ABDLBK GLPINARLI

100 SORUDA TRK YEDE

MEZHEPLER VE TARKATLER
GEREK YAYINEV
Caalolu Yokuu, Saadet Han, Kat 4
stanbul
100 SORUDA D Z S ; 15
Birinci Bask:
K A SI M 1969
K apak: Sald Maden
Dizgi: zaydn Matbaaclk KoU. ti
Nuruosmaniye Cad. No. 61 - 63
Bask, kapak basks, cilt:
Fono Matbaas
SUNU
.100 soruda Trkiye^de mezhepler ve tarikat -
ler. Mezheplerin meydana geliindeki din, siyas,
tima sebepler; ferdi menfaati krkleyen smr
gen siyasetin, son yzytUara kadar kurduu mez
hepler, hatt mezhep altnda dinler; hem de uyan
larna .koyunlar demekten ekinmeyen, uyanlara,
koyunluu seve seve kabul ettiren d ve yabanc s
mrgenlerin koruduu uydurmf dinler. Tasavvufun
bnyelemesi, tarikatlerin kuruluu, tarikatler, tari-
katler, tarikatler. Bir deil, on deil, yz deil; ta
rikatler, tarikatlerin koTlar, kollarnn kollan.
Btn bunlar 100 soruya sdrma gayreti.
zahlarda ana kaynaklara dayanmak, onlar incele
mek, eletirmek, deerlendirmek ve hkmlerde tor
rafsz kalmak. Gerekten de bu, ok g bir iti. Bu
g ii baarmaa uratk; sanrm ki baardk da.
100 SORUDA dizisi, slm dinine, Trk d
nce tarihine, hu tarihte, zamann sisleriyle rtl
m, unutulmaya terkedilmi, fakat sosyal adan
pek nemli safhalara deinmesi bakmndan san
yoruz ki bugnn kucana yeni bir ufuk aacak,
dou ile baty, bu iki dnceyi kaynatracaktr.
Bu kitapta, slm mesheplermi, hu mezheplerin
Trkiyedeki inkiafm, Trkn sosyal ve ekonomik
hayatndaki rollerini, tarikatleri, hu tarikatlerin in
sani, yahut banaz ynlerini adm adm izleyeceksin
niz kmmndayz.
Sunu yazmz ksa kesiyor, hu diziyi bir de hu
yne yneltmenin nemini belirtmekle yetiniyor, s
z 100 Soruda Trkiyede Mezhepler ve Tarikat-
ler e brakyoruz.
stanbul, Kasm 1969 Abdlbki Glpnarii
BRNC BLM
MEZHEP
MEZHEPLERN IKIINDAK SEBEPLER, A
Soru 1 : Mezheb ne demektir?
Mezheb, Arapa bir szdr ve gidilen yol aamna
ger. Kelm, yani din felsefesinde terim olarak inanca,
beden, mal, hem beden, hem ml ibadetlere, mumelta,
yni dnyaya ait evlenme, boanma, alm satm, bor al
ma, sz verme v.s. gibi eylere ve dn cezalara ait lh
vahiyle bildirilen hkmlerin tmne, gidilen yol anlam
na mille - millet denir. Hatt bu yzden, eskiden kafa
kd denen nfus ktlarnda Milleti balmn al
tna slm sz yazlrd. Dnin hkmlerinde, anlayiga
gre meydana gelmi olan usl ve fr , yni inan ve
inantan baka ibadetlerle muamelelere ve cezalara ait,
birbirinden farkh olarak kabul edilen tarzlarm tmne
de Mezheb ve Nh^ denmitir. Nhle, tutulan, gidilen
yol anlamna gelir ve Mezheb szyle ayn anlamdadr.
Mezhebin oulu, Mezhib, Nhle nin oulu Nihal
dir. Bu yzden de eriatlara ve mezheplere Milel niha
denegehnitir.
I
9
Hazreti Peygamberin, Israiloullarmn yetmi bir,
Hristiyanlarn yetmi iki ble ayrldklarm, kendi m
metinin de yetmi ble ajnlaean bildirdii rivayet
edilmitir (Cmius-Sagyr, Kahire - 1321, s. 40). Bu ha
dis, eitli rivyetlerle gelmitir. Mesel Tirmiz, bir bl
nn, kendisinin ve ashabnn yoluna gidenler olup kur
tulacan, br blklerin cehennemlik olduunu rivayet
etmi, Ahmed ve Eb-Dvd, Muviyenin rivayetiyle,
kurtulan bln, toplulua uyanlar bulunduunu da ka
tarak almlar, bu hadis zerinde epeyce oynanm, hadse
yalan rivyetler katanlar da bulunmutur (Mevztu Ke
br, st. Mat. mire - 1289, s. 34). Hz. Alden gelen riva
yette bu katklar yoktur; kurtulanlar kimlerdir diye so
ran Alye Hz. Peygamber, Senin ve sana uyanlarn yo
lunda gidenler cevabm vermitir. Hz. Alnin de, Hris
tiyanlarn ve Israiloullarmn blklere ayrldklarn,
Muhammed mmetinin de blklere ayrlacam, hepsinin
de sapkla deceini, ancak kendisinin ve kendisine
uyanlarn kurtulacaklarm syledii de rivyetler arasn
dadr (Sefnetl-Bhr ve Mednetl-hikemi vel-sar,
Necef - 1355, I, s 360). Kurn- Kerm, Hep birden Alla
hn ipine smsk sanln, blk blk olmayn buyurmak
ta (III, 103), Hz. Peygamberin Ben sizin aranzda iki
halfe brakyorum; gkle yer arasnda uzatlm bir ip
olan Allah kitab ve soyum. Ehlibeytim; ikisi, Havuz k
ysnda bana ulancayadek birbirinden ayrlmaz hadsine
dayanan hadis bilginleri (Cami, I, s. 87, II, s. 4), bu yet
le Kurana uymanm emredildii fikrinde bulunmulardr.
mmetimin bir eyde ayr hkmlere uymas bir rah
mettir mealindeki hadisinse, rivayet edenlerinde phe
edilmi, doru olsa bile fra ait hkmlerde, yahut i
te, gte blk blk ohnalarmn kastedildii sylenilmi
tir (Cmi, I, s. 11. Mevzt, s. 19); nk hem yukarda
anlmz yette, hem ayn srenin 105, VI. srenin 153.
10
yetlerinde inananlarn blk blk olmamalar emredil
mitir.
Muhammed mmetinin yetmi blk olacan bil
diren ve hadis olarak nakledilen sze nazaran mezhepler
den bahseden kitaplar, mezhepleri yetmi e karmak,
yahut bu sayya indirmek gayretini gtmlerdir. Hatt
sonradan meydana gelmi baz mezhepleri knamak iin o
mezheplerin adlarnn amld hadisler bile nakledilmitir.
(Cmius-Sagyr hiyesinde Knzl-Hakaak, II, s. 128).
Ayn zamanda yetmi ble frkalar anlamna Fi
rak sz de kullanlmtr.
Mezheb sz, halkmz arasnda da eitli anlamlarda
ve rf mecaz olarak kullamimtr. Okur yazarlar, her
havaya uyan, her dnceye, her hkme, evet efendim,
pek mnasip diyen kiilere, her mezhebe uyar, her yola
gider, kendisinin ne yolu vardr, ne dncesi anlamna
lyill mezhebin yezheb derler. Halk, ne olduu, ne fikir
gtt belli olmayanlara mezhebi, merebi belirsiz der.
Mezhebsizin biri szyle imandan, vicdandan yoksun ki
iler kastedilir.
Soru 2 : Mezhepler arasndaki aynhklar ne giln ey
lerdir; Kuran- kerimde ayrla dair bir
hkm var mdr?
Hi phe yok ki Kuran- kerimi, olduu gibi kabul
eden, yorumda ar varmayan btn msliimanlar, inan
ta, yni Allahn varlnda, birliinde, ondan baka yara
tc ve hkm sahibi bulunmadnda, Hz. Muhammedin
gerek peygamber olup peygamberliin onunla bitmi ol
duunda, hiret gnnn, sorunun, cennetin, cehennemin,
hirete dair yet ve hadislerde bildirilen eylerin gerek
11
olduunda birlemektedirler. Ayn tarzda namazn, oru
cun, haccn, zektm, gerektii zaman savan, bilen
kiiye, mslmanlara gerei buyurmann, onlar k
tlkten kandrmamn, beden, ml kulluklarm farz
olduunda birleirler. Nikh, boamak, alm satm, bor
v.s. gibi dnyaya ait muamelelerle yaplan sulara karhk
ekilecek dnyev cezalarn esaslarnda da aralarnda b
yk bir ayrlk yoktur. Mesel zinay hell bilen, hrsz
l cezasz brakan bir mslman mezhebi olamaz.
Mezheplerde, inanta, ibadetlerde, muamelelerde, ce
zalarda ayrlk, para buuk eylerdedir. Allahn sfatla
r, Kuram kerimin yaratlm olduu, yahut olmad,
yahut le namaziyle ikindiyi, akamla yatsjn birbiri ar
dnca, yahut ayr klmak, namazda el balamak, balama
mak, hrszlk edenin elinin bileinden kesilmesi, yahut
ba parmandan baka parmaklarn ikinci boumundan
kesilmesi gibi asla dokunmayan eylerde ve gene hadis
lere dayanlarak ayrlklar vardr. Fakat mesel farz na
mazlarn riktlerinde, yahut Ramazan aymn orucunun
farz olduunda hi bir ayrlk yoktur. Bunu, ileride biraz
daha aklayacaz.
Kuram kerim, 1. soruya verdiimiz cevapta da arz
ettiimiz gibi birlii, birlemejri emreder; ajn?lmamamz
buyurur.
Soru 3 : Hz. Peygamber zamannda mezhep var my
d; aynlk ne vakit ve nasl meydana geldi?
Hz. Peygamberin zamamnda ayrlk olamazd. Sorul
mas, renilmesi gereken eyler, ona sorulur, renilirdi.
Fakat ondan sonra eitli zorluklar karsnda hkm ver
mek gerekiyordu. Bu hkmlerde akl da rol oynamaya
balamt.
12
Hz. Peygamberden sonraki en belirli ayrlk, ima
met meselesinden, yni., mmete kimin hkmetmesi gerek
tii, bu hkmedenin, kimin tarafndan gsterilmesi, se
ilmesi doru olduu probleminden kt. Hz. Peygamber
vefat eder etmez, ansrn (Medinelilerin) ou, Sideoul-
lar sofasna topland. Hazrec boyu, Ubde olu Sadi ha
life yapmak istiyordu. Medinede bulunmayan Eb-Bekr,
kendisine gnderilen haber zerine hemen Medineye dn
d. mer, peygamberin lmediim, mnafklar yok etme
dike de lmeyeceini, Mus peygamber gibi bir mddet
rabbinin yamna gittiini, tekrar dneceini sylyor, ve
fat etti diyenleri lmle korkutuyordu. Ibni mm Mek-
tm, kendisine, Muhammed ancak bir peygamberdir; on
dan nce de peygamberler gelip gemitir. O vefat eder,
yahut ldrlrse gerisin geriye mi dneceksiniz? Geriye
dnen Allaha bir ziyan vermez; fakat Allah kendisine
hamdedenlere ihsanda bulunur (I II , 144) yetini okudu
u halde bir trl kulak asmayan, sznden dnmeyen
mer, Eb-Bekr gelince ve bu yeti okuyunca yatm,
Hz. Peygamberin vefat ettiine inanmt.
Ansarm toplantsn duyan, muhacirlerden (Mekke-
lilerden) bir ksmnn da onlara katldm iiten Eb-Bekr
ve mer, yolda rastladklar Eb-Ubeydeyi de alarak
Sideoullanmn sofasna kotular ve Hz. Peygamberin
cenzesini ykamak iini Ehlibeytine braktlar. Hz. Ra-
sln yamnda amcas Abbas, Al, Abbsn oullar
Fazi ve Kuam, Hriseolu sme, smenin k
lesi Slihten baka kimse yoktu. Ansrdan Evs b. Havl
de bu azmha katlm, fakat ykama iine kantrlma-
mt.
Hz. Resln defninden nce halifelik hakknda
blk belirmiti ve her blk, kendi adaynn halifelik ma
kamna gelmesini istiyordu. Birinci aday Eb-Tlib olu
13
Alydi. HaimoUar, Abbas, sahabeden Sebnan, Eb-
Zerr, Mikdd, Ammr, sonradan bunlara katlan Eb-
Eyybl- Ansr, Ubeyy b. Kb, Zeyd b. Sabit, Abdullah
b. Mesd, Burdetl-Eslem, Huzeyme b. Sabit, Ebl-
Heysemit-Tayyihn, Sehl b. Hunejrf, Osman b. Huneyf,
Hlid b. Sad b. s, Ber b. sb, mm Mistah, Zbeyr
gibi muhacirlerle ansrdan bir topluluk, Alnin hilfetini
istiyordu. Eb-Sfyn bile boy yakmh gayretiyle Al'
nin hilfetine, hem de iddetle taraftard.
kinci aday Saddi. Hasta olduu halde toplantya
yataiyle gtrlm, ansrn dine olan hizmetlerini an
latm, hilfeti muhacirlere brakmamalarn sylemiti.
Ancak ansr, daha ilk tartmada, muhacirler, biz Resu-
lullahm ilk dostla,ryz; bu i bize der derlerse, sizden
bir emr olsun, bizden bir emr deriz dediler ve Sadin de
dii gibi bu szle ilk yenilgiye dtler.
slm, soy, boy gayretini kaldrmt; fakat Arapla
rn, jmzyllar bojrmca gttkleri bu gelenek, ancak kl-
lenmiti; snmemiti henz. Ansrn Evs boyu, Hazrec bo
yundan birisinin emr olmasn istemiyordu. Ayrca Haz
rec boynnun bjiklerinden saylan Ber b. Sad bile an-
sra karyd; bu bakmdan onlarn yenilecekleri besbel
liydi.
nc aday Eb-Bekrdi. Ansrn Evs boyundat!
seyd b. Hudayr, gene ansrdan Uvaym b. sim, Mugy-
ra b. abe, Abdrrahmn b. Avf, ona taraftard. O sra
da ahm satm iin Medineye gelmi olan Eslemoullar-
nn da katlmasiyle Eb Bekre beyat edildi.
Hz. Peygamber pazartesi gn vefat etmilerdi. Sah
gnnn ikindi anadek Ehlibeyt, Hz. Peygamberin ce
nazesiyle megulken Sakj^edeki tartmalann sonucun
da, Eb-Bekr, halifelik makamna getirilmi, ancak o g
14
nn ikindi vaktinden sonra halk gelip, blk blk ve
imamsz olarak namazn klm, slm Peygamberi, ar
amba gecesi, Hz. Al, Abbsn oullan, Hz. Peygamber'in
klesi kran ve bir rivyette smenin bulunduu bir
aznlk tarafndan defnedilmiti.
Hilfet iini baarmaya kalkanlar arasnda Haim
oullar bulunmadndan Al, Abbas ve onlara uyanlar,
uzun mddet, Hz. Ftmamn vefatna kadar Eb-Bekre
beyat etmemiler, ancak Hz. Al, slm arasnda bir ka
rklk kmamas dncesiyle Hz. Ftmann vefatn
dan sonra beyat etmi, ona uyanlar da, onun beyatinden
sonra Eb-Bekre beyat etmiler, fakat Sad, srar etmi,
beyat etmemi, hatt Eb-Bekrden sonra mere de
uymam, onun zamannda ama gmt. Hicretin on
beinci yhnda Havranda, kalbine saplanan iki okla ld
rld; cinler tarafndan ldrld, bir kujndan, cin
lerin, onu ldrdklerine dair syledikleri bir iirin du
yulduu yayld; bylece geti gitti.
(Alye taraftarlk edenlere, bu zamandan itibaren Al
as denmitir. a sz, Arapa uymak anlamna gelen
myaa dan ahnmtr; taraftarlk etmeye, ujrmaya
a, uyana denir. Hz. Peygamberin Alnin as,
kurtulanlarn, muratlarma erenlerin t kendileridir bu
yurduu rivyet edilmitir") (Knzl-Hakaaik, II, s. 94).
inananlar ve iyi ilerde bulunanlarsa: Onlardr p
he yok ki yaratlmlarn en hayrllar... (XCVHI, 7-8)
yetleri inince Hz. Peygamberin, Al'ye* Bunlar sensin
ve senin andr; sen ve an, kyamet gn Allahtan raz
olmu ve onun razlm kazanm olarak haredilirsiniz
buyurmutur (bu yet dolaysiyle Al ve as hakknda
bni Hacerin Savk mdan, Hkimin evhidt-Ten-
zl inden, Deylemden nakledilen hadisler iin Abdl-
Huseyn erefddn-i mil merhmun El-Fusl-l-m-
himme f Telfil-mme sine b. Necef-i Eref - 1375, 3.
15
basm, VII. Fasi, s. 38 - 39). Hz. Al de Basrada, aym
melde bir hads nakletmitir ki bu hadis, Tabaran tara
fndan ahnm Savkta da zikredilmitir. Gene Tabar-
n, Savk ta zikredildii gibi, Hz. Alye, Cennete ilk
giren drt kiidir: Ben, sen. Haan ve Huseyn. Soyumuz
arkamzdan, amz da samzdan, solumuzdan, girerler
bujmrmutur. Ahmed b. Hanbel, Mankb da, Alye,
Raz deil misin ki sen. Haan ve Huseyn, cennette be
nimle beraber olacaksnz; amz da samzda, solumuz
da bulunacak dediini nakleder ve bu hadis de Savk
ta vardr. Hz. Peygamberin, Ulu Allah, peygamberleri
ayr ayr aalardan (soylardan) yaratt; benimle Al'yi
bir aatan halketti. O aacn kk benim; Al, dallar
budaklardr. Ftma, o aacm verimidir; Hasanla
Huseyn meyveleri. amzsa yapraklardr. Kim o aacn
dallarndan birine yaprsa kurtulur; yapmayan helak
olur.. buyurduunu ve sonra da, Sizden tebhygma kar-
hk bir cret istemiyoram; istediim ey, ancak yakn
lanma sevgidir yetim (XLJI , 23) okuduunu Hkim
nakleder. Bu hususta daha bir ok hadisler vardr (ayn,
s. 40 - 44).
Bylece immet - hilfet meselesi yznden, ashp
arasnda iki blk meydana gelmiti. Birinci blk, immet
ve hilfetin, Alye ait olduunda ittifak ediyordu. Bun
lar, immetin bir miras olduunu, mmetin, buna mda
haleye hakk bulunduunu kabul etmiyorlard, imamn,
peygamberin eriatini korumaya, slm hkmlerini ifa
etmeye memur olduunu, onun iin de peygamberin, h
kmleri tebliyde bir hataya dmemesi iin msm ol
duu gibi immn da, bu hkmleri fda bir hataya d
memesi gerektiinden msm ohnasmn art bulunduu
nu, bunun da bir Allah ltfu olmas dolaysiyle immn,
Allah tarafndan tayin edilmesinin, peygamber tarafndan
da bildirilmesinin ica^ edeceini savunuyordu. kinci b
16
lk, immet ve hilfetin, mmet tarafndan t37n ve ka
bul edilen bir kii tarafmdan temsl edilebilecei fikrim g
dyordu. Biz bu iki bl, Ehlibeyt taraftarlar, Ashb
taraftarlar diye adlandrabiliriz.
Soru i : Hz. Peygamber, hayatnda birisini imamete
tyin etti mi?
a, Hz. Peygamberin, Vida haccndan dnerlerken,
Hz. Alyi kendisine halife ve mmete imm olarak tyin
ettiini, bunu ashaba ve mmete bildirdiini syler.
Onlara gre Hz. Peygamber, son haccndan dnerken
Mekkeyle Medine arasndaki Cuhfede Gadru Humm de
nen bir su birikintisinin yannda indi. Zilhiccenin on seki
zinci perembe gn, le ayd. Oradaki aaln al
tna bir adr kuruldu, ileriye gidenlerin geri dnmelerim,
geri kalanlarn erimelerini emretti. Herkes toplandktan
sonra ezan okundu, le namaz klnd. Hava pek scakt.
Vida, yni ayrl, keml, yni olgunluk, bel, yni bil
diri ve tamm ve slm Hac adlariyle aman bu hata,
yz yirmi drt binden fazla kii vard. Scak yznden
sahabe, giydikleri elbisenin bir ksmm balarna almlar,
bir ksrmn ayaklarnn altlarna sermilerdi. Namazdan
sonra, nceden deve hamutlarndan yaplm basamak
minbere kan Hz. Peygamber, Allah vdkten, ondan
yardm diledikten, birliini bilip bildirdikten, kendi pey-
gamberliine ehadetten sonra, ey insanlar bujordu, Al
lah bana, mrmn sona erdiini, yaknda dvetine icabet
edeceimi, varlk 3mrduna geceimi bildirdi. Ben de so
rumluyum, siz de sorumlusunuz; ne dersiniz?
Hepsi, ehadet ederiz ki dediler, sana emredileni teb
li ettin; savatn, t verdin; Allah sana hayrla kar
lk versin,
17
Hz. Peygamber, Allahn var ve bir olduuna, Muham-
medin onun kulu ve elisi bulmduuna, cennetin, cehen
nemin, lmn, lmden sonra dirilmenin gerek olup k- '
yametin kopacama ve bunda phe olmadna, Allahn,
kabirdekileri hagredeceine ehadet eder misiniz buyurdu.
Evet deder, bunlara ehadet ederiz. Rasl-i ekrem^
Allahm ahit ol buyurduktan sonra dedi ki:
CAhirete gmekte ve Havuzun kysma varmakta
hepinizden nde bulunacam; siz de Havuz kysmda bana
ulaacaksnz. Havuzumun genilii Sana ile Busr (*)
aras kadardr; kysnda, gmten ve yldzlar kadar ka
dehler var. Bana ulaacamz zaman sizden iki deer bi
ilmez ey soracam; onlarla nasl geindiniz diyeceim^')
Bir rivayette, birisi, Ey Allah eli, o iki deer bi
ilmez ey nedir diye sordu. Hz. Peygamber, o iki deer
biilmez eyin by, yce ve ulu Allahn kitabdr; bir
ucu Allahn (kudret) elindedir; br ucu sizin elinizde
(Allaha ulamak, onun rzhm elde etmek iin vasta
dr size); ona yapn da sapmayn, deitirmeyin. br
de benim Ehlibeytimdir; Ltuf ss ve her eyden haber
dar olan, bu ikisinin. Havuz kysnda bana ulamcayadek
birbirinden ayrlmayacam haber verdi; bu ikisinde size
nasl halef ve halfe olurum, bakn da grn buyurdu.
Ondan sonra, bilmez misiniz ki ben, inananlara ne
fislerinden evlym (onlarn velijry-i emriyim) buyurdu.
Hep birden, evet dediler. Sonra, bilmez misiniz ki ben, her
inanan erkek ve kadna, nefsinden evlym diye sordu.
Evet cevabm aldktan sonra Hz. Alnin elini tutup kal
drd. Bir derecede ki ikisinin de koltuklarnn beyazl
(*) Sana, Yemen lkesinin merkezi, Busr, ama ba:l Hav
ran kasabalarndan biridir.
18
grnd. Ben kimin mevls isem (yani vejTr-i emr isem
kimin bana uymas gerekse) buyurdu, Al, onun mevls-
dr, (onun zerinde buyruk sahibidir). Sonra da, Allahm,
ona dost olana dost ol, ona dman olana dman ol; ona
yardm edene yardm et; onu horlayan horla; nerde olur
sa gerei onunla beraber kl diye dua etti (bni Hacer -
den, Vhidnin Esbabn-Nzlnden, bni Cerr ve Ha
kim Tirmizden, Hkimin Mstedrekinden, Ahmed b.
Hanbelin Msnedinden, Zehebnin Telhsinden, Nes -
nin Hassndan naklen Seyyid erefd-dn Abdl-Hu-
seyn-i mil'nnin El-Murcat i; VI. basm; Necef-i E
ref - 1383 H. 1963, s. 202 - 206); orada bulunanlarm, bu
lunmayanlara bildirmelerini de buyurdu.
Bu tebhyden nce, V. srenin, Ey Peygamber, sana
indirilen emri bildir; bunu f etmezsen, onun eliliini
yapmam olursun ve Allah, seni insanlardan korur; p
he yok ki AUaJ, kfir olan kavme doru yolu gstermek
hususunda baar vermez mealindeki 67. yeti inmiti.
Tebhyden sonra da ayn srenin Bugn dininizi ikml
ettim; size nimetimi tamamladm; size dn olarak Msl
manl verdim ve honut oldum melindeki 2. yeti indi
(Ayn kitabn ayn s. lerine ve Hafz Eb-Nuaymin N-
zll-Kurn nda ve Saleb Tefsiriyle baka kitaplarda
bu yetler hakknda verilen bilgi iin 206 - 214, s. lerine b )
Bu yetin iniinden sonra bata Hz. Eb-Bekr ve
mer olmak zere sahabe, Hz. Alj tebrik etti. Hz. mer,
mutlu olsun sana ey Eb-Tlibolu, bu gn, bu akam,
benim ve kadn, erkek, her inanann mevls olarak sa
bahladn, akamladn dedi.
Hassn b. Sbit, bu olay, bir iirle vd ki meli
udur:
Peygamber Gadru Hummda, herkese hitaben dedi
19
ki: Mevlnz, peygamberiniz kimdir? Senin rabbin mevl-
mzdr, sen de peygamberimizsin, diye hepsi gerekledi;
hepsi, bu hususta isyan edemeyiz dedi. Peygamber, kalk
y Al buyurdu; benden sonra imam olarak, halk doru
yola sevkedecek biri olarak seni setim, senden raz ol
dum; kimin efendisi isem bu, onun efendisidir; znz
doru olarak ona uyun dedi; orada, Allahm, onu seveni
sev, ona dman olana dman ol diye dua etti.
Hz. Peygamber, Hassna, Hassan buyurdu; dilinle
bize yardm ettike Cebrailin yardmyle kuvvet bul (*).
Hassnn bu iirini, ilerinde Syt (911 H. 1505) de
olmak zere onikiden fazla Ehlisnnet bilginiyle yirmi alt
bilgin rivayet etmitir (Abdl-Huseyn Ahmedil-Em'.-
n: El-Gadru fl Kitab ves-Snneti vel-Edeb; c. II, 2.
basm, Tehran - 1372 H. s. 34 - 41).
Soru 5 : Bu hadsin, ehl-i snnet ktablannda yeri
var mdr?
lerimde bni Mce, Tirmiz, Nes gibi Ehlisnnetin
doru sayd alt hadis kitab sahipleri, Hanbel mezhe
binin kurucusu Ahmed b. Hanbel ve kitaplarna gvenilen
Hkim, Hatb-i Hrezm, Mttakyy-i Hind olmak zere,
hicr I I I. yzyldan XI I I . yzyla kadar gelen hadis bilgin
lerinden otuzu aan muhaddis, Saleb, Vahid, Kurtub,
Kaad Bayzv, Fahr-i Rz de dhil olmak zere on drt
ten fazla mfessir, Belz, bni Kutayba, Taber, bnu
Abdl-Birr, bni Esr, bni Halkn, Syt gibi yirmi
drt tarihi, Eb-Bekr-i Bklln, Seyyid erf-i Crcn,
(^) Hassn, sonradan, Hz. Osman zamannda Hz. Alye kar
cephe almtr; bu hadis, det ilerideki halini de hatrlatmaktadr.
20
Teftzn, hatt Ali Kui gibi yirmi yedi kelmc, bu ha
disi kitaplarna almlar, sahabeden yz on, tabinden sek
sen drt, hicretin I I. yzylnda yaayan elli alt, III. yz
ylnda yaayan doksan iki, IV. yzyhnda yaayan krk
kii, eitli yollarla bu hadisi rivayet etmiler, am-
zadek bu hadisi, tefsir, hadis, mankb, tarih, lgat, hatt
mnasebet dnce iir kitaplarna alanlarn says drt
yze yaklamtr ve btn bu andmz kiiler, ehlisa-
nettendir (Hc Seyjd Muhammed Takyy- Vhidnin,
Abdl-Huseyn Ahmedil-Emnnin El-Gadr inin fars-
aya evirisi, Inyetl-Emr Terceme-i El-Gadr; Tehran-
1318 H. 1340, .H. c. I, c. 23 - 26, 40 - 177).
Ayrca Hz. Al, bu hadisi, Hz. merin vefatndan
sonra ve onun emriyle kurulan urada, Hz. Osmann za-
mamnda mescitte, yirmiyi aan sahbeye kar, Kfede
iki kere rd etmi, birinde sahabeden, on drd Bedir sa
vanda bulunanlardan olmak zere otuz kii tamklkta
bulunmutur. Talhaya kar ve sffyn savanda gene bu
hadisi anm, bu hadisle ehlibeytten ve taraftarlarndan
ihticc edenler olmutur (aym kitap, c, II. s. 2 - 84, El-Mu-
rcat, s. 61 ve devm, 202 - 222).
Soru 6 : Hadisteki Mevl sz, ne anlama geliyor?
Mevl sznn Trkede karl, Rab, yani, bes
leyip yetitiren, gelitiren, amca, amcaolu, oul, kz kar
de olu, sahip ve malik, kle, birinin izinden giden, or
tak, kendisiyle ahitleilen kii, arkada, komu, bir yere
gelip konaklayan, ihsan eden, nimet veren, efendi, dost,
yardmc, bir ite tasarruf, tedbir ve velyet sahibi dir.
Kurn- Kermde, II. srenin 286. yetinde yardmc, ted
br ve tasarruf shibi, I I I. srenin 150. yetinde yardmc
ve dost, VI. srenin 62. yetinde tedbr ve tasarruf shibi.
21
VIII. srenin 40. yetinde ayn anlamda ve dost, yardmc,
IX. srenin 51. yetinde yardmc, X. srenin 30. yetinde
gene tedbr ve tasarruf ss, XXI I . srenin 78. yetinde
dost, XLVin. srenin 11. yetinde yardmc anlamlarnda,
geer. LXVI. srenin 2. ve 4. yetlerinde dost ve yardurc
anlamlarndadr ve AUhn adlarndandr. Son yette, Hz.
Peygamberin yardmcsmn Allah, Cibril ve inananlarm
en temizi olduu bUdirUmektedir ki yetteki mminlerin
en temizi nden maksat, Syt'nin Ed-Drrl-Mensr
unda, Kenzl-Umml de, Mecmauz-Zevid deki ha
dislere nazaran Elb-Talibolu Aldir (Seyyid Murtazl-
Huseyniyyl-Frzbd; Fadil-l-Hamse mines-Shhs-
Sitte, I, Necef - 1383 H. s. 271 - 272).
IV. srenin 33. yetiyle XI X. srenin 5. yetinde mi
raslar (kalan mala tasarruf edecek kimseler) anlamna
oul olarak mevl, XVI. srenin 76. yetinde kle sa
hibi anlamna mevl, XXI I . srenin 13. yetinde m
riklerin, kendilerine sahip sandklar mevhum mbutlar,
XXXI I I . srenin 5. yetinde gene oul olarak ve kleler
anlamna mevl, XLIV. srenin 41. yetinde dost an
lamna mevl diye geer.
Hadisteki mevl szn, rab anlamna almamza,
slm dinmce imkn yoktur; nk rab, ancak Rabbl-
lemn olan Allahtr. Amca, amcaolu, oul, kzkarde
olu, kle sahibi, kle, ortak, arkada, komu gibi anlam
lara almamz da mmkn deildir. Ancak efendi, seven,
yardm eden, tasarruf, tedbir ve velayet sahibi anlamla-
larna almamz mmkndr. a, Ben kimi seviyorsam
Al onu sever, yahut Ben kimin yardmcsysam Al onun
yardmcsdr gibi her vakit ve her yerde sylenebilecek
bir sz iin o scakta, ileri gidenlerin geri gelmelerini, ge
ride kalanlara erimelerini buyurup herkes toplandktan
sonra namazn klnarak minberimsi eye kp hutbe oku
22
mann, dinin esaslarn syleyip ehadetlerini istemenin
ve bu ehadete Allah tank tutmamn, hele tebhyden son
ra sahabenin tebrikinin hi bir ajnlam olamaz demekte,
hele nce, kendisinin, inananlar zerindeki hakkn, son
ra da her inanan erkek ve kadma velyeti olduunu sy
leyip onlardan tanklk aldktan sonra Ben kimin mevl-
sysam Al, onun mevlsdr demesinde ayr bir anlam
olduunu iddia etmektedir. Kurn- Kermin XXXI I I. s
resinin 6. yetinde, Peygamberin, inananlar zerinde, ken
dilerinden ziyade tasarruf ve velyeti olduu bildirilmek
tedir ki Hz. Peygamber, bunu sylemi, buna dair tank
lk almtr. Bu bakmdan Gadru Hummdaki bu tebly,
Tann buyruuyle Alnin velayetini tebhyden baka bir
ey deildir./ Nitekim Ahmed b. Hanbel, Msnedin I. c
znde, bu hadisi Abdrrahmn b. Eb-Leyll-Ansrden
rivyet ederken Hz. Alnin Kfede bu hadisi sorduu ve
olay gzleriyle grp kulaklariyle duyanlarn tamklkla-
rm istediini, Abdrrahmann, Bedir savanda bulun
mu on iki kiinin kalkp, Raslullahn, Gadru Humm
gn, Ben inananlara nefislerinden evl deil miyim ve
zevcelerim, onlarn anneleri deil midir? diye sorarak bu
yeti hatrlatt, evet dendikten sonra, Ben kimin mevl-
sysam Al, onun mevlsdr buyurduunu kaydeder ve
Abdurrahmann bunu naklederken, sanki imdi de onlar
gryorum dediini bildirir (El-Murcat, s. 210).
Bu yzden de a, o gn bayram saym. Ehlibeyt
mmlar, o gnn kutsallm buyurmular, amzadek
o gn bajrram tamnmtr)(Inyetl-Emr terceme-i El-
Gadr, I I, s. 196 ve devm).
Soru 7 : iann, Alinin immet hakknda bu ha
disten baka hadislere dayand da var
mdr?
Vardr; hem de pek ok. Hz. Peygamber, davete me-
23
mur olduunu ve XXVI. srenin, 214. yetiyle en^yaknla-
rn davet etmesi emrini ald vakit Eb-Tlibin amcas
Abdlmuttaliboullanm evine arm, krk kiiden faz
la olan davetlilere slm dinini bildirdikten sonra, kim bu
ite kendisine yardm ederse onun, kardei, vasysi ve on
larn iinde halifesi olacan sylemi, Al bunu kabul
edince bu, buyurmutu, kardeim, vasym ve aranzda ha-
lfemdir (El-Murcat, s. 144 - 146).
Tebk savana giderken Alyi. Medinede, yerine ha
life brakt zaman, y Al, raz deil misin ki sen bana,
Harun Msya ne menziledeyse o menziledesin, ancak ben
den sonra peygamber yok buyurarak XX. srenin 30 - 36.
yetlerinde, Msmn, Hrnu kendisine vezir etmesini
dilemesini, Allahn da bu dilei kabul ettiini iaret bu
yurmutur (ayn, s. 151 - 159). Ayrca Mekkede inanan
lar birbirlerine karde ettikleri, hicretten be ay sonra
muhacirlerle ansr birbirlerine karde eyledikleri zaman
da Alnin, kendisine, Msya Hrun ne mertebedeyse o
mertebede olduunu bildirmitir (s. 160 - 171). Bir ok
mnasebetle, Al bendendir, ben Aldenim; o, benden son
ra her inanamn velsidir; benden sonra o, sizin velnizdir
buyurmutur (s. 171 175).
V. srenin 55 - 56. yetlerinde, Sizin velniz, sahibi
niz, ancak Allahtr ve elisidir ve namaz klanlar, rk-
dayken zekt verenlerdir; kim Allahtan ve Raslnden jz
evirirse, phe yok ki AUah bl, stn olanlarn t
kendisidir buyurulmaktadr ki bu yetler Hz. Alnin na
mazda iken, gelip bir ey isteyen yoksula, rkda, parma
ndaki jdiz almas iin elini uzatmas ve yoksulun y
z almas zerine inmitir. yetteki mfred yerine cem
sgasnn kuUamlmas, yceltmek iin olduu gibi inanan
lar tevyk gaayesini de gder ve Kuranda bu eit bir
ok rnekler vardr (s. 178 - 184).
24
Kurn-1kermde s Peygamberin, babasz dodu
u, Peygamber, fakat Tanr kulu bulunduu anlatldktan
sonra (III, 35 - 60), Sana iyice bildirildikten sonra gene
bu hususta tartan olursa de ki: Gelin, oullarmz ve
oullarnz, kadnlarmz ve kadnlarnz aralm; biz
bizzat gelelim, siz de gelin. Ondan sonra da dua edelim ve
Allahn lanetini yalanclara havale edelim yeti inince Hz.
Peygamber, Necran Hristiyanlarna kar, Hasanla Hu-
seynin ellerini tutarak gitmi, onlarla bulumutu. Ft-
ma arkadan gelmede, Al de hepsinin arkasndan yrme
deydi. yete gre Hz. Muhammed kzmn ocuklar olan
Haan ve Huseyn, RasluHahn oullar saylmadayd,
Al ise Hz. Muhammedle beraber anhyordu.
Necranllar, laneti kabul edemediler; vergi vermeye
rz olup uzlaarak dndler (Sahhu Mslimden, Tirmi-
znin Sneninden, Zemahernin ve Fahr- Rznin, Ibnu
Cerer-i Tabernin Tefsirlerinden, Sytnin Drrl-Men-
srundan, Vhidnin Esbbn-Nzl nden naklen
Padill-Hamse, s. 244 - 250). Al de bunu, r gn an-
mt (Savkdan naklen, s. 250).
Bu husustaki yet ve hadisleri yazarsak sahfeler do
lar.
Soru 8 : Al, btn bu yetlerle, hadislerle, bilhassa
Gadru Humm gnn de anarak hakkm
istemedi mi ve sahbe, neden o hadisi bir
delU olarak kabul etmedi?
^Hz. Peygamber daha hayattayken, sahbe arasnda
aynhklar balamt; Zeydolu smeyi am lkesine,
Roma zerine gidecek orduya kumandan tyin etmiti.
tiraz edenler oldu. Hz. Peygamber, rahatsz olduu halde
25
mescide gidip, nce de babasna itiraz edildiim, sme-
nin de babas gibi bu hizmete lyk olduunu sylemiti.
sme, Medine dna km, ehre bir fersahhk bir yer
de ordugh kurmutu. Fakat ordu bir trl toplanamad;
deta herkes Hz. Peygamberin rahatszlnn sonunu
bekliyordu. Orduya katlan aznlk da Hz. Peygamberin
veft zerine Medineye dnd ve bu ordu, ancak Eb-
Bekre beyat edildikten sonra toplanp gidebildi./
Hz. Peygamber, son zamannda bir vasiyet yazdrmak
istemiti. Sahbe, Rasllullahn huzurunda, bu vasiyetin
yazhp yazlmamas hususunda ekimeye balad. lerin
de, peygamber sayklyor diyen bile oldu ve Hz. Peygam
ber bu vasiyeti yazdrmaktan vaz geti (Msned, Kahire-
1313 ve 1368 - 1375 basmlar, e. I, s. 293; Sahhu Bu-
hr, Cihd blm, Ceviz ve Vefd hadislerinde, Msr -
1327 n, 122, Sahhu Mslim, Msr - 1344, V, 75; Taba-
kaat- bni Sad, Beyrut - 1376 - 1377 ve Leiden basm,
K. 2, 37 V .S.).
Hz. Peygamberin veftndan sonra Sideoullar so
fasnda toplananlar, hilfet hususunda ekimeye bala
dlar. Al, Hz. Rasln cenazesini ykarken Ashb- Ki
rm, hilfet kavgasiyle meguld. Abbs, Selman, Am-
mr, Mkdd, Eb-Zerr, Eb-Lehebolu Utbe, zibolu
Ber, Kbolu Ubeyy, Talha, Sad ve daha bz sahb,
Hz. Rasln defninden sonra Alnin evinde toplandlar.
Hz. mer, evi, bunlarla beraber yakacam syledi. Eve
girildi; daha bir hayli iler oldu.
^Hz. Al, Eb-Bekre, Ftmanm vefatna kadar bey-
at etmedii gibi ona uyanlar da beyat etmediler. Bunlar
dan, mescitte, Hz. Eb-Bekrin hatasm yzne kar sy
leyenler oldu. Sonunda Al, Hz. Ftmann vefatndan sor-
ra, Islmm blnmemesi iin gidip Eb-Bekre beyat ett.J
26
Fakat bunlar, sonradan, halifelii zamannda, kkyye
ad verilen hutbesinde yle anlatr:
Andolsun Allaha ki Eb-Bekr, halifelii bir gmlek
gibi giyindi; oysa ki o da bilirdi; ben, halifelie, deta de
irmen tamn mili gibiydim, sel benden akard; hi bir
ku, utuum yere uamazd. Halifelik elbisesini soyun
dum; kendi kendime dndm; yardmcm yokken sald-
rajam m, yoksa halkm krlne sabr m edeyim? y
leine krlk ki hem ihtiyarlan ypratr, genleri kocaltr;
hem de inanan, lnceyedek zahmet eker. Grdm ki sab
retmek aklllk; sabrettim; fakat gzlerime toz toprak
doluyordu; boazmda kemik duruyordu; mrsm zaptc-
dilmi gryordum.^. (A. Glpnarl: tmm Al Buyruu,
s. 112-115).
Soru 9 : Bu hutbenin, Hz. AKye ait olmadn, son
radan ve Al^nin hutbelerini, mektuplarn
ve szlerini toplayan erf Eadyy tarafin-
dan uydurulduunu syleyenler var; buna
ne dersiniz?
erf Radiyy, hicretin 406. yh Muharreminin altnc
gn Badadta vefat etti (1015). Halbuki 228 de vefat
eden Abdlhamdil-Hmmn, 246 da veft eden Eb-Ca'-
fer D'bil'il-Huzz (bni Abbstan naklen; Eml'de de
byle), 274 te veft eden Ahmed b. Muhammedil-Barky,
303 de veft eden Eb Aliyyil-Cubb, 312 de veft eder
EbI-Hasan Aliyy b. Furt, 317 de veft eden Ebl-Kaa-
smil-Belh ve girdi Eb-Cafer, 332 de veft eden Eb-
Ahmed AbdAzil-Culd, 360 ta veft eden Hfz S-
leymn b. Ahmedit-Tabarn, 381 de veft eden Eb-Ca
fer b. Babveyh, 382 de veft eden Eb-Ahmed b. Abdul-
27
lhil-Asker ve erf Radyyden sonra gelenlerin ou,
bu hutbeyi rivyet etmiler, kitaplarna almlardr (El-
Gadr, VII, Tehran - 1372, s. 81 - 87).
Sora 10 : a^mn ashap hakkmdak fikirleri neler
dir?
Hi phe yok ki Raslullhm zamamnda, onu g
ren, ona inanan, gerek din urunda onunla beraber sava
a katlan, ondan sonra da slm snrn genileten, ms-
lmanl yayan kiilerin, btn mslmanlarca sevilme
si, saylmas gerektir; amn da ashap hakkndaki fikri
budur/ ]^ncak uras da muhakkaktr ki Hz. Peygamber,
sahbenin hata etmiyeceini, birbirlerini svseler, ldr
seler, eriata aykr harekette bulunsalar bile, hareketle
rinin doru olduunu, onlarn susuz bulunduklarn sy
lememitir. ^<Hepiniz obansnz, hepiniz de srnzden
sorumlusunuz. mm obandr, srsnden sorumludur.
Kii, ayli iinde obandr, ehlinden ayalinden sorumludur.
Kadn, kocasnn evinde obandr, gtt eyden sorum
ludur. Hizmeti, efendisinin maln grp gzetmeyle dev
lidir, ondan sorumludur. nsan, babasnn maln grp g
zetmekle devlidir, ondan sorumludur. Hepiniz de oban
snz; hepiniz de gttnz srnzden sorumlusunuz
buyurmutur (Cmius-Sagyr; Buhr, Mslim, Msned,
Eb-Dvd ve Tirmizden; I I, s. 79). Bu hadiste hi bir
phe olmad gibi sahabe de bu hkmden ayr tutul-
mamtr.^Havuz kysnda ashabmdan bir blk kii
bana getirilir; onlar grnce tanrm; sonra benden uzak
latrlrlar. Derim ki: Yarabbi, benim ashbm bunlar,
benim ashabm. Bana denir ki: Bilmezsin ,onlar senden
sonra neler ettiler>){^adisi (Buhr, Mslim ve Msnedden
naklen Cmius-Sagyr; II, s, 111) Buhrnin IV. cildinde,
28
Kitbur-Rkaak sonundaki Kymet gn Havuz ky
snda dururken bir blk gelir; onlar tanrm. Derken be
nimle onlar arasnda biri kar, hadi der, nereye derim;
Allaha andolsun, der atee. Ne yaptlar ki derim; onlar
senden sonra hemencecik topuklar stnde gerisin geriye
dndler der. Grrm ki onlardan, ancak srden ayrl
m koyunlar kadar kurtulur. Havuz blmnde, kya
met gn ashabmdan bir blk bana ynelir; derken on
lar Havuzdan uzaklatrlr; yarabbi, benim ashabm de
rim. Sen, senden sonra neler ettiler, bilmezsin; onlar, to
puklar stne gerisin geriye dndler denir mealindeki
hadisler, ayn baptaki ayn mealde dier hadis ve m
ciltte, Hudeybiyye sava bUmnde, Ber b. zibe M-
eyyibolu Alnn, ne mutlu sana, peygamberle sonoe
ettin, aa altnda beyat ettin ona demesi zerine Ber-
mn, kardeimin olu, bilmezsin, ondan sonra biz neler et
tik demesi de dikkate deer. I I. czde, Bedl-halk b
lmnde, Ibni Abbsm rivayetiyle Hz. Peygamberin, Siz
rplak haredileceksiniz buyurduktan sonra nce na
sl yaratmaya baladysak tekrar yaratacaz; bu, vaadi-
mizdir bizim ve gerekten de yapacaz bunu, gcmz
yeter buna yetini okuyup (XXI, 104) kyamet gn
nce brahime elbise giydirilecek; ashabmdan bir bl
n sol yana srecekler; ashabm ashabm diyeceim.
Sen onlardan ayrldktan sonra topuklar stnde gerisin
geriye dnmekten ekinmediler denecek. Ben de, iyi kulun
(Is Peygamberin) dedii gibi, ilerinde bulunduka g
zettim, korkuttum onlar; fakat beni aldktan sonra onla
rn ne yaptklarn sen grdn ve sen her eye tanksn
hakkyle; onlara azap edersen phe yok ki onlar senin
kullarndr ve eer yarlgarsan phe yok ki sensin stn
olan, hkm ve hikmet sahibi bulunan derim (V, 117 -
118) hadisi de bu eit hadislerdendir.
IX. srenin 73 - 87. yetlerinde, mslman olduktan
29
sonra kfr szn syleyenler, Allahn verdiinden yok
sullara vereceklerini vaadettikleri halde vermeyenler, ms-
lmanlarla alay edenler, Hz. Rasl onlar iin yetmi kez
tvbe etse kabul edilmeyecei bildirilenler, az glmeleri,
ok alamalar gerektii anlatlanlar, Hz. Rasle onlar
dan biri lrse namazn klmamasm emredilenler de As-
r- saadet te yaayanlar, Hz. Rasl grenler onmla g
renlerdi. Muhammed, ancak bir peygamberdir; ondan
nce nice peygamberler gelip geti. lrse, yahut ldr
lrse gerisin geriye mi dneceksiniz... yetindeki (III,
144) hitap da inandk diyenlereydi; Muhacirlerle ansr-
dan ilk olarak inanmada ileri dereceyi alanlarla iyilikte
onlara uyanlara gelince: Allah onlardan raz olmutur;
onlar da ondan raz olmulardr ve onlara kjnlarndan
rmaklar akan cennetler hazrlanmtr; orada ebed kahr
onlar; budur en byk kurtulu ve saadet yetinde (IX,
100) dereceleri jceltilenler de Hz. Muhammedin ash-
bndand. Hi phe yok ki bu iki bln arasnda fark
vardr. Allahn razln kazanan ashb- kirm hakkn
da, Onlardan sonra gelenler, rabbimiz derler, sularmz
rt bizim ve bizden nce inanan kardelerimize ve inanan
lara kar gnlmzde bir kin, bir haset verme; rabbimiz,
phe yok ki sen esirgeyicisin; rahimsin demeyi Kur-
n- Kerm retmektedir bize (LIX, 10).
Btn bu sylediklerimizden kan sonu udur:
a, sahbej, Hz. Rasl-i ekremin zamann idrk
etmek, ,0nu grmek, onunla konumak mutluluuna er
mi, o erefi elde etmi kiiler olarak kabul etmekle bera
ber onlarn da insan olduunu, onlarn da iyilikte, kt
lkte bulunabileceklerini, msm olmadklarm, her yap
tklar iin ayn- kermet, jnahz- isabet olmadn, hu
bakmdan onlarn hepsinin 'tmden adi yni adaletin t
kendisi bulunmadm kabul ederler. Allahn, peygambe
30
rin buyruklarna uyanlarm tebcl ederler; uymayanlar
hakkmdaysa kt bir sz sylemekten ekinirler; fakat
Ehlibeytine ve Hz. Muhammede zulm edenleri, bu zulm
doru bulanlar, Hz. Alye lnet edenleri, bunca man eh
linin lmne sebep olanlar da sevmezler ve onlarn hak
larnda er hkm neyse, ona uyarlar.
Soru 11 : a^un, ilk halifenin halifeliklerim ta-
nunadklan, onlar haikknda kt szler
syledikleri, Hz. ieye iftirada bulun
duklar doru mudur?
a, Allahn emri ve Peygamberin tebliiyle Alyi
imam ve halife tanr. Byle olmakla beraber bunu kabul
etmeyen ashab ve peygamber mmetim, dinden km
saymaz; bu bakmdan da onlar hakknda dilini ko
rur. nk usl ve frda, bir ok hkmleri, sz
lerine dayandrdklar beinci imam Eb-Cafer Muham-
medl-Bkr, Islm, szle ve ile meydana kar; insan
larn btn frkalar da bu esasa inanmlardr; bununla
insanlarn kanlar korunur; miras ve nikh hkmleri,
haklarnda yrtlr. Namaz, zekt, oru ve hacc ed
eden kiiler, kfrden kmlardr, imana girmilerdir
buyurduu gibi aitnc imam Cafers-Sdk da slm,
insanlardan grlen amellerdir ki onlar da Allahn bir ol
duunu, Muhammedin, rahmet ve esenlik ona ve soyuna,
Allah elisi bulunduunu sylejp namaz klmak, zekt
vermek, haccetmek ve oru tutmaktr buyurmutur (Ab-
dl-Huseyn erefddn-i mil: El-Fusll-Mhimme f
Telfil-mme; 2. basm, Necef-i Eref - 1375 H. Fasi: IV,
s. 18 - 19).
Ehlisnnette de hkm tayledir; gvenilir hadis ki
taplar, buna dair bir ok hadisi ihtiva eder.
31
ilk halife, srasyle halifelik makamna gelmiler,
islma hizmetleri dokunmutur. Bu bakmdan onlar hak
knda iann kt szler syledii, yahut, Allah korusun,
onlarn dinden, imandan km olduklar hakknda kana
at beslediklerine dair sylenen szler, ya bilgisizlikten do
an, yahut taassup yznden uydurulan szlerdir. Kald
ki birisinin halifeliim kabul etmemek dinsizlik ve kfr
olsayd, sahabeden onlara beyat etmemekte srar eden
Sad ve Hubab b. Mnzirin, Alye uyup Eb-Bekre bey
at etmiyenlerin Allah korusun, kfir olmalar gerekirdi.
mml-mminn ieye gelince;
a, onun hat ettiini, eski bir kine uyduunu kabul
eder; fakat aleyhinde, hele olmayan bir eyi ona isnat
ederek iftirada, kesin olarak bulunmaz; nk a, Kur-
ana tbidir. Kurn- Kerimde Mustalakoullar savan
dan dnlrken konaklanan bir yerde deveden inen ve bu
srada yiten gerdanhm arayp gecikerek sonradan kaa-
fileye kavuan Hz. ie hakkndaki iftiraja Kurn- Me-
cd, XXIV. srenin 11 - 26. yetlerinde reddetmi, 27 - 31.
yetlerde de evlere izin ahnmadan girilmemesini, kadnla
rn rtnmelerini bujarmutur. Bu bakmdan byle bir
ey sylemek iaya en haksz bir iftirada bulunmaktr
(A. Glpnarl: Kurn- Kerm ve Meali; st. Remzi K.
1958, e. I I, Alama; s. LXXXVH - LXXXVm).
32
n
ABDULLAH B. SEBA MASALI
Soru 12 : ilii Yemenli bir yahud dnmesi olan
Abdullah b. Sebnm kurduunu syle
yenler var; bu hususu aklar msnz?
(B u masal, yzyllar boyunca sylenmi durmutur;
hl da syleyenler, uykusu gelenleri uyutanlar var. Ab
dullah b. Seb Yemen yahudilerindenmi. Mslman olmu,
fakat Musevi iken Ya hakkndaki kanaatini slmda Al
ye tatbik etmi. Her Peygamberin bir vasys olduu, Hz.
Muhammedin vasysinin de Al bulunduu fikrini ortaya
atm. Hz. Peygamberin son zamanlardaki tekrar dnya
ya gelecei inanc da bu adamn icadym. bnu Emetis-
Sevd, yni Kara Hala.yn olu diye anlan bu zatn, K
fe, Basra, am ve Msr illerini dolap dncesini yay
d, Eb-Zerr, Ammr, Eb-Bekrin olu Muhammed,
Eb-Huzeyfenin olu Muhammed, days olu Abdrrah-
man, Shn olu Sasaa gibi kadirleri yce ashb, Mlik-
l-Eter, gibi bjk tabileri kandrd, onlar da kendi
dncelerine yardmc yapt, sonunda Osman aleyhin
deki ayaklanmay baarp onun ldrtlmesini salad
sylenegelmitil Hz. Al'ye beyatten sonra Talha ve Z-
besrrin, mml-Mminn ieyi de kendilerine uydurup
33
Basraya gitmelerinden ve Kk Cemel olayndan sonra
iki taraf uzlagmken Abdullah, kendine uyanlar kkrt
m, iki tarafa geen Sebeler, geceleyin birden saldrm
lar, bylece de Cemel sava olmu. Hatt Eb-Zerr, ser
vetin biriktirilmemesi hususunda bile bu adama uymu;
amda Muviyeyle aras bu yzden alm. Abdullah b.
Seba da bu fikri Mezdeklerden alm. Ibi Seb, hull
inancm da yaym. Ona nazaran Al, Allahn mazhany-
m, bu yzden bni Sebya inananlar, onun peygamber,
Alnin de Allah olduunu kabul etmiler. Hz. Al, bir ri-
vyette onu, yetmi kiiyle yaktrm, bir rivyette de
Medine srdrm. lk Gaal, yni Al hakknda art
inan sahibi frka, ondan tremi (Eb-Muhammedil-Ha-
san b. Msn-Nevbaht: Frku-a; Muhammed Sdk
lu Bahril-Ulmun hiyeleriyle; Necef-Haydariyye Mat.
1355 H. 1936, s. 22 - 23; Hc Abdullahul-Mamkaan: Ten-
kyhul-makaal fi Ahvlir-Ricl, Necef - 1349, n, s. 183 -
184). Ne gariptir ki Eb-Zerr srlrken, Abdullah b.
Mesud ve Ammr dvlrken, Osmann aleyhinde bulu
nanlar, her yerde felketlere urarken bu adama hi kim
se dokunamyor; hi bir yerde tkybe uramyor ve Ce
mel savandan sonra bu adam, tarih sahnesinden ekili-
veriyor!
Hicr altnc yzylda (XI I ) yaayan Ibnu Askir, bu
masah, Seriyy b. Yahymn uaybden rivyetiyle Seyf b.
mer adh birisinden ahyor. Yedinci jzyl (XI I I ) trih-
ilerinden bni Esr, Trihul-Kmilinde, Tabarden, se
kizinci yzyl (XIV) tarihilerinden bni Haldun, El-Mub-
tedeu vel-Haber inde gene Tabarden, Ebl-Fid, El-
Muhtasarnda bni Esrden, bni Kesr, El-Bidyetu
ven-Nihye de gene ondan, bni Eb-Bekr, Et-Temhd
inde Sej^ten ve bni Esrden, Zeheb, Trihul-slm
nda, Tabarden ve Seyften, X. yzyhn ilk yllarnda
(XVI) len Mr Hond, Ravzatus-Saf da Tabarden,
34
olu GySddn, Habbs-Siyer de, Ravzatus-Saf
dan nakletmekte. Grlyor ki bunlarn iinde, bu masal,
bni Eb-Bekr, bni Esrden ve Seyften, bni Askir,
Seyften, Zeheb, Seyf ve Tabarden, brleri dorudan
doruya Tabarden rivyet ediyorlar. Sonra gelen doulu
ve batl trihilerle msteriklerin hepsinin kayna, Ta-
bardir. Tabar de bunu, Seriyy b. Yahya adl birisinden,
uayb vastasiyle rivyet ediyor. Zeheb, bir rivayette Ye-
z:d adl birinden, o, Atyyeden, o da Sej^ten nakletmek
te ; br rivayeti, gene Seyfe dayanmakta.
Tabaryi Sejrfe balayan Seriyy kimdir? Seriyy b.
Y ahy b. Ays 167 de, yni Tabarnin doumu 224 oldu
una gre o, domadan elli yedi yl nce lmtr. a'b-
nin amcasmn olu Seriyy b. smil olmasna hi imkn
yok; nk bu zt, 103 hicride lmtr, kald ki Taber,
Seriyy b. Yahy diye bu adamm babasnn adn da an
makta. Seriyy b. Yahy b. Seriyy, 327 de lmtr; fakat
bu zat, ne kimseden bir ey rivyet etmitir, ne de ondan
rivyet eden var. Rvlerden olup 258 de len Seriyy b.
sim b. Sehl ise Zehebnin Miznl-tidl ve Lisnl-
Mizn mda yalanclkla belirtilmektedir. uayb bilinme
yen biridir. Zehebnin senedindeki Atyya, 110 da len
Atyyatl-Avf mi, yoksa 121 de len Atyya b. Kays mi?
Birincisi olamaz, nk Seyfin lm 170 ten sonradt ;
bryse amldr; Seyfle hi grmemitir; Yezdin
de kim olduu belli deil.
imdi gelelim Seyf b. mere:
seyyid kabilesinin Temim boyundan birka oyma
n birlemesinden meydana geldii iin aym anlam veren
Bfrcem diye amlan bu adam, Kfeli olup Badada yer
lemi, Harun-r-Reidin zamamnda, 170 hicriden sonra
ljntr. El-Futhul-Kebr ver-Ridde adl kitabnda.
Hu. Peygamberin veftndan Osmann halifeliine kadar
35
geen olaylar anlatr ve Eb-Bekre kar gelen Msl
manlar mrted sayar; dou Roma, am, Filistin ve ran
ftuhatndan bahseder. Bir de El-Cemelu ve Mesru i-
seti ve Al adl kitab vardr; bunda da Osmann aley-
hinded ayaklanmay, Osmann ehit ediliini ve Cemel
savan anlatr.
Seyf, bu iki kitabnda, yz elliye yakn kahramam,
Hz. Peygamberin sahabesi arasnda anmaktadr ki bun
larn hi biri, Hz. Peygamberi grmek yle dursun, var
lk lemine ayak basmamtr. Hatt bunlar arasnda, Mu-
ceml-Bldn, Mersidl-ttl gibi slm corafya ki
taplarna geen bz ehirler de, bu kahramanlara nisbetle
anlmtr ki bu ehirlerin hi biri, hi bir vakit kurul
mamtr!
Seyf hakknda Ricl bilginlerinin fikirlerini de yaza
lm:
233 te vefat eden Yahya b. Mun, rivyetleri zayftr,
gevektir, 303 te veft eden Nes, ne rivyetine gveni
lir, ne emniyet edilir; zayftr, 316 da veft eden Eb-
Dvd, deersizdir, ok yalan syler, 327 de veft eden
bni Eb-Htem, rivyetlerini' terketmilerdir, 353 te
veft eden bns-Sekn, zayftr diyor. 354 te veft eden
bni Hbbna gre uydurduu rivyetleri gvenir adam
lar azndan nakleder; zndklkla yerilmitir; rivyet uy
durur denmitir, 385 te veft eden Dru Kutn, rivyet
leri zayftr, terkedilmitir, 405 te veft eden Hkim,
rivyetlerini terketmilerdir, zndklkla thmetlenmitir
diyor; 817 de vefat eden Frzbd, zayftr hkmn
veriyor. 852 de veft eden bni Hacer, ok zayftr, 911
de veft eden Syt, ok zayftr, 923 te veft eden
Safyyddn, onu ok zayf saymlardr hkmne var
yor.
Bu adam, Hz. Peygamberin son zamanda, sme or-
36
duunu evke gayret etmesi, veftlarmdan sonra Eb-
Bekre beyat edilmesi, Eb-Bekrin zamamnda zekt
vermeyenler hakknda yle haberler yayyor ki bunlarn
hi birinin, hem a, hem Ehlisnnet hadis kitaplarnda
ve hadislere dayanan trihlerde, gerekle en kk ve eu
uzak bir ilgisi bile yok.
ite Abdullah b. Seb, bu adamn muhayyilesinden
doan ve masal kahramamndan, yapt iler de, bu uy
durma kahramana yaptrlan uydurma ilerden baka hi
bir ey deil; yni bni Seb, biraz Ammrn, biraz da
E!b-Zerrin hayatlarndan ilham alnarak bu adam, tara
fndan uydurulmu ve gerekte anadan domam, yaa
mam bir adamdr. Fakat Seyfe, dnmeden inananlar,
rivayetlerini, incelemeden alanlar, bilhassa Taberden ri-
vyette bulunanlar, olsun, Snn olsun, byle bir ada
mn yaadna inanmlar, Islm lkelerini smrme si
yasetinin ortaya att msteriklerse onun Yemenli olu
unu, yahudilikten dnm elmasm, Hz. Osman aleyhi)ie
ayaklananlarn Msr ve Iraktan gelmelerini, uliin daha
fazla randa yaylmasm, mm Huseynin zevcelerinden
birinin, son ran hkmdarmn kz bulunmasn, trl
balantlarla ssleyip psleyerek bu masala bir de din -
siyas ve tima ilmek atmlar, eitli kanaatler uydur
mulardr (Sejo^id Murtazl-Askernin Abdullah b. Se
b adh trih tenkyd ve tahlile dayanan kitabna, Sey-
jd Ahmed-i Zincn tarafndan Merd-i efsne-i trh,
Rivyeth-y Seyf; AbduUah b. Seb ve Gavgaa-y Sa-
kyfe adl farsaya tercemesine, Tehran - Cild-i evvel, I.
basm, 1384 H. ve Esed Hayderin El-Immus-Sdk vel-
Mezhibil-Erbaa adl kitabna b. Cz. VI, Necef-i Eref,
1383 1963,8.247 - 282).
Soru 13 : Sizce lii, eski ran saltanatnn Hz.
37
mer tarafndan yklmas, yahut mm
Huseynin zevcelerinden birinin Iranl ol
mas pbi eylerle hi mi ilgisi yoktur?
Sideoullar sofasmda, ansrn, muhcirlere, sizden
bir emr olsun, bizden de bir emr dediklerim duyduu va
kit Hz. Al, neden Raslullahn ansr hakknda, iyilerine
iyilikle muamele edilmesini, ktlkte bulunanlarn ba-
lanmasm tavsiye ettiini sylemedi Kurey buyurmu,
bunda hilfet hakknda ne gibi bir delil var sorusuna da,
emirlik onlarda olabilseydi, onlar bize tavsiye etmezdi de-
mi, sonra Kurey neyle delil getirdi diye sormutu. Biz
RasluHahn eceresindeniz (Onun boyundamz) dediler
denince de, evet demiti, ecereyle (boy aacyla) delil
getirdiler; fakat mevyevi (Ehlibeyti) yitirdiler (Nehcl-
Belga; Muhammed Abduh erhiyle. Kahire - 1321, I, s.
216).
Hilfeti kendisinin mer hakk bilen, bu hususta
Hz. Peygamberin szlerine dayanan Alnin, Eb-Bekre
beyat etmemesi, sanld gibi hilfet hakkndaki toplan
tda Haimoullarmn ve kendisinin bulunmamasndan ile
ri gelmi bir krgnhn sonucu deildi; nitekim sofada
toplananlarn da bu toplants, Hz. Rasln cenazesini bi
le brakp bu ie girimeleri, mmetin imamsz kalmas
kaygsndan domamt. Hz. merin, Abbsn beyatini
salamak iin geceleyin, Eb-Bekri, Eb-Ubeydeyi ve
Mugyray alarak onun evine gitmesi, sonradan Alnin
evinde toplananlar, ieride Ftma da var szne, varsn
olsun deyip evi, evdekilerle yakacam syleyip tehdit et
mesi, Hz. Ftmamn veftnadek Alnin ve ona uyanla
rn beyat etmeyileri, nihayet Alnin, kkyya hutbe
sinde ilk halife hakkndaki szleri, hilfeti zamamnda,
Gadru Humm hadisini duyanlarn tamklm istemesi, bu
38
iin ranla, Iranhikla hi bir ilgisi olmadn aka gs
termektedir.
iliin trak ve randa yaylmasnn sebebi, bilhassa
msterikler ve onlarn her szn doru sayanlar tara
fndan ortaya atlan uydurma sebeplerden deil, Alnin
Kfejd merkez edinmesinden ve sonra da Emevlerin, s
lm esaslardan ayrlp Arap milliyetine dayanan bir siya
set gtmelerinden, Arap olmayan mslmanlar Mevl-
kleler saymalarndan ,onlar daima kendilerinden aa
grmelerinden domutur. Arap olmayanlarn, Emevlerin
dman olduklar Alye ve Al evldma balanmalan,
Emevlerin bu ar milliyeti siyasetinden meydana gel
mitir.
Bugn randa, Hindistanda, Suriyede ve amda,
Anadoluda, hatt Medine-i Tayyibede ler vardr; b
tn bunlar rana ve ran mUliyetine balamak, gerek
ten tamamiyle uzak, hayal bir grn sonucu olabihr;
kald ki rann, tmden oluu, o kadar eski de deil
dir ve randa bugn bile, aznlk olmakla beraber Snn-
:'er vardr.
39
m
MMYYE, ANA NANLARI, ONK MM
Soru 14 : a, tek bir mezhebe mi bahdr?
I^ugn a denince ilk olarak akla mmiyye mez
hebi gelir.
mmiyye imameti, mezhebin usulnden, yni te
mel inanlarmdan kabul eden ve Hz. Peygamberden sonra
Oniki mmn immetine inanmay art bilen mezheptir.
Oniki mm kabul ettiinden dolay bu mezhebe sn-
aeriyye, yni Onikiler mezhebi dendii gibi hem ibadet
ve muamelelerde, hem inanta, bilhassa mm Cafers-
Sdkn, atalarndan naklettii hadislere dayandndan
Caferiyye de denir ve bu mezhebe uyanlara, daha ziya
de Cafer denegelmitir.))
Soru 15 : Caferler, inanta, ibadet ve muameleler
de neye dayanrlar?
Caferlikte drt asl vardr:
Kitap, snnet, icm ve akl.
Kitaptan maksat, Kurn- Kermdir. Caferler, p
he yok ki Kurn biz indirdik ve phe yok ki onu mut
40
laka koruyucu biziz elbette melindeki yet (XV, 9) m-
cebince Kurna bir tek szn bile eklenmedii gibi, ondan
bir tek szn bile karlmadma, bugn elimizdeki Kur-
n Mecdin indii gibi kaldma inamrIarC(Kurn- Kerim
ve Meali; II, Alama; s. XXI I - XXI V). Ancak, Kurn,
reyiyle yorumlayan, atete yerini hazrlasm hadisine g
re (Knzl-Hakaaik, n, s. 175), ancak gene Kuran vc
Hz. MuhammedIe Ehlibeyt; yni Ondrt msm yorum
layabilir. Anlam apak olan yetlerden baka yetleri
yorumlamak, onlarn hakkdr. Allah Kurn vahiyle Pey-
gamberine bildirmi, oniki imm ve Hz. Ftma da pey
gamberden tebell etmilerdir!
Snnet, yni Hz. Peygamberin hadisleri ve on drt
msmun, Hz. Peygamberden rivyetleri, kitab aklar
ve yorumlar. Mesel Kuranda namazn farz olduu, bir
ok yetlerde bildirilmitir. Fakat namazn nasl klna
cam, riktlar, namazda okunacak sreler, rkda, sec
dede, oturunca neler okunaca v.s., Kuranda bildirilme
mitir. Bunlar. RasIuUah'm ve Ehlibeytinin szlerinden
anlamaktayz.
Bu ikinci asl (hccet, dell), yni snnet, Hz. Pey
gamberin ve Ehlibesrtinin szleri ve yaptklar ilerle, bi
risini yaparken grp menetmedikleri, yni szle, ile ve
doru bulula (kavl, fiI, takrr) bildirdikleri eylerdir.
nc hccet, cm'dr; yni Tmmiyyenin bir eyde
ittifakdr. Bu, onlarn bir eyde ittifak ettiklerinden do
lay, mmn tasvibini izhar ettii iin hccettir.
Kitapta, snnette bulunmayan, hakknda icmda ol
mayan bir eyde hkm, akla der.
unu da sylememiz gerektir ki herkes, Kurp.-!
Mecd'den, smetten, icmdan hkm karacak bilgi ve
bilgide rsh kudretine sahip olmad gibi herkes, akliyle
41
de bir eye, yerinde hkm veremez. Bunun iin mmet,
Immiyyeye gre ikiye ayrlr:
Mtehid, Mukallid.
Mtehid, bu drt asla gre hkm karmak kudre
tini elde etmi, adalet sahibi kiidir; mukallitse, onu taklit
eden, yni hkmde ona uyan kiidir ve ietihd kaps,
insanlar, daima yeni eylerle karlaabilecekleri iin hi
bir vakit kapanmamtr ve kapanamaz da. Yalmz dinin
usulnde ietihd olamaz. Herkesin, Allahn varln ve
birliini, peygamberlii ve hireti, akliyle, fikriyle ger
eklemesi gerektir.
Soru 16 : Dinin usul ve fru nelerdir?
Caferlerde dinin usul, yni temelleri betir:
l.(Tevhd, yni Allahn var ve bir olduuna inanmak.
Bu da drt esasa dayanr, lki, Tevhd-i zatdir. Allahn
zt, her eyden mnezzehtir; ycedir. BifSir; orta, ben
zeri, danaca, grecei biri yoktur. Varh kendisiu-
dendir; cismi, ekli, mekm yoktur. Kudreti ve bgisi her
eyi kaplamtr. kinci esas Tevhd-i sftdir. Allah dai
m olarak diridir; evveline bir evvel tasavvur edilemiye-
cei iin kadm, sonuna bir son dnlemiyecei iin de
bkydir. Her eye gc yeter; gc yettiinden de irade
sahibidir. radesini zorlayacak bir nesne yoktur; irade
siyle her eyi, hikmetle yoktan var eder. Buyruklarm
vahiy yoluyle ve melekle peygamberlerine bildirir; bu bil
diri, kelm olarak tecelli eder; kelmnda da gerektir.
Her eyi, olmadan ve olduktan sonra bildii gibi sonunu
da bilir. Bilgisi dolaysiyle duyulan ve grlen eyleri de
kavrar; kulakla, gzle deil, bilgisiyle duyandr, grendir.
Bu sfatlarda ztnn ayndr. Ayn olmasa bunlarn, ya
42
sonradan meydana gelmesi, yahut ztiyle beraber evvelle
rine evvel olmamas icap eder. Birinci k kabul edilirse
Allahn, bir zaman duymaz, grmez, bilmez... olmas icap
eder; ikinci k kabul edilirse, ztiyle beraber sfatiarmn
da kadm olmas lzm gelir ki, bu irktir. Bu yzden s
fatlar, ztnn ayn olarak kabul edilir. nc esas, Tev-
hd-i halkydir; her eyi o yaratmtr. Yaratnda bir or
ta, yardmcs yoktur. Drdnc esas ta Tevhd^ ib
detidir. Yni ibadet, ancak ona mahsustur. Allahta ba-
ka bir melee, peygambere, imama ibadet edilemez; kul
luk, ancak onadr. Ama efaat gerektir bu bakmdan
mesel Peygamber ve Ehlibeyti hakkyin, Kurn hak-
kyin Allaha dua edilebilir; zaten Hz. Muhammede
ve line salvat, namazn da, duamn da kabul artdr
(ifdan, Deylemden, Tabarnnin Evsafndan, Haf-
cnin erhu ifsmdan naklen El-Gadr, I I, s. 304).
II. Nbvvet. Allah, setii kullarna, Cebrail vas-
tasiyle ve vahiy yoluyle mmete bildirmek zere emirle
rini tebly eder. Peygamberler, insanlarn en stnleri,
kullarn en hayrllardr. Onlar emindirler; msumdur-
1ar; teblyde bir hata etmezler. Onlardan kk, bjiik,
hi bir gnah sdr olm.az. demden Hz. Peygambere ka
dar yz yirmi drt bin peygamber geldii rivayet edilmi
tir. lerinden Nh, brhim, Ms, s ve Hz. Muham-
medin, en stn olduklar da XXXI I I . srenin 7. yetinde
bildirilmitir. Mz. Muhammed, bunlarn en stn, kulla
rn en hayrlsdr. En byk mucizesi Kurndr. eriat
sahibi olsun, olmasn, btn peygamberlerin sonuncusu
dur; peygamberlik onunla bitmitir.
II I. Immet. Her peygamber, dininin muhafazas
iin kendisinden sonra mmeti arasnda, dininin hkm
lerine gre hkmedecek ve kendisine halef olacak birisini,
Allahn emriyle bildirmitir; Hz. Muhammed de Alyi
43
imm olarak bildirmi, Alden som-a da. on bir evldmn
imametini sylemitir. mamlar da, din hkmlerini ifda
bir hataya dmemeleri iin msmdurlar. Son imam olan
Mehd sadr ve son zamanda zuhur edecek, zulmle dolan
dnyay adaletle ihya edecektir.
IV. cMaJ,d. lmden kyamete kadar berzah ve en
sonra kyamet gerektir. Kyamete dair Kurn- kerm
de ve hadislerde geen mizn, soru hesap, srat, efaat,
cennet, cehennem hepsi gerektir; bunlarn hi biri aklla
yorumlanamaz; keyfiyetim de bilemeyiz; fakat hepsi ger
ekti^
V. Adalet. AUah dildir. yiye, iyiliine karlk m
kfatta, ktye, ktlne karghk mcazatta bulunma
s, adaletinin icbdr. Bu bakmdan her ey, Allahn tak
diriyle olmakla beraber kullarn, Allahn diledii gle
yaptklar iyilik ve ktlk, kendi iradeleriyle yaplmak
tadr. AUah herkesin ne yapacan bilir; fakat bu bilgisi,
kula o ii zorla yaptrmaz. Eer byle olsayd, yni iyilii
ve ktl Allah yaptrsyd, peygamber yollamas, ki
tap gndermesi, iyilikte bulunan mkfatlandrmas abes,
ktlkte bulunam azaplandrmas zulm olurdu; Allah
sa hem abes i ilemez, hem de zulmden mnezzehtir.
te herkesin bu be asla, aklyla inanmas gerektir;
bu inanta itihat ve taklit olamaz.
Bu be asln beine de inanan mmindir; immet ve
adalete inanmayan, slmdan km saylmaz. Bu bakm
dan tevhid, nbvvet ve mada, dinin asllar, immet ve
adalete mezhebin asllar da denir.
Dinin fru iki ksma ayrlr:
I. badetler, bunlar ondur: Namaz, oru, hac, ze
kt, humiis, cihad, tevell, teberr, iyilii ve Tanr buy
44
ruklarm bildirmek, onlar halka emretmek (erar bil-ma-
rf), ktl nehyetmek (nehy anil-mnker).
Bunlarn bir ksm, bedendir; namaz ve oru gibi. Bir
ksm yalnz, maldir; zekt, hms, yni muayyen ey-
lerde, bete bir payn Hz. Muhanhed soyundan gelen yok-
suHrTverilmesr "^b. Bir ksm, hem beden, hem mal-
dirr^c~ve cihad gibi. Bir ksm bilgiye dayanr. yilii
buyurmak, ktl nehyetmek gibi. Bir ksmysa kalbi
dir; Hazreti Muhammedi ve sojmnu sevmek, sevenleri de
sevmek (tevell), sevmeyenleri ve sevmeyenleri sevenleri
sevmemek (teberr) gibi.
n. Mumell. Ahm satm, bor, rehin, vakf, hibe,
kadn almak, boamak v.s. gibi.
ni. Dn bir kusur veyahut su sonucunda ekilecek
mal, beden cezalar.
badetlerle muamelt ve cezalar, Cafer mezhebine
ait fkh kitaplarnda, btn teferruatiyle mevcut oldu
undan bunlar hakknda bilgi vermiyoruz.
Bunlara fr denmesi, inkr etmemek artiyle yap-
mayanlarm sulu olacaklarndan, fakat dinden kmaya
caklarndan dolaydr.
Soru 17 : fmmyyemn on iki imam kabul etmele
rine sebep nedir?
Hz. Peygamber, bu i, yni inananlarn ve mslman-
ln ycelii, insanlarn dzgn bir halde bulunuu srer
gider ve on iki kii, onlara halife olur; ilerini dzene so
kar, hepsi de Kureydendir buyurmutur (bu melJe se
kiz hadis vardr; Sahhu Mslim, st. Mat. mire - 1332.
VI, s. 3 - 4 ) Buhrdeki aym mealdeki hadisi, Knzl-
45
Hakaaik da almtr (II, s. 204) Tirmiznin Snen inde
ayn meldeki hadis, Ahmed b. Hanbelin Msned inde
olduu gibi bni Hacer de aym hadisi Savk da zikreder
ve Tabarnnin de aldm syler. Mstedreks-Sahhayn-
de, Hz. Peygamberin, kendisinden sonraki halifelerin, M-
s Peygamberin nakybleri saysnca oniki olacan bil
dirdii akredilir. Sejryid Sleyman- Belh, Yenbul-Me-
veddede, Ehlisnnet muhaddislerinden naklen bu mel
deki hadisi anarken, hepsinin de HnouUanndan olaca
n buyurduunu kaydeder (Fadill-Hamse, II, s. 23-
26).
Benden sonra hilfet otuz yldr; ondan sonra salta
nat balar mealinde nakledilen hadise dayanr (Cami, II.
s. 11), Eb-Bekrden balar ve mm Hasan da katarsak,
halifelerin says bete biter. Akla gelmiyecek zulm ve
ihanetleri yapan, dini hie sayan mmeyyeouUaryle Ab-
basoullarm sayarsak say, on ikijrl kat kat aar. Hadisi,
mmetten, zaman zaman, adalet sahibi on iki halife gele
cei yolunda yorumlamamz iinse, bir dellet yoktur
ve bu yorum, zoraki ve maksada dayanan bir yorum olur.
Kald ki mmiyye - sn - aeriyye, hazreti peygambere,
vasyleri sorulduu zaman Al, kardeim, vrisim, va-
sym, benden sonra da her inanann velsidir; sonra o
lum Haan, sonra Huseyn, sonra da Huseyn evldndan
dokuz kiidir; Kurn onlarladr, onlar Kurnla; onlai.
Havuz kysnda bana ulancayadek birbirlerinden asnrl-
mazlar buyurduunu, hatt onlar adlariyle sayduu
syler (Sultnul-Vzyn-i rz; ebh-y Rver, I X.
basm; Tehran - 1348 H. 1344 .H. Feridus-Smtajm, Ma-
nkb- Hrzem, Mankb- Ibni Magaazil, Fusll-M-
himme, Matlib, Tezkire-i Sbt b. Cevz, Meveddetl-Kur-
b v.s.den naklen Yenbul-Mevedde; s. 988 - 998).
Ayn zamanda Caferler, her imamn, kendisinden
sonraki imamn mmetini bildirdiine, on ikinci imamn
46
sa Mehd olup hayatta bulunduuna ve zuhur edeceine
inanrlar.
Som 18 : On iki imam ve on drt msm kimler
dir? Neden banlara msm denmektedir?
On iki imam, Hz. AJ, ondan sonra olu mm Hasar,
ondan sonra kardei tmm Huseyn ve onun soymdan ge
len dokuz kiidir. Bunlarn adlanm, doum ve vefat t
rihlerini srasiyle yazalm:
I. mm Aliyyl-Murtaz. mmiyye, Emrl-m-
minn lakabm ancak Al hakknda kullanr. Araplarda
det olduu gibi byk olunun adiyle ve Hasann babas
anlamna Ebl-Hasan knyesiyle anlr. Eb-Trb, yni
toprak babas da lkaplarmdandr. Hz. Peygamber in
amcalar Eb-Tlibin oludur. Anneleri, Hz. Peygamberin
dtirdnc atas Himin olu Esedin kz Ftmadr. Fil
yhnn otuzuncu senesi Recebinin on nc cuma gn
tanyeri aarrken Kbenin iinde domu (29.VII.599),
hicretin krknc yl Ramazan aymn on dokuzuncu gn
Abdrrahman b. Mlcem tarafndan bandan zehirli k
lla vurulmu, yirmi birinci gecesi veft etmitir (9.II.
661). Necef-i Erefte trbeleri bulunan yere defnedil-
mitir.
n. mm Haan b. Al. Lkaplar Mcteb ve Ze-
kdir. Babalar Al, anneleri Hz. Peygamberin kz Ft-
madr. Hicretin ikinci, yahut nc yh Ramazan aymn
on beinci gecesi domu (12.III, yahut l.ni.623, yahut
624) ismini Hz. Peygamber koymutur. Hicretin ellinci
jrh Saferinin yirmi dokuzuncu gn, Muviye tarafndan
kandrlan zevcesi Cade tarafndan zehirlenerek ehit
edilmitir (28.III.670). Knyeleri Eb-Muhammedtir. Me
dinede Bak mezarhmda medfundur.
47
m. mm Huseyn. Lkaplar Sbt ve ehddir. Baba
lar Al, anneleri Ftma'dr. Hicretin nc, yahut dr
dnc yl aban aynn nc gn Medinede domu
tur (19.1.625 yahut 8.1.626). Knyeleri Eb-Abdullahtr.
Hicretin altm birinci yl Muharreminin onuncu gn Ker-
belda ehit edilmitir (12.X.680). Kerbelda medfundu.
IV. mm Al. Lkaplar, ibadet edenlerin zneti ve
secde edenlerin efendisi anlamlarna gelen Ze3iTil-bidn
ve Seyyids-Scidndir. Babalan mm Huseyn, anneleri,
son ran hkmdar Yezdcrdn kz olan ve h-zenn
diye anlan ehribn'dur. Hicretin otuz sekizinci yh a
ban aynn beinci gn Medinede domutur (6.1.659).
Knyeleri Elb-Muhammed ve Ebl-Hasandr. Hicretin
doksan beinci yl Muharreminin yirmi ikinci gn Eme-
vlerden Himm buyruu e zehirlenerek ehit olmu
lardr (17.X.713). Medinede Bakde mm Hasann ya-
mnda medfundur.
V. imm Muhammedl-Bkr. Babalar mm Zey-
nl-bidn, anneleri, mm Hasann kz mm Abdul
lah Ftmadr; bu suretle baba ve ana tarafndan Hai-
mdir. Hicretin elli yedinci yl Saferinin nc gn Me
dinede domutur (16.XII.676). Knyeleri Eb-Cafer-
dir. Lkaplar, ilim ve hikmeti yaran, knhne varm
olan anlamna Bkrdr. Vefatlar hicretin 5^ on dr
dnc yl Zilhiccesinin yedinci gn Him tarafndan ze
hirlenmek suretiyledir (28.1.733). Medinede, Bakde, ba-
bai arnn yannda medfundur. Cafer mezhebinin esaslar
ve fkh, mm Muhammedle olu Sdkn rivayetlerine
dayanr.
VI. mm Caferus-Sdk. Babalar mm Muham-
medl-Bkr, anneleri Eb-Bekrin olu Muhammedin
olu Kaasmn kz mm Fervedir. Annelerinin anneleri
de E!b-Bekrin olu Abdrrahmann kz Esmdr. Do
48
umlar hicretin sekseninci yl Rabulevvelinin on yedin
ci gn Medinededir (23.V.995). Knyeleri Eb-Abdul-
lah, lkaplar Sdktr, Hicretin yz krk sekizinci yl Re
cebinin on beinci gn, Harun-r-Reidin emriyle zehir
lenerek Medinede veft etmilerdir (6.IX.765). Hicretin
seksen nc ylnda doduklar, yz krk sekizinci yh
evvalinde vefat ettikleri de rivyet edilmitir. Medinede
babalarnn yannda medfundur. Zamanlarndaki bir ok
bilginler, kendisinden faydalanmlardr.
VII. mm Msl-Kzm. Babalar mm Caferus-
Sdk, anneleri Hamde Htundur. Hicretin yz yirmi se
kizinci yl Saferinin yedinci gn Mekkeyle Medine ara
snda Ebv denen yerde domulardr (8.XI.745). Knye
leri Ebl-Hasan, lkaplar Kzm'dr. Harun-r-Reid,
mm Kzm bir yl kadar Basrada hapsettirmi, sonra
Badadta, hicretin yz seksen nc yl Recebinin al
tnc gn zehirleterek ehit ettirmitir (13.VIII.799); yz
seksen dokuzuncu jnhnda ve Recebin yirmi beinde ehit
edildii de rivyet edilmitir. Badatta Kzmeyn'de med
fundur.
VIII. mm Aliyyr-Rz. Babalar tmm Msl-K-
zm, anneleri Necime Hatundur. Hicretin yz krk seki
zinci yl Zilkadesinin on birinci gn Medinede dodular
(29.XII.765). Knyeleri Ebl-Hasan, lkaplar Rzdr.
Abbasoullarndan Memn, mm Rzay Iraka getirtti
ve hicretin iki yz birinci yl Ramazan aynn ikinci, ya
hut beinci gn kendisine velahd tyin etti (24, yahut
27.III.817). Bu i Abbasoullanna pek ar geldi; Mem-
nu halife tanmadlar, amcasnn olu brhimi halife
yaptlar. syan bjrmeye balad. Bunun zerine Me'-
mn, hicretin iki yz nc yl Saferinin on yedinci g
n mm Rzay zehirli nar erbetiyle, bir rivyette zm
le zehirleyerek ehit etti (24.Vin.818). Ayn yln ayn
49
ayun yirmi dokuzuncu gn ehit edildii de rivayet edi^
mitir. Ts ehrinde medfundurlar ki imdi o ehre Me-
hed denmektedir.
IX. mm Muhammedt-Taky. Babalar mam
Aliyyr-Rz, anneleri Hzrn Hatundur. Hicretin yz
doksan beinci yh Ramazan aymn on beinci gn Medi
nede dodular (11.IV.811). Aym john Recebinin onuncu
gn, Ramazan aymn on dokuzuncu gn doduu da
rivyet edilmitir. Knyeleri EbCafer, lkaplar Takyy
ve Cevddr. Hicretin iki yz yirminci yh ZiUsadesinin
son gn, Badatta, AbbasouUarndan Mstasm tara-
fmdan zehirletilerek ehit edildi (3.XI.835). Badatta, K-
zmeynde, atas mm Msmn yannda medfundur.
X. mm Aliyyn-Nakjry. Babalar mm Muham-
medt-Nakj^, anneleri Semne hatundur. Hicretin iki jma
on ikinci y Recebinin ikinci gn Medine civarnda bir
kyde dodular (27.IX.827). Knyeleri Ebl-Hasan, l
kaplar Nakyy ve Hddir. Hicretin iki yz elli drdnc
yh Recebinin nc gn, Abbasoullarmdan Mutezz
tarafndan zehirletilerek ehit edilmitir (28.VI.868). Sa-
mrda medfundur.
XI . mm Hascanl-Asker. Babalan mm Alijry-
n-Nakyy, anneleri Ssen Htundur. Hicretin iki yz otuz
sekizinci yh Rabulhrnn sekizinci gn Smirada
dodular (27.IX.852). Knyeleri Eb-Muhammed, lkap
lar Asker ve Zekdir. Hicretin iki yz altmmc yhnn
RablevveUnin sekizinci gn, Abbas oullarndan Mu-
temed tarafndan zehirletilerek ehit edildi (2.1.873). Sa-
mrda, babasnn yamnda medfundur.
XI I . mm Mehdi, Babalar mm Hasanl-Askeri,
anneleri Nercis Htundur. Hicretin iki jz eUi beinci yl
abannn on beinci cuma gecesi tanyeri aarrken do*
50
mutur (30.Vn.869). Knyeleri Ebl-Kaasm, lkaplar
Muntazar, Hccet, Shibz-zamn ve Mehddir. Babala
nma veftmdan som-a gizlemniler, birbiri ardnca, Sad
olu Osman, onun olu Eb-Cafer Muhammed, Rh olu
Huseyn, Smrl Muhammed olu Al, kendileriyle a
arasnda sefaret hizmetini grmlerdir. Son sefir olan Al,
yz yirmi sekiz yh abammn on beinde vefat etmi
(26.V.940), onun vefatndan sonra byk gizlilik devri
balamtr. I mmiyyeye gre Mehdi sadr ve son za
manda zuhur_edee^tfe.
On iki imam bunlardr. Hz. Muhammed'Ie kzlar F-
tma da bu on iki imama katrsa on drt olur ki On drt
Masm bunlardr.
XXXin. srenin 33. yetinde, ancak ve ancak Allah,
ey Ehlibeyt, sizden her eit pislii, suu gidermek ve sizi
tam bir temizlikle tertemiz bir hale getirmek diler bu-
jmrulmaktadr. yetin evvelinde Hz. Muhammedin zevce
lerine de hitap olduundan Ehlibeytin, Peygamberin zev
celeri olduunu syleyenler olmusa da Eb-Sadl-Hud-
r, Enes b. Mlik, Vile, Hz. Peygamberin zevceleri m-
m Selme ve ie, Cbir, Haan b. Al ve btn Ehlibeyt
imamlar, Ehlibeytten maksadn, Hz. Muhammed, Al, F-
tma, Haan ve Huseyn olduunda ittifak etmilerdir. Hz.
Muhammed, kendileri de dhil olmak zere, bunlar ab-
smn altna alm, Allahm, bunlardr Ehlibeytim; bunlar
dan pislii (suu, eytana uyma5^) gider ve bunlar ter
temiz et diye dua etmi, mm Selme, ya ben deyince, sen
hayra karsn buyurmutur.
L. srenin 21. yetinde, ve inananlarla soylarndan,
inanarak onlara uyanlar, soylarndan gelenlere katarz
ve yaptklarmn mkfatndan hi bir ey eksiltmeyiz; her
kes kazanema baldr buyurulduuna gre mm Hu-
seynin dokuz evld da bu yetteki ismet ve tahrete ka
51
tlmtr (Mecmaul-Beyan; Tehran - -1379, c. VIII, s. 356-
358; Tenkyhul-Makaal; I, s. 186 - 190, Hc eyh Abbs
Kummnin Envrl-Behijrye sinin Seyyid Muhammed
Suhf tarafndan farsaya tere. Zindegn-i Rehbern-
Islm, Tehran - 1375 H. v.s.)
leride grlecei gibi Alev - Bektailer, masum s
znn, Trkede erginlik ana girmemi ocuklara den
mesine aldanarak on drt masum u, on iki imamdan
ayr sanmlar ve on iki imamn, erginlik ana girmeden
ehit edilen ve bir ksm da uydurma olan on drt erkek
ocuunu on drt masum olarak kabul etmilerdir ki
bu, tamamiyle yanltr.
Soru 19 : mmiyyenin vakit namaz kldn
syleyenler var; ne dersiniz?
Bunu syleyenler, bilgisizliklerinden sylemektedir
ler.'Namaz be vakittir; bunda hi bir mezhebin ayn ve
mslmanlk hkmne aykr bir reyi olamaz. Ancak m-
miyye, leden sonra ikindinin, akamdan sonra da yats
nn klnabileceini, gne batncayadek, nce leyi, son
ra ikindiyi, gece yarsnadek de nce akam, sonra yats
y klmann caiz olduunu; imamlarn szlerine uyup ka
bul etmilerdirlv Fakat bu hkm, ne ianndr, ne de
imamlarn. Hz. Peygamberin, scak gnlerde, lenin, ha
va souyuncayadek geciktirilmesini, leden sonra da ikin
dinin klnabileceini buyurduunu Sahhu Mslimden an
lamaktayz. (st. Mat. mire - 1330, c. II, 107 - 111). Ay
rca yolculukta, leyle ikindinin, akamla yatsnn birbi
ri ardnca klnd (aym, s. 150 - 151), yolcu olmadklar
ve bir korku bulunmad halde de leyle ikindiyi, akam
la yatsy birbiri ardnca kldklar, yedi hadisle sabittir
(s. 151 - 153).
52
Bu, bir ruhsattr; ii gc olana kolaylk iindir; yal
nz Sahlhu Mslimde deil, Nesnin Snen inde ve
bni Hanbelin Msnedinde de bu hususta hadisler var
dr. Ehlisnnetten afi, Mliki ve Hanbel mezheplerinde
bu iki namaz cemetmek, hac, umre, sava gibi mbah
yolculuklarda caizdir. Yalmz Hanefler, bunu caiz bilme-
milerdir. Fakat ikindi vakti girmeden lenin klnabile
ceine gre onlar da, filen ve zaruret halinde leyle ikin
diyi cemetmi oluyorlar.
53
IV
ZEYDiYYE
BTRYYE, CRDYYE, SLEYMNYYE,
NAMYYE, ZEYDYYENIN MMiYYEDEN
AYRILDII NOKTALAR
Soru 20 : mniyyeden baka mezhebi var m
dr?
<yZeydIik ve smlilik de amn birer koludur. sn-
aeriyyenin drdnc imam ve Aliyy b. Huseyn Zeyrl-
bidnin (95 H. 713) olu Zeyde uyanlara Zeyd, bu mea-
hebe Zeydiyye denir. Bunlar Yemende toplanmlard^.
Mervan olu Abdl-Melikin olu Him halife olunca
Zeyd, Haim oullarna yaplan zulmleri anlatmak iin
ama gitmi, fakat hakaret grm; dvlm ve am
dan srlmt, ^feye dnnce kendisine uyanlarla
Emevlere kar ayaklanm, savata Kfelilerin ou,
kendisinden ayrlm, aimna gelen bir okla vurulup ehit
olmutu (121 H. 739). ehadetinde krk iki yandayd.
Kendisine uyanlar, cesedi , dmanlarmn bulamamalar
iin nehrin iine gmmler, fakat dmanlar bulup -
krmisl^ye Hiiam!m nlQiBak~daraacna
aslm, drt yl ash kalmt. Abdl-Melik olu Yezdin
olu VMdTinfelirmakamna gelince 126 hicride (743)
54
Itupkuru bir hale gelmi olan cesedim yaktrp kln sa-
Turttu.)
I^Zeydin olu Yahya da Veld zamannda, ayn trihte
ayakland; 125 hicride (743) Grgnda ehit edildi. Ba
"bedeninden ayrlp ama gnderildi; bedeni Grgn kale
sinin kapsna asld. Sonunda Eb-Mslim tarafndan Gr-
gn ahmnca defnedildi| (Tenkyh, I I I, s. 316).
Zeyd b. Al, immiyye kaynaklarna gre imam ol
duunu iddia ederek, yahut Emevleri altederse imamet
makamna gelmeyi kurarak harekete gememitir. O,
imam CaferusSdka u3Tttutu (ayn, I, s. 466-470).
Zeydiyye kollan:
Butriyye.
lk Zeydilere Butriyye, yahut Bitriy^ denir, tmm
Muhammedl-Bkr (114 H. 733), Zeyd'in Emevflere kar
durmak fikrinde bulunduunu dus^nu, kendisini bun
dan menetmek istemiti. Zeyde ilk uyanlardan Kesrn-
Nevv Haan b. Salih, Slim b. Eb-Hafsa, Hakem b. tey-
be, Selme b. Kheyl ve Ebil-Mikdm Sabit, nce halk Hz.
Alnin vilyetini ikrra davet ederlerken, sonradan ilk
iki halifenin, yni Eb-Bekr ve merin de halifeliklerini
kabul etmilerdi. Zeydilerden Sadolu Mugyramn lakab
bter olduundan bunlara Butriyye dendiim syle
yenler olduu gibi Eb-Bekr ve merin dmanlarndan
teberr ettikleri ve bu iki halifenin hilfetini de kabul et
tikleri iin Zeydin bunlara, Ftmadan m aynldmz?
imizi noksan braktnz, Allah s2n sonunuzu kessin, de
diinden bunlara, Kesilenler, ayrlanlar dendiini ve
Tebriyye diye de amldklar rivayet edilmitir) (Aym, n,
s. 85).\ ^^ca Zeydin, Eb-Bekr ve mer hakknda kt
sz sylemediini duyanlarn Zeyd'den ayrldklar, Zey-
din onlara, bizi rafzettiniz, yni terkettiniz demesi zerine
55
iann, terkedenler anlamna Rfza, Ravfz diye anl
d da rivyetler arasndadr^(Ebl-Hasan Aliyy b. I b-
mlil-Ear ): Makaaltl-slmiyyn ve Ihtilful-Mu-
salln; H. Ritter basm; st. Devlet Mat. 1929; s. 65).
Crdiyye.
Zeydilerin bir frkasna da bu ad verilmitir. Bunlar,
Srhb denen Ziyd b. Munzir Ebl-Crda uymulardr;
mezheplerine Srhbij^e de denir.Srhbun, denizlerde
bulunan kr bir eytan olduu rivayet edilmi, Ziyd da
kr olduu ve inanlarndaki ktlkler yznden mm
Muhammedl-Bkr tarafndan bu adla anlm, yalnz
ba gznn deil, can gznn de kr olduu bildirilmi
tir/ (Tenkyh, I, s. 459 - 460) . Yukarda adn andmz
Hasian b. Slih hicr 168 de (784) lmtr; 154 te (770-
771) ldi. n syleyenler de olmutur; Zeydiyyenin fa-
kyhlerindendi ( tbni Nedimden ve Rical kitaplarndan
naklen Tcnkyh; I, s. 285). Slim b. Ebi-Hafsa 137 de
(754) lmtr. mm Caferus-Sdk, inanlar yznden
bu adama lanet etmitir (ayn, s. 3 - 4). Hakem, 114 te
(732), yahut 115 (733) te lmtr; bu zat hakknda da
aym sebepler yznden mm Muhammedl-Bkrm en-
mesi vardr (s. 258 - 259). Selme, 121 Muharreminde l
mtr (738 sonu). EbI-Mikdmn hal tercemesi pek
belJi deildir, (s. 194). mm Caferus-Sdkla ada
olan ve 100 hicride (718) Basrada len Hrn b. Sa'd^
yahut Sad de mm Cafere kardr (III, s. 284). Kesu -
n-Nevv da bunlardandr.
^^rder, Hz. Pej^gamberin, Alyi mm olarak bil
dirdiinde, ondan sonra da mam Haan ve Hseyn in
imam olduunda birleirler^ Zeyd ve olu Yahyann eha-
detinden sonra Abbasoullarnn ilk zamanlarnda kym
edip 145 Zilkadesinde (763) Mansur tarafndan gnderi
len orduya yenilen ve ehit den Nefs-i Zekiyye diye an-
56
lan imm Haan olu Hasanm olu Abdullah olu Mr-
hammedin imam olduuna inanrlar. Bu zatm lmediini,
Mehd olduunu, zuhur edeceini syleyenler olduu gibi
ayn ylda ehit edilen kardei brahimin Mehd olduuna
inananlar da vardr (Tenkyh, I I I, s. 140 - 143; I, s. 24;
Makaalt, s. 67, 83).
Zeydlerden, Mugyraya uyanlar, Nefs-i Zekiyyeyi.
son imam tamrlar. Mugjnray imam tamyanlar olduu gi
bi tensuha inanmak suretiyle btnleenleri de vard^
Sleymniyye.
<^Zeydlerin Sleyman b. Cerre uyanlarna Sleyma-
niyye denmitir. Bunlar, imamn meveretle tyin edile
ceini ve iki temiz kiinin kabliyle eran kabul edilmesi
gerektiini sylerler ve Eb-BekrIe merin immetini
de bu suretle kabul etmi olurlar^Sleyman, Eb-Bekr
ve mere beyatin hata olduunu, fakat bu yzden onla
rn ktlenemiyeceini, ancak mmetin, onlar imam ka
bul etmekle daha uygun ve yerinde olan terkettiklerini
sylerdi. Bu zat, mm Muhammedl-Bkrn immetini
kabul ettii halde sonra Zeyd olmutu (Eb-Muhammed'il-
Hasan b. Msn-Nevbaht: Fraku-a, s. 9, 64 ve 66;
Makaalt, s. 68. Tenkyhte III. c. te Him b. Hakem
maddesine ve I I I. blmn 85 ve 129. s. lerine b.).
Baka blkler.
Zeydiyyenin Namiyye, Yakuubiyye denen blkle
ri de vardr. Namiyye, immet h*susunda, Sleymniyye-
nin fikrini kabul eder. Yalnz bu frka ve Crdlery Hz.
Osmann ve Alye kar duranlarn kfir olduklar inan-
cm gttnden Ehlisnnet, bunlarn kfrne hkmet
mitir. Yakuubiyye, lmden sonra tekrar dnyaya geli
inancn inkr eder/ (Makaalt, s. 68 - 69).

57
(Zeydiyyenin mmiyyeden a5^m noktas, Eb-Bekr-
le merin halifeliini ve Hz. Ftma evldndan klla
kym edenin imametini kab etmesidir.
Zeydlerin bir ksm, Allah sfatlarn, ztnn ne ayn,
ne de gayri olarak kabul eder. Bir blyse Allahn, bi
len, duyan, gren olmakla beraber bilmenin, du5mann,
grmenin, bundan tamamiyle ayr olduunu syleri
l^man onlarca bilmek, tanmak, ikrr edip yaplmama,-
s gereken eylerden ekinmektir. Yaplmamas gereken
eyleri yapmak, nimete kar kfranda bulunmaktr, fa
kat irk deildir. Byk sular yapanlarn cehennem
de ebed olarak kalacaklarm kabul ederler)'
Allahn zulmetmeye gc yetip yetmiyecei de tart
lan' konulardan biridir. Sleyman b. Cerre uyanlar, Al-
lajhn zulmedemiyecei syfeHgniy^ei gibi etndyecei de
s^enemez:~cnkii Allah, fiflasen zulmetmez ve valari~soy-
lemez; kendisi, bu hususta bir ey sylemedii iin^y-
lenmemi br~ey stnd^urniFTa abesr~derler. Bir
ksmysa Allahn, zulme de gc yeter, fakat zulm etmez
der.
(^Kulun yapt iler, bazlarna gre Allah tarafndan
yaratlr; bazsna greyse bunlar kul yapar. Kulun bir
ey yapabilme gc, o i yaplrken zuhur eder; bazlar
na greyse o iten nce de onu yapmaya gc vardr; bu
g, o i yaplrken grnr.\ | ^
Zeydiyyenin bir ksm, hkmlerde rey ve itihad
caiz grm, bir ksm caiz grmemitir./ Btn Zevdler,
Hz. Peygamberden sonra Alnin en stn oduunda^^^-
gamber*den"snr aT ^d:an^ hiy; bir kmsemn^Tll^ma-
dnda birleirler; hepsi de Alnin hakem kabul etmekle
Mslmanlarn iyiliini ama edindiini, doru harekette
bulunduunu, ona kar durmamn zulm olduunu, ada
58
let sahibi olmayan emre kar durmann, kuvvetle onu
yok edip gerei meydana karmann gerektiini syle
mi, adaleti olmayan imamn arkasnda namazn caiz ol
madna inanmtrJKMakaalt, I, s. 70 - 75).
Allahn sfatlar ve kulun yapt iler bahsinde Zey-
dler, Muteziieye yaklamakta, Eb-Bekr ve merin hi
lfetini kabul etmeleri ve bir ksmmn, itihad reddetmesi
bakmndan Ehlisnnetle birlemede, Alyi, Hz. Peygam-
berden sonra en 'stn tannnalar, ona kar duranlar
kabul etmemeleri, immn dil ohnasm art komalar
bakmndan iadan saylmakta, byk su ileyenlerin
cehennemde ebed kalacaklar inancnda da Hariclere yak
lamadadrlar. Bu mezhep, a, EhUsnnet, Mutezile ve
Haric mezheplerinin ortasnda, fr bakmndan Ehli-
snnete yakn bir mezheptir. Zeydler, Trkiyede yoktur;
Yemen lkesinde bulunmaktadrlar. Zeyde nisbet edilen
El-Mecm kitabnda slm hukukunun btn mesele
lerinden bahsedilmektedir.
Zeydiyyeden baka, bugn mensuplar kalmayan Af-
tahiyye de a mn bir koludur. Bunlar, mm Sdkn,
Ismlden sonra en byk olu olan ve Abdullahl-Af-
taha uyanlardr. Abdullah, babasndan yetmi gn soma
vefat etmitir; olu olmamtr^Kendisi, mm Sdktan
sonra mm Msl-Kzm'n immetini kabul etmitir;
kabri, Bstmda Al b. Is b. demil-Bstmnin kabri
civarndadr. Aftah, ba, yahut burnu yass anlamna ge
lir. Abdullahn da ba, yahut ayaklar yass olduundan
bu lkapla anlmtrAftahler, on iki imamn immetini
kabul etmiler ve Cafer mezhebine uyup ortadan kay
bolmulardr )(Tenkyh, I, s. 193 - 194, Bunlardan gelen
rivayetlerin kabul edilip edilmiyecei hakkmda da ayn
s. lere b. Fraku-a, s. 77 - 78 ve 77. s. deki 4. not).
59
SMLIYYE ve BLKLER
Soru 21 : smllik hakknda bilgi verir misiniz?
sml, Isn-aerlerin altnc imm Caferus-Sd-
kn oludur. Medinede domutur, kardelerinin en b
ydr. mam Cafer, smaili pek severdi. Rical kitap
larnda smailin vlmesi ve yerilmesi hakknda birbirini
tutmayan haberler varsa da yerilro.esine ait haberlerin za
yf olduunda ittifak edilmitir. Hicr 133 te (750) vefat
eden smailin lmne, imam Sdk pek zlm, cenaze
sinde bulunmu, tabutu birka kere yere koydurup kefe
ninin st tarafm aarak yzne bakm, bylece de onun
ldn cenazede bulunanlara gstermitir.
(Medinede Bak mezarlna gmlen Ismil'in imam
olaca, babas tarafndan bildirilmi, fakat sonradan Al
lah dilediini bozar, dilediini tesbit eder ve kitabn (tak
dirin) asl, esas, onun katindadr yeti hkmnce (XIII,
39) bu takdir deitirilmitir diyenler olmutur)-(*); fa
kat bunu, smailin, imam Sdkn duasiyle iki kere l-
V
(#) Buna Bed denir. Bu inanc, Allah hilmivord, Hnnr.-
bildi ve bu yzden takdirini deitirdi eklinde yorunalayanlarm
yfmln, tarnSniyle yanltr. Bed, bir hkmn, baka bir h-
60
drlraekten kurtulduu eklinde yorumlayanlar da var
dr (Fraku-a, s. 67 - 68 ve ayn s. lerdeki notlar; Ten-
kyh, I, s. 131-132).
VsHiilin immetini kabul edenlere smliyye den
dii gibi bunlar, yedi imam kabul ettikleri iin yedililer
anlamna Sebiyy^ diye de anlrlar. smailin lmedii
ne, Mehd olduuna, son zamanda zuhur edeceine inanan
lar olduu gibi imam Sdkm, smail adna imamette bu
lunduunu, altnc imamn, Muhammedl-Bkrdan son
ra smail olup smailden sonra yedinci imamn, smailin
olu Muhammed olduunu, zuhur edecek Mehdnin Mu-
hammed bulunduunu syleyenler de vardrlmam Ca
ferin lmediine inananlara Nvsiyye, smailin ve o
lunun imamlna inananlara ismliyye denmitir. s
mailin olu Muhammed, Harun-r-Reide, bir lkede iki
imam olur mu; hem Ms zekt toplamakta, hem sen top
luyor sun demi, mm Msl-Kzmn Badada getiri
lip hapsedilmesine sebep olmutur (Fraku-a, s. 68 ve
aym s.deki not). mam Sdkn hayatnda Ismlin, onun
vefatndan sonra da olu Muhammedin imamlna ina
nanlar, Abbasolu Abdullahn olu Alnin olu sm-
ilin, klesi olan Mbrek adl birisine uyduklarndan M-
brekiyye diye anlmlardr (ayn, s. 68 - 69, Tenkyh,
III, ikinci blm, s. 52).
Zaman zaman Yemen, Bahreyn, Suriye, Msr illerine
kmle neshi, yahut K urn- Mecdle ve Hz. Muhammedin er-
atiyle dier kitaplarn ve eratlarm neshi gibidir. Takdir edilen
herhangi bir eyin, baka bir ekle dnmesi de takdir edilmitir vc
Allah, bir maslahat dolaysiyle, yukarda zikredilen yette bildi
rildii gibi bunu yapar ve yapmaya da gc yeter (eyh Saduk Eb-
Cafer Muhammed b. Aliyy b. il-Huseyn b. Ms b. Bbveyhil-
Kumm; Risletun f l -I tikaadt; Tabasmas; I ran - 13 7; s. 78-
79).
61
yaylan, Msrda Ftmiyye devletini kuran, Elemtta,
grnte Ftrmlere tbi bir devlet tekil eden ve bugn
Hindistanda temerkz edip mezhep reisine/ Aahan di
yen Ismliler, namaz klmakta, oru tutmaita, hacca ve
Necefte, Kerbelda Al ve Huseyni ziyarete gitmekte
dirler. Bu bakmdan bunlar Mslmanlktan dgarda gr
meye imkn yoktur.yAneak bu mezhep, daha ziyade btm
bir karaktere sahip olduu iin slm inancn tayan s-
mllerden baka kollarn, Btmlikten ve Btnlerden
bahsederken anlatacaz.
zahlarmzda trih bir seyir gtmemiz gerektiin
den imdi Hariclere gememiz icb etmektedir.
62
HARlClLK
IKII, BLKLER, NANLARI, EBDiLER
Soru 22 : Haric ne demektir ve Hriclik nedir?
Hric, darda bulunan anlamna gelir; bu szn
oulu Havrie tir. Hicretin sekizinci ylnda, Huneyn
savandan sonra Hz. Peygamber, ganimetleri letirirken
Temm boyundan Zl-Huvaysra denen Harkus b. Z-
hejrr, ey Allah elisi, adalete riayet et demiti. Hz. Pey
gamber, ben de adalete riayet etmezsem kim eder buyur
mu, mer, bu adamn boynunu vurmak iin izin isteyin
ce de, brak demiti, onun ylesine arkadalar vardr ki
sizin namazlarnz, orularnz, onlarn namazlarna, oru
larna gre nemsiz saylr; Kuran okurlar, fakat anla-
miyle amel etmezler; ok yaydan kar gibi dinden kar
lar; ilerinde, baldrnda (bir rivayette omuzunda) kadn
memesi gibi bir ur bulunan biri vardr; insanlarn en ha
sarlsna ve ona uyanlara kar karlar (Sahhu Buhr
de, Bedl-halk blmnn Peygamberlik almetleri ks
mndan, Nesnin Hasisinden, Sahhu Mslim in Ki-
tabz-Zekt ndan, Eb-Dvdun Snen inden, Ibi
Hanbelin Msnedinden ve dier hadis kitaplanndan
naklen Fadill-Hamse II, Necef-1384, s. 400 ve de-
VI
63
vm. Harkus iin Tenkyh e b. I, s. 261). Bu hadise
uyulup onlara Havric ad verilmitir.
(3u mezhep te imamet dolaysiyle km bir mezhep
tir. Ancak knda taassup ve bilgisizlik, siyaseti let
edinmitir. Bunlara, hadisteki szden alnarak, oktan yay
gibi frlayanlar, Allahn hkmnden baka bir hkm ta
nmayanlar, mslmanlarla savaanlar anlamlarna, M-
rka, Muhakkime, Nsbiyye ve Nvsb de denmitir."'
Sffn savanda Muviye ordusu, Amr b. sn dze
niyle mzraklara Kuranlar balayp, Allah iin rakllar,
Allah iin ocuklara, kadnlara acyn; bu, sizin de uydu
unuz, bizim de uyduumuz Allah kitab diye Al ordu
suna uzattklar vakit, Alnin srarna ramen onu, Allah
kitabna gre bir hkm vermeye zorlayanlar, Alnin, iki
taraftan da birer kii atanarak, Kurann hkmne gre
bir hkme varlmasn kabul ettiim duyunca, hele bu
hkm, Alnin halifelikten ekilmesi ve Muviyenin hali
fe olmas eklinde tecelli edince bunu kabul etmemilerdi.
Hakem kabul edilir edilmez, Yezd b. sim adnda
biri, ortaya frlayp Al tarafndan birini, Muviye tara
fndan da birini ldrm, ikisinin de hkmn kabul et
mediini sylemiti. sim ldrlm, fakat bu fikri g
denler, ordudan ayrlmaya balamlard. Hz. Al Kfeye
dndkten sonra ayrlanlar olmu, bunlar. Kfe civarnda
Harr denen yerde toplanmlard. Bu yzden bunlara
Harrij^e diyenler de olmutur. Allah rzsna canla
rn sattklarn sylediklerinden bu anlama gelen url
adim da almlard.
Hatb-i Baddnin Trhu Badd nda ansrdan
Eb-Katdenin Hz. ieye, Nehrevanda Hriclerle sa
vatklarm, oniki bin kiinin, hkm ancak Allahndr
dediklerini, Kuran okuduklar halde Osman, Alyi, Mu-
64
viyeyi ve ieyi kfir tamdklann, Alnin, hkm an
cak Allahndr demelerine karhk, doru bir sz ama
bununla btl murat ediyorlar buyurduunu, Hz. Pey-
gamberin, yukardaki hadisini de anarak bildirdiini,
omuzunda kadn memesine benzeyen ur bulunan adamn,
bunlardan ldrlenler arasnda bulunduunu anlattna
gre Hariclerle ilk savan, Cemel savandan nce oldu
una da hkmedilebilir (Fadil-l-Hamse, II, Trihu
Badd n I. cildinin 159. s. inden naklen; s. 406 - 407).
Savata Hariclerin ba Abdullah b. il-Kevvd. bn
Nedimin bu zat, Hz. Alnin asndan gstermesi yanlg-
tr (Tenkyh, n, s. 304). Kumandanlar ebs b. Rb adn
da biriydi. Bu adam, slm olduktan sonra yalanc pey
gamber Secha u3rmu, onun mezzini olmu, sonra tek
rar slm dinine girmi, sonra Al tarafna gemi,
ondan sonra tvbe etmi, daha sonra mm Huseynle sa
vaan Yezd ordusuna katlm, Kerbel faciasndan son
ra, Muhtrla Kerbelmn cn almak isteyenlere katl
m, hicretin sekseninci yhnda (699) lmtr (Tenkyh,
n, s. 80). Savata Haricler, sonra Abdullah b. Vehbir'
Rsibye uymulard. Bu zatn, Al tarafna getii de
rivyet edilmitir (ayn, s. 222 - 223; Makaalt, I, s. 129-
130), Alnin, bunlardan baka Haric reisleriyle savat
da rivyetler arasndadr (Makaalt, I, s. 130 - 131).
Har i c ler i n heJ li bah blkler i :
Azr dk yl er :
Nehrevan savandan, Abdrrahmn b. Mlcemin Hz.
Alyi ehid etmesinden, Emev saltanatnn balamasn
dan sonra da Hric isyanlar srm, hicr 65 te (684)
Ehvazda Azrakolu Nfi ba kaldrm, savata ldrl
mekle beraber Haricler baar kazanmlar, fakat baar
lar pek az srmtr. Nfie uyanlara Azrka.- Azra-
65
kyler denmitir (tslm Ansiklopedisi ne bak. Cz. 41,
st. 1949; s. 232 - 236; Cz. 33. st. 1947, s. 443; Cz. 60
st. 1953; s. 422 - 423). Azrakyler, bir aralk bir hayli kuv
vetlenmiler, hatt halifek iddiasma kadar ii ileri g
trmler, fakat hicr 78 - 79 da (698) iyice ezilmiler
bundan sonraki isyanlar bu kadar mull olmamtr.
O^Azrakylere gre Hz. Al, Osman, Talha, Zbeyr, Ab~
basolu Abdullah, ie ve bunlara uyanlar kfir olduk
lar gibi savata kendilerine katlmayanlar da kfirdir;
bunlarn oluk ocuklarmn ldrlmesi helaldir. Mrik
lerin ocuklar da cehennemliktir. Szde ve ite, mezhebini
gizlemek caiz deildir. Kendilerinden olmak artiyle, em-
rin buyruuna, haksz da olsa itaat gerektir. Byk su
lar ileyenler, dinden karlar. Hrszhk edenin, ald
ey deersiz bile olsa, eli kesilir. Allah, peygamberliinden
nce kfir olan, yahut peygamberliinden sonra kfir ola^
can bildii kiiyi, peygamber olarak gnderebilir; fakat
peygamberlerin, kk, byk bir su ileyeceini syle
mek kfrdr? ti
'Necdete uyanl ar (Necedt):
Haricilik, usul, fru tesbit edilmi bir mezhep oa-
rak kalmamtr, ^esel Nfiin, kendilerine uymayp sa
vaa katlmayanlar kfir saymasna karlk, bu reyi ka
bul etmeyip bilgisizlik yznden sa.vaa katlmayanlarn
kfir saylmayacam, bjiik su ileyenlerin, bu suu i
lemekte srar etmedikleri takdirde mslman olduklarm,
fakat kk su ilemekte bile srar edenlerin mrik ol
duklarm syleyenler olmutur ki bunlar, mirolu Nec
det adl birisine uymular, sonra bunlar da blk blk
ayrlmlardr.^
br hiMkler:
66
br blkler iinde, insanlarn, yaptklar ileri, ira
de ve ihtiyarlariyle yaptklarm kabul edip Mutezileye
uyanlar, bunun aksine inananlar, sava olmadka kbleye
ynelip namaz klan mslmanlann maUarn, canlarn
haram bilenleri, hatt kendilerine katlmayanlarn, slma
bal kaldklar takdirde dman saylmayacam, kfir
bile olsa esirin, kul olamayacam, ganimetin hell sayl
mayacam syleyenleri, kzlann, oullarn kzlarn alma
y caiz bilenleri, XII. srenin (Ysuf sresi) Kurandan
olmadm iddia edenleri vardr.
Sufr l er:
Ziyd b. Asfara uyup Sufriyye_ve_Ziydiyye diye
anlan VHricler, kendilerine uyan, fakat savaa katlma
yan mslmanlar kfir saymazlar; mriklerin ocukla
rnn, ebed olarak cehennemde kalacam kabul etmezler.
Takyyejri, yni mezhebi gizlemeyi, szle caiz bilirler, amel
le caiz salmazlar. Cezas, bu dnyada grlecek sulan
ileyenlerin kfir ve mrik olmayacaklarm, fakat cezas
tyin edilmemi sular ileyenlerin, mesel namaz klma
yanlarn kfir olacaklarm kabul ederler. Onlarca eytana
uymak ta puta tapmak gibi irktir; nimeti inkr etmek
de, AUah inkr etmek gibi kfrdr)
(Hz. Alj ehid eden bni Mlceme, Tertemiz olan
ve Allahtan ekinen kiinin. Ar sahibi Allahn rzhm
kazanmak iin vurduu o vuru, ne de gzel bir vurutur;
yaratlmlarn, mizanda sevab en ar geleni sayar, onu
anarm, verim ben ktasiyle bir vg yazan Imrn b.
Httn, bu taifedendi^ (nayetl-Emr Terceme-i El-Ga-
dr, n, Tehran - 1381, s. 261) ve Buhr, Ehlibeyt man
larndan, hatt kendisiyle ada bulunan Al soyundan
hadis rivyet etmedii halde bu adam, rvleri arasna
almtr (El-FusVl-Mhimme, 3. basm, s. 168). Azar-
67
ka, Necedt ve Ebdyyeden baka Hrici blkleri, Suf-
riyyeden ayrlmtr (Makaalt, I, s. 101).
EhdMer:
Hicretin II. yzylnn sonlarna doru (VIII) Hn-
clik, Sufrlerle Abdullah b. Ebd adl birisine uyduklar
iin Ebdler denen blk tarafndan Afrikaya girmi,
Berberler arasnda yaylmaya balamtr. III. yzylda
(IX) Ftmler kuvvetlenince Haricler, Cezayir ve Tunus
lleriyle Cerbe adasna gemilerdir. Bugn Haricler
den, yalnz Ebdler kalmtr. Bunlar, Umanda Libya ve
Madagaskarda, Afrikann kuzey blgeleriyle Cerbe ada
snda yerlemilerdir. Ebdler ve bir okuyu tarzna g
re bdler, nce Sufrlerle, sonra Abbasoullariyle ve F-
tmlerle savamlardr.
Kurduklar Uman imaml zamanmza kadar sr
mtr. amzn balarnda, 1908 de Merutiyet iln
edilince, bunlardan Sleymnl-Brn, Millet Meclisine
mebus olarak seilmi, Trablusgarp savann balarnda
Trablusa vali atanm, ilk dnya savanda Trablus cum
huriyetini kurmu, 1919 da bu cumhuriyet, talyanlr ta
rafndan tannm, fakat Trablusun istilssndan sonra
1921 de trihe karmtr. Ebdler, Hariclie ait birok
metinler de bastrmlar, bylece istirak lemi de Haric
leri tanmtr.
jj^bdler, kendilerinden olmayan, fakat kbleye yne
lip namaz klan mslmanlan mrik saymazlar; fakat
kfir bilirler ve bu yzden de onlardan kz almay kabul
ederler; miraslarn hell sayarlar; sava halinde silhla
r, srleri hell, baka mallar haramdr derler. Bjik
gnah ileyenler, Allahn varlm, birliim tamsalar bile,
onlarca mmin deildir. Kullarn yaptklar iler, Allah
tarafndan halk edilir; kul, deta o ii yapan bir aratr.^
68
Mriklerin ocukliar hakknda bir fikir yrtmezler (bil
hassa bu bahis iin slm Ansiklopedisine; cz. 29, st.
1945, Ebdler mad. s. 1 - 2, cz. 41, st. 1949, cz. 29, st.
1945 s. 1 - 2 Haricler ve Do. Dr. Yaar Kutluayn Ta
rihte ve gnmzde slm Mezhepleri adh kitabna b.
Konya, Seluk Yaynlar; 1968, s. 83-101; notlar; 44-65, s.
168 - 175).
Soru 23 : Haricleri Mslman sayabilir miyiz?
Senetleri doru, rvleri inamlr kiiler olan ve hem
Ehlisnnet, hem a tarafndan kabul edilen hadislerde,
Allahn birliine inanan, kbleye dnp namaz klan, kes
tiimizi yiyen, oru tutan kiinin mslman; Allaha, me
leklerine, peygamberlie ve peygamberlere, hiret gnne
inanan, mmin saylmtr. Bir mslmana kfir diyen,
Islm hkmnce, kendisi kfir olur. Hatt sahbeden bi
rini sven kii bile, bunu, bilgisizliinden yapyorsa ma
zur saylr; kendisine deliller getirildikten sonra da bunda,
inat etmemek artiyle srar ederse, zina eden, hrszlkta
bulunan gibi ktlkte bulunmu olur; ancak inat ederse
kfir olur. Hogrrl bu kadar geni olan bir dinde,
birisine rastgele kfir demek, ancak bilgisizhin, taassu
bun bir deliU olabilir. Kald ki Hariclerin her birinin teker
teker inanlarm da bilmemize imkn yoktur. Bu bakm
dan Ehl-i Kble hakknda dilimizi korumamz, onlarn
ilerindeki inanlar yznden haklarndaki hkm Allaha
brakmamz gerektir (bu hususta etrafl ve geni bilgi al
mak, hadisleri renmek isteyen, El-Fusirl-Mhimme
nin 2 - 6 fasllarna baksn; s. 8 - 38).
69
vn
MUTEZLE ve CEBERIYYE
AYRILDIKLARI ESASLAR: TEVHD, ADALET.
MUTEZLENN KOLLARI
Soru 24 : Mslmankta bunlardan baka esas mez
hepler var mdr?
Evet, vardr ve bunlarn en nemlilerinden ikisi, Ceb-
riyye (Ceberiyye) ve Mutezile mezhepleridir. Mutezile,
ayrlmak anlamna gelen itizl sznden remedir ve ay-
rlanlarm yolu demektir; bu yolu tutana Mutezil derler.
JVIutezile, ilk bakta, Yunan felsefesinin Islama tesi
rinden sonra ve rasyonal bir dnceyle, bilhassa kader
ve adalet meselelerinden domu, siyasetle ilgisi olmayan
bir mezhep gibi grnrse de iyice incelenince bunda da.
siyasetin rol olduu anlalr.^
Emevler, li Rasle (Peygamber soyuna) yaptklar
zulmler yznden peygamber soyuna mensup olanlar ve
onlar gibi Emevlerin zulmne urayan, bu yzden de pey
gamber soyuna taraftar olan mevl (Arap olmayanlar),
iddetle Emevlerin aleyhindeydiler. *Bu yzden Emevler,
ini sebepleri bilinmeden, tefsir edilmeden, anlam tam
aklanmadan, daha dorusu bu yorumlarn yaplmamas
istenen kadere ait yetlerle, yaptklar ileri Allahn tak-
70
dirine havale etmeyi, en kar yol buluyorlard; bu, on
larca bir kurtulutu (*). Ubeydullah b. Ziyd, Kerbel
faciasndan sonra Hz. Alnin kz Zeynebe, grdn m,
Allah senin Ehlibeytine ne yapt demi; mm Al Zeynl-
bidini, Huseynin byk olu Al sanp meclisinde bulu
nanlara, Al yi Allah ldrmedi mi diye sormutu) (Abdr-
Razzaak: Maktell-Huseyn, Necef-i Eref - 1376 H. 1956,
s. 391 - 392). Ye2d de amda ayn inanc belirten szler
sylemiti (aym, s. 419).
(Kulun yapt her ii, Allahn yaptrd, her eyin
kadere bal ol duu, kulunsa yaplan ite ancak bir ara
tan ibaret bulunduu inancnn yaylnda, meyyeoul-
laryle Abbasoullarnm Al soyuna yaptklar zulmlerin,
dinin esaslarna kar gsterdikleri ilgisizliin byk bir
tesiri olmutur. Bu inanc temsil eden sisteme Cebriyye-
Ceberiyye, inanc benimseyenlere de Cebr denir.) (Bu
inancn tam zdd, kulda, emir ve nehiyleri yapmak iin bir
irade ve ihtiyar olduuna, kulun yapt ileri, Allahn
yaptrmadna inanmaktr. Bu inanca Ehlisnnet, Ka
deri j^e demitir; a ise, kadere inandklar iin Cebe~
riyyeye bu ad vermitir ki bu, her halde daha dorudur^
(Sefnetl-Bhr, II, s. 409 - 410).
Ceberiyyenin ilk mmessili 128 de (745 - 746), Ho
rasandaki ayaklanmalar srasnda ldrlen Safvnolu
Cehm olarak kabul edilir (Ceberiyye ve Cehm iin Islm
Ansiklopedisi ne baknz; cz. 21; st. 1944, s. 47, 38-39).
P)Sizi de Allah yaratt, yaptklanmz da yeti gibi (XXXVII,
96); oysa ki bu sz, brahim peygamber tarafmdan, putlar krl
dktan sonra onlara tapanlara, Demiti ki: yontup yaptnz ey
lere mi kuUuk ediyorsunuz? Sizi de Allah yaratt, yaptklarnza
da yni tatan, a:agtan yaptnz putlarn talarm, aalarn
da melindedir ve anlam, bir nceki yetle tamamlanr (ayn, 95).
71
Bu mezhebe gre Allahta sfat tanmak, onu insana bert-
zetmektir; bu bakmdan onu ancak yaratan, dirilten, l
dren, yapan gibi sfatlarla vebiliriz. Yaratjgjuher-^eyin
bir sonu olduuna gre cennet ve cehennem de fnidir)
(Makaalt, s. 279 - 280; ehrisHnK KittTDr-leli ven
Nihal, W. Cureton basm, Leipzig - 1923, s. 60 - 61 ve
dier kitaplar).
( Ceberiyyenin tam karsnda Mutezile vardr; bun
lara Mufavvza da denir. Bu sz, bir ii, birisine havale
etmek anlamn gelen Arapa tafvz sznden reme
dir. Osmann ehadetinden sonra Al halife olunca saha
beden Sad b. Eb-Vakkaas, Abdullah b. mer, Muham-
med b. Mesleme ve sme b. Zeyd, Alden ayrldlar;
onunla sava caiz grmedikleri gibi ona uyup kar ta
rafla sava da doru bulmadlar. lk olan Mutezile bun
lara dendi. Sffnde Al tarafnda bulunan Temm boyun
dan Ahnef b. Kaysn da, din ynnden deil de malndan,
camndan olmak kaygsyle Hakemeyn olayndan sonra
Alden ayrldm rivayet edenler vard^ (Fraku-a, s.
5).
Vsl b. At ve Amr b. Ubeyd, Mutezile mezhebinin
kurucular saylmlardr. Vsln, Hasan- Bsrnin der
sinden, suu ve iyilii denk olanlarn, cennetlik olmad
gibi cehennemlik te olamayaca kanaatini belirterek a5rrl-
d iin Haan tarafndan, Vsl bizden ayrld denmesi
zerine kendisine ve uyanlarna Mutezil, bu dnce
sistemine Mutezile dendii rivyet edilmise de byle
bir ey olduysa bile Hasann sz, yukardaki izahla kar
latrlrsa, ancak Vsln, Hasann rejdnden ayrldn!
bildirmesi bakmndan bu sz, lgat anlamna kullamim
olmaldr. Vsl, hicr 80. ylda (699) Medinede domu,
Basrada yetimi, 191. ylda (797) lmtr. Amr b.
Ubeyd, anda, Mutezilenin ba saylm, Mekke civa-
72
rnda, 144 te (761) lmtr. Abbasoullanndan Man-
sr, bu zata bir mersiye yazmtr (Fraku-a, s. 12).
Mutezile, kitap ve snnete uymak artiyle ortaya at
lan kiinin imamla lyk olduuna inanmak suretiyle
Emevlere kar cephe alm, bir yandan da Hariclere uy
mutu. Mtezileye gre kitap ve snnete uyan Kureye
mensup biriyle Kureyten olmayan biri ortaya karsa,
mmet, hangisini kabul ederse , imam olur. Yni immet,
Allahn emri ve peygamberin teblyyle kesinleen bir i
deildir; mmetin kabulne baldr. Vaslla ada olan
Drr b. Amr ise, bu takdirde Kureyten olmayan tercih
etmek gerektir; nk o, soy boy bakmndan, brnden
daha aznlk bir toplumdandr; ktle kalknca im-
metten atlmas daha kolay olur diyordu (ayn s. 10 - 11).
Mutezile, ilk iki halifenin immetini kabul etmekte,
Eb-Bekrin, soy boy bakmndan aznlk bir toplumdan
olduu halde mmetin onu kabul, Hz. Peygamberin, m
metinin sapklkta birleemeyecekleri hakkndaki hadisi,
ilk iki halifenin hilfetlerinin doru olduunu gstermek
tedir fikrim gtmekteydi. Alnin, halifelie bakalarndan
daha fazla hakk olduunu syleyenleri bulunduu gibi
Al Talha ve Zbeyr blklerinden hangisinin doru oldu
u hakknda bir ey bilmediklerini, bunlarn, birbirlerini
lnetleyen kiilere benzediklerini, birbirleriyle savalarn
dan sonra tanklklarnn bile kabul edilemeyeceini sy
leyenler de vard (ayn, s. 12 - 13).
Soru 25 : Mutezilenin, inanta bUr mezheplerden
aynid eyler var mdr ve nelerdir?
Mutezilenin, inanta br mezheplerden ayrlmasn
da dnce, byk bir rol oynar. Onlar deta nakli, yni
73
Kur'an ve hadisi, akla uydurmaya uramlardu- ki bun
da Yunan felsefesinin byk bir tesiri olduu muhakkak
tr. Onlarca akl nde gelir; iyiyi ve kty, gzeli ve
irkini akl anlar; nakil, akl kuvvetlendirir.^
Bu esastan ie girien Mutezile, bilhassa iki eyde,
br mezheplerden ayrhr; bunlar da Tevhd ve Ada
let tir. Hatt bu yzden kendilerine, tevhd ve adalete
inananlar anlamna Ashbl-adli^vet-tevhd derler.
imdi bu iki ess anlatalm:
I. Tevhd. Allahn var ve bir olduuna inanmak.
Bu inantaki zellikleri unlardr :
Allah vardr ve birdir. Hi bir eye benzemez, benze-
tilemez. Evveline evvel, sonuna son dnlemez. ^Onun
cismi, mekn olmad gibi zaman lsne de giremez;
onu hi bir varln grmesine imkn yoktur. nk bir
eyin grlebilmesi iin bir meknda bulunmas, bir za
mana smas, bir ekli olmas gerekir; oysa btn bun
lardan mnezzehtir. Kuranda geen sfatlar, onu bize
anlatabilmek iindir; yoksa o, bir sfatla da tavsif edile-
mez.'^i^esel bilendir desek, bilmeyi de, bilgiyi de yaratsn
odur. Grendir desek, grmeyi de, grgy de o halket-
mitir. Onu sfatlarla vmek, kula benzetmektir. Ei, or
ta yoktur. Kuranda geen el, gz, yz gibi sfatlar, kud-
^et, bilgi ve zt olarak yorumlanra^
II. Adalet de u suretle izah edilir:
Allah kula akl vermitir ve akl, iyiyi ktj fark
eder; bu, Allahn bir ltfudur. Fakat Allah bununla da
yetinmemi, peygamberler gndermi, stelik, onlardan
sonra kullarn sapmamas iin kitap yollamtr. Btn bu
ltuflara kar da kul, iyilii, ktl kendi irade ve ih
tiyariyle yapar; buna karlk da Allah kula, mkfatta
ve mcazatta bulunur. Aksi dnlrse, yni kulda irade
ve ihtiyarn olmad kabul edilir ve kulun, iyilii, ktl
74
, Allahn takdiriyle yapt inanc gdlrse, akl ver
mesinin, peygamber ve kitap gndermesinin abes, mkfat
ve mcazatn da zulm olmas gerekir; AUahsa bunlardan
mnezzehtir ve adalet, ltuf gibi Allaha vciptir.
Bu inancn sonucu olarak Mutezile, ltfu, Allaha va
cip bilir; yni Allahn ltuf etmemesine imkn yoktur.
Gene bu inang, imann, kalple gereklemek, dille syle
mek, bedenle de emirleri yapmak, nehiylerden kanmak
olduu sonucuna varm, bu da, byk sular ileyenle
rin, tvbe etmeden lrlerse cehenneme gidecekleri, tvbe
ederlerse balanacaklar, fakat bu eit kiilerin, tvbe
etmedikleri takdirde, mmin ve kfir saylamayacaklar,
buna nazaran da imanla kfr arasnda bir nc durak
bulunduu kanaatini meydana getirmitir^ Ayn zamanda,
lh hkmlerin korunmas iin, bUenlerin, iyiUi buyur
malar, ktl gidermeye almalar, ktl elle,
mmkn deilse dille menetmeleri, buna da imkn yoksa
gnlle ktl inkr etmek suretiyle kabul etmemeleri
gerektir; bu, akla ve nakle yardmdr. Bu sonuta, btn
slm mezhepleri, ayn kanaattedir; yni her mezhepte,
bilgin kiinin, iyilii buyurmas, ktle engel olmas ge
rektir.
Mutezi l e kol l an:
^jyiutezile de br mezhepler gibi kollara ayrlmtr.
lerinde, Vsla uyanlar gibi Allahn sfatlarn nefyet
meyi art bilenler, 235 te (849) len Ebl-Hzeyl gibi di
ri, bilgi ve kudret sahibi olu sfatlarm, ztmn ayn tan
yanlar, 221 de len (835 - 836) ve Ebl-Hzeylin kz kar
deinin olu olan brahim b. Ses^rin-Nazzm gibi insaf
larn, Allaha itaat ettikleri takdirde imma lzum olma
dn, fakat Allaha itaat edilmeyince, kitap ve snnetle
hareket etmek zere ortaya kan kiinin imam olacan,
imamette soyun boyun bahis konusu olamayacan, n-
75
k Allah, kullarn sevab en ok, derecesi en yce olan
nn, en fazla ekineni olduunu bildirdiini (XLIX, 13),
Hz. Peygamberden sonra Alnin imam olduunu, fakat
ilk iki halifenin imametlerinin de doru bulunduunu sy
leyenler vardrr(Fraku-a, s. 11 ve 1. not; Sefnetl-
Bhr, II, s. 597). Bu kollara, Vslyye^ Hzeyliyye, Naz-
zmiyye denmitir.
Badatta Bir b. Mutemir (210 H. 825 - 826) tara
fndan temsil edilen ve Biriyy^denen kol, Alyi btn sa-
hbeden stn tutmaktayd. Birin temsil ettii bu kol,
Halfe El-Memnun (hilfeti: 198 - 218 H. 813 - 833)
Mutezile mezhebine girmesine sebep olan Smg^
me b. Esres (210 H.) tarafndan jrrtld. Bun
lara gre Kuran, kadm deildir. Bu inanca kar du
ran Ehlisnnet, Halife El-Mtevekkil zamannda (hil
feti: 232 - 247 H. 847 - 861), ona gvenerek Mutezileyi
iyice hrpalad. Bilhassa hicr 300 ylna doru (912) E
arnin Mutezileden ayrlp hadis ehline katlmas, bu mez
hebi kknden sarst.
Basradaki Mutezile, Nazzmn fikirlerini yrtt;
talebesinden olup 255 de (869) Basrada len filozof ve
mehur nesirci Chz da Yunan felsefesinin tesirine kapl
mt. Ona ve uyanlarna gre bilgi, retme ve renme
yoluyle deil, istidat ve kabiliyetin zoruyla elde edilir.in
sanda iyiyi ve kty yapmak ta kabiliyet ve istidada t
bidir ve bu yzden insan, iyiyi, kty yapmay diler; bu
yzden de cennete ve cehenneme girmek, Allahn iradesiy
le deil, kulun tabiati iktizsdr; cennet ve cehennemin
o kulu ekiinin bir sonucudur. Her akl yerinde olan, Al
lah tanr; Allahn birliine akl erdirmeyen, akl kabiliyeti
bakmndan mahzurdu^ Chz, Alyi ve Ehlibeyti sevmek
le beraber Osmana da taraftard ve Osmann lehinde bir
kitap yazmt ki bu kitaptaki fikirlerini red hususunda
76
da kitap yazanlar olmutu (Islm Ansiklopedisi, cz. 21,
st. 1944, s. 13-14; Sefnetl-Br, I, s. 146).
Mutezilenin daha birok kollar vardr. Ancak bu
mezhe^sulde, yni inanta bir mezhep olup frda bir
Mutezili, herhangi bir mezhebe uyabilir. Mutezile kollan
arasnda esasl elimeler olduu gibi birbirini tekfir eden
ler bile vardr. >
Bugn bu mezhebe uyanlar yoktur. Ancak kulun, yap
t ilerde ihtiyar olduu ve Allahn adalet ve ltuf sahibi
bulunduu inanc, nce de sylendii gibi, Allahn, her igi
kula brakmadna, kulun, her yaptn, Allahn verdii
kudretle yaptna inanmak, yni hem cebri, hem tafvzi
reddetmek suretiyle adalete inanmak ve iyi ile ktnn
aklla bulunabileceini kabul etmek, a-i sn-aeriyyenii
inanlanndandr (Mutezile iin Abdl-Kaahir-i Bad-
dnin Kitabl-Fark beynel-Frakna; Muhammed Bedr
basm, Msr - 1910, s. 93 - 190; Ebl-Mal Muhammed
b. Ubeydullahn Beynl-Edynna, Ch. Schefer basm:
s. 155 - 156; Makaaltl-slmiyyne, s. 155 - 206;
ehristnnin El-Milel ven-Nihal ine; s. 29 - 59; slm
Ans.e; cz. 88; st. 1956, s. 756 - 764, ve mezheplerden
bahseden kitaplara b.).
77
vm
MRCIE, MCESSIME - MEBBHE
Soru 2G : tslmda bundan baka ne gibi mezhepler
vardr?
^Mrcie denen mezheple Mebbihe ve Mcessime de
nen topluluklar da slm mezhepleri arasmda saymamz
gerektir. Mrcie sz, geriye atmak anlamna gelen ir
ca sznden remedir, insanlarn yaptklar ilerin, iman
dan olmadna inamp imam ne alarak ameli (ileri, iba
detleri) geriye atan yol, bu yola uyanlar anlamm verir.3
Ummak, istemek anlamna raca dan rediini, Allahn
balamasn umduklarndan bu ad aldklarn syleyen
ler de vardr.
(Mrcieye gre iman, Allah, peygamberleri ve Allah
katndan gelenleri bilmektir. Dille ikrar, Allah ve peygam
beri sevmek, Allahtan korkmak ve ibadetlerde bulunmak,
imandan deildir. Kfr de Allah bilmemektir. Bu inan,
Ceberlerde Safvanolu Cehmih inancdr. Pna uyanlara
gre insan, Allah ve peygamberi bildikten sonra bunun
aksini sylese bile kfir olmaz; nk iman ve kfr, g
nldedir.^
Mrcie de blk blk ayrlmtr. lerinde, imann
azalp oalmayacan syleyenler, oalacana, fakat
78
azalmyacana inananlar, iman, Allah bilmek, onu sev
mek, ululanmay brakmak tarznda yorumlayanlar vardr.
*^u son inanca gre es^tan, Allah tamd halde ululan
d, kendini byk grd iin kfir olmutur. Ikrr,
imandan sayanlara karhk imandan saymyanlar da var-
drj' Bazlarna greyse iman, Allah tanmak, sevmek, ona
kar varh, benlii brakmaktr; bunlarca ikrar da iman
dandr; bu vasflar, birisinde birlemedike o kimse m
min saylmaz. Allahn farzettii eyleri bilmenin de iman
dan olduunu, imamn ikrardan ibaret bulunduunu ve ik
rarn, kalbin de gereklemesi sayldn kabul edenleri
de vardr.
Mrcie, usul ve frda bamsz ve fkh tedvin edil
mi bir mezhep olmayp bir ok Islm mezheplerinin de
kabul ettii u prensipte birleenlere verilmi bir addr:
man sahibi, hell bilmeyerek ve kmsemeyerek su
ilerse, isterse iledii su pek byk olsun, imandan k
maz ve kfir saylmaz. Nitekim kfir olan da iledii ha
yr yznden mminler arama katlmaz.
Dikkat edirse hemen grlr ki bu prensipte de
meyyeouUariyle Abbasoullanmn yaptklar zulmler
ve ktlkler rol oynamtr ve bu prensip te siyas bir
karakter tamaktadr. Bu prensibi kabul eden baka mez
hep kollan da Mrcieden saylmtr. Hanefiyyenin imam
Numn b. Sbit de bu prensibi kabul edenlerdendir (Ma-
kaalt, I, s. 138 - 139).
(JMrcie kollarndan, Hz. Peygamberin zamanndaki
mnafklan bile mmin sayanlar, hatt bir peygamberi
ldreni, ldrmesi yznden deil de bu ii mhimseme-
mesi yznden kfir bilenler bile vard^ayn, s. 132-145).
79
tMcessime, Allah cisim sayanlar, Mebbihe de Al
lah insana benzetenler anlamna gelirj
Kurn- Mecdde, anlam bakmndan apak olan
yetler (muhakemt) olduu gibi mecz anlamlara gelen
yetler de vardr (Mtebiht). III. srenin 7. yetinde
yle bir tanrdr ki sana kitap indirdi; onun bir ksm,
anlam apak yetlerdir ve bunlar, kitabn temelidir. br
ksmysa eitli anlamlara benzerlik gsteren yetlerdir.
Yreklerinde erilik olanlar, fitne karmak ve onlan yo
rumlamak iin anlamlan ak olmayan yetlere uyarlar.
Oysa onlarn yorumunu ancak Allah bilir. Bilgide phe
leri olmayacak kadar kuvvetli olanlar derler ki: Biz inan
dik ona, hepsi de rabbimizdendir ; bunu akh tam olanlar
dan bakalar dnmez denmektedir. Mnas ak, hk
m meydanda olan (muhkem) yetlere karlk mecz
bir anlam tayan bu yetler (mtebih), dou da Alla
hndr, bat da; artk nereye dnerseniz dnn, Allahn
yzne dnm olursunuz (II, 115), yerin stnde, yer
de ne varsa fnidir ve ancak ululuk ve kerem ss rabbi-
nin yzdr kalan (LV, 27) gibi yetlerdir ki her ikisin
de de vech-yz, AUahn zt, Allah anlamn ifade eder;
yoksullara vermeniz, Allahm vechi iindir (II, 272) ye
tinde vech - yz, nz, rzlk anlamm verir (El-Mf-
radt f Garbil-Kurn, Tehran - Murtazaviyye Mat. s.
513 - 514). Yahudiler, Allahn eli baldr dediler; elleri
balanaslar, syledikleri sz yznden lnete urayaslar.
Hayr, Allahn iki eli de ak; diledii gibi ihsanda bulu
nur... yetindeki (V, 64) el, apak anlald gibi l-
tufta, ihsanda bulunmak, nimet vermek anlamna gelmek
tedir (aym, s. 550 - 551). Ycedir, mnezzehtir o mbud
ki her eyin tasarrufu ve tedbiri onun elindedir.. (XXXVI,
83), phe yok ki seninle bey atleenler, ancak Allahla
Soru 27 : Mcessime ve Mebbihe ne demektir?
80
beyatlemilerdir; Allahn eli, onlarn ellerinin stnde
dir... yetlerindeki (XLVIII, 10) el, kuvvet, kudret de
mektir (aym sayfalar). Krssi, gkleri de kaplayp ku
caklamtr, yeryzn de yetindeki (H, 255) krs, bil-
.gi, kudret ve tasarruf anlamnadr (aym, s. 428 - 429).
Derken ona gzlerimiz nnde, vahyimize uyup bir gemi
yap buyurduk yetindeki (XXIII, 27) Gzler le, koru
mak, nezret kastedilmektedir (s. 355). Birok yetlerde
ve bilhassa XX. srenin 5. yetinde geen ar, kudret,
kuvvet, saltanat, tebr ve tasarruf anlamlarm verir (s.
329 - 330). phe yok ki akp giden gemide tadk sizi
sular kprp tanca (LXIX, 11) yetindeki tamak,
kudret ve hikmetle suya batrmadan, gtrmek anlam
na gelir.
Bu eit szler, her dilde vardr. Sz gelimi, Trke
'de, Benim szm tutar, szmden dar kmaz, elimden
kur-tulamaz, o, benim elimin altndadr; iinden geenleri
bile duyarm, kulan bana ver, kulak asma, azm a)p
bakma, gzn budaktan saknmaz, sevincinden utu gi
bi szlerden, sz elle tutmak, sz smnndan dar k
mamak, el avu iinde kalmak, buyruun altnda durmak,
iten geenleri kulakla duymak, kula koparp vermek,
kula tutup asmak, azm ap bakmak, gzn budaa
saplamak, sevinerek katlanp havalanarak umak anlal
maz; buyrua uymak, bujn:'uktan kmamak, nerde olursa
olsun emri altnda, kuvvetine tbi olmak, dnd ey
leri bile anlamak, sz tutmak, aldrmamak, sz anlama
mak, cesaret, pek fazla sevin anlamlan anlahr.
Allah insana benzetenler, onu cisim sananlar, btn
bu mecz anlamlar bir yana atp Allahn szlerini yo-
rumlayamayz; yz, gz, elleri olduunu, ar stnde
oturduunu, hatt baz hadislere gre yerjdizne indiini,
ge adm anlyoruz; yalmz bunlarn keyfiyetini bile
meyiz derler.
81
Soru 28 : Mezheplerden bahseden kitaplarda, iadan
baz kimselerin de Allah cisim sandklar
yazlmtr; bu hususta ne dersiniz?
Caferler, Allahta yedi sfatn bulunmadna inanr
lar ve bu inanc vacip bilirler : 1) Mrekkep, yni
birka eyin birlemesinden meydana gelmemitir; 2) Ci
sim deildir; 3) Yaratklara rz olan eyler onda yoktur;
4) Orta, danaca biri, yaratta, takdirde yardmcs,
veziri, eriki yoktur; 5) Hi bir eye ihtiyac olamaz;
6) Mekn olmad gibi zaman lsne de smaz; sfat
lar, ztnda sonradan meydana gelmemitir; bu bakm
dan bilendir denince, bilmeyen deildir, gc yeter demn-
ce, ciz deildir anlamlarn anlamamz gerektir; 7) B
tn bunlara nazaran dnyada da grlmesine imkn yok
tur, hirette de (mesel, Seyyid Muhsinl-Emnl-Hu-
seniyyl-milnin Ed-Drrs-Semn ine b. Damak-
1349 H. s. 5).
Buna nazaran, bu mezhebe ve bu mezhep ehlinden
olan birine byle bir isnat, hatadr, imm Caferus-Sfi-
dkla mm Msl-Kzmdan rivyetlerde bulunan K
feli Hiam b. Hakemin (179 yahut 199 H. 795, 814), A:
lah bir cisimdir, fakat cisimlere benzemez dedii sylen
mitir; fakat bu sylentinin doru olmad, Himm,
Mutezileye, Siz, Allaha, bir eydir ki eyaya benzemez
diyorsunuz; u halde cisimdir, cisimler gibi deil de de~
jdn demesinden, ar gidenlere de (Gult), Allah bilen
dir, bilgisi de ztdr diyor, onu, deta sonradan meydana
gelmi eylere e tutuyorsunuz; bri cisimdir, cisimler gibi
deil; ekli var, ekillere benzemez de dejdn demesinden
byle bir sylenti ortaya atlmtr. Him, evvelce byle
bir inantayd, Hacce gidip mm Sdla grnce bu
samsndan vaz geti diyenler de vardr. In^m Sdkn, bu
zat hakknda, bizim yardmcmzdr gnlyle, diliyle, eliy
82
le; Hakemolu Him. bizim hakkmz koruyandr; sz
mz tutan, gerekleyen, dmanlarmzn btl szlerini,
inanlarn yok eden kiidir; ona, onun yoluna uyan, bize
uymutur; ona aykr olan, bize kar da aykrdr... gibi
vgleri vardr; ayrca Caferiyyenin hadis kitaplarmdaj
Kfi de, Allahn cisim olmadna dair Himdan gelen
be rivayet vardr. Bunlara nazaran Himn Mcessime-
den olmasna imkn yoktur (Tenkyh, III, s. 294 - 301).
Onunla ada olan Him b. Slimil-Cavhkynin bas
kndaki bu eit rivyet de zayftr (ayn; s. 301 - 302.
Him b. Hakem iin El-Fihrist e de b. Msr - 1348,
249 - 250).
83
VEHHBlLK
ZHR MEZHEB, BNl HAZM VE BNt TEYMYYE.
VEHHBLN IKII. BU AKIMIN
TRKYEDEK ETKLER
IX
Soru 29 : Vehhbler hakknda da byle bir rivayet
var; buna ne dersiniz?
Vehhblik, ^hiriyye, yni yetleri mecaz anlam
larna gre yorumlamayp olduu gibi kabul eden bir mez
hepten domutur. Bu mezhebi 270 hicride (883) len D-
vd b. Al adl birisi kurmutur, jpnce finin talebesin
den okuyan, sonra Kuran ve hadisin zhir anlamlarna
uymay esas tutup rey ve kys reddeden, herkes iin i
tihad art bilip bir mtehide uymamay kabul eyleyen bu
zatn kurduu yola Zhiriyye denmi, bu mezhep, bir
mddet Irakta yaylm, sonra ortadan kalkmtr^
Zhir mezhebi, 384 te (994) Kurtubada doup 456
da (1063 - 1064) len bni Hazm tarafndan Endelste
yenilenmitir. Emevlere iddetle taraftar olan bni Hazm,
nce Mlik mezhebindeyken sonra fi olmu, sonra da
Zhirlikte karar klmtr. bni Hazme gre Kuran ve
hadiste yorum olamaz. ^Gvenilir kiiden rivyet edilen,
rivayet eden tek kii bile olsa kabul edilir. Allahn sfat-
84
lan dnlemez; duyan, gren, bilen gibi Kuranda ge
en sfatlar, Allahn sfatlar deil, adlardr. Kulda cz
bir irade vardr, fakat Allah kula hayr dilerse onu doru
yola gtrr; dilemezse, nne engeller karr, onu kt
le sevkeder)^Byk su ileyenler kfir deildirler. Ha
lifenin Kureyten, erginlik ana ermi, akll ve bilgili
olmas arttr. Tam bir domatizm mmessiU olan Ibni
Hazme gre kpek, bir kaptan su ierse art pistir; kap
toprakla ovulup yedi kere ykandktan sonra temiz olur;
nk buna dair hadis vardr; fakat domuzun art olan
su pis deildi^ onunla abdest alnabilir; nk buna dgir
bir-MBer~ yoktur, nsamn idrar suyu pisler; fakat domu
zun idraruiin suyu psledgne''dair Hr haber olmad iin
domuzun idrarivle su pislenmez.
Endels Emev devleti sklnca Zhirilik, orada tu
tunamam, hicr VI. yzyl sonlariyle VII. yzylda (XII-
XIII) kuzey Afrikada gelimitir.
Soru 30 : Vehhblik nasl kmtr?
Ibni Hazmden sonra bni Teymiyye diye tamnan, Ta-
kyyd-dn Ahmed b. Abdl-Halm-i Harrn bu mezhebi
yenilemi ve yaymtu-. 661 de (1263) Harranda doan,
728 de (1328) len bni Teymiyye, mantk ve felsefeye
kardr. Tasavvufa, bilhassa Muhyiddn ibni Arabiye ve
Vahdet-i Vcud inancna iddetle dmandr. Hanbellerin
bir ksm, ona uymusa da dncelerinin katl, hele
yetleri yorumlamayp olduu gibi kabul etmesi yznden
dmanlar oalm, birka kere hapse atlm, sonunda
hapishanede lmtr.
Hicretin XII. yzylnda (XVIII) Arabistann Necid
blgesinde, Muhammed b. Abdlvehhab (1115 - 1201 H.
85
1703 - 1787), bu mezhebi kabul etmi, ona uyan Abdl-
Azizle olu Sad, bu inanc yaym, Osmanoullar dev
letini bir hayli uratrmtr. ^Trbeleri, hatt Hz. Pey
gamberi ziyareti, gemi bir peygamberin, yahut erenin
himmetini dilemeyi, Allaha onu vasta yapp niyaz etmeyi,
hatt gemi bir zattan rivyet edilen duay okumay, ca
mi ve mescitlere minare yapmay bid at bilen Vehhbler))
1216 da (1802)|Kerbelya saldrmlar, be bine yakn
adam ldrmler, mm Huseynin sandukasm yakm
lar, ertesi yl Tifi alp halkn khtan geirmiler, daha
sonra Mekke ve Medineyi zaptetmiler, nihayet II. Mah
mut zamannda Msr valisi Mehmed Ali paa tarafndan
Saudla yardaklar tutulup stanbula gnderilmiler,
1234 te (1819) ldrtlmlerdiri
Birinci dnya savann sonunda Arabistan, Osma-
oullarnn elinden knca Sadler Hicaz ele geirmi
lerdir. Bunlar, bni Teymij^eyi ikinci imam tanrlar (Veh
hbler iin Islm Ansiklopedisi ne, Cevdet Trhine; st.
Mat. Osmniyye - 1309, II, s. 72 - 74, VI, s. 120 - 124,
353, VII, s. 182 - 216, 228, 244, 276, 363 - 367, VIH, s. 123-
129, IX, s. 302 - 310, X, s. 99 - 101, 150 - 152, 219 - 220,
XI, 16; Eyyub Sabrnin Trih-i Vehhbiyn ma; st.
Tercemn- Hakykat gazetesi tefrikalarndan kitap hali
ne getirilmitir; 1296. Bu kitap, Vehhbleri Btnler
ve a ile kartrmaktadr; bu bakmdan yalnz trih
olaylara kaynak olabilir; bilhassa Muhammed Eb-Zeh-
rann slmda fkh mezhepler trihi ne b. Abdlkadir
ener evirisi, 4. cilt, Ankara - 1969).
Soru 31 : Bu an akmu Trkiyede etkisi olmu
mudur?
Evet, Osmanoullar, kurulu devresinde Ftvvet
ehline dayanmt; padiahlar bile bu yoldand. Fakat za-
86
man getike ve medrese kuvvetlendike OsmanouUan
lkesinde de tasavvufa kar duran bir hocalar zmresi
meydana geldi. Bu zmrenin ilk kuvvet kazanmas, Yl
drm Bayezit zamanndadr (804 - 816 H. 1401 - 1413).
Fakat bu ayrnt, tam ve kesin deildir. Ancak elebi Meh
met zamamnda Bedreddin ayaklanmas, II. Murad zama
nnda Erdebil eyhlerinin Anadoluya szmalar, Sflerin,
bilhassa iaya meyledenlerine, Alevlere kar bir tepki
yaratmaya yol amt. Ftihin, ilk devirlerinde Hurf-
lere meylini, hem akaayk- Numniyye den (Mecd
tercemesi, st. 1269, s. 81 - 83), hem 883 te len (1473)
Otman Babann mankbn yazan dervii Kk Abdaln
Vilyet-Nme-i h-Otman Baba Vilyet-Nmesi nden
anlamaktayz (Hac Bekta kitaplar arasnda bulunan
nshadan kopya edilen nsha). ah Isml-i Safavnin
boylara dayanarak saltanatn kurmas, Anadolu Alevile
rinin onu, meru hkmdar tanmalar, artk bu ayrnty
kesin bir hal e geti rmi , Yavuz Selimden itibaren Sjtm
medrese, OsmanouUan lkesinde tam ve yenilmez bir
kudret kesilmi, saltanatn da dayana olmutur.
Sflerden Ftvvet erbab, Mevlevlerin bir bl,
Bekta ve Alevler, Bayrm Melmleri (Hamzavler),
hatt Anadolu ve Rumelide Alevleen Kaadrlerle Rif-
ler, iaya meyletmiler, ilerinden tam Cafer olanlar
km, bu mezhebi yaymaya uramlar, Btnlii bile
rek, bilmeyerek benimseyenler bulunmu, fakat buna kar
g mesel Nakler, Celvetler, tam Snn karakteri koru-
mulard^f. Byle olmakla beraber bu ayr nt nn kesinle
tii X. yzyldan (XVI) itibaren eriatlarn mhim bir
ksm, tasavvuf ehline toptan kar bir cephe almtr. 878
de (1473) len vei^Tarkat- Muhammediyye adl bir de
eseri bulunan Birgili Mehmed, kendince, mslmanl es
ki ar haline getirmek gayretiyle mevlid okuyup okutma
y, lye krk treni yaplmasn, ruhu iin helva dktr-
87
meyi, Kuram, Musiki makamlarna uyarak okumay, min
yatr yapmay, btn yenilikleri, sanat, Hz. Peygamber
zamannda olmayan her eyi bidat sayyordu. Hatt sy
lerler; zamanndaki minyatrclerden biri, bir bahe yap
m, iine de tek bana bir adam oturtmu, BirgilLye sun
mu. Bu nedir, buras neresi diye soran Birgiye, cennet,
iindeki de sizsiniz demi; hoca, peki, baka kimse yok m:i
diye sorunca da, siz, kitabnzla kendinizden baka cennet
lik brakmadnz ki cevabn vermii^
'J.Birgilinin talebesinden Kad-zde daha da ileri git
miti; kendisine uyanlara Kad-zdeliler ve Faklar (Fa-
kyhler) denmitir. Bunlar, kaskla yemek vemevi bile
bidat -biliyorlar, kutlu gecelerde minarelerde kandirya-
klmasm istemiyorlar, minarelerin yklmasn, tekkelerin
yklmasu farz savvorlar. tekkeler ykldktanjeBmkd-
bele yapan yererrrlo^rg' bir^ kar kazhp denize
dekttIdirtrEen sonra orada namaz klnabileceini sylyorr
hiTdrtNaffiCMOmrr- 1282, 070^^323, 33S,
385 - 392; V, s. 54 - 59; VI, 227 - 241; Ktip elebi: M-
znl-Hak f Ihtiyril-ahak, st. Ali Rza Mat. 1276, 21_
bab; A. Glpnarl: Mevlndan sonra Mevlevlik; st. n
klp K. 1953; s. 158 - 162).
^Kad-Zde, padiahn kaprisinden baka bir ey
olmayan ttn yasam da doru buluyor, padiah da bun
dan kuvvet alarak zulmn bsbtn arttryordu. Gece
leri fenersiz sokaa kan ldrlyor; ttn ieter or
duya mensupsa eli aya knlp boynu vuruluyor, halktan
ise hemen yok ediliyordu^amanm airlerinden biri, bunu,.
Zarars z bi r duhan hakMnda neyl er bunca di kkatl er,
Duhn- h- mazl mn meneyl en hner ol dur
beytiyle dile getirmiti 1040 ta (1630) len Kad-Zde-
88
nin cenazesi, zikirsiz; tehlilsiz gtrld (Nam, III, s.
168 - 173, 275-276, 348 - 349).
(tBtn tekkelerdeki mukaabelenin ve bilhassa Mevlevi
semmn menine sebep olan Vn Mehmed de (1069 H.
1685) bu yoldandr ve bu inantadr (Mevlndan sonra
Mevlevlik; s. 161, 165 - 168). Btn bu olaylarda, Ibni
TeymijTyenin kitaplarnn nemli bir tesiri olduunda hi
phe yoktur^
iranda da, ylda bir Kitap yakma bayram diye de
lice bir bayram icat eden, iann iddetle aleyhinde bulu
nan Ehlibeyte bile dil uzatmaktan ekinmeyen, msl-
man mezheplerinden olanlar birbirlerine drmek iin
elinden gelen gayreti, fazlasiyle yapan, nihayet bu hare
ketlerini hayatiyle deyen Ahnied Kisrevnin fikirlerinde
de Zahir mezhebinin etkilerini grmemeye imkn yoktur^
Son zamanlarda, Arabistanda Sudlerin, randa Kisre
vnin, ileride bahsedeceimiz Bb ve Bah ile Bahlerin,
Hindistanda Kaadynlerin bu hareketlerinde, yabanc
smrgenlerin teviklerini de hi bir vakit unutmamak
gerektir sanrz (ebh-y Pvere b. s. 41 - 43, 79 ve
devam).
89
NANTA VE AMELDE
EHLSNNET VE CEMAT
MLKLK, HANEFLK, FllLlK, HANBELLtK
EHLSNNETTE MTEREK EYLER
Soru 32 : Ehlisnnet mezheplerini anlatr msuuz?
Ehlisnnet ve Cemat, adndan da anlald gibi
Hz. Peygamberin snnetine, sahabe ve tabinin toplulu
una uymay iar edinen, sahbenin hepsini adi, yni tam
adalet sahibi, adaletin ta kendisi tanyan, aralarndaki d
v - sv, itihattan domu kabul eden, doru bu
lan, Allah bizi o vakitte bulundurmamakla elimizi koru
mu, imdi de dilimizi korusun diyen bir mezheptir.
iaya. Hariclere, Mutezileye, Mrcieye, Mcessirce
ve Mebbiheye kar olans^nnliin de birok mmes
silleri ve kollar tremi, fakat buun" ' Uklinam,-bu
mezhep, drt ana kola inhisar etmitir. Bu drt mezhebin
her biri, benim mezhebim gerek, brlerinin yanh olma
s ihtimali var szyle kendi mezhebinin doruluunu id
dia eder^
Snnliin inan yn, bilhassa Mutezileye kar Eh-
lisnnetin kelm bilgisini kuran ve 260 hicride (873-874)
Basrada doup 324 te (936), yahut bu tarihten birka yl
X
90
sonra Badatta len, evvelce Mutezil iken krk yalarn
da, inancndan dnen Ebl-Hasan Aliyyl-Ear ile Se-
merkandin Mtrid, yahut Mtrit kynde doup 333 te
(944) ayni yerde len Eb-Mansr Muhammed b. Mah-
md- Mtrd tarafndan temsil edilmitir. Bu iki kiiden
Ear, MMkiyyeyle bilhassa fiiyyenin, Matrid ise
Hanefiyyenin inanta imm olarak kabul edilmitir. M-
rrdiyyede, inanta kla nem verilmi, Earlerdeyie
nakle dayamimtr. Her iki inan sistemindeki fark tefer
ruattandr; byle olmakla beraber, Irakta yaylan Ea-
rlik, Ebl-Hasan- Earnin Ahmed b. Hanbele bjnik
bir sayg gstermesine ramen Hanbel bni Teymiyye ta
rafndan iddetle knanm. Zahir mezhebinden bni Hazm
de onun aleyhinde bulunmutur. Haneflerin ou Mt-
rdnia inancn benimsemi, bir arahk ran Seluklular,
E]arleri ho grmemiler, hatt onlara lanet edilmiti.
Nizml-MLk, bu iddet siyasetinin nne geebilmi,
kurduu medresede Eariyye kelm okunmaya bala
mt (Islm Ansiklopedisi nde Ear maddesiyle; cz.
33, st. 1947, s. 390 - 392; Mtrd maddesine bakmz.
Cz. 74, st. 1956, s. 404 - 406).
Ml i k b. Enes ve Ml i k l i k:
Mlik, 94 hicride Medinede domutur (712); bu ta
rihe yakn baka doum tarihleri de rivayet edilmitir.
Mlik, hadis bilgisine nem vermi, tbinden bir ok kim
seden ve bu arada mm Caferus-Sdktan da okumu
tur.
Reyi kabul etmekle beraber reyde nakli, yni hadsi
esas tutuyordu. Dersleri, hadis rivayeti ve meseleler hak
knda gene hadise dayanarak verdii fetvalard. Emevle-
rin son devreleriyle AbbasouIIarmn ilk alarnda yaa
m, zulmeden emre klla deil, halk doru yola gtr
meye almakla kar durmay gerekh grm; buna ra
91
men Halife El-Mansr zamannda (136 - 158 H. 753 - 773)
Medine valisi tarafndan dvdrlmg, hatt bu yzden
bir kolu da kmt. Hicretin 179. ylnda (796) Medine
de veft etmi, Bak mezarlna gmlmtr.
Mlike gre iman, inanmak, inandn sylemek ve
Allah buyruklarn tutmaktr, tman artar, fakat eksilmez,
nsan, yaptndan sorumludur, fakat kader de vardr ve
Mutezile, bu hususta yanlmtr. Byk su ileyenler,
Allah balamad, tvbe etmedikleri takdirde, sulan
kadar azap grrler. Ancak irk komak, bundan ayrdr;
o, balanmaz. Mlik, bu reyde, Eb-Hanife ile birle
mektedir.
imm Mlik, fkhta Kuran ve snneti, Medinelilerin
amellerim, sahabenin fetvasm hccet sayyor, bunlardan
hkm kmad takdirde kys delil olarak alyordu. Ona
gre haram olan kt bir ie sebep olan ey de haramd.
Abbasoullarnn ilk zamanlarnda, bilhassa Mans-
run hilfeti srasnda,, Kurann mahluk (yaratlm) olup
olmad da bir mesele olarak ortaya kmt. Enevlerin
andaki Hristiyan bilginler arasnda bulunan ve onlar
tarafndan korunan Yuhannal-Dmaky, herhalde Islm
inancn bulandrmak ve mslmanlann arasm amak
iin Kuranda da, Isa peygamberin, deme benzedii, Al
lah emriyle yaratld (III, 59), Allahn kelimesi ve ruhu
olup Meryeme ilkaa edildii (IV, 171) bildirildiine gre
kelmn, Allahtan ayrlmayaca fikrini, Mslman bilgin
lerle tartmaya balam, bu yzden de Kurann yaratl
m olup olmad, Islm bilginleri arasnda tartlan bir
konu haline gelmiti. Mutezileye gre, Allahtan baka
her ey yaratlmtr; Kuran da, yazlr ve okunurken
harflerle, kelimelerle ifade edilebildiinden, kadm olmayp
yaratlmtr. Kadm dersek, Allahla beraber bir kadm da
ha kabul etmi oluruz ki bu irktir. Kuranda da, Rable-
92
rinden Kurana ait yeni bir yet geldi mi, onu alaya ala
rak dinlerler, oyun sanrlar (XXI, 2) ve Rahmn katn
dan Kuranin yeni bir yeti indi mi, yz evirirler ondan
(XXVI, 5) yetlerinde, yeni yet sz, muhdes, yni
sonradan olmu szyle bildirilmitir. Kuran, olan ve ola
cak eylerden bahseder; bunlarsa zaman ve mekn iinde
olur; Kurandaki emir, nehiy, verilecek mkfat vdedip
mjdelemek, cezay anlatp korkutmak ta zaman ve mek
na tbidir; btn bunlara nazaran Kuran, hem akl, hem
de nakil bakmndan mahlktur. Kurann yaratlmam
olduunu savunanlara greyse Kuran, Allah kelmdr;
kelmsa Allah sfatdr ve ztiyle kaaimdir; bunun aksi
dnlemez; nitekim Kuranda da Bilin ki halk ta (ya
rat) onundur, emir de yetinde halk, emirden ayn ola
rak anlmtr; Kuran, emirdir ve halk tan ayrdr.
Mlik, mslmanlar blen bu meselenin stnde dur
mamtr; fakat Kurann mahlk olmad fikrinde oldu
u da muhakkaktr. Mlik, LXXV. srenin 22 - 23 yet
lerinde, o gn yzler parlar, gzelleir ve rablerine ba
kar dendiine gre Allahn, hirette grlecei fikrinde
dir, fakat bunun keyfiyeti zerinde durmaz. Oysa, akla
dayanp bir eyin gzle grlebilmesi iin cismi, ekli, me
kn olmas ve zaman lsne girmesi gerektiini syle
yenler, bu yeti, Alye, Mchide ve Hasana uyup, Rab-
lerinin sevabn, ltfunu beklerler, nimetlerine bakarlar
tarznda anlyorlard ve Ehlibeyt imamlar da bunu byle
kabul ediyorlard (Eb Alijryul-Fadi b. Hasant-Tabras:
Mecma'ul-Beyn; 1379 H. 1339 . H. X, s. 397 - 399).
Mlik, hilfet hususunda da, halifenin, mmetin bey-
atiyle, yahut vasyyetle olabilecei, Him olmamn art
bulunmad, ancak Mekke ve Medine halknn beyatinin,
yahut rzalarnn gerektii fikrindeydi ve sahbe hakkn
da kt sz sylemenin iddetle aleyhindeydi.
93
MMkin, hadisleri ihtiva eden El-Muvatta adh bir
eseri vardr ve iki cilt olarak 1342 de Msrda baslmtr.
Bu mezhebin menei Hicaz olduu halde Msrda ya-
jrlm, filik Msr'a girince bu mezheple uzun mddet
atm, Ftmler devrinde Msrda Mliklik snm,
sonra Eyyblerle gene canlanmtr. Endelste kuvvet
lenmise de Zhirlie kar koyamam, hatt ElMuvat-
tadan baka btn Mliki kitaplar, Zhirler tarafndan
yaklmtr.
Bugn bir aznlk olarak Msrda, Tunus'ta, Sudan
da ve dier Afrika lkelerinde mevcuttur (Reynetl-
Edebe, I, s. 33, El-Fihriste, s. 280-284; Islm Ansiklc-
pedisinde Mlik b. Enes mad. e, cz. 72; st. 1956, s.
252 - 257, Muhammed Eb-Zehrann, Abdlkadir ener
tarafndan evrilen slmda fkh mezhepler tarihinin
3. czne b. Ankara - 1968, s. 7 - 80).
Hanef l i k:
80 yahut 82 hicride (699, 701) Kfede doan ve mm
Azam Eb-Hanfe diye anlan Numn b. Sbitin kurduu
mezheptir. Sbitin babas, Zertt dinindeyken slm ka
bul eden Kbll Zevtdr. Bu zatn adnn Tvs yahut,
Merzubn olduu da rivyet edilmitir. Savata esir d
m, zt edilmi ve mslman olmutur. Numn, Ham-
md, brhim-i Naha gibi bilginlerden, hatt mm Mu-
hammedl-Bkrla Caferus-Sdktan da faydalanm,
bir yandan ticaretle geimim salarken bir yandan da bil
gi elde etmeye uramtr. Sonradan ticareti, vekil ettii
birisine brakm, kendini tamamiyle bilgiye vermitir.
Emevlerin gl devriyle Abbasoullarmn ilk ala
rnda yaayan E]b-Hanfe, Emevlerin aleyhindeki hare
ketlere katlmamakla beraber bu hareketi doru bulmu,
Zeyd b. Al, Kfede Abdl-Melikolu Him aleyhine k-
ym ettii zaman, Zeydin bu hareketi, RasluUahn Bedir
94
sava gibidir demekten ekinmemi, fakat yannda bula
nan emanetlerin ziyan olacam dnerek fi'Ien bu hare
kete katlmamtr. Zeydi, ceddi Huseyni brakp katk
lar gibi yalnz brakmayacaklarm bilseydim, ben de Zey-
de uyardm dedii de rivayet edilmitir. Emevlerin Irak
valisi Eb-Hubeyre, bu isyan srasnda, bilginleri bask
altnda tutmak gerektiine hkmetmi, her birerine resm
birer vazife vermi, fakat Eb-Hanfe, kendisine teklif edi
len mal vazifeyi kabul etmemiti. Vali, bunun zerine onu
bir mddet hapsetmi, sonra brakmak zorunda kalm, o
da, 130 yhnda (747) Kfe'den gp Mekkeye gitmi, Ab-
basoullan hilfeti elde ettikten sonra Kfeye dnm
t. Eb-Hanfe, dier bilginlerle beraber Abdullahus-Sef-
fha beyat etmiti. Fakat Abbasoullarnn da Al ev
ldna kar zulmleri balaynca, hele imm Haan olu
Hasanm olu Abdullahn olu olup Nefs-i Zekiyye diye
anlan Muhammed ve kardei brahim, halife Mansr et
rafndan ehit edilince Eb-Hanfenin Abbasoullarna
karg durumu deimiti; esasen Mlik de Mansra bey-
atin zorla olduunu sylemi, halka, Muhammede yardm
etmeleri iin fetva vermiti; bu yzden de iktidarla aras
almit (bni Muhenn Cemld-dn: Umdett-Tlib f
Ensb li Eb - Tlib, Necef - 1337, 1918, s. 89 - 91; Ter-
kyh, II, s. 50).
Mansr, Eb - Hanfeyi elde etmek, yahut aleyhin
de kesin bir delil bulmak iin onu Badada kad yapmak
istedi. Eb-Hanfe bunu da kabul etmeyince hapse atld.
Bana, ilk gn on kam vurulmasn, kam saysnn
her gn onar onar arttrlmasn buyurdu. Kam says
nn yz ona kt gn Eb-Hanfe hastaland; bir riva
yette hapisten karldktan sonra hicr 150. ylnn Recep,
yahut aban aynda vefat etti (767).
Numn b. Sbitin fakh drt esasa dayamr:
95
I. Kitap, II. Snnet, IH. cm , IV. Kys.
Kitap, Kurandr; snnet de Hz. Pe^gamberin szleri,
hareketleri, birisini bir ey yaparken grp engel olmad
eylerdir. Btn sahabe, dildir; aralarndaki ekimeler,
dvmeler, itihat yzndendir ve mtehit, reyinde isa
bet ederse iki ecre, hata ederse, itihada ahtndan bir
ecre nail olur; bu bakmdan, hangisinden olursa olsun, ger
ek olarak rivyet edilen hadis makbuldr. Icm, saha
benin bir eyde birlemesidir. Kyas da, bu eyde bu
lunmayan bir meseleyi, bunlarda, yahut bunlarn birinde
bulunan bir meseleyle karlatrarak ona gre hkm
vermektir ki burada, her eyden nce akln nemi vardr.
Eb-Hanfeye gre rf de bir delildir; nk rf, msl-
manlarn kabul edip amel edegeldikleri bir eydir; hatt
yerine gre, kyastan da stn tutulabilir.
mm Caferus-Sdk, Eb-Hanfenin kyajsia amel
ettiini duyunca ona, kyasla amel etmemesini, nk ilk
olarak kyasla amel edenin, beni ateten yarattn, demi
topraktan deyip atele topra kyaslayan iblis olduunu,
demdeki temizlik ve nurla atein temizliini ve nrunu
kyaslayamadn sylemi, bu hususta mm Sdk din
lemedii iin imm Msl-Kzm da Eb - Hanfe hak
knda ar bir sz sylemitir (Usll-Kf, ran - 1311,
Tabasmas; s. 26 - 27), Kysa fazla nem vermesi y
znden Ehlisnnet bilginlerinin ou, ilerinde Sfyn-
Sevr, Mlik, Ahmed b. Hanbel, Evz de olduu halde,
Bb-Hanfeyi knamtr (El-Gadr, V, 2. basm; Tehrac-
1372, s. 280 - 283).
Eb-Hanfe'ye EI-Fkhul-Ekber, El-Iimu vel-Mu-
taallim, Er-Redd all-Kaderiyye, Kitbul-Vasyye ill -
Bust gibi kk risaleler atfedilmektedir ki bunlarn
hepsi de inanca aittir. Fkha ait grleri, talebesi tara
fndan toplanmtr.
96
. Mezhebini, talebesindien olup 182 de (798) len Eb-
Ysuf Yakub b. lDrahinl-Ansr ile 189 da (805) Rey-
de len Eb-Abdullah Muhammed b. Haan yaymtr. Ab-
bsoullanndan Hrnun zamannda Badad kadlnda
bulunan Eb-Yusfun, namaza, oruca, zekta, miras h
kmlerine, alm satm ilerine, er cezalara, veklete ve
vasyyete, avlanmaya ve hayvan kesmeye ve dier er
hkmlere ait risaleleri, bir aralk Badat kadlnda bu
lunan Muhammedin de elliyi aan eseri vardr. Hanef
mezhebinde bu iki zata mmeyn denir ve bunlarn bir
hkmde birlemeleri halinde reiyleri, Eb-Hanifenin
reyinden stn tutulur.
Immeynin Badat kadlnda bulunmalar, Hr-
nun bu mezhebi benimsemesi, birok kadlarn bunlar ta
rafndan atanmas, Hanefliin yaylmasn salam. Irak
ve Mvernnehirde yerlemi, afilerle aralarnda a
tmalara yol am, bir aralk Msrda da kuvvetlenmi.
Bat Afrikadaysa bir stnlk salayamamtr. Anado
lu Seluklularnn mezhep serbestlii siyasetine kar Os-
manoullar, Haneflii resm mezhep tanmlar, baz e
hirlerde Hanef kadlyle beraber fi kadl da ku
rulmusa da resm mezhebin Hanef oluu, bu mezhebin,
OsmanouIIar tarafndan fethedilen lkelerde yaylmas-
m salamtr (bnn-Nedmin El-Fihristine; s. 284-
294; Tenkyhul-Makaale, III, s. 272 - 273; Reyhnetl-
Edebe, c. V, s. 50 - 53, Eb-Zehranm Abdlkaadir ener
tarafndan evrilen Fkh Mezhepler Trihi ne; 2. cz, s.
121 -191; ayn ztn Osman Keskiolu tarafndan evrilen
Eb - Hanfe adl eserine, st. 1966, Eb-Hanfe hak
knda iblginlerin hkmleri iin de El-Gadr e b. V. s.
275 - 282).
fi l i k:
Muhammed b. drs-i fiye mensup olanlarn mez
97
hebidir. Muhammed b. drsin yedinci atas, Hz. Peygam-
berin atas Himdir; bu yzden ona Kure ve Muttalib
lakaplar da verilir. Eb-Hanfenin veft ettii gecenin
sabahnda, Gazze, yahut Askaalanda domutur (150 H.
767). Mekke ve Medinede tahsil grm, tmm Mlikle
grm, onm El-Muvatta kitabm ezberlemi, Yemen
ve Iraka gitmi, hadis, fkh, lgat bilgilerinde, hatt i
irde ileri bir mevki kazanmtr. Bir aralk Yemene bal
Necranda vilyet ktiplii mahiyetinde bir grev alm,
Yemen valisi tarafndan lii yaymaya alt ^lilfet
makamna bildirildiinden Badada arlm, Hrunur-
Red, Eb-Hanfenin girdi ve Badad Kads mm
Muhammedin recs zerine fiyi brakmtr. fi,
Badadda tmm Muhammedden de faydalanm, Irakl'.-
larn mezhebini renmitir. Mekkeye giden, tekrar Ba
dada gelen fi, son zamanlarm Msrda geirmi, hicr
204 recebinin sonlarnda orada vefat etmitir (820).
Fkha ve hadise it yzden fazla kitab olan fr,
hilfetin, Kureyin hakk olduunu kabul eder, ilk drt
halifenin en stn olarak Eb-Bekri kabul etmekle be
raber Alye zel bir sevgi besler, iirlerinde Ehlibeyte
ballm belirtirdi. Mezhebinde hccet olarak bata kitap
ve snnet gelmektedir Kitap ve snnette bulunmayan
eyde hccet, sahabenin reyi, yni icmdr. Snnet, Kur-
an aklar ve kitaba dayanr. Sahbenin icm, kitap ve
snnetten sonra gelir. Bilginlerin icmysa, deer bak
mndan, sahbenin icmndan sonradr. Kyas, bunlardan
sonra gelir ve hakknda nass bulunmayan bir ey, nass
bulunan ve ikisinin arasnda mterek bir esas mevcut olan
bir baka eyle karlatrp hkme varmaktr. Kitap ve
snnette olmayan, hakknda icm bulunmayan, yahut ki
tap ve snnette bulunan bir hkmle kyaslanamayan ey
de mctehit, kendi iyi ve doru grdn kabul ederek
bir reiy beyan edemez.
fi mezhebi Msrda yaylmaya balam, Ftm-
1er devrinde stnl yitirmi, Eyybler devrinde yeni
den stn bir durum elde etmi, OsmanlIlarn Hanef ol
malarna ramen fi'lik halk arasmda devam etmitir.
Bugn bu mezhep, Msrda, Anadolunun dou kesimle
rinde, Kafkasya, Hindistan, Fipin ve Seylnda, Endonez
ya adalarnda, aznlk olmakla beraber randa mevcuttur
(bnn-Nedmin El-Fihristine, s. 294 - 302, Eb-Zeh-
ramn, Osman Keskiolu tarafndan evrilen mm -
fisine, Ankara - 1969, Abdlkaadir ener tarafndan
evrilen slmda Fkh Mezhepler Trihi ne, 3. c. Anka
ra - 1968, s. 81 - 158; Reyhne ye b., II, 1368, s. 282 -
288).
HanbelUik:
Ahmed b. Hanbele mensup mezheptir. Ahmed b. Han-
belin babasmn ad Muhammed, dedesinin ad Hanbeldr.
Babas Mervden Badada gm, Ahmed, Badadda
164 yh Rabulevvende domutur (780). Dedesi, Abbas-
oullarna yardm jmznden takibata uramt. Ahmed
kkken babas lm, annesi tarafndan yetitirilmitir.
Hadise nem veren Ahmed, Eb-Ysftan ders alm,
Basra ve Hicaza gitmi, fi ile grm, Yemene git
mi, orada hadis bilginlerinden faydalanmtr. 204 ten
(819) sonra hadis nakline balamtr.
Ahmedin yaad a, Kurann mahluk olup olma
d tartmasmn moda olduu adr. 212 de (827) hali
fe Memn, Kuramn mahluk olduu inancm benimsemi,
218 de (833) bunu, btn bilginlere zorla kabul ettirmeye
kalkmt. Badad kads Ahmed b. Eb-Dvd, halife
ye ujnnutu. Ahmede de bu inan teklif edilmi, kabul et
meyince zincire vurulmu, Mutasun zamamnda (218-227
H. 833 - 842) hapsedilmi, kendisine dayak atlm El-
Vsk (227 - 232 H. 842 - 847) onu hapisten kartm,
99
fakat kimseyle grmemesini emretmiti. Mtevekkil 232
de (247) bu ilere son verdi. Ahmed b. Hanbel 241 Rabi-
levvelinde (855), yahut bu ylm sonlarnda (256) Ba-
dadta veft etmitir.
Hadise byk bir nem veren Ahmed b. Hanbelin
eserleri arasnda, olu Abdullah tarafndan bir kitap ha
linde tedvin edilen Msned, en mehurudur.
Hanbel mezhebine gre iman, gnlle gereklemek,
dille sylemek ve amel etmektir; slm ise gereklemek ve
krr etmektir. nsan, bir emri inkr etmedike dinden
kmaz; ancak irk komak, bundan hritir. Byk g
nah ileyen, tvbe etmeden lrse Allah, o kulu, dilerse
balar, dUerse azap eder ona. Kadere inanmak ve bu
hususta tartmaya girmemek gerektir. Allahn sfatlar
hususunda da tartmak caiz deildir, tster gnahtan ka
nsn, ister kt kii olsun, her imamn arkasnda namaz
klnabilir.
Mslmanlarn bana geen, onlarn razhyla ge
mi, yahut zorla onlar hkm altna alm olsun, ona ita
at etmek gerektir; isyan eden suludur; bu isyan halinde
lrse, kfir sasnir.
Ashabn hepsi de hakldr, tabiler hakkmda da h
km budur. Aralarndaki ekimeler, itihat yzndendir;
hepsi de hakldr. Hanbel fkhnda esas, nass, yni kitap
ve snnettir. Bunlardan sonra sahabenin fetvalar gelir.
Bu fetvalar arasnda ayrhk, aykrlk olusa, kitap ve sn
nete uyanlar tercih edilir. Bir hadisi rivayet eden sahb
bilinmese bile o hadis (Mrsel) kabul edilebilir; rivayet
edeni gvenilir kii bulunmayan, fakat yalan olduu sabit
olmayan hadis te byledir. Bir meselede, sahbenin fetvas
bulunmaz, fakat tbnin fetvas olursa o fetva kabul edi
lir. Kyas, ancak kitapta, snnette ve icmda bulunmayan
eyler hakknda caiz olabilir.
100
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde, Al ve Ehlibeyt
hakknda bir ok hadisler bulunduu, hatt onun Hz. Al
hakknda ayrca bir Mankb da olduu halde gariptir
ki mezhebinde Muviye, hatt Yezd hakknda zel bir
sevgi vardr.
Hanbellik, hi bir blgede ounluk salayamanutr.
Bunda, br mezheplerin yaylm ve yerlemi olmas
ve Hanbellerin taassubu byk bir etki yapmtr. Hanbe-
ller, kabir ziyaretini yasaklyorlar, her yenilie bidat
damgasn vuruyorlar, IV. yzylda (X) evlere saldryor
lar, iki buluyorlarsa dkyorlar, arkclar dvyorlar,
alglar kryorlard. Alma satma bile karyorlar, er
keklerin kadnlarla, hatt kk kzlarla bile sokaa k
masna engel oluyorlar, byle bir eye rastladlar nu, ka
dnlara kt szler sylyorlar, aleyhlerinde tanklkta
bulunuyorlard. bni Teymiyyenin fikirleri, btn Hanbe-
llerce mukaddes saylmadayd. Sadler, Hicaza hkim
olduktan sonradr ki Hanbel mezhebi, biraz kuvvetlendi
(Eb-Zehrann Islmda Fkh Mezhepler Trihi ne; 3.
cilt, s. 159 - 265, El-Fihriste; s. 320 ve devam, Reyh-
ne ye; V, s. 315 - 316; slm Ansiklopedisinde Ahmed
b. Muh. b. Hanbal mad. e b. cz. 3, st. 1941, s. 170-73).
Ehl i snnette mterek eyl er :
nanta Ehlisnnetin baz mterek noktalarm da
syleyip bu bahsi bitirelim:
Allahn sfatlar vardr, ztiyle kaaimdir. Kur an, ke
lm sfatmn bir tecellisidir, bu bakmdan kadm dir. Sa-
hbenin hepsi de adalet sahibidir; aralarndaki olaylar, ic-
tihaddan meydana gelmitir; hi biri hakknda dil uzat
mak caiz deildir. Hilfet, mmetin karariyledir; sahbe-
nin icm, Eb-Bekrin, merin, Osmann ve Alnin ha
lifeliklerinin doru olduuna delildir. Bu drt sahb, aj?,-
101
habn derece bakmndan ululardr. Sahbe ve tabinin
rej^leri hccettir; onlarn ictihadlar makbuldr. Ayaa
gi yi l en ve ayak bileini rten, iine su szdrmayan, ayak
tan karlnca olduu gibi duracak kadar sert olan temiz
ayakkabna, abdest alrken meshedilebilir. iyi olsun, kt
olsun, her imamn arkasnda namaz klmabilir.
102
XI
S n n i m e z h e p l e r i y l e i m m y y e n i n
FRDA AYRILDII NOKTALAR VE
BR PETV
Soru 33 : Bu drt mezhep haktr, bunlairdan baka
mezhepler lr.tldr diyenler var, bu hususta
^ ne dersimz?
Herhangi bir mezhebe mensup olanlar iki ksma ayr
mak gerektir; Birinci ksm, anadan, babadan grd,
gerek olduunu duyup inand, yolunu, yordamn
rendii mezheptendir; onca mslmanlk da budur. Baka
mezhepler hakknda hi bir fikri, hi bir bilgisi yoktur;
buna ihtiya da duymaz. Baka bir mezhep ehliyle bulu
unca, onlarn namazlarm grnce deta yadrgar; insaf-
hysa, bunlar da ehdet getiriyorlar, her halde mslman,
ama ne bileyim, biz byle grdk; bunlar bir acayip de;
hatt onlar knar, ho grmez. kinci ksm, okumu, ara
m, incelemi, bir mezhebin gerek olduuna inanm, o
mezhebe girmi kiilerdir. Fakat bunlar da, yalmz kendi
mezheplerine balamp insaf elden brakrlarsa birinci k
smla birleirler; bu takdirde her iki ksmda da mezhep
taassubu, ilk plnda kendini gsterir.
Bu mezhep taassubu yznden, kabir ziyaretini id
detle meneden Hanbeller, Allahn, Ahmed b. Hanbelin
103
kabrim ziyaret ettiini (!), onun kabrini ziyaret edenin
sularnn balanacan, ryalara, hlyalara dayanarak
anlatmlardr)' (bnl-Cevznin Mankbu Ahmedinden,
Ibn Askirin Trhinden naklen El-Gadr, V, s. 198-
200). Eb-Hanfenin, Muhammed mmetinin oldu
una (Ayyl-Kaar: Mevzt; st. Mat. mire - 1289, s.
17, Syt: El-Lelil-Masna fl-Ahds-il-mavza; Msr,
Mat. Edebiyye-1317, II, s. 237 - 238), Allah dnini ve sn
neti dirilteceine dir hadisler dzlmtr (aym, s. 238):
finin, mmete, blisten daha kt olduuna dir hadis
uydurulmutur (s. 237. Eb-Hanfe hakkndaki yalan
hadisler iin El-Gadr in V. cildinin 278-280. s. lerine,
fi, Mlik ve Ahmed b. Hanbel hakkmdakiler iin 283-
288. s. lerine b.). Bu taassup, ii o kadar ilerletmitir ki
yalanc olduu btn Ricl bilginleri tarafndan bildirilen
biri, yalnz Eb-Hanfe iin, mezhep gayretiyle ve Hanef
olan byklerin gzlerine girmek emeliyle yzden fazla
hadis dzmtr (ayn, s. 209).
Bu drt imamdan Mlik ve Eb-Hanfe, mezheplerini,
hicretin ikinci yzylnda, fi, bu yzyln sonlarnda ve
nc yzyln bslarnda Ahmed b. Hanbel nc yz
ylda kurmulardr. Ancak bu drt mezhep haktr denirse,
her mezhep ehlinin, sonraki uzlamamn bir ifadesi olan,
benim mezhebim haktr, brlerinin btl olmak ihtimali
var szn bir yana brakahm, tarih sayfalarm dolduran
birbirlerini krmalarn, svmelerini, ldrmelerini neyie
yorumlarz? Bu mezhepler kuruluncayadek yaayan ms-
lmanlann, ashabn, tabilerin, mezhebi yok muydu?
Taassubu bir yana brakrsak, Kurana ve doru ha
dislere nazaran Allah bir bilen, noksan sfatlardan tenzih
eden, Peygamberi, gerek peygamber tamyan, kbleye
ynelip namaz klan, oru tutan, hacceden, zekt veren
Allahn bujnnklarm inkr etmeyen, mslmanlkta ha
104
ram olan eylere hell demeyen kii, mslmandr ve m -
minler kardetir; hepimiz, birbirimizi karde bilip aramz
slh etmekle memuruz (Kurn- Mecd, XLIX, 10). Mez
heplerin arasndaki ayrlklar teferruattadr; esasta hep
si de birdir. Fakat ktisad menfaatlerin dourduu siysi
ayrmlar, bu gr farklarm almaz uurumlar hline
getirmi, aleyhteki saldrlar kamlam, satlm kiiler,
u veya bu iktidrn homa gidip gnn gn etmek iin
vicdn kanaati bir yana atarak, dni inanc hie sayp
Peygamberin azndan yalanlar sylemeye kadar ii az
drmlardr.
amzda ise slmn karsnda ok byk tehlike
ler vardr. leride anlatacamz gibi Islmn iinden, din
ler kurduracak kadar eri giden yabanc smrgenler ve
bunlara maalk etmekten utanmayan satlmlar, dn bit
lii bozup ktisad knty salamak iin ellerinden ge
leni yapmlardr ve yapmaktadrlar. Bu bakmdan, br
eit ayrlklar bir yana brakmamz, esas gzetip birlii
bozmamamz gerektir.
Soru 34 : Bu gerei duyan bilginleri var mdu?
krler olsun ki vardr. Rahmetli Seyyid Abd-
Huseyn erfd-dnin, El-Fusll-Mhimme f Telfil-
mme adl ok mhim ve gerekten de lm eseri, Cami
ul-Ezher eyhi rahmetli eyh Mahmd alttun verdii
ok mhim fetva, buna bir rnektir.
eyh Mahmd altutun verdii fetvnm tercemesini
yazyoruz:
I. Islmda mezheplerin birine uymak vcip deildir;
muayyen mezhebe uymak hususunda vcb bir kayt
yoktur. Gerek mslman, sahh nakillerle reyleri riva
yet edilen, husus kitaplarnda hkmleri tedvin edilmi
olan mezheplerden herhangi birini taklit edebilir. Aym za
105
manda bu mezheplerden birine uymu olan, dier biriri
takld edebilir; bu hususta hi bir beis yoktur.
II. a-i mmij^ye-i Isn-aeriyye diye tamnan Ca-
fer mezhebine gelince, bu mezhebin hkmleriyle ibadet,
dier Ehlisnnet mezheplerinde olduu gibi caizdir, ms-
lmanlann bunu bilmeleri, muayyen mezhepler hakknda
bigayri hakkm taassuptan kurtulmalar icap eder. Alla-
hm dini ve eriat, bir mezhebe ittib icap etmedii gibi
bir mezhebe de muhtass olamaz. Btn mtehidler, Al-
lahu tel katnda makbuldr. Nazar ve itihd ehh ol
mayan kiiye, onlan takld caizdir; fkhlarnda takarrr
eden hkmlere uymak da cizdir; bu hususta ibdetlerde
ve muameltta hi bir fark yoktur.
Mahmd altt
(Muhammed b.il-Mehdiyyil - Huseyniyy - rznir*
Men humu-a adl risalesinin, tarafmzdan trkeye
evirisi; st. 1969, s. 19 - 20).
Soru 35 : Drt Snni mezhebiyle Ca^fer mezhebinin,
mesel namazdaki farklanm bildirT misi
niz?
leyle, ikindi, akamla yats namazlarnn, birbiri
ardnca klnabileceini, Sahhu Mslim de de bu husus
ta hadisler bulunduunu evvelce arzetmitik. imdi de bas
ya farklar ve drt mezhepten biri veya birkaiyle birle
tii noktalar ksaca anlatalm:
Cafer mezhebinde sabah namazmn vakti, tanyeri
aarmaya balar balamaz, henz, gk yznn tanyerir-
den baka taraflar karanlkken ve yldzlar grnrken
girer; gn douncayadek srer. Fazilet vakti, baka ta
raflar karanlkkendir; fi mezhebinde de byledir. Her
106
mezhepte namaza niyet, gereklidir. Yalmz imma uymay,
namazm hangi namaz olduunu ve niyetin szle de sylen
mesi gerekip gerekmedii hakknda ayrlklar vardr. Ni
yetten vaz gemek, Haneflerde namaz bozar; Cafer,
Hanbel ve fi mezheplerinde bozmaz; Mlik, Hanbel
ve Caferlerde namaza, Allahu ekber szyle balamr;
filer, Allahul-ekber de diyebilirler. Eb-Hanfe, Al
lah ululayan her szle namaza girilebilecei kanaatinde
dir ; hatt fara Hoda bozorgest demek te caizdir. Ca
ferlerde tekbir, rkndr, yni namazn iindedir; selm
da yledir. Mlik, Ahmed, fi, Sevr ve bakalar da bu
nu rkn olarak kabul ederler; yanlarak bile olsa, tekbir-
siz namaz sahih olmaz. Eb-Hanfede arttr, yni na
mazn dndadr. nsan, vakit girmeden niyet edip tekbir
getirerek namaza dursa, tekbirden sonra vakit girerse na
maz sahihtir. Tekbirde elleri, kulaklarn hizasna kadar
kaldrmak, Caferlerde, Malkilerde, Hanbellerde, fi-
lerde mstehaptr; Haneflerde yalnz ilk tekbirde eller
kalkar; br tekbirlerde kalkmaz. Bunun uzun mddet
atmalara sebep olduunu, her tekbirde el kaldrmann,
namaz bozmayacana dair yazlm olan risalelerden an
lyoruz. Cafer ve Mkler, namazda ellerini yanlarna
salarlar, el balamazlar; Haneflerde el balamak ms-
tehaptr. Haneflerde zrsz olarak oturarak namaz k-
lnabilir; br mezheplerde zr olmadka namaz, ayakta
klnr. Caferler, Mlikler, gfiler, Hanbeller, namaz
da Ftiha okunmasnn gerekli olduunda birlemilerdir.
Eb-Hanfeye gre Kurandan, kolay gelen yetler oku
nabilir. Caferlerde besmele, Ftihadan ilk yettir; Eb-
Hanife, Mlik ve Ahmed, besmeleyi Ftihadan yet ola
rak kabul etmezler. fiye gre Ftiha da yettir, br
sreler de, sreleri ayrmak iindir. Mlik, Ftihay besme
lesiz okur, Bere sresinden baka srelerde okur. Cafe
rler, sabah namaznda, br namazlarn ilk iki riktnda
107
Fatihadan sonra tam bir sre, akamn nc, le, ikindi
ve yatsmn, nc ve drdnc riktlaranda yalnz Fti-
ha, yahut Tesbht- erbaa, yni, SbhnAllah vel ham-
dUilah vel ilahe illallah vallahu ekberi kere, zr
halinde bir kere okurlar. Eb-Hanfeye gre, ilk iki rikt-
ta Fatihadan sonra, bir tek szden ibaret bile olsa bir
yet okumak kfidir; Eb-Ysuf ve Muhammed, yet,
yahut yet kadar bir yet okunmas gerektir demi
lerdir.
Bu bahsi uzatmaya lzum yok sanrz. Grlyor ki
namaz, namazdr; ayrlklar, eit ynlerdedir ve eitli
rivayetlerden douyor (Bu bahis iin Esed Hayderin EJ-
mmus-Sdk vel-Mezhibil-Erbaa sma, bilhassa bu
eserin VI. cildine b. Necef-i Eref-1383 H. 1963).
108
xn
BTINLK
BTINLERDE YORUM - SMLLKLE LGt
DERECES - KAYNAKLARI - NANLARI - TE
KLT - TEPKLER - DRZLK - NUSAYRLlK-
YEZDLER.
Soru 36 : Btmilik nedir; nasl bir teekkldr?
Sylenen szn bir gerekesi varsa, o sz, bir ey sa
lama kiin syleniyorsa, anlamnda eitli ynler mevcut
sa, o sz dinleyenlerin her biri, kendi bilgisine, bilgisinin
derinliine, inancnm kuvvetine gre anlar. Allah kelm
olan Kuranda, bu zellik, en stn bir derecededir; bunu
kimse inkr edemez. Sz gelimi Kuran, namazm, insan
ktlkten, yaplmamas gereken eylerden alkoyduunu
bildirmede (XXIX, 45), Hz. Peygamber de, Kimin nama
z, onu ktlkten, fena eylerden alkoymuyorsa, onu an
cak Allahtan uzaklatrr buyurmaktadr (Cmi , n, s.
166). Fakat bu yeti, bu hadsi, namaz, inam ktlkten
alkoymak iin farzedilmitir; ktlkte bulunmayann,
herkese iyilik edenin namaz klmasna lzum yoktur diye
yorumlayamayz. byle olsayd, en bata, lemlere rah
met olarak gnderilen Hz. Muhammedin (XXI, 107) na
maz klmamas gerekirdi. Halk klsn da ktlkten ka
nsn diye kld dersek, riy yaptn sylemi oluruz ki
o, bundan ardr.
109
u balangtan sonra asl Batnliin zne gelebili
riz;
Kurann d yz (zahiri) olduu gibi i yz de
(btn) vardr. Kuran, yetlerin ini sebeplerim, fkh
hkmlerini, nsih, yahut mensh, yahut da muhkem ve
ya mtebih olduunu, onlara ait hadisleri, hatt lfz
larndaki edeb zellikleri bilen, hele AUaha tam inanm
olan, elbette baka trl anlar; namaz klandan klana da
elbette fark vardr. Namazda kendinden geen de vardr,
trl dncelere dalan da. Fakat Kurann ve buyruklar
la yaplmamas emredilen eylerin btnm bilen, bu anla
y seviyesine ulaan kiiden zhirine riayet lzumu kal
kar; artk ona, ibadetin lzumu yoktur kanaatim gtmek,
buna inanmak, Btnliktir. Btnk, umum bir tbirdir;
bu inanc benimseyen kiilere, hangi mezhepten olurlarsa
olsunlar, Btn, yollarna Btnlik (Btniyye) denir.
Batnliin, smliyye, yahut smliyyenin bir kolu
olduunu kabul etmek yanhtr. nk Ismlilerden bu
inanc benimseyenler olduu gibi baka mezheplerden de
benimseyenler vardr.
Btnliin esaslar; a. Metodsuz yorum (tevl), b.
Peygamber ve mm hakkmda ar inan (gulvv) c. Al
lahn, bir kulda tecelli edeceine inanmak, . hireti in
kr edip tensuhu kabul etmek, d. Sonunda da btn dn
emirlerin, nehiylerin, lemin dzeni iin konduuna inamp
tam bir inkra varmaktr. Peygamber ve mm hakknda
ar inanlar yznden Btniyye ye, inanta ar gi
denler anlamna Gia,liyye ve sonunda, her ej mbah
bildikleri iD bhiyye de denir.
Ricl kitaplar, Hz. Al hakkndaki an inancn, Ab
dullah b. Seb tarafndan ortaya atldm yazarsa da bu
adamn Seyf b. mer adh bir yalanc tarafndan uydurul
mu, gerekteyse domam, yaamam bir adam, bir ma
110
sal kahraman olduunu evvelce sylemitik. Uc an,
inan, Hz. Alnin olu Muhammed b. il-Hanefiyyeyi (81
H. 700) imm tamyanlar tarafndan meydana atlmtu.
Bir aralk, Alden sonra olu Hasanm, sonra, Hasann
kardei Huseynin imm tannmas dolaysiyle Muhammed
b. il-Hanefiyye de Huseynden sonra imm olduunu iddia
etmise de, sonra, Huseynin olu Zeynl-bidn Alnin
imamhm kabul etmi, dvsndan vazgemiti (Tenkyh;
ni, s. 111 - 112). Onu imm tamyanlarn bzs, lmedi
ini, zuhur edecek Mehd olduunu sylemi, daha da ileri
gfidip tanrlm syleyenler, onun adna peygamberlik d
vasna kalkanlar olmutur, imm Muhammedl-Bkr
ve mm Caferus-Sdk, bunlara lnet etmiti. Sad ve
Bnn, yahut. Beyn adh iki kii, bu inanc yrtmeye
almt. Bnn (*), imam bilmek, namaz, orucu ve
btn emirleri, insandan giderir diyor, Alnin lmediini,
gkte bulunduunu sylyordu (Tankyh; I, s. 183-184).
Bu adam, Muhammed b.il-Hanefiyyeden sonra kendisi
nin peygamber olduunu, III. srenin 138. yetinde geen
beyn sznn, kendisine iaret ettiini iddia ediyor
du (Frakus-a, s. 34). 119 hicrde (737) ldrlen bu
adamn, Haber vereyim mi size, kime iner eytanlar? On
lar btn yalanclara ve sululara inerler yetinde bildi
rilen (XXVI, 221 - 222) kiilerden olduunu mm Cafer-
us-Sadk sylemiti (Tenkyh, m, s. 189 - 191; Muham
med b. Miklsn hl tercemesinde). Hz. Muhammedin so
yundan olmad hlde Seyyidl-Hmyer diye amlan
sml b. Muhammed adh ir de bu inantayd; sonradan
tvbe edip mm Sdka uymutu. Bunlara Keysniy-
ye denmiti. Keysan, Muhtrn (67 H. 686) lakab, yahut
Hz. Alnin klesinin ad olduu rivyet edilmitir. Ancak
burada, daha ocukken Alnin sevgisini kazanan, Kerbel
(#) Fraku-a da Beyn; s. 28 ve ayn s. deki 2. not.
111
faciasnn cn almas zerine mm Zeynl-bidnin
duasna mazhar olan Muhtrn, bunlarla ve inanlariyle
hi bir ilgisi olmadn sylememiz gerektir. Fakat bun
lar, hretine dayanarak onu, kendilerinden saymlar,
mesryeoullar da, ona dmanlklarndan, peygamberlik
dvasna giritii gibi olmayacak eyler isnat etmilerdir
(Muhtar hakkmdaki kanaat ve ihtilflar etrafhca anla
mak iin Tenkyhul-MaJaale b. , s. 203 - 206. Sef-
netl-Bhr da da malmat vardr; I, 434 - 443).
Muhammed b. il-Hanefiyyeden sonra olu Eb-H-
im Abdullah imm tanyanlara Himiyye dendi. Onun
vefatndan sonra kardei Alyi imam kabul edenler Eb-
Him'in, Eb-Tlibolu Cafer-i Tayyrn olu Abdul-
laholu Muviyeyi vasy tyin ettiine inananlar oldu.
Muviye, Mervanoullarna kar Kfede ayaklanm, hic
ri 129 da (746 - 747) Heratta ehit edilmiti. Abdullahn
Mehd olduuna, zuhur edeceine, hatt tanrlna inan
yorlard. Eb-Himin, vefat ederken, Abbasolu Abdul
lahn olu Alnin olu Muhammedi imam olarak bildir
diine, fakat kk olduu iin byynce ona beyat et
mesi artiyle babasn vekil ettiine inananlar, Abbasoul-
lar halifeliini meydana getiren ilk topluluktu. Bunlardan,
Rey kylerinden Hurrembdda toplu bir halde bulunan
lara, Hurrem-dniyye deniyordu ve bunlar, immn Tan-
rhna, peygamber olduuna, kyametin lmden ibaret
olup lmden sonra ruhun girecei cesedin, cennet ve ce
hennem bulunduuna inanyorlar, yetleri, diledikleri gibi
yorumluyorlard. Bunlardan olup Abdlmelik zamannda
aslarak ldrlen ve mm Sdk tarafndan kere la
net edilen Eb-Mansra uyanlara Mansriyye ad ve
rilmiti. Bu adam mm Muhammedl-Bkrdan sonra
kendisinin imm olduunu, kendisinden sonra da alt o
lunun imam olacam, sonuncusunun Mehd olarak zuhur
112
edeceini sylyor ve bylece yedililer (Sebiyye) frka
snn temelini atyordu.
119 hicride (737), Kfe dnda yaklarak ldrlen
ve mm Sdk tarafndan lnet edilen Mugyra b. Sd,
Rvendiyye denen frkamn uyduu Abdullah b. Harbil-
Kfiyyir-Rvend, Kfede, 145 te (762) aslan ve gere
mm Sdk tarafndan lnetlenen Ebl-Hattb Muham-
med b. Mikls Eb - Zeynebil-Esediyyil-Kf de Btn
inanlar yayanlardandr. Bu sonuncusu, ilk zamanlarnda,
mm Sdka uyanlardand. Sonra peygamberlik dvas
na girimi, Sdk tarafndan kovulmu, lnet edUmiti.
Bu adam, zina, iki, haram olarak bildirilen br eylerle
yaplmas emredilen namaz, oru... Hep, birer adamdr.
Ktlerinden kanmamz, iyilerini sevmemiz emredilmi
tir diyor, immn, yeryznde Tanr olduunu sylyor
du (Tenkyh, III, s. 189 -191, 236 - 237, ikinci blm, F-
sid Mehepler ksm, Hattbiyye, s. 85; Frakus-a, s.
41 ve 2. not, s. 59, 62 - 63; Sefine, I, s. 401, II, s. 337-338,
I, 81, 401).
Mugyriyye den Bezul-Hik, imm Sdk tarafn
dan gnderilmi peygamber olduunu iddia ediyor, Seriyy,
Muammir, Sid, Hamzatl-Berber ve daha bakalar, hep
Btmyye frkalanmn mmessilleriydi, imm Sdk, M-
gyreye ve bunlara lnet etmi, Biz, bizim admza yalan
syleyenlerden kurtulmadk; fakat Allah bizi korur ve
onlara demirin (klcn) harretini tattrr buyurmutur
(Tenkyh, I, s. 167 - 168, TL, 10, IH, 236-237, Fraku-a,
s. 43 - 44 ve 43. s. deki not, s. 41, 59, 62 - 63 ve 41. s. de
ki 2. not).
Hicr ikinci yzylda (VIII), Btnilii smliyye >
temsil etmeye balad; bir yandan da Mehd inanc, yeni
yeni Btn frkalanmn tremesine sebep oluyordu. Mesel
yedinci mm Msl-Kzmn vefat etmediini, zuhur
113
edecek Mehd olduunu, o zuhur edinceyedek kendisinin
ve olunun imm olduunu iddia eden Kfeli Muhammed
b. Ber, ii daha da aztm, Msl-Kzmn tannin,
kendisinin de, onun peygamberi olduunu sylemeye ba
lamt. Zektla baccn farz olmadm, erkeklerin erkek
lerle evlenebileceini syleyen, hulle ve tenasuha inanan
bu adam, daha mm Kzm saken bu inanlar yajmaya
balam, imm ona lanet etmi, benim adma yalanlar
uyduruyor; benim hakkmdaki inanlar yznden, ondan
uzam ben, Allah ona demirin hararetini tattrsn bu
yurmutu. Bu adam ldrlm, buna uyanlar da dalp
gitmilerdi (Tenkyh, n, ikinci blm, s. 87 - 88; Fraku-
a, s. 83 ve ayn s. nin notu).
AjTrca son imamlarn, bilhassa Onikinci mmn
bb, yni kaps olduunu, immla ona uyanlar arasn
da sefirlik hizmetini grdn iddia edenler kmt ki
Hasan-eri, Muhammed b. Nusayrl-Numayr, Mu
hammed b. Furt, Ahmed b. Hill, Eb-Thir Muhammed
b. Al, Huseyn b. Mansrl-Hallc, Eb-Cafer Muham
med b. Ayy-almagaan v.s. bunlardandr (Tenkyh,
I, s. 200 - 201, 284 - 285; son blm, s. 1 - 2; m, 170-171,
156 - 157, 195 : 196; Fraku-a, s. 83 ve ayn s. niu
notu; 93 ve 4. not).
Soru 37 : Btmilii, tsmliliin temsil ettiini sy
lemitiniz; bunu aklar msnz?
Yedi mm tandklar iin Sebiyye, yni yedililer
de denen Ismlilerden, kzl gzl anlamna gelen Kar-
mta lkabiyle anlan Hamdan b. Karmat b. il-Eas a
uyanlara Karmita dendii gibi, gerei yalnz, mf.-
sm olan immn bildiine, geree ulamann, ancak onun
tlimiyle olabileceine inandklar iin Talmiyye btn
114
dn emir ve hkmleri yorumladklarndan yorumcular
anlamna Muevvile, Erdebil kylerinden Hurremde top
lu bir halde bulunduklarmdan Hurremiyye, Yemende
Ym boyunun ou bu inanc kabul ettiinden Ymiyye,
Nsr- Hosreve (431 H. 1039) uyanlarna Nsuiyye
dendi. Bunlarn arasnda Kubd zamamnda randa zuhur
eden ve Nrevan (579 mild) zamamnda ldrlen Mez-
dek ve Abbasoullarmdan Mutasm zamamnda, 223 hic
ride (838) Badadda idam edilen Bbek taraftarlar da
vard. Bunlar, toplu bir halde, ran Azerbaycaniyle sfa
han ve Ehvaz arasmda bulunuyorlard. bnn-Nedm,
Fihrist inde, bunlar Hurremij^e den sayar; arala
rnda, mahn, hatt kadnlarn itiraki inanc bulunduunu,
Bbeklerin, anarist bir hviyyete brnmek suretiyle
Mezdeklerden ajrrldm bildirir (s. 479 - 483).
Burada unu sylemek lzumunu dujmyoruz:
Btnerde, fikirlerini ve inanlarm doru gster
mek isteyen, fakat su gtrmez bir dell gsteremeyen her
insan gibi, halkn byk tamd, sayg gsterdii hret
yapm kiileri, kendilerinden gstermek metodunu be
nimsemilerdir. Nitekim Bektaler ve son zamanlarda t
reyen Bahler de ayn metodla hareket ederler. Bu ba
kmdan eletiricinin pek dikkatli olmas gerektir.
Mezheplerden bahseden kitaplar, Meymn b. Dey-
snil-Kaddhn ve olu Abdullahn da Isml Btnle-
rinin ileri gelenlerinden olduklarn, hatt Fatm devle
tinin kurucusu Ubeydullahil-Mehdnin bile Meymnuu
soyundan bulunduunu bildirmekte, bu bildiriyi muhayyel
hikyelerle pekitirmektedir (Mesel E-Fihrist, s. 264-
265; Muhammed b. Mlik b. Ebl-Fadill-Hammdiyy
l-Yemn: Kefu Esrril-Btmyye ve Ahbrul-Kar-
mta; zzet Attr yaym, Msr - 1357 H. 1939; Zhid M-
hammedl-Kevser nszyle; s. 16 -17 ve devam; Abdl
115
-Kaahir Badad; El-Fark beynel-Frak, Msr - 1327 K.
1910; s, 265 ve devam).
Fihristte Meymn, Ehvazldr; Badