Educación Ético-Cívica 4º ESO (Gallego)

1
2
Manual de ética cívica
en lingua galega
para uso do alumnado de 4o curso
do
IES San Rosendo
Emilio Navarro Martínez
Mondoñedo
2009
2
Índice
1. ¾Para que serve esta asignatura? 7
I Identidade e alteridade 9
2. Quen somos e que somos 11
3. A dignidade humana 21
4. As nosas diferenzas 27
5. As emocións e a violencia 33
6. Liberdade e responsabilidade 39
II As ideas éticas 45
7. A ética e a cultura 47
8. As teorías éticas 53
9. Os dereitos humanos 59
10. As xeracións de dereitos 69
3
ÍNDICE ÍNDICE
11. A defensa dos nosos dereitos 75
12. A discriminación 81
III A democracia e a participación 85
13. A democracia 87
14. Participar en política 93
15. O estado español 99
16. Igualdade e xustiza 103
17. Ética e política 109
18. Os dereitos constitucionais 113
IV Os dereitos das mulleres 119
19. Os dereitos e as mulleres 121
20. A discriminación das mulleres 125
21. A violencia contra as mulleres 131
V O pluralismo cultural 135
22. A cultura humana 137
23. As actitudes cara á variedade 145
24. Sociedades plurais 153
VI Cidadanía global 157
25. ¾Que é a globalización? 159
26. Os medios de comunicación 165
27. Os novos poderes políticos 173
28. O desenvolvemento necesario 181
4
ÍNDICE ÍNDICE
29. Cidadáns dun só mundo 187
5
ÍNDICE ÍNDICE
6
Lección 1
¾Para que serve esta asignatura?
Ollo cos -mente, cos "determinado"e cos "concreto".

Esta asignatura1 serve para aprender:
1. Como está ordenada a nosa sociedade e porque.
2. Que temos que facer nós para contribuír ao orde social.
3. Que necesitamos para que a sociedade progrese e que podemos aportar

nós.
¾Por que convén que aprendamos todas estas cousas?

Todas estas cousas impórtannos porque nós somos membros da sociedade,
queirámolo ou non e teñamos a idade que teñamos.
É evidente que se a organización da sociedade nos afecta, é mellor para
nós ter coñecementos sucientes para participar no seu control. Desa maneira
poderemos contribuir a que as cousas se fagan segundo o noso criterio, para
conseguir non saír perxudicados.
Se dicimos que a política non nos importa, simplemente estamos deixando
gran parte da nosa vida en máns doutros.
1
De feito esta asignatura ten moita máis utilidade na túa vida diaria que moitas outras
que aparentemente son máis importantes: Ti non estás sempre botando contas, pero si
que es sempre un cidadán. Ti podes vivir moi ben sen saber que son os piroclastos, pero
vives moito peor se non sabes cales son os teus dereitos.
7
LECCIÓN 1. ¾PARA QUE SERVE ESTA ASIGNATURA?
¾En que nos afecta a política2 ?
Folla de ruta
Neste libro aprenderemos...
1. Que somos.
2. Porque debemos comportarnos ben.
3. Porque podemos comportarnos ben.
4. Que atrancos temos para comportarnos ben.
5. En que é comportarse ben como individuos.
6. En que é comportarse ben como grupos humanos.
7. Como organizar ben a sociedade.
8. Como relacionarnos ben entre homes e mulleres.
9. Como relacionarnos cos inmigrantes.
10. Como organizar o mundo enteiro.
2
Podes aprender sobre este tema en Mill
8
Parte I
Identidade e alteridade
9
Lección 2
Quen somos e que somos
Recoñecemento da persoa como suxeito moral e asunción dos

compoñentes individuais e colectivos na construción da identida-
de e no comportamento moral.
¾De que se trata?

A identidade é o que somos, é dicir, o conxunto das nosas características
como individuos e como grupos sociais. A idea de identidade está relacionada
con moitas ideoloxías políticas e é causa de moitos conitos violentos no
mundo. Moita xente fai cousas malas porque ten ideas erróneas sobre a súa
identidade.
¾Para que serve esta lección?

1. Para aprender que é a identidade humana.
2. Para aprender unha concepción da identidade humana compatible coa

ética. (o que ven sendo, unha concepción boa da identidade humana)
3. Para aprender que o máis importante da identidade humana é a nosa

capacidade de ser bos.
11
LECCIÓN 2. QUEN SOMOS E QUE SOMOS
¾Por que é importante aprender sobre a identidade humana?

Porque precisamos unha idea da identidade que sirva para defender a paz
e o diálogo entre as persoas diferentes e non como escusa para a violencia e
o odio.
¾Que problemas hai que estean relacionados coa identidade?

No noso pasado inmediato1 , e agora mesmo noutras partes do mundo, hai
xente que se mata ou se maltrata pola súa identidade, porque cre defender
así a propia ou rexeitar a identidade estraña, porque quere impoñer unha ou
outra identidade aos demais ou preservar a súa. Os nacionalistas radicais2 ,
os racistas3 , os fundamentalistas relixiosos4 mancan e matan a prol das súas
identidades.
Ademais, estes problemas teñen carácter colectivo, poden afectar mes-
mo a países enteiros5 , o cal os fai moito máis importantes que os crimes
individuais.
España, como Europa é cada vez máis un lugar no que viven xentes que
veñen de moitos sitios diferentes. Cada vez encontramos máis caras novas,
máis cores de pel entre nós. Sería triste que non puideramos levarnos ben
todos, e que as diferencias entre as persoas fosen escusas para a violencia, o
odio e a estupidez.
Asimismo parece que para moita xente ter unha identidade, dicir que se
senten isto ou aquilo, é importante. Por iso non podemos sinxelamente dicir
que as identidades non existen ou que son construccións sociais que podemos
desprezar.
¾Que precisamos para solucionar os problemas éticos da iden-

tidade?
Unha concepción da identidade compatible coa ética, coa racionalidade,
a liberdade e a democracia.
1
Nos anos 1936 a 1939 en España houbo unha guerra civil, na que morreron máis de
medio millón de persoas e que tivo un considerable compoñente nacionalista.
2
En España temos un exemplo de nacionalismo radical na ETA, que mata xente para
conseguir a independencia do País Vasco.
3
O racismo consiste en crer que as persoas que teñen un aspecto físico diferente son
malos ou tontos e que por iso está ben maltratalos.
4
O fundamentalismo é unha tendencia de algunhas relixións que arma que toda a
sociedade debe obedecer as súas ideas.
5
Nos anos 90 en Bosnia, Croacia e Kosovo houbo unha serie de guerras civís orixinadas
polos nacionalismos radicais que pretendían defender as súas identidades matando ou
expulsando aos que eran diferentes, no que chamaban limpeza étnica. Morreron case un
millón de persoas.
12
Non se trata do supermercado cultural, da atomización do individuo que

pode elexir a súa identidade. O mesmo que para elexir cultura a elección
vai depender xustamente da forma de ser, trátase de ter liberdade para ser
o que somos, o que sentimos que somos.
¾Que din os lósofos?
Para Aristóteles no ser humano podían distinguirse dous grupos de ele-

mentos: os que el chamaba substanciais, é dicir, os máis importantes, e os que
el calicaba como accidentais, é dicir, os menos importantes. Os elementos
substanciais non cambiaban nunca, pero os accidentais si que cambiaban ao
longo da nosa vida, con toda normalidade.
O substancial do home é a racionalidade. O home é un animal racional, e
isto signica que pode controlar o seu comportamento, eliminar o malo del.
Para Aristóteles, en nós existen moitas emocións que compartimos cos
animais. Parte desas emocións, coma a ira, a agresividade, o medo, a des-
conanza, a envexa, etc. son malas e as debemos rexeitar coa axuda da nosa
razón.
¾Que podemos saber sobre a identidade?
Imos ver que é a identidade, que elementos ten, como se constrúe, e cal
é a súa parte máis importante.
Recoñecemento
((É dicir, que nos exercicios hai que engadir unha pregunta para recoñe-
cer. as preguntas deben servir para sacar conclusións, que despois poden ser
estudadas.))
¾Que é unha persoa?
como suxeito moral e
¾Que é ser un suxeito?
¾Que é ser un suxeito moral?
asunción dos
((asunción signica un elemento actitudinal))
13
¾Que é a identidade
A nosa identidade é o conxunto dos nosos rasgos. Deses rasgos o esencial é
a nosa capacidade moral. Os outros rasgos teñen orixes diversas. Dos rasgos,
hainos bos, malos e indiferentes.
A nosa identidade non é o conxunto de características que nos distinguen
das demais persoas, porque é obvio que características que compartimos cos
demais, tamén forman parte da nosa identidade. A identidade é polo tanto
o conxunto das nosas características, comúns cos demais ou non.
Os rasgos que podemos considerar cienticamente podemos diferencialos
pola súa orixe xenética, social, histórica, xeográca, psicolóxica, ou biográ-
ca.
Para aprender sobre a nosa identidade debemos distinguir o que nós
cremos ser e o que os demais pensan que somos. Igualmente, hai diferenzas
no que as persoas pensan sobre elas mesmas e a opinión que nós temos. Para
chegar a un verdadeiro coñecemento debemos contrastar o que pensamos nós
e o que pensan os demais.
¾Que son os compoñentes individuais da identidade?

Son os rasgos que nos diferencian dos demais. Distinguimos os rasgos
xenéticos, psicolóxicos e biográcos.
Son rasgos xenéticos os que dependen da nosa pertenza á especie humana.
Ás veces trátase de rasgos variables6 , condicionados polos mecanismos da
herdanza, da reduplicación do ADN, da adaptación aos diferentes climas da
Terra, etc. O ser humano é máis que moléculas, células, tecidos e órganos.
Non somos uns simples animais.
Os rasgos psicolóxicos son os que derivan do noso temperamento e ca-
rácter como persoas7 . Non sabemos completamente cal é a relación entre
a nosa psicoloxía, a xenética e as circunstancias do noso ambiente, a nosa
educación, etc. aínda que existen varias teorías psicolóxicas que o intentan
explicar. Durante a nosa vida cambiamos, máis ou menos, de forma de ser
por obra das circunstancias.
Chamamos rasgos biográcos ao que nos pasou ao longo da vida. Os
sucesos da nosa vida fan desta algo irrepetible e que sen dúbida chega a ser
unha inuencia
¾Que son os compoñentes colectivos da nosa identidade?

Son rasgos colectivos os que compartimos con moitas persoas. Distingui-
remos os rasgos xenéticos, sociais, históricos e xeográcos.
6
Haixente con ollos azuis, marróns, grises, a pel máis pálida ou máis bronceada, etc.
7
Por exemplo, ser calado o falador, ser impulsivo ou tranquilo, etc.
14
Os rasgos sociais son os que dependen da nosa inclusión nun grupo hu-
mano8 .
Os rasgos sociais tamén poden ser chamados culturais. Os rasgos sociais
varían porque as sociedades non son grupos homoxéneos e ademais cambian
co tempo. Se somos animais sociais tamén é certo que non somos termes nin
formigas, robots programados para cumprir unha función social é nada máis.
Temos as nosas vidas, vidas individuais que se desenvolven nun tirapuxa coa
sociedade.
Son rasgos históricos os que compartimos por vivir na nosa época. Aínda
que o que cambia é normalmente accesorio, podemos encontrar diferenzas
entre unhas épocas históricas e outras.
Son rasgos xeográcos os que temos por vivir onde vivimos.
¾Como construimos a nosa identidade?

Construímos a nosa identidade pola educación, ben formal ou informal.
Chamamos educación formal á que recibimos na escola, no instituto ou na
universidade. Educación informal é a que recibimos na familia, ou por estar
cos amigos, durante o lecer, no traballo, etc.
Neste proceso9 imos aprendendo elementos culturais.
Pero chega un momento no que podemos elexir, como individuos, que
podemos escoller porque somos libres.
O ser humano ten control nal sobre a súa identidade, precisamente por-
que ten liberdade moral. Naturalmente non todos os elementos da nosa iden-
tidade son rexeitables, nin todas as persoas nos decatamos da nosa liberdade
fronte á nosa identidade pero a capacidade de cambiar por propia vontade é
un elemento central da condición de ser humano.
comportamento
moral
((falar da inuencia da personalidade e da cultura na moral))
¾Hai algo máis?

Un ser humano non é o seu corpo nin o seu país, nin a súa historia,
porque todo iso pode cambiarse ou ás veces ata destruírse, e a persoa segue
aí.
Os rasgos morais son os que nos fan verdadeiramente humanos. Son a
8
Por exemplo, a nosa lingua materna, a clase de roupa que levamos, son cosas que
aprendemos na nosa sociedade.
9
Tamén chamado inculturación polos sociólogos.
15
dignidade10 , a liberdade11 , a responsabilidade12 , a racionalidade13 e a sensi-

bilidade14 .
Agora ben, entre todos estes rasgos hai algúns que poden perderse. So-
mos libres, pero podemos acabar presos ou nunha dictadura que nos impida
ata pensar. Somos racionais pero ás veces obramos estúpidamente. E desde
logo demasiadas veces comportámonos de xeito insensible ou irresponsable.
Entón, ¾é que deixamos de ser humanos? Claro que non.
Somos humanos e non animais ou cousas porque temos dignidade, e somos
mellores persoas cando nos comportamos como seres responsables, racionais
e sensibles.
Temos que interpretar a dignidade como respecto, como escoita dos ou-
tros e como compromiso de non traspasar os seus límites de liberdade.
FALAR DO MISTERIO DO SER HUMANO, EN RELACIÓN CO DE-
RRADEIRO PUNTO DO CONVÉN RECORDAR.
¾Que debemos facer?

Como cidadáns, podemos contribuír a que a identidade non sexa un pro-
blema ético si damos estes pasos:
1. Pensar sobre a nosa identidade.

Non debemos pensar que temos ningunha obriga cara aos nosos rasgos
de identidade. Sexan os que sexan podemos cambialos se non nos gus-
tan. Ás veces é un deber moral cambiar certos rasgos da nosa identida-
de, cando estes son malos. Ninguén pode esixirnos que os manteñamos
igual que nós non temos dereito a esixir tal cousa a ninguén. Con fre-
cuencia queremos cambiar algún rasgo de identidade propio por razóns
morais, é dicir, porque o consideramos malo. É certamente unha boa
razón, pero tamén podemos cambiar algúns rasgos de identidade por
interese ou necesidade, por pracer ou curiosidade. Non hai nada malo
en facelo.
Ninguén carece de identidade. Tampouco cando cambia algún rasgo
que a alguén lle poida parecer esencial. Simplemente adquirimos outra
identidade, unha nova, que pasa a ser a nosa. E a vella queda esquecida
ou desaparece.
10
A dignidade é a condición básica que debemos respectar para relacionarnos con outras
persoas.
11
A liberdade é a capacidade de escoller o noso comportamento.
12
A responsabilidade é a obriga que temos de dar conta aos demais do noso comporta-
mento cando lles afecta.
13
A racionalidade é a capacidade de comportarnos de acordo coa lóxica e o que perci-
bimos polos sentidos.
14
A sensibilidade é a capacidade de percibir os sentimentos propios e alleos.
16
2. Non ter medo da nosa identidade, sexa cal sexa.

No pasado, moitos dos rasgos que forman a identidade individual, es-
taban xados pola cultura e dependían do lugar e a situación social
do individuo. Isto limitaba notablemente as eleccións das persoas, o
que resultaba, en certa maneira, máis tranquilizador psicoloxicamente.
Cando non hai que elexir, a xente ten pouca inquietude. Quizáis exista
un factor de desasosego social no feito da posibilidade de cambiar a
nosa identidade, e quizáis froito desa indeterminación da identidade
surxa o fanatismo que, con algunha frecuencia, entre os mozos sobre
todo, da lugar á adopción de identidades radicais ou violentas15 . Sexa
como sexa, deberíamos ser quen de aceptar a nosa identidade ou de
cambiala se non nos gusta e de facer ambalas dúas cousas dun xeito
tranquilo.
3. Respectar a identidade que amosen os demais, o que non signica res-
pectar as cousas malas.
Podemos rexeitar a identidade dos demais, polo menos nalgúns dos
seus rasgos. Surxen problemas morais cando confundimos rexeitar a
identidade con rexeitar a persoa, porque a identidade non é a persoa, e
por suposto non constitúe a súa dignidade nin é a razón pola que temos
que respectar a persoa. Nós esiximos respecto aos demais sexamos como
sexamos, mesmo esiximos respecto polos nosos cambios. Igualmente
debemos respectar aos demais, independentemente dos seus rasgos de
identidade, mesmo aínda que os seus rasgos de identidade non nos
agraden.
4. Esixir respecto para a nosa identidade.
Debemos rexeitar os rasgos malos da nosa identidade, promover os bos
e facer o noso gusto nos indiferentes.
Igual que as veces rexeitamos a nosa identidade total ou parcialmente,
podemos rexeitar a identidade que os demais nos atribúen. O ser huma-
no pode elexir un ideal e cambiar a súa identidade para que se achegue
a el. Podemos xulgar criticamente un ou varios dos compoñentes da
nosa identidade. Mesmo os elementos que alguén podería considerar
centrais poden ser rexeitados. Pero sempre debemos ter presente a no-
sa dignidade como seres humanos, e non deixar que tal ou cal rasgo da
nosa identidade sexa tomado por ninguén como excusa para maltra-
tarnos.
Ao nal a lección que sacamos é que non podemos usar a identidade como
excusa para ser malos. Non podemos usar ningunha excusa para ser malos.
15
Pensemos nos skinheads, nos mozos da kale borroka no País Vasco ou nos manifestan-
tes violentos anti-globalización. Con frecuencia estes xoves adoptan a identidade violenta
simplemente como unha defensa psicolóxica contra os seus medos.
17
Debemos ser bos, o demais que sexamos tanto ten.
Convén recordar
• O que somos é froito da natureza, da historia, da xente coa que vivimos
e das nosas experiencias. Moitas das nosas características son boas ou
indiferentes. Pero outras son malas e debemos rexeitalas.
• Temos dereito a esixir respecto para as nosas características aceptables

e temos a obriga de respectar as características alleas cando non son
malas.
• Nós somos os únicos donos das nosas características indiferentes e te-

mos dereito a cambialas se queremos.
• Todos temos por igual a capacidade de inquirir e descubrir a verdade,

de percibir e plasmar a beleza e de amar e facer o ben. Comparadas
con iso, as outras características humanas son irrelevantes.
Preguntas de comprensión do texto

1. ¾Por que é éticamente importante a cuestión da identidade?
2. Dene racismo.
3. Dene nacionalismo.
4. Dene fundamentalismo.
5. Escribe cinco dos teus rasgos xenéticos.
6. Escribe cinco dos teus rasgos psicolóxicos.
7. Escribe cinco dos teus rasgos biográcos.
8. Escribe cinco dos teus rasgos sociais.
9. Escribe cinco dos teus rasgos históricos.
10. Escribe cinco dos teus rasgos xeográcos.
Textos a comentar
1. John Stuart Mill, lósofo inglés do século XIX, expón na súa obra Sobre
a liberdade a necesidade de que os individuos controlen os elementos
da súa identidade:
18
A liberdade do individuo debe ser asi limitada; este non de-

be convertirse nunha molestia para outra xente. Pero se se
abstén de molestar a outros no que lles concerne, e actúa
meramente de acordo coa súa inclinación e xuízo en cousas
que o concernen, as mesmas razóns que amosan que a opinión
debería ser libre proban tamén que debería permitirselle, sen
molestalo, levar as súas opinións á práctica ao seu propio cos-
to. Que a humanidade non é infalible; que as súas verdades,
pola maior parte, son só medias verdades; que a unidade de
opinión, a menos que resulte da máis completa e máis libre
comparación das opinións opostas, non é desexable, e a di-
versidade non un mal, senón un ben, ata que a humanidade
sexa moito máis capaz que no presente de recoñecer todas
as caras da verdade, son principios aplicables aos modos de
acción dos homes non menos que as súas opinións.Así co-
mo é útil que mentres a humanidade sexa imperfecta haxa
diferentes opinións, igualmente o é que existan diferentes ex-
perimentos de vida; que sexa dado libre xogo ás variedades
de carácter, se non existe dano a outros; e que o valor dos
diferentes modos de vida sexa probado practicamente, cando
alguén cre apropiado intentalos. Onde non o propio carácter
da persoa, senón as tradicións ou costumes doutra xente é
a regra de conducta, falta un dos ingredientes principais da
felicidade humana, e case o principal ingrediente do progreso
social e individual.
2. Hannah Arendt, lósofa alemana que viviu no século XX, expón no

seu libro A condición humana o misterio da identidade humana.
Por outro lado, as condicións da existencia humana, a vida

mesma, a natalidade, mortalidade, a mundanidade, a plu-
ralidade e a terra nunca poden explicar que somos ou
responder a cuestión de quen somos pola simple razón de
que nunca nos condicionan absolutamente. Esta foi sempre
a opinión da losofía, á diferencia das ciencias, a antropo-
loxía, a psicoloxía, a bioloxía, etc. que tamén se ocupan do
home. Pero hoxe en día case podemos dicir que demostramos
mesmo cienticamente que, aínda que vivimos agora, e pro-
bablemente sempre viviremos, baixo as condicións da Terra,
non somos meramente criaturas atadas á Terra.
19
20
Lección 3
A dignidade humana
Recoñecemento, valoración e respecto pola dignidade da persoa.
¾Para que serve esta lección? 1
Para aprender que é a dignidade humana e como podemos respectala.
1
COMENTARIO EDITORIAL : Trátase de facer un texto non losóco,
e dicir, que non plantexe problemas nin deixe ao alumno a obriga ou a opción de
decidir a postura vital. Non se trata de obrigar á xente a ser lósofos (é bonito inuir
nunha postura). Pero si é importante o contido discursivo. Como norma de pensamento,
sempre que se fai unha armación hai que dar unha razón, e sempre que se da un dato
hai que dar unha referencia. Iso é ser decente, aínda que se estea a facer un libro de texto.
Non hai que poñer preguntas retóricas. As preguntas son para aprender. a dignidade como
atribución como reexo da propia, como precondición dunha vida humana, precondición
da propia dignidade ou humanidade Partir do artigo 1 da declaración dos dd.hh. Hamlet
¾que es el hombre? como cita? mirar lo de usar la palabra risco". Explicar las palabras
raras y las anécdotas a pie de página. Subtítulo o título alternativo: ¾Como respectar á
xente? Eliminar a hipóstasis e falar directamente de respecto ao ser humano? Ser humano
xenérico ou ser humano concreto ao estilo de Buber? Quitar a idea de que os valores bos
(riqueza, beleza, e o demais) teñan algo que ver coa dignidade propia ou allea.Introducir el
concepto de valor ¾no es explicar lo obscuro por lo más obscuro? De todos modos la idea
de valor no me gusta nada, huele a relativismo.Valorar el concepto de deber por encima
de sus justicaciones racionalesütilitarista
21
LECCIÓN 3. A DIGNIDADE HUMANA
¾Por que é importante todo iso?

A dignidade humana é a máis importante razón que temos para respec-
tar aos demais e para esixir respecto para nós mesmos. Se non sabemos
que é a dignidade humana, ¾como imos respectar aos demais e como imos
defendernos cando nos faltan ao respecto?
¾De que se trata?

A dignidade humana é a razón máis importante para respectar aos demais
e para esixir que nos respecten.
¾Que problemas practicos hai?

Que a dignidade humana non se respecta en moitos países e situacións.
Que se dean no mundo as condicións de vida para todos os seres humanos
que estimamos a consecuencia práctica da aceptación do concepto de deber
de respectar a dignidade humana.
¾Que precisamos?
Unha denición da dignidade humana que sexa aceptable por todo o
mundo independentemente das súas crenzas relixiosas ou da súa posición
losóca.
Unhas ideas adecuadas sobre a dignidade humana e a necesidade de res-
pectala que funden o noso comportamento ético persoal e a demanda do seu
respecto universal (por gobernos, empresas, etc, persoas doutros países, etc.)
Extender e practicar o respecto á dignidade humana.

Mirar Buber e H Arendt
Mill para mulleres. Aportación do cristianismo. Locke sobre os dereitos.
Iusnaturalismo. ¾Filósofos renacentistas?
¾Que podemos pensar?

O problema dos valores e da dignidade é que non son algo mensurable,
e a nosa cultura, bo, o ser humano, ten problemas para recoñecer e aceptar
os elementos non mensurables. ¾Como chegar a un acordo sobre os valores
fundamentais? ¾Como non loitar por eles ou non rexeitar do dos demais?
A solución pode ser interpretar a dignidade como respecto, como escoita do
outro e como comprominso de non traspasar os seus límites de liberdade.
22
A dignidade humana é equivalente á condición humana.

Todos os seres humanos somos dignos, independentemente de calquera
outra circunstancia.
Ante a dignidade humana o noso comportamento debe ser de respecto.
Explicar que é o respecto.
Todos sentimos que temos valor e que as persoas que amamos teñen
valor. E todos podemos entender que ese valor non depende de ningunha
circunstancia accidental. Trátase dunha propiedade esencial, é dicir, algo
que recoñeceríamos como existente aínda que se modicaran outras cousas.
Agora ben, os demais seres humanos son tamén esencialmente iguais a nós.
Non hai ningunha diferenza esencial, aínda que pode haber moitas diferenzas
accidentais. Por iso recoñecemos nos demais a mesma dignidade que achamos
en nós e as persoas que amamos.
¾E que ocorre cos criminais, coa xente claramente mala, teñen dignidade
tamén? Sen dúbida. Unha persoa pode facer algo moi malo, pero non por iso
deixa de ser persoa. Ao respectala, estamos respectándonos a nós mesmos,
porque calquera persoa é unha imaxe de nós. Ademais, ninguén é comple-
tamente malo e todos temos a posibilidade de arrepentirnos e cambiar de
forma de ser2 .
Por outro lado, nós nunca coñecemos completamente as circunstancias do
comportamento dos demais. Poden existir circunstancias atenuantes incluso
nos actos mais atroces e aínda que non sexa así, nunca debemos aproveitar a
indignación que podemos experimentar xustamente para comportarnos mal
nós, para exercer violencia ou maltrato a ninguén.
A dignidade ten unha dimensión misteriosa. O home, que non crea o
mundo e non pode facerse a si mesmo, pode recoñecer, en si mesmo e nas
persoas que ama, que o ser humano é moito máis ca uns quilogramos de
produtos químicos. Tampouco a reciprocidade é garantía dabondo para xus-
ticar o comportamento moral, ¾que facer cando estamos seguros de que a
non reciprocidade non ía ter castigo? A reciprocidade pode ser un deber ou
un criterio, pero non unha explicación.
Algunhas denicións
As denicións serían o elemento de partida, os axiomas de partida do
razoamento.
• Dignidade humana
• Respecto paara ela
A dignidade é unha característica que acompaña sempre ao ser humano

e que debemos sempre respectar nos demais e en nós mesmos. Dignidade
2
von Mises, Páx. 23.
23
signica valor que non depende de ningunha outra característica, que non
pode perderse nin cederse e co que non se pode negociar. As persoas te-
ñen características plurais de tipo físico, psicolóxico, social, cultural, etc. In-
dependentemente que as consideremos relevantes, estas características non
afectan de ningunha maneira á dignidade da persoa. Nin a aumentan nin a
diminúen. Despois, hai circunstancias que todos consideramos prexudiciais,
como doenzas, discapacidades físicas, etc. Pero aínda nestes casos as persoas
conservan a mesma dignidade que os non afectados.
Pero, ¾que é un valor? Un valor é o que fai que a vida teña sentido. ¾Que
razón poderíamos ter para facer o que facemos, para tomar as decisións que
tomamos, para elixir o que eliximos e rexeitar o que rexeitamos? Cada unha
desas razóns chámase valor. Naturalmente as persoas poden confundirse
respecto aos valores e crer erroneamente que unha cousa é un valor. Cando
ocorre así, falamos dun antivalor.
¾Que é respectar?
Respectar é recoñecer a dignidade dos demais e a propia.

Todo o noso comportamento debemos realizalo tendo en conta a digni-
dade dos demais e a nosa. Respectar signica non insultar, non maltratar,
non aproveitarnos dos demais, non utilizalos, non considerar nunca que as
persoas son menos importantes que as cousas, non desprezar á xente porque
non teña determinada característica que consideramos boa, etc.
Nunca debemos aproveitar a indignación que podemos experimentar xus-
tamente para comportarnos mal nós, para exercer violencia ou maltrato a
ninguén.
Tener claro que
1. Existe a dignidade humana
2. Hai que respectala
3. Hai que saber como facelo
4. Hai que saber como promover o seu respecto xeral
Convén recordar
• Dignidade signica valor que non depende de ningunha característica,
que non pode perderse nin cederse e co que non se pode negociar.
• Un valor é algo que fai que a nosa vida teña sentido. Os nosos valores
son as razóns das nosas accións, decisións e eleccións.
24
• Os demais seres humanos son esencialmente iguais a nós. Por iso re-
coñecemos nos demais a mesma dignidade que achamos en nós e nas
persoas que amamos.
• As características que forman a identidade da persoa non afectan de

ningún xeito á súa dignidade.
• Respectar é recoñecer na práctica a dignidade dos seres humanos. Todo

o noso comportamento debemos realizalo tendo en conta a dignidade
dos demais e a nosa.

1. ¾Por que dicimos que a dignidade acompaña sempre ao ser humano?
2. ¾Como respectamos a dignidade dos demais?
3. ¾Como respectamos a nosa propia dignidade?
4. ¾De que depende a dignidade humana?
5. ¾Que é a dignidade?
6. ¾Por que dicimos que a dignidade non pode perderse nin cederse nin
se pode negociar con ela?
7. ¾Para que poden ser relevantes as características individuais?
8. ¾Teñen algo que ver as características individuais coa dignidade huma-

na? ¾Por que?
9. ¾Afectan as circunstancias persoais prexudiciais á dignidade humana?

¾Por que?
10. ¾Que quere dicir que a dignidade é unha propiedade esencial do ser
humano?
11. ¾En que sentido dicimos que as demais persoas son iguais a nós esen-
cialmente?
12. ¾Que é un valor?
13. Pon cinco exemplos de valores para a túa vida.
14. Pon exemplos de cinco antivalores, cousas que quererías evitar na túa
vida.
15. ¾Como pode a sociedade respectar a dignidade humana dos delincuen-

tes?
25
16. ¾Cal é a fundamentación relixiosa da dignidade humana?
17. Explica os argumentos estoicos sobre a dignidade humana?
Textos a comentar
Algo do Papa?
Hannah Arendt. A condición humana.
26
Lección 4
As nosas diferenzas
Asunción da diversidade e rexeitamento de prexuízos baseados

en estereotipos que supoñan calquera forma de discriminación.
título alternativo: ¾Como tratar á xente diferente?

Para aprender que importancia ten a diversidade na nosa vida e para
ter argumentos para rexeitar os tópicos. Para aprender porque é mala a
discriminación.

Para empezar nós vivimos nunha sociedade onde hai moita xente diversa,
e cada vez vai haber máis, porque a Unión Europea e a globalización apoia
esa tendencia. Por outro lado, nós temos que defender a nosa liberdade para
ser diferentes dos demais, se iso é o que queremos.
¾De que se trata?

As diferenzas entre as persoas son frecuentemente motivo de conicto
violento, tanto entre os individuos como entre os grupos ou os países. Temos
que aprender que son esas diferenzas e porque non deben ser usadas como
excusa para a violencia.
27
LECCIÓN 4. AS NOSAS DIFERENZAS
¾Que problemas prácticos hai?

