e barrios burgueses onde
se van levar a cabo as principais
melloras (sumidoiros, iluminacin,
trada de augas, pavimentacin,
recollida do lixo, etc.). Na maiora
das
cidades
derrubronse
as
murallas medievais e creronse
novos barrios planificados con ras
anchas (gran va, ensanche), onde
vivan os burgueses.
Fronte ao espazo urbano ocupado
pola
burguesa
aparecen
os
barrios obreiros. Desde finais do
s. XIX xorden na periferia das
cidades os parcelamentos de
particulares (feitos por propietarios
de fincas que edifican sen ningn
control, sacando altos beneficios),
que teen gran importancia polo
papel
que
desempean
no
momento da sa formacin, como
espazo de acollida dos inmigrantes
que non tian acomodo nin no
ensanche interior, ni nos ensanches
propiamente ditos, fra do alcance
dos obreiros.
Barrio de Arganzuela, en Madrid. Principios do s. XX
Na cidade interior non haba sitio
pola intensa ocupacin do terreo
que levaba a unhas condicins de vida penosas (en Madrid, en 1900, nas chamadas casas de
vecianza, en 439 edificios vivan 43.000 persoas en vivendas de 20 a 30 m2; e en 1898 nos
distritos pobres o 49,6% dos nenos morreron antes de cumprir os 10 anos).
Reducida ao estreito crculo que lle fixan as sas murallas, convertidas en magnficas fbricas ou en
reducidas habitacins a maior parte das hortas que noutro tempo contribuan a purificar o aire...
levantadas ata terceiros e cuartos pisos aquelas modestas casas que antes non tian mis que un ou
dous; divididos nas modernas, en moitas habitacins pequenas, aqueles locais que antes servan para
unha soa familia, e aumentados considerablemente os alugueres porque seguiron o asombroso
aumento do valor do terreo; para podelas pagar os desgraciados xornaleiros vense obrigados a
apiarse en habitacins pequenas e pouco ventiladas
Consideraciones sobre los incovenientes que irrogan a la salud do los jornaleros y a la pblica las fbricas, en
especial las de vapor. Jos Font y Mosela (1852)
- As migracins exteriores
Desde a segunda metade do sculo XIX o saldo migratorio espaol negativo. A
debilidade da economa espaola provocou que entre 1882 e 1914 un milln de espaois
tivera que emigrar. A maiora dos emigrantes eran mozos procedentes do mundo rural. E os
principais destinos foron as colonias francesas de Tnez e Alxeria, a propia Francia e, sobre
todo, Amrica Latina. A crise de 1929 supuxo un freo brusco na corrente migratoria.
11
A emigracin galega
Galicia foi, xunto a Asturias e Canarias, a rexin con
maior nmero de emigrantes que tian como destino
principal Cuba, Arxentina e Brasil. As causas deste
migracin atpanse nas eivas da agricultura galega,
con solos pobres e explotacins minifundistas.
Galicia foi terra de emigrantes xa desde a Idade
Media, especialmente no sculo XVIII e con destino
a outros lugares da pennsula (Andaluca, Castela,
Portugal). A partir do sculo XIX a emigracin
alcanzou unha maior intensidade e o seu destino foi
sobre todo exterior (Amrica).
Non se coecen ben os movementos migratorios da
primeira metade do S. XIX, probablemente foron
pouco importantes, a xulgar polo forte crecemento
da poboacin galega, pero desde mediados do XIX
non deixaron de medrar, tan s cunha pequena
parntese entre 1930 e 1940 (debido crise
econmica mundial e Guerra Civil). Afirma o historiador, Ramn Villares que entre 18601970 o saldo migratorio neto foi de case un 1.200.000 habitantes, o que significa que, en
perodo tan curto, un de cada 4 galegos/as nacidos en Galicia non volveu a ela. Os fillos das
familias campesias non tiveron, moitas veces, outra alternativa que a emigracin.
Vigo, venres 18. Eran as seis da tarde. entrada fronte ao peirao, cruzronse un galen de pesca
que a coa sa inmensa de lio tendida sobre as augas, e un xigantesco steaamer trasatlntico coa
sa hlice a media mquina. O galen a a pesca da pescada mar dentro, en longa e perigosa viaxe,
cunha duracin non superior s vintecatro horas. O steamer via de Buenos Aires, traa a bordo
unhas cantas decenas de galegos que tornaban da emigracin voluntaria imposta pola fame (...).
O galego non emigra a gusto, a pesares do exemplo que lles dan os que regresan ricos de Amrica;
emigran por necesidade. Cando chega o caso de que na dilatada familia sobra un, o mis forte
decdese; rene os 40 ou 50 pesos que lle custa o frete, merca un arca de pieiro pintada de cor
escura, e lvaa baleira. O seu propsito traela chea
Jos ORTEGA MUNILLA, Faro de Vigo, 1885
Pdense diferenciar das etapas:

1 fase, segunda metade do s. XIX, especialmente desde 1877: grande intensidade;
poboacin maioritariamente masculina (a incorporacin das mulleres escasa, cando menos
ata 1880). A maiora dos emigrantes procedan de Lugo e Pontevedra.
2 fase, ata 1930. A maiora procede das provincias de Lugo e Ourense; maior incorporacin
das mulleres e retorno de moitos emigrantes ao cabo dalgns anos.
4. A sociedade de clases
No sculo XIX, co triunfo do liberalismo, a sociedade espaola transformouse nunha
sociedade de clases, na que as divisins sociais se estableceron en funcin da riqueza e non,
como aconteca na sociedade estamental, dos privilexios xurdicos.
4.1. Os grupos tradicionais
A organizacin estamental da sociedade espaola, afectada polas iniciativas das Cortes de Cdiz e as
do Trienio, puido manterse en p. A partir de 1833 sntanse as bases dunha nova sociedade que vai
configurarse de acordo co triplo principio de liberdade, igualdade e propiedade.
O nacemento da nova sociedade esixe como condicin previa a desaparicin da organizacin
estamental. A nobreza foi destruda como grupo diferenciado, a cambio de liberar os seus patrimonios
vinculados e de facer que os seus elementos representativos, os titulares de seoros, conservaran a
totalidade dos seus patrimonios, que incluso incrementaron ao integrarse na sociedade clasista. A
Igrexa sufriu o desmantelamento de boa parte da organizacin clerical os regulares e perdeu case
12
a totalidade do seu patrimonio na desamortizacin. A Igrexa secular non tivo mis opcin que
integrarse na nova sociedade, emprendendo un proceso de recuperacin que a levar a finais de
sculo a unha nova e slida implantacin social.
Artola, A burguesa revolucionaria, 1808-1874
- A antiga nobreza perdeu privilexios legais pero conservou bastante influencia na Corte e
unha grande parte dos seus membros mercaron as terras desamortizadas, convertndose en
terratenentes agrcolas, co que estiveron interesados en manter a nova legalidade liberal que
lles permitiu dispoer libremente das sas terras.
Os nobres pasaron a formar parte da burguesa, investindo non s en terras senn en
empresas industriais e de servizos. Mantiveron o prestixio social e os ttulos, aos que
accederon tamn moitos membros da alta burguesa, premiados con ttulos nobiliarios polos
reis.
As describe a situacin da nobreza o historiador Tun de Lara: o duque de Medinaceli
ou o do Infantado deitronse unha noite sendo corpo e alma da nobreza feudal espaola e
levntanse ao da seguinte sendo burgueses porque seus seoros pasaron a ser propiedade
desvinculada.
Os fidalgos galegos, seores do pazos, mantiveron a sa preponderancia social ata finais do
s. XIX, mentres conservaron o seu papel como perceptores das rendas forais non afectadas
pola desamortizacin. Participaron activamente na guerra carlista e nas redes caciqus.
Desapareceron como grupo diferenciado cando
desapareceron os foros, a principios do s. XX.
- O clero quedou privado das sas propiedades
durante as desamortizacins, co que non s
decreceu o numero de eclesisticos (pasouse
de 1 clrigo por 160 habitantes en 1797, a 1 por
cada 400 habitantes en 1877), senn que, sobre
todo, diminuu a sa importancia e poder, anda
que a sa influencia social seguiu sendo
considerable nunha sociedade tan relixiosa
como a espaola. Moderados e conservadores
reforzaron e blindaron o seu papel censor e
controlador das conciencias nas Constitucins e
no Concordato de 1851, ademais de facerse
cargo do mantemento do culto e do clero.
- O campesiado, a maiora da poboacin, foi en moitos lugares de Espaa, sobre todo no
sur, o gran perdedor da desamortizacin, vendo empeorar a sa situacin ao non poder
dispoer agora das terras comunais que se venderan. Nos lugares nos que se consolidou o
latifundismo (Andaluca, Estremadura, Castela) tiveron que traballar como xornaleiros ou
obreiros agrcolas nas grandes propiedades dos terratenentes, ameazados sempre polo paro
e a fame.
As describe a situacin dos xornaleiros Prez del lamo (lder agrario de mediados do XIX):
Cando eu tia dezaseis anos anda haba devesas e terras comunais. O pobre poda sementalas,
sacaba de al a lea e as xestas, recolla esparto e incluso s veces carbn e cisco. Poda tamn cazar
perdices ou lebres ou calquera outro animal. De tal sorte, que anda que coecese a pobreza, non
saba que era pasar fame. Hoxe en da, todas estas terras convertronse en dominios privados, e o
pobre, se non ten traballo morre de fame (...)
A principios do XX, as cousas non cambiaran, como relata o escritor ingls Brenan:
A primeira impresin ante calquera destes lugares [andaluces] de decadencia ou estancamento (...).
E logo o proletariado sen terra. Tres cuartas partes da poboacin consiste nestes homes coas sas
familias, que son contratados por da, por mes, ou por tempada (sega, recollida da oliva) rara vez por
prazos mis longos polos axustadores dos cortijos ou os labradores arrendatarios. Estes xornaleiros
estn no paro mis de seis meses ao ano. Canto mis de cerca se examina a situacin nesta zona de
latifundios, mis terrible e repugnante se encontra.
13
En Galicia o campesiado non era propietario da terra, pero tia dereitos sobre as que
traballaban baixo o rxime foral (estabilidade da renda, transmisin hereditaria...), pero as
parcelas eran moi pequenas (minifundismo) e moitos tiveron que emigrar, a pesar de
intensificar a explotacin eliminando o barbeito.
4.2. Os novos grupos sociais
- A burguesa, propietaria dos medios de
producin, foi o grupo hexemnico do liberalismo,
exercendo o poder econmico e poltico, cunha
composicin moi heteroxnea. A grande burguesa,
encabezada polos terratenentes, e outros grupos
dedicados aos negocios (ferrocarrs, especulacin
inmobiliaria, minas, industrias, bancos, etc.)
controlou o poder poltico en beneficio propio
(oligarqua).
A burguesa catal, relacionada coa industria txtil,
tia unha mentalidade caracterstica: liberalismo
Saln aristocrtico, 1895. Frantzen
conservador, nacionalismo catalanista, defensa do
proteccionismo A burguesa madrilea constituu
unha especie de burguesa nacional no cumio do poder poltico e econmico. O seu
patrimonio estaba formado por terras urbanas e rsticas e investimentos na Bolsa en
diferentes empresas, coma o ferrocarril.
Os funcionarios (os da Administracin, sometidos aos cambios de goberno, pois cesaban
cando deixaba o poder o seu partido), profesionais, pequenos e medianos comerciantes, etc.
que compoan as clases medias e a pequena burguesa reclamaron cada vez con mis forza
o seu dereito a participar na poltica apoiando as reformas democrticas.
- O proletariado medrou coa industrializacin, concentrndose nas rexins industriais
(Barcelona, Bilbao, Asturias...). As sas condicins de vida e de traballo foron especialmente
duras (longas xornadas -ata 1919 non se aprobaron as 8 horas-, salarios de miseria, vivendas
insalubres onde vivan amoreados, sen seguridade social...) e nenos e mulleres vronse
obrigados a traballar por salarios menores.
A idade de seis anos para comezar a traballar a xeral, non s en Catalua, senn nos restantes
centros fabrs de Espaa (). Traballan de 12 a 13 horas, gaan moi pouco e trteselles moi mal ().
Estas infelices criaturas de seis anos deben percorrer longas distancias para ir ao traballo e quedan
durmidas a cada instante nas fbricas da alta montaa de Catalua, instaladas nas marxes dos ros e
nas que se traballa da e noite, alternando por grupos.
L. Aner, Informe sobre o traballo infantil (presentado ante a Comisin de Reformas Sociais), 1893
Os salarios mis altos das minas de Biscaia cara 1904 eran os dos barreneiros: 3,5 pesetas diarias.
Nas minas de Asturias (Langreo) o salario mis alto, que era o de picador, acadaba as cinco pesetas
diarias. Nestas mesmas minas as mulleres traballaban por 1,5 pesetas da, e os nenos por 1,25
pesetas. Este traballo de mulleres e nenos era imprescindible para tirar adiante unha familia cun gasto
mnimo anual calculado para tres persoas de 2.837 pesetas.
Do proletariado agrcola (os campesios sen terras,

xornaleiros) falamos no apartado adicado aos
agricultores.
4.3. O Movemento Obreiro

As duras condicins de vida e traballo do proletariado
industrial e dos xornaleiros do campo provocaron o
aumento da conflitividade e a formacin de asociacins
obreiras e sindicatos reivindicativos (Movemento
Obreiro). Ao comezo da industrializacin o Movemento
Obreiro concentrouse en Catalua, pedindo melloras
nas condicins laborais. Durante o Sexenio chegaron a
Obreiros da fbrica de vidro de Xixn,

