Psychologia muzyki i jej centralne zagadnienie: suchanie muzyki

Niniejsza wypowied bazuje na niezwykle interesujcej publikacji Zofii Lissy,

polskiej muzykolog, ktra studiowaa fortepian oraz teori muzyki w Konserwatorium
Polskiego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie, a swoj nauk kontynuowaa rwnie u
polskich filozofw: Kazimierza Twardowskiego i Romana Ingardena.
Psychologia muzyki jest dziedzin nauki, ktra w Polsce jak dotd nie jest
waciwie uprawiana. Ani psychologowie, ani muzykologowie nie podejmuj tego rodzaju
bada, z prostej przyczyny: psychologia muzyczna jest nauk niejako pograniczn. Wymaga
wiedzy z zakresu psychologii oglnej jak i zrozumienia muzyki, oraz znajomoci jej
teoretycznych podstaw, orientacji w dziedzinie nauki o muzyce, czyli muzykologii. Nie
wystarczy, eby psycholog lubi sucha muzyki i co tam o niej wiedzia i na odwrt nie
wystarczy muzykolog, ktry wie prawie-e-nic o psychologii. Na to trzeba opanowania obu
dziedzin, co jest niestety rzadkie i trudne.
Prosz pozwoli, ze omwi pokrtce przedmiot, granice i metody bada tej gazi
nauki:

Przedmiot bada psychologii jest to zesp zjawisk psychicznych

wystpujcych przy suchaniu muzyki, og funkcji skadajcych si na tzw.
przeycie muzyczne.
Granice tworz
z jednej strony:
1. Nauki przyrodnicze
2. Badania akustyki muzycznej
3. Badania fizjologii suchu - badania nad istot podniet
suchowych, ktre tworz nieodzowny warunek powstania
przeycia muzycznego
4. Badania nad drogami, na ktrych to przeycie dochodzi do
skutku
z drugiej strony psychologia muzyki graniczy z:
1. Filozofi muzyki, badajc istot tej sztuki niezalenie od
podmiotu przeywajcego
2. Estetyk muzyczn
3. Psychologi i teori muzyki zajmujc si opisem struktur
dwikowych, ktre tworz przedmiot przey muzycznych

Metody badawcze psychologii muzyki na ktrych nauka ta zdobywa swe wyniki i

potwierdzenia s dwojakie:
z jednej strony eksperyment
z drugiej strony introspekcja

Centralnym zagadnieniem psychologii muzyki jest zagadnienie suchania muzyki:

1) Suchanie muzyki to nie tylko bierne poddanie napywajcym na nas falom
dwikowym, ale rwnie aktywna praca suchacza, polegajca na uporzdkowaniu
pynnej masy dwikw w pewne caoci, ktry byyby muzycznie sensowne. Na
koniec suchacz winien te caoci uj jako formy wyrazu jakiej gbiej lecych,
psychicznych treci. Bez tej wsppracy percypowanie muzyki byoby tylko
doznawaniem chaotycznej masy wrae dwikowych, nic nie znaczcych i nic nie
wyraajcych;
2) Aby mc sucha muzyki trzeba przede wszystkim mc odbiera wraenia dwikowe
i rnicowa je pod wzgldem barwy, siy, wysokoci itd. Wraenie dwikowe
zachodzi wtedy, gdy jest tzw. podnieta suchowa oraz organ suchowy (ucho). Osoby,
ktre wskutek wrodzonych dyspozycji nie maj zdolnoci rnicowania wrae
dwikowych lub s one minimalne, nie mog sucha, ani przeywa muzyki;
3) Sfera przestawie muzycznych wznosi si na sferze wrae dwikowych i jest
zasadnicza dla przeycia muzycznego. Jest ona wynikiem aktywnego ustosunkowania
si psychiki suchacza do odbieranych wrae. Czynno ta, wykonywana
podwiadomie, polega na wizaniu wrae w muzyczne caoci. Docieraj one od razu
jako pewne caoci w sobie zoone, a jedynie wtrnie mona z tych caoci
wyizolowa poszczeglne wraenia dwikowe. W kadej fazie przeywania jakiego
utworu ujmujemy aktualnie wyaniajce si struktury, ale zarazem odnosimy je do
poprzednio syszanych, oraz antycypujemy w wyobrani te, ktre maj nadej.
4) Powstaje pytanie: wedle jakich wytycznych odbywa si w nas to strukturyzowanie?
Czy jest to rzecz wycznie subiektywna czy posiada pewne zaczepienie o
waciwoci przedmiotu przeywanego? I czy kady z milionw ludzi strukturyzuje w
ten sam sposb?
Mono caociowego ujmowania suchanej muzyki rozwija si w nas
stopniowo, a opiera si na acuchach asocjacji, ktre si w nas wytwarzaj dziki
wieloletnim dowiadczeniom muzycznym. Czynno ta odbywa si niewiadomie,
dopki muzyka przez nas percypowana nadaje si do takiego typu strukturowania,
ktre wspiera si na zmagazynowanych w nas acuchach kojarzeniowych i
przedstawieniach muzycznych:
- nie wszyscy ludzie maj w tej samej iloci i w tym samym kierunku
wyksztacone przedstawienia muzyczne. Musimy si te liczy z faktem, e nie
wszystkie utwory powstay w tej samej epoce, ktrej kategorie konstrukcyjne
stay si podstaw naszych przedstawie muzycznych. Na jakiej wic
podstawie moemy sucha takiej muzyki? W pierwszej chwili nie potrafimy,
gdy stosujemy do niej te same schematy przedstawieniowe, ktre
wytworzylimy sobie na innej muzyce i ktre na kadym kroku okazuj si tu
niepotrzebne, a nawet faszywe. Ta nowa muzyka przekrela nam nasze
wyobraenia, a nasze antycypacje nie znajduj potwierdzenia. Muzyka ta
wydaje si nam chaosem lunych, niepowizanych ze sob dwikw.
Przestaje by przedmiotem doznania estetycznego, dopki nie rozszerz si
nasze dotychczasowe przedstawienia muzyczne. Czowiek spotykajcy si
nagle z kompozycj sprzed 400 lat, nie posiada odpowiednich chwytnikw
psychicznych i nie umie jej w sposb odpowiedni jej strukturowa.

Z tych wszystkich problemw wynika jasno, jak wanym i centralnym

procesem przy suchaniu muzyki jest czynno ujmowania caociowego. To
ona decyduje o tym czy odbierane kompleksy wrae staj si czym wicej
anieli tylko wraeniami, a tym samym stanowi intelektualne podoe
estetycznego doznawania muzyki. Dopiero na tej podstawie nadbudowuj si
dalsze funkcje psychiczne zwizane ze suchaniem. Jedn z waniejszych jest
skierowywanie si do tych treci, ktre si poprzez suchan muzyk
ujawniaj.
- z kwesti t wkraczamy na teren filozofii muzyki, dotykamy niesychanie
wanego problemu, tzw. treci w muzyce. Wbrew panujcej do niedawna
Hanslickowskiej teorii wedle ktrej jedyn treci w muzyce jest forma jej
brzmie dzisiejsza filozofia muzyki utrzymuje, e i poprzez struktury
muzyczne ujawniaj si nam pewne treci pozamuzyczne. Nie s to jednak
treci realne wyjtkiem jest muzyka programowa. Muzyka trafia do
czowieka nie tylko jako konstrukcja czysto dwikowa, ale ujawnia poprzez
siebie jeszcze co innego, odmiennego od siebie samej. Struktury dwikowe
s wyrazem pewnych treci, nie dajcych si na razie naukowo zbada i
sprecyzowa. Percepcja muzyczna moe doj do skutku bez wiadomego
intendowania do tych jakoci muzycznych, jednak aby nie tylko percypowa
struktury dwikowe, ale take przey estetycznie cao utworu, konieczny
jest element tzw. wczuwania si. Bez tego suchanie byoby rzecz czysto
intelektualn. Suchanie czysto intelektualne jest dla waciwego przeycia
estetycznego niewystarczajce. Suchajc w ten sposb moemy o danej
kompozycji powiedzie, e bya interesujca, ale nie, e bya pikna. Dopiero
wspdziaanie obu czynnikw intelektualnego ujmowania struktur
brzmieniowych i intuicyjnego intendowania do jakoci poprzez te struktury
ujawnianych, dopiero na tym podou powstaje ostatni wspczynnik przeycia
muzycznego: reakcja emocjonalna, uczucie estetyczne.
Na suchanie muzyki skadaj si zatem nastpujce czynniki:
Odbieranie wrae, ktre same nigdy nie s nam dane, ale zawsze jako
elementy pewnych caoci
Przedstawienia muzyczne, a wic ujcia pewnych caoci melodycznoharmoniczno-rytmicznych, wynikajce z aktywnego nastawienia
suchacza wobec odbieranych wrae dwikowych
Intencja do zawartoci pozamuzycznej struktur brzmieniowych, ktr to
zawarto, ze wzgldu na charakter powstajcej tu problematyki,
nazwijmy jakociami metafizycznymi
Uczucia estetyczne powstajce na podou drugiego lub trzeciego
czynnika, albo obu razem.
Do podstawowych czynnikw przeycia estetycznego doczaj czasem inne, ktre
silnie wpywaj na charakter aktualnego doznania. Jeden z waniejszych to moment
subiektywnych kojarze. Przykadowo marsz aobny Chopina zupenie inaczej
przeyje ten, kto niedawno straci kogo bliskiego. Zalenie od typu suchacza
kierunek kojarze wicych si z danym utworem bdzie odmienny. Ten sam utwr
jako przedmiot estetycznego doznania wywouje u rozmaitych suchaczy rozmaite
reakcje. Reakcja ta zaley od oglnego ustosunkowania si danego suchacza do

muzyki, od jego wrodzonych dyspozycji, muzykalnoci, od jego wyksztacenia w tej

dziedzinie itd.
Tu wchodzimy na teren innego zagadnienia, tzw. rozumienia muzyki.
Jeli mwimy, e muzyka z XIV wieku lub wspczesna jest dla nas niezrozumiaa,
oznacza to, e nie moemy uj jej tymi przedstawieniami muzycznymi, ktre s nam
bliskie. Niezrozumiao jakiej muzyki nie ley w niej samej, ale w suchaczach,
ktrzy nie posiadaj wyksztaconych tych przedstawie muzycznych, jakie s dla tej
muzyki odpowiednie.
Jedyne dokadne i wieloletnie osuchanie si z muzyk rozmaitych epok i
stylw wytwarza w suchaczu odpowiednie dla kadego z nich przedstawienia, jednak
zawsze najbliszy bdzie mu ten styl, na ktrym si wychowa.
Innego typu niezrozumiao wynika nie z braku moliwoci strukturowania,
ale z faktu rnic treci ujawnianych przez muzyk, np. struktury dwikowe
wystpujce w muzyce Chopina, mog rwnie dobrze znale swe zastosowanie w
muzyce Brahmsa, jednak to rodzaj treci, ktre ujawniaj si w muzyce Chopina, s
obce tym, ktrym odpowiada Brahms.
Rozumienie muzyki w sensie najoglniejszym to zespolenie wszystkich
zjawisk psychicznych wywoanych przez muzyk w pewn cao, ktr wiadomie
odnosimy do suchanego utworu.
Jak widzimy, mona do rozmaicie pojmowa problem rozumienia muzyki,
jak rozmaicie mona j przeywa i sucha.