Acadar un método de diálogo intercultural, conseguir que os países poi-
dan entenderse en vez de guerrear. Rexeitar a violencia dun xeito práctico e
ecaz.
Que alguna xente toma as diferencias para excusa da discriminación ou
incluso a violencia. Neste caso o problema coincide coa primeira lección,
porque a propia identidade se constrúe por contraposición coas diferenzas
dos demais.
¾Que precisamos?
(Técnicas de control psicolóxico e unha teoria apropiada do valor da
racionalidade. Isto é da lección seguinte, a das emocións e a violencia.)
• Que se respecten as diferencias de todos que non sexan malas
• Esixir respecto para nós
• Respectar aos demais
• Ter unha adecuada concepción da ética común
• Poñer en adecuada relación as diferenzas culturais e psicolóxicas

Aristóteles é o referente máis importante. Mill. On liberty Humboldt
Popper, creo.

Quizáis o peor da discriminación é que restrinxe o noso campo de expe-
riencia. As ideas que nos pechan a experiencia, os prexuízos estan conectadas
co medo, co odio, e son con frecuencia mentiras infventadas en determinado
mmomento, normalmente por razóns políticas. Os estereotipos faltan ao de-
reito que ten cada persoa a ser xulgada polos seus actos e non polas mentiras
que se contan sobre o grupo ao que pertence.
O peor do racismo é que imaxina que as persoas somos como animais,
dependentes só da xenética e dos instintos. Os animais son u nmal modelos
para as persoas porque son irracionais e non controlan a súa vida; estan
sometidos a fame, ás necesidades siolóxicas e ás doenzas, e certo que viven
non campo, na natureza, pero iso signica, baixo a choiva, o sol, sobre a
lama, o po, cos parásitos. Os animais veven só cunhas poucas emocións
28
simples, coma o medo, para fuxir dos depredadores e a agersividade para

procurarse alimento. Non coñecen normas e por iso as súas formas de relación
son as ameazas ou a violencia. Mesmo cando colaboran fano impulsados por
instintos, como robots, como vemos nas formigas. Os racistas pensan que as
persoas somos así e por iso eles son partidarios da violencia e a exercen.
O racismo foi unha consecuencia do pensamento materialista e bioloxi-
cista do século XIX. Conceder unha excesiva importancia aos antecedentes
biolóxicos do ser humano é malo. Nunca debemos utilizar os nosos preten-
didos coñecementos biolóxicos para xusticar o mal comportamento ético.
De entre os riscos da nosa identidade hai moitos bos e indiferentes que son
diversos. Hai diversas expresións de cousas boas. Hai diversas expresións de
cousas indiferentes. Debemos respectar unhas e outras expresións. Debemos
rexeitar todas as cousas malas, veñan de onde veñan, tamén as nosas. Os
seres humanos somos diversos por natureza. Cada un de nós é un individuo
que ten particularidades e polo tanto diferenzas cos demais. Realmente, nós
tamén cambiamos ao longo do tempo polo que pode dicirse que tamén che-
gamos a ser diferentes de nós mesmos. Tamén existen características que só
afectan a un grupo de persoas máis ou menos extenso pero non a todos os
seres humanos. Normalmente non se pode encontrar un grupo que teña dúas
características comúns excluentes(poñer o que sexa en vez de esta palabreja).
Non ten sentido valorar unha característica humana polo simple feito de ser
algo máis ou menos estendido. Temos que xulgar as cousas polo seu valor
en si mesmo. Hai características estrañas para nós e que son boas, malas ou
indiferentes. Hai características comúns que son boas, malas ou indiferentes.
Moitas veces pensamos que nós temos algo especial, ou que outro grupo hu-
mano ten algo especial e non é así. Realmente en case todos os lugares do
mundo hai xente ou costumes ou ideas moi parecidas as que existen aquí. Os
riscos culturais, igual que os físicos, están moi estendidos ao longo do planeta
porque para o ser humano, comunicarse cos demais, compartir, mesturarse,
é algo completamente habitual e sempre foi unha practica corrente. Resulta
inadecuado pensar que temos unhas cousas nosas e que debemos rexeitar
cousas alleas. Todo o que é bo debería ser noso, independentemente do seu
lugar de orixe, e todo o que é malo deberíamos rexeitalo aínda que xurdira
entre nós.
Algunhas denicións
Denición de diferenzas
Cando un risco está moi estendido nun grupo humano, dicimos que é nor-
mal. Iso signica que é estatisticamente moi probable encontralo. Pero nada
máis. Ser normal non signica ser bo, nin ser malo. Só ser moi abundante.
Hai cousas boas que son normais e cousas malas que tamén o son. Hai cousas
boas que son moi raras e polo tanto anormais.
29
A peor expresión da tendencia a aceptar estereotipos é a ideoloxía coñe-

cida como racismo.
O racismo arma que existen variedades de seres humanos determinadas
pola xenética. Estas variedades terían características intelectuais e morais
diferentes o que debería terse en conta na ética e na política.
Hai que denir o concepto de tópico ou estereotipo. Tampouco debería-
mos estar a cazar riscos tópicos cos que conrmar o suposto estereotipo.

Debemos rexeitar a tendencia a aceptar (menuda expresión) tópicos ou
estereotipos sobre as persoas que non coñecemos, porque frecuentemente son
xeneralizacións esaxeradas ou falsas. Cando coñecemos unha nova persoa
debemos apreciala polos seus riscos individuais e non proxectar sobre ela
un conxunto de ideas de procedencia e exactitude dubitable. Os estereotipos
poden conducir á discriminación porque son polo xeral ideas negativas (ideas
malas, non negativas. Quitar a manía de usar negativo e positivo en vez de
malo e bo) sobre supostas diferenzas de outras persoas ou grupos de persoas.
Convén recordar...
• Todos temos diferenzas cos demais.
• Existen características que afectan a un grupo de persoas, pero non a

todos os seres humanos.
• Todas as características humanas, incluso as individuais (mellor poñer

particulares), cambian co tempo igual que podemos encontrar caracte-
rísticas diferentes se viaxamos por distintos lugares do mundo.
• As características humanas son boas, malas ou indiferentes e iso non

depende de que sexan propias ou alleas.
• As características humanas poden ser normais, é dicir, moi estendidas,

ou anormais que signica moi pouco estendidas. Esas cualicacións
varían co lugar ou a época e non signican nin bo nin malo.
• É inadecuado (quero dicir falso) pensar que temos cousas nosas exclu-
sivas e que debemos rexeitar as cousas alleas. Todo o que é bo debería
ser noso, independentemente da súa orixe e deberíamos rexeitar todo
o que é malo, aínda que xurdira entre nós.
• Un prexuízo é unha opinión moral que non provén da experiencia. Os

prexuízos son malos porque non deixan ver a realidade como é.
30
• Os tópicos son prexuízos comúns que debemos rexeitar. Toda persoa

ten dereito a ser xulgada polos seus actos e non por a súa pertenza a
un grupo humano.
• A aceptación de prexuízos causa a discriminación das persoas que son

diferentes.
Exercicios de comprensión do texto

1. ¾Que é un prexuízo?
2. ¾Que é un estereotipo?
3. ¾Que é a discriminación?
4. ¾En que aspectos somos diversos os seres humanos?
5. ¾Cal é a razón biolóxica pola que somos diferentes?
6. ¾Por que cambiamos ao longo da nosa vida?
7. Fai unha lista de cousas malas que teña moita xente.
8. Fai unha lista de cousas boas que teña moita xente.
9. Fai unha lista de cousas boas que teña pouca xente.
10. Fai unha lista de cousas malas que teña pouca xente.
11. Fai unha lista de cinco cousas que consideres propias, distintivas da
túa terra. Busca información sobre a súa orixe e anótaa.
12. Fai unha lista de cinco estereotipos que coñezas.
13. ¾Que é unha ideoloxía?
14. Explica como se crean e se transmiten os nosos riscos físicos xenetica-

mente.
Textos a comentar
1. Allport páx. 189.
2. Neste fragmento, Tocqueville fai unha descripción do encontro das tres

razas de persoas que habitan América do Norte.
31
Recordo que, percorrendo os bosques que cobren aínda o Es-

tado de Alabama, cheguei un día preto da cabana dun pio-
neiro. Eu non quixen penetrar na vivenda do american, sinón
que fun descansar algúns instantes ao carón dunha fonte que
se atopaba non lonxe dalí no bosque. Mentres eu estaba nes-
te lugar, veu unha india (atopábamonos preto do territorio
ocupado pola nación dos Creek); ela sostiña pola man a unha
pícara de cinco a seis anos, que pertencía a raza branca, e que
eu supuxen que era lla do pioneiro. Unha negra as seguía.
Reinaba no vestido da india unha sorte de luxo bárbaro: aneis
de metal estaban colgados do seu nariz e das súas orellas; os
seus cabelos, mistrados con grans de vidro, caían libremente
sobre os seus ombreiros, e vin que non estaba casada, porque
levaba aínda o colar de cunchas que as rapazas teñen costu-
me de deixar sobre o leito nupcial; a negra estaba coberta de
vestiduras europeas case en farrapos. Elas viñeron sentar as
tres ao carón da fonte, e a moza salvaxe, collendo á cativa
no colo, prodigáballe agarimos que poderían crerse dictadas
polo corazón dunha nai; pola súa banda, a negra procura-
ba por mil inocentes articios atraer a atención da pequena
criolla. Esta amosaba nos seus movementos un sentimento de
superioridade que contrastaba estrañamente coa súa febleza
e a súa idade; poderia dicirse que ela usaba dunha sorte de
condescendencia recebindo os coidados das súas compañei-
ras. De xeonllos diante da súa ama, espiando cada un dos
seus desexos, a negra semellaba igualmente dividida entre
un cariño case maternal e un temor serl; mentres que se vía
reinar ata na efusión da súa ternura da muller salvaxe un aire
libre, orgulloso e case feroz. Eu achegueime e contemplaba
en silencio este espectáculo; a miña curiosidade desagradou
sen dúbida á india, porque ela levouse bruscamente, pousou
a meniña lonxe dela cunha sorte de rudeza, e, despois de
lanzarme unha ollada irritada, fundiuse no bosque. Ocurri-
rame ás veces de ver reunidos nos mesmos lugares individuos
pertencentes ás tres razas humanas que poblan América do
Norte; eu recoñecera xa en mil efectos diversos a preponde-
rancia exercida polos brancos; pero encontrábase, no cadro
que acabo de describir, algo particularmente conmovedor: un
lazo de afecto reunía aquí aos oprimidos e aos opresores, e
a natureza, ao esforzarse en achegalos, facía máis abraiante
aínda o espazo inmenso que colocaran entre eles os prexuízos
e as leis.Tocqueville páx.439, Dem. I.
32
Lección 5
As emocións e a violencia
Coñecemento, expresión e autocontrol dos propios sentimentos e

emocións e rexeitamento da violencia como solución aos conitos
nas relacións interpersoais.
Título alternativo: ¾Como ser bos?
Para que serve esta lección?
Para aprender por que podemos ser bos, cales son os atrancos que te-
mos para selo e como podemos superalos. Para aprender cal é a relación
entre emocións e violencia e como podemos controlar racionalmente as nosas
emocións.
¾Por que é importante todo isto?
Ser bos é algo necesario para ser felices e para contribuír á felicidade dos
demais.
Por razones biolóxicas as emocións están vencelladas á violencia. Por
razóns biolóxicas as nosas emocións perxudican ao noso pensamento racional,
chegando a bloquealo completamente
33
LECCIÓN 5. AS EMOCIÓNS E A VIOLENCIA
¾De que se trata?

De entender que para ser bos temos que controlar racionalmente as nosas
emocións e saber como podemos facelo.

Aprender a controlar as emocións é un problema porque o noso orga-
nismo non está construído para facelo facilmente. Tampouco sempre a nosa
aprendizaxe social axuda.
Higiene de las emociones, eliminar as emociones malas.
Promover las buenas emociones, es decir, controlar racionalmente las
emociones desde las normas morales.
¾Que precisamos?
A conciencia de que hai emocións malas que debemos controlar. A idea
de que non hai xusticación emocional para a violencia, non para o mal, en
xeral) Métodos psicolóxicos de control das emocións negativas, e das súas
orixes e de producción de emocións positivas. Aínda que a libre vontade
é un feito de sentido común, temos que ser conscientes da necesidade de
educación da vontade, a adquisición de hábitos, un bo esquema cognitivo
(unhas ideas correctas sobre a vida) e de reforzar con emocións adecuadas
(bos sentimentos).
A medida que medra a forza tecnolóxica e militar dos seres humanos é
esencial que non nos deixemos levar polas emocións á hora de tomar decisións
importantes. A psicoloxía racionalista non signica rexeitar as emocións ou
os sentimentos. Só evitar os malos sentimentos e emocións.
Debemos aprender a expresar as emocións dun xeito pacíco. Debemos
aprender a respectar a expresións pacíca das emocións dos demais. Debemos
aprender a controlar racionalmente as emocións.

Hai que acudir a Aristóteles, e se é preciso a San Tomé para as cuestións
da liberdade da vontade e de como aprender a manexar os nosos desexos.
A losofía de referencia aquí é a de Aristóteles. Ver De anima y a ética a
Nicómaco.
(Se aceptamos que se trata de un texto literario sen dúbida el texto de
la biga de Platón es el ideal)
34

Dentro de nós, temos tendencia (capacidade) á ira, etc., emocións malas
que levan á infelicidade e á violencia.
Hai problemas reais que poden movernos á estas emocións e sentimentos.
Na razón, levada de acordo coa moral, e na comunicación podemos en-
contrar o medio para resolver ben os nosos problemas.
Hai moitos sentimentos bos que son o mellor de nós e deben ser protexidos
pola nosa razón.
Emocións básicas que prexudican a vida civilizada son a ansiedade, a ira
e o medo.
Os nosos antepasados animais (<-vaya chorrada) só tiñan tres medios
para resolver os seus conitos. Podían loitar ou fuxir ou agocharse.
A ansiedade pode evolucionar en ira ou medo.
Os seres humanos herdamos as emocións do medo e a ira. Sabemos que
isto é verdade porque a anatomía do noso encéfalo presenta partes comúns
coas dos animais. O noso sistema límbico é común có dos mamíferos e o
hipotálamo cos réptiles. O noso cerebro está composto por unha sucesión de
capas evolucionadas ao longo do tempo.
Algunhas denicións
As emocións son cambios do estado de ánimo, que están asociados a
determinadas accións con valor de supervivencia. Con valor de supervivencia
signica que os animais que posúen ese risco teñen máis posibilidades de
sobrevivir, e polo tanto de deixar llos que tamén posuirán ese risco.
A ansiedade, o que chamamos nerviosismo, é unha resposta do organismo
á percepción dun perigo.
A ira é a emoción que desencadean a agresividade e permite a loita. Os
animais loitan contra os depredadores ou para defender ás crías ou defender
o territorio. A loita é unha estratexia normal para moitas especies e sen ela
non poderían sobrevivir, polo que podemos considerar que en eles a ira é
unha emoción necesaria.
O medo é a emoción que permite aos animais fuxir ou agocharse e desa
maneira evitar un ataque.

A violencia é un comportamento que herdamos dos nosos antepasados
animais. O ser humano evolucionou para acadar unha ferramenta mellor para
resolver os seus problemas. Trátase do pensamento lóxico e a linguaxe. Nas
relacións entre as persoas xorden conitos de forma natural. Non debemos
35
asustarnos por iso. A maneira de resolver estes conitos é razoar e dialogar

procurando o ben común
Pero o ser humano ten unha parte máis nova no encéfalo, a codia ce-
rebral, situada nos sinos frontais, que nos permite a comunicación oral, a
creatividade e a utilización da lóxica. E doado decatarse de que esas capaci-
dades son unhas excelentes ferramentas para a resolución dos nosos conitos,
moito mellores que a loita, a ocultación ou a fuxida.
(dejar claro que no es sólo una cuestión de cerebro.)
De feito, a nosa sociedade evolucionou para permitir a solución dos con-
itos mediante a lóxica, a creatividade e a comunicación. A fuxida, a loita e
o agachamento non son compatibles cunha sociedade civilizada.
(non usar resolución en vez de solución. resolver é volver a solucionar, e
non vale para os problemas da vida.)
Convén recordar...
• Os seres humanos temos emocións e sentimentos, que son modicacións
do noso estado de ánimo.
• Moitas emocións son herdanza xenética dos nosos devanceiros, os ani-

mais irracionais, e poden prexudicar á nosa vida moral racional.
• Ser conscientes dos nosos sentimentos bos ou malos é o primeiro paso

para controlalos.
• Saber expresar os nosos sentimentos e facelo habitualmente permite

aos demais telos en conta e axudarnos a controlalos se é preciso.
• Mediante o desenvolvemento de hábitos morais podemos controlar os

nosos malos sentimentos.
Exercicios de comprensión do texto da lección 5

1. Dene emoción.
2. Fai unha lista de emocións malas. Explica por que es mala cada unha
delas.
3. Dene ira.
4. Dene rabia.
5. Dene frustración.
6. Dene rancor.
7. Dene envexa.
36
8. Dene medo.
9. Dene desconanza.
10. Dene susceptibilidade.
11. Dene vida civilizada.
12. Dene ansiedade.
13. ¾Como amañan os animais os seus problemas?
14. ¾Como pode evolucionar a ansiedade?
15. ¾Para que lles serve a ira aos animais?
16. ¾Para que lles serve o medo aos animais?
17. ¾Por que temos os seres humanos as emocións do medo e a ira?
18. ¾Como sabemos que os seres humanos herdamos elementos dos ani-
mais?
19. ¾Que alternativa temos os sers humanos ao uso da violencia?
Textos a comentar
1. Aristóteles?
2. Querela pacis páx. 3.
3. Platón, alma-biga.
37
38
Lección 6
Liberdade e responsabilidade
Asunción de responsabilidades, individuais e colectivas, no exer-

cicio da liberdade na toma de decisións morais.
Realmente hai que ler, unha e outra vez e con atención os textos legais,
o que piden os dcbs. Por exemplo nesta lección creo que non se trata tanto
da cuestión da vontade libre ou mesmo da cuestión da educación da vontade
canto da relación entre actos voluntarios e responsabilidade con respecto aos
perxudicados. A discusión polo tanto está na delimitación da esfera indivi-
dual.
Título alternativo: ¾Por que podemos ser bos?

Para aprender que a vontade é a clave do control da nosa vida como
individuos e a ferramenta principal para achegarnos á felicidade.

Porque todos queremos ser felices e se non controlamos a nosa vontade é
moi difícil selo. Se non recoñecemos a nosa liberdade de escoller podemos che-
gar a deixarnos arrastrar por ideoloxías políticas ou relixiosas que pretendan
impoñer as súas normas, tanto socialmente como individualmente.
Se non recoñecemos como se forma a nosa vontade podemos chegar a
sentirnos impotentes cando nos enfrontamos a un conicto de desexos.
39
LECCIÓN 6. LIBERDADE E RESPONSABILIDADE
¾De que se trata?

A nosa vontade é a capacidade que temos de elexir o noso comportamen-
to. Temos que saber como funciona a nosa vontade.

Os problemas prácticos son simplemente o control da nosa vontade e a
construcción de desexos que nos permitan acadar a felicidade.
¾Que precisamos?
Filosocamente, unha defensa do libre arbitrio (que non chegue aos ex-
cesos do existencialismo, por suposto).
Na práctica, un adestramento psicolóxico da vontade, autodisciplina e
hixiene dos desexos. Que a nosa vontade só nos permita querer cousas boas
e acadalas.
Unha teoría da vontade que nos otorgue conanza e moderación.

De novo Aristóteles e San Tomé son os referentes ideais.

Os nosos desexos non teñen validez absoluta. Poden ser malos e entón
debemos rexeitalos. Ocorre o mesmo cos nosos sentimentos. Algúns deles son
malos e facemos ben en rexeitalos. Por outro lado hai sentimentos e desexos
bos que debemos esforzarnos en ter, porque son bos.
A democracia pode representarse como un método de decisión grupal.
Igual que o individuo ten un período de discernimento, o grupo tamén.
Todo esto ven signicando, dado que podemos escoller o noso comporta-
mento, do que se trata é de penssar ben que facemos, de levar unha hixiene
dos nosos sentimentos e de axustar os nosos principios ao que a nosa razón
pode sinalar e as nosas conciencias conrmar como bo. Se aceptamos a idea
de que a alma ten partes que veñen da nosa herdanza animal, debe estar
claro que non todo sentimento é válido, que só os son os que están de acordo
coa mellor parte de nós.
Aínda que a libre vontade é un feito de sentido común, temos que ser
conscientes da necesidade de educación da vontade, a adquisición de hábitos,
un bo esquema cognitivo e de reforzar con emocións adecuadas.
A liberdade da vontade é unha das características básicas do ser humano.
40
A vontade fórmase por un complexo proceso racional e emocional, tamén

social.
O esquema ético aristotélico é o mellor para enderezar a nosa vontade.
A responsabilidade é o correlato da liberdade.
A liberdade pode ter unha forma colectiva, que é a democracia.
Tamén existe a responsabilidade pública.
Creo que non é necesario falar da xusticación losóca da vontade libre
ou da disputa psicolóxica do condutismo
Todos podemos comprobar que actuamos porque queremos. O feito de
que a psicoloxía ou a neuroloxía aínda non saiba explicar o fenómeno, non
signica que o fenómeno non exista, como respiramos moito antes de poder
explicar o fenómeno da respiración sioloxicamente.
Algo, dentro de nós, permite que poidamos desencadear o noso compor-
tamento. Sen dúbida existen inuencias para o noso comportamento, pero
nós podemos resistilas totalmente ou cando non existe ningunha causa ex-
terior para o noso comportamento, nós podemos comezar o comportamento
igualmente.
O importante é non confundir a vontade co desexo. Ás veces dicimos
que queremos algo, pero non somos quen de facelo, e o que realmente ocorre
é que temos dous desexos opostos e preferimos un. Neses casos mellor sería
recoñecer que o noso problema non é de falta ou debilidade da vontade senón
de claricación dos desexos.
Algunhas denicións
A responsabilidade é o feito de que, se non facemos o que debemos ou
facemos algo malo, os nosos semellantes seguramente van resultar danados e
polo tanto van pedirnos contas. Responsabilidade ven de responder, é dicir,
de explicar porque xemos o que xemos.

Os seres humanos, dentro de certos límites naturais e sociais somos quen
de elixir o noso comportamento como individuos e como grupos. A nosa
nalidade é sempre o noso benestar tal como nós o entendemos. Para acadalo,
temos que utilizar a nosa intelixencia para valorar o que é mellor facer en
cada momento. E posto que somos nós os que decidimos os nosos actos,
tamén somos responsables do que facemos. Isto quere dicir que os demais
poden pedirnos contas se os nosos actos lles afectan. Dado que sabemos que
moitos dos nosos actos afectan aos demais, temos que usar a nosa intelixencia
ao escoller a nosa conducta para non danar a ninguén.
Os desexos dependen dos nosos valores. Do que se trata é de decidir ra-
cionalmente cal é a xerarquía dos nosos valores, e polo tanto que preferimos,
41
que debemos preferir. Diríamos que é unha cuestión cognitiva e non propia-
mente volitiva. Unha vez que os nosos valores están ordenados, a vontade
xorde coma unha rocha dentro de nós.
Entón, na práctica, axuda moito preguntarse que valoramos máis. Isto é
o que chamamos discernimento .Se non estamos seguros podemos botar man
dos nosos valores fundamentais ou probar cunha opción e pasado un tempo
con outra por ver cal se adapta mellor á nosa forma de ser.
Moitas das cousas debemos querelas, simplemente. Debemos recoñecer
cal é o noso deber e exercitar o nosa vontade en querelo.
Cando algo é malo pola contra o que debemos é non querer iso.
E por suposto hai unha morea de cousas que son ou indiferente ou mo-
ralmente boas (pero nas que podemos escoller). Aí podemos deixarnos levar
polo noso gusto e seguir a nosa forma de ser.
Por suposto que o primeiro elemento que temos que ter en conta é a
nosa consciencia. Cando facemos algo malo imos ter un aviso interior, e iso
porque a nosa consciencia coñece o que é bo e o que é malo. Isto chámase a
lei natural, e demanda de nós o seu cumprimento.
Convén recordar...
• Somos libres para obrar ben ou mal.
• Unha sociedade democrática é libre para escoller os seus gobernantes.
• Somos responsables das nosas accións cando teñen consecuencias para

os demais.
• Unha sociedade democrática é responsable dos gobernantes que elixe

e das decisións que estes toman.
• A nosa responsabilidade obríganos a comportarnos racionalmente e con

boa intención cando as nosas accións, individuais ou colectivas poden
afectar aos demais.

1. ¾Por que podemos armar que os seres humanos somos libres?
2. ¾Cales son os límites naturais da nosa liberdade?
3. ¾Cales son os límites sociais da nosa liberdade?
4. ¾Cal é o obxectivo do noso comportamento?
5. ¾Que temos que facer para acabar a felicidade?
42
6. ¾Por que somos responsables do noso comportamento?
7. ¾Cando poden pedirnos os demais conta do noso traballo?
8. ¾Por que temos que usar a intelixencia para non danar aos demais?
9. A falta de explicación cientíca para a liberdade da vontade, ¾é proba

da non existencia?
10. ¾Podemos resistir as inuencias exteriores sobre o noso comportamen-

to? Pon un exemplo.
11. ¾Podemos iniciar un comportamento cando nada nos inúe para ac-
tuar?
12. Dene vontade.
13. Dene desexo.
14. Dene valor.
15. ¾Podemos ter dous ou máis desexos en conicto? Pon un exemplo.
16. ¾Como podemos harmonizar os nosos valores?
17. ¾É fácil que surxa a vontade cando temos claros os nosos valores?
18. ¾Como podemos aclarar a nosa vontade?
19. ¾Debemos querer moitas cousas? Pon varios exemplos.
20. ¾Hai deberes que simplemente debemos aceptar?
21. ¾Podemos elexir o noso gusto con respecto ás cousas boas ou indife-
rentes? Pon varios exemplos.
22. Dene responsabilidade.
23. ¾Que fai a nosa consciencia?
Textos a comentar
1. S. Tomé
2. J. S. Mill (determinismo)
3. Popper
43
44
Parte II
As teorías éticas: as esixencias de

xustiza e os dereitos humanos
45
Lección 7
A ética e a cultura
Análise dos elementos individuais e do contexto sociocultural que

poden condicionar os diferentes sistemas de valores. Subxectivis-
mo, relativismo e pluralismo.

Para aprender que é a cultura e que relación ten coa ética.

Porque moitas veces, a nosa cultura presenta atrancos que nos fan difícil
ser bos. Temos que aprender cal é o valor da cultura e como defendernos
cando non nos deixa ser bos e felices.
A cultura se utiliza como excusa para atacar os dereitos humanos, (exem-
plo no islam?)
Négase ás veces que exista unha ética humana universal.
O feito das disensións non é obxeción á existencia dunha ética universal,
só amosa que a ética ten inuencia cultural. Estaría ben concebir a ética
como unha tecnoloxía que pode ter inuencia cultural e ao mesmo temopo
ten unha base física, neste caso, biolóxica.
Tampouco é obxección o que non se recoñecera durante toda a historia.
De feito todas as tradicións éticas arman que hai unha única moral. A súa
diferencia é de matiz.
Realmente se comparamos as codicacións éticas son moi coincidentes.
47
LECCIÓN 7. A ÉTICA E A CULTURA
Por outro lado, a gravitación universal tamén é universal á parte de que

non se poido explicar durante toda a historia.
¾De que se trata?

A cultura é o conxunto das cousas que aprendemos na nosa sociedade.
Moitas veces estas ideas fannos comportarnos mal porque nos aportan malos
ns e malas técnicas. Temos que aprender a defendernos da cultura.

Que lamentablemente moitas culturas defenden a violencia, a discrimi-
nación, o maltrato a moitas persoas polas súas características, o machismo,
etc. Como a cultura é algo moi difícil de eludir, precisamos estar moi ben
preparados para loitar contra ela en nome do ben e da felicidade humana.
¾Que precisamos?
Argumentos contra o relativismo. Argumentos en favor do iusnaturalis-
mo, da paz, da liberdade, etc. Ferramentas para construír nós unha alterna-
tiva á cultura da violencia. Justicación del absolutismo momral Un método
heurístico que acompañe al absolutismo moral.

Precisaríamos algún lósofo que fale claramente da defensa da natureza
humana contra a cultura, cando esta contradí aquela.
Popper, Aristóteles contra Protágoras. ¾Algunha crítica especíca al re-
lativismo?

Adaptarse signica sacar o mellor rendemento posible ao que temos nas
mans, de acordo coas nosas necesidades e inclinacións. Polo tanto a adapta-
ción depende da nosa natureza, que existe a natureza humana, que vimos ao
mundo cunhas necesidades e unhas inclinacións.
Temos que recoñecer o concepto de natureza humana. A nosa natureza
é o conxunto de rassgos que nos fan humanos, no nsó o que herdamos dos
animais senón máis ben a nosa capacidade moral.
Agora ben, a cultura, normalmente é unha adaptación á natureza am-
biente, e polo tanto unha concesión a nosa animalidade. Vese ben no exemplo
da explicación da ablación do clítore, que é simple e brutalmente un medio
48
anticonceptivo, e polo tanto un modo simple de recoñecer que ás veces a

natureza impón límites ao crecemento da poboación. Pero a natureza hu-
mana permite coa súa creatividade esencial e co pulo de dominio sobre a
nautreza ambiente, a aprarición de medios anticonceptivos non perxudiciais
e por outra banda a procucción material que faga innecesaria esa limitación
do crecemento da poboación.
Entón, temos que percorrer a cultura para descubrir os elementos que
están en contra da natureza humana, eses elementos ben podemos eliminalos.
A parte da cultura que vsai no sentido da animalidade mala (porque tamén
hai unha animalidade boa, sen dúbida) podemos excusar cumprila.
No fondo, a interpretación materialista do racismoe e o prexuízo de grupo
é moi atendible. O que nos molesta é porque temememos que nos quiten os
cartos (bo, e as mozas, claro.) Hai que entender que hai cartos e mozas
para todos e que os prexuízoos non son necesarios, iso aparte do malos que
son. Tanto os argumentos utilitaristas coma os arhgumentos deontolóxicos
coinciden no rexeitamentdo dos prexuizos.
Adaptarse signica sacar o mellor rendemento posible ao que temos a
mán, de acordo coas nosas necesidadese e inclinacións. Polo tanto a adapta-
ción depende da nosa natureza. Que existe a natureza humana, que vimos
ao mundo cunhas necesidades e unhas inclinacións.
É falso que a moral dependa do individuo.
É falso que dependa da súa sociedade ou época histórica.
Ocorre que hai expresións culturais de cousas boas, malas e indiferentes.
Debemos promover as cousas boas, veñan de onde veñan, respectar as
indiferentes e rexeitar as malas, veñan de onde veñan.
Todos os seres humanos recoñecemos que existen cousas boas e malas no
noso comportamento. Sen embargo non todos estamos de acordo totalmente
con respecto a certas condutas ou a cualicación que nos merecen determi-
nadas situacións. Isto ocorre porque nas nosas valoracións inúen elementos
culturais e psicolóxicos que poden alterar as nosas ideas sobre o ben e o mal.
A cultura é un modo de adaptarse á realidade natural e social. Agora ben,
sabemos que esta realidade é diferente xeogracamente e cambiante ao longo
do tempo (aínda que moitos dos seus riscos son comúns a todo o mundo e en
todas as épocas). Esas variacións ás veces inúen para que xulguemos dunha
ou outra maneira determinadas condutas (exemplo: desperdiciar auga no
deserto e facelo en Galicia). Por outro lado, aínda que as persoas comparten
a natureza común, que ven determinada pola súa especie, cada individuo é
un ser libre e diferenciado dos demais o que fai que elementos do seu carácter
afecten aos seus xuízos morais, como afectan a calquera outro elemento da
súa vida.
Por exemplo, a cortesía é de lei natural. Nun país ser cortés pode ser dar
a man e noutro facer unha reverencia.
A cultura pode ser unha expresión particular da norma moral xeral, xe-
nérica.
49
O n das nosas accións é a felicidade. Iso signica que hai unha técnica
cousas que poden levarnos ao n e cousas que nos afastan signican que o
n debe concebirse ben.
A felicidade é un elemento composto, complexo.
Ten unha dimensión intelectual, de visión correcta, outra de pracer,
outra social.
É probablemente necesaria a combinación de elementos non o eclecticis-
mo, claro.
A felicidade é un sentimento de contentamento, de satisfacción que de-
pende dunhas cualidades obxectivas -de situación do noso mundo -do noso
comportamento
Algunhas denicións
A cultura é un modo de adaptarse á realidade natural e social. Esaxe-
rando as inuencias psicolóxicas algúns pensadores chegaron a soster que os
xuízos morais son un elemento puramente individual e que só teñen validez
para a persoa que os fai. Esta idea chamouse subxectivismo moral, e desaten-
de o feito de que o individuo é sempre un membro dunha sociedade e dunha
especie, e está vencellado aos demais por relacións naturais e sociais que son
as que a ética procura regular. Malinterpretando eses feitos algúns autores
pensaron que todos os elementos da ética dependían das crenzas sociais, e
que polo tanto non era posible facer ningún xuízo moral que tivera valor para
todos os seres humanos. Esta postura chámase relativismo cultural e vai en
contra do concepto de igualdade de todas as persoas, á parte de lexitimar
moitas evidentes violacións dos dereitos humanos. O pluralismo moral é a
postura que acepta as diferenzas individuais e sociais mentres que recoñece
a identidade esencial da natureza humana. Para esta postura, os elementos
básicos da ética que son válidos para todos, poden recibir formas variadas e
expresións diversas, dependendo da cultura e a psicoloxía do individuo. Eses
elementos son respectables se non afectan ao sentido profundo das normas
éticas e non contradiín os dereitos humanos.
Convén recordar...
• Ás veces a nosa cualicación moral de certas accións é diferente. Estas
diferencias dependen da nosa educación e o noso carácter. Ás veces
defendemos ideas malas por interese egoísta.
• O subxectivismo é unha crenza errónea que arma que as accións son

boas ou malas dependendo do punto de vista de cada quen.
50
• O subxectivismo é erróneo porque as accións son boas ou malas pola

súa inuencia obxectiva no benestar das persoas.
• O relativismo é a crenza errónea que arma que as accións son malas

ou boas dependendo das opinións culturais ou relixiosas da sociedade
ou da época na que se dan.
• O relativismo é erróneo porque as accións son boas ou malas de acordo

coa natureza humana que é a mesma para todas as persoas, indepen-
dentemente da súa sociedade ou da súa época.
• Os elementos básicos da ética son universais, aínda que poden recibir

expresións variadas dependendo da cultura ou do carácter do individuo.
Estas expresións son respectables se non afectan ao sentido profundo
das normas éticas e non contradiín os dereitos humanos.

