A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato.

IES Antn Losada 1

BLOQUE III A POBOACIN E URBANIZACIN
TEMA 1 A poboacin espaola.
ESQUEMA DA UNIDADE
1.1. Introducin: as fontes demogrficas.
1.2. Os movementos naturais da poboacin.
1.3. Mobilidade espacial da poboacin e debate sobre a inmigracin.
1.4. A estrutura demogrfica: idade, sexo e actividade econmica.
1.5. Distribucin espacial.
1.6. A poboacin galega.
TEMAS (pregunta terica)
Movementos naturais da poboacin.
- Natalidade, mortalidade e fecundidade no rxime demogrfico actual.
- Desequilibrios territoriais no movemento natural da poboacin.
Mobilidade espacial da poboacin.
- O xodo rural.
- A inmigracin.
PRCTICOS
- Calcular e analizar o ndice sinttico de fecundidade dun concello, provincia, etc.a partir dos
datos do INE ou IGE.
- Comentar e comparar pirmides de poboacin.
- Grfica da evolucin da poboacin activa de Espaa, Galicia, nos ltimos 25 anos.
- Grfica da transicin demogrfica en Espaa.
- Grfica ou estatsticas coa variable de xnero (actividade, estudos feminina).
- Mapas das porcentaxes de inmigrantes por provincia ou CCAA.
- Grfica da emigracin galega.
- Mapas e grficos de ocupacin por sectores econmicos.
VOCABULARIO
Poboacin Activa, Esperanza de Vida, Rxime Demogrfico, Censo de Poboacin, Saldo Migratorio,
Taxa de Fecundidade, Transicin Demogrfica, Padrn Municipal. (8)
1.1. INTRODUCIN: AS FONTES DEMOGRFICAS.
En xaneiro do 2014 Espaa tia 46.507.760 habitantes, case 700.000 menos que no 2011,
cando acadou o mximo de poboacin (47.190.493 habitantes), segundo o Instituto Nacional
de Estadstica. O descenso dbese ao crecemento da emigracin como consecuencia da
crise econmica e o descenso da inmigracin.
A mediados do sculo XX Espaa tia 28 millns de habitantes. Na dcada dos sesenta o
crecemento foi moi alto, polo descenso da mortalidade e o mantemento da natalidade. A
partir de 1975, cando Espaa tia 35.484.455 habitantes, o crecemento foi moi baixo,
debido ao forte descenso da natalidade. A chegada masiva de inmigrantes e o aumento da
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 2
natalidade desde o 2001 (41 millns de habitantes) fixeron medrar a poboacin ata o inicio
da crise econmica no 2008, que cambiou a tendencia da inmigracin e da natalidade.
Saldo migratorio negativo, descenso da fecundidade e envellecemento da poboacin son as
caractersticas mis salientables do presente demogrfico espaol, anda que con acusados
contrastes entre as distintas rexins.
- AS FONTES DEMOGRFICAS
A xeografa da poboacin estuda as relacins entre a poboacin e o espazo. Para iso
apiase noutras ciencias, como a demografa, que analiza a poboacin cuantitativamente, a
partir dos datos proporcionados polas fontes demogrficas:
- O censo de poboacin o reconto individualizado da poboacin do pas nun momento
determinado. Recolle datos demogrficos, econmicos e sociais da poboacin: total de
efectivos, sexo, idade, estado civil, lugar de nacemento, nacionalidade, idioma, nivel de
estudos, caractersticas econmicas... O censo realzase en Espaa cada dez anos
(desde o 1981, nos acabados en 1).
- O Padrn municipal o rexistro das vecias e vecios dos termos municipais. Recolle
tamn datos demogrficos, econmicos e sociais da poboacin. un documento
dinmico, vivo, xa que cando unha persoa se traslada a vivir a outro municipio ten a
obriga legal de empadroarse nel. De a que sexa denominado Padrn continuo de
poboacin.
- O Rexistro civil anota nacementos, matrimonios e defuncins. Con estes datos o INE
(Instituto Nacional de Estatstica ) elabora os libros de Movemento Natural de Poboacin.
- Outras fontes demogrficas son as estatsticas, que recompilan datos procedentes de
diversas fontes, e as enquisas, que ofrecen informacin mis detallada, pero sobre
mostras moi inferiores. Entre as mis utilizadas estn os Anuarios Estatsticos do INE, a
Enquisa de Poboacin Activa...
1.2. OS MOVEMENTOS NATURAIS DA POBOACIN. OS RXIMES DEMOGRFICOS.
O movemento natural da poboacin o crecemento ou decrecemento da poboacin dun
lugar por causas naturais, dicir, polo balance entre a natalidade (nmero de nacementos
nunha poboacin nun ano) e a mortalidade (nmero de defuncins nunha poboacin nun
ano). O crecemento natural ou vexetativo a diferenza entre a natalidade e a
mortalidade. Existen diversas taxas para medir factores relacionados co movemento natural
da poboacin.
Cadro de taxas de indicadores demogrficos
TF (Taxa de Fecundidade) = N Nacidos vivos X 1000 / n de mulleres frtiles (15-49 anos)
ndice sinttico de fecundidade: Media de fillos por muller en idade frtil. Para que unha
xeracin se substita a si mesma a media debe de ser de 2,1 fillos por muller.
TN (Taxa de natalidade) = N de Nacementos nun ano X 1000 / n de habitantes.
TM (Taxa de mortalidade) = N de Mortes nun ano X 1000 / n de habitantes.
TMI (Taxa de mortalidade infantil) = Falecidos menores de un ao X 1000 / n total de
nacementos nese ano.
Esperanza de vida: Relaciona o nmero de anos vividos por todos os habitantes co nmero de
individuos que compoen a poboacin.
TCN (Taxa de crecemento natural) = TN TM
CN (Crecemento natural) = Total de nacementos Total de defuncins
- OS RXIMES DEMOGRFICOS
Na evolucin do movemento natural da poboacin espaola distnguense tres etapas ou
rximes demogrficos ao longo dos cales a natalidade, a mortalidade e o crecemento
natural presentan trazos homoxneos. Estas etapas son o rxime demogrfico antigo, a
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 3
transicin demogrfica e o rxime demogrfico moderno. O paso dunhas a outras foi mis
tardo ca noutros pases europeos.
a. O Rxime Demogrfico Antigo: ata principios do sculo XX
Caracterzase por altas taxas de natalidade e de mortalidade e un crecemento natural baixo.
En Espaa mantvose ata principios do s. XX.
A natalidade presentaba valores elevados. As sas causas eran as seguintes:
- O predominio dunha economa e dunha sociedade rurais, nas que a descendencia
comezaba a traballar moi cedo no campo. Os nenos eran moi baratos de manter e
aseguraban o porvir de nais e pais, dado que non haba seguros de accidente, de
xubilacin...
- A inexistencia de sistemas eficaces para controlar os nacementos.
A mortalidade xeral era alta e cambiante. As sas causas eran o baixo nivel de vida e as
malas condicins mdicas e sanitarias.
- A dieta alimentaria era escasa e desequilibrada por falta de protenas. Como
consecuencia, a maiora da poboacin estaba desnutrida e debilitada.
- As enfermidades infecciosas transmitidas a travs do aire (tuberculose, bronquite,
pulmona, gripe) ou da auga (diarreas) tian alta incidencia, favorecida polo atraso da
medicina e a falta de hixiene.
Ademais da elevada mortalidade xeral haba momentos de mortalidade catastrfica
causada por epidemias, guerras e malas colleitas de cereais, que provocaban a fame e a
morte de milleiros de persoas. A mortalidade infantil era moi elevada.
Como resultado das altas taxas de natalidade e de mortalidade o crecemento natural
era baixo e presentaba oscilacins debidas s crises de sobremortalidade.
b. A Transicin Demogrfica: 1900-1975
O paso entre o rxime demogrfico antigo e o actual chmase transicin demogrfica. Esta
etapa caracterzase pola diminucin suave da natalidade, un brusco descenso da
mortalidade e, en consecuencia, un elevado crecemento natural.
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 4
A natalidade descendeu de forma suave e descontinua, alternando perodos de maior
decrecemento con outros de recuperacin, en relacin cos acontecementos histricos.
Despois do crecemento nos anos vinte, descendeu como consecuencia da crise econmica
de 1929 e a Guerra Civil (1936-1939). A crise da posguerra fixo que a natalidade non se
recuperara ata 1956, inicindose unha recuperacin da natalidade que se coece como
baby boom posblico atrasado, relacionado co crecemento econmico dos anos sesenta.
A mortalidade xeral descendeu notablemente e de forma constante, ags nos dous
nicos momentos de mortalidade catastrfica: a gripe de 1918 e a Guerra Civil. As causas
do descenso foron os avances mdicos e sanitarios, o aumento do nivel de vida con
mellora da dieta e o incremento do nivel educativo e cultural.
A mortalidade infantil tamn diminuu durante esta etapa, grazas s progresos na pediatra
e na alimentacin infantil e mellora do coidado materno.
Como consecuencia, o crecemento natural da transicin foi alto.
c. O Rxime Demogrfico Actual: a partir de 1975
Caracterzase por baixas
taxas de natalidade e de
mortalidade, e un escaso
crecemento natural.