Alfredo Trun, 1890
14
Espaa as ideoloxas revolucionarias presentes na I Internacional (anarquismo e socialismo),

que sern as que vertebren o Movemento.
- As primeiras formas de loita: ludismo e asociacionismo. Nas dcadas de 1820 e 1830, a
conflitividade social tivo un carcter espontneo, centrndose na destrucin de mquinas e
fbricas (ludismo), consideradas inxenuamente como as culpables das sas penalidades.
Foi queimada a fbrica de tecidos e fundicin de ferro dos seores Bonaplata e Ca. As autoridades,
cando se informaron de que tentaban este ataque os amotinados, enviaron toda a forza de que se
poda dispoer, co fin de atallar o incendio; mais en balde, xa que estaban determinados a facelo,
convencidos de que os teares movidos por mquinas diminuan a producin do traballo manual. A tropa
que tia que contelos pxose de por medio e resultaron da refrega varios mortos e feridos.
Parte do xeneral Pastor sobre o incendio da fbrica de Vapor en Barcelona agosto de 1835
Unha das reivindicacins mis frecuentes dos obreiros na poca isabelina foi o dereito de
asociacin. En 1839 o goberno autorizou a fundacin de sociedades de socorro mutuo, que
tian como obxectivo a axuda mutua e a beneficencia, pero a carn das mesmas xurdiron
sociedades mis reivindicativas (sindicatos) como a 'Sociedade de Tecedores de Barcelona'.
As sociedades obreiras crearon caixas de resistencia que non s tian a finalidade de axudar
aos afiliados en paro ou enfermos, senn que tamn serviron para resistir en caso de folga.
Ordes propostas e acordadas na reunin xeral dos comisionados da Sociedade de Proteccin Mutua de
Tecedores de Barcelona, celebrada no ex convento de Trinitarios, sito na Rambla [local dun batalln da
Milicia Nacional]
1. Todo socio que por unha causa aguda enferma e noticia seu amo a prostracin por si ou por
terceira persoa, a fin de que lle conserve o seu tear para cando estea restablecido de sade e o amo
promete quedrllelo, e cando o socio sae da sa prostracin volta a sa fbrica e o amo non atende a
promesa, aquel ser socorrido da sociedade, ata que tea colocacin.
2. Os individuos que por falla de traballo se atopan despedidos das sas fbricas e estn vacantes
sern socorridos pola sociedade a razn de catro reais diarios.
3. Todo individuo que estea sen traballo non estar obrigado a satisfacer a cota semanal.
4. Os socios despedidos por falla de traballo sern socorridos a seis pesetas semanais.
6. Todos os que veen licenciados do servizo das armas tern a entrada gratuta.
7. Os aprendices tern a metade de entrada.
Barcelona, 8 de decembro de 1840
A pesar das prohibicins e da represin das autoridades, sobre todo dos moderados, as
asociacins mantivronse activas e a conflitividade foi constante nas cidades e no campo. Os
motns contra o imposto de consumos que gravaba os produtos de primeira necesidade e
as protestas dos xornaleiros andaluces que viron empeorar a sa situacin coa
desamortizacin sucedronse ao longo do sculo. As sublevacins campesias, como a de
Loja (Granada) en 1861, reprimidas con gran violencia, tian como obxectivo o reparto das
terras, en mans duns pouco latifundistas mentres a maiora da poboacin viva na miseria. O
levantamento
de
Loja
foi
encabezado por Prez del lamo, e
estaba vinculado ao republicanismo.
Propanse o reparto de terras,
destronar raa e instaurar a
Repblica.
- Anarquistas e socialistas. As
ideas socialistas e anarquistas
vanse difundir desde o Sexenio
Democrtico, froito da propaganda
da AIT (Asociacin Internacional de
Traballadores ou I Internacional,
fundada en Londres en 1864) e do
dereito de asociacin recoecido na
Constitucin de 1869.
15
A seccin de carpinteiros fixou nas esquinas grandes carteis vermellos que din as: AITC Asociacin
Internacional dos Traballadores de Carpinteiros.
Compaeiros: Esta seccin acordou abolir a velada, e polo tanto esperamos que ningn far traizn a
este acordo (...).
A seccin citada consta de 150 federados. Os ferreiros constitudos en seccin ingresaron na
Federacin local. Os douradores estanse constitundo en seccin. Todos os das celbranse grandes
asembleas, e cando o local non suficiente teen lugar ar libre.
Os carpinteiros, ferreiros, toneleiros e douradores, se os mestres non ceden demanda de abolir a
velada, o luns 7 teranse declarado en folga. Queren os burgueses pedir operarios de Valladolid. Sirva
isto de aviso s obreiros de dita localidade, como a todos os de Espaa, para que cumprindo co deber
de solidariedade, os internacionais da Corua logren un triunfo completo.
Actas da reunin da AIT na Corua, 1872
Dentro da AIT convivan grupos de obreiros anarquistas e socialistas. Anda que ambas
ideoloxas pretendan o mesmo, a consecucin dunha sociedade sen clases sociais,
diferencibanse pola tctica a seguir. Para os marxistas ou socialistas o proletariado deba
organizarse para tomar o poder, participando na vida poltica, e unha vez no poder establecer
unha ditadura do proletariado transitoria que eliminase todo recordo da sociedade burguesa.
Para os anarquistas todo poder, polo feito de selo, era prexudicial e estableca xa unha
diferenza social, polo que o obxectivo era o derrubamento de calquera forma de poder,
rexeitando a participacin poltica.
A AIT mandou a Espaa en 1868 a un anarquista, Fanelli, organizndose en 1870 a
Federacin rexional Espaola (FRE) da AIT, que tia en 1873 30.000 afiliados. Prohibiuse
en 1874, e durante a primeira etapa da Restauracin as organizacins obreiras viviron na
clandestinidade, non recoecndose o dereito de asociacin ata 1887, anda que sempre
foron duramente reprimidas polas forzas de orde.
<<O goberno da Repblica anunciou xa que o seu principal propsito asegurar a orde e manter en p
os fundamentos da sociedade espaola, minada ata hoxe por predicacins disolventes e tolas teoras.
Resolto a non ceder no camio emprendido por ningn xnero de consideracins nin diante de
dificultades de ningunha especie, crese no deber de extirpar de raz todo xnero de trastornos,
perseguindo ata nos seus mis disimulados e recnditos abrigos aos perturbadores da tranquilidade
pblica e a toda a sociedade que, como a Internacional, atente contra a propiedade, contra a familia e
demais bases sociais.
Na sa consecuencia, o Poder Executivo da Repblica tivo a ben decretar o seguinte:
Art. 1. Quedan disoltas desde a publicacin deste decreto todas as reunins e sociedades polticas
nas que de palabra ou obra se conspire contra a seguridade pblica, contra os altos e sagrados
intereses da patria, contra a integridade do territorio espaol e contra o poder constitudo>>.
Madrid 10 de xaneiro de 1874. O presidente, Francisco Serrano. O Ministro da Gobernacin, Eugenio Garcia Ruiz.
Na etapa de final de sculo que coincidiu