1. ¾Que é a cultura?
2. ¾Que é a ética?
3. Fai unha lista de cinco comportamentos malos.
4. Fai unha lista de cinco comportamentos bos.
5. Escriba unha acción que pareza ben a unhas persoas e mal a outras.
6. Explica por que certas persoas cren que a acción do exercicio anterior
é mala.
7. Explica por que certas poersoas cren que a acción do exercicio anterior
é boa.
8. Menciona que elementos psicolóxicos poden inuir no xuízo moral.
9. Menciona que elementos culturais poden inuir no xuízo moral.
10. Menciona unha inuencia xeográca no xuízo moral.
11. Menciona un caso de inuencia subxectiva no xuízo moral.
12. ¾Que é un xuízo moral?
13. ¾En que consiste o subxectivismo moral?
14. ¾Que é o relativismo cultural?
15. ¾Que é o pluralismo cultural?
51
16. ¾Por que o pluralismo cultural permite o xuízo ético?
17. ¾Por que nin o relativismo nin o subxectivismo permiten o xuízo moral?
Textos a comentar
1. Harris, cultura humana
2. Platón, relativismo? Protágoras.
Explicar que é un xuízo moral é cal é a súa nalidade.
52
Lección 8
As teorías éticas
Coñecemento das principais teorías éticas que máis teñen contri-

buído á conquista de dereitos e liberdades, desde a perspectiva
da felicidade e a perspectiva da xustiza.
¾Pode ter sentido reordenar os temas e suprimir algún?

Título alternativo: ¾Que din os lósofos sobre a bondade? (aínda que non
me gusta porque parece doxográca)
De todos modos esta lección hay que reformarla toda entera.
no falar de escolas porque a indicación do dcb non ten porque interpre-
tarse como unha invitación á doxografía.
Falar de xestión do lecer, de solidariedade, de comunicación, compaixón.
adaptar as virtudes teologales
falar das inuencias estoicas.

Para aprender cales son as ideas principais dos lósofos sobre a ética.

Coñecer as teorías éticas axúdanos a ser mellores na práctica. Polo menos
coñecéndoas poderemos saber que é ser bo e que temos que facer para chegar
a selo. E recordemos que a bondade é a porta da felicidade.
53
LECCIÓN 8. AS TEORÍAS ÉTICAS
Porque poden aportarnos ideas para buscar a felicidade persoal e colec-

tiva.
A base debe ser Aristóteles, con aportacións do estoicismo na paciencia,
do cristianismo no amor e o perdón, no epicureísmo no pracer, no kantismo
no imperativo categórico como método heurístico e no utilitarismo como
lectura social.
¾De que se trata?

De aprender as ideas dos principais lósofos con respecto a felicidade e a
ética.
Xusticar o eudemonismo, armar que o pracer é só unha parte da fe-
licidade, que o ser humano fai ben en escoller esta como a súa nalidade e
sobre todo, quizais, equiparar felicidade con bondade.

A persistencia na virtude cando empezan as desgrazas
¾Que precisamos?

Aristóteles como guía. Realmente aquí San Tomé é un inimigo, porque a
súa idea de que a felicidade é unha cousa que só podemos ter no ceo, non é
algo co que podamos contar.
Os elementos estoicos e epicureos son un complemento.

Probablemente a verdade tamén a verdade humana, a ética, é complexa,
ademais de estar composta por moitos elementos. Non se trata de eclecticis-
mo. Agora ben, a complexidade non é fácil de manexar intelectualmente o
que quizais explica o difícil que é ser feliz, iso se ser feliz é o obxectivo da
ética.
A felicidade é o n das accións humanas, tanto dos individuos como dos
grupos.
A felicidade precisa de bens materiais, unha boa saúde, a liberdade po-
lítica, unha boa familia e bos amigos.
Para ser felices temos que facer o que facemos mellor.
Ser bo consiste en exercitar as nosas virtudes ou capacidades. Cada vir-
tude, prudencia, fortaleza, xustiza e temperanza, é un punto medio entre
54
dous extremos de exceso e defecto. É a intelixencia a que debe indicarnos cal

é o punto xusto.
Denir a felicidade:
1. Desenvolvemento das nosas boas capacidades.
2. Sentimento derivado da harmonía, contentamento.
3. Cumprimento das nosas inclinacións boas.
4. Satisfacción das nosas necesidades.
A felicidade é un problema porque é algo complexo. É un problema in-

telectual e práctico, por iso precisamos as virtudes dianoéticas.
Esquema da ánima para explicar que é o que hai que facer.
A ética é a técnica do comportamento humano.
O obxectivo do comportamento é a felicidade, privada e pública
Somos bos cando seguimos as virtudes.
A virtude é o camiño medio entre dous excesos.
Tipos de virtude.
Consideramos que a concepción ética básica foi construída en Occidente
en base aos seguintes doutrinas éticas:
Tanto eudemonistas como estoicos armaban a necesidade de organizar
correctamente a sociedade e de participar na vida política en liberdade.
Para Aristóteles as virtudes principais son a xustiza, a fortaleza, a pru-
dencia e a temperanza.
O erro do estoicismo é pensar que a impasibilidade pode ser un obxectivo
humano. Está ben non deixarse afectar por contrariedades triviais pero está
claro que as dores que nacen dunha forte razón debemos sentilos e é natural
que o fagamos.
O estoicismo nace do mesmo erro que o hedonismo, o de valorar só as
sensacións físicas. Hai dores que son boas igual que hai praceres que son
malos.
O hedonismo arma que o ben é o pracer e o mal é a dor, que debemos
procurar o pracer e fuxir das dores. O hedonismo arma o egoísmo porque é
obvio que o pracer só pode ser noso. Por outro lado chégase ao pesimismo,
como no caso dos megáricos, porque naturalmente non sempre podemos obter
pracer.
Algunhas denicións
O eudaimonismo cuxo formulador principal foi Aristóteles, considera que
a felicidade é o n do comportamento humano. Para chegar a ser feliz, abon-
da con ser bo, pero a bondade non é sinxela de acadar. Ser bo consiste en
55
exercitar as nosas virtudes ou capacidades. Cada virtude (prudencia, forta-

leza, xustiza, temperanza, etc.) é un punto medio entre dous extremos de
exceso e defecto. É a intelixencia a que debe indicarnos cal é o punto xusto.
O estoicismo tivo varios representantes como Sénica, Marco Aurelio,
Epicteto, etc. Para os estoicos debemos seguir a natureza humana para ser
bos. A nosa natureza consiste na intelixencia e demanda de nós rexeitar as
paixóns que nos impiden a perfección moral. Os estoicos defendían a igual-
dade de todos os seres humanos e a súa dignidade.
Convén recordar...
• En Europa, as escolas éticas que procuraron a felicidade e a xustiza
foron o hedonismo, o eudemonismo, o estoicismo, o deontoloxismo e o
utilitarismo.
• Para o hedonismo o ser humano debía buscar o pracer co seu compor-

tamento.
• Para o eudemonismo a felicidade era o froito das boas accións, que se

conseguían mediante unha conduta racionalmente equilibrada.
• Para o estoicismo o respecto á natureza humana requiría o control dos

nosos sentimentos.
• Para o deontoloxismo existía o deber de comportarnos ben.
• Para o utilitarismo as nosas accións debían facerse pensando no benes-

tar de toda a humanidade.
Perguntas de comprensión da lección 8

1. ¾Por que a ética é unha técnica?
2. ¾Cal é o n do comportamento humano?
3. ¾Que é a felicidade?
4. ¾Como se obtén a felicidade?
5. ¾Que é unha virtude?
6. ¾Que e a regra de ouro?
7. ¾Que é a fortaleza?
56
8. ¾Que é a xustiza?
9. ¾Que é a temperanza?
10. ¾Que é a ira?
11. ¾Que é a mansedumbre?
12. ¾Que é a envexa?
13. ¾Que é a empatía?
14. ¾Que é a luxuria?
15. ¾Que é a castidade?
16. ¾Que é a gula?
17. ¾Que é a moderación?
18. ¾Que é a pereza?
19. ¾Que é a dilixencia?
20. ¾Que é a soberbia?
21. ¾Que é a humildade?
22. ¾Que é a avaricia?
23. ¾Que é a xenerosidade?
Textos a comentar
1. Ética a Nicómaco.
2. Alguna carta de S. Pablo.
57
58
Lección 9
Os dereitos humanos
Consideración das dimensións ética, xurídica e política dos de-

reitos humanos. Valoración dos dereitos humanos como esixencia
mínima de xustiza.
La lista con quotes y el resto en normal.

Para aprender que son os dereitos humanos, que son unha guía para
achegarnos a felicidade.

Os dereitos humanos son unha descripción do tipo de vida que leva a
felicidade (ou polo menos a favorece). Se conseguimos que se respecten os
dereitos humanos, todos poderemos ser algo máis felices.
¾De que se trata?

Os dereitos humanos son unha descripción da vida que todos desexaría-
mos ter. Temos que aprender como conseguir que se cumpran sempre.
Quizais o principal sexa o de defender o iusnaturalismo desde unha pers-
pectiva tamén aceptable polos non cristiáns. No fondo a disputa é tamén a
de utilitarismo contra iusnaturalismo.
59
LECCIÓN 9. OS DEREITOS HUMANOS

Facer que todos os gobernos cumpran os dereitos humanos.
¾Que precisamos?
Unha defensa do iusnaturalismo aceptable para todos. Tamén a harmo-
nización das diferentes xeracións de dereitos.
Unha xusticación dos dereitos non relixiosa.
¾Como pode haber dereitos humanos sen iusnaturalismo?
Practicamente, iniciativas para que se respecten, también fora dos países
europeos.

Hai que acudir, a por inspiración, aos iusnaturalistas.
Locke? Os iusnaturalistas do s. XVII? S. Tomé? Pero para eles todo
partía de Deus...

Dependen da natureza humana.
Aínda que os dereitos humanos non se crean, senón que se recoñecen, a
medida que as sociedades se fan máis instruidas e mellores (e a conciencia
individual mellora). Os dereitos humanos son regras que denen unha vida
boa para os seres humanos.
Debemos respectalos como individuos.
As leis de todos os países deben adecuarse a eles.
Os gobernos deben procurar que se respecten en todos os países.
Os dereitos humanos son unha expresión da xustiza, a liberdade e a
igualdade.
A declaración da ONU: explicación e discusión.
Os dereitos humanos son o conxunto de características que denen os
elementos sociais dunha vida digna para unha persoa. Describen polo tanto
os elementos que deberían fomentar os gobernos e respectar todo o mundo.
Son unha conquista ética no sentido de que han ser o marco básico para o
comportamento dos individuos. Ningunha persoa debe facer nada que lesione
os dereitos humanos ou impida o seu exercicio. As leis de todos os estados
deben facerse de acordo cos dereitos humanos. Nunca poden mandar ou
permitir nada contrario a eles e sempre deben facilitar o cumprimento dos
dereitos que precisen dunhas condicións materiais.
60
As decisións facultativas (poñer discrecionais, e desde logo denir os ter-

mos) dos gobernos deben ter presente o respecto aos dereitos humanos e o
seu fomento como base das relacións internacionais entre estados.
Os dereitos humanos son unha esixencia mínima de xustiza. Toda mellora
da vida das persoas no seu aspecto social debe partir deles.
Os dereitos humanos son os reguladores da ética cívica.
Os criterios éticos deben regular o comportamento individual. Agora ben,
o ser humano, no avance da historia, chega a inventar o estado, como elemen-
to da organización social. O estado non é nin a organización da sociedade
nin a única estrutura desta. É tan só un importante elemento dela relaciona-
do co monopolio da violencia, quizais é o ámbito do uso da violencia como
ferramenta social, aínda que esta denición é totalmente anarquista.
Debemos deixar claro que non se trata de sacralizar unha u outra declara-
ción, e menos aínda sacralizar a ONU que ten moitas carencias democráticas.
A mesma existencia das xeracións de dereitos é unha proba de que non
se trata de sacralizar nada.
O partido nazi poido engadir ao seu programa a promesa de non alterar
os puntos do seu programa pero cos dereitos humanos sempre pode haber
unha adición se é para mellorar.
Quizais a mellor maneira de presentar os dereitos humanos é como unha
descripción da boa vida. O problema é como denir de forma utilitarista o
feito da inalienabilidade dalgúns dereitos.
Non é obxecion que existea unha contradicción entre xeracións porque
é lexítimo presentar como reclamación ou obxectivo polo menos que dúas
cousas boas se dean ao mesmo tempo, e iso aínda que non se saiba como
lograrlo. Se só temos lexitimidade para propoñer o que xa se sabe facer,
¾que incentivo temos para propoñernos metas superiores?
A declaración universal dos dereitos humanos

Adoptada e proclamada pola Asemblea Xeral das Nacións Unidas o dez
de decembro do 1948, na súa resolución 217 A (III).
Preámbulo
1. Considerando que o recoñecemento da dignidade intrínseca e dos de-

reitos iguais e inalienables de tódolos membros da familia humana son
os alicerces para a liberdade, a xustiza e a paz no mundo;
2. Considerando que o descoñecemento e o menosprezo dos Dereitos Hu-

manos orixinaron actos de barbarie aldraxantes para a conciencia da
Humanidade; e que se proclamou, como a aspiración máis elevada do
ser humano, a consecución dun mundo no que as persoas, liberadas do
medo e da miseria, gocen da liberdade de palabra e de crenzas;
61
3. Considerando esencial que os Dereitos Humanos sexan protexidos por

un réxime de Dereito, para que a persoa non se vexa compelida ó
supremo recurso da rebelión contra a tiranía e a opresión;
4. Considerando tamén esencial promove-lo desenvolvemento de relacións

amigables entre as nacións;
5. Considerando que os pobos das Nacións Unidas rearmaron na Carta

a súa fe nos Dereitos Humanos fundamentais, na dignidade e o valor
do ser humano e na igualdade de dereitos de varóns e mulleres, e que
se declararon resoltos a promove-lo progreso social e a eleva-lo nivel de
vida dentro dun concepto máis amplo de liberdade;
6. Considerando que os Estados membros se comprometeron a asegurar,

en cooperación coas Nacións Unidas, a promoción do respecto e da apli-
cación universais dos Dereitos Humanos e das liberdades fundamentais;
e
7. Considerando que unha concepción común destes dereitos e liberdades

é da maior importancia para o pleno cumprimento deste compromiso;
A Asemblea Xeral proclama a presente Declaración Universal dos Derei-

tos Humanos como ideal común polo que tódos os pobos e nacións se deben
esforzar, para que cada individuo e cada institución, inspirándose sempre
nesta Declaración, promova, mediante o ensino e a educación, o respecto a
estes dereitos e liberdades, e asegure, a través de medidas progresivas de ca-
rácter nacional e internacional, o seu recoñecemento e aplicación universais
e efectivos, tanto entre os pobos dos Estados membros como entre os dos
territorios que estean baixo a súa xurisdición.
Artigo I Tódolos seres humanos nacen libres e iguais en dignidade e dereitos e,

dotados como están de razón e conciencia, deben comportarse os uns
cos outros nun espírito de fraternidade.
Artigo II Toda persoa ten os dereitos e liberdades proclamados nesta Decla-

ración, sen distinción ningunha de raza, cor, sexo, idioma, relixión,
opinión política ou de calquera outra índole, orixe nacional ou social,
posición económica, nacemento ou calquera outra condición.
Ademais, non se fará distinción ningunha baseada na condición polí-
tica, xurídica ou internacional do país ou territorio da xurisdición do
cal dependa unha persoa, tanto se se trata dun país independente co-
mo dun territorio baixo administración duciaria, non autónomo ou
sometido a calquera outra limitación de soberanía.
Artigo III Todo individuo ten dereito á vida, á liberdade e á seguridade da súa
persoa.
62
Artigo IV Ninguén estará sometido a escravitude nin a servidume; a escravitude

e a trata de escravos están prohibidas en tódalas súas formas.
Artigo V Ninguén será sometido a torturas nin a penas ou tratos crueis, inhu-
manos ou degradantes.
Artigo VI Todo ser humano ten dereito, en todo lugar, ó recoñecemento da súa
personalidade xurídica.
Artigo VII Todos son iguais perante a lei e teñen, sen distinción, dereito a igual
protección da lei. Todos teñen dereito a igual protección contra calque-
ra discriminación que viole esta Declaración e contra calquera incita-
ción a tal discriminación.
Artigo VIII Toda persoa ten dereito a un recurso efectivo, perante os tribunais
nacionais competentes, que a ampare contra os actos que violen os
seus dereitos fundamentais recoñecidos pola constitución ou pola lei.
Artigo IX Ninguén poderá ser arbitrariamente detido, preso nin desterrado.
Artigo X Toda persoa ten dereito, en condicións de plena igualdade, a ser oída
publicamente e con xustiza por un tribunal independente e imparcial,
para a determinación dos seus dereitos e obrigas ou para o exame de
calquera acusación contra ela en materia penal.
Artigo XI 1. Toda persoa acusada de delito ten dereito a que se presuma a súa
inocencia en tanto non se probe a súa culpabilidade, conforme á lei e
en xuízo público no que se lle asegurasen todas as garantías necesarias
para a súa defensa.
2. Ninguén será condenado por actos ou omisións que no momento
de se cometeren non fosen delictivos segundo o Dereito nacional ou
internacional. Tampouco non se imporá pena máis grave cá aplicable
no momento de se cometer o delito.
Artigo XII Ninguén será obxecto de inxerencias arbitrarias na súa vida privada,
na súa familia, no seu domicilio ou na súa correspondencia, nin de
ataques contra a súa honra e a súa reputación. Toda persoa ten dereito
á protección da lei contra tales inxerencias ou ataques.
Artigo XIII 1. Toda persoa ten dereito a circular libremente e a elixir a súa resi-
dencia no territorio dun Estado.
2. Toda persoa ten dereito a saír de calquera país, incluído o seu propio,
e a voltar ó seu país.
Artigo XIV 1. En caso de persecución, toda persoa ten dereito a buscar asilo, e a
gozar del, en calquera país.
63
2. Este dereito non poderá ser invocado contra unha acción xudicial
realmente orixinada por delitos comúns ou por actos contrarios ós pro-
pósitos e principios das Nacións Unidas.
Artigo XV 1. Toda persoa ten dereito a unha nacionalidade.

2. Ninguén será privado arbitrariamente da súa nacionalidade nin do
dereito a cambiar de nacionalidade.
Artigo XVI 1. Os varóns e as mulleres, a partir da idade núbil, teñen dereito a

casar e fundar unha familia, sen ningunha restrición por motivos de
raza, nacionalidade ou relixión; gozarán de iguais dereitos en canto ó
matrimonio, durante o matrimonio e no caso de disolución do matri-
monio.
2. So mediante libre e pleno consentimento dos esposos se poderá con-
traer matrimonio.
3. A familia é a célula natural e fundamental da sociedade e ten dereito
á protección da sociedade e do Estado.
Artigo XVII 1. Toda persoa ten dereito á propiedade, individual e colectivamente.

2. Ninguén será privado arbitrariamente da súa propiedade.
Artigo XVIII Toda persoa ten dereito á liberdade de pensamento, de conciencia e

de relixión; este dereito inclúe a liberdade de cambiar de relixión ou
de crenza, así como a liberdade de manifesta-la súa relixión ou a súa
crenza, individual e colectivamente, tanto en público como en privado,
polo ensino, a práctica, o culto e a observancia.
Artigo XIX Toda persoa ten dereito á liberdade de opinión e de expresión; este
dereito inclúe o de non ser molestada por causa das súas opinións, o de
investigar e recibir informacións e opinións e o de difundilas, a través
de calquera medio de expresión e sen limitación de fronteiras.
Artigo XX 1. Toda persoa ten dereito á liberdade de reunión e de asociación pa-

cícas.
2. Ninguén poderá ser obrigado a pertencer a unha asociación.
Artigo XXI 1. Toda persoa ten dereito a participar no goberno do seu país, direc-
tamente ou por medio de representantes libremente escollidos.
2. Toda persoa ten dereito de acceso, en condicións de igualdade, ás
funcións públicas do seu país.
3. A vontade do pobo é a base da autoridade do poder público; esta
vontade expresarase mediante eleccións auténticas que se celebrarán
periodicamente, por sufraxio universal e igual e mediante voto secreto
ou procedemento equivalente que garanta a liberdade de voto.
64
Artigo XXII Toda persoa, como membro da sociedade, ten dereito á seguridade so-
cial e a obter, mediante o esforzo nacional e a cooperación internacional
e de acordo coa organización e os recursos de cada Estado, a satisfac-
ción dos dereitos económicos, sociais e culturais indispensables para a
súa dignidade e para o libre desenvolvemento da súa personalidade.
Artigo XXIII 1. Toda persoa ten dereito a traballar, á libre elección do seu emprego, a
condicións equitativas e satisfactorias de traballo e á protección contra
o desemprego.
2. Toda persoa, sen ningunha discriminación, ten dereito a igual salario
por igual traballo.
3. Toda persoa que traballa ten dereito a unha remuneración equita-
tiva e satisfactoria, que asegure para ela e para a súa familia unha
existencia conforme á dignidade humana, e que será completada, en
caso necesario, por outros medios de protección social.
4. Toda persoa ten dereito a fundar sindicatos e a sindicarse para a
defensa dos seus intereses.
Artigo XXIV Toda persoa ten dereito ó descanso e ó lecer, a unha limitación razoable
da xornada de traballo e a vacacións periódicas pagadas.
Artigo XXV 1. Toda persoa ten dereito a un nivel de vida adecuado para a saúde e
o benestar dela e da súa familia, incluíndo a alimentación, o vestido, a
vivenda, a asistencia médica e os servizos sociais necesarios; ten tamén
dereito ós seguros nos casos de desemprego, enfermidade, discapaci-
dade, viuvez e vellez, ou noutros casos de perda dos seus medios de
subsistencia por circunstancias independentes da súa vontade.
2. A maternidade e a infancia teñen dereito a coidados e asistencia
especiais. Tódolos nenos, nados dentro ou fóra do matrimonio, teñen
dereito á mesma protección social.
Artigo XXVI 1. Toda persoa ten dereito á educación. A educación será gratuíta, polo
menos nas etapas elemental e fundamental. A educación elemental será
obrigatoria. A educación técnica e profesional será xeneralizada e os
estudios superiores serán igualmente accesibles para todos, en función
da valía de cadaquén.
2. A educación terá como obxectivo o pleno desenvolvemento da perso-
nalidade humana e o fortalecemento do respecto ós Dereitos Humanos
e ás liberdades fundamentais. Promoverá a comprensión, a tolerancia e
a amizade entre tódalas nacións e tódolos grupos étnicos ou relixiosos,
e fomentará as actividades das Nacións Unidas para o mantemento da
paz.
3. Os pais teñen dereito preferente a escolle-lo tipo de educación que
se lles vai dar ós seus llos.
65
Artigo XXVII 1. Toda persoa ten dereito a tomar parte libremente na vida cultural
da comunidade, a gozar das artes e a participar do progreso cientíco
e dos seus benecios.
2. Toda persoa ten dereito á protección dos intereses morais e materiais
que resulten das producións cientícas, literarias ou artísticas das que
sexa autora.
Artigo XXVIII Toda persoa ten dereito a que se estableza unha orde social e interna-
cional na que os dereitos e liberdades proclamados nesta Declaración
se fagan plenamente efectivos.
Artigo XXIX 1. Toda persoa ten deberes respecto á comunidade, xa que so nela pode
desenvolver libre e plenamente a súa personalidade.
2. No exercicio dos seus dereitos e liberdades, toda persoa estará suxeita
so a aquelas limitacións establecidas pola lei co único n de asegurar o
recoñecemento e o respecto dos dereitos e liberdades dos demais, e de
satisfai as xustas esixencias da moral, da orde pública e do benestar
xeral nunha sociedade democrática.
3. Estes dereitos e liberdades non poderán ser, en ningún caso, exerci-
dos en oposición ós propósitos e principios das Nacións Unidas.
Artigo XXX Nada na presente Declaración poderá ser interpretado no sentido de

que conre algún dereito a calquera Estado, grupo ou persoa para em-
prender actividades ou realizar actos tendentes á supresión de calquera
dos dereitos e liberdades nela proclamados.
Convén recordar
• Os dereitos humanos son o conxunto de características que denen
unha vida digna para as persoas. Todos debemos respectar os dereitos
dos demais e esixir o respecto para os nosos.
• Ningunha persoa debe facer nada que lesione os dereitos humanos ou

impida o seu exercicio.
• As leis de todos os gobernos deben facerse de acordo cos dereitos hu-

manos.
• As decisións políticas dos gobernos deben respectar os dereitos huma-

nos.
• Para cumprir minimamente coa xustiza os dereitos humanos deben

respectarse en todas as sociedades.
66

1. Explica cada un dos dereitos dos dereitos do 1 ao 5
6. Pon un exemplo de violación de cada un dos dereitos do 1 ao 5
11. Pon un exemplo de como defender cada un dos dereitos do 1 ao 5
Textos a comentar
1. Hayek Camiño de servidume, páx. 134.
2. Mises?
67
68
Lección 10
As xeracións de dereitos
Identicación das principias etapas na conquista dos dereitos hu-

manos e valoración das novas reivindicacións (terceira xeración
de dereitos).
Tamén é necesario engadir un apéndice que explique como denir, facer

comentarios, etc.
Título alternativo: Descubrimos novos dereitos.
Explicar a correlación dereitos/deberes
falar da controversia liberal/socialdemócrata con respecto aos dereitos
socioeconómicos
falar da controversia sobre os dereitos da 3a xeración.
previr contra a consideración de absoluto para cualquer dereito.

(substituír a frase por: para que serve saber sobre... )
Para aprender que novos dereitos podemos esixir e debemos respectar.

Porque os dereitos son unha ferramenta importante para acadar a felici-
dade. Son un criterio para que a sociedade estea ordenada o mellor posible
para acadar a felicidade individual e social.
69
LECCIÓN 10. AS XERACIÓNS DE DEREITOS
Temos que saber cales son,

para saber que podemos esixir para saber que debemos respectar.
¾De que se trata?

Desde que se empezou a pensar que existen dereitos, surxiron novos tipos
de dereitos. Saber iso é bo para entender porque aparecen os dereitos e como
podemos garantilos.
¾Que precisamos?
Precisamos unha armonización dos dereitos políticos, civís e económicos
(por non dicir ambientais, etc.)
Un problema relacionado ven sendo como xusticar os dereitos dun xeito
iusnaturalista e ao mesmo tempo falar da súa oposición ou mesmo da súa
extensión no tempo. ¾É mellor dicir que son unha lei positiva descuberta
e aplicada utilitaristamente? Os dereitos entendidos dun xeito utilitarista
presentan un problema e é como xusticar a súa aplicación a todos os seres
humanos mesmo aos que non os recoñecen na súa sociedade ou os que non
teñen estruturas xurídicas como tal.
Tampouco axuda moito Rawls, ¾por que íamos poñernos na situación
orixinal e aceptar o veo de ignorancia cando sabemos perfectamente como
van as cousas.

Os liberais presentan unha oposición entre algúns dos dereitos, que ven de
que consideran inalienable, e probablemente absoluto o dereito á propiedade.
A tradición liberal non recoñece dereitos económicos, xustamente porque
os cre contrarios aos políticos e civís que si acepta.
A tradición socialdemócrata achégase perigosamente ou descende do mar-
xismo.
Con respecto adisputa entre o liberalismo e a socialdemocracia podemos
deixar claro que existen os dereitos económicos e que o que podemos ter claro
e
1. Que o capitalismo é a mellor fonte de riqueza polo que o seu funciona-

mento debe ser preservado.
2. Que se trata de preservar os dereitos non de facelo dun xeito ou outro.

Por exemplo, se o dereito á saúde pode garantizarse mellor cun sistema
70
privado de seguridade social, ¾por que obstinarse cun sistema público?

Realmente hai que deixar de lado a paranoia anti-socialdemócrata, que
pode estar inspirada por o argumento de Hayek sobre o socialismo da
economía centralizada. Iso non é a opción hoxe.
Pódese dicir que a esixencia dos dous tipos de dereitos é a mellor das
garantías contra o totalitarismo, porque van contra a depauperación
que é (foi) unha das bases do fascismo/comunismo.
Pasa igual coa xeración terceira, non poden ser dereitos absolutos, hai
que cohonestalos cos demais.