O afundimento da
natalidade produciuse desde
1975 e foi mis tardo e
brusco ca no resto dos pases
de Europa occidental. A taxa
de natalidade hoxe moi
baixa (non chega as 10 por
mil) debido s cambios
socioeconmicos. A crise de
1973 provocou un aumento
do paro e das dificultades
para formar unha familia,
pero o descenso dbese sobre todo aos cambios de mentalidade desde o inicio da
transicin democrtica.
O cambio de mentalidade na sociedade reflctese na diminucin da influencia relixiosa, a
despenalizacin e difusin dos anticonceptivos, a despenalizacin do aborto, a
incorporacin das mulleres ao mundo laboral remunerado, a preponderancia das relacins
de parella sobre as reprodutoras, e o xurdimento de formas familiares distintas.
O aumento do nivel de vida e do nivel cultural cambiou a valoracin de fillas e fillos. O
progreso da proteccin social fixo que estes non sexan vistas como seguro da vellez de nais
e pais, senn que se aprecia a sa formacin e benestar, polo que se prefire ter menos fillas
e fillos e atendelos mellor. Ademais a aspiracin a melloras materiais, a gozar do tempo
libre, etc. compite coa decisin de ter descendencia.
A mortalidade mantense en cifras baixas (menos do 9 por mil) e a esperanza de vida
segue aumentando. As causas da mortalidade xeral cambiaron. Dimine a importancia das
enfermidades infecciosas e
aumentan as enfermidades
cardiovasculares, o cancro e os
accidentes de trfico. Ademais est
aumentando a incidencia de
enfermidades relacionadas co
avellentamento da poboacin. O
aumento das persoas ancis, no
total da poboacin, fai que aumente
a taxa de mortalidade lixeiramente.
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 5
A mortalidade infantil tamn baixa.
O descenso da mortalidade presenta diferenzas entre os sexos e entre as profesins:
Por sexos, a esperanza de vida maior para as mulleres, debido a razns biolxicas e
socioculturais. As mulleres teen maior fortaleza biolxica por motivos hormonais a
inmunolxicos. En cambio
os homes teen un estilo de
vida que entraa maior risco
(guerras, accidentes, hbitos
nocivos, etc.).
Entre profesins, a
mortalidade maior canto
menor a cualificacin
profesional
O crecemento natural actual
moi pequeno como
consecuencia das baixas taxas
de natalidade e mortalidade.
- OS DESEQUILIBRIOS TERRITORIAIS NO MOVEMENTO NATURAL DA POBOACIN
Anda que actualmente as taxas de natalidade, mortalidade
e de crecemento natural son baixas en todo o territorio
estatal, existen contrastes debidos diferente estrutura por
idades (grao de mocidade ou avellentamento da poboacin).
O distinto comportamento tradicional da natalidade
dbese s diferenzas no desenvolvemento econmico.
Entre 1950 e 1975 estas diferenzas causaron movementos
migratorios entre os territorios agrarios do interior e as reas
urbanas e industriais da periferia e Madrid. Ao afectarlle as
migracins principalmente poboacin nova, provocou o
avellentamento demogrfico dos territorios emigratorios (co
consecuente descenso da natalidade e aumento da
mortalidade) e o rexuvenecemento dos territorios
inmigratorios (aumento da natalidade e diminucin da
mortalidade). A crise econmica de 1973, que incidiu
duramente s zonas industrais tradicionais
(desindustrializacin e paro), detivo as migracins interiores
e provocou descensos da natalidade nos territorios
industriais.
As comunidades autnomas con taxas de natalidade
superiores media son as que presentan un conxunto de
poboacin mis nova, por teren tradicionalmente taxas de
natalidade relativamente mis altas (Andaluca, Murcia,
Baleares, Canarias, Ceuta e Melilla) ou un importante
desenvolvemento econmico xerador de fortes procesos
inmigratorios no pasado recente (Madrid, Catalua, Valencia
e Navarra). Estas comunidades presentan na actualidade
taxas de mortalidade inferiores media espaola e crecemento natural positivo.
As comunidades autnomas con taxas de natalidade inferiores media son as que
presentan un conxunto de poboacin mis envellecida, por se veren afectadas no pasado
por unha forte emigracin (Galiza e as comunidades do interior peninsular) ou por resultar
moi prexudicadas pola crise de 1973 (a cornixa cantbrica). Estas comunidades presentan
na actualidade taxas de mortalidade superiores media espaola e un crecemento
natural negativo.
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 6
1.3. MOBILIDADE ESPACIAL DA POBOACIN E DEBATE SOBRE A INMIGRACIN.
As migracins son movementos de poboacin no espazo. Distinguimos entre emigracin,
ou sada da poboacin desde o seu lugar de orixe, e inmigracin, ou chegada de
poboacin a un lugar de destino.
O saldo migratorio, o balance entre a inmigracin e a emigracin (SM= I E). Se o
balance positivo indica inmigracin, e se negativo, emigracin.
- AS MIGRACINS INTERIORES
Son os movementos de poboacin
dentro das fronteiras do pas.
Podemos diferenciar entre as
tradicionais (ata 1975) e as actuais.
a. As migracins interiores
tradicionais
Desenvolvronse entre o ltimo terzo
do sculo XIX e a crise econmica de
1973. Estiveron protagonizadas por
xente do campo, que se dirixiu por
motivos laborais s grandes cidades
industrializadas.
Cabe distinguir dous tipos de
migracins interiores tradicionais: as
migracins estacionais e temporais, e
o xodo rural
- As migracins estacionais e
temporais tiveron o se auxe entre
o ltimo terzo de XIX e a dcada
de 1960, e afectronlle
poboacin campesia. Podan ser
desprazamentos estacionais a
outras reas rurais para realizar
labores agrarias (sega, vendima,
recoleccin de olivas...), ou ben desprazamentos temporais cidade para realizar
tarefas non agrarias (por exemplo na construcin).
- O xodo rural tivo lugar, sobre todo, entre 1900 e 1975. unha migracin entre reas
rurais e urbanas con carcter definitivo ou de longa duracin. As persoas que emigraban
procedan de zonas agrarias atrasadas de Galicia, do interior peninsular e de Andaluca.
Dirixronse primeiro s zonas industriais de Catalua, o Pas Vasco e Madrid, e mis
tarde tamn s zonas tursticas de Levante, Baleares e Canarias. Pdense distinguir
catro etapas:
o No primeiro terzo do sculo XX estivo motivado polo exceso de brazos no
campo, polo inicio da mecanizacin. O xodo viuse favorecido pola oferta de
postos de traballo nas zonas industriais e polo auxe das obras pblicas nos anos
vinte.
o Na Guerra Civil e na posguerra, o xodo rural estancouse. As cidades sufriron
graves problemas de abastecemento, a oferta de traballo na industria reduciuse.
o Entre os anos 1950 e 1975 o xodo rural acadou a seu maior volume. As causas
foron a crecemento demogrfico; a crise da agricultura tradicional pola
mecanizacin; o auxe industrial, que xerou postos de traballo nas cidades; e o
apoxeo do turismo no litoral mediterrneo e insular, que creou tamn unha oferta
laboral nos servizos tursticos e na construcin. As, as zonas inmigratorias
formaron dous eixes: o do Mediterrneo (desde Girona a Alacant, e Baleares) e a
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 7
do Ebro (desde Tarragona ao Pas Vasco a travs de Zaragoza e de Navarra). A
eles unase Madrid, no centro da Pennsula.
o Desde 1973 o xodo rural decaeu. A partir da crise industrial, as zonas
tradicionalmente emigratorias reduciron as sas sadas s reas industriais
afectadas, e mesmo se converteron en inmigratorias polos retornos.
o Actualmente os saldos migratorios positivos corresponden a Baleares, Canarias
e ao litoral mediterrneo, grazas ao turismo, agricultura de exportacin e
pequena industria.
b. As migracins interiores actuais
A procedencia das persoas
emigrantes xa non
maioritariamente rural, senn que
proveen tamn de municipios
urbanos.
O destino tamn experimentou
cambios: as migracins entre
comunidades diminuron, anda que
non se alteraron substancialmente
as sas direccins, que continan
tendo como destino prioritario o
arco mediterrneo e o val do Ebro.
Intensificronse as migracins
dentro da propia provincia ou
comunidade, entre as reas con
escaso desenvolvemento e os
centros locais de actividade
econmica (entre as aldeas e as
vilas). No mbito municipal, os
municipios urbanos de maior
tamao, especialmente as grandes cidades industrializadas, perderon capacidade de
atraccin a favor dos medianos ou pequenos.
As causas das migracins e o perfil das persoas que emigran son diversos, o que deu lugar
a distintas correntes migratorias:
- As migracins residenciais son principalmente entre a cidade central e a periferia.
Afctalles, sobre todo xente nova, que buscan vivendas mis baratas ou mellor
calidade ambiental.
- As migracins laborais responden a motivacins de traballo a estn
protagonizadas por persoas adultas novas, dirixndose cara as zonas de maior
desenvolvemento econmico.
- As migracins de retorno rural supoen o regreso da poboacin aos municipios
rurais (xubilacins ou persoas que quere unha vida mis tranquila e en contacto coa
natureza).