coa guerra de Cuba e co triunfo do
sufraxio universal masculino comezou a
celebrarse o 1 de maio; o movemento
obreiro deixou de ser algo marxinal,
incorporndonse a el os mineiros e os
obreiros
siderrxicos.
Unha
das
reclamacins mis importantes foi a
xornada de oito horas.
() Non porque pidamos isto debe
entenderse que a clase traballadora,
conformndose con vivir explotada polos que
teen no seu poder os medios de producin,
aspira unicamente a acadar un paliativo que
alivie algo as sas dores. Non. A clase
obreira, que ten unha conciencia cada da
16
mis aberta, qurese redimir totalmente, quere ser libre de veras, quere que o produto do seu traballo,
en vez de facer ricos e millonarios aos que non verten unha gota de suor, s a ela poida pertencer.
Mais como para conseguir este ideal hai que diminur a explotacin, aumentar os medios de vida s
obreiros e facilitarlles o coecemento dos seus intereses, de a que o proletariado militante reclame
ante todo e sobre todo unha lexislacin internacional do traballo. Desa lexislacin o que mis urxe, o
que mis precisa a lei que determine como xornada mxima de traballo en todos os oficios oito horas.
Mentres esa lei non se dite e practique non haber xeito de dar colocacin a miles de obreiros que
carecen dela; mentres a xornada legal de oito horas non sexa un feito, os salarios a penas tern
aumento, e, por conseguinte, a miseria obreira ser tan aguda como agora; mentres esa conquista non
se alcance, imposible que os traballadores poidan adquirir unha mediana instrucin. Ao solicitar esa lei,
e solicitala con carcter internacional, nin os traballadores piden un imposible, nin menos anda un
privilexio.
Reclamacin das sociedades obreiras de Madrid ao goberno o 1 de maio de 1891
A particularidade do movemento obreiro espaol ata a Guerra Civil foi o predominio dos
grupos anarquistas. A maiora dos afiliados eran obreiros de Catalua e xornaleiros
andaluces, que realizaron folgas, revoltas e atentados de xeito constante pero desorganizado.
A finais do s. XIX destacou a campaa de atentados (a propaganda polo feito), como os que
acabaron coa vida de Cnovas en 1897, ou Canalejas en 1912. En 1910 os sindicatos
anarquistas unronse na Confederacin Nacional de Traballadores (CNT), o sindicato mis
importante do pas. En 1919 tia arredor de 500.000 afiliados. Durante a ditadura de Primo de
Rivera os sindicatos anarquis tas foron prohibidos e fundouse na clandestinidade a
Federacin Anarquista Ibrica (FAI).
O grupo socialista, minoritario, fundou en 1879 o
primeiro partido obreiro de Espaa, o PSOE,
encabezado polo ferroln Pablo Iglesias. En
1888 fundouse o sindicato afn, a Unin
General de Trabajadores (UGT). Anda que
tamn sufriron a represin das autoridades
defensoras dos intereses da burguesa,
defenderon a participacin poltica e uns
mtodos de loita menos violentos que os
anarquistas. As sas bases procedan sobre
todo de Madrid, Asturias e Biscaia. Os
Agrupacin socialista, 1923, Luis Escobar
socialistas adherronse II Internacional
socialista que estableceu o 1 de maio como da
da clase traballadora, xornada centrada nestes anos na consecucin das oito horas. En 1909,
en coalicin cos republicanos, Pablo Iglesias foi elixido o primeiro deputado obreiro. Despois
da revolucin bolxevique en Rusia, no ano 1917, produciuse unha escisin dentro do PSOE.
En 1921 un grupo de antigos socialistas fundaron o Partido Comunista de Espaa (PCE),
partidario das teses de Lenin.
Xunto s das centrais sindicais coexistiron un bo nmero de sindicatos non revolucionarios
que centraban a sa atencin nas melloras laborais. Entre eles destacan os sindicatos
catlicos, patrocinados pola Igrexa coa axuda dalgns empresarios. Promoven a
colaboracin entre as clases, non o enfrontamento, e a caridade como solucin para a miseria
das clases populares, rexeitando radicalmente o marxismo e o anarquismo.
Os obreiros fabrs, sinaladamente os das grandes poboacins, son os mis traballados polo
socialismo, e respecto deles deberase exercitar, en consecuencia, a accin social dos catlicos da
maneira mis intensa e mis constante. Por ser factores complementarios da producin, e non inimigos
do capital e o traballo, deben patrns e obreiros dirimir as sas contendas pacificamente, conforme s
principios do dereito cristin, para o que son moi tiles os xurados mixtos. En todos os pobos de
crecida vecianza urxe fundar Crculos Catlicos de Obreiros.
Normas de Accin Catlica ditadas en 1910 polo Cardeal Arcebispo de Toledo Mons. Aguirre
O sindicalismo catlico fundou tamn unha serie de institucins a prol da educacin das
obreiras; inspirndose no modelo dos catlicos belgas. As o proxecto da Escuela del Ama
de Casa d:
17
A arte de levar unha casa, os modos cientficos de facer a limpeza, de conservar os mobles, de
decorar con eles o fogar con gosto e con hixiene, o valor do ar e do sol e tantas cousas como se
necesitan para facer da choupana do obreiro unha habitacin alegre e atractiva.
Aprendern a arte do zurcido e do remendo que s dun xeito ordinario, basto e inhbil, se practica hoxe
entre a xente do pobo. Aprenderan contabilidade domstica e os medios de utilizar para a familia o
aforro, a pliza de seguros, o servizo das cooperativas; os modos mis sinxelos de levar os seus libros
e de facer os seus balances e o difcil orzamento do fogar.
Aprenderan os preceptos da hixiene e da Medicina prctica que unha ama de casa debe coecer
porque as ten que practicar; os coidados que se deben ter cos fillos; a fisioloxa e a hixiene do acabado
de nacer, a sa alimentacin, as enfermidades infants, as precaucins que hai que tomar en tempos
de epidemia.
AZMAR, S.: Accin Social para la obrera. Los nuevos horizontes. Diario de Galicia, Santiago, 1910.
As primeiras dcadas do sculo XX

caracterizronse por unha grande
Ano
n folgas
n de folguistas
conflitividade (ver Unidade 3).
1916
237
96.882
Debida non s ao desexo de mellorar
1917
306
71.440
as condicins de traballo e de vida en
1918
463
109.168
1919
895
178.496
xeral, senn tamn a cuestins
1920
1.060
244.684
polticas. As, en 1909, produciuse a
Semana Trxica, que tivo como orixe
as protestas contra o embarco de tropas para Marrocos. Coa Primeira Guerra Mundial as
condicins dos obreiros empeoraron, e as protestas fixronse constantes. Porn, a gran folga
xeral revolucionaria convocada polos dous sindicatos en 1917 tia como principal obxectivo o
cambio do sistema poltico. Ata 1923 as sublevacins no campo andaluz foron constantes
(trienio bolxevique) e en Catalua os enfrontamentos entre obreiros e patrns derivaron no
terrorismo (pistoleirismo).
A loita obreira foi quen de conseguir melloras legais, como a Lei de Accidentes Laborais
(1900), o Instituto de Reformas Sociais (1903), o Instituto Nacional de Previsin (1908) inicio
da Seguridade Social, o dereito de folga (1909) e a reducin da xornada a un mximo de oito
horas (1919). Porn, a medidas lexislativas apenas tian efecto na prctica por falta de
vontade poltica.
4.4. O agrarismo galego

No primeiro terzo do sculo XX rexistrouse no campo galego unha elevada conflitividade
social. Ao conxunto de mobilizacins e organizacins que as protagonizaron cocese co
nome de agrarismo. Foi un movemento complexo e pouco definido ideoloxicamente pero que
contou cunha importante participacin do campesiado. As principais reivindicacins eran a
redencin dos foros, para que os labregos conseguisen a plena propiedade das terras que
traballaban, e melloras nas explotacins que solucionasen o minifundismo caracterstico da
agricultura galega. Xunto a estas peticins tamn se
demandaba o final do caciquismo.
En 1907 naceron das grandes organizacins agrarias:
Unin Campesia (1907-1909) e Solidariedade Galega
(1907-1912). Celebraron mitins, asembleas e levaron a
cabo accins de carcter violento, tendo como obxectivos
a redencin dos foros e a loita contra o caciquismo.
En 1908 creouse o Directorio Antiforista de Teis, cuxas
actuacins se estenderon por toda a provincia de
Pontevedra, englobando a outras entidades. Peda, entre
outras cousas, a supresin dos foros pagndolle os
rendistas, e o establecemento de bancos agrcolas. No
ano 1910 fundouse a organizacin de mis sona, Accin
Galega, e que tivo como lder ao popular crego, Basilio
lvarez. Este fundou en 1921 o xornal La Zarpa, e mis
tarde apoiou a ditadura de Primo de Rivera.
Basilio lvarez, Castelao
18
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Redencin dos foros