Ás veces é necesario dispoñer as cousas de xeito intelixente para que os
dereitos non colisionen.
Se os dereitos son un marco para a mellora da vida, está claro que á me-
dida que avancen as posibilidades materiais e a conciencia moral os dereitos
poden ampliarse.
Cando o goberno non era elexido polo pobo, os dereitos eran salvagardas.
Na actualidade son regras para dirixir o traballo dos gobernos. (ollo, seguen
a ser salvagardas contra a extralimitación dos gobernos.)
O problema coas xeracións de dereitos é que, pedindo todo o desexá-
ble, podemos chegar a pedir cousas que son incompatibles, ou polo menos
que so podemos conseguir dun xeito dicilmente conciliable. Quizáis hai que
recoñecer que o capítulo das xeracións de dereitos é excesivo. Os dereitos
humnos son as mellores condicións posibles garantibles socialmente para a
vida humana. Claro que hai outras concidicóns que non se poden garantir
pola comunidade. Por iso a, a medida que os dereitos humanos están rela-
cionados co avance material da sociedade.
Os dereitos humanos van renovándose á medida que cambian as circuns-
tancias da sociedade.
No pasado non era necesario defender o dereito porque non se podía
garantir materialmente ou porque nada nos privaba del.
Os dereitos avanzan a medida que avanza a consciencia moral, isto é o
progreso.
O concepto de dereito civil nace no pasado contra os abusos dos reis.
Os defensores da liberdade individual pretenderon xar uns límites ao que o
poder do rei podía facer legalmente. Así apareceron os conceptos de habeas
corpus, liberdade de prensa, de expresión, de conciencia, etc.
Posteriormente aparece a defensa dos dereitos políticos, cando a demo-
cracia substitúe á monarquía absoluta. Trátase de defender o dereito dos
cidadáns á participación no goberno do estado.
Por outro lado, co avance do capitalismo xorde a necesidade de garantir
un nivel económico mínimo a todos os traballadores. Aparecen así o subsidio
71
de desemprego, a seguridade social, etc., dereitos chamados económicos.

Hoxe, na nosa sociedade postindustrial (palabras como estas, ou non
usalas ou explicalas), aparecen novas demandas vencelladas por exemplo
ao dereito de preservación da natureza ou as invencións novas (dereito á
privacidade fronte ás invasións da tecnoloxía informática, etc.)
Historicamente, os dereitos nacen como restricións dos nobres contra o
rei, e ao principio estaban sostidos pola forza dos nobres ou a ameaza de
rebelión. (exemplo inglés) Cando os dereitos se xeneralizan, isto faise previa
destrución da monarquía. O novo goberno republicano nace xustamente para
defender eses dereitos xeneralizados.
Pero fronte a tendencia do goberno a excederse na súa actividade, os
dereitos poden ser invocados polo individuo (esta é unha boa narración dos
dereitos liberais)
Outra presentación é necesaria para os dereitos sociais, xustamente a
esixencia deles é a principal razón de que o estado poida ampliar as súas
actividades. Por un lado pedimos ao estado que nos garanta tales ou cales
(non ser impreciso poñer exemplos ou quitarse a careta) elementos, econó-
micos de seguridade, etc., e por outra somos sensibles (quero dicir que nos
molesta, hai que deixarse de eufemismos) ás restricións da nosa conduta que
o estado debe facer na procura dos seus obxectivos. Probablemente é triste
que os nosos dereitos resulten contraditorios na práctica, pero é o que hai.
Algunhas denicións
Un dereito é unha conduta que se nos debe. Un deber é unha conduta
que nos poden reclamar.
Un deber é algo que nós debemos facer polos demais. Un dereito é algo
que os demais deben facer por nós.
O dereito é unha restrición da conduta dos demais, xa no sentido de
abstención de facer algo ou como obriga para facelo.
Convén recordar...
• Chámanse dereitos civís e políticos aos que protexen ao individuo con-
tra os abusos do goberno e permiten que os cidadáns controlen aos
gobernantes.
• Son dereitos civís o habeas corpus, a liberdade de prensa, de asociación,

de reunión, a liberdade de culto, e o sufraxio universal, libre e secreto.
• Chámanse dereitos socio-económicos os que procuran garantir unhas

condicións económicas para todos, independentemente da súa situación
72
laboral.
• Son dereitos socio-económicos o seguro médico, as pensións de xubila-

ción, o seguro de desemprego, etc.
• Na actualidade chámanse dereitos de terceira xeración aos que empe-

zan a demandarse para compensar os problemas xurdidos do progreso
tecnolóxico.
• Son dereitos de terceira xeración o dereito á conservación do medio

ambiente, o dereito á protección contra as invasións tecnolóxicas da
vida privada, etc.
Exercios da lección 10
1. ¾Que é un dereito?
2. ¾Que é un deber?
3. Explica a frase un dereito é una conduta que se nos debe.
4. Explica a frase o deber é o correlato do dereito.
5. ¾Que son os dereitos civís?
6. ¾Que son os dereitos políticos?
7. ¾En que sentido os dereitos civís e políticos son un freo para o goberno?
8. ¾Cales son os dereitos socio-económicos?
9. ¾En que sentido os dereitos socioeconómicos poden colisionar cos de-

reitos civís ou políticos?
10. ¾Que signica ningún dereito é absoluto?
11. ¾Cales son os chamados dereitos de terceira xeración?
12. ¾En que sentido os dereitos de terceira xeración son controvertidos?
Textos a comentar
1. Locke, pax 29-30
2. On liberty páx. 141
73
74
Lección 11
A defensa dos nosos dereitos
Implicación na defensa efectiva dos dereitos humanos. Identi-

cación e rexeitamento das actitudes de intolerancia, inxustiza e
exclusión.
Falar da necesidade da paz como un dos dereitos humanos básicos (de-

reitos á vida e á seguridade)
Título alternativo: ¾Como construímos os novos dereitos?
quitar a palabra defender e substituír por construír ou así.
Os dereitos humanos denen unha sociedade na que nos gustaría vivir,
independentemente das nosas circunstancias persoais. (Rawls)
Lección 10: A defensa dos nosos dereitos:
Trátase de entender que o que hai que defender é unha estructura xusta
para todos e que iso signica precisamente non defender os nosos supostos
dereitos como un lobby egoísta, senón defender a sociedade que nos gustaría
apara todos. O primeiro que debemos pensar entón é que condicións con-
cretas queremos para esa sociedade ideal. A idea de Kant era convertir nun
deber persoal todo o que desexaríamos que foes unha norma universal. A idea
de Rawls vale tamén. Imaxinemos que non sabemos cales son as nosas condi-
cións, se somos homes ou mulleres, brancos ou negros, ricos ou pobres. ¾Que
sociedade contruiríamos para que, fose cal fose a nosa realidade, puidéramos
vivir felices?
75
LECCIÓN 11. A DEFENSA DOS NOSOS DEREITOS

Para aprender como defender os dereitos de todos.
¾E por que é importante iso?

Porque se eses dereitos se cumpren todos poderemos vivir mellor.
¾De que se trata?

Ás veces os dereitos humanos non se respectan porque non convén aos
poderosos. Hai que saber defendelos.
Esta é unha cuestión máis ben práctica. La idea de que los derechos van
ampliándose puede llevarnos a la idea de que son inventos ¾Cómo es que no
estaban claros los derechos siempre?
Por otro lado, parece que las generaciones son tipos diferentes. ¾Son
tipos coherentes?¾No será posible que sean contradictorios?
Alguien podría decir que no es muy relevante que sean contradictorios.
¾Por que no habían de serlo? Si los derechos son descripciones de vida ideal
el problema será modicar la realidad para que sea coherente. La supuesta
contradicción nunca sería lógica sino material, y probablemente hay que ar-
mar que no existe tal cosa como una contradicción material. El problema es
de ingeniería social, económica, etc.
Para entender que os dereitos aumentan á medida que o ser humano
inventa cousas novas.

Medios de defender ecazmente os nosos dereitos e de aprender a respec-
tar os dereitos dos outros.
¾Que precisamos?
O que precisamos é medios ecaces de defender os dereitos humanos.

Os referentes poden ser Hayek, Mises e Habermas e Apel para a cuestión
da ética do debate.
Referencia a Aristóteles para a cuestión da cidadanía activa
Locke para o control do goberno
Mill para o goberno representativo
76

falar dos tribunais sindicatos asociacións de veciños asociacións de outro
tipo ong de dereitos humanos asociacións de consumidores protestar por
canles administrativas a publicidade como medio de protesta eludir todo
ánimo querulante evitar o egoísmo hablar do límite na defensa: a lei e o
diálogo como medio de defensa dos dereitos falar da necesidade de ceder ás
veces o noso dereito consenso/dialéctica social: convivencia.
dereito e deber son unidos. A tarefa de promover e defender os dereitos
humanos é individual, social e política.
Hai que falar do sistema xudicial democrático como medio de facer pre-
valecer os dereitos humanos na sociedade.
Algunhas denicións
A defensa dos dereitos humanos ten unha dimensión política, outra civil
e outra xudicial, outra ética e outra ideolóxica.
Defendemos os dereitos humanos ideoloxicamente se os coñecemos e sa-
bemos porque son importantes.
Defendemos os dereitos humanos eticamente se nos comportamos de xeito
que nunca prexudiquemos os dereitos de ninguén.
Defendemos os dereitos humanos civilmente se apoiamos as organizacións
que os defenden. Informándonos de en que lugares do mundo se producen
violacións dos dereitos humanos.
Defendemos os dereitos humanos xudicialmente se acudimos aos tribunais
para esixir o seu cumprimento ou denunciar a súa violación.
Defendemos os dereitos humanos politicamente cando esiximos aos re-
presentantes políticos que os defendan.

A defensa dos dereitos humanos é unha tarefa de todos. ¾Como podemos
colaborar nós?:
Aprendendo que son os dereitos humanos e porqué son importantes.
Procurando ter argumentos propios en defensa dos dereitos humanos.
Apoiando ás organizacións que vixían polo seu cumprimento.
Esixindo dos nosos gobernos o respecto aos dereitos humanos e que pre-
sionen (quitar presionen e poñer demanden, soliciten, esixan) aos gobernos
estranxeiros no mesmo sentido.
(Advertir que non se debe utilizar o apoio aos dereitos humanos como
excusa para intervencións militares.)
Debemos coñecer as medidas de defensa dos nosos dereitos e tamén os
medios de promover os dereitos humanos nos países nos que non se respectan.
77
Hai que insistir en non ser querulantes.
Convén recordar...
• Todos podemos e debemos colaborar na defensa dos dereitos humanos.
• Para defender os dereitos humanos temos que saber cales son e por que
son importantes.
• Debemos esixir ao noso goberno e aos gobernos estranxeiros que res-

pecten e favorezan os dereitos humanos.
• As actitudes de intolerancia, inxustiza e exclusión producen violacións

dos dereitos humanos, polo que debemos rexeitalas.
Cuestións sobre a lección 11

1. ¾Por que a defensa dos dereitos humanos é tarefa de todos?
2. ¾Que son os dereitos humanos?
3. ¾Por que son importantes os dereitos humanos?
4. ¾Que dous argumentos empregarías para defender os dereitos huma-

nos?
5. ¾Como podemos apoiar as organizacións que vixían polo cumprimento

dos dereitos humanos?
6. ¾Como podemos esixir ao noso goberno o cumprimento dos dereitos

humanos?
Textos a comentar
1. Alexis de Tocqueville viaxou en 1831, cando tiña 22 anos, aos Estados
Unidos de América, que daquela era un dos poucos países democráticos
do mundo. á volta escribiu De la democratie en Amérique, un dos
clásicos do pensamento liberal. Neste fragmento fala das asociacións
como medio de defender os dereitos dos cidadáns.
Está claro que, se cada cidadán, a medida que se volve indi-

vidualmente máis feble, e por consecuencia máis incapaz de
preservar illadamente a súa liberdade, non aprendera a arte
de unirse aos seus semellantes para defendela, a tiranía me-
draría necesariamente coa igualdade. Non se trata aquí senón
das asociacións que se forman na vida civil e cuxo obxecto
78
non ten nada de política. As asociacións políticas que existen

nos Estados Unidos non forman senón un detalle en medio
do inmenso cadro que o conxunto das asociacións presenta.
Os americáns de todas as idades, de todas as condicións, de
todas as intelixencias, únense sen cesar. non só teñen aso-
ciacións comerciais e industriais nas que todos toman parte,
máis teñen aínda mil outros tipos: relixiosas, morais, gra-
ves, triviais, moi xenerais e moi particulares, inmensas e moi
pequenas; os americáns asocianse para dar festas, fundar se-
minarios, construir albergues, erixir igrexas, difundir libros,
mandar misioneros ás antípodas; eles crean desta maneira
hospitais, prisóns, escolas. Se se trata en n de sacar á luz
unha verdade ou de desenvolver un sentimento polo apoio
dun gran exemplo, eles se asocian. Por todos os sitios onde,
á cabeza dunha nova empresa, vedes en Francia o goberno, en
en Inglaterra a un gran señor, contade con que nos Estados
Unidos veredes unha asociación.
2. Locke páx. 59 (sec 172)
aaas
79
80
Lección 12
A discriminación
Avaliación da discriminación positiva desde a perspectiva das esi-

xencias da xustiza e a igualdade de dereitos e oportunidades.
Título alternativo: ¾Cando non se respectan os dereitos?

(Deixar claro que a discriminación positiva é mala porque perpetúa a dis-
criminación. Convertir a lección en un argumento contra a discriminación.)
O feito de que este tema deba, en rigor, falar da discriminación positiva, é
proba de que polo menos ao nivel de lexislación hai pouco que combater.
Lección 11: A discriminación:
Quizáis hai algo nos nosos xenes que nos impulsa a procurar achegarnos
ás persoas semellantes coas que probablemente a colaborarción é máis fácil
e os conitos máis raros. Pero xa non somos animais e o medo ao diferente
non ten porque dominarnos.
A moral debe supoñer un xuízo dos actos e non das persoas. Hai actos
bos e malos e inidferentes, pero ninguén é sempre malo nin sempbre bo. E
moito menos podemos crer que exista un grupo de persoas moi grande, un
país, unha relixión, unhas carcterísticas físicas asociadas permanentemente
coa maldade.
O malo da discriminación é que co seu xuízo apurado, dá paso a inimi-
zade.
Marie ou l'esclavage aux états unis
mi probable explicación : grupos pequeños socialmente ampliados.
81
LECCIÓN 12. A DISCRIMINACIÓN

Para aprender que é a discriminación e porque é mala e debemos com-
batila. Para saber como evitar practicar e sofrer a discriminación.

Porque todos podemos ser obxecto de discriminación e todos podemos
chegar a discriminar a alguén.Todos podemos ser vítimas. A discriminación
pode facer que a sociedade funcione peor.
Pode causar sofrementos ás persoas.
¾De que se trata?

A discriminación é causa de sufrimento para moita xente. Temos que
aprender a evitala.

Que en moitos países a discriminación aínda é practicada e lamentable-
mente consagrada nas leis.
¾Que precisamos?
Un xuízo claro sobre a discriminación positiva.
Unha teoría que xustique a igualdade d dignidade humana por riba das
obvias diferencias. Os problemas son os mesmos que ten a xusticación dos
dereitos humanos. Non acudir á crenza en Deus e está claro que tampouco
ao positivismo.

¾Vale Rawls? ¾Vale Kant? ¾Valen os utilitaristas?
Para o liberalismo está claro que non é aceptable ningún tipo de discri-
minación.

Os seus partidarios recoñecen que as medidas que propoñen son inxustas
e van contar a igualdade de dereitos, pero para eles é máis importante que se
acade unha situación de completa equidade na sociedade, que o respecto aos
dereitos individuais e á xustiza. Aquí pódese falar da antítese entre dereito,
entendido como extensión da liberdade e o concepto de igualdade.
82
Falar tamén das consecuencias prácticas da política de cotas: menosprezo

da persoa, discriminada positivamente e risco de promoción da incapacidade.
A discriminación positiva como contraposta á sociedade cega para as
cores.
A igualdade de dereitos é necesaria. A igualdade material é desexable
e probablemente sería unha consecuencia da igualdade de dereitos, pero na
discriminación positiva choca.
Algunhas denicións
Discriminar é tratar mal ás persoas que son diferentes polo simple fei-
to de selo. Naturalmente a discriminación é mala, porque viola a necesaria
igualdade de dereitos e dignidade entre os seres humanos.
Sen embargo, se entendemos o concepto de igualdade como igualdade
de feito (por exemplo, igualdade de ingresos), moitas veces comprobamos
que sería necesario tratar mellor que aos demais as persoas que pertencen a
grupos tradicionalmente prexudicados para así compensar o seu atraso. Esta
práctica coñecese como discriminación positiva.
A discriminación positiva consiste en tractar mellor á xente que o necesita
máis.
Convén recordar...
• Discriminar é tratar mal ás persoas diferentes polo simple feito de selo.
• A discriminación é mala porque viola a igualdade de dereitos e digni-

dade entre os seres humanos.
• Chámase discriminación positiva á práctica de tratar mellor ca os de-

mais as persoas que pertencen a grupos historicamente prexudicados.
• A discriminación positiva intenta compensar situacións malas que se

manteñen desde hai moito tempo.
• A discriminación positiva recibe críticas por ser unha forma de discri-

minación e ir contra a igualdade.
Exercicios da lección 12
Textos a comentar
1. Allport, páx. 54
83
2. Th. Sowell?
84
Parte III
A democracia e a participación: as
institucións democráticas
85
Lección 13
A democracia
Conceptualización da noción de democracia.
Título alternativo: ¾Que é a democracia?

O control do estado era das oligarquías, de todos modos o estado sempre
tivo unha parte asistencial.
A democracia como sistema de deliberación (e Habermas, como referen-
te).
No pasado os estados eran organizacións violentas que dominaban e ex-
plotaban ao pobo en benecio dunha minoría.
falar contra o sectarismo
que non apareza nunca a palabra pobo e sí a palabra cidadanía. ¾que
é un estado? deliberación como base da democracia democracia non é loita
de todos contra todos. nada de sacralizala, simplemente forma parte dunha
precondición da felicidade. Lección 12: A democracia:
Hai que deixar claro que de nada serve o poder de elexir se o que eliximos
é malo. Se a nosa decisión é catastróca, mellor tivera sido ser gobernados
por un autócrata benévolo e intelixente. Por tanto o esforzo duns cidaddáns
conscientes debe poñerse en tomar as decisións políticas adecuadas.
A política non debe ser un medio persoal de enriquecemento ou de aca-
dar poder. O poder debe ser só unha ferramenta para facer as couasa que
consderamos boas, non un n en si mesmo.
Unha sociedade é un grupo numeroso de persoas que viven xuntas e
comparten tradicións e costumes, traballo, intereses e poden comunicarse
con facilidade (non poñer tradicións nin nada, denir a sociedade dun xeito
87
LECCIÓN 13. A DEMOCRACIA
funcionalista) Un estado é unha organización racional da sociedade (tra-

dicionalmente era unha concepción patrimonial) a "denición"weberiana é
irracional porque esquece a dimensión asistencial do estado. Non se trata
de adoptar unha denición ultraindividualista, atomista, na sociedade debe
haber un mínimo razoable de valores compartidos. Hai, por outro lado unha
bambolla de privacidade na que cada un pode facer o que queira.

Para aprender que é a democracia e porque é boa e debemos apoiar o
seu funcionamento.

Porque a democracia é boa para a organización da sociedade e se ista
funciona ben será mellor para todos. Porque é o mellor sistema de goberno
inventado polo ser humano, é inestable se non é protexido polos cidadáns.
Para axudar a que funcione mellor.
¾De que se trata?

A democracia é o mellor sistema de organización social inventado polo
ser humano. Temos que aprender como funciona e que podemos facer nós
para colaborar.

Que se implante a democracia en todos os países do mundo que aínda
non a teñen e que funcione ben en todos, tamén nos que a teñen.
O problema é que funcione, é dicir, ver se corresponde na realidade co
seu concepto, unha vez que en principio parece que o seu concepto funcione.
E dicir, trátase de problemas prácticos. Por exemplo como facer que
a democracia non dexenere en partitocracia, evitar a corrupción, evitar o
intervencionismo excesivo, evitar que a democracia participativa dexenere
en democracia de lobbies e en loita de intereses de poder.
Hai que contestar á pregunta ¾que ten que ver conmigo a política?
¾Que precisamos?
Ideas sobre como colaborar no funcionamento da democracia.
88

O referente aquí pode ser por suposto Locke e tamén Mill.

Ao longo da historia o tamaño dos estados dependía das conquistas ou dos
matrimonios dos reis. Predominaba a concepción patrimonial do territorio.
Os países eran considerados coma ncas dos reis que se ampliaban pola
forza ou por matrimonios ou herdanzas. Tamén podían comprarse e venderse,
cousa que se facía ás veces coas colonias. Na historia a democracia nace cando
a industrialización e o progreso económico fai aparecer unha clase media
educada e enriquecida polo comercio e a industria e que non pertencía ao
grupo gobernante tradicional, que era a nobreza terratenente.
Cando a extensión do progreso económico abrangueu toda Europa e Nor-
teamérica a democracia como modo de goberno remprazou as monarquías
absolutas, nas que o rei e os nobres controlaban o Estado.
En algúns países os partidarios da democracia derrubaron os gobernos
monárquicos e proclamaron a república, que é unha democracia na que o
xefe do estado é tamén elixido polos cidadáns.
A democracia supón o control do goberno por parte da poboación, por
medio de eleccións nas que os cidadáns substitúen ao goberno que non actúa
de acordo coa vontade da maioría da sociedade, e escollen un goberno e unha
lexislatura que presenta un proxecto aceptable. Para a existencia da demo-
cracia é necesaria a existencia de xuíces independentes. O sistema xudicial é
o garante de que o goberno cumpra a lei. Unha verdadeira democracia debe
ser un estado de dereito.
Que non hai democracia fora do eido político.
A democracia axuda a determinar a vontade da sociedade, o concepto
rousseauniano, ou ben é tan só un modo pacíco de cambiar de oligarquía
(Schumpeter).
¾Por que a sociedade ou o estado debe construírse sobre a idea de von-
tade e o antropomorsmo? Podería construírse sobre a idea de deber, e a
democracia sería o medio de descubrir o que consideramos o noso deber. (é
o mesmo?)
Tamén pode tratarse simplemente de explicar en que consiste a democra-
cia, que facer para que funcione ben e deixarse de cuestións de fundamenta-
ción teórica.
A democracia entón é boa participación baixo criterios éticos, e respecto
polos dereitos individuais. Agora ben, ¾respecta por exemplo o noso estado
eses dereitos?
Hai unha perigosa deriva da socialdemocracia cara ao intervencionismo.
89
¾Por que a democracia é o mellor dos réximes políticos?
Algunhas denicións
Unha lei é unha norma refrendada pola forza.
Unha sociedade é un grupo de persoas que vive nun territorio deter-
minado, e un estado un tipo de organización que funciona na maioría das
sociedades. O que caracteriza o estado é que fai as leis e pretende ser o único
que exerce a violencia para defender esas leis.
Chamamos democracia ao réxime político no que os cidadáns escollen
aos gobernantes e aos lexisladores e o goberno cumpre as leis e respecta os
dereitos dos cidadáns.
En outros países, a presión política dos demócratas xo que o rei renun-
ciara ao seu poder político, permanecendo como xefe do estado hereditario.
Estes países teñen estados que son chamados monarquías constitucionais ou
parlamentarias.
Por outro lado, nas democracias o poder do goberno está limitado polas
leis. O goberno non pode facer nada prohibido polas leis existentes e os
cidadáns poden denunciar ao goberno nos tribunais se consideran que este
se ten excedido na súa actuación. Isto é chamado estado de dereito.

Dado que nas democracias o goberno depende do pobo, este debe ser
racional e non arbitrario. Debe ser bo. De nada serve ter o poder se eliximos
algo malo.
A política é un servizo á comunidade, nunca un medio persoal de enri-
quecemento.
Convén recordar...
• Chamamos democracia ao réxime político no que os cidadáns escollen
aos gobernantes e aos lexisladores e no que o gobernos compre as leis
e respecta os dereitos dos cidadáns.
• Os cidadáns dun estado democrático elixen aos gobernantes e lexisla-

dores polo sufraxio universal, libre e secreto.
• A democracia é un estado de dereito, é dicir, o goberno e os cidadáns

non deben facer nada ilegal.
• A separación de poderes en executivo, lexislativo e xudicial, é un ele-

mento básico da democracia.
90
1. ¾Que é unha sociedade?
2. ¾Que é un estado?
3. ¾Que son as leis?
4. ¾Que relación teñen as leis cos dereitos?
5. ¾De que dependía ao longo da historia o tamaño dos estados?
6. ¾Que signica concepción patrimonial do territorio?
7. ¾A que chamamos democracia?
8. ¾Que relación ten a democracia co progreso económico?
9. ¾Que é unha república?
10. ¾Cal é a orixe histórica das repúblicas?
11. ¾Que é unha monarquía constitucional?
12. ¾Que relación ten a democracia co poder da cidadanía?
13. ¾Como está limitado o goberno nas democracias?
14. ¾Que é o estado de dereito?
15. ¾Que relación ten a democracia co sistema xudicial?
16. ¾Que é o intervencionismo?
Texto para comentar

Na súa obra Consideracións sobre o goberno representativo, John Stuart
Mill explica a función do parlamento:
En troques da función de gobernar, para a que é radicalmen-

te inadecuado, o ocio apropiado dunha asamblea representativa
é vixiar e controlar o goberno; botar a luz da publicidade dos
seus actos; obrigar a unha completa exposición e xusticación de
todos eles que calquera considera cuestionable; censurarlos se os
encontra condenables, e, se os homes que compoñen o goberno
abusan da súa conanza, ou desempeñan o seu cargo nunha ma-
neira que choca co sentdido deliberado da nación, expulsalos do
seus cargos, e ben expresamente ou virtualmente nomear os seus
91
sucesores. Este é seguramente poder grande, e seguridade abon-

do para a liberdade da nación. Sumado a esto, o parlamento ten
un ocio non inferior a este en importancia; ser ao mesmo tempo
o comité de queixas da nación e o seu congreso de opinións; un
espacio no que non só a opinión xeral da nación , senón a de cada
sección dela, e, tanto como é posible, de cada eminente individuo
que ela contén, pode aparecer á plena luz e retar á discusión;
onde cada persoa no país pode contar con encontrar alguén que
exprese a súa mente tan ben ou mellor que podería expresala él
mesmo, non a amigos e partidarios exclusivamente, senón diante
dos opoñentes, para ser probada pola controversia adversa.
92
Lección 14
Participar en política
Valoración da importancia da participación cidadá para o funcio-

namento das institucións democráticas. Distinción entre formas
de participación non institucionalizada e a participación política
institucionalizada. Valoración da formación da opinión, de acordo
con algún tipo de deliberación, para unha a participación respon-
sable. Distinción entre democracia representativa e democracia
deliberativa.
a negrita da a impresión de que é o único importante. sería o mesmo

deixar unha línea. o mesmo de malo.
facer unha lista de obxeccións sobre os políticos e a súa referencia.
Ordenar os elementos, é dicir, agruparlos por tipo de acción: formación,
información, acción, inuencia, actitude, etc. As persoas que teñen otra ideo-
loxía non son inimigos, senón tan só persoas que teñen outra forma de ver
as cousas. A política non pode ser unha excusa para liberar o peor de nós, e
nunca podeestar unida á violencia nin ao odio.
explicar o do cinismo.
Para aprender porque é bo participar en política e como podemos facelo.
93
LECCIÓN 14. PARTICIPAR EN POLÍTICA

Porque a política inúe moito na nosa vida e se nos participamos no seu
control podemos facer que esta inuencia sexa boa.
A política afecta:
• A economía
• A educación
• A vivenda
• O traballo
• O modo de vida (por exemplo os matrimonios gays)
• A liberdade individual (por exemplo, a emigración)
Poñer exemplos dos varios campos.
¾De que se trata?

A democracia permite a participación política dos cidadáns. A partici-
pación permite que controlemos as medidas públicas que van ter inuencia
nas nosas vidas.

O problema é como facer atractiva a participación, como instruír políti-
camente a xente e vitalizar os canles institucionais de participación.
¾Que precisamos?
Coñecementos sobre como participar, unha concepción clara que impida
que caigamos nunha sociedade de lobbies, de reparto de intereses.

Habermas sería probablemente o referente moderno. Tamén pode mirarse
Apel para a ética do discurso.

Posto que a democracia é o goberno do pobo, a democracia non pode fun-
cionar ben se os cidadáns non participan activamente na política. (Explicar
porque non)
94

1. Ser consciente de que unha democracia permite aos cidadáns controlar
efectivamente o goberno e as leis do país.
Nunha democracia quen manda é o pobo, a cidadanía. Iso non é na
teoría nada máis, como pasa nas ditaduras, senón que é real. No noso
país quen manda é a xente, non os políticos. Pero para que iso sexa
así de verdade é necesario que os cidadáns interveñan na política. Se
todos nos desentendemos e nos mantemos ao marxe, dedicándonos só
as nosas cousas privadas, entón a política si que pode converterse nun
traballo dunha caste especializada.
2. Formar a propia opinión de acordo con unha ideoloxía política que
estea de acordo cos nosos principios éticos.
Todos os seres humanos temos ideas morais sobre cuestións privadas,
sabemos o que é xusto e inxusto. Facilmente podemos estender as nosas
ideas a temas públicos, de política ou economía. Se aprendemos cales
son as diferentes ideoloxías políticas ben podemos escoller a nosa, a que
estea máis de acordo coa nosa forma de pensar e sentir. Despois, trátase
de ler e aprender sobre a nosa ideoloxía, para ser quen de discutir cos
demais cidadáns e poder procurar xuntos a verdade.
3. Informarse responsablemente sobre os asuntos de actualidade que poi-
dan ter relación coa política.
Ademais da nosa ideoloxía, para opinar razoablemente sobre temas
políticos precisamos datos sobre o que ocorre no mundo e no noso país.
Na procura de datos temos que buscar a verdade, e ser honrados se
os datos levan a contraria á nosa ideoloxía. Non debemos permitir que
as ideas deformen a nosa percepción da realidade. Se as cousas son
diferentes de como o esperábamos, debemos estar dispostos a cambiar
as nosas ideas.
4. Se as nosas circunstancias o permiten, formar parte dun partido polí-
tico.
Para así colaborar persoalmente na aplicación da nosa ideoloxía á vida
política. Os partidos políticos, nas democracias modernas, son os ór-
ganos básicos de participación cidadá. Os partidos preséntanse ás elec-
cións, deles saen os alcaldes, deputados, presidentes do goberno, etc. Se
os partidos contan con moitos aliados, poderán representar mais axei-
tadamente á cidadanía e estarán máis conectado con esta. Nós podemos
axudar a orientar a ideoloxía dun partido e aportar ideas, proxectos ou
criterios que ese partido utilizará para inuír na sociedade.
5. Informarse sobre os programas dos partidos que se presentan ás elec-
cións, mesmo dos partidos minoritarios ou pouco publicitados.
95
Os partidos presentan programas, é dicir, conxuntos de proxectos que

pensan levar a cabo se chegan ao poder ou que orientarán o seu traballo
se están na oposición. Se estamos de acordo co programa podemos
votar por ese partido. Moitas veces a xente critica aos partidos porque
cando gañan as eleccións non compren o seu programa. Pero se os seus
votantes coñecen o programa, entón poden controlar se o partido o tivo
en conta ou non.
6. Discutir coas persoas do noso entorno os temas políticos interesantes,

sempre con respecto ás opinións dos demais.
Non podemos chegar a ter unha opinión madura e razoada se non
a compartimos cos demais, se non escoitamos as súas obxeccións e
intentamos respondelas. Tamén, naturalmente, se cremos nunhas ideas,
está ben que as compartamos cos demais.
7. Votar en todos os comicios, eleccións xerais, autonómicas, ao Parla-

mento europeo, municipais, posibles referendo, etc.
Se non participamos, non podemos criticar. Moita xente non se consi-
dera representada polos políticos, pero realmente, as opcións políticas
son tantas que é moi difícil que non exista un partido co que podemos
estar de acordo. Se non votamos, se nos contribuímos a que os políticos
sexan unha adecuada representación da cidadanía.
8. Informarse sobre a actuación dos diferentes gobernos e criticar as que

non consideremos axeitadas.
As nosas críticas, por suposto, deben ser racionais, moderadas e ben
informadas. Non debemos emitir críticas baseadas en prexuízos ou sen-
timentos persoais non xusticados. Moita xente aproveita os temas po-
líticos para expresar estados de ánimo ou mesmo ideas negativas que
nunca se atrevería a expresar tratando temas máis achegados ou co-
ñecidos. Non debemos deixarnos arrastrar polas paixóns negativas ao
xulgar temas políticos, porque temos que ter en conta que se o face-
mos, estaremos contribuíndo a crear un clima negativo na nosa propia
sociedade que é realmente o noso ámbito de vida.
9. Intentar modicar as decisións dos gobernos que non estean de acordo

coa nosa ideoloxía.
(mediante a participación en campañas de protesta, manifestacións,
cartas aos periódicos, escribindo e debatendo na internet, enviando
cartas aos nosos representantes políticos nos parlamentos ou aos go-
bernantes mesmos, etc.). Aínda que os políticos estean elixidos para
representarnos e gobernar durante o seu mandato, nós podemos se-
guir inuíndo en eles e nas súas decisións. Nós podemos comunicarnos
96
con eles directamente, escribíndolles, e de forma indirecta participan-

do en protestas públicas ben para intentar deter unha medida que se
está a considerar ou ben para apoiar que se tome unha medida que
a sociedade estima positiva. Por suposto que temos que tomar nota
do comportamento dos políticos para tomar as nosas decisións sobre a
quen votamos nas próximas eleccións.
10. Non ser pesimista nin cínico con respecto a política ou a xente que
participa nela.
Se son malos, o noso deber é substituílos. Se fan as cousas mal, o noso
deber e contribuír a que as fagan ben. O cinismo e o pesimismo, pode
ser francamente malo cando o aplicamos ao xuízo sobre a política por-
que pode constituírse nunha profecía autocumplida. Se todos pensamos
que os políticos son malos, cedo só van querer ser políticos os malan-
dríns. Se coidamos que todos os políticos procuran o poder só polo seu
proveito, a política deixará de ser unha actividade honorable e polo
tanto as persoas decentes e capaces non se achegarán a ela. Temos que
ter claro que nunha democracia, participar na política debe ser colabo-
rar para o benestar de todos e que os políticos deben ser servidores da
cidadanía. Unha actividade política desenvolvida de acordo coa propia
ideoloxía e procurando beneciar a todos e non prexudicar a ninguén é
eticamente meritoria e as persoas que a emprenden deben ser honradas
por todos. Naturalmente que os políticos, como todos nós, fan cousas
mal ás veces. Non debemos xulgalos con máis dureza que o faríamos
con calquera outra persoa, e debemos ter presente que se estamos moi
en desacordo co traballo realizado, ben podemos tratar de facelo nós
mesmos.
11. Privilexiar a ideoloxía por riba dos intereses. Lección 13: Participar en
política:
13 votar por razóns, non por simpatías 14 aprender en xeral para evitar
unha asristorcacia do coñecemento, noblesse de robe
Convén recordar...
• A democracia non pode funcionar se os cidadáns non participan en
política.
• Participamos dunha forma institucionalizada cando nos aliamos a par-

tidos, nos presentamos as eleccións ou cando votamos nelas.
• Participamos dunha forma non institucionalizada cando nos preocupa-

mos polos asuntos políticos, nos informamos sobre eles e adoptamos
unha opinión e a discutimos cos nosos concidadáns.
97
• Para ser un cidadán responsable é necesario estar ben informado e for-

mar a propia opinión de acordo coa nosa ideoloxía e os nosos principios
éticos.
• Na democracia representativa os cidadáns se limitan a votar. Na de-

mocracia deliberativa os cidadáns participan activamente na toma de
decisións.
1. Explica cada unha das instruccións sobre a participación política.
Textos a comentar
1. Tocqueville. Democracia en América
2. Mill. Rep gov páx. 53
98
Lección 15
O estado español
Aproximación ao sistema político español. Identicación das prin-

cipais institucións democráticas e recoñecemento dos principios
do funcionamento democrático.
Para aprender cal é a organización política de España.
Porque se coñecemos como está organizado o noso país poderemos intervir

mellor na súa vida política. Da organización do noso estado depende moita
parte da nosa vida.
¾De que se trata?
De aprender que organizacións teñen que ver coa política en España.
99
LECCIÓN 15. O ESTADO ESPAÑOL
¾Que precisamos?
Algunhas denicións
Os concellos son institucións que se encargan dos asuntos máis achegados
ao cidadán, coma os servizos de limpeza, a recollida de lixo, etc.
As comunidades autónomas son as organizacións das rexións con caracte-
rísticas históricas comúns. Teñen cedidas moitas competencias polo goberno
central do estado, como a xestión da educación pública, a sanidade, e capa-
cidade lexislativa en moitos ámbitos.
O goberno central é a institución básica de control do estado. Xorde do
Parlamento, elixido democraticamente polos cidadáns.
A Unión europea é unha organización supraestatal que vencella países eu-
ropeos e establece entre eles un marco económico, político ou social común.
Moitas das leis que promulga o Parlamento español ou os das comunidades
autónomas dependen das decisións tomadas polos gobernos europeos aso-
ciados na Unión europea. O principio de legalidade signica que ningunha
institución do Estado pode tomar unha decisión que estea en contra da lei.
Mesmo non é posible facer unha lei contraria á Constitución. O Tribunal
constitucional é a institución que controla se as leis están ou non en contra
da Constitución.
Explicar a diferenza entre teoría e práctica e o mesmo, por exemplo, co
ecoloxismo, etc.
¾Explicar aquí as ideoloxías ou facelo noutra parte?
Falar tamén da administración civil do estado, é dicir, dos funcionarios.

Falar das diputacións.
España é unha democracia.
Cales son as súas institucións principais.
Cal é a relación dos cidadáns con elas.
Mencionar os partidos políticos como canle de participación.
En España, o poder do Estado está distribuído nos concellos as comuni-
dades autónomas, o goberno central e a unión europea.
As normas dos países democráticos están ordenadas xerarquicamente.
En España a norma máis importante é a Constitución. Despois veñen as
leis orgánicas, leis, decretos-lei, regulamentos e ordes ministeriais. Moitas
desas leis poden ser creadas polos parlamentos das comunidades autónomas.
100
Despois están as ordes ministeriais ou das consellerías. Por último veñen as

normas (como os editos ou as ordenanzas municipais) ditadas polos concellos.
Nos países democráticos acéptase o principio de separación de poderes.
No noso estado existe o goberno, encargado de aplicar as leis, os xuíces, que
vixían a aplicación das leis e o parlamento, que fai as leis e elixe ao goberno.
Para que o Estado funcione ben cada un destes elementos deben ser
independentes de modo que a súa actividade poida servir como contrapeso
das actividades dos outros poderes. O control dos poderes da actividade dos
demais axuda a protexer aos cidadáns.
Convén recordar...
• O estado español é unha democracia parlamentaria co territorio orga-
nizado en comunidades autónomas.
• As institucións principais do estado son o parlamento, que fai as leis,

o goberno, que as executa e o poder xudicial que vixía o seu cumpri-
mento.
• Nas comunidades autónomas os cidadáns escollen gobernos e parla-

mentos propios que tratan as cuestións relacionadas con esas rexións.
• A constitución é a lei principal do estado. Ningunha outra lei pode

contradicila.
• A separación de poderes, o imperio da lei e a supremacía da constitu-

ción e o respecto á vontade popular son os principios básicos do estado
español.
1. ¾Como está distribuído o poder do estado en España?
2. ¾Que é un concello?
3. ¾Que é unha comunidade autónoma?
4. ¾Que é a Unión Europea?
5. ¾Que é unha Diputación?
6. ¾Que son as competencias do estado?
7. ¾Que é o Parlamento?
101
8. ¾Que signica xerarquía das disposicións legais?
9. ¾Que signica separación de poderes?
10. ¾Cales son os poderes do estado?
11. ¾Cal é o concepto de equilibrio de poderes?
12. ¾Que signica principio de seguridade?
13. ¾Que é o Tribunal Constitucional?
14. ¾Que é a administración civil do estado?
15. ¾Por que os funcionarios son contratados de forma vitalicia?
16. ¾Para que serven as oposicións?
17. ¾Que é a Constitución?
18. ¾Cal é a función da Constitución?
Textos a comentar
1. Locke, 2o Tratado
2. Mill pax 95. Gov. Rep.
3. Kant, federalismo
102
Lección 16
Igualdade e xustiza
Identicación da liberdade, a xustiza e a igualdade como valores

en que se fundamenta a democracia. Valoración da democracia
como conquista ética.
Título alternativo: Liberdade, xustiza e igualdade.

quitar o enfoque polémico.
substituír os epígrafes estándar por outros concretos.

Para aprender que é a liberdade, a igualdade e a xustiza e porque son
importantes para nós.

Porque se existen liberdade, igualdade e xustiza a sociedade está mellor
organizada e polo tanto as nosas vidas poden ter máis calidade.
A igualdade é un factor de benestar e a xustiza o medio de acadalo. É
importante saber como conseguir benestar e xustiza para todos.
¾De que se trata?

Esta pregunta parécese moito a para que serve esta lección. Creo que
habería que suprimila.
103
LECCIÓN 16. IGUALDADE E XUSTIZA

Na práctica a cuestión da relación entre liberdade e igualdade ten rela-
ción co nivel de intervencionismo que consideramos lexítimo para o estado.
Supoño que se trataría de chegar a un equilibrio en liña aristotélica, pero vai
saber como facelo sen ter o criterio teórico antes.
¾Que precisamos?
Un criterio teórico que permita establecer os límites do intervencionismo
estatal.

Os referentes deben ser os partidarios do liberalismo do estado mínimo,
non os anarcocapitalistas. Mirar a obra de Mises, Humboldt, Hayek e aínda
que sexa contradicirme, Rothbahr. ¾Fundamentacións da xustiza? ¾Aristó-
teles? ¾Rawls?
Creo que parece máis lóxico acudir a Aristóteles, aínda que ler a Rawls
parece necesario.
Algunhas denicións
A liberdade é a capacidade do individuo para realizar na sociedade as
accións ás que ten dereito. Os dereitos humanos dependen da natureza hu-
mana e non son unha creación do Estado, senón que este, simplemente os
recoñece. Na sociedade tradicional e nas dictaduras non existe a liberdade.
A xustiza é a atribución do seu a cada un. A xustiza está relacionada
co concepto de recompensa ou castigo. Merecemos unha recompensa polos
actos bos ou positivos que facemos. Merecemos un castigo polos actos malos
ou negativos que facemos.
A igualdade é a non existencia de diferenzas indesexables entre as situa-
cións das persoas na sociedade.

Fins da lei, valores democráticos
Denición de liberdade, relación coa lei e a cultura.
Denición de xustiza, relación coa tarefa do goberno.
Que é a igualdade, tipos.
Necesidade de cohonestar liberdade e igualdade.
A democracia como proxecto ético, que os gobernos predemocráticos vio-
laban as normas éticas.
104
O réxime democrático xurdiu contra as monarquías absolutas ou créase

contra as dictaduras como un proxecto para acadar a liberdade, a xustiza e
a igualdade. Estes valores son unha esixencia do pensamento ético ocidental.
Na sociedade tradicional os costumes e as leis distribuían por exemplo,
as ganancias económicas do traballo dos campesiños entre os nobres e non
entre a xente que de feito tiña traballado. Asimismo os privilexios legais que
determinados crimes quedaran sen castigo se os seus culpables pertencían á
nobreza.
O liberalismo político foi a doutrina que esixiu a igualdade perante a lei
de todos os cidadáns sen ningunha distinción. Posto que consideramos que
todos os seres humanos son iguais en dignidade e dereitos debemos recoñecer
como inxustas as diferenzas que afecten á dignidade e os dereitos humanos.
Iso non signica rexeitar as diferenzas que afectan ás persoas e que derivan
da natureza ou dos actos dos individuos libres.
A igualdade é o criterio máis difícil de denir e tratar no eido da política.
Na súa orixe quería decir tan só igualdade perante a lei, é decir, supresión
dos privilexios legais.
Sen embargo para os autores socialistas, a igualdade empezou cedo a
signicar ter todos uns ingresos semellantes. Claramente vemos que este ob-
xectivo é contradictorio coa natureza humana. Modernamente considérase
que existen graos de igualdade. Ao que se aspira é a que todo o mundo te-
ña un nivel mínimo (decente) de benestar material, a que ese mínimo sexa
crecente. Nese sentido o concepto de igualdade é perfectamente aceptable
e non é contrario nin á liberdade nin á xustiza. Naturalmente moitas das
diferenzas entre as persoas son boas, e ben podemos mantelas ou mesmo
fomentalas. Pero outras son inxustas ou perxudiciais. Entre as diferenzas
sociais mal consideradas están a discriminación racial, de xénero, de clase,
relixiosa, lingüística, económica, legal, etc.
Nalgúns destes eidos é sinxelo acadar a igualdade pois depende só do
cambio das leis. En outros casos é necesario cambiar as ideas malas das
persoas, por outras boas.
O sistema democrático de organización do Estado pode ser considerado
como unha mellora ética. Os réximes non democráticos están baseados na
violencia, o fanatismo relixioso, o autoritarismo e a discriminación, e o seu
resultado foi e é, o sofrimento e a morte para millóns de persoas inocentes
ao longo da historia.
O ser humano, no seu constante progreso, rexeitou en moitas partes do
mundo os gobernos autoritarios e debido a que na actualidade quedan aínda
moitos destes, todos debemos esforzarnos en manter a saúde cívica dos es-
tados democráticos e a apoiar as medidas que axuden a que todos os países
do mundo sexan democráticos.
A educación como a mellor das restricións non hai sistema que funcione
se non aceptamos os valores éticos e procuramos comportarnos segundo eles.
105
Convén recordar...
• A democracia defende os valores de liberdade, igualdade e xustiza.
• A liberdade é a capacidade do individuo para facer sen obstáculos/atrancos

cousas que non son malas.
• A igualdade é a existencia dunhas leis que se aplican a todos os cida-

dáns.
• A xustiza é dar a cada un o que merece. Á hora de distribuir os bens

comúns debemos respectar os dereitos e a dignidade humana.
• No pasado os gobernos maltrataban aos cidadáns e os usaban no pro-

veito dos poderosos. Aínda hoxe en moitos países do mundo ocorre así.
A democracia supón unha mellora real para a vida das persoas que
todos debemos defender.

1. ¾Cal era o proxecto histórico da democracia?
2. ¾Cales son os valores principais da democracia?
3. ¾Que é a liberdade?
4. ¾Que é a xustiza?
5. ¾Que é a fraternidade?
6. ¾Que é a igualdade?
7. ¾En que sentido o concepto de xustiza é controvertido?
8. ¾Cal é a orixe dos dereitos humanos?
9. ¾Cal é a relación entre democracia e dereitos humanos?
10. ¾Cales son os sentidos que pode ter o concepto de igualdade?
11. ¾En que sentido os dous conceptos de igualdade poden colisionar?
12. ¾Cal é o concepto de estado de benestar?
13. ¾Que relación ten a igualdade coas diferencias das persoas na socieda-
de?
14. ¾Que tipos de discriminación coñeces?
106
15. ¾Por que podemos dicir que a discriminación é mala?
16. ¾En que sentido a discriminación é un problema cultural?
17. ¾En que sentido a democracia pode ser unha conquista ética?
18. ¾Como podemos axudar todos á saúde da democracia?
19. ¾Que relación ten a educación coa democracia?
Textos a comentar
1. Tocqueville
2. Locke
3. Mill Rep. Gov. páx. 15
107
108
Lección 17
Ética e política
Recoñecemento do Estado democrático de dereito como marco

formal para a realización dos ideais éticos.
Título alternativo: ¾Como ser bos na política? Lección 16: ética e política
Trátase de delimitar as esferas privado/público
Trátase de consensuar unha ética de mínimos para a vida pública
Por outro lado ter en conta que estes mínimos son a base do crecemento
moral do individuo no eido privado (ser bo sen ter que ser un heroe)
Para os autores clasicos, platón ou Aristóteles, a ética e a políticaa eran
ieidos correlativos. So os homes bos podían garnatir unha sociedade adecua-
damente ordenada e reciprocamente, só nun estado ben levado, pdíasn ser
os individuos bos e felices.
Co estoicismo e o epicureísmo a cousa comeza a cambiar. Aínda que o
estoico, se é rei, pode ser bgo, é bo tan só como inidviduo. Para estes lósofos,
a bondade tal como a felicidade, é unha cuestión indiviudal. De feito un só é
bo cando está en contra, en contra da sociedade, das inclinacións xerais das
persoas, das propias paixóns ou dos proios medos ou inclinacións relixiosas.
O crisitanismo, se é posible falar do cristianismo como dunha soa idea,
non ten una elaboración propia, abala ente as ideas sde Santo Agostiño, o es-
tado ao servizo da igrexa e a idea erastiana, o estado cristián debe copntrolar
a igrexa.
O estado ten que estar organizado para axudar as persoas a ser boas e
vivir felizmente. Un estado non debe facer cousas que sexan amalas. Ao nal,
109
LECCIÓN 17. ÉTICA E POLÍTICA
o estado está composto por individuos. NOn hai unha moral especial para
a política. A mentira, a traizzóns, a deslealdade, a violencia é mala cando a
fai unha persoa pola súa conta, e tamén son malas cando as fan as persoas
por conta do estado.

Para aprender cal debe ser a relación entre ética e política.

A ética é necesaria para a felicidade, e igualmente unha boa organización
da sociedade, é dicir, a política. Se existe a relación adecuada entre elas
podemos maximizar as nosas posibilidades de levar unha vida feliz.
¾De que se trata?

A necesidade do crecemento ético e da mellora política é algo que sempre
existe. Necesitamos un criterio teórico para xar o límite da intervención do
estado na vida social. Unha vez exista, a cuestión práctica é doada.
¾Que precisamos?
O devandito criterio teórico que estableza a correcta relación entre ética
e política.

Remirar Aristóteles, Tomé, Locke, Mill, Mises, Hayek, Rothbahr e os
comunitaristas. Tamén Rawls, que esquecín citar no tema da xustiza.
Explicar a idea aristotélica pero quizais posta ao revés. Non, ou non só,
facernos bos para poder ter unha cidade boa, senón sobre todo ter unha
cidade boa para poder ser bos e polo tanto felices.
Algunhas denicións
A política é a arte de ordenar a sociedade para permitir a felicidade dos
cidadáns e lograr o ben común (promover).
Denir dictadura. Denir inxustiza.
110

Só as persoas boas poden garantir unha sociedade adecuadamente orde-
nada e reciprocamente só nun estado ben levado poden ser os individuos bos
e felices.
Tamén falar da política como creación das precondicións materiais para
a felicidade.
O ideal ético é a felicidade.
Para ser felices precisamos certas condicións materiais e sociais.
A democracia é o modo de organización que mellor as garante.
Que iso non signica que para ser felices ou para ser bos, non precisemos
do noso esforzo.
Crítica dos demais sistemas e explicación de porque fallan e son malos.
A política e a ética son eidos relacionados. Para comportarse ben, unha
persoa necesita que na súa sociedade exista unha clara consciencia do que
é bo e o que é malo, precisa que o ben sexa apoiado e estimado e o mal
rexeitado e criticado. Nas dictaduras, o goberno difunde ideoloxías políticas
ou relixiosas erróneas e malintencionadas, o fundamentalismo relixioso, o co-
munismo, o nazismo, o nacionalismo radical, o racismo, etc., son ideoloxías
que aproban a violencia, o autoritarismo e a discriminación, e que por tanto
chocan coas ideas éticas. Para un individuo normal pode ser difícil descubrir
as falsedades e a maldade destas ideoloxías se foi educado nelas fanáticamen-
te, como adoitan facer as dictaduras. Polo tanto podemos concluir que un
réxime democrático, que respecte a liberdade individual e os dereitos huma-
nos é un marco necesario para facilitar a bondade nas persoas e constitúe
algo bo en sí mesmo.
Convén recordar...
• Só nun estado libre podemos ser bos sen ter que ser heroes.
• Para ser bos axuda que na sociedade exista unha clara consciencia do
ben e o mal. E a sociedade democrática o permite prque favorece a
libre discusión e o consenso.
• Nas dictaduras os gobernos precisan cometer maldades para dominar

á xente.
• As dictaduras difunden ideoloxías que xustican o egoísmo, o engano,

a violencia, o maquiavelismo e o inmoralismo.
• A democracia só pode funcionar adecuadamente se os políticos e os

cidadáns se comportan ben.
111
Textos a comentar
1. Un
2. OUtro
112
Lección 18
Os dereitos constitucionais
Identicación dos valores constitucionais, coñecemento dos derei-

tos e deberes fundamentais recoñecidos na Constitución española
e no Estatuto de autonomía de Galicia e da regulación do seu
exercicio.
escribir para formación, no para información. Las listas también ayudan

a distraer la atención.
Título alternativo: Os dereitos na Constitución
anotar o número do artigo da Const. procurar unha traducción galega
ocial.
Para aprender cales son os dereitos que nos recoñecen a Constitución

Española e o Estatuto de Galicia, que son as principais leis que afectan as
nosas vidas.
Porque esas leis inúen moito no que podemos facer ou non e polo tanto,
se coñecemos o seu contido podemos ordenar mellor a nosa vida.
113
LECCIÓN 18. OS DEREITOS CONSTITUCIONAIS
¾De que se trata?

Chegar (¾por n?) a unha organización política de España que satisfaga a
todos ou polo menos que permita unha estabilidade institucional dun século
o así (¾por que temos que ser menos que Noruega ou que Francia?)
¾Que precisamos?
Criterios claros para organizar na práctica o Estado. Con respecto aos
dereitos amañar a compatibilidade entre Administración central do Estado
e Comunidades autónomas, facer que os dereitos declarativos deixen de selo;
amañar a súa compatibilidade interna.

Os mesmos que con respecto a calquera cuestión de dereitos. Para o
federalismo vale Kant, Althusius e a ser posible algo máis moderno.

Que non hai que sacralizar a constitución nin o estatuto.
que valores defende a constitución
que valores defende o estatuto
que dereitos recoñece a constitución (exhaustivo)
que deberes recoñece a constitución (exhaustivo)
regulación práctica, relación concreta entre a lei e o cidadán.
Explicar que a nosa constitución foi froito do consenso postfranquista.
Os dereitos constitucionais
A Constitución española de 1978 recolle como deberes e dereitos fun-
damentais do cidadán, entre outros moitos dos dereitos humanos que xa
coñecemos:
1. Igualdade ante a lei.

Signica que a lei é igual para todos, homes e mulleres, ricos e pobres,
brancos e negros, etc. Ningunha circunstancia pode utilizarse para dis-
criminar ás persoas.
114
2. Derecho á vida.
A pena de morte non se pode aplicar en ningún caso. O estado non
pode matar ninguén, e por suposto o homicidio é un crime legalmente
castigado.
3. Liberdade de consciencia
Cada quen pode escoller a súa relixión ou escoller non ter relixión. O
Estado non pode meterse nas cuestións espirituais da xente.
4. Estado laico.
O Estado español non ten relixión nin pode favorecer a unha relixión
máis que a outra.
5. Liberdade e seguridade.
6. Habeas corpus.
O Estado non pode deter unha persoa sen dar parte a un xuíz que
controlará que a policía nos trate adecuadamente. Se non se atopan
probas contra nós, a policía ten que soltarnos en breve tempo.
7. Asistencia letrada ao detido.

Cando somos detidos, temos dereito a recibir a axuda dun avogado
aínda que non teñamos cartos para un de pago. O Estado debe poñer
á nosa disposición un avogado gratuitamente.
8. Honor, intimidade e propia imaxe.

Ninguén pode ofendernos nin faltarnos o respecto. Tampouco pode
investigar na nosa vida privada ou decir cousas malas de nós que nos
fagan quedar máis diante dos demáis. Se alguén fai isto, nós podemos
denuncialo nos tribunais que o castigarán.
9. Inviolabilidade do domicilio.
Ninguén pode entrar na nosa casa sen permiso, nin a policía. Só pode
facelo a policía se é evidente que estamos cometendo un delicto. Se
unha persoa entra na nosa casa sen permiso pode ser castigado có
cárcere.
10. Segredo das comunicacións.

As cartas que enviamos só poden ser abertas polos seus destinatarios
e por ninguén máis sen unha orde dun xuíz para investigar un posible
delicto. Tampouco ninguén pode escoitar as nosas conversas telefónicas.
11. Dereito de circulación.
115
Podemos viaxar por todas partes en España e no mundo. O Estado non

pode limitarnos arbitrariamente por ningunha razón (¾hai arbitrarie-
dade con razóns? parece como si saber que me van a leer me hiciera
escribir mal).
12. Liberdade de expresión.

Sen inxuriar ou calumniar aos demáis, todos podemos expresar libre-
mente o que desexemos sen que ninguén poida impedilo. Isto non sig-
nica que poidamos falar ou escribir onde queiramos porque tamén
temos que respectar aos demais.
13. Dereito á información.

Temos dereito a recibir información dos periódicos ou a televisión por-
que os datos sobre o que ocorre son moi importantes para poder par-
ticipar en política ou tomar decisións sobre as nosas vidas. O Estado
non pode censurar ningún medio de comunicación.
14. Dereito de reunión.

Podemos reunirnos pacícamente con quen queiramos para calquera
actividade legal. O Estado non pode impedirnos reunirnos nin en pri-
vado nin en público.
15. Dereito de asociación.

Podemos asociarnos con quen queiramos para calquera actividade legal.
O Estado só pode disolver asociacións que estean dedicadas a facer
cousas ilegais.
16. Dereito a participar nos asuntos públicos.

A partir da maioría de idade, todos podemos presentarnos ás eleccións
e chegar ater cargos políticos se os cidadáns nos elixen.
17. Dereito á tutela xudicial efectiva.
18. Non retroactividade da lei.
19. Dereito á educación.
20. Dereito a sindicación.
21. Dereito de folga.
22. Igualdade dentro do matrimonio.
23. Propiedade privada.
24. Traballo.
116
25. No discriminación laboral por sexo.
26. Liberdade de empresa.
27. Deber de defender a España.
28. Deber de soster os gastos públicos.
Ás veces os dereitos son esixibles legalmente, outras simplemente orientan

o traballo dos gobernos.
Hai leis que nos protexen como traballadores, como consumidores, cando
pagamos impostos ou temos que facer algunha xestión administrativa. Se
alguén incumpre algunha destas leis, sempre podemos denuncialo e un xuíz
independente e imparcial escoitará os nosos argumentos e decidirá de acordo
co que di a lei correpondente.

No noso país e na nosa comunidade as leis fundamentais son a Consti-
tución e o Estatuto de Autonomía. Estas leis son o reexo máis preciso do
consenso político e da vontade política dos cidadáns, reectida nas urnas. A
Constitución e o Estatuto de autonomía poden cambiar se existe o acordo
cidadán para facelo; pero mentre non se cambien as leis fundamentais son a
estrutura básica do Estado.
Convén recordar...
• Os dereitos que a Constitución recoñece só poden existir se aceptamos
o deber de respectalos e contribuir materialmente a súa existencia.
• Os dereitos que recoñecen a Constitución e o Estatuto de autonomía

están inspirados na Declaración de dereitos humanos da ONU.
• Os dereitos constitucionais son a base do noso estado social e demo-

crático de dereito.
• Entre os dereitos constitucionais están o habeas corpus, a inviolabili-

dade do domicilio, o segredo das comunicacións, a liberdade de circu-
lación, o dereito de información, reunión, asociación e expresión.
• Entre os dereitos sociais a Constitución recoñece o dereito ao traballo,

a sindicación, a folga, a educación, a propiedade privada, a liberdade
de empresa, a non discriminación laboral por sexo, etc.
117

1. Pon un exemplo de cada un dos dereitos constitucionais recollidos na
lección.
Textos a comentar
1. Locke
2. Tocqueville
118
Parte IV
A igualdade entre homes e mulleres
119
Lección 19
Os dereitos e as mulleres
Coñecemento da loita das mulleres e das súas organizacións pa-

ra a conquista da igualdade de dereitos e oportunidades e o seu
recoñecemento como suxeitos históricos, de dereitos e de cidada-
nía. Distinción entre igualdade de dereitos e igualdade de feito,
e exemplicación e toma de conciencia de situacións en que a
igualdade de dereitos non se traduce en igualdade de feito.
Título alternativo: Os dereitos das mulleres

¾Trátase verdadeiramente dunha lección de histori conxectural? O malo
da explicación funcionalista é que pode parecer unha xusticación da bar-
barie. De novo: se non propoñemos unha referencia extrautilitaria, ¾como
imos máis aló do que temos agora? A cuestión é que adaptación signica
conservadurismo.
Lección 18: A muller no pasado:
A lección que podemos quitar do estudo da vida das mulleres ao longo
da historia e que a vida do ser humano depende enormemente das súas
condicións materiais. É dicir, que cando non hjai reiqueza dabondo, todo
funciona mal.
Aristóteles dicía que os escravos existían porque os teares non andaban
sós e vemos que en grande medida a escravitude das mulleres no pasado tiña
que ver coas limitacións da tecnoloxía doméstica e da economía en xeral.
Por outro lado moitas dasd ideas da educación das mulleres no pasado son
enormemente boas e aproveitables: a orde, a limpeza, a abnegación, o sacri-
cio polos demais, a responsabilidade, a valoración da familia e o fogar, a
121
LECCIÓN 19. OS DEREITOS E AS MULLERES
tenrura, a delicadeza, a constancia, a autodisciplina, aorientación estética, o

bo gusto, etc. son cousas que deberíamos manter e xeneralizar todos.

Para aprender sobre a loita contra a discriminación das mulleres, no
pasado e hoxe en día.

Para comezar algo máis da mitade da poboación está formada por mulle-
res. A súa discriminación supón polo tanto un empeoramento da sociedade.
¾De que se trata?

Como seguir loitando contra a discriminación das mulleres que ten ex-
presións verdadeiramente inaceptables moralmente.
¾Que precisamos?
Ideas sobre como preservar a liberdade das mulleres e acabar coa súa
discriminación.

O referente é J.S. Mill, e hai que comparar claramente as súas dúas obras,
o Sobre a liberdade e a Subxección das mulleres.

Ao longo da historia, a situación das mulleres dependía da situación de
opresión e explotación na que vivía o pobo nas sociedades tradicionais pre-
democráticas.
Ás mulleres tocáballes ademais sofrer a discriminación porque na socie-
dade xerárquica na teoría críase que as mulleres eran inferiores ao home, e na
práctica, as mulleres sofrían a violencia como consecuencia e a explotación
por parte dos varóns.
A historia da discriminación e maltrato das mulleres
Que a partir da Ilustración en Europa, ideoloxica, legal e socialmente a
situación cambia.
122
Que o cambio social é o máis difícil.

O obxectivo é a liberdade que con normalidade leva á igualdade.
Que o cambio social non está conseguido.
Como podríamos axudar nós.
Nas sociedades agrarias tradicionais existe unha desigual repartición do
traballo. Tanto os varóns como as mulleres teñen traballo fora do fogar na
agricultura, pero as mulleres, ademáis, son obrigadas a facerse cargo do tra-
ballo necesario para manter a casa e coidar os llos. A causa desta situación
inxusta é que, nesas sociedades atrasadas, non existen métodos de anticon-
cepción ecaces, e tampoco hai tecnoloxías substitutivas da lactancia natu-
ral. Por outro lado, debido ao atraso tecnolóxico a mortalidade infantil é moi
grande. Para conseguir a reproducción da poboación, as mulleres estaban
sempre ocupadas embarazadas ou criando os llos. Para evitar que as mulle-
res se adicasen a tarefas non reproductivas existían fortes prexuizos sociais e
mesmo leis que privaban de dereitos ás mulleres e as deixaban baixo o poder
dos seus pais ou maridos.
¾Que debemos hacer?
Convén recordar...
• Nas sociedades agrarias tradicionais as mulleres eran consideradas in-
capaces de realizar traballos e estaban xurídicamente discriminadas.
• Coa chegada da sociedade industrial moitas mulleres comezaron a esixir

iguais dereitos e as mesmas oportunidades de vida que os varóns.
• Unha das conquistas da igualdade para as mulleres foi o seu dereito ao

voto.
• Aínda que a lei recoñeza a igualdade de todas as persoas moita xente

segue a considerar inferiores as mulleres, cousa que é falsa e contra a
que debemos loitar.
• Moitas veces é preciso cambiar a mentalidade das persoas para que as

mulleres non resulten perxudicadas.
Textos a comentar
1. Woolstonecraft
2. Mill
123
124
Lección 20
A discriminación das mulleres
Análise das causas e factores da discriminación das mulleres Pla-

nicación de alternativas a situacións, reais ou simuladas, de dis-
criminación.
Título alternativo: A discriminación das mulleres

Para aprender sobre as causas da discriminación das mulleres e como
evitala.
¾Por que todo isto é importante?

Se sabemos porque están discriminadas as mulleres e como evitar que o
estean, será máis fácil contribuír a que obteñan a igualdade.
¾De que se trata?

Igual que hai un perigo no lieberalismo de avanzar cara o atomismo social
é posible no feminismo pasar a ese atomismo por excesiva masculinización
da muller por rexeitamento do papel tradicional da muller na familia pode
pasarse ao rexeitamento da familia en si mesma. A solución pode vir de
125
LECCIÓN 20. A DISCRIMINACIÓN DAS MULLERES
mán do propio feminismo que busca feminizar ao varón, no sentido de

facelo preocuparse polo valor da familia e distraelo un pouco, ou moito, do
ámbito do traballo que como moito ten o prestixio ou os bens materiais como
recompensa. É dicir, hai que valorar a familia.
¾Que precisamos?

¾Simone de Beauvoir?

ningunha institución social debería manterse se supón o mal trato e a
limitación da liberdade e o desenvolvemento para moitas persoas. Por iso a
discriminación das mulleres debe ser rexeitada.
Hai que deixar claro que a liberación das mulleres no ndebe dar lugar á
guerra dos sexos. Os homes deben simplemente
aceptar a perdad do seu dominio como unha posibilidade de mellora
moral: pasar de amos a compañeiros é mellorar
como persoas, aínda que , como toda mellorea, precise de esforzo. Resulta
equivocado para calquera muller caer no odio contra os varóns de hoxe, polos
indubidables erros que cometeron os varóns no pasado. DEbemos repetir que
o mal feito por outros non é escusa para facer mal nós. O rancor e o odio
non son ounha base boa para o noso comportamento, nin como individuos
nin como grupos, e só poden ser causa de máis males.
Moitas veces aparecen na televisión e os meriódicos novas ou opinións
que fan aparecer a todos os musulmáns como persoas agresivas e repulsivos
fanáticos. Esta ideas é falsa, ademais de estúpida e debe ser rexeitada. Se os
musulmáns son caseque mil millóns, ¾Como han ser mil millóns de terroristas
no mundo? As persoas malvadas ou trastornadas sempre son unha minoría
en calquera sociedade. AS crenzas do islam son bastANTE semellantes ás
qeu teñen os cristiáns, a súa forma de vida, nas relacións entre os sexos, moi
parecidas, e a súa concepción da violencia moi semellante. Simplemente hai
uns poucos fanáticos que cren defender a súa relixión pola violencia. Sen
dúbida, eses fanáticos deben ser perseguidos e encarcelados cando comentan
actos ilegais. Pero crer que unha persoa vai ser terrorista só por ter unha
relixión determinada é ter unha idea falsa e que só pode manterse polo medo
ou
polo odio aos que son diferentes.
un criterio é que pasa cos disidentes.
Quizá por causas e factores non se deba entender unha explicación de
historia/antropoloxía conxectural senón a mención das situacións nas que se
126
da aínda a discriminación
Falar dos países pobres nos que o machismo é consecuencia e causa do
atraso.
Trala aparición da sociedade industrial, os avances da ciencia permiti-
ron que as familias escolleran o número de llos que querían ter, utilizando
medios anticonceptivos. Por outra banda a sociedade industrial non precisa
unha gran poboación para a produción. Tamén o tipo de traballo industrial
fai menos compatible a maternidade do que era coa agricultura. A tecnoloxía
médica e hixiénica xo máis sinxela a supervivencia dos nenos polo que as
mulleres non sempre estaban xá embarazadas. Cos novos inventos, cueiros
desechables, leites de substitución, alimentos preparados, as tarefas de aten-
ción aos nenos foron simplicadas e postas ao alcance dos varóns. Polo tanto
na sociedade industrial non hai razóns para a distribución discriminatoria
do traballo do fogar entre homes e mulleres.
Dixeramos antes que na sociedade tradicional existían prexuizos sociais
e relixiosos contra as mulleres para mantelas recluidas na casa. Por suposto
existían amemais leis contra a igualdade e os costumes impuñan restricións
articiais sobre a educación das mulleres o que as incapacitaba para traballos
fora do fogar. As ideas sociais tardan en cambiar e manteñense aínda que xá
non cumpran ningunha función. As tendencias conservadoras na sociedade
reaccionan para manter as condicións do pasado. Hai que ter en conta que
nas sociedades tradicionais non existía unha consciencia de que os valores e as
ideas morais tiveran unha relación coas necesidades materiais da poboación.
Simplemente críase que isa era a única maneira de facer as cousas. Polo tanto
as súas normas morais funcionaban como prexuizos irracionais, de forte carga
emocional e moi difíciles de cambiar aínda que cumpra facelo.
Para as mulleres do século XIX, cedo estivo claro que a discriminación
non debía continuar. As mulleres pobres foron ocupadas como obreiras desde
os comezos da industria, polo que seguían traballando fora e dentro de casa.
As mulleres da burguesía foron as que comezaron a demandar educación,
igual que os homes e liberdade para adicarse ás mesmas tarefas que estes.
As súas demandas non eran só sociais, laborais e culturais, senón tamén
políticas pois as ideas democráticas desenvolveronse nun ambiente machista
e non recoñecían o dereito ao voto ás mulleres. A loita principal das mulleres
desenvolveuse no eido das ideas. Tratábase de acabar cos prexuizos misóxinos
que levaban séculos sendo difundidos, compartidos por moitas mulleres e
mesmo defendidos por importantes escritores ou líderes relixiosos. A veces
incluso por broma literaria. Falar do tópico literario das discusións feministas
e antifeministas (Bocaccio, Talavera, Bernat Metge, etc.)
As armacións dos lósofos e lósofas, escritoras e escritores feministas
pasaban pola defensa da igualdade real entre homes e mulleres, e reclamaban
que tendo en conta as capacidades semellantes das persoas independentemen-
te do seu sexo, a sociedade establecera a liberdade legal para que as mulleres
escolleran o seu camiño na vida.
127
Conseguiuse con diculdade a igualdade de dereitos nos países occiden-

tais. No mundo enteiro, sen embargo, quedan moitos países que mesmo no
nivel teórico negan a igualdade de dereitos entre homes e mulleres. Frecuente-
mente en estas sociedades profesanse relixións, como o Islam, por exemplo,
que defenden ideas patriarcais (machistas). Os países nos que a igualdade
entre homes e mulleres non existe son normalmente países económica e tec-
nolóxicamente atrasados, nos que a industria non está desenvolvida.
Aínda nos países occidentais, a igualdade de dereitos entre homes e mu-
lleres é un feito social moi recente. En moitos casos quedan prexuizos, sobre
todo nas persoas maiores, contra a igualdade e en prol da separación dos
traballos por sexo. Sen embargo as novas xeracións contemplan con norma-
lidade a igualdade legal de homes e mulleres e que as mulleres traballen en
ocios e profesións que antigamente só desempeñaban os homes.
Coidado con demonizar o islam, de feito advertir contra esta tendencia.
A explicación materialista do machismo coincide co resto da orientación
cultural materialista do libro polo que quizais debe ser mantida.
Convén recordar...
• As mulleres estaban discriminadas na sociedade agraria polo atraso
tecnolóxico que requería de moita man de obra, e non aportaba unha
medicina eciente nin medios alternativos para a crianza dos llos.
• As mulleres na sociedade industrial non teñen por que adicarse só á

casa e os llos.
• A economía e os cambios legais permiten a autonomía das mulleres

sen que teñan que casar e a industria non presiona para aumentar a
natalidade.
• A sociedade industrial e de servizos demanda a educación xeral da

poboación e permite polo tanto que as mulleres adiquen a súa vida ao
traballo como poden facelo os varóns.
• Co avance económico dos países pobres todas as mulleres do mundo

poderán ser iguais que os homes.
Textos a comentar
1. Woolstonecraft
128
2. Mill
129
130
Lección 21
A violencia contra as mulleres
Rexeitamento da violencia de xénero Recompilación de informa-

ción sobre as medidas destinadas á prevención e protección inte-
gral da violencia contra as mulleres.
ollo cos etcéteras. Lección 20: A violencia contra as mulleres:

Antes de falar do divorcio, falar da paciencia.
Máis que unha retahila de leis, medidas ou conductas concretas e unha
valoración da súa ecacia.
-policía femenina -afastamento -pisos de acollida, etc.
As nosas crenzas románticas non son a mellor preparación para o matri-
monio. No cine e nas novelas vemos sempre a parte bonita das relacións, o
enamoramento, o cortexo, a superación das eivas que os malos entendidos ou
a timidez poden crear, o picante conqueteo, o triunfo do amor compartido,
as declaracións de amor (reordenar). Ás veces a película remata co primeiro
bico apaixonado.
Pero a vida vai máis aló que o cinema ou a literatura. A convivencia
en parella, a formación dunha familia é un camiño de montaña, difícil, con
moitas ocasións para o pracer e a ledicia dos bos sentimentos, pero que tamén
precisa de esforzo moral. Para convivir precisamos paciencia, comprensión,
tenrura, propósito de seguir adiante e a vontade rme de evitar facer dano
aos que amamos.
Temos que ter presente que en toda relación longa van xurdir problemas
por varias causas, o traballo, as relacións coas familias políticas e as dife-
renzas entre as persoas, que descobren que se queren pero que non están
131
LECCIÓN 21. A VIOLENCIA CONTRA AS MULLERES
de acordo en todo,(é preciso tratar de resolver estes problemas con calma

e polo diálogo, pero se non) poden causar perxuízos á relación amorosa se
non se consegue quitarlles importancia e resolvelos ou soportalos xuntos con
paciencia e agarimo.

Para aprender que podemos facer contra a violencia machista.
¾De que se trata?

O problema práctico sería, naturalmente reducir ou eliminar completa-
mente estes fenómenos. O problea de como colaborar a que deixen de ocorrer
estas cousas.
• Ver se é posible acudir só a lei
• ver se realmente é unha cuestión de machismo
• Ver se é posible que a pscicoloxía (terapia de parella, etc) axude as

familias con problemas.
¾Que precisamos?
Ideas claras sobre cales son as causas da violencia machista e como ata-
llalas.

O referente pode ser Mill para o feminismo e para o rexeitamento da
violencia pode ser Buber, por exemplo.
Algunhas denicións
A violencia contra as mulleres pode illarse como fenómeno especíco que
atenta contra a igualdade entre os sexos e contra a liberdade das mulleres
ademais de contra a súa integridade física. A violencia contra as mulleres
acompáñase normalmente de ameazas e ten un carácter de continuidade que
chega a impedir a vida normal das agredidas e en moitos casos remata co
seu asasinato.
132

Que é a violencia de xénero
Como pode evitarse
medidas sociais
medidas legais.
Nos países occidentais a violencia dentro das familias é un dos fenómenos
criminais máis alarmantes, tendo en conta que se trata de sociedades cunha
criminalidade moi baixa. As vítimas destes delictos soen ser mulleres ataca-
das polas súas parellas masculinas ou ben nenos e nenas atacadas polos seus
proxenitores ou coidadores.

A loita contra este fenómeno ten unha dimensión legal e outra socio-
cultural.
Naturalmente o Estado debe dispoñer as leis necesarias para castigar e
disuadir as persoas que incurran nestas condutas. Sen embargo, temos que
ter claro que ningunha lei pode eliminar ningún comportamente delictivo.
Para acabar con estes feitos é necesario facer un esforzo de cambio das ideas
sociais sobre as mulleres e as relacións de parella.
Os varóns non poden considerar ás mulleres como a súa propiedade e de-
ben respectar a súa autonomía e liberdade. As decisións da familia deben ser
tomadas por consenso tras un diálogo que teña en conta os desexos e os sen-
timentos así como as opinións dos seus membros e que procure o ben común.
En caso de disensión/desacordo irrecuperable, que motive o rompemento da
parella, é necesario disolver os vínculos familiares dun xeito civilizado, non
hostil, tendo en conta que en moitas ocasións existen llos, que teñen dereito
a que os seus pais permanezcan como referente ético e afectivo (modelo de
bon comportamento e fonte de amor) e a que as súas relacións sexan un
modelo polo menos de boa comunicación e mutuo respecto.
A ruptura debería chegar antes da mala relación. Da carencia de amor
debe pasarse ao respecto e non ao odio. Cando cesa a convivencia debe
permanecer o respecto, e nunca debe aparecer o odio.
Para previr, falar da terapia de parella, deixar de falar de loita, que parece
cousa de consigna maoísta.
Convén recordar...
• A violencia contra as mulleres vai contra a igualdade entre os sexos e
contra a liberdade das mulleres.
• A loita contra a violencia machista faise pola lei e tamén debe facerse
pola opinión pública.
133
• Os varóns non poden considerar as mulleres como a súa propiedade e

deben respectar a súa autonomía e liberdade.
• As decisións da familia deben ser tomadas por consenso, tras un diálogo

que teña en conta os desexos e os sentimentos, así como as opinións,
dos seus membros.
• Ante o coñecemento dun caso de violencia machista é necesario denun-

cialo para evitar un agravamento da situación.

1. ¾A que chamamos violencia de xénero?
2. ¾Contra que atenta a violencia de xénero?
3. ¾Que dúas dimensións ten a loita contra a violencia de xénero?
4. ¾En que sentido hai unha loita legal contra a violencia de xénero?
5. ¾En que sentido debe haber unha loita legal contra a violencia de xé-
nero?
6. ¾Que actitude debemos ter todos nas familias para evitar a violencia?
7. ¾Cal debe ser a actitud dos membros da parella no caso dunha ruptura
da convivencia?
Para saber máis...
Textos a comentar
1. Locke, 2o tratado, educación
2. Tocqueville, democracia
134
Parte V
O multiculturalismo e o
interculturalismo
135
Lección 22
A cultura humana
Identicación e respecto polas diferenzas sociais e culturais e va-

loración das súas manifestacións en actitudes, costumes e formas
de vida distintas á propia, como enriquecedoras da convivencia
nunha sociedade plural.
Hai que deixar claro que non se trata de apoiar o ultraindividualismo e o

supermercado das culturas, pero en última instancia isto sería mellor que
o totalitarismo.
hai que poñer resto da natureza"deixar claro que a cultura é unha con-
tinuación dela, para non divinizala ao tempo non enfatizar demasiado qeu
somos animais para...
Falar en positivo: existe a cultura humana e as diferentes contribucións,
expresión, que todos podemos aceptar e contribucións malas que todos de-
bemos rexeitar.

Para aprender que é a cultura, que importancia ten na nosa vida e como
debemos relacionarnos con ela.

A cultura é o principal medio que ten o ser humano para relacionarse
cos demais e coa natureza. Se temos ideas apropiadas sobre ela poderemos
137
LECCIÓN 22. A CULTURA HUMANA
quitarlle mais proveito.
¾De que se trata?

A cultura é o noso modo de relacionarnos coa natureza e cos demais e
ten moito poder na nosa vida. Se temos unha concepción falsa da cultura
podemos chegar a facer cousas moi malas.

Os da convivencia das culturas, a súa pervivencia cara a sociedade in-
dustrial e a ciencia moderna.
¾Que precisamos?
Unha concepción que poña a cultura no seu sentido verdadeiro, quitando
armas ao nacionalismo e as ideas de choque de civilizacións. Como quitar
a espoleta ao pensamento reaccionario.
Precisamos un entendemento das culturas que nos permita velas non
como unha ameaza senón como unha fonte.

Sobre a cultura, paradóxicamente sería Marx o autor de referencia, polo
menos no estricto nivel losóco. Realmente autores como Marvin Harris son
cientícos que seguen un paradigma, nada máis.
Algunhas denicións
A cultura é o conxunto de elementos que os seres humanos utilizan para
sacar proveito da natureza. Os animais teñen unha dotación xenética cunhas
capacidades físicas e uns instintos para utilizalas. Os seres humanos, pouco
dotados físicamente, teñen gran intelixencia e posibilidade de comunicación
para organizar a sociedade ao servizo das necesidades humanas.

O ser humano ten unha base biolóxica común que determina necesidades
e posibilidades.
A cultura é un modo de adaptarse ás condicións materiais da natureza.
As tradicións culturais poden ser malas e boas ou indiferentes.
138
Nas sociedades modernas conviven moitas persoas con tradicións cultu-

rais distintas.
Só hai unha cultura humana, con múltiples aportacións.
O bo e o indiferente debemos respectalo, veña de onde veña, e o malo
rexeitalo igual.
A cultura humana presenta moitos elementos variados, ata o punto de
que moitos autores falan de diversas culturas.
(poñer en positivo todo isto, non como un contraargumento) Falar de
culturas en plural é perigoso. Case tan perigoso como falar de razas. Para
comezar, algunha xente pode pensar que esas culturas son realidades illadas,
completamente diferentes, e que os membros delas son totalmente diferen-
tes, que uns e outros non podemos comprendernos. Sen embargo isto non é
certo. A construcción e o uso dos elementos culturais e algo que se aprende.
Calquera pode aprender (e esquecer) elementos culturais da súa cultura de
orixe ou doutras. O proceso de adquirir novos elementos culturais é natural,
e tamén é normal esquecer cousas da nosa cultura de orixe.
Temos que ter presente que os elementos da cultura (costumes, instru-
mentos, tradicións, crenzas, etc.) son tan só unhas ferramentas para sacar
proveito da natureza, obter bens materiais para as nosas necesidades e man-
ter organizada a sociedade. A nosa intelixencia permítenos detectar novos
métodos para servir ás nosas necesidades. De feito, incluso podemos elexir a
importancia relativa desas necesidades.
Os seres humanos temos os mesmos dereitos e a mesma dignidade in-
dependentemente dos elementos culturais que aprenderamos de nenos. Con-
servamos dignidade e dereitos aínda que cambiemos de elementos culturais
(idioma, relixión, país, forma de vestir, de alimentarnos, etc.) Agora ben,
todos os seres humanos temos cultura, usamos elementos culturais, porque
é a nosa forma de relacionarnos co resto da natureza e cos demais. Os ele-
mentos culturais poden ser valiosos e dignos de conservar sempre que non
esquezamos o seu carácter utilitario e non lles sacriquemos valores superio-
res. Esta observación é necesaria porque en moitas ocasións a discriminación,
a xenofobia e o racismo, acubillanse nunha suposta defensa da cultura (por
exemplo, rexeitamos a unha persoa por non saber falar a nosa língua, ou non
vestir coma nós).
Non existe unha cultura propia ou allea. Calquera persoa pode aprender
algo que é tradicional noutro lugar, e pode esquecer algo que xá non valora e
que aprendeu no seu lugar de orixe. Todo isto é normal. É o individuo quen
debe ter liberdade para escoller a súa cultura e quen debe recordar sempre
o valor do ser humano por riba dos seus costumes e coñecementos.
As sociedades tradicionais eran culturalmente homoxéneas porque esta-
ban illadas pola diculdade de comunicación e transporte. O progreso econó-
mico e tecnolóxico xo que nas sociedades modernas aumentara a inmigra-
ción e os medios de comunicación comezaron a presentarnos tamén formas
de vivir características de persoas que viven en lugares afastados. Moitos dos
139
novos elementos culturais son indubitabelmente atractivos. Linguas extran-

xeiras, novos alimentos, roupas nunca vistas, músicas agradabeis, etc., son
cousas que moitos acetamos con gusto. Sen embargo hai outros elementos
que para algunhas persoas resultan negativamente sorprendentes, que causan
medo ou rexeitamento. A reación negativa cara a eses elementos culturais po-
de extenderse ás persoas que os posúen. Facemos ben cando contemplamos
con interese, curiosidade e respecto os elementos culturais ata agora des-
coñecidos. Debemos recordar que non se tracta dunha competición, senón
dunha riqueza aportada por persoas de moitos lugares do mundo que incluso
podemos incorporar á nosa vida e en calquera caso debemos respectar.
(convendría hacer una lista de los elementos normales de una "cultu-
ra"para ver cuál es su real importancia)

Moitos dos elementos da nosa cultura, como nas demais, son indiferentes
e podemos deixalos tal como están. Outros son realmente bos e por suposto
podemos mantelos e mesmo facelos medrar se é posible. Pero hai outros que
son malos. Igual ocorre coas culturas alleas. É dicir, o que compre é ter un
sentido crítico cara a nosa cultura e as alleas, entender cales son os referentes
éticos comúns para toda a humanidade é xulgar desde eles a nosa herdanza.
Convén recordar...
• A cultura é o conxunto de elementos que os seres humanos utilizan
para sacar proveito da natureza e organizar a sociedade.
• Tendo en conta a diversidade de grupos humanos, podemos falar de

culturas en plural.
• As culturas nunca están illadas, nin son completamente diferentes.
• Todos podemos aprender novos elementos culturais se é preciso.
• Os seres humanos temos a mesma dignidade e dereitos independente-

mente da nosa cultura.
• A actitude correcta cara ás formas culturais descoñecidas é de respecto

e mesmo de interese, porque son unha riqueza máis aportada á nosa
sociedade.
1. ¾Que é a cultura?
140
2. ¾En que sentido podemos falar da cultura?
3. ¾Por que é perigoso falar de cultura en plural?
4. ¾Que relación hai entre cultura e aprendizaxe?
5. ¾Cales son os compoñentes dunha cultura?
6. ¾Que nalidade teñen os compoñentes dunha cultura? Pon exemplos.
7. ¾Que é o cambio cultural?
8. ¾Que relación hai entre intelixencia e cambio cultural.
9. ¾Que relación hai entre dignidade e diversidade cultural?
10. ¾Cales son os valores superiores do ser humano?
11. ¾Dependen os valores superiores da cultura? ¾Por que?
12. ¾Que relación ten ás veces a chamada defensa da cultura coa xenofobia,
o racismo e a discriminación?
13. ¾Por que se pode dicir que non existe unha cultura propia ou allea?
14. ¾É normal cambiar de cultura? ¾Por que?
15. Fai unha lista de cinco elementos da tua cultura e imaxina por que
outros poderías substituílos.
16. ¾Cales son as causas do aumento da inmigración na sociedade moder-

na?
17. Escolle un país afastado e indica algún elemento cultural teu que veña
daló.
18. Menciona algún elemento cultural dun país moi afastado que che resulte
simpático.
19. ¾Por que dicimos que a cultura non é unha competición?
20. ¾Como podemos respectar os elementos culturais diferentes dos nosos?
Textos a comentar
1. Convén poñer algún texto de Marx, sobre a cultura como elemento de
relación coa natureza.
141
Lección 21: A cultura humana:

A cultura é o conxunto de elementos que os seres humanos utilizan para
sacar proveito da natureza e ordear a sociedade. Os animais teñen unha do-
tación xenética cunhas capacidades físicas e unhs instintos para utilizalas. Os
seres humanos, pouco dotados sicamente, teñen gran intelixencia e posibili-
dade de comunicación para organizar a sociedade ao servizo das necesidades
humanas.
A cultura humana presenta moitos elementos variados, ata o punto de
que moitos autores falan de diversas culturas.
Falar de culturas en plural é perigoso. CAse tan perigoso como falar
de razas. Para comezar, algunha sente poden pensar que esas culturas son
realidades illadas, completamente diferentes e que os membros delas son
totalmente diferentes, dque uns e outros non podemos coprendernos. SEn
embargo isto non é certo. A contrucción e o uso dos elementos culturais é
algo que se aprende. CAlquera pode aprender e esquecer elementos culturAIS
da súa cultura de orixe ou doutras. O proeceso de adquirir novos elementos
culturais é natural, e tamén é normal esquecer cousas da nosa cultura de
orixe.
TEmos que ter presente que os elementos da cultura, costumes, insntru-
mentos, tradicións, crenzas, etc. son tan só unhas ferramentas para sacar
proveito da natureza, obter bens materiais para as nosas necesidades e man-
ter organizada a sociedade. A nosa intelixencia permítenos detectar novos
métodos para servir ás nosas necesidades. De feito, incluso podemos eleir a
importancia relativa destas necesidades.
Os seres humanos temos os memsmos dereitos e a mesma dignidade in-
dependentemente dos elementos culturais que aprenderamos de nenos. Con-
servamos dignidade e dereitos aínda que cambiemos de elementos culturais,
idioma, relixión ,pais, forma de vestir, de alimentarnos, et. Agora ben, todos
os seres humanos temos cultura, usamos elementos culturais, poraue é a no-
sa forma de relacionarnos co resto da natureza e cos demais. Os elementos
culturais poden ser valiosos e dignos de conservar sempre que non esque-
zamos o seu carácter utilitario e non lles sacriiquemeos valores superiores.
ESta observación é necesaria porque en moitas ocasións a discriminación, a
xenofobia, e o racismo, acubillanse nunha suposta defensa da cultura (por
exemplo rexeitamos a unha persoa por non falar a nosa lingua, ou non vestir
coma nós.
Non existe unha cultura propia ou allea. Calquera persoa pode aprender
algo que é tradicional noutro lugar, e pode esquecer algo que xá non valora e
auq aprendeu no seu lugar de orixe. Todo isto é normal. É o individuo quen
debe ter liberdadde para escoller a súa cultura e que debe recordar sempre
o valor do ser humano, por riba dos seus costumes e coñecementos.
As sociedades tradicionais, eran culturalmente homoxéneas porque esta-
ban illadas pola diculdade de comunicación e transporte. O progreso econó-
mico e tecnolóxico xo que nas sociedades modernas aumentara a inmigra-
142
ción e os medios de comunicación comezaron a presentarnos tamén formas

de vivir caracterísitcas de persoas que viven en lugares afastados. Moitos dos
novos elementos culturais son indubidablemente atractivos. Linguas extran-
xeiras, novos alimentos, roupas nunca visas, músicas agradables, son cousas
que moitos aceptamos con gusto. SEn embargo hai outros elementos que
apra algunhas persoas resultan negativasmente soreprendentes, que causasn
medo ou rexeitamento. A reacción negativa cara a eses elementos culturais
pode exenderes ás persoas que os pusúen. Facemos ben cando contempla-
meos con interese, curiosidade e respecto os elementos culturais ata agora
descoñecidos. Debemos recordar que non se trata dunha competición, senón
dunha riqueza aportada por persoas de moitos lugares do mundo, que mes-
mo podemos incorporar á nosa vida e en carquera caso, debemos respectar.
(convendría facer unha lista dos elementos normais dunha cultura para ver
cal é a súa real importancia)
Lección 21: A cultura humana (continuación de fragmentos 2)
do que se trata é de entender que a cultura non é unha ameaza por vir
doutro lugar. Que a "propia"cultura non pode, non debe impoñerse aos de-
mais, e que nun mesmo país poden vivir en paz persoas de moitas relixións,
de moitas linguas, cores de pel, músicas, gastronomías, etc. E é dentro des-
ta pluralidade onde o individuo pode tranquilamente adicarse a escoller os
elementos culturais que máis lle gusten e que ninguén debe impoñerlle.
143
144
Lección 23
As actitudes cara á variedade
Análise das posicións máis frecuentes ante o multiculturalismo e

reexión sobre os problemas éticos que delas se derivan: etnocen-
trismo e discriminación, problemas éticos do relativismo cultural.
estaría bien hablar en cristiano

Para aprender cal é a actitude boa con respecto as diferenzas que atopa-
mos entre os nosos concidadáns.

Porque a nosa sociedade é cada vez máis diversa, e se non sabemos como
reaccionar ben ante as diferenzas, podemos chegar a ter conitos coas persoas
que non son coma nós en algún aspecto.
¾De que se trata?

A variedade é unha realidade básica das sociedades modernas. Temos que
aprender a levarnos ben coas persoas que son diferentes de nós.
145
LECCIÓN 23. AS ACTITUDES CARA Á VARIEDADE

Algúns partidos europeos de ultra-dereita poden tratar de sacar benecio
das diculdades de convivencia.
O problema é quie moita xente reacciona hostilmente aínda dronte ás
realidades culturais descoñecidas. Nunhas sociedaddes crecentemente plurais
como as nosas isto causa problemas de convivencia.
Realmente hai que ser consciente do fondo epicúreo de toda a ética social
contemporánea.
¾Que precisamos?
Unha conciencia clara do valor positivo das diferencias culturais na nosa
sociedade e ferramentas críticas para saber que é bo e que é malo, do noso e
do alleo.

O referente aquí pode ser J. S. Mill para a concepción individualista.
Habería que procurar algún autor de orientación máis comunitarista para
compensar.
Algunhas denicións
A postura ideolóxica coñecida como etnocentrismo é unha reación hos-
til á diversidade cultural. Os partidarios das ideas etnocéntricas cren que
existe un só conxunto de elementos culturais que son bos e que dalgunha
maneira nos pertencen a xente daquí. Non hai fundamentación xenética pa-
ra xusticar a existencia de razas. E decir, claro está que os rasgos físicos
que agrupamos e identicamos como razas teñen unha causa xenética, pero
os xenes responsables existen en todas as poboacións humanas e non están
agrupados nin son dependentes uns doutros. Por iso atopamos ás veces ras-
gos aparentemente extranxeiros en persoas que sabemos que non teñen unha
orixe en outro país. Desta maneira a xenética conrma o que sabemos por
sentido común. Aínda que os rasgos intelectuais ou morais obedecen a causas
xenéticas, se ben non sabemos o suciente para establecer unha causalida-
de concreta, o que caracteriza á intelixencia humana é a súa versatilidade,
exibilidade para responder aos cambios do ambiente. Agora ben, o ambien-
te humano máis importante ven sendo a mesma sociedade. E a sociedade é
cambiante, xustamente por estar baseada na intelixencia e a linguaxe. Sa-
bemos que a evolución, a selección natural, que é o proceso que controla os
nosos rasgos xenéticos necesita de longos períodos de tempo. E simplemente,
nunca existiu unha realidade social durante un tempo tan longo como para
146
seleccionar un rasgo xenético. Todas as características humanas determina-

das xenéticamente son previas á existencia da cultura. Por outro lado, ¾que
sentido tendría un rasgo desadaptativo, é decir, perxudicial para os que o
levan, como a estupidez?

Que a variedade cultural sempre foi normal
Que na sociedade contemporánea é máis aínda.
Que o etnocentrismo é falso.
Que a discriminación é algo malo.
Que o relativismo é falso.
Que non hai que confundir o iusnaturalismo co etnocentrismo. Razoa-
mentos que o demostran.
As sociedades contemporáneas son plurais, tamén na súa cultura. Existen
persoas que proveñen de moitos lugares e que contribúen ao noso benestar
económico. Existen persoas que esqueceron ou rexeitaron elementos que eran
comúns na atrasada sociedade agraria (linguas, relixións, determinados ali-
mentos, vestidos, roles de xénero, etc.) Nós mesmos somos libres de escoller
que elementos culturais queremos para ás nosas vidas, xá non temos porque
aceptar submisivamente o que nos transmitenj os antigos ou a presión da
sociedade. Porén a atitude mesma cara a variedade cultural pode ser tamén
moi diferente e non sempre beneciosa ou acetabel. Algunha xente reaciona
hostilmente cara aos elementos culturais que lle resultan extraños ou desco-
ñecidos e lamentabelmente mesmo con agresividade ou rexeitamento cara as
persoas que posúen eses elementos.
A postura ideolóxica coñecida como etnocentrismo é unha reación hostil
á diversidade cultural. Os partidarios das ideas etnocéntricas cren que existe
un só conxunto de elementos culturais que son bos e que dalgunha maneira
nos pertencen a xente daquí. Esquecen que a cultura é esencialmente unha
corrente de elementos que son transmitidos, acetados, rexeitados, modica-
dos ao longo da historia e de todos os lugares do planeta. Non hai xente
daquí ou daló porque todo o mundo pode cambiar de lugar de residencia e é
un dereito humano facelo. Igual que nós podemos emigrar, outros poden in-
migrar. Todos podemos xulgar os elementos culturais que queiramos, pero é
absurso pretender que casualmente todo o bo é noso e sobre todo pensar que
todo o malo é dos outros. Naturalmente todos podemos encontrar elementos
negativos nas cousas que aprendimos no noso lugar de orixe e cousas boas
nos elementos culturais que nos resultan novos e descoñecidos. E iso é así
porque somos quen de facer a comparación coas nosas ideas sobre o que é o
mellor para o ser humano en sí, independentemente do seu lugar de orixe ou
dos elementos culturais que posúe. No nivel prático a atitude correspondente
ao etnocentrismo é a discriminación. Discriminar é tratar mal á xente que é
147
diferente polo simple feito de selo. A discriminación ven normalmente ven-

cellada ao prexuizo, que é tomar unha decisión contra unha persoa antes de
saber nada sobre as súas características como individuo. A xente que discri-
mina aos diferentes e faino porque pensa que alguén que posúe determinado
elemento cultural ou físico é malo. Esa xente non deixa que o carácter, a
forma real de ser da persoa recén coñecida entre en contacto con eles e polo
tanto perden unha posibilidade de convivir con ela.
O racismo é outra das teorías elaboradas contra a pluralidade cultural e
social. Todos sabemos que aínda que pertencemos á mesma especie, as perso-
as podemos ter rasgos físicos diferentes. Somos máis altos, máis baixos, máis
gordos ou máis fracos, a nosa pele pode ser máis ou menos obscura, o noso
pelo desta ou desa cor. Todas estas variacións ocorren de forma natural por-
que están nas nosas posibilidades xenéticas. Agora ben, no pasado, moitos
grupos humanos vivían en zonas illadas e os matrimonios producíanse entre
persoas con algún grao de parentesco, e polo tanto de proximidade xenéti-
ca. Desa maneira, ao correr do tempo, varios rasgos físicos concentráronse
e acabaron por caracterizar ese grupo de persoas. Así xurdiu o concepto de
raza. O que arman os racistas é que os rasgos físicos da xente teñen que
ver, están asociados, con rasgos morais ou intelectuais, de forma que habería
razas malas ou estúpidas, o que na súa opinión, xusticaría que as persoas
pertencentes a elas fosen maltratadas. O racismo como teoría e como práti-
ca é completamente falso e rexeitable. Os rasgos físicos non teñen unidade
nin persisten cando as poboacións se mesturan, o que é unha proba de que
as razas son simplemente froito do illamento das poboacións. As razas son
unha construcción, e non unha realidade orixinal. As probas antropolóxicas
demostran que a especie humana abrollou/xurdiu dun só tronco.

Recordemos que a selección natural fai que os individuos que posúen un
rasgo negativo sexan superados polos que teñen mellores características e
polo tanto o seu rasgo negativo nunca pode xeralizarse. Aínda que puidera
ser acetabel a idea da inferioridade obxectiva dos membros dun grupo hu-
mano con respecto a outros, isto nunca sería razón para maltratalos senón
todo o contrario, motivo para axudalos a compensar a súa situación ou a
saír dela. Por outra banda, en moitas ocasións, calicamos como estúpidas
ou malvadas condutas simplemente pola súa diferenza co que nós estamos
afeitos a ver ou praticar. É moi difícil medir obxectivamente a inadecuación
moral ou intelectual dunha realidade e resulta totalmente irresponsabel to-
mar decisións con tal base para xulgar a unha persoa ou un grupo grande
delas. O racismo é unha doutrina que pode causar unha discriminación moito
peor que o etnocentrismo. O etnocentrismo, ao referirse a cuestións cultu-
rais, admite polo menos na teoría, a posibilidade dunha reconciliación entre
148
comunidades humanas diferentes (ben que sempre pretenda a submisión do

grupo culturalmente inferior ao superior. Pero o racismo pecha a porta a to-
do tipo de convivencia. No caso máis leve chega a proclamar a necesidade da
segregación dos grupos racialmente diferente (caso do apartheid). Proiben os
matrimonios mixtos e mesmo a residencia compartida ou o uso de elementos
culturais en común. No caso peor, o racismo reclama a necesidade de matar
as persoas do grupo considerado inferior.
Como idea contraposta ás teorías racistas e etnocentristas foi reactivado

o concepto de relativismo cultural. Os seus defensores armaban que os cri-
terios que as persoas podemos usar para xulgar as culturas, pois para eles
é evidente que existen varias, pertencen a unha cultura determinada, e non
teñen polo tanto validez fora dela. Denuncian os intentos de emitir xuizos
universais como exemplos de etnocentrismo. Para estes autores cada persoa
pertence a unha cultura e é a cultura a que lle proporciona todas as ideas que
esa persoa ten. Os defensores do relativismo cultural negan a creatividade
dos individuos e a súa posibilidade de cambiar ou reinterpretar os elemen-
tos culturais que reciben e de rexeitalos en favor de outros, negan que exista
unha natureza humana común. O simple feito de que persoas de todo o mun-
do, que posúen elementos culturais diferentes poidan criticar elementos que
teñen aprendido igual que critican elementos vindos de outros lugares basta
para demostrar que o relativismo cultural é unha doutrina errónea. Cando
xulgamos o noso e decimos que está mal, facemolo porque contrapoñemos o
que vemos co que pensamos que as cousas deberían ser. E ese deber ser tomá-
molo non do que coñecemos senón do que consideramos que é o ser humano
como tal e do que pensamos que lle corresponde. O relativismo cultural poido
ser unha idea ben intencionada, reactivouse nun momento histórico no que
pretendeu librar ás comunidades primitivas da inuencia ocidental, tendo en
conta que moitas veces esta inuencia era destrutiva para as persoas que a
sufrían. O relativismo era un intento de facer que Ocidente deixara en paz
a estas persoas. O problema é que na atualidade, persoas que compartimos
diferentes elementos culturais convivimos nas mesmas sociedades e este fenó-
meno, que é completamente natural, vai a máis a medida que o progreso se
extendo polo mundo. Agora ben, a convivencia precisa dun marco común de
ideas morais, e dunhas bases comúns de diálogo. Se cremos que as diferentes
tradicións culturais non teñen nada que en común e son inconmensurables,
¾como establecer este diálogo necesario? ¾Como imos crer que hai actos que
están ben ou mal segundo sexa para nós ou para eles, como se eles e nós non
fósemos seres humanos, membros dunha mesma especie e sociedade? ¾Imos
ter leis baseadas na cor da pel, na lingua que falamos ou na vila na que
nacemos? Sen dúbida nada de isto é posible nin acetable?
149
Convén recordar...
• Nas sociedades contemporáneas hai persoas que proveñen de moitos
lugares e contribúen ao noso benestar económico.
• Ás veces a actitude cara á variedade cultural da nosa sociedade non é a

correcta. Os erros máis frecuentes son o etnocentrismo, a discriminación
e o relativismo cultural.
• O etnocentrismo é a crenza errónea que arma que a nosa é a única

forma correcta de vivir. A verdade é que en todas as culturas existen
cousas boas e malas e que todos podemos aprender de todos.
• A discriminación e tratar mal aos que teñen unha cultura diferente. É

unha práctica mala, porque viola a igualdade dos seres humanos e os
seus dereitos.
• O relativismo cultural é a crenza errónea que arma que é imposible

xulgar as culturas. A verdade é que por riba das prácticas e crenzas
culturais están a natureza humana e os dereitos.
1. ¾Que signica que as sociedades contemporáneas son plurais?
2. ¾Houbo algún cambio na nosa sociedade no paso da vida agraria á

industrial? Explícao.
3. ¾Por que somos libres para escoller ou rexeitar uns ou outros elementos
culturais?
4. ¾A que contribúen os inmigrantes no noso país?
5. ¾Por que cres que hai xente que reacciona hostilmente cara aos novos
elementos culturais?
6. ¾Que é o etnocentrismo?
7. ¾Que esquecen os partidarios do etnocentrismo?
8. ¾Por que se pode dicir que non hai xente daquí ou daló?
9. ¾Por que podemos xulgar como boas ou malas cousas de todas partes?
10. ¾Que actitude práctica se corresponde có etnocentrismo?
11. ¾Que é discriminar?
12. ¾A que vai vencellada normalmente a discriminación?
150
13. ¾Que é un prexuízo?
14. ¾Por que discrimina a xente que o fai?
15. ¾Que ten de malo a discriminación?
16. ¾Que é o racismo?
17. ¾Por que ocorren as diferencias físicas?
18. ¾Por que os riscos físicos están agrupados por zonas xeográcas?
19. ¾Que arman os racistas con respecto aos riscos físicos, morais e inte-
lectuais?
20. ¾En que sentido dicimos que as razas son un resultado?
21. ¾En que sentido dicimos que non hai fundamentación xenética para
xusticar a existencia de razas?
22. ¾Por que a evolución non poido seleccionar xeneticamente riscos inte-
lectuais ou morais?
Textos a comentar
1. Non sei
151
152
Lección 24
Sociedades plurais
Valoración do interculturalismo como proxecto ético e político e

reexión sobre os valores mínimos dunha ética cívica.
Unha sociedade e varias culturas.

que non apareza a expresión ética de mínimos
¾De que se trata?
Que as diferencias de costumes das persoas que viven nas nosas sociedades
cheguen a causar prexuízos e polo tanto conictos.
tiene, creo que el libro de Marina, hay que poner unha hoja de elemen-
tos básicos de economía, algo parejo a lo que ocurre con las instituciones
políticas.
153
LECCIÓN 24. SOCIEDADES PLURAIS
¾Que precisamos?

O mellor método de organización política é a democracia
A democracia supón o respecto ás tradicións culturais que non afectan á
lei natural.
A actitude perante ás diferencias pode ser de benevolente contemplación
É o diálogo o que pode aanzar o acordo de todos en torno a unha ética
común.
O interculturalismo preséntase como a única solución éticamente válida
aos problemas que supón a pluralidade cultural nas sociedades modernas.
O interculturalismo consiste na crenza de que por riba das diferenzas cultu-
rais é posibel descubrir ou construir unha ética común aceptabel por todos
os membros dunha sociedade plural e ulteriormente(substituír) acetabel por
todos os seres humanos independentemente da súa orixe ou localización xeo-
gráca. Porén a determinación dunha ética común non ten porqué signicar
a desaparición de relixións ou tradicións morais particulares, sempre que
sexan asumidas libremente polos seus partidarios. A ética común ten sido
chamada ética de mínimos. ¾Como chegar a codicar a ética de mínimos?
Tense propostos varios métodos.
O teólogo Hans Küng propuxo basearse nas principais tradicións relixio-
sas do mundo e obter os puntos de contacto. En efecto, moitos elementos das
morais relixiosas son coincidentes. Porén hai determinados puntos nos que as
relixións presentan diferenzas centrais e outros nos que presentan posturas
moi restrictivas, dicilmente acetabeis para os que non as comparten (moral
sexual, por exemplo)
O lósofo Jürgen Habermas propuxo chegar a un acordo social entre
todos os cidadáns. Para chegar a ese acordo é preciso, na súa opinión, com-
prometerse éticamente a ter presentes os intereses dos demais, e a dialogar
sen facer trampas (sen enganar ou facer uso da retórica, etc.)
O lósofo John Rawls propuxo un experimento mental para chegar ás
condicións ideais dunha sociedade acetabel por todos. Trátase de imaxinar
en que tipo de sociedade quereríamos vivir se non soubésemos nada sobre que
características individuais íamos ter. Desta maneira, probabelmente, todos
elexiríamos unha sociedade na que ninguén poida ser perxudicado completa-
mente, independentemente da súa situación persoal. Unha vez denida esa
característica, resultaría sinxelo obter as normas de comportamento aceta-
beis para todos.
Os elementos dunha ética mínima sen dúbida deben incluir garantías
para a liberdade individual, a igualdade de dereitos e a xustiza social. As
154
diversas declaracións de dereitos humanos realizadas ao longo da historia

poden ofrecer un bo punto de partida.
Interculturalismo é unha palabra extraña e desagradable que nomea algo
bo e desexable, a saber, vivir e deixar vivir e mirar a todo o mundo con
benevolencia.
Realmente imos mal se precisamos dunha xusticación losóca ou de
calquer outro tipo para comportarnos decentemente.
Convén recordar...
• O interculturalismo é a crenza en que por riba das diferenzas culturais
é posible descubrir ou construir unha ética común aceptable por todos
os membros da nosa sociedade plural.
• Para o interculturalismo son boas todas as formas culturales que non

estean en contra dos dereitos humanos.
• O interculturalismo propón a adopción duns puntos básicos de acordo

sobre o que está ben ou mal. Estes puntos formarían unha chamada
ética de mínimos que todo o mundo debería respectar.
• A ética de mínimos, baseada nos dereitos humanos non ten porque

signicar a desaparición das tradicións culturais ou relixiosas cando
son compatibles co respecto as persoas.
1. ¾En que consiste o interculturalismo?
2. ¾Supón a ética común a destrucción das todas as tradicións culturais?

¾Por que?
3. ¾Que método propuxo o teólogo Hans Küng para o recoñecemento da

ética común?
4. ¾Que metodo propuxo Jürgen Habermas para a construcción dunha

ética cívica común?
5. ¾Que metodo propuxo John Rawls para o descobremento dunha ética

cívica común?
Textos a comentar
155
156
Parte VI
A cidadanía global e a democracia
157
Lección 25
¾Que é a globalización?
Toma de conciencia da nova orde global e identicación dos pro-

cesos que contribúen á súa formación: a integración dos mercados
e do espazo político e social.
ou ben pode contestarse ás críticas baseadas en ideoloxías de esquerda.

cribar toda a basura das críticas que metín abaixo.
Para aprender que é a globalización, que cousas ten de bo e que ten de

malo e como podemos participar nela dun xeito bo.
Por que todo isto é importante?
Porque vivimos nun mundo cada vez máis globalizado.
¾De que se trata?
de que se tratapode ser unha versión comprensible do anaco correspon-

dente do dcb.
159
LECCIÓN 25. ¾QUE É A GLOBALIZACIÓN?
¾Que hai que saber?
¾Que é a globalización?
Chamamos globalización ao proceso de progresiva unicación da huma-
nidade. A globalización ten dimensións económicas, políticas, demográcas
e culturais.
¾Que causas ten a globalización?

1. O progreso do coñecemento cientíco que da lugar ao avance tecnoló-
xico.
2. A mellora da sensibilidade moral.
3. O aumento dos coñecementos sobre outros países do mundo.
Que cousas boas ten.

Que cousas malas pode ter
Como podemos eliminar as cousas malas.

El problema obvio é globalizar o que é bo sen perder as cousas boas e
particulares e eliminar do globo as malas.
1. Supervivencia de algunha das dictaduras comunistas ou de movementos

guerrilleiros e terroristas e perigo do xurdimento de oposicións xeopo-
líticas sen base ideolóxica (Rusia) ou con unha falsa base ideolóxica
(países musulmáns).
2. Perda do control cidadán das decisións políticas. Desencanto de cida-

danía e burocratización da política.
3. Substitución da ideoloxía pola tecnocracia. Substración do discurso

ideolóxico e imposición dunha falsa ortodoxia (exemplo: socialdemo-
cracia en Europa ou neoliberalismo en Mercosur). Falta de democracia
ou lexitimación de réximes non democráticos (ONU).
4. Eliminación das características culturais particulares. Expansión dunha

cultura global de mala calidade.
5. Illamento do individuo con respecto ao seu ambiente achegado, refuxio

no mundo virtual.
160
6. Cambios repentinos na economía, uctuacións imprevisibeis von Mi-

ses(page 123).
7. Empequenecemento do mundo.
8. Perda da maxia, do exótico.
9. Trivialización.
10. Perda da cultura rural e do contacto simbiótico coa natureza.
11. Empeoramento das condicións de salubridade do ambiente humano.
12. Aumento da carga psicolóxica (stress, depresión, etc.)
13. Trivialización da cultura.
14. Comercialización da cultura
15. Perda da variedade.
16. Conversión dos individuos en consumidores, non-creadores de cultura.
17. Creación de castes de traballadores sen dereitos.
18. Aparición da xenofobia ou o racismo.
19. Fenómenos de terrorismo de resposta.
20. Alienación e radicalismo como reación.
21. Maltrato policial aos inmigrantes.
22. Criminalización da inmigración.
23. Aumento da marxinación e da criminalidade.
24. Crecemento das barreiras egoistas (fronteiras, visados, etc.)
25. Revolucións violentas animadas por bos sentimentos e impaciencia.
26. Risco de intervencións armadas de Ocidente con pretensións suposta-

mente de salvación.
27. Nacemento de hoaxes e campañas globais de amedrentamento sen fun-

damentación racional.
28. Falta de institucións globais democráticas para tratar os problemas

reais.
29. Utilización de tecnoloxía moi contaminante e insalubre, repetición de

esquemas de explotación manchesteriana.
161
30. Perda de tecido produtivo, crise económica derivada da necesidade de

adatación. Depresión económica de zonas non aptas para o setor ter-
ciario, proletarización dos países non ocidentais.
31. Aparición de entidades con inuencia política e económica e nulo con-

trol democrático. Posibilidades de fraude.
¾Que precisamos?

A globalización é o proceso de modernización e progresiva unicación da
humanidade.
As culturas eran diversas porque as sociedades estaban illadas polo atraso
tecnolóxico. Dese modo as comunidades antigas dependían da adaptación ao
medio ambiente, que era moi diverso pola xeografía e o clima.
A globalización non é un proceso novo. O natural para o ser humano é a
viaxe, o intercambio, a mestura. Durante toda a historia houbo difusión de
ideas, na cultura, que polo común eran melloras, houbo invencións e prác-
ticas aprendidas dos demais. Tamén sempre foi normal o movemento das
poboacións, por razóns económicas ou por desexo de aventura.
O que ten de novo a globalización no presente é que temos consciencia
dela, de que por primeira vez podemos ter diante de nós todos os productos
da cultura humana e escoller os mellores e rexeitar os malos. Por outro lado,
agoraos movementos de poboación poden ser completamente pacícos.
A globalización presenta as seguintes vantaxes

1. Supresión dos bloques políticos.
Durante o século XX, moitos países do mundo vivían baixo dictaduras
comunistas que estaban en contra da democracia e do capitalismo.
Nestes países a xente era pobre e vivía oprimida, sen que lles permitiran
relacionarse cos países libres. Unha idea que favorece a globalización é
a aceptación mundial da democracia e o capitalismo como os mellores
sistemas políticos.
2. Potenciación das organizacións supraestatais.

Moitos dos problemas do mundo con poden ser resoltos por un só país
senón que precisan da axuda internacional. Para coordinala xorden
novas organizacións políticas e económicas como a Unión Europea ou
Mercosur.
162
3. Interconexión da poboación polos novos medios de comunicación.

Por medio da internet, da telefonia móbil, etc, as poboacións do mun-
do poden intercomunicarse. A información pode circular se a censura
dos gobernos e en relacións persoais pode levarnos á destrucción dos
prexuízos.
4. Facilidade do transporte.
O transporte abaratou o costo dos productos que agora poden venderse
na outra punta do mundo. Os mercados amplíanse e as persoas poden
coñecerse mais facilmente aínda que pertenzan a países máis distantes.
5. Urbanización.
6. Secularización.
7. Moralización da relixión
8. Adopción de elementos culturais non-perxudiciais: cultura global.
9. Aumento da emigración.
10. Difusión da democracia e os dereitos humanos.
11. Preocupación común por (reais ou supostos) problemas globais (ecoló-

xicos, por exemplo).
12. Industrialización dos países agrícolas.
13. Terciarización dos países industriais.
14. Potenciación das acións cívicas.
Posibles solucións???)
Convén recordar...
• Chamamos globalización ao proceso de modernización cultural e pro-
gresiva interrelación económica dos países do mundo. A globalización,
como toda realidade ten elementos bos e malos.
• A difusión da tecnoloxía fai que cada vez máis paises do mundo poidan
ter producción industrial e participar no comercio mundial.
• Cada vez máis paises recoñecen que a democracia é o mellor sistema

para a organización da sociedade.
163
• Cada vez máis paises en todo o mundo recoñecen que os dereitos hu-
manos deben respetarse en todas as sociedades.
• A cultura occidental, baseada na ciencia e na liberdade do individuo

está difundindose por todo o mundo permitindo a formación dunha
única sociedade planetaria.

1. investiga cales son as dictaduras comunistas que sobreviven no presente
e cal é o nivel de vida das persoas deses países
2. Averigua cales son as ideas políticas do fundamentalismo islámico shií

(Irán)
3. Averigua cales son as ideas políticas do fundamentalismo islámico sunní

(Al Qaeda)
4. Averigua que decisións politicas toma a Comisión Europea e quen elixe

aos seus membros.
5. Averigua que decisións políticas toma o Parlamento Europeo e que elixe

aos seus membros.
6. Compara as informacións obtidas nas preguntas dúas preguntas ante-

riores. ¾Que conclusión sacas?
7. Dene tecnocracia.
8. Dene ideoloxía.
9. Dene ortodoxia.
10. Averigua cantos dos países da ONU son democraticos.
11. Fai unha lista de elementos que creas que pertencen á cultura global.
Textos a comentar
1. Allport
2. Tocqueville
164
Lección 26
Os medios de comunicación
Identicación dos recursos básicos do poder dos medios de comu-

nicación (a selección das novas, a linguaxe da publicidade...) e a
súa incidencia na construción da realidade e nas nosas decisións
e opinións.
no me gusta la expresión nivel cultural.

por ejemplo la anorexia.
quitar quizais a palabra ideoloxía.
ollo cos xerundios
Para aprender que son so medios de comunicacion modernos, que teñen

de bo e de malo.
Porque precisamos da información que nos aportan os medios de comu-

nicación e de feito eles son parte da nosa vida.
165
LECCIÓN 26. OS MEDIOS DE COMUNICACIÓN
¾De que se trata?
¾Que criticas se fan aos medios de comunicación?

Os problemas son:
1. Que podemos limitarnos ao telediario
2. Que non sexamos conscientes do interese trala comunicación
3. Que non contrastemos a veracidade do que oímos
Imos enumerar as críticas máis repetidas por lósofos de diferentes es-

colas. Non pretenderemos ordenalas, nin tampouco relacionalas co resto das
ideas deses lósofos. O que si imos facer é dar algunhas respostas a elas,
ponderalas.
1. Frecuentemente representan intereses políticos que debemos desenmas-

carar ou identicar para non ser as súas vítimas.
Moitos medios de comunicación, sobre todo os periódicos, as cadeas de
televisión e de radio son propiedade de grandes empresas cuxos donos
teñen unha ideoloxía política que desexan , a miúdo non buscan tan só
a ganancia económica senón inuír politicamente nos cidadáns. Bueno,
o rollo é que os periódicos, las radios e as televisións son de empresas
que teñen ideoloxías, ¾por que non ían a expresalas? ¾Por que non
ían intentar difundilas, convencer a alguén? A única acusación seria
é ao tempo completamente estúpida, a saber, que non fan referencia
explícita á súa ideoloxía todos os días, dicindo, apoiamos ao partido tal
ou á ideoloxía tal. Para empezar si que o fan frecuentemente, pero aínda
que non o fagan expresamente, claro que o fan para quen sabe algo do
tema a obxección é irrelevante. Por outro lado, sin negar que exista
a obxectividade, o certo é que é praáctiacamente imposible separala
do esquema de valores, e probablemente é inútil. A efectos prácticos
abonda con saber quen é o dono da empresa e de que partido está mais
achegado.
2. As veces os medios están controlados polos gobernos, por exemplo, case

sempre é así no caso dos medios públicos (informativos ou campañas
institucionais), polo que as novas que aportan están sesgadas para dar
unha boa imaxe dos gobernos.
3. Eliminación, por omisión, de moitos elementos culturais. Aqui tendría-

mos que dar a razón aos críticos se falamos só das cadenas principais
de televisión. Xa non é así mesmo se falamos das radios principais, e
menos aínda dos periódicos. Se falamos da internet, a crítica é simple-
mente falsa. A cuestión é que non podemos depender do único que sae
166
na tele ás nove da noitre. Temos que afacernos a consultar máis medios

de comunicación que o telediario.
4. Sobredimensionamento dos elementos da realidade por colocalos no

prime time e dun xeito repetitivo.
De novo a solución consiste en consultar máis medios de comunicación e
en entender que notivia signica cousa sorprendente, rechamante, e non
todo o que ocorre é noticia. O normal, o bo, o razoable, moitas veces
queda fora da atención periodística xustamente porque non sorprende.
Pero debe formar parte do noso coñecemento da realidade.
5. Perxudicase á atención e a concentración por culpa do formato spot.

Aqui poderíamos preguntar qué é primeiro, se o problema ou a solu-
ción. Probablemente o que fan os publicitarios é acomodarse ao tempo
mínimo de atención que se pode captar sen dicir algo relevante. Por
outro lado os spots son algo que a xente sofre, non algo que desfrute.
En canto pode, pasase a televisións sen eles, que non cortan os pro-
gramas. A dicultade da alta cultura está realmente no vocabulario e
nas referencias, é dicir, na cultura precisa para seguila. Cando se ten,
o lapso de atención medra. Realmente o lapso de atención que e curto
na xente é o lapso de atención sen entender nada que están dispostos
a dar.
6. Diminúese ou estáncase o nivel cultural da poboación por alimentación

única de telenovelas, cotilleos ou programas sensacionalistas.
De novo é dubidable que o nivel sexa algo imposto pola televisión
(de novo realmente todas estas críticas son só aplicables á televisión
xeralista ,por outro lado a seguida maioritariamente pola poboación)
en troques de algo ao que a televisión se acomoda, xustamente porque
economicamente quere ser a primeira. As televisións son empresas, se
creran que ían vender máis publicidade poñendo ballets de Chaikovski
iso é o que farían. A audiencia que teñen estes ballets, por exemplo
en Radio Clasica pon de relieve que realmente non hai ningún intento
de manipular nada, e que a tele o que fai é adaptar ao nivel do país.
Sen un despotismo ilustrado é difícil que un medio de comunicación
perviva moito tempo sen acomodarse ao que queren del. E o problema
cos despotismo ilustrados é que lles dura pouco a ilustración.
((También hai que explicar, na lección da democracia, igual que aquí
cales son/eran as obxecións á democracia e a súa resposta.))
7. Promoción dunha escala de valores só baseada nos bens comerciais.

Isto é algo que se di sempre, mesmo nun dos libros de ética cívica se
dicía que a nosa cultura estaba basada nun consumismo desaforado.
167
Hai que repetir que ninguén, agás casos psiquiátricos, merca polos ob-
xectos en si mesmos, senón polo seu valor social, como símbolo, ou ben
polo pracer que queremos obter deles. Agora ben, o pracer é parte da
felicidade, innegablemente. Hai que ver que clase de austeridade pre-
tenden eses críticos, que ofrecen en cambioIsto é algo que se di sempre,
mesmo nun dos libros de ética cívica se dicía que a nosa cultura estaba
basada nun consumismo desaforado. Hai que repetir que ninguén,
agás casos psiquiátricos, merca polos obxectos en si mesmos, senón po-
lo seu valor social, como símbolo, ou ben polo pracer que queremos
obter deles. Agora ben, o pracer é parte da felicidade, innegablemen-
te. Hai que ver que clase de austeridade pretenden eses críticos, que
ofrecen en cambio.
8. Difusión de tópicos, ou mesmo falsedades, que acaban sendo aceptadas

como verdades.
Isto si que parece un problema, aínda que dicilmente podemos botar
a culpa aos medios de comunicación. Sempre que non hai contrastación
das informacións que cremos temos o perigo de acabar timados. Proba-
blemente a pluralidade dos medios de comunicación e a necesidade de
non limitarse a un deles é de novo a mellor das cautelas. Ven moi ben
citar o caso do cambio climático como exemplo de verdade suposta
que parece case imposta por repetición.
9. Para moita xente, unha redución da realidade ao que sae pola televi-
sión.
De novo a solución única é non limitarse, consultar varios medios.
10. Creación dun discurso único. Ídem.
11. Saturación de información, o que paradoxicamente quizáis, produce

unha insensibilidade aos novos datos que chega a illar ao individuo da
realidade.
Como solución obviamente do que se trata é de limitar os inputs, o
que por outro lado é contradictorio coa recomendación de contrastar
as informacións. Probablemente, nun mundo tan diverso, é necesario
asumir a necesidade de limitarse, a imposibilidade de abarcalo todo.
¾Que precisamos?
Que os contidos sexan veraces, que a xente poida criticalos e que os me-
dios non sexan simple canle de manipulación das empresas de comunicación
e dos políticos.
168
Para tomar decisións correctas na nosa vida necesitamos coñecer a reali-

dade. Igualmente para tomar decisións políticas, como membros dunha de-
mocracia, temos que coñecer que pasa no mundo. Os medios de comunicación
poden aportar parte dos datos que precisamos para exercer parte das nosas
responsabilidades como cidadáns. Porén, temos que ter en conta que as ca-
racterísticas dos medios de comunicación presentan perigos dos que debemos
ser conscientes.
Elementos beneciosos dos medios de comunicación de masas

1. Presentación dun modelo cultural relativamente homoxéneo que per-
mite o diálogo entre persoas que antes terían sido moi diferentes.
2. Difusión dos bens producidos polo sistema económico capitalista, o

que pode difundir a necesidade da modernización e industrialización
nos países atrasados.
3. Difusión de informacións veraces sobre a realidade.
4. Difusión de elementos culturais, música, literatura, ciencias naturais,

historia, etc.
5. Aportación de contidos valiosos para o lecer (deportes, programas mu-

sicais, etc.)
6. Promoción de realidades culturais minoritarias que vale a pena conser-

var (linguas, etc.) O caso do galego é evidente. ¾Que sería do galego
sen o Xabarín Club?

Non se me ocurre nada.