- Os movementos habituais da poboacin son desprazamentos peridicos por
motivos de traballo e de lecer (movementos pendulares entre lugar de residencia e
traballo, movementos de fin de semana...).
c. Consecuencias das migracins interiores
As migracins interiores tradicionais e actuais tiveron importantes consecuencias:
a) As migracins interiores tradicionais, especialmente o xodo rural, son as
responsables dos desequilibrios na distribucin da poboacin: pouca poboacin no
interior e grandes densidades na periferia. Tamn influron na estrutura por sexo e
por idade (avellentamento). Ao marchar a xente mis nova e capacitada, descendeu
a produtividade e o rendemento econmico nas reas de sada. Nas cidades a
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 8
inmigracin masiva provocou problemas de solo urbano, de vivenda, de circulacin e
de postos escolares; producronse problemas de integracin, ao pasar dunha
comunidade rural a unha gran sociedade urbana; as zonas de procedencia quedaron
abandonados e deteriorndose ecosistemas tradicionais, sobre todo de montaa.
Nas grandes cidades o crecemento acelerado debido inmigracin creou problemas
de contaminacin atmosfrica, rudo...
b) As migracins interiores actuais
tamn teen destacadas
consecuencias: As migracins
residenciais causan o avellentamento
de poboacin das reas urbanas
centrais emisoras; elevados
incrementos de poboacin nas
periferias receptoras, que esixen
dotacins de equipamentos e servizos;
as migracins laborais acrecentan os
desequilibrios demogrficos e
econmicos no interior das provincias
e das comunidades autnomas; as
migracins de retorno rural provocan nas zonas rurais receptoras avellentamento da
poboacin polo retorno de persoas xubiladas, pero tamn a creacin de negocios e
actividades novas, como pode ser o turismo rural...; os movementos pendulares
ocasionan serios problemas de circulacin nos accesos s cidades nas horas punta.
- AS MIGRACINS EXTERIORES
Son os movementos de poboacin fra das fronteiras do propio pas. Desde mediados do
sculo XIX ata a crise de 1973, Espaa foi un pas de emigrantes cun destino tradicional en
Amrica e en Europa occidental. A partir de entn, e ata a crise actual, paralizronse as
migracins exteriores e Espaa converteuse nun pas inmigratorio.
a. A emigracin transocenica
A emigracin a ultramar dirixiuse principalmente a Amrica Latina. Nela poden distinguirse
das etapas de auxe e das de crise.
A primeira etapa de auxe, desde mediados do sculo XIX ata a Primeira Guerra
Mundial (1914). Desde 1853 o Goberno espaol eliminou os obstculos emigracin e os
pases latinoamericanos iniciaron unha poltica de atraccin de inmigracin para poboarse e
explotar os seus recursos econmicos. Nesta etapa, a maiora da emigracin era de
procedencia atlntica (galega, asturiana e canaria) e o seu destino principal era Arxentina
(actividades agrarias na Pampa ), Cuba (agricultura ) e Brasil (plantacins de caf).
Foi unha emigracin causada pola estrutura agraria nos lugares de orixe (reas atrasadas,
minifundistas e con alta densidade de poboacin ). O perfil caracterstico desta emigracin
era masculina, dedicado agricultura e de baixo nivel de cualificacin.
A emigracin transocenica decaeu entre as das guerras mundiais (1914 1945). As
causas foron a inseguridade creada pola Primeira Guerra Mundial, a crise econmica de
1929 que levou aos pases de acollida a establecer cotas anuais de inmigracin; na Guerra
Civil (1936- 1939) e a posguerra foi difcil sar ao exterior.
Entre 1945 e 1960 a corrente ultramarina recuperouse, anda que sen acadar as cifras de
principios ce sculo. Foron decisivos a autorizacin para sar libremente de Espaa a partir
de 1946, o levantamento do illamento internacional da ONU en 1949 e o cambio de actitude
dos EEUU respecto ao rxime franquista. En canto procedencia, Galiza continuaba sendo
a principal rexin emigratoria, seguida de Canarias. O destino prioritario foi agora
Venezuela, polo petrleo, seguida de Arxentina e Brasil.
Desde 1960 a emigracin ultramarina descendeu, ao entrar en competencia coa
emigracin a Europa. Actualmente mantense en cifras moi baixas e predominan os retornos.
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 9
b. A emigracin a Europa
A emigracin permanente a Europa (con contrato dun ano ou mis de duracin) tivo tres
etapas ben diferenciadas:
Ata mediados do sculo XX dirixiuse principalmente a Francia. Estaba integrada por
agricultores estacionais, obreiros da construcin e mulleres de servizo domstico, que
procedan principalmente do campo levantino, e mas tarde por refuxiadas e refuxiados
polticos da Guerra Civil. A Segunda Guerra Mundial puxo fin a esta etapa.
O perodo comprendido entre 1950
e 1973 foi o de maior auxe da
emigracin a Europa debido rpida
reconstrucin econmica en Europa
occidental trala Segunda Guerra
Mundial, que favoreceu unha ampla
oferta de emprego, e ao estmulo
desde Espaa, polo forte crecemento
demogrfico, o excedente de
poboacin agraria, a insuficiencia da
industrializacin para absorbela e o
aumento do paro causado polo Plan
de Estabilizacin. A emigracin
proceda maioritariamente de
Andaluca e Galicia, e os seus destinos principais foron Francia, Alemaa e Suza. O perfil
era o de mulleres e homes pouco cualificados, que desempearon os traballos mis duros,
perigosos e peor pagados.
A partir de 1973 a emigracin permanente a Europa decaeu. A crise enerxtica provocou
paro nos pases de Europa occidental e fixo diminur a contratacin de man de obra, de xeito
que houbo moitos retornos. Desde entn a emigracin a Europa mantense en cifras baixas.
Ata o 2008 , sobre todo, unha emigracin de temporada (ata tres meses) e temporal, para
traballar en tarefas agrarias, na industria ou na construcin. A emigracin permanente
reprtese entre Francia, Reino Unido e Alemaa.
c. Consecuencias das migracins exteriores
As migracins exteriores tiveron importantes consecuencias demogrficas, econmicas e
sociais.
- As consecuencias demogrficas manifestronse na diminucin dos efectivos de
poboacin e na sa distribucin (a distinta participacin dos territorios nas correntes
migratorias contribuu s desequilibrios actuais no reparto espacial da poboacin).
- As consecuencias econmicas foron por unha banda positivas, pois aliviaron o forte
crecemento natural e o paro; ademais, as divisas enviadas contriburon a financiar o
desenvolvemento econmico espaol e a reducir o dficit comercial. Pero tamn houbo
consecuencias negativas, porque moitos aforros non se investiron en bens produtivos,
ou non favoreceron as reas de partida da emigracin.
- As consecuencias sociais foron o desarraigo (ao se incorporar a sociedades cunha
lingua e con costumes descoecidas), as penosas condicins de vida (afastamento da
familia, en vivendas de pouca calidade...) e de traballo ( salarios baixos, condicins
laborais...). Ademais, foron as primeiras persoas afectadas polos despedimentos
causados pola crise e, en xeral, regresaron sen mellorar a sa cualificacin profesional.
d. A emigracin exterior actual
Espaa deixou de ser un pas de emigracin nos anos setenta do s. XX. As principais
razns foron a maior formacin da man de obra, que aspiraba a mellores empregos; o
aumento do nivel de vida; e a competencia nos lugares de destino da inmigracin
procedente doutros pases.
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 10
Porn, a crise econmica ten
cambiado a tendencia nos
ltimos anos. Desde o 2011
teen sado de Espaa 117.523
espaois, e probablemente
seguir aumentando a
emigracin se persiste a crise.
De momento non un
desprazamento masivo, xa que
entre os que marchan hai moitos
inmigrantes nacionalizados que
regresan aos seus pases de
orixe.
O perfil dos emigrantes actuais o de persoas novas, de 32 anos de media, con similar
proporcin de homes e mulleres, e cunha alta cualificacin, con estudos superiores. En
moitos casos marchan xunto a sa parella e fillos cara aos pases mis desenvolvidos da
UE.
A INMIGRACIN ACTUAL E AS SAS CONSECUENCIAS
a. Caractersticas e causas
Tras a entrada de Espaa na Unin Europea en 1986 e a superacin da crise econmica da
primeira metade dos anos oitenta do sculo XX, o Estado espaol converteuse en destino
de moitos inmigrantes. En 1985, Espaa s contaba cuns 250.000 residentes estranxeiros, o
que supoa un 0,6% da poboacin total. No ano 2008 esta cifra era de 5,2 millns,
representando a 11,3% da poboacin, para descender nos ltimos anos pola crise.
A conxuncin dun descenso da emigracin e un aumento sen precedentes da inmigracin
exterior propiciou que o saldo migratorio en Espaa fose claramente positivo desde os
anos oitenta do sculo pasado.

A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 11
Ata 1996 a maior parte das persoas estranxeiras residentes en Espaa procedan de
Europa. Moitas persoas xubiladas elixiron Espaa para retirrense e poder gozar do seu
clima. Concentrronse na costa mediterrnea da Pennsula e nos arquiplagos de Baleares
e Canarias, onde seguen representando unha porcentaxe elevada das sas poboacins.
Outro grupo importante foi o das persoas traballadoras das multinacionais europeas que se
foron asentando especialmente en Madrid e Barcelona.
