UNIVERZITET ZA POSLOVNI INENJERING I MENADMENT

BANJA LUKA
TEHNIKI FAKULTET
STUDIJSKI PROGRAM ZA GRAFIKI INENJERING I DIZAJN

SEMINARSKI RAD

Sito tampa
Predmet: Tehnike tampe

Mentor:
doc.dr Radenko urica

Ime studenta i broj indeksa:

Boris Stankovi GD-1-004/12

Banja Luka, decembar, 2014. godine

Tehnike tampe

____Sito tampa

Sadraj:
UVOD........................................................................................................................................3
1. POSTUPAK TAMPANJA PUTEM SITO TAMPE.........................................................4
2. IZRADA TAMPARSKE FORME ZA SITO TAMPU.....................................................5
3. SITO TAMPA NA RAVNIM POVRINAMA................................................................10
4. SITO TAMPA NA SAVIJENIM (KRUNIM) POVRINAMA.....................................10
5. PRIMJERI MAINA ZA SITO TAMPU..........................................................................11
6. ZAKLJUAK......................................................................................................................13
LITERATURA.........................................................................................................................14

strana 2

Tehnike tampe

____Sito tampa

UVOD
Prvi oblici sito tampe vraaju nas u daleku prolost, na Polineanska Ostrva.
Tamonji domoroci su dobijali sliku tako to su oblikovali bananinu koru i posredstvom sile
prenosili boju kroz otvore na kori. Tim izumom tampali su na njihovoj odjei od kore
drveta, koju su zvali tapa. U periodu od X do XIII veka, mudri Japanci otkrili su da se kao
vlakna za sito moe koristiti i ljudska kosa (ties), a kao podlogu su koristili papir od
pirina. Jednom poguran, toak razvoja nije prestajao da se kotrlja. Englezi su ve u XVIII
vijeku shvatili da je svila mnogo vra od kose i da daje finije detalje, ime su svilene bube
dale svoj veliki doprinos napretku sito tampe. Prve prave tamparske forme za fotoosetljivu
sito tampu razvijene su 1914. godine.
Kada je 50-tih godina prolog vijeka, sito tampa pronala svoj put i do primjenjenih
umjetnika, ovaj postupak propusne tampe krunisan je nazivom serigrafija. Da nije bilo
mudrih Polineana pitanje je da li bi ova epoha bila uskraena za originalne i jedinstvene
ikonografije Merlin Monro i Endija Vorhola, tvorca
Pop Arta. Od interesantnih poetaka do danas,
svakako je dolo do znaajnog pomaka u razvoju
propusne tampe. Cijeli proces je modernizovan, kako
bi se poveali brzina i tira, a smanjila cijena. Brzina
sito tampe je kljuno podruje za razvoj, jer je
potrebno odrati konkurentnost prema ostalim
tehnologijama koje mnogo bre zavravaju ceo proces
proizvodnje.
Sito tampa je tehnika tampe, kod koje se
otisak ostvaruje tako to se boja potiskuje kroz
tamparsku formu, izraenu od svile i zategnutu na
drveni ili aluminijumski ram. Na mainama za sito
tampu mogu se tampati uobiajeni grafiki
proizvodi (tekstil, papir, karton, naljepnice, plastini i
Slika 1. ablon za sito tampu iz 1900-te godine.