Extirpacin do caciquismo
Traballar para conseguir comunicacins fciles e rpidas entre Galicia e o resto do mundo.
Fomento do turismo.
Proteccin decidida e entusiasta s industrias salgadeira, hidrolxica e vincola.
Establecemento de Bancos e Caixas de Aforro agrcolas, Cooperativas e Montepos.
Procurar con todas as nosas forzas a fusin das asociacins labregas.
Interesarnos vivamente a favor da industria pecuaria.
Promover o desenvolvemento e implantacin das industrias rurais.
Non aceptar para Galicia outros deputados que os que vean ao Congreso co carcter de
representantes das aspiracins agrarias.
Basilio lvarez, Programa de Accin Galega, 1910
Un da advertiron (os labregos galegos) que o chan que fecundaban coa suor da sa fronte ase das
sas mans, porque o seor cos seus foros, e o prestamista coa usura, e o cacique con tributos e mil
alimarias mis coas sas rapinas, eran uns homes de insaciables tragadeiras e de tan pouco pudor que
non saban outra cousa que reducir a vida a este s problema: a emigracin. Pero este da, feliz e
ventureiro, dronse conta de que o seu nmero era enorme e de que na unin resida a forza. E
asocironse. E aquel da, na metade do campo galego, escoitouse un canto de redencin rudo como un
alarido celta, que estremeceu a terra e sacudiu as almas de todos os explotados, fundidas nunha soa e
tremenda aspiracin: Libermonos!
Basilio lvarez (1911)
Houbo dous tipos de organizacins agraristas: as sociedade agrarias centradas nas

reivindicacins, e na mellora da formacin do campesiado; e os sindicatos agrarios que
impulsaban melloras na producin e comercio, mediante o cooperativismo, procurando o
abaratamento de fertilizantes e maquinaria coa compra colectiva dos mesmos, e facilitando a
venda dos excedentes fra de Galicia, sobre todo os gandeiros. En 1923 estaban censados
234 sociedades e 801 sindicatos.
A presin social foi tan forte que antes do Decreto de Redencin dos Foros aprobado en
1926, xa se tian redimido masivamente, sobre todo cos cartos da emigracin e da venda do
gando. Estes logros non foron gratutos, xa que houbo numerosos enfrontamentos violentos
coa Guardia Civil, con mortos e numerosos feridos (Sobredo, 1922).
Durante a Ditadura de Primo proliferaron os sindicatos de inspiracin catlica, que fixeron
grandes progresos nas vendas de gando e na divulgacin do uso de fertilizantes e
maquinaria.
4.5. A loita das mulleres pola igualdade.
No Antigo Rxime a desigualdade xurdica dos membros da sociedade era a norma. Nobres
e clrigos gozaban de privilexios vedados gran maiora da poboacin (terceiro estado). A
ausencia de dereitos polticos (voto) e liberdades (expresin, reunin, relixin) era outra
caracterstica clave do Antigo Rxime. No caso das mulleres, a metade da poboacin, a todo
o anterior haba que engadir a sa funcin social, limitada
domstico, s tarefas da casa, da procreacin e do coidado dos
fillos; e a sa subordinacin legal home, pai ou marido.
A Revolucin Francesa (1789) e as demais revolucins liberalburguesas tiveron como obxectivo central a consecucin da
igualdade xurdica e das liberdades e dereitos polticos. Axia
xurdiu a contradicin que marcou a loita do primeiro feminismo: as
liberdades, os dereitos e a igualdade xurdica non afectaron
muller.
Desde aquel momento, en Europa Occidental e Norteamrica
iniciouse un movemento, o feminismo, que loitou pola igualdade
da muller e a sa liberacin. O principal obxectivo do movemento
das mulleres foi a consecucin do dereito de voto. Naca as o
movemento sufraxista, anda co feminismo mis amplo. Este
Ama de cra, 1898, Kaulak
19
esixa tamn demandas sociais como a eliminacin da discriminacin civil para as mulleres
casadas ou o acceso educacin, traballo pagado en igualdade de condicins cos homes,
etc.
- A revolucin industrial e o traballo feminino
A muller, ags en casos excepcionais, non tia reservada mis sada, segundo as normas
sociais do Antigo Rxime, que o matrimonio, o convento ou a prostitucin. Na realidade, a
muller estivo presente en moitos traballos: axudando nas tarefas do fogar ou traballando
fra da casa como no servizo domstico. Ao longo do s. XVIII, o traballo a domicilio
ocupou a un crecente nmero de mulleres. Nais e fillas adicbanse ao traballo txtil cando o
traballo agrcola o permita. Por exemplo, en Galicia na industria do lio. Nas cidades, como
vai ocorrer tamn no s. XIX, a maiora das mulleres traballadoras adicbanse ao servizo
domstico, ocupando a unha man de obra moza, entre 15 e 25 anos, de procedencia rural
(en Madrid, as amas de cra galegas eran
moi valoradas).
O traballo da muller adquiriu novas
caractersticas co desenvolvemento do
proceso de industrializacin anda que
o seu papel continuou a ser fundamental
no campo, anda que non figuren como
poboacin activa. Por unha parte, a
utilizacin de maquinaria far menos
importantes as diferencias de forza fsica
entre homes e mulleres; por outra, o
traballo na fbrica supor o final do
traballo a domicilio. Unha consecuencia
do perfeccionamento das mquinas e a
Fbrica de calzado
consecuente simplificacin do traballo vai
ser a incorporacin de mulleres e nenos/as a traballos que antes realizaban os homes, xa que
se lles pagaba un salario inferior e se lles explotaba con
maior facilidade.
As mulleres foron maioritarias no sector txtil cataln, e
tamn foi importante o seu nmero no Pas Vasco. En xeral,
as mulleres carecan de formacin, o que impeda o ascenso
a traballos mellores. dicir, a muller accede ao traballo coa
condicin de man de obra barata e de carcter secundario.
En non poucas ocasins, as mulleres traballadoras vronse
abocadas prostitucin para poder subsistir. A isto hai que
engadir que o traballo na fbrica era realizado en condicins
penosas.
Aparte do sector txtil, a man de obra feminina foi utilizada
tamn noutros sectores, como na minera en 1892
promulgouse unha lei que prohiba o traballo das mulleres
embarazadas na industria e nos traballos subterrneos,
prohibndose as unha prctica habitual e, sobre todo, nas
Tecedora, 1882. Planellas
fbricas de tabaco que empregaron a miles de mulleres.
Na Corua, en 1850 traballaban na fbrica de tabacos 2.800 mulleres que protagonizaron
unha revolta de carcter ludista.
O luns 7 do actual houbo un pronunciamento de mulleres na fbrica da Palloza desta cidade. Parece
que en lugar dos cigarros que se facan antes nesta fbrica estn agora ensaiando a construcin
doutros de diferente feitura e cunhas follas que van engomadas, suprimndollelos virxinias ou comns
e os de capa habana ou mixtos; e en vez destes crearon un obradoiro de cigarros cunha mquina para
picar tabaco.
Como mbalas das operacins son novas, non se prestan nin se axeitan a elas as cigarreiras, porque
non saben facelos, tardando tanto en elaboralos que a penas sacan a terceira parte do xornal a que
20
estaban afeitas. Isto, e o pouco satisfeitas que estn co director da fbrica, alporizounas en termos que
o expresado da 7, sobre a unha da ma, alborotronse aquelas 4.000 mulleres, arremeteron contra
os xefes e empregados do establecemento, destruron todo o tabaco picado, cigarros e folla que tiveran
a man, e o que haba tempo que estaban elaborando, pisndoo e botndoo mar, rompendo en mil
anacos as mquinas novas para picar o tabaco, e que din que custaron 14.000 pesos, botndoas
mar, o mesmo cs mobles, papeis, libros de caixa e efectos que atoparon nas habitacins do director.
Xornal El Pais, Pontevedra, n 16, 13/12/1857
Se no s. XIX as traballadoras do campo son a maiora, a principios do s. XX as

porcentaxes invrtense a favor da industria e dos servizos. Pero ser, tanto nas zonas
rurais, como nas cidades, o traballo a domicilio o que se fomente, sobre todo polo sectores
mis conservadores, como o mis apropiado para a muller. Destaca o sector da confeccin,
que experimentou unha gran expansin neste perodo, ocupando a algo mis da metade das
mulleres activas do sector secundario a principios do s. XX. O sector estaba absolutamente
desprotexido pola lexislacin e as xornadas laborais eran abusivas. As obreiras a domicilio de
Barcelona describan as o seu traballo: Empezo a coser s cinco da ma ata a unha do
medioda, e sigo despois de tres a seis, hora en que vou entregar a labor feita. Volvo casa e
continuo o traballo s oito da noite, para finalizar s doce.
O sector secundario empregaba en 1877 menos do 10% do total de mulleres contabilizadas
como activas, pasando a mis do 30% en 1930. En xeral, as obreiras realizaban traballos
secundarios que non requiran unha gran formacin.
Os seus salarios oscilaban entre o 50 e o 60% do
xornal dos homes polo mesmo traballo, con
xornadas superiores s 10-12 horas.
O servizo domstico continuou a ser o que mis
mulleres empregou. En 1860 calclase que 1 de
cada 19 mulleres espaolas era criada, e nos inicios
do XX superaban en nmero s campesias. Foi o
destino principal das inmigrantes que chegaban s
cidades. A falta de lexislacin neste campo fixo que
as criadas fosen as mulleres con condicins laborais
mis miserables. A maiora s reciban roupa usada,
comida e cama como pago polo seu traballo, e s
acostumaban a recibir un salario as serventas
especializadas das clases altas.
- As traballadoras e o movemento obreiro
Malia as condicins laborais nas que se
atopaban as mulleres non foron asumidas
polos sindicatos reivindicacins como a
equiparacin salarial ou o seguro de
maternidade. Mesmo a presenza de mulleres
nos sindicatos non foi sempre aceptada pola
maiora dos afiliados. A sa participacin nas
organizacins mis representativas foi moi
escasa: ata 1910 o PSOE un partido de
homes; de 2.900 fichas na agrupacin
socialista de Madrid, s hai 36 mulleres.
Asisten os mitins e participan nas
mobilizacins sociais, pero non militan.
Tamn
encontraron
dificultades
na
Fbrica de conservas en Galicia; Sarabia
participacin
sindical
nas
zonas
de
predominio anarquista, como Barcelona, onde as obreiras representaban un 70% da
poboacin activa, chegando a proxectar en 1891 un sindicato exclusivo de obreiras.
En xeral, considerbase s mulleres como compaeiras do fogar e axentes de socializacin
dos fillos e fillas. Mesmo os traballadores viron s mulleres como competidoras no eido
21
laboral, debido aos salarios mis baixos. As organizacins socialistas e anarquistas, distantes
de posicins ideolxicos feministas, consideraban que a clave dos conflitos estaba na loita de
clases e na transformacin do rxime de propiedade. Porn, e como xa vimos arriba, a
implicacin das mulleres nos motns e revoltas laborais e por problemas como os orixinados
pola caresta da vida e/ou a escaseza de produtos de primeira necesidade foi constante.
As mulleres non temos medo e queremos poernos cabeza deste movemento e parcenos que
tanta parolada tmase xa a chacota, e, polo tanto, hai que apelar a outros medios. Unmonos e
cheguemos onde sexa e polos medios que sexan
Mitin de Ana Posada contra os panadeiros ladrns e quen os protexe, en Espaa Nova, 2/9/1916
Non pode falarse de sindicalismo entre as obreiras ata a segunda dcada do s. XX. As
estatsticas do ano 1920 dan un nmero aproximado de 30.000 afiliadas aos sindicatos, cifra
que se duplica en 1930. Os anarquistas e socialistas controlan o sindicalismo feminino ligado
ao sector industrial, mentres os sindicatos catlicos con maior nmero de mulleres
afiliadas son dominantes na industria a domicilio.
- Feminismo social en espaa
En Espaa o escaso desenvolvemento industrial, a gran influencia da Igrexa Catlica e a forte
discriminacin de xnero en tdolos mbitos da vida social, fixo co feminismo tivese durante o
s. XIX unha importancia menor de outros pases.
Nun pas no que a prctica poltica estaba limitada a unha minora social (voto censatario) e
no que as prcticas electorais (eleccins adulteradas) e o protagonismo do exrcito
(pronunciamentos) marcaban a vida poltica, non estraa co primeiro feminismo non se
centrara en reivindicacins polticas, como o dereito de sufraxio, senn que se baseara en
demandas sociais.
As das grandes figuras foron Emilia Pardo Bazn e Concepcin Arenal. A escritora Pardo
Bazn denunciaba na Espaa Moderna (1890) cos avances culturais e polticos acadados
longo do s. XIX (as liberdades polticas, a liberdade de culto, o sistema parlamentario) s
serviran para aumentar as distancias entre os sexos, sen promover a emancipacin feminina.
A penalista Concepcin Arenal insistiu nos seus escritos no fundamental que era o papel de
nai e esposa na vida das mulleres, pero destacando que tamn tia que abarcar outros
mbitos que tia vedados.
O traballo da intelixencia est lonxe de ser unha cousa espontnea no home. O temor, a necesidade, o
clculo, o amor gloria, vencen a natural repugnancia que polo comn inspiran as fatigas do
entendemento. O profesor e o discpulo precisan un esforzo grande polo xeral, para poderse habituar
aos estudios graves e s meditacins profundas. Como as mulleres vencern esta resistencia natural,
cando para vencela non ven obxecto; cando se lles di que non a poden nin a deben vencer, e cando
teen para iso ata imposibilidade material?.
Concepcin Arenal, La mujer del porvenir, 1869
Anda que no eido que mis se avanzou foi no educativo, grazas a

labor da Institucin Libre de Enseanza (1876), o modelo variou
pouco. Nas escolas seguiuse transmitindo a funcin domstica da
muller. Concibida como un anxo de fogar, a sa vida deba
adicarse en exclusiva casa e o coidado da familia. O
recoecemento oficial do dereito educacin superior para a
muller non se produciu ata 1910. Ao longo do s. XIX, o
analfabetismo feminino mantvose moi alto, arredor do 70%.
O sistema de dominacin do home sobre a muller actuou en dous
niveis:
1. Unha lexislacin baseada na discriminacin da muller: Cdigo
Civil (1889), Penal (1870) e de Comercio (1885). A muller casada
non dispua de autonoma persoal ou laboral, tampouco tia
independencia econmica e nin tan sequera era dona dos ingresos
que xeraba o seu propio traballo. Tia que obedecer ao marido,
Matrimonio do concello da
Estrada, 1910-30, Pedro Brey
22
necesitaba a sa autorizacin para desempear actividades econmicas e comerciais, para

establecer contratos e, mesmo, para realizar compras que non foran as do consumo
domstico. O salario das traballadoras casadas deba ser administrado polo marido.
Art. 59. O marido o administrador dos bens da sociedade conxugal. ()
Art. 60. O marido o representante da muller. Esta non pode, sen a sa licenza, comparecer en xuzo
por si ou por medio de Procurador.
Art. 61. Tampouco pode a muller, sen licenza ou poder so seu marido, adquirir nin vender os seus
bens.
Art. 62. As compras de xoias, mobles e obxectos preciosos, feitas sen licenza do marido, s se
validarn cando este consinta sa muller o uso e goce de tales obxectos.
Cdigo Civil, 1889
O Cdigo Penal estableceu unha serie de castigos, como que a desobediencia ou o insulto de
palabra eran suficientes para que a muller fose encarcerada. Ao mesmo tempo, a dobre moral
sexual permitalle ao home manter relacins adlteras e se lle prohiban de maneira taxativa
s mulleres. O Cdigo Penal recolla que se o marido asasinaba ou agreda esposa adltera
ou ao amante desta s sera castigado co desterro durante un breve perodo de tempo. Na
mesma situacin, as penas impostas muller eran moito mis duras: ao ser considerado
parricidio o asasinato do marido, a condena era sempre prisin perpetua.
A muller, segundo o marido, non debe ter carcter, como mximo concdeselle algns graos menos co
marido. Ten como misin a virtude da obediencia, e se lle ensina a non desexar. Qutaselle a facultade
de pensar e se pensase, debe ao casar, renunciar pensamento, porque o contrario sera usurpar as
atribucins do marido.
O home un hspede na casa, a penas se lle ve nela senn nas horas de comer e descansar (...) o
amo da casa, para algo ten a libre administracin dos seus bens e os da sa muller. Pode gastar os
bens da esposa como o seu egosmo lle aconselle.
Angustiada por tanta inxustiza, a muller busca refuxio na oracin e nas bgoas: ve desaparecer o seu
capital, aquel capital que os seus pais lle deron para o porvir. Sempre afundida na tristeza ofrece a
Deus as sas penas en expiacin das culpas do seu esposo.
Pareja Serrada Antonio; Influencia de la mujer en la regeneracin social, 1880
2. Control social. O dominio do xnero masculino

basebase na idea da domesticidade que estableca
os principais modelos femininos (anxo do fogar, nai
solcita, doce esposa), a sa funcin social e o seu
cdigo de conducta. A actividade da muller de clase
media limitbase casa e a preparacin da muller
para algo que non sexa estritamente o matrimonio, vese
como algo condenable e ridiculizable.
O que si comn a tdalas mulleres da burguesa
unha educacin de tipo prctico encamiada a que a
moza saiba desenvolver cumpridamente as tarefas
domsticas. O seu obxectivo no derradeiro cuarto do s.
XIX casar e crear un fogar, sendo neste contexto
familiar onde ten asignadas unhas tarefas moi definidas.
O coidado dos aspectos materiais da casa a orde, a
limpeza, e demais tarefas domsticas e a atencin
marido e aos fillos son a sa misin especfica. (...) O
fundamental nunha moza que vai casar a sa
disposicin para os traballos da casa, o seu sentido do
aforro darlle cen voltas a un peso antes de soltalo
e, en determinados ambientes da sa clase, un bo
manexo das formas sociais.
Mulleres paseando, Ordizia, 1907
23
Anda a finais do s. XIX, a subordinacin da muller era xustificada basendose na suposta

inferioridade xentica: a funcin reprodutora converta a muller nun ser pasivo, inferior,
incompleto, e, en resumo, un simple complemento do home, do ser intelixente. Ista opinin
non era exclusiva dos grupos mis conservadores ou reaccionarios. O escritor cataln,
Pompeu Gener, adscrito ao republicanismo federal, o sector mis progresista do pas,
afirmaba o seguinte nun artigo en La
Evolucin das taxas de analfabetismo en Espaa
Vanguardia de 1889: En si mesma, a
muller, non como o home, un ser
1900 1910 1920 1930
completo; s o instrumento da
TOTAL
56%
50,6% 43%
32,4%
reproducin, a destinada a perpetuar a
especie; mentres que o home o
HOMES
46%
41,4% 35,4% 25%
encargado de facela progresar, o xerador da
intelixencia, (...) creador do mundo social.
MULLERES
66%
59%
50,6% 39,4%
A pesar do atraso do movemento feminista

espaol, distintas mulleres iniciaron a
defensa da idea da igualdade. Dolors Monserd (1845-1919) defendeu os dereitos da muller
desde unha perspectiva nacionalista catal e catlica. Teresa Claramunt (1862-1931), obreira
txtil e militante anarquista, reivindicou o papel da muller como nai que transmite valores
ideolxicos aos seus fillos.
Mara de Echarri (1878-1955), concelleira de Madrid e inspectora de traballo, promoveu,
desde unha perspectiva de feminismo catlico, algunha medida de mellora laboral para as
obreiras. Destacou a chamada ley de la silla, de 1912, pola cal os empresarios deban
proporcionar unha cadeira a todas as mulleres que traballaban na industria ou o comercio.
A partir de 1920 o feminismo espaol comezou a engadir demandas polticas s
reivindicacins sociais. En 1918 creouse en Madrid a Asociacin Nacional de Mujeres
Espaolas (ANME). Formada por mulleres de clase media-alta, mestras, escritoras,
universitarias e esposas de profesionais, as sas dirixentes Mara Espinosa, Benita Asas,
Clara Campoamor ou Victoria Kent reclamaban xa claramente a demanda do sufraxio
feminino.
Xunto a esta asociacin xorden outras moitas agrupacins. Entre elas destacou a Cruzada de
Mujeres Espaolas, dirixida pola periodista Carmen de Burgos, e que realizou a primeira
manifestacin na ra, reclamando o sufraxio, en Madrid, en maio de 1921.
5. Cambio e permanencia na cultura e nas mentalidades

As transformacins econmicas e sociais tiveron o seu reflexo na cultura e na mentalidade
dos espaois. Porn non houbo un cambio profundo, xa que a maiora do pobo segua sendo
analfabeto, vivindo no mundo rural e mantendo os costumes tradicionais. O catolicismo
controlaba as conciencias individuais e as prcticas sociais maioritarias. A Igrexa decida o
que se ensinaba na escola e o que se difunda a travs das distintas canles culturais.
Non se pode falar dunha corrente de pensamento e unha mentalidade homoxnea en tdolos
colectivos sociais. Por exemplo, na mentalidade popular haba desde carlistas ata
anarquistas. Desde Europa chegaron correntes de pensamento como o krausismo, o
positivismo e o darwinismo. A que tivo maior
transcendencia foi a filosofa do alemn Krause,
introducida en Espaa por Sanz del Ro. Defenda o
racionalismo, o liberalismo poltico, a liberdade de
conciencia e o anticlericalismo.
A principal obra do krausismo foi a creacin en 1876
da Institucin Libre de Enseanza, en Madrid,
cuxo impulsor foi Giner de los Ros, que se
engadiu en 1907 a Junta de Ampliacin de Estudios
e Investigaciones Cientficas. Neste centros
impartase unha educacin laica e crtica, cunha
pedagoxa de vangarda. Un illote no medio dun
ensino tradicional que desprezaba os avances cientficos.
24
O pensamento tradicionalista, maioritario entre as elites polticas e sociais, tivo como