Desde 1996 chegaron numerosos
persoas de Europa do Leste, as
como de Latinoamrica e Asia,
vez que aumentou o fluxo desde o
norte de frica. Destacan as
comunidades ecuatoriana,
colombiana, boliviana e peruana
procedentes de Amrica Latina; a
marroqu procedente de frica e,
desde a Europa do Leste, destaca a
comunidade romana.
As persoas estranxeiras
concntranse nas reas dinmicas
do territorio espaol, dicir, onde
hai mis oportunidades de
emprego. Destacan especialmente
Madrid o litoral mediterrneo e as
illas. Non obstante, as persoas
inmigrantes chegaron a
practicamente todo o territorio, se
ben a maior parte reside nas
grandes cidades. Tamn existe un
importante nmero de inmigrantes
en reas rurais con agricultura
intensiva.
As causas da inmigracin: por
parte espaola, a necesidade de
man de obra a raz do crecemento
econmico desde 1995, sobre todo
en empregos de baixa cualificacin,
a proximidade a frica e os lazos
histrico-culturais con Amrica Latina; por parte dos inmigrantes, a principal razn foi a
procura dun mellor nivel de vida.
A poltica inmigratoria espaola enmrcase dentro da poltica da UE sobre asilo e
inmigracin, establecida en 1999, que pretende o control das fronteiras exteriores da Unin
Europea e o freo da inmigracin clandestina. A Lei de Estranxeira foi aprobada no 2000, e
modificada varias veces sempre no sentido de restrinxir os dereitos e liberdades dos
inmigrantes. Teoricamente procura a colaboracin cos pases de orixe, a ordenacin das
correntes migratorias seleccionando o tipo de inmigrantes, o impulso integracin e a loita
contra a inmigracin clandestina. Na realidade, unha ferramenta da poltica represiva
contra a libre circulacin das persoas, amparando as repatriacins, as detencins e a
retirada de medidas de cobertura social.
b. Consecuencias da inmigracin
En xeral, as persoas inmigrantes ocupan postos de traballo que non foron cubertos pola
poboacin espaola, polo que non hai unha situacin de competencia coa poboacin
autctona. O tipo de traballo est relacionado en gran medida coa nacionalidade: as
persoas procedentes do centro e o oeste de Europa ocupan empregos ben remunerados e
localzanse sobre todo en Madrid e Barcelona, anda que tamn en actividades de servizos
en reas tursticas. As procedentes de Latinoamerica traballan preferentemente no sector
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 12
servizos. As persoas procedentes de Marrocos ou frica subsahariana estn especialmente
representadas na construcin e na agricultura. As procedentes da Europa do Leste
desempean actividades moi diversas. A comunidade chinesa dedcase preferentemente ao
comercio.
A inmigracin, co seu traballo,
contribuu de forma decisiva ao
crecemento econmico nos
ltimos tempos. Achega
poboacin activa,
desempeando as tarefas mis
duras e peor remuneradas;
achega mis dieiro ao Estado
do que consume en educacin e
sanidade e alivia o gasto en
pensins. Ademais, as
inmigrantes que prestan
servizos domsticos permiten
que as mulleres espaolas se
incorporen ao mercado laboral.
A chegada de persoas estranxeiras freou o proceso de envellecemento da poboacin, xa
que predomina a xente adulta nova, con taxas de natalidade superiores s da poboacin
espaola.
A integracin social dos inmigrantes vese dificultada polo aumento das actitudes racistas e
xenfobas por parte de determinados colectivos. Ademais, moitos inmigrantes, os
procedentes dos pases empobrecidos, sofren explotacin laboral (salarios moi baixos,
longas xornadas de traballo, sen seguros, etc.) e viven en barrios degradados das cidades,
con malas condicins de vida.
c. A inmigracin na actualidade
Desde o ano 2011 o saldo migratorio espaol negativo, marchan mis persoas das que
entran. Entre xaneiro e setembro do 2012 o saldo negativo foi de 138.628 persoas, case o
triplo que o de 2011 (50.090). Moitos dos que se van de Espaa son antigos inmigrantes
(365.238 nos nove primeiros meses do 2012).
A inmigracin est frendose pola crise. No 2012 chegaron 243.149 estranxeiros, fronte aos
314.191 do mesmo perodo do ano 2011.
O CRECEMENTO REAL DA POBOACIN
O crecemento real da poboacin obtense sumando a crecemento natural e o saldo
migratorio: CR= CN (nacementos defuncins) + SM (inmigracin emigracin).
Desde principios do sculo XX ata hoxe os efectivos demogrficos dobrronse; pero este
crecemento non foi constante. Nel podemos distinguir tres etapas:
a) Desde mediados do sculo XIX a principios do XX o crecemento foi baixo, debido a
un crecemento natural escaso (altas taxas de natalidade e de mortalidade) e
emigracin a ultramar.
b) O perodo entre 1900 e 1975 caracterizouse por un alto crecemento demogrfico,
especialmente durante a dcada de 1960, debido ao elevado crecemento natural
caracterstico da transicin demogrfica. O incremento sera maior de non se ver limitado
por factores como a gripe de 1918, guerra con Marrocos entre 1908 e 1927, a Guerra
Civil de 1936 a 1939, e a emigracin a ultramar e a Europa.
c) Desde 1975 o crecemento da poboacin moi baixo e dbese sobre todo ao escaso
crecemento natural determinado polo afundimento da natalidade e as baixas taxas de
mortalidade. O retroceso sera maior de non ser pola accin compensadora do retorno
das e dos emigrantes, causado pola crise econmica de 1973, e da inmigracin
estranxeira a partir dos anos noventa.
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 13
d) Na actualidade as cifras de crecemento son moi baixas e moitas provincias presenta
saldos negativos debido ao descenso da natalidade, ao freo da inmigracin e ao
crecemento da emigracin. Entre xaneiro e setembro do 2012 o nmero de habitantes
baixou en 79.499 persoas, mentres que no 2011 aumentou en 43.335 e no 2010 en
163.909.
Segundo as proxeccins do INE
a cada da poboacin
continuar nos prximos anos,
pasando dos 46,1 millns
actuais a 45,5 nunha dcada. A
principal causa dese descenso
ser o saldo migratorio
negativo. Ademais, a natalidade
seguir baixando. As previsins
fixan en 4,4 millns os
nacementos ata o 2020 (un
4,7% menos que na dcada
anterior), sobre todo polo
descenso das mulleres en idade
frtil. A idade media da primeira maternidade actualmente en 31,5 anos aumentar.
Os estudos tamn prognostican que as defuncins e o envellecemento aumentarn. As
mortes superarn aos nacidos no 2019, e a esperanza de vida incrementarase en dous anos
para os homes (ata 80,9) e en 1,5 para as mulleres (86,3).
1.4. A ESTRUTURA DEMOGRFICA: IDADE, SEXO E ACTIVIDADE ECONMICA.
A estrutura da poboacin reflicte as caractersticas da sa composicin por sexo e idade e
por actividade econmica.
ESTRUTURA POR SEXO E IDADE
A estrutura por sexo a
relacin entre o nmero de
mulleres e de homes que
compoen a poboacin.
Exprsase a travs das
taxas de feminidade ou de
masculinidade.
Sempre nacen mis homes
que mulleres (uns 105
homes por cada 100
mulleres); pero, ao cabo dos
anos, os efectivos de ambos
os sexos igulanse, para
despois volver a
desequilibrase a favor das
mulleres, de xeito que ao final hai mis ancis. As causas son a superior mortalidade
masculina e, en tempos pasados, a maior migracin dos homes ao exterior.
En canto estrutura por idade, un dos indicadores mis utilizados para medila o ndice
de avellentamento ou porcentaxe de persoas de 65 anos ou mis nunha poboacin. Cando
o ndice supera a 12% considrase que a poboacin esta envellecida.
O Estado espaol ten unha estrutura envellecida: A poboacin moza (0-14 anos) reduciu
a sa porcentaxe desde principios de sculo, debido ao descenso da natalidade. No 2012
eran un 14,98%. A poboacin vella (65 ou mis) aumentou. No 2008 os ancins eran o
17,7% da poboacin.
Espaa, 2012
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 14
As causas do envellecemento da poboacin son, por unha parte, o descenso da natalidade,
que reduciu o nmero de persoas novas e, por outra, o aumento da esperanza de vida, que
fai que cada vez mis xente chegue a idades avanzadas.
As comunidades con menor envellecemento son as de natalidade mis alta, e esperanza de
vida mis baixa (sur da Pennsula) e as mis desenvolvidas, con mis inmigracin (Madrid e
o litoral mediterrneo). As comunidades mis envellecidas son as mis afectadas pola
emigracin no pasado, con baixa natalidade e alta esperanza de vida (Galicia e o interior
peninsular) e as afectadas pola crise de 1973 (cornixa cantbrica).
As consecuencias do envellecemento afctanlle ao futuro das pensins, sade e
integracin social
O financiamento das pensins non depende das cotizacins efectuadas polas persoas
xubiladas durante a sa poca de actividade senn das que realizan as persoas
traballadoras en activo en cada momento. O incremento do nmero de persoas vellas e a
reducin das persoas activas incrementar moito o custo das pensins.
O incremento do gasto sanitario, xa que as persoas maiores consumen un elevado nmero
de estancias hospitalarias, receitas e visitas mdicas. A poltica recente, ademais, est
eliminando a gratuidade dos servizos sanitarios.
Os ancins requiren mis coidados e atencins, e supoen unha carga para as familias. O
nmero de residencias pblicas insuficiente, e as privadas son moi caras. Os recortes na
Lei de Dependencia agudizarn os problemas para atender cada vez mis numerosa
poboacin anci.
Cara ano 2050, Espaa ser un dos pases mis envellecidos do mundo, cunha escasa
porcentaxe de xente nova (13,86%) e unha elevada porcentaxe de xente vella (30,85%).
En 2050 non haber mans para coidar a ancins e dependentes
A demanda de atencin dispararase un 50%. Se o traballo non remunerado que se fai en casa
contabilizase, sera do 53% do PIB, uns 500.000 millns de euros, segundo un estudo do CSIC
Vanessa Pi Madrid 08/12/2011, Pblico
Como a poboacin espaola siga envellecendo ao ritmo das ltimas dcadas, en 2050 non haber
suficientes mans para coidar dos futuros ancins e dependentes. Dentro de 39 anos, o numero de
persoas maiores de 65 anos ser de 16 millns, o dobre que o actual (7,7 millns). O envellecemento
da poboacin, xunto con outros cambios poboacionais, far que en 2050 a demanda de coidados que
esixir este colectivo, e outros como os nenos, sexa un 50% maior actual.
Quen coidar entn dos ancins, dos nenos, dos enfermos...? Segundo a autora do estido, investigadora
do CSIC Mara Anxos Durn "Se seguimos o patrn actual, xurdirn moitas tensins", destaca. "Non
haber suficientes mans", alerta. Nin para o coidado na contorna familiar nin sequera para que o
sistema, pblico e privado, conte con recursos asistenciais con persoal cualificado para atender
poboacin, como residencias e centros de da.
Gloria Duato deixou de traballar cando foi nai. Como tantas outras mulleres en Espaa, tras casar,
nunca achegou ingresos economa familiar nin cotizou Seguridade Social. A cambio, criou as sas
tres fillas, cociou para a familia, encargouse do aseo da casa e dos seus, sen horario de traballo nin
descanso os fins de semana. Hoxe, con 73 anos, segue coidando da sa filla menor, Elvira Murcia, que
naceu cunha estraa doenza que fai que os seus sos se creben ao menor rozamento, chamada
osteognesis imperfecta. Ademais, hai un ano, o seu pai, enfermo de alzhimer, empeorou e necesita
atencin continua. Gloria non para. E esa a vida que quere, asegura. As sas fillas propuxronlle
pagar a unha muller que lle axudase na casa, pero ela non quere. Considera que a sa obrigacin
coidar dos seus.
A achega a este traballo desigual segundo o sexo. "Os homes estn moi exentos. As mulleres
dedican, de media, das horas mis cada da ao coidado do fogar", denuncia. Ademais, o 12% das
mulleres maiores de idade coidan a persoas enfermas ou con algunha discapacidade. A porcentaxe de
homes que fai o mesmo do 6,5%. Ademais, anda que quen coidan dos enfermos son mulleres con
pouca preparacin, o cal baixara o salario, realizan estes labores en festivos e fins de semana, que se
pagan mis caros. "As condicins de traballo das coidadoras non seran aceptadas por ningn comit
de empresa", destaca Durn.
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 15
ESTRUTURA ECONMICA DA POBOACIN
A estrutura econmica da poboacin incle o estudo da poboacin que contribe coa sa
actividade ao proceso produtivo (poboacin activa) e os dos distintos sectores en que se
desenvolve esa actividade (os sectores econmicos).
a. A Poboacin Activa
A poboacin activa o conxunto de persoas de 16 e mis anos que aportan man de obra
para a producin de bens e servizos, ou que estn dispoibles e fan xestins para se
incorporar dita producin. Comprende tanto a poboacin que realiza un traballo
remunerado, poboacin activa ocupada, como a que est buscando un posto de traballo,
poboacin activa desocupada, ben porque o tivo e est en paro, ou ben porque est
buscando o seu primeiro emprego. A poboacin inactiva a que non ten traballo
remunerado, e incle pensionistas, rendeiros, estudantes e persoas dedicadas aos labores
do fogar. Existen diversos ndices para medir a actividade dunha poboacin, como a taxa de
actividade, a taxa de paro e a taxa de dependencia.
- A taxa de actividade a porcentaxe de activos dunha poboacin. Pdese calcular de
das maneiras, segundo o INE. En relacin poboacin total ou en relacin coa poboacin
en idade de traballar (16-64 anos): Poboacin activa x 100 / Poboacin total ou poboacin
entre 16 e 64 anos. A taxa de dependencia a relacin entre a poboacin dependente e a
poboacin traballadora: Poboacin dependente (0-15 anos + 65 anos e mis) x 100 /
Poboacin en idade de traballar (16-64 anos).
Ata a dcada de 1990 a taxe de actividade descendeu, debido emigracin e ao aumento
da taxa de dependencia (atraso a 16 anos da idade mnima legal para traballar,
xeneralizacin das xubilacins pagadas). Desde 1991 ten crecido sobre todo pola
incorporacin das mulleres ao mundo laboral fra da casa e inmigracin.
A taxa de actividade masculina descendeu ata
datas recentes, debido crise econmica e
reconversin industrial, que incrementou as
xubilacins anticipadas e causaron un paro
prolongado que desanimou a moitos
traballadores e levounos a abandonar
definitivamente o mercado laboral. A taxa de
actividade feminina, partindo de cifras baixas,
foi aumentando. A progresiva incorporacin da
muller ao traballo viuse facilitada por razns
ideolxicas (cambio de mentalidade sobre o
papel da muller na sociedade), demogrficas
(control da natalidade) e econmicas (proceso
de terciarizacin da economa).
Segundo a idade, as maiores taxas de
actividade para os homes danse entre os 25 e os 54 anos e para as mulleres entre os 20-24.
A cada posterior obedece a que a formacin das familias leva a moitas mulleres a
abandonar o traballo asalariado.
En funcin do territorio, as taxas de actividade son altas nas zonas de maior dinamismo
econmico, que ofrecen maiores posibilidades de emprego: costa mediterrnea e ambos
arquiplagos o Pas Vasco e Catalua e Madrid. As taxas son baixas nas zonas con maior
porcentaxe de poboacin nova (Andaluca) ou envellecida (interior peninsular) e nas zonas
afectadas pola crise industrial (Asturias e Cantabria).
- A taxa de paro a porcentaxe de poboacin activa desocupada respecto do total da
poboacin activa: Poboacin activa desocupada x 100 / Poboacin activa.
Ata 1973, non foi un problema grave (non superaba o 3% da poboacin activa), pois a
presin demogrfica sobre o mercado de traballo resolvase mediante a emigracin ao
exterior e a escasa incorporacin da muller ao traballo remunerado.
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 16
Entre 1973 e 1985, a taxa de paro experimentou un
gran aumento como consecuencia da crise
econmica, a reconversin industrial, o retorno da
emigracin, a crecente incorporacin da muller ao
mundo laboral e a demanda de emprego dunha
poboacin moza numerosa (xeracin baby boom).
Entre 1985 e 1995, o paro retrocedeu lixeiramente
ata 1990 pola mellora da situacin econmica, para
volver medrar ata 1995, debido crise de principios
da dcada, que freou a oferta de empregos e
provocou a destrucin de postos de traballo. Desde
1995 a taxa de paro descendeu (10,8% en 2004),
debido favorable conxuntura econmica e
entrada no mundo laboral unha xeracin menos
numerosa.
Na actualidade volveu a
aumentar o paro cunha
intensidade descoecida
desde que hai estatsticas,
debido crise financeira e
econmica na que entramos a
finais de 2008. A taxa de paro
en agosto do 2014, segundo a
EPA, era do 24,4%, e o
nmero de parados era de
5.622.900 persoas. A poltica
econmica, centrada na
reducin do dficit, recortando
o gasto pblico e subindo
impostos, non favorece a
diminucin do paro a curto
prazo.
O paro experimenta
variacins en funcin da
idade (forte desemprego
xuvenil), do sexo (maior paro
feminino), do nivel de
instrucin (maior paro canto
menor a cualificacin
profesional), a poca do ano
(paro estacional que aumenta
cando se recollen as colleitas
e no inverno, coa menor
demanda do sector hoteleiro), e da comunidade autnoma (o desemprego maior nas de
menos desenvolvemento econmico e nas que contan con maior proporcin de poboacin
moza, como Andaluca e Extremadura).
b. Os sectores econmicos
A poboacin activa divdese en tres sectores econmicos, que evolucionaron de distinta
maneira:
- O sector primario abarca aquelas actividades orientadas obtencin de materias primas
(agricultura, gandera, explotacin forestal, pesca e minera). A principios do sculo XX era o
sector predominante (63,6% da poboacin activa). Desde entn reduciuse. No primeiro terzo
do sculo o seu descenso estivo relacionado coa fase inicial do xodo rural.
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 17
Durante a guerra civil e a posguerra recuperouse porque, ante as dificultades econmicas
nas cidades, a xente permaneceu no campo, e mesmo retornou.