Engadir o papel da internet
falar tamén da saturación da información
Que son os medios de comunicación
Por que son necesarios
Que males poden producir. Por que
Como amañalos.
169

Como norma deberíamos establecer que deberíamos formarnos sobre as
cuestións axiolóxicas e debemos informarnos en serio sobre os grandes temas
controvertidos.
Hoxe en día os temas controvertidos son:
1. A ameaza ecoloxista
2. A cuestión nacional (en España)
3. A cuestión económica (se hai algo máis aló do intervencionismo, máis

ou menos socialdemócrata)
Distinguir o concepto nova e o concepto é o que pasa. Realmente o

que pasa vai moito máis aló que as novas.
Sen dúbida o que hai que facer é ter clara a diferencia entre formación e
información. La información só pode ser mala cando falta formación. Unha
vez presente a formación, é dicir, unha vez que temos un armazón de ideas
correctas sobre o ser humano e o mundo, os detalles sobre a actualidade, que
é o que chamamos información, deben ser contrastados. Claro que non se
trata de contrastar cada información, pero si as que podan utilizarse como
base para tomar decisións moi importantes.
1. Facerse conscientes do sesgo ideolóxico ou empresarial dos medios.
2. Cotexar as informacións con outros puntos de vista aínda contrarios á

nosa ideoloxía para non caer nun cego sectarismo.
3. Utilización doutras fontes de información ademais dos medios de masas

(libros, informes, enciclopedias, estudios académicos, etc.)
4. Esforzo por contextualizar as realidades que presentan os medios, desde

un punto de vista histórico, sociolóxico, estatístico, etc.
5. Profundizar nas novas é preciso. Procurar información complementaria.
6. Procura doutros elementos de lecer, aparte da televisión.
7. Elaboración da nosa propia escala de valores e colocación dos bens de

consumo no seu lugar adoitado.
8. Aprendizaxe serio sobre a nosa realidade.
9. Relativización das aportacións dos medios de comunicación de masas.

É dicir, ter claro que tampoco o que contan os medios é tan importante
como ás veces eles queren facer crer.
170
Convén recordar...
• Para tomar decisións correctas na nosa vida necesitamos coñecer a
realidade. Igualmente para contribuir a toma de decisións políticas pre-
cisamos coñecer o que pasa no mundo.
• Os medios de comunicación son importantes porque aportan parte dos

datos que necesitamos para exercer as nosas responsabilidades como
cidadáns.
• Os medios de comunicación deben dicir a verdade, separar as opinións

dos datos e emitir xuizos moderados.
• Temos que ser críticos cos contidos dos medios de comunicacións se-
leccionando os que teñan maior calidade e rexeitando a mentira, o
sensacionalismo e a vulgaridade.

1. Fai unha lista de cinco cadenas de televisión e radio que coñezas e
averigua cal e a súa tendencia ideolóxica.
2. Imaxina como podería variar o modo de dar unha nova para beneciar
ao goberno.
3. Imaxina como podería variar o modo de dar unha nova para perxudicar
ao goberno.
4. Fai unha lista de cinco elementos culturais que ti coñezas e que non
aparezan normalmente na televisión.
5. ¾Que signica prime time na linguaxe da televisión?
6. Explica o concepto de televisión-lixo.
7. Investiga acerca das novas falsas que apareceron na televisión ao longo

da súa historia.
8. ¾Por que precisamos a información?
9. ¾En que poden axudarnos os medios de comunicación?
Textos a comentar
1. Brown?
2. Tocqueville?
171
172
Lección 27
Os novos poderes políticos
Recoñecemento da crise do estado-nación e valoración da globali-

zacion económica e a fragmentación da autoridade política como
risco para a protección efectiva dos dereitos civís, económicos e
sociais. Información sobre os movementos comprometidos na de-
fensa dos dereitos humanos e recoñecemento do seu labor.
Para aprender cales son as estructuras políticas infraestatais e supraes-

tatais e com podemos contribuír a que funcionen mellor.
No noso país existen estructuras infraestatais, as comunidades autónomas

e o noso país forma parte de varias estructuras supraestatais como a Unión
Europea e a OTAN. Se sabemos como funcionan podemos colaborar para
que funcionen mellor e evitar que nos perxudiquen.
1
COMENTARIO EDITORIAL : Título alternativo: O Federalismo criti-
car el décit democrático de la UE hablar claramente del federalismo, desglosar la palabra
ONG, citar si tal a Kant y su proyecto de paz perpetua.
173
LECCIÓN 27. OS NOVOS PODERES POLÍTICOS
¾De que se trata?
Algunhas denicións
Falar sen dúbida do federalismo, e plantexar se España é un estado fede-
ral. Propoñer a cuestión de se Europa non sería mellor unha federación.
Nesta lección imos chamar sub-estados ás institucións políticas que teñen
inuencia só en territorios que tamén forman parte dun estado. Segundo a
nosa denición, as Comunidades Autónomas españolas, os Länder alemáns,
os estados dos USA, etc. son sub-estados.
Imos chamar supra-estados ás institucións políticas que teñen inuencia
varios estados. Son supra-estados a ONU, a Unión Europea, a OTAN, etc.

O perigo dos sub-estados, o nacionalismo radical, o aldeanismo, a opre-
sión do individuo, xenofobia, racismo, etc.
O perigo dos supra-estados, tecnocracia e perda da democracia.
¾Que precisamos?

Os autores liberais son os referentes.

Por que os estados teñen o tamaño que teñen
Por que nacen os supraestados
Por que nacen os infraestados
Que cousas boas teñen os supraestados
Que cousas malas teñen os supraestados
Que cousas boas teñen os infraestados
Que cousas malas teñen os infraestados
Como podemos amañar esas cousas malas.

O tamaño dos estados ten relación cos sucesos políticos e militares da
historia.
A natureza non establece un tamaño xo para os estados nin as supostas
fronteiras naturais son tal cousa.
174
Deixar claro que non existe correspondencia entre etnia e nación, nación
e estado ou nación e lingua.
A partir do século XIX aparece a idea de estado-nación que pretende
substituir a lexitimidade das dinastías reais tras a aparición dos réximes
burgueses. Durante o século XX, tras a descolonización de África e Asia,
este concepto exténdese por todo o mundo, incluindo territorios histórica-
mente alleos á idea de nación ou á estrutura estatal. Desde nais do século
XX, nos países ocidentais, recoñecense tendencias políticas que esixen estru-
turas políticas de menor tamaño que os estados tradicionais, para dotar de
autonomía a territorios concretos e tratar máis achegadamente problemas de
pequena escala. Por outro lado tamén existen tendencias á construción de
estruturas de poder que comprenden varios estados.
Elementos bos dos sub-estados

1. Achegamento da política ao cidadán.
2. Normalmente os sub-estados agrupan territorios pequenos ou media-

nos, rexións naturais que teñen características comúns e por iso resultan
máis comprensibles e máis próximos para a xente. Naturalmente todos
podemos opinar e decidir mellor cando o facemos sobre unha realidade
que coñecemos.
3. Redución do poder de dañar dos políticos pola redimensión da súa área

de inuencia.
4. O poder militar asociado aos grandes estados coa presenza de armas de

destrucción masiva é por exemplo algo que pode desaparecer pola frag-
mentación do poder político (Por exemplo, algúns dos novos estados
que xurdiron no territorio da antiga URSS desxeronse voluntariamen-
te das armas nucleares que os gobernantes comunistas tiñan instalado
alí).
5. Cando os políticos están máis achegados aos cidadáns, esten poden

controlalos mellor e facer deles uns verdadeiros servidores do pobo.
6. Valoración de elementos culturais ou, en xeral, de particularidades des-

estimadas por estruturas máis grandes.
(elementos culturais ou de medio ambiente)
7. A reducción do ámbito de traballo e de inuenza dos políticos permite

que cheguen a coñecer problemas concretos relacionados con territorios
pequenos que en caso de gobernos máis extensos poderían quedar sen
atender.
175
Elementos malos dos sub-estados

1. Reaparición do caciquismo (clientelismo político).
O caciquismo é a existencia de políticos que ofrecen favores aos electo-
res en troques do seus votos. A democracia non pode funcionar ben se
o único que a xente quere é quitar privilexios do goberno. A democra-
cia supón que todos votamos non polos nosos intereses egoístas, senón
pensando no que é mellor para o país, de acordo coa nosa ideoloxía.
Os políticos que coñecen moi de preto aos seus votantes poden estar
tentados de sobornalos con favores para conservar o seu poder.
2. Reactivación do nacionalismo radical e do provincianismo (perda do

horizonte político suprarrexional).
Ningunha comunidade humana debería pensar tan só no seu pequeno
territorio porque queiramolo ou non, saibámolo ou non, todo o noso
mundo está interconectado. Temos que ser conscientes dos problemas
dos demais e ser solidarios con eles. Centrarse demasiado no que co-
ñecemos e temos a mán pode dar lugar ao nacionalismo radical que é
unha forma de egoísmo.
Ademais, o mundo, especialmente na economía, non está organizado
como un xogo de suma cero2 . Cando algo perxudica a alguén, acaba
por perxudicar a todos os demais. Por iso ser egoísta e perxudicar aos
demais supostamente buscando un benecio propio é ao longo prazo
perxudicarnos tamén nós.
3. Activación do egoísmo rexional, da competitividade baseada en unida-

des territoriais, scalidade, medidas protecionistas, nacionalismo eco-
nómico.
Elementos bos dos supra-estados

1. Homoxeneización económica e política de grandes áreas do planeta.
2. Superación dos egoísmos rexionais e nacionais.
3. Desestimación das diferenzas non relevantes (lingua, cultura, aspecto

físico, extración xeográca, etc.) na concordancia ideolóxica sobre os
principios da organización social.
4. Facilitación dos viaxes das persoas por áreas supraestatais.
5. Facilitación dos intercambios culturais entre cidadáns de diferentes es-

tados.
2
Chamanse así os procesos nos que un perde cando outro gaña
176
Elementos malos dos supra-estados

1. Perda do control polo cidadán da actividade dos políticos.
2. Conversión da política de ideoloxía en tecnoburocracia.
3. Supeditación dos intereses dos estados pequenos aos estados grandes.
4. Reprodución do egoísmo estatal en unidades máis grandes (por exem-

plo, a Europa blindada).
5. Conversión da estrutura supraestatal nun mercado de troco de intereses

económicos.
6. Colocación da estrutura supraestatal baixo o control ou a inuencia de

lobbies.
7. Como as estruturas supraestatais teñen moito poder, vense tentadas

de intervir na economía en perxuizo de outras persoas (protecionismo,
restrición da inmigración, etc.)
Posibles solucións para os problemas das novas estructuras

de poder supra e infraestatais
A mellor garantía de que os perigos que axexan ao fenómeno que estamos
a estudar non chegan a dañar a ninguén é que os cidadáns sexan conscientes
dos seus dereitos e do seu deber de controlar a ación dos seus representantes
políticos. Precisamos ter claro cuales son as diferentes ideoloxías políticas
que constitúen opcións válidas, precisamos coñecementos sobre os problemas
reais do noso mundo para tomar decisións axeitadas. Debemos esixir aos
nosos representantes o cumprimento dos seus programas e que den conta
do seu traballo. Se estimamos que non existen alternativas válidas entre os
partidos maioritarios, debemos estar preparados para apoiar novos partidos
ou para reorientar os partidos existentes.
Debemos recordar que a proteción efectiva dos dereitos dos cidadáns é
tarefa da propia cidadanía. Os gobernos democráticos normalmente respal-
dan os dereitos civís, porén os cidadáns deben permanecer vixiantes para
evitar os abusos dos poderes políticos. O problema é que as estruturas infra-
estatais poden estar animadas por radicalismos nacionalistas e as estruturas
supra-estatais poden ser animadas por tendencias tecnocráticas.
(hai que falar da tecnocracia por extenso) Estas realidades coinciden no
seu anti-individualismo, na súa exixencia de que as liberdades individuais
sexan sacricadas ben ao concepto de nación, tal como o entenden os nacio-
nalistas, ou ás medidas da burocracia que frecuentemente adopta un discurso
único tecnocrático.
177
Unha ONG que traballa polos dereitos humanos

Exemplo nobre da preocupación cidadá en todo o mundo polos dereitos
humanos está nas diversas ONG que vixían o comportamento dos gobernos.
Unha organización non gubernamental compromete moito a súa actuación
se recibe cartos dos gobernos. Está claro que, ás veces, as organizacións que
vixían o comportamento dos gobernos deben criticar as súas atuacións. E is-
to faise difícil se ao mesmo tempo as ONG estan pagadas polos gobernos. A
ONG Amnistía Internacional vixía as violacións dos dereitos humanos arre-
dor do mundo, cometidas por gobernos, grupos terroristas, guerrillas, etc.
Os seus socios pagan unha cota e reciben informacións sobre violacións dos
dereitos humanos das que son vítimas persoas concretas en outros países.
Trátase de xente que sofre torturas, encarceramento ou sentenzas de morte
polas súas ideas políticas ou relixiosas, etc. Os membros de Amnistía Inter-
nacional protestan públicamente por estas situacións e escriben cartas aos
políticos responsabeis delas e en moitas ocasións as súas presións acadan a
liberación de prisioneiros ou a suspensión das sentenzas de morte.
Hai que deixar claro que o tamaño dos estados ata a chegada da democra-
cia depende da arbitrariedade dos reis, das vicisitudes bélicas ou dinásticas.
Non hai ningunha naturalidade na existencia das nacións.
Deixar claro que o dereito de autodeterminación existe.
Falar quizais dos tipos de ONG, de desenvolvemento, asistenciais, de
dereitos humanos, etc. Plantexar claramente o problema da súa nanciación.
Na antigüedade os estados consideraban normal a utilización da violencia
para conquerir outros territorios. A nalidade das invasións ou as conquistas
era ás veces económica, ás veces de simple prestixio ou relixiosa ou ideolóxica.
Considerábase glorioso para o gobernante extender o seu poder sobre
novos territorios e asoballar outros pobos.
Frecuentemente para xusticar estas guerras acudíase á relixión e dicíase
que os deuses tiñan ordeada a invasión. Outras veces presentábase a invasión
coma o cumprimento dun pacto ou o castigo dun pobo polo seu suposto
comportamento hostil.
Apareceu así o concepto de casus belli, expresión latina que signica
motivo da guerra. Polo común o motivo alegado era unha excusa para o
exercicio da violencia e a conquista.
Na idade media utilizábase con frecuencia a concepción patrimonialista
do estado. Críase que os reis posuían os estados como se fosen ncas da súa
propiedade e os conitos das herdanzas daban lugar a moitas guerras.
Coa chegada da idade moderna difúndese a idea de que os governos están
ao servizo do pobo e que son os cidadáns os que teñen dereito a decidir en
que estado queren vivir.
As ideoloxías nacionalistas xurdidas no século XIX por unha banda apo-
ian os desexos de algunhas comunidades de formar estados propios pero por
outro lado, ás veces alentan as tendencias imperialistas dalgúns governos.
178
(explicar nalgures as tres formas dos nacionalismos, irredentista, imperialis-

ta e separatista)
O n da I guerra mundial supuxo en Europa a aparición de moitos estados
novos pola aplicación do dereito de autodeterminación dos pobos.
A II guerra mundial foi causada polo nacionalismo imperialista dos gover-
nos da Alemaña nazi e do Xapón, Alemaña invadiu Austria e Checoslovaquia
e coa invasión de Poloña provocou a guerra. O nal da II guerra mundial
supuxo unha reactivación do imperialismo comunista en Rusia, que invadiu
moitos territorios que antes tiñan sido independentes.
Pola contra, Francia, Inglaterra e Portugal comezaron a desfacerse máis
ou menos voluntariamente dos seus imperios formados por paises africanos e
asiáticos. Estes formaron novos estados ou recuperaron a súa vella indepen-
dencia.
Convén recordar...
• Na sociedade contemporánea, os cidadáns demandan cada vez máis
que o poder político axuda a resolver os problemas achegados.
• A globalización económica fai que xurdan institucións políticas que

unen varios países e que ás veces son moi difícilesde entender para o
cidadán.
• Os cidadáns debemos sempre permanecer vixiantes para que indepen-

dentemente do seu tamaño os poderes políticos respeten os dereitos
humanos e a vontade dos votantes.
• Algunhas organizacións non gubernamentais están especializadas na

defensa e promoción dos dereitos humanos e a súa labor merece o noso
apoio.

1. ¾Con que ten que ver historicamente o tamaño dos estados?
2. ¾En que consiste a idea do estado-nación?
3. ¾En que se baseaba a lexitimidade das monarquías do antigo réxime?
4. ¾En que sentido a ideoloxía do estado-nación ten un carácter lexitima-

dor?
5. ¾Que problemas da o concepto de estado-nación?
6. ¾Por que existen tendencias a rexionalización nos estados contemporá-

neos?
179
7. ¾Por que existen tendencias a internacionalización nos estados contem-

poráneos?
Textos a comentar
1. Tocqueville
2. Hayek pax 255
180
Lección 28
O desenvolvemento necesario
Identicación dos medios e iniciativas, tanto individuais coma co-

lectivos para procurar un desenvolvemento humano sustentable.
Título alternativo: O desenvolvemento sostible.

Para aprender que é o desenvolvemento, por que é necesario e que con-
dicións o fan posible.

Porque o desenvolvemento é bo para todos e se coñecemos como funciona
podemos colaborar nel.
¾De que se trata?
¾Que problemas impiden o desenvolvemento dos países po-

bres?
• Analfabetismo.
Nos países pobres moita xente é analfabeta. A falta de acceso á cultura
escrita fai que a ciencia e a tecnoloxía estean pouco difundidas.
181
LECCIÓN 28. O DESENVOLVEMENTO NECESARIO
• Desconanza cara as novidades.

Ás veces nos países pobres, por razóns relixiosas ou de costumes a xente
rexeita as novidades.
• Falta de democracia.
Os países pobres son polo común dictaduras, réximes militares, super-
viventes do comunismo, teocracias1 fundamentalistas.
• Estados intervencionistas.
• Aranceis.
Aranceis son os impostos que os gobernos cobran polas mercaderías im-
portadas. Isto fai máis difícil aos productos dos países pobres competir
no mercado.
• Intervencións na moeda (inestabilidade nancieira).
• Proteccionismo.
¾Que precisamos?
1. Para acadar a liberdade precisamos boas condicións políticas e cultu-
rais.
2. Para acadar a abundancia material precisamos boas condicións econó-

micas, tecnolóxicas e culturais.
Polo noso coñecemento da historia, sabemos que a democracia e o ca-

pitalismo son os sistemas sociais que garanten o maior grao de liberdade e
benestar económico coñecido ata agora en todo o mundo.
Polo tanto, para acadar o desenvolvemento sostible, precisamos a exten-
sión da democracia e o capitalismo por todos os países do mundo.
Algunhas denicións
Chamamos desenvolvemento á construción dunha sociedade na que o ser
humano poida realizar todo o seu potencial, e polo tanto, acadar a máxima
felicidade posible. As condicións do desenvolvemento son a liberdade indivi-
dual, e a abundancia de bens materiais.
Nunca debemos entender o desenvolvemento só como unha cuestión eco-
nómica. Para os seres humanos, os elementos materiais son un medio para
lograr ns que normalmente son psicolóxicos, afectivos, etc. Porén para aca-
dar eses ns case sempre precisamos os bens materiais.
1
É dicir, gobernos que se basean en ideas relixiosas.
182
A sostenibilidade é a situación na que algo pode continuar indenida-

mente. Unha situación na que un grupo de países é rico e os seus cidadáns
libres mentres que unha gran poboación do mundo permanece na pobreza,
sufrindo problemas que o ser humano xa sabe resolver, é, naturalmente unha
situación insostible. É unha situación inxusta, ofende o noso sentimento de
solidariedade, perxudica a moitas persoas inocentes, da lugar a inestabilidade
política, a guerras, a dictaduras, etc.

Que signica desenvolvemento non só económico
Que precondición política ten: a democracia
Que precondición económica ten: o capitalismo
Que problemas pode ter:
a desigualdade, é dicir, que no se dea desenvolvemento
o prexuízo para a natureza
Posibles solucións para os problemas.
Algunhas dictaduras comunistas do século XX intentaron defenderse ar-
mando que os seus súbditos vivían con relativa comodidade económica. Inde-
pendentemente de que o dato fose verdadeiro, o certo é que unha dictadura
non pode nunca satisfacer as necesidades psicolóxicas e culturais do ser hu-
mano.
Polo coñecemento da historia, sabemos que a democracia, a economía de
mercado son os sistemas sociais que, sen ser perfectos, garanten o maior grao
de liberdade e benestar económico coñecido ata agora en todo o mundo.

¾Por que necesitamos liberdade e bens materiais para acadar a felicidade?
Os seres humanos somos pola nosa natureza individuos, que nos senti-
mos mal cuando somos obrigados a facer cousas que non queremos. A pesar
de pertencer á mesma especie animal, todos somos diferentes en moitas das
nosas caraterísticas e precisamos espazo para vivir de acordo con esas cara-
terísticas.
Asimismo para todo o que queremos facer, normalmente precisamos dis-
poñer de obxectos, máquinas, ferramentas, bens de consumo, etc. A pobreza
impidenos levar a cabo moitos desexos e satisfacer as nosas necesidades.
Desenvolvemento non signica nin moito menos só abundancia de bens
materiais, pode falarse aquí do índice de desenvolvemento humano.
183
O perigo do ecoloxismo é que tomado radicalmente pode poñer en perigo

as bases económicas ou materiais da civilización. Sen dúbida a riqueza soa
non da a felicidade, pero a pobreza enxendra e mantén moito sofremento.
A agricultura tradicional leva ao machismo. Igual a falta dos anticoncep-
tivos. Sen industria avanzada os nenos non poden estar na escola por culpa
do traballo infantil. Sen industria non é necesaria tampouco a alfabetización
xeral da poboación. Sen tecnoloxía non hai ciencia moderna. Sen ciencia non
hai medicina cientíca, sen medicina hai mortalidade infantil e puerperal2 .
Convén recordar...
• Chamamos desenvolvemento sustentable ao progreso económico e tec-
nolóxico que non perxudica á naturaleza.
• Debemos adoptar os métodos tecnolóxicos máis limpos e menos agre-

sivos dispoñibles.
• Na nosa vida diaria podemos contribuir ao aforro de materias primas

e enerxía.
• Debemos esixir aos gobernos que vixíen o comprimento das leis de

protección da natureza.
• Podemos preferir os produtos das empresas que respectan o entorno e

apoiar as ONG e asociacións de defensa da natureza.

1. ¾ Por que precisamos de algunhas condicións políticas e culturais para
ser libres?
2. ¾Por que precisamos de algunhas condicións económicas e tecnolóxicas

para ser felices?
3. ¾Hai algún outro réxime político mellor que a democracia? Razónao.
4. ¾Hai algún outro sistema económico mellor que o capitalismo? Razó-

nao.
5. ¾Que precisamos para acadar o desenvolvemento sostible en todos os

países do mundo?
6. ¾Que é o desenvolvemento?
7. ¾Que é realizar ao máximo o potencial dunha persoa? Pon exemplos.

2
Das mulleres despois do parto
184
8. ¾Cales son as necesidades do desenvolvemento?
9. ¾Que elementos máis existen no desenvolvemento ademais da econo-

mía?
10. ¾Que é a sostenibilidade?
11. ¾Por que é insostible a presente situación do mundo?
12. ¾Que características ten a presente situación do mundo?
13. ¾Por que as dictaduras non poden satisfacer as necesidades do ser hu-
mano?
14. ¾Por que necesitamos liberdade e bens materiais para acadar a felici-
dade?
Textos a comentar
Simon 281 Lomborg 327
185
186
Lección 29
Cidadáns dun só mundo
Recoñecemento da pertenza a unha cidadanía global e identi-

cación e valoración dos procesos que poderían contribuír a unha
globalización ética.
Regras para o comentario de texto comentario
Normas par a discusión discusión
187
LECCIÓN 29. CIDADÁNS DUN SÓ MUNDO

Para aprender que é a cidadanía global e como podemos exercela ben.
¾Por que todo isto é importante?

Porque vivimos nun mundo globalizado, ser bos cidadáns del é a mellor
manera de contribuír a que funcione ben 2 .
¾De que se trata?

Como tomarse en serio unha cidadanía sen estructura política, e desde
logo sen estructura democráticas.
¾Que precisamos?
Ideas prácticas sobre como colaborar para que no mundo se prosperen e
se propaguen as cousas boas e desaparezan as malas.
• Entender que é a globalización
• Saber por que é boa

1
COMENTARIO EDITORIAL : O pacismo como un dereito de cida-
danía global. Como o mundo empeza a ser unha realidade común todos temos que ter
unha actitude nova cara a convivencia social. A cidadanía global aínda non é unha cues-
tión de lexislación. Non hai un goberno mundial nin unha lexislación común. Aínda hai
goberno que non respectan os dereitos humanos e non son democráticos. Hai moito por
facer no eido de economía a política e a ética para que algúns países cheguen ao nivel
dos países desenvolvidos. A cidadanía global e pois unha actitude ética e política. Trátase
de contribuír á globalización sentíndose xá concidadán de todas as persoas do mundo e
procurando inuír na política para conseguir a modernización e democrátización de todos
os países do mundo. Título alternativo: Como ser un cidadán do mundo.Nesta lección hai
que poñer unha lista de cousas que podemos facer para participar igual que o tema par-
ticipar en política Adaptar cada un dos puntos ás cuestións internacionais (e Repetilos
coas modicacións) A cidadanía global Precisamos ideas sobre a comunidade de intereses e
a solidariedade humana en economía hai que explicar o malo do proteccionismo económico
que é un egoísmo cego, nacionalismo, intereses galegos intereses españois, que só funciona
a curto prazo. hai que explicar porqeu o liberalismo económico é bo para todos, e o medo
qu producen as reconversións de agricultura, da pesca, etc. Séneca, Montaigne, Kant se
dúbida podemos atopar razóns para o cosmopolitismo en Erasmo tamén. Tradicionalmen-
te non había guerras nacionalistas. Agora, sí, Do que se trata é de quitar razóns para
facer a guerra. Tanto nacionalismo como relixión. Hai que contradir a idea do choque das
civilizacións (Huntington)
2
COMENTARIO EDITORIAL : non me gusta a referencia mecánica
188
• Saber que perigos ten
• Saber como podemos colaborar para fomentar o bo e...
Que é a globalización 3
¾Por que ocorre a globalización?

O ser humano tende a comunicarse cos demais, é curioso, está sempre á
procura de cousas novas
Que dimensións ten para o cidadán global?

económica
política
social
cultural
Que é a cidadanía global?
Por que se precisa?
Que necesitamos para ser cidadáns globais?
Como podemos axudar ao proceso?

Todos os seres humanos somos libres e iguais en dignidade e dereitos.
Ningunha das nosas diferenzas naturais ten importancia á hora de esta-
blecer as normas que debemos seguir ou de escoller os nosos valores.
Sexo, raza, aspecto físico, lingua, relixión, preferencias sexuais, lugar de
nacemento, etc., ningunha destas características xustican o maltrato ou a
discriminación entre as persoas.
Aínda que as persoas estamos divididas en moitos estados, e aínda que
existen partidarios da creación de máis estados, todos debemos considerarnos
como membros dunha soa comunidade, formada por todos os seres humanos,
cos mesmos dereitos e deberes ca nós.
Do que se trata é de pensar en principios, non en intereses. Os principios
son dereitos e deberes comúns para todos.
3
COMENTARIO EDITORIAL : Hai que remitirse á lección correspon-
dente. Aquí hai que falar da cidadanía global.
189
A extensión do federalismo pode levarnos a un goberno mundial co paso

previo dunha verdadeira sociedade de nacións e co requisito dunha paz per-
petua. Agora ben, non ten sentido pedir un goberno mundial cando aínda
hai moitos gobernos non democráticos.
Hai que enfatizar o pacismo.
Convén recordar...
• Posto que o mundo está cada vez máis unido, nós debemos empezar a
considerarnos cidadáns con responsabilidade cara á situación xeral do
planeta 4 .
• Debemos apoiar a democracia en todos os países do mundo porque é

o mellor método de goberno.
• Temos que favorecer o desenvolvemento económico dos países pobres

para que todos os seres humanos disfruten do mesmo benestar ca nós.
• Debemos presionar aos gobernos para que cumpran os dereitos huma-

nos en todo o mundo.
• Debemos aceptar a convivencia con persoas vindas doutros países e

valorar como unha riqueza as súas aportacións culturais á nosa socie-
dade.
Textos a comentar
4
COMENTARIO EDITORIAL : No me gusta la fraseología situación
del planeta como si el planeta mereciera alguna atención aparte de las personas que lo
componen.
190
Bibliografía
Mill, Considerations on representative government.

John Stuart
Mises, Ludwig Human Action. San Francisco/USA: Fox & Wilkes,
von 1996
191
Índice alfabético
Dignidade, 21
192

Educación Ético-Cívica 4º ESO (Gallego)

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Educación Ético-Cívica 4º ESO (Gallego)

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

1

para uso do alumnado de 4o curso

IES San Rosendo

Emilio Navarro Martínez

1. ¾Para que serve esta asignatura? 7

2. Quen somos e que somos 11

10. As xeracións de dereitos 69

11. A defensa dos nosos dereitos 75

III A democracia e a participación 85

14. Participar en política 93

15. O estado español 99

16. Igualdade e xustiza 103

17. Ética e política 109

18. Os dereitos constitucionais 113

IV Os dereitos das mulleres 119

19. Os dereitos e as mulleres 121

20. A discriminación das mulleres 125

21. A violencia contra as mulleres 131

V O pluralismo cultural 135

22. A cultura humana 137

23. As actitudes cara á variedade 145

24. Sociedades plurais 153

VI Cidadanía global 157

25. ¾Que é a globalización? 159

26. Os medios de comunicación 165

27. Os novos poderes políticos 173

28. O desenvolvemento necesario 181

29. Cidadáns dun só mundo 187

¾Para que serve esta asignatura?

Ollo cos -mente, cos "determinado"e cos "concreto".

1. Como está ordenada a nosa sociedade e porque.

2. Que temos que facer nós para contribuír ao orde social.

3. Que necesitamos para que a sociedade progrese e que podemos aportar

¾Por que convén que aprendamos todas estas cousas?

¾En que nos afecta a política2 ?

2. Porque debemos comportarnos ben.

3. Porque podemos comportarnos ben.

4. Que atrancos temos para comportarnos ben.

5. En que é comportarse ben como individuos.

6. En que é comportarse ben como grupos humanos.

7. Como organizar ben a sociedade.

8. Como relacionarnos ben entre homes e mulleres.

9. Como relacionarnos cos inmigrantes.

10. Como organizar o mundo enteiro.

Quen somos e que somos

Recoñecemento da persoa como suxeito moral e asunción dos

¾De que se trata?

¾Para que serve esta lección?

2. Para aprender unha concepción da identidade humana compatible coa

3. Para aprender que o máis importante da identidade humana é a nosa

¾Por que é importante aprender sobre a identidade humana?

¾Que problemas hai que estean relacionados coa identidade?

¾Que precisamos para solucionar os problemas éticos da iden-

Non se trata do supermercado cultural, da atomización do individuo que

¾Que din os lósofos?

Para Aristóteles no ser humano podían distinguirse dous grupos de ele-

¾Que podemos saber sobre a identidade?

¾Que é unha persoa?

como suxeito moral e

¾Que é ser un suxeito?

¾Que é ser un suxeito moral?

¾Que son os compoñentes individuais da identidade?

¾Que son os compoñentes colectivos da nosa identidade?

¾Que din os lósofos?

7. Escribe cinco dos teus rasgos biográcos.

10. Escribe cinco dos teus rasgos xeográcos.

2. Hannah Arendt, lósofa alemana que viviu no século XX, expón no

¾Que din os lósofos?

¾Que din os lósofos?