representante mis destacado a Menndez Pelayo. Nos seus escritos destacan o integrismo
catlico e a defensa das tradicins como instrumento de rexeneracin do pas.
Convn dicilo moi claro: a revolucin en Espaa non ten base doutrinal nin filosfica, nin se apoia en
mis puntais que o dun enorme despoxo e un contrato infamante de compra e venta de conciencias...
As revolucins dirxense sempre parte inferior da natureza humana, parte de animal que xace no
fondo de todo individuo. Calquera ideal triunfa e arrigase se andan de por medio o interese e a
concupiscencia, grandes factores na filosofa da historia. Por iso o liberalismo do ano 35, mis experto
que o de 1812 dille ao propietario rstico e ao urbano: Ese monte que ves hoxe dos frades, ma ser
teu. Eu vendereiche, e, senn queres compralo, regalareiche ese suntuoso mosteiro, e teu ser ata o
ouro dos clices, a seda das casullas e o bronce das camps.
M. Menndez Pelayo, Historia de los Heterodoxos espaoles, pp. 832-833, B.A.C., 1987).
Durante o s. XIX ampliouse a educacin, pero de xeito insuficiente. A metade da poboacin

era analfabeta ao rematar o sculo XIX. En 1857 aprobouse a reforma educativa, a Ley
Moyano, froito do consenso entre moderados e progresistas e que estableca tres niveis
educativos: primaria, secundaria e superior. Pretenda garantir o acceso educacin primaria
de homes e mulleres, anda que non haba centros suficientes, e non sempre era gratuta. A
Secundaria impartirase en institutos (un por provincia), e a estes s acceda unha minora
acomodada, que era preparada para entrar na universidade. Tamn se dividiu o sistema
educativo en pblico e privado, este en mans da Igrexa.
O ensino era caro (370 pts. custaba acadar o ttulo de Bachiller en 1895), o que faca que so
chegaran ao ensino secundario os fillos das familias burguesas. Ata o 1910 non se abriu
o primeiro Instituto feminino, en Barcelona.
Fra da escola oficial atopbanse un numeroso grupo de institucins, creadas, sobre todo,
polos partidos e sindicatos para educar e adoutrinar aos obreiros. Ateneos republicanos,
escolas libertarias (Escola Moderna de Ferrer), escolas do pobo e, tamn, crculos catlicos
de obreiros, competan por atraer ao pobo cara os seus centros de instrucin, propaganda e
recreo.
Na segunda dcada do s. XX xurdiu a chamada Xeracin do 14. Seguiu o ronsel da Xeracin
do 98, pero centrndose mis no ensaio e na filosofa que na literatura. Os dous membros
mis destacados foron Ortega y Gasset e Azaa (futuro presidente da Repblica), tendo
como voceiro a revista Espaa.
Escola de aldea na Estrada, 1910-1920;
Pedro Brey
NDICE
1.
A revolucin liberal e o cambio agrario (pax. 1)

1.1. Abolicin do seoros
1.2. As desamortizacins
1.3. A agricultura
2.
A industrializacin (pax. 6)
2.1. A industria
2.2. O ferrocarril
2.3. A Facenda e o sistema financeiro
3.
Demografa e movementos migratorios (pax. 9)

3.1. O crecemento natural
3.2. Distribucin xeogrfica e sectorial
3.3. Os movementos migratorios
4.
A sociedade de clases (pax. 12)

4.1. Os grupos tradicionais
4.2. Os novos grupos sociais
4.3. O Movemento Obreiro
4.4. O agrarismo galego
4.5. A loita das mulleres pola igualdade
5.
Cambio e permanencia na cultura e nas

mentalidades (pax. 24)
25

Unidade 4 Transformacións Socioeconómicas

Cargado por

Información del documento

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Unidade 4 Transformacións Socioeconómicas

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

UNIDADE 4: As transformacins socioeconmicas no s.

Traballadoras en folga na fbrica de tabacos de Gijn, 1903

1. A revolucin liberal e o cambio agrario. As desamortizacins. A agricultura. O

Unidade 4: As transformacins socioeconmicas no s. XIX. H Espaa. IES Antn Losada

Ata o reinado de Isabel II non se executaron os principais procesos desamortizadores. Os

Atendendo necesidade e conveniencia de diminur a dbeda pblica consolidada, e de entregar

A desamortizacin eclesistica non s afectou s terras, senn que tamn se expropiaron

concellos, pero tamn a outros bens

Conformndose co parecer do Meu Consello de Ministros e a proposta do seu presidente: Veo en

Os montes, propiedade das comunidades aldens e parroquiais, quedaron marxe da

Ao longo do sculo XIX aumentou a

2. A industrializacin. Atraso e desenvolvemento econmico.

Unidade 4: As transformacins socioeconmicas no s. XIX. H Espaa. IES Antn Losada

- Industria txtil catal. A mediados do

En cambio, a salgadura tradicional deu lugar a

A salga e mis tarde a conserva foron a actividade

Ponte do ferrocarril en Redondela, 1892. Hauser e Menet

A lei tivo efecto, e en 1868 xa estaban en

2.3. A Facenda e o sistema financeiro

3. Demografa e movementos migratorios

Unidade 4: As transformacins socioeconmicas no s. XIX. H Espaa. IES Antn Losada

A Corua, 1920. Roisin

Unidade 4: As transformacins socioeconmicas no s. XIX. H Espaa. IES Antn Losada

superficie e a poboacin das cidades

Pdense diferenciar das etapas:

Do proletariado agrcola (os campesios sen terras,

4.3. O Movemento Obreiro

Obreiros da fbrica de vidro de Xixn,

Unidade 4: As transformacins socioeconmicas no s. XIX. H Espaa. IES Antn Losada

Espaa as ideoloxas revolucionarias presentes na I Internacional (anarquismo e socialismo),

Unidade 4: As transformacins socioeconmicas no s. XIX. H Espaa. IES Antn Losada

Na etapa de final de sculo que coincidiu

Unidade 4: As transformacins socioeconmicas no s. XIX. H Espaa. IES Antn Losada

As primeiras dcadas do sculo XX

4.4. O agrarismo galego

Basilio lvarez, Castelao

Redencin dos foros

Houbo dous tipos de organizacins agraristas: as sociedade agrarias centradas nas

Ama de cra, 1898, Kaulak

Se no s. XIX as traballadoras do campo son a maiora, a principios do s. XX as

Anda que no eido que mis se avanzou foi no educativo, grazas a

necesitaba a sa autorizacin para desempear actividades econmicas e comerciais, para

2. Control social. O dominio do xnero masculino

Mulleres paseando, Ordizia, 1907

Unidade 4: As transformacins socioeconmicas no s. XIX. H Espaa. IES Antn Losada

Anda a finais do s. XIX, a subordinacin da muller era xustificada basendose na suposta

A pesar do atraso do movemento feminista

5. Cambio e permanencia na cultura e nas mentalidades

O pensamento tradicionalista, maioritario entre as elites polticas e sociais, tivo como

Durante o s. XIX ampliouse a educacin, pero de xeito insuficiente. A metade da poboacin

A revolucin liberal e o cambio agrario (pax. 1)

Demografa e movementos migratorios (pax. 9)

A sociedade de clases (pax. 12)

Cambio e permanencia na cultura e nas

Unidade 4: As transformacins socioeconmicas no s. XIX. H Espaa. IES Antn Losada

También podría gustarte