Entre 1950 e 1975 proseguiu a reducin do sector primario ao acelerarse o xodo rural coa
mecanizacin do campo. Desde 1975 o descenso desacelrase, pola detencin do xodo
rural a raz da crise e porque xa se atopa en niveis baixos (4,6% da poboacin activa en
2012).
- O sector secundario comprende as actividades destinadas transformacin das materias
primas (industria e construcin). A principios do sculo XX inclua unha escasa porcentaxe
da poboacin activa (16%), debido ao insuficiente desenvolvemento industrial, pero durante
a primeiro terzo do sculo XX medrou co impulso dado industria e s obras pblicas.
A guerra civil e posguerra
abriron unha parntese
nese crecemento debido
s destrucins de
industrias, ao mantemento
ou retorno da poboacin
ao campo e aos
problemas que a poltica
autrquica motivou para a
industria.
Na dcada de 1960
produciuse un auxe da
sector secundario,
baseado no impulso da
industria polos plans de
desenvolvemento e no
aumento da construcin
nas cidades industriais e nas reas tursticas.
Desde 1975 a poboacin activa deste sector diminuu, porque a crise industrial produciu un
transvase de poboacin activa ao sector terciario. Ademais, a industria moderna utiliza
novas tecnoloxas que requiren menos man de obra e demanda numerosos servizos
producin, dando lugar terciarizacin da industria. No ano 2012 a porcentaxe de
poboacin activa da industria e da construcin era do 20,4%.
- O sector terciario incle as actividades que proporcionan servizos (transporte, comercio,
turismo, sanidade, educacin, finanzas...). En 1900 parta tamn de porcentaxes baixas
(17,8% da poboacin activa) e medrou ao longo de todo o sculo, ags na parntese da
Guerra Civil. No 2012 ocupaba a maior parte da poboacin activa (75%). As causas deste
crecemento foron o aumento do nivel econmico e do nivel de vida, os cambios operados na
industria (transvase de poboacin activa pola crise de certos sectores, uso de novas
tecnoloxas e demanda de servizos producin) e o incremento dos servizos pblicos pola
creacin da administracin autonmica e o desenvolvemento da estado de benestar.
A distribucin espacial da poboacin activa por sectores econmicos mostra un peso
do sector primario superior media no interior peninsular, Galiza e Andaluca; o predominio
do sector secundario na Rioja, Navarra, Catalua e o Pas Vasco, e a terciarizacin de
Madrid e das zonas tursticas da costa mediterrnea e das illas.
1.5. DISTRIBUCIN ESPACIAL
Os aproximadamente 46 millns de habitantes reprtense polo territorio de forma moi
desigual. Para expresar esta distribucin utilzase o concepto de densidade de poboacin,
que relaciona a poboacin dunha zona coa sa superficie en quilmetros cadrados.
A densidade de poboacin espaola foi aumentando ao longo do tempo ata situarse en
93,51 hab/km
2
no 2011. Este valor medio esconde forte desequilibrios espaciais entre
reas de concentracin, que superan claramente e media, e reas de despoboamento onde
non se alcanzan os 25 hab/km
2
.
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 18
As grandes reas de concentracin da poboacin localzanse en Madrid, na periferia
peninsular, en Baleares e en Canarias
As reas de despoboamento sitanse no interior peninsular, correspondendo as
densidades mis baixas a algunhas reas de montaa (menos de 10 hab/km
2
)
A orixe deste desequilibrio
na distribucin da poboacin
remntase a Idade Moderna
e acrecentouse ata datas
recentes:
No sculo XVI as
densidades mis altas
estaban no centro- norte
peninsular. A crise
econmica e
demogrfica do sculo
XVII, da que Castela
tardou mis en se
recuperar, deu lugar a
movementos de
poboacin ata a periferia,
de xeito que no sculo
XVIII a situacin
invertrase e eran os
territorios costeiros e
insulares os de
densidades mis altas e
as interiores as menos
densamente poboadas.
No caso de Galiza, foi a
introducin do millo e da
pataca o que favoreceu o
crecemento.
No sculo XIX
consolidouse o
desequilibrio.
Aumentando o seu peso
Madrid (polo seu papel como capital e centro financeiro do estado) e os territorios
perifricos, nuns casos polo seu alto crecemento natural (Galiza, Andaluca e Murcia ) e
noutros pola instalacin de industrias que atraeron poboacin (Asturias, Pas Vasco e
Catalua). En cambio, os territorios do interior seguiron a perder efectivos demogrficos
No sculo XX agudizronse os contrastes, especialmente na dcada de 1960,
durante a cal medraron os territorios industriais anteriores e as reas tursticas
mediterrnea e insulares, grazas s migracins procedentes do interior.
Desde 1975 reducronse as diferenzas, a causa da desindustrializacin e do paro
provocado pola crise econmica. As reas industrializadas perderon a sa capacidade de
atraccin e medraron por debaixo da media, mentres que as zonas tradicionalmente
emigratorias diminuron as sadas e mesmo recibiron persoas emigrantes retornadas
As tendencias actuais, marcadas pola primaca dos servizos, a difusin espacial da
industria, a agricultura tecnificada e o desenvolvemento endxeno, apuntan consolidacin
demogrfica de Madrid, do eixe mediterrneo e do val do Ebro. Por outra parte, a crise
industrial e mineira provocou fortes descensos na cornixa cantbrica.


A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 19
1.6. A POBOACIN GALEGA
OS EFECTIVOS DEMOGRFICOS E A SA DESIGUAL DISTRIBUCIN
Segundo as
estimacins do INE,
Galiza conta no 2014
con 2.747.559
habitantes. O ano
2008 foi o ltimo no
que medrou a
poboacin. Hai menos
nacementos, o saldo
migratorio por
primeira vez negativo
no que respecta as
migracins exteriores,
e sobre todo, a
emigracin xuvenil
disparouse. A poboacin galega non deixou de perder peso dentro do conxnto do Estado,
debido forte emigracin. No ano 1857 representaba o 11,49% da poboacin espaola, e
hoxe s o 6%.
Galicia ten unha densidade de
poboacin alta, de 93,76 hab/km
2
.
Este dato agocha grandes
desigualdades internas en canto
distribucin dos efectivos
demogrficos. Obsrvase unha maior
concentracin de poboacin nos
municipios costeiros, cunha economa
mis diversificada, fronte aos do
interior, anda moi dependentes das
actividades agrarias. En xeral, as
maiores densidades atpanse nas
das provincias occidentais,
especialmente no corredor do Golfo
rtabro, onde destacan os municipios
da Corua, Ferrol, Narn e Fene, no
eixe Santiago-Vilagarca de Arousa e
nas Ras Baixas, con especial mencin ao dinamismo da ra de Vigo. Pola contra, os
concellos das provincias de interior, Lugo e Ourense, acadan as menores densidade de
poboacin, especialmente nas reas montaosas.
O 40% da poboacin vive no 1% de Galicia, na contorna das sete grandes cidades, o que
evidencia o despoboamento do interior de Galicia. S un 23% dos galegos reside en zonas
cun grao de urbanizacin baixo, que se corresponde co 87% do territorio. Existen oito zonas
densamente poboadas en Galicia, que se corresponden coas sete grandes cidades mais a
rea Vilagarca-Cambados. As zonas intermedias de poboacin estn situadas
principalmente en localidades de municipios como Vilalba, Viveiro, Foz, Monforte de Lemos,
O Carballio ou Xinzo de Limia, entre outros. S dez dos 315 concellos de Galicia estn na
zona densamente poboada e neles vive mis do 33% da poboacin.
O MOVEMENTO NATURAL DA POBOACIN
Galiza mantvose dentro do rxime demogrfico antigo ata os anos 30 do sculo XX, con
cifras de fecundidade e mortalidade superiores media espaola. As a comezos do sculo
XX, a taxa de natalidade oscilaba entre o 32 e 35%, mentres a mortalidade situbase no
20%, cifra que, en menos de 50 anos, reducirase metade como consecuencia dos
progresos mdicos e hixinicos e da mellora econmica da poboacin.
!
#!!
$%!!!
$%#!!
&%!!!
&%#!!
'%!!!
$(!! $($! $(&! $('! $()! $(#! $(*! $(+! $(,$ $(($ &!!$ &!!* &!!,
!"#"$%&'( *+ ,$-&%&$ .+( /&-+01
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 20
A partir do baby boom dos anos sesenta iniciouse un lento proceso de diminucin dos
nacementos. O descenso da natalidade fxose mis acusado: a expansin do uso da
medios anticonceptivos, a incorporacin da muller ao mundo laboral ou o enorme descenso
da mortalidade infantil (que reduce a necesidade de ter fillos e fillas) son algns dos factores
que inciden en que a taxa bruta de natalidade
en Galiza pasase do 16,13 por mil en 1975 ao
7,6 no 2012. Nas provincias de Lugo e
Ourense a taxa de natalidade moi inferior
da Corua e Pontevedra, debido ao maior
envellecemento da poboacin.
Pola sa parte, a mortalidade seguiu unha
evolucin paralela, cun descenso xeneralizado.
No ltimo cuarto do sculo XX obsrvase como
a mortalidade infantil descendeu de xeito
espectacular, pasando dun 23,6 por mil en
1975 a un 11,2 por mil en 2012. As a todo,
recentemente estase asistindo a un
estancamento global da mortalidade, debido ao
envellecemento da poboacin. Nas provincias
orientais este proceso mis evidente.
Consttase, xa que logo, unha involucin da
tendencia e un certo incremento da taxa de
mortalidade.
O movemento natural nos ltimos anos
negativo. En Galicia morreron 10.701 persoas
mis que naceron no ano 2013.
AS MIGRACINS DE GALICIA
Xa no sculo XVIII os campesios galegos partan cara Castela para traballar como
xornaleiros. A emigracin presntase como fenmeno demogrfico carcterstico de Galicia
na poca contempornea, que a singulariza do resto do Estado. Polo tanto, o coecemento
dos procesos migratorios fundamental para entender non s a estrutura da poboacin,
senn tamn a evolucin econmica e social de Galiza.
Hai que diferenciar das grandes etapas nos fluxos
migratorios do sculo XX:
a) As migracins transocenicas (ata 1960). A
mediados do sculo XX a poboacin galega emigrada
cara Amrica Latina supua arredor do 33% do total
espaol. As enormes posibilidades que ofrecan os
pases americanos, moi necesitadas de man de obra,
impulsaron as sadas masivas cara pases como
Arxentina, Brasil ou Cuba. Durante varios anos
superouse a cifra de 70.000 persoas embarcadas nos
portos galegos, das que mis do 30% eran mulleres.
Trala finalizacin da segunda guerra mundial, a
mediados dos corenta, o proceso migratorio
revitalizouse, anda que sen acadar os volumes
anteriores, e cobraron importancia novos destinos,
como Venezuela, Uruguai ou, en menor medida,
Mxico e os Estados Unidos. En conxunto, as
provincias occidentais superaron lixeiramente s de
Ourense e Lugo en rexistro de sadas, quizs pola
proximidade dos portos.
b) A emigracin cara Europa. A partir de 1960 o estmulo das facilidades ofrecidas polos
pases de Europa occidental, inmersos nun importante proceso de industrializacin trala
Emigrantes galegos en Montevideo
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 21
Segunda Guerra Mundial e o desenvolvemento posterior, favoreceu a marcha de man de
obra cara Alemaa, Francia, Suza, Blxica ou Gran Bretaa. Desde 1961 ata 1980
saron mis de 300.000 emigrantes, cunha porcentaxe grande de mulleres.
Galicia constite, polo tanto, un dos poucos territorios do estado que contribuu activamente
nos dous fluxos migratorios do sculo XX. Por nmero de sadas destaca a provincia de
Ourense, seguida da Corua e Pontevedra. Desde os anos oitenta o saldo migratorio foi
positivo, pola chegada de inmigrantes e o retorno de antigos emigrantes. Porn, na
actualidade, a crise econmica, fai que o saldo migratorio co exterior sexa negativo, polo
descenso da inmigracin e o aumento das persoas que emigran, moitos deles universitarios.
As migracins interiores non acadaron a dimensin das exteriores, sendo Lugo a principal
provincia de sada. Tamn descenderon nas ltimas dcadas, sendo o saldo positivo para
Galicia en nmero de persoas. Pero hai que ter en conta que ese dato positivo dbese
fundamentalmente ao retorno de antigos emigrantes, dos anos sesenta e setenta s rexins
mis desenvolvidadas do Estado (Pas Vasco, Catalua e Madrid), que regresan a sa
rexin de orixe, mentres que os que se van son mozos (tamn cara o litoral mediterrneo e
os arquiplagos), aumentando o envellecemento da poboacin.
O CRECEMENTO REAL DA POBOACIN GALEGA
Ao longo do sculo XX a taxa de crecemento demogrfico foi case sempre positiva, anda
que, en comparacin co territorio espaol,
caracterizouse pola sa variabilidade, con
constantes altibaixos condicionados pola
progresin dos movementos migratorios. A
emigracin desacelerou o crecemento da
poboacin. Nos mis de cen anos que van
entre 1887 e o 2012, pasouse dun total de
1.893.895 habitantes a 2.720.243, dicir, o
nmero de efectivos non aumentou nin sequera
nun milln de persoas, mentres que conxunto
de Espaa acadou, nese mesmo perodo, un
crecemento superior ao dobre da cifra de
partida.
Ata a dcada dos 30, a pesar das elevadas
taxas de natalidade, o crecemento da
poboacin seguiu un ritmo moi lento,
coincidindo co mximo apoxeo das migracins
cara continente americano. O descenso no
nmero de sadas entre 1930 e 1940 supuxo un saldo positivo, Porn, a partir da dcada de
1960 nin sequera este crecemento puido compensar o masivo xodo da persoas cara
Europa, especialmente cara Alemaa, Francia e Suza. A crise do petrleo de 1973
posibilitara un novo e moderado crecemento da poboacin, que durante a dcada de 1980,
quedara neutralizado polo paulatino descenso da natalidade.No presente como vimos
arriba a poboacin dimine pola baixa natalidade e polo saldo migratorio negativo.
-300.000
-200.000
-100.000
0
100.000
200.000
300.000
1901-10 1911-20 1921-30 1931-40 1941-50 1951-60 1961-70 1971-80 1981-91 1991-2001 2005 2009
S. M. C. V. C. R.
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 22
ESTRUTURA DA POBOACIN
a) Estrutura da poboacin por idade e sexo
A poboacin galega das
mis envellecidas de Espaa.
O control da natalidade, o
aumento da esperanza de vida
e, sobre todo, a incesante
corrente migratorio
considranse as causas
fundamentais deste proceso
de envellecemento da
poboacin. No ano 2010 a
esperazanza de vida era de
82,2 anos (78,8 para os homes
e 85,6 para as mulleres).
As pirmides de poboacin de
Ourense e Lugo indcanos unha forte tendencia ao envellecemento. As mesmo, a notable
perda demogrfica nos sectores de poboacin en idade frtil (entre 20 e 40 anos) indica que
o cambio xeracional non est nin moito menos garantido nestas reas. Na provincia da
Corua os trazos de envellecemento, anda que tamn se perciben, non son tan evidentes e
explcanse mis por causas relacionadas coa adopcin de pautas demogrficas modernas
que por cuestins de mobilidade da poboacin. Tan s a pirmide de Pontevedra mostra un
certo dinamismo, cunha base ancha, anda que desde os 80 comezan a percibirse tamn os
efectos do descenso da natalidade.
Pola sa parte, a estrutura da poboacin por sexos foise equilibrando nos ltimos
decenios tras un notable descenso do nmero de homes, especialmente entre os anos vinte
e corenta, que se explica polos movementos migratorios e pola incidencia da guerra civil e
das das contendas mundiais.
b) Estrutura socio- laboral da poboacin
A taxa de paro, ao igual que
no resto do Estado, ten
medrado de xeito dramtico
en Galicia desde o 2008. No
segundo trimestre do 2014
Galicia, segundo a EPA, tia
unha taxa dun 22,3% da
poboacin activa, con
284.000 persoas sen traballo.
E o mis grave, nuns 90.000
fogares todos os activos
estn no paro.
Os menores de 30 anos
suman na actualidade en
Galicia 75.300 persoas no
paro, unha parte importante
do total, e que explica o aumento da emigracin neste grupo de idade.
Ao longo do sculo XX a taxa de actividade en Galicia foi sempre superior media estatal
debido ao enorme predominio do sector primario. Desde mediados dos 80, as cifras
equiparronse e, hoxe, Galiza conta cunha taxa inferior espaola (55,9% no 2014). O
xodo rural e o retorno da emigracin, que se estableceu fundamentalmente nas reas
urbanas, deron lugar a una diversificacin na estrutura laboral da poboacin que, ata os 70,
ocupbase case nun 50% nas actividades agrcolas e pesqueiras.
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 23
Na actualidade, a reparticin da poboacin activa por sectores caracterzase polos seguintes
trazos:
A importancia das actividades primarias: a pesar dos problemas no sector e da grande
incidencia das migracins, Galicia anda conta cunha elevada proporcin de poboacin
activa no sector primario (7,3% no 2013).
A escasa ocupacin relativa no sector industrial: a pesar de que, en conxunto, o peso do
secundario en Galicia similar media estatal (22% no 2013), as provincias occidentais,
con focos como Vigo ou Ferrol, contan con proporcins elevadas de man de obra industrial.
A terciarizacin da poboacin galega: seguindo un proceso paralelo ao do resto da
Europa Occidental, as actividades ligadas ao sector servizos predominan na actual estrutura
econmica de Galiza, ocupando aproximadamente un 70,7% dos activos no 2013.
AS PIRMIDES DE POBOACIN
Unha pirmide de poboacin a representacin grfica da estrutura por idade e por sexo dunha
poboacin nunha data concreta. Na pirmide queda reflectida a historia demogrfica dunha poboacin
nos ltimos 75/100 anos.
- Como se fai unha pirmide?
1. Trzanse dous eixes de coordenadas, deixando
un espazo entre eles. Na base (eixes horizontais ou
de abscisas) representamos o nmero de persoas.
Sempre se sitan os homes esquerda e as
mulleres dereita. Os datos poden ser relativos ou
absolutos. A representacin en datos relativos ten a
vantaxe de que nos permite comparar poboacins de
tamao diferente. Sobre as ordenadas (eixes
verticais) situamos as idades, en tramos iguais. O
habitual agrupar as idades de cinco en cinco anos.
2. Trzanse unhas barras para unir o valor de
poboacin co grupo de idade correspondente.
importante ter en conta que a proporcin de cada
grupo de idade obtense sobre o total da poboacin e
non sobre o total de cada sexo.
3. Nunha marxe poden escribirse os anos de
nacemento de cada grupo de idades. Facilita a interpretacin dos sucesos que afectaron poboacin
representada.
4. A pirmide pode inclur informacins complementarias. Pode sinalarse a poboacin activa, o
estado civil, etc. Tamn posible superpoer das pirmides nunha mesma figura: de das
poboacins distintas ou da mesma poboacin en das datas diferentes.
- Comentario da pirmide
Para entender o que reflctea a pirmide, da estrutura demogrfica representada, debes fixarte non
seguintes aspectos:
a) O perfil da figura. A comparacin dos perfs permtenos saber a situacin da poboacin. Se a
poboacin moza ter unha base ancha e unha diminucin regular en altura (subdesenvolvidos); se a
poboacin est envellecida a base estreitarase continuamente mentres nas idades mis vellas
tender a ensancharse (desenvolvidos). Soe considerarse poboacin moza a que ten menos de 15/
20 anos , e vella a que ten mis de 65 anos.
b) O tamao dos brazos nas idades mis novas. Se son mis curtos que os superiores, indicar que
hai control da natalidade; e este estar mis ou menos estendido segundo o nmero de brazos
acurtados que haxa na base.
c) Os entrantes que presente a pirmide nas idades adultas. Indica un descenso da poboacin que
pode ser debido emigracin ou a guerras.
d) O tamao dos brazos das idades maiores. Dan idea do nivel de envellecemento da poboacin.
e) A relacin entre sexos. As diferencias mis apreciables danse nas idades maiores, con maior
nmero de mulleres.
f) O futuro demogrfico desa poboacin, segundo o tamao dos brazos nas idades mis novas e
ancins.
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 24
VOCABULARIO DA UNIDADE 8: A POBOACIN
Censo de poboacin.- a principal fonte de informacin demogrfica. Na sa elaboracin tense en
conta a poboacin de feito (persoas presentes en cada concello no momento de realizarse o censo) e
de dereito (persoas legalmente residentes nun municipio, presentes ou ausentes). Os censos, no seu
sentido moderno, non comezan a realizarse ata o sculo XVIII, se ben en Europa non se xeneralizan
ata o sculo XIX e a nivel mundial ata o sculo XX. En Espaa, o primeiro censo data de 1857,
realzase cada dez anos, nos anos rematados en 1.
Padrn municipal.- O padrn de habitantes un documento pblico que contn a relacin dos
habitantes dos termos municipais con algunhas das sas caractersticas. O censo un documento
estatstico que reflicte o estado da poboacin nun momento determinado; o padrn un documento
dinmico que debe actualizarse constantemente cos cambios de residencia e os orixinados polos
matrimonios, nacementos, defuncins, etc Se o censo se realiza cada dez anos, o padrn facase
cada cinco. Actualmente os concellos remiten INE dixitalmente os resultados das altas e baixas
municipais no padrn. Os padrns teen que conteen informacin sobre a poboacin do municipio:
situacin de residencia, sexo, estado civil, parentesco ou relacin co cabeza de familia, lugar e data
de nacemento, nacionalidade, nivel de instrucin e ocupacin. O censo un documento secreto e os
seus datos s poden ser publicados de xeito global; o padrn, en cambio, pblico. O padrn
responsabilidade dos concellos, mentres que o censo depende do INE.
Transicin demogrfica.- Modelo que describe os cambios demogrficos acaecidos ao longo do
tempo nos pases desenvolvidos: transicin dende unha situacin de altas taxas de natalidade e
mortalidade a outra caracterizada por o descenso das mesmas. Considranse nela tres fases: unha
primeira caracterizada por un crecemento natural bastante baixo, derivado de taxas de natalidade e
mortalidade altas (antigo rxime demogrfico); a segunda (transicin demogrfica propiamente
dita) caracterzase polo cambio a taxas baixas descendendo a mortalidade antes que a natalidade,
permitindo un rpido crecemento demogrfico; na terceira etapa (rxime demogrfico moderno), a
taxa de mortalidade acada o nivel mis baixo, mentres que a natalidade pode continuar decrecendo
ata dar co tempo lugar a un decrecemento da poboacin. Con respecto Europa nrdica e occidental,
Espaa experimentou esta transicin con certo atraso, entre 1900 e 1975.
Rxime demogrfico.- Etapa correspondente modelo de transicin demogrfica cunhas
determinadas caractersticas en canto ao comportamento da natalidade e da mortalidade, coa
conseguinte repercusin no crecemento natural ou vexetativo. No antigo rxime demogrfico, as altas
taxas de natalidade e mortalidade dan lugar a un crecemento vexetativo escaso. No rxime
demogrfico moderno, as taxas de natalidade e mortalidade son moi baixas. Espaa atpase
actualmente no rxime demogrfico moderno, completando o proceso de transicin demogrfica.
Taxa de fecundidade.- A taxa de fecundidade xeral pon en relacin o nmero de nacidos vivos co
nmero de mulleres en idade de procrear, isto , entre os 15 e os 49 anos, e exprsase en tantos por
mil. O ndice sinttico de fecundidade indica a media de fillos por muller en idade frtil. A taxa de
fecundidade en Espaa no 2013 situbase en 1,27 fillos por muller, isto , por debaixo da taxa de
substitucin, estimada en 2,1 fillos por muller, signo do avellentamento da poboacin espaola.
Saldo migratorio.- Resultado de poer en relacin inmigracin e emigracin nun determinado
territorio, e nun tempo dado. O saldo migratorio positivo cando o nmero de inmigrantes superior
ao de emigrantes, e negativo cando a emigracin supera inmigracin. En Espaa, despois dunhas
dcadas de saldo migratorio positivo, polo freo da emigracin e a chegada masiva de inmigrantes,
actualmente moderadamente negativo polo efecto da crise econmica, que frea a inmigracin e
provoca a emigracin.
Esperanza de vida.- A esperanza de vida relaciona o nmero de anos vividos por todos os
habitantes dunha poboacin co nmero de individuos que compoen esa poboacin (suma dos anos
vividos / nmero de individuos). Est relacionada pola calidade da medicina, a hixiene, a alimentacin,
as guerras, etc. A esperanza de vida un dos indicadores da calidade de vida mis comns. A
esperanza de vida maior nas mulleres que nos homes, situndose en Espaa, no 2013, en 82,8
anos, 85,6 anos para as mulleres e 79,9 para os homes.
Poboacin activa.- Aquel sector da poboacin que se atopa en idade apta para traballar (16 a 65
anos) e traballa ou quere facelo. Se est empregada denomnase poboacin activa ocupada; se est
en paro ou busca o seu primeiro emprego, poboacin activa desocupada ou desempregada. A
poboacin inactiva a que non realiza un traballo remunerado nin se atopa dispoible para
desempealo. Inclense dentro dela xubilados e pensionistas, estudantes, rendistas, persoas
dedicadas aos labores do fogar, incapacitados para o traballo, etc.
A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 25


A poboacin espaola. Xeografa de Espaa, 2 Bacharelato. IES Antn Losada 26
A poboacin espaola.
1.1. INTRODUCIN: AS FONTES DEMOGRFICAS (PAX. 1)
1.2. OS MOVEMENTOS NATURAIS DA POBOACIN. OS RXIMES
DEMOGRFICOS (PAX. 2)
- OS RXIMES DEMOGRFICOS
O Rxime Demogrfico Antigo: ata principios do sculo XX
A Transicin Demogrfica: 1900-1975
O Rxime Demogrfico Actual: a partir de 1975
- OS DESEQUILIBRIOS TERRITORIAIS NO MOVEMENTO NATURAL DA
POBOACIN
1.3. MOBILIDADE ESPACIAL DA POBOACIN E DEBATE SOBRE A
INMIGRACIN (PAX. 6)
- AS MIGRACINS INTERIORES
As Migracins Interiores Tradicionais
As Migracins Interiores Actuais
Consecuencias das migracins interiores
- AS MIGRACINS EXTERIORES
A Emigracin Transocenica
A Emigracin a Europa
Consecuencias das Migracins Exteriores
A Emigracin Exterior Actual
- A INMIGRACIN ACTUAL E AS SAS CONSECUENCIAS
1.4. A ESTRUTURA DEMOGRFICA: IDADE, SEXO E ACTIVIDADE
ECONMICA (PAX. 13)
- ESTRUTURA POR SEXO E IDADE
- ESTRUTURA ECONMICA DA POBOACIN
A Poboacin Activa
Os Sectores Econmicos
1.5. DISTRIBUCIN ESPACIAL (PAX. 17)
1.6. A POBOACIN GALEGA (PAX. 19)
- OS EFECTIVOS DEMOGRFICOS E A DESIGUAL DISTRIBUCIN
- O MOVEMENTO NATURAL DA POBOACIN
- AS MIGRACINS DE GALICIA
- O CRECEMENTO REAL DA POBOACIN GALEGA
- ESTRUTURA DA POBOACIN
! AS PIRMIDES DE POBOACIN (PAX. 23)
! VOCABULARIO (PAX. 24)