najlonski kiobrani, reklamni materijal: olovke, upaljai, satovi..), ali i oni namenjeni
specijalnim potrebama (skale na elektrinm i akustinim ureajima, elektrina i integralna
kola, otpornici, izdanja za slijepe, neki ekskluzivni proizvodi i unikati, bar-kodovi i sl.).
Opseg primjene sito tampe je neogranien, tako da se moe tampati na staklenim,
plastinim, tekstilnim, metalnim, drvenim i keramikim podlogama raznih oblika i namjena.
Posebno mesto zauzima u tekstilnoj industriji i pri tampi gotovih proizvoda.
U 19. vijeku, koristio se drveni ram za sito na koji se zatezala tkanina. Danas se
koriste vrsti, nekorodirajui aluminijumski ramovi. Koriste se dve vrste vlakana za sito:
prirodna vlakna (svila i pamuk) i vjetaka (najlon, poliester). Ranije koriene boje bile su
sline obinim farbama, ali danas imamo razliite vrste boja za razliite podloge. Rakel kojim
se boja istiskuje kroz matricu, moe biti izraen od gume, plastike ili poliuretana, u zavisnosti
od vrste boje. Ranije se runo oblikovao dizajn od kog se posle pravila matrica, dok se danas
do grafikog rjeenja dolazi pomou kompjutera i vektorskih programa kao to su Adobe
Illustrator, Corel, a za tampu kolor slika Adobe Photoshop.

strana 3

Tehnike tampe

____Sito tampa

1. POSTUPAK TAMPANJA PUTEM SITO TAMPE

Sito tampa je mnogostruki postupak za prenoenje boje i tehnikih oslojavanja. Sito
tampa obuhvata podruja primjene od zanatstva do visoko tehnikih industrijskih
postrojenja, od najmanjih delova proizvodnje senzora do formata 3 x 6m kod oplemenjivanja
ravnih staklenih ploa kao i za proizvodnju velikih tiraa u podruju ambalae. Sito tampom
se moe tampati na papir, tekstil, keramiku, plastine materijale, staklo, drvo u obliku
beskonanih traka, pojedinanih tabaka kao i na predmete razliitih vrsta i oblika kao
naprimjer ae, pehare, flae i armature. U sito tampi se koriste vrlo razliite boje specijalno
odreene za pojedine materijale i vrste proizvoda. Sito tampa je propusni tamparski
postupak i definisan je kao specijalna ablonska tampa. ablonski tamparski postupak
ubraja se u najstarije tamparske tehnike. Pismovni abloni, abloni za prenos na tkanine,
abloni za prenos ipkanih predloaka za monograme na ipkom izraenoj posteljini ili
tekstovni abloni i markacije na poiljkama svih vrsta su davno poznati i jo danas u upotrebi.
Primjena ablona dozvoljava najbri prenos informacija u obliku tekstova, simbola i
piktograma na najrazliitije podloge. Pri tome se ablona fiksira na povrinu za tampu a boja
prolazi kroz otvore ablone na odreenu poziciju. Boja se moe prenijeti slikarskom
etkicom, etkom, povlaenjem rakela, pric pitoljem ili sprejom. Klasina ablonska
tampa bez sita ima dosta nedostataka koji direktno utiu na kvalitet - to su ogranienja zbog
potpunog povezivanja ablone pri njenoj izradi.

Slika 2. Nanos boje na ablon.

Kod savremene sito tampe je to iskljueno, tako da se i u tom postupku postiu

izvanredni otisci. U savremenoj sito tampi se bez problema mogu tampati rasterske forme.
Kod izbora rasterskih uglova mora se uvijek voditi rauna o poloaju niti tkanja sita kako se
kod tampe ne bi pojavile smetnje u obliku moarea ili rozeta. Mogu se tampati rasteri od 40
taaka/cm ali pri tome tkanina sita mora imati 200 niti/cm.
Rasterski uglovi pri snimanju i razdvajanju boja odgovaraju onima kod offsetnog tampanja
ali sa korekcijom od 7,50 prema poloaju niti sita.

strana 4

Tehnike tampe

____Sito tampa

2. IZRADA TAMPARSKE FORME ZA SITO TAMPU

tamparska forma za sito tampu sastoji se od:
sita
okvira za zatezanje sita
ablone koja nosi informaciju
Okviri za sito tampu su od:
drveta
elika
aluminijuma (najee primjenjeni)

Slika 3. Izgled okvira u sito tampi.

Stabilnost okvira je odluujua za kvalitet otiska. Izbor tkanine sita odreuje se uvijek
prema zahtjevima postupka. Materijal tkanja sita mora se dobro vezati sa materijalom
ablone. Rastvarai boje ili sredstva za ienje ne smiju biti agresivni. Uvijek se mora misliti
na to, da rakel u procesu prenosa boje direktno prelazi preko sita i ablone. Otvori mree sita
moraju biti dovoljni da propuste pigmente boje i materijala za oslojavanje a moraju biti
odgovarajue finoe da omogue dobro prihvatanje najsitnijih djelia ablone kod tampanja
rastera. Najznaajniji parametar za kvalitetan otisak je broj tkanja sita, odnosno odgovarajui
broj niti/cm.
Koriste se tkanja od 10 - 200 niti/cm. Kvalitet tkanja definisan je debljinom (jainom)
niti a one se stepenuju od "lakih" do "tekih". Broj tkanja niti/cm i debljina (jaina) niti u
mikronima odreuju irinu otvora a time i otvorenu povrinu sita u procentima. Ova mjera
ima pored debljine ablone uticaj na efektivno preneenu debljinu sloja boje.

Otvorena povrina sita(%) = w2 x 100%

a2
gdje je:
- d debljina vlakana (promer)
- a otstojanje vlakana
- w irina ome

strana 5

Tehnike tampe

____Sito tampa

Obradom tkanine sita pre oslojavanja sa ablonskim materijalom, posredstvom

kalandera, bie postignuta visoka glatkoa tamparske forme (manje trenje izmeu sita i
rakela). Kvalitet otiska polutonskih rasterskih slika ogranien je parametrima ablone i sita.
Djelii ablone moraju imati odreenu "najmanju veliinu" kako bi se mogli sigurno vezati uz
sito. Otvori sita ne smiju biti manji od debljine ablone, jer u protivnom, bojni kanali ne bi
omoguavali neometani prenos boje na materijal za tampu. Broj tkanja sita mora biti
najmanje etvorostruko vei od tampajueg rastera, kako bi se postigao obim tonskih
vrednosti od 5% do 95%.
Smetnje u obliku moarea mogu nastati kao posljedica neoptimalnog odnosa izmeu
finoe tkanja sita, finoe rastera i eljene debljine sloja boje. Pravilno zategnuto sito je
znaajan parametar za postizanje dobrog kvaliteta otiska. Kod nepravilno zategnutog sita, u
procesu tampe se moe desiti potiskivanje boje rakelom to moe izazvati razaranje ablone
ili guranje povrine sita na materijal za tampu bez efekta vraanja u prvobitni poloaj a to
izaziva prljanje na otisku. Kod viebojne tampe je ovo naroito vidljivo zbog poremeenog
registra (pasera) i to posebno u tehnikom podruju kod tampanja provodnih ploa. Nosa
tampajue informacije, ablona, bie proizvedena na razliite naine, od jednostavne rune
izrade do visoko tehnolokih metoda "Computer to Screen".
Runa izrada ablone:
Sljedee metode su posebno aktuelne u podruju Hobby aktivnosti ili u
umjetnikoj sito tampi "Serigrafiji":

Izrezivanje - za izradu rukom sjeenih ablona bie koriena folija kao nosei
materijal, koja e posle isjecanja tampajuih elemenata biti preneena i
"zalepljena" na sito.

Postoje folije za "peglanje" ili razgradnju sa pogodnim rastvaraima.

Prekrivanje - ablonski materijal se kao lak etkom nanosi na sito. Kopirni

predloak - negativ.

Ispiranje - kod ovog postupka se slikovna informacija (kasnije propusna za

boju) nanosi na sito sa vodorastvorljivim lakom a zatim se sito kompletno
premazuje ablonskim materijalom, jednom vrstom laka na bazi druge vrste
rastvaraa (naprimer aceton). Posle toga se prvobitni sloj vodorastvorljivog
laka ispire vodom pa tako tampajua mjesta postaju propusna za boju.

Oslojavanje i ispiranje se mogu kombinovati i menjati jedno sa drugim, tako

da se mogu proizvesti i dvobojne tampane grafike sa jednim sitom.

Fotomehanika izrada ablone

Danas najee primjenjeni nain izrade tamparske forme za sito tampu je
korienje fotomehanikog ablonskog materijala na bazi "Diazo".
Direktne ablone
ablonski materijal, UV otvrdnjavajui lak, bie pomou uljebljene posude
preliven preko sita i runo sa rakelom razneen po povrini sita ili jo bolje sa
pogodnim ureajem za oslojavanje postavljenim na iskoeno sito gdje je izvedeno
prelivanje.

strana 6

Tehnike tampe

____Sito tampa

Zbog kvaliteta ablonskog sloja i vee debljine sloja boje kod tampe, mora se sito
kod oslojavanja vie puta podvri procesu suenja i ponovnog oslojavanja i to
obostrano.
Indirektne ablone
Kod naroito visokih zahtjeva za preciznost i debljinu sloja ablone (naprimjer
provodnika na solarnim elijama ili odtampanim armaturama sa definisanom
debljinom nanosa boje) moraju se koristiti prednosti indirektnih ablona. Na
noseoj foliji postavljeni materijal sa tano definisanom debljinom sloja bie
osvjetljen, razvijen i tek zatim preneen na sito (zaljepljen ili upeglan).
Direktno-indirektne ablone
Na noseoj foliji postavljeni ablonski materijal bie najprije preneen na sito a
zatim kao direktna ablona osvjetljen i razvijen. Ova vrsta ablone bie
primjenjena kod vrlo preciznih poslova.

Slika 4. REM snimak fotomehaniki proizvedene forme sito tampe.

(a. Direktna ablona, b. Direktno-indirektna ablona (Kissel+Wolf)

Dalje mogunosti izrade ablone i sita su:

Rezanje na ploteru
Pomou grafikog i CAD programa mogu ablone biti direktno izrezane iz
odgovarajuih folija koje e zatim biti preneene na sito i zaljepljene. Ovaj proces
je uporediv sa izradom runo rezanih ablona.
UV projekcije za velike formate
Za smanjenje trokova filma kod izrade sita velikih formata osvjetljavanje se vri
projektorima koji fotoablone osvjetljavaju UV svetlom.

strana 7

Tehnike tampe

____Sito tampa

Slika 5. UV direktna projekcija kod osvjetljavanja ablone sito tampe.

Postupak mlazom mastila

Nekoliko proizvoaa nudi danas Ink Jet sisteme (Piezo - Drop on Demand) koji
odreenu UV nepropusnu boju (vosak ili mastilo) prskaju na konvencionalno
oslojeno sito prema odgovarajuoj slici za tampu. Naprskana boja zamenjuje film
- deluje kao pozitiv film. Kod procesa razvijanja Ink Jet boja e biti odstranjena a
neuvrena podruja isprana.

Slika 6. Oslikavanje forme sito tampe (izvedba maske) u Ink Jet postupku; votana boja,
rezolucija 1016 dpi (JetScreen, Lscher). Opaska: svijetla mjesta (votana boja)
odgovaraju slici otiska; votana boja de biti poslije osvjetljavanja isprana vodom.
UV osvjetljavanje uvrduje nepokrivene dijelove ablone.

Izrada krunih sita

Na bazi nikla proizvedene ravne forme (sita) bie odgovarajuim stezaima
spojene - zaljepljene ili zavarene. Kruna sita bez ava za dekoracionu tampu
bie proizvedena galvanskim putem.
tamparske forme iz galvansko proizvedenih sita (Stork)
Iz nikla galvanski proizvedena sita (ravna ili kruna) imaju naroitu primjenu kod
rotacione sito tampe. Za ovu vrstu sita postoji vie mogunosti izrade ablone:

strana 8

Tehnike tampe

____Sito tampa

- sito e biti oslojeno fotopolimerom a zatim konvencionalno (film) osvetljeno i

isprano.
- sito e prethodno biti oslojeno fotopolimerom a zatim u Ink Jet postupku naneeni
tampajui elementi da bi potom bilo osvjetljeno i isprano.
- sito e biti oslojeno fotopolimerom zatim osvjetljeno odnosno otvrdnuto; da bi
poslije toga CO2 laserom bili ispreni otvori u polimeru po mjeri tampajue slike.
- sito e biti specijalnim fotopolimerom popunjeno a zatim sa laserom (488nm)
direktno razvijeno. Neosvjetljeni dijelovi bie hemijski isprani.

a.

Slika 7. Galvanski proizvedena sita od nikla za rotacione sito tamparske maine.

tvora
b. izgled rotacione sito tamparske maine;
c. priprema cilindra sa ravnom formom (RotaPlate, Stork/Thieme)

strana 9

Tehnike tampe

____Sito tampa

3. SITO TAMPA NA RAVNIM POVRINAMA

Uglavnom se radi o tampi na plakatima i tampi malih tiraa. Veliki formati plakata
mogu se povoljno tampati u malim tiraima. Velika debljina sloja boje doputa obojavanje
sa visokim sjajem, postojanou otiska i tampanja rasterskih poslova u vie boja kao npr.:

Saobraajni vodei sistemi, table.

Velike povrine sa postojanim bojama (dugotrajno korienje).
Svjetlee armature.
Instrument skale.
Provodne ploe za elektroniku.

Sito tampa je zbog jednostavnosti i fleksibilnosti postupka podesna i za sljedee poslove:

tampanje tvrdih papira kairanih bakrom ili staklenim vlaknima,

ojaane epoksid smolaste ploe sa zatitom od nagrizanja,
omoguava neophodnu debljinu sloja boje u tampi i to odrava konstantno i u
velikim tiraima,
tampanje foto otpornika i solarnih elija sa specijalnim vezama kontaktnih mjesta,
tampanje kompakt diskova (CD),
tampanje tekstila,
tampanje keramike.

4. SITO TAMPA NA SAVIJENIM (KRUNIM) POVRINAMA

Skoro sva tijela sa ravnim, konveksnim i - ogranienim - konkavnim, ne suvie
struktuiranim povrinama mogu se tampati i tehnikama sito tampe. Pri tome jedva da ima
ogranienja u odnosu na vrstu materijala tampanih proizvoda. Keramika se u sito tampi
moe direktno otiskivati. Pri tome moraju biti koritene specifine boje i lakovi zbog kasnijeg
peenja proizvoda.
Plastini dijelovi ne mogu se uvijek tampati direktno zbog prihvatanja boje na
osnovnu povrinu; ona mora prethodno biti obraena zagrijavanjem, korona punjenjem
(razgraivanjem) ili nanoenjem osnovne boje.

strana
10

Tehnike tampe

____Sito tampa

Moe se takoe tampati na : staklene boce sa upeenim lakiranjem, plastine boce za

podruja prehrambene i hemijske industrije, igrake i lopte se mogu u vie radnih zahvata
kompletno prekriti tampom, ae - ukraavanje u svim bojama i velikim debljinama sloja,
naroito zlatna boja, reklamni proizvodi - upaljai, naliv pera, hemijske olovke, depni
noevi, raunari, knjige i drugi.

5. PRIMJERI MAINA ZA SITO TAMPU

Postoji mnotvo ureaja i maina za tehnike sito tampe, a neke od njih zajedno sa
slikama emo navesti u narednim pasusima:

stolovi za sito tampu

ureaji za viebojno tampanje tekstilnih proizvoda

poluautomatski stolovi za otiskivanje ravnih supstrata

strana
11

ureaji za tampanje zaobljenih tela

Tehnike tampe

____Sito tampa

viebojni automati za tampanje boca, aa i drugih proizvoda

rotacione maine za sito tampu

postoje i hibridne maine - kombinacije razliitih tamparskih postupaka

bojne sito maine za tampanje tekstilnih traka

ablonski tampai sa digitalnim prenosom slike na finu plastinu ablonu preko termo glava

strana
12

Tehnike tampe

____Sito tampa

ZAKLJUAK
Sito tampa i njeni proizvodi nalaze se svuda oko nas. U radnjama se mogu nai
reklamni posteri, sportske torbe, majice, naljepnice... Bez sito tampe na odjei, koja
predstavlja jednu od glavnih stavki u ivotu svakog od nas, bili bi uskraeni za jedinstven
dizajn koji nam prua udobno mjsto u modi ili pak van nje. Zato kad sljedei put budete
kupovali majicu ili torbu, pomislite kroz koje je sve faze njen dizajn proao, dok nije stigao
na vau procjenu. U industrijski primjenjenoj sito tampi koriste se potpuno automatizovane
maine - automati. Oni su opremljeni sa ureajima za ulaganje i izlaganje tabaka. esto se
takve mine opremaju sa vie tamparskih jedinica za viebojnu tampu i odgovarajue
projektovanim ureajem za suenje sa razliitim varijantama suenja (vreli vazduh, IRsuenje, UV-suenje).
Prednost sito tampe je visok kvalitet otiska i njegova trajnost. Toliko. Imamo li
reklamnu kampanju? Potrebu za kiobranima u jesen? Majicama pred letnju sezonu? Radne
kombinezone i opremu tokom cijele godine? Sito tampom otisak brenda je vidljiv i dugo
traje. Sito tampa je tehnika kojom je mogue ostvariti otisak na gotovo svim predmetima sa
ravnom povrinom. Pogodna je za tampu na plastici, drvetu, keramici i slinim podlogama
raznih oblika i namjena. Posebnu primjenu nalazi u tekstilnoj industriji za tampu
najraznovrsnijih tekstilnih materijala.
Ova tamparska tehnika je veoma popularna kada je re o velikim tiraima, jer iako je
inicijalna cijena via nego kod ostalih tehnika, cijena pojedinanog otiska u velikim serijama
je neuporedivo manja nego u drugim tamparskim procesima. Prednost otiska dobijenog kroz
proces sito tampe na ovaj nain je visok kvalitet, kao i njegova trajnost. To je razlog zato se
prilikom izrade najkvalitetnijih reprodukcija poznatih slika, kao tehnika iskljuivo koristi sito
tampa.
Postupkom sito tampe otisak se dobija kroz tamparsku formu, koja se radi od svile,
najlona ili poliestra, zategnute na ramu. Ramovi za sito tampu napravljeni su od drveta,
metala i plastike. Prvobitno se na zategnutu formu nanosi nepropusni sloj, koji se kasnije u
toku tampe uklanja, nakon ega slijedi potiskivanje boje u zahtjevanom sloju za dobijanje
otiska. Kvalitet reprodukcije zavisi od vrste materijala od kog je napravljeno sito. Ranije su
se masovno koristile svilene tkanine, koje su danas zamjenjene sintetikim, prilikom ega
nije znaajnije naruen kvalitet otiska. Ukoliko je broj otvora na situ vei, kvalitet otiska e
biti bolji, meutim boja e tee prolaziti kroz otvore.
Prednosti sito tampe u odnosu na druge vrste tampe:
- kvalitetan i postojan otisak
- mogunost tampe na gotovo svim materijalima
- najbolje rjeenje za tampu na tekstilu
- najbolji izbor za velike serije i tirae

strana
13

Tehnike tampe

____Sito tampa

LITERATURA
1. D. Novakovi N. Kaikovi, Propusna tampa, FTN izdavatvo, Novi Sad, 2013.
2. V. Srbin, Forma Magini otisci sito tampe, asopis studenata grafikog
inenjerstva i dizajna, FTN izdavatvo, Novi Sad, 2007.
3. Wikipedia, http://sr.wikipedia.org/wiki/, stranica posjeena: 22:00,
12.12.2014.

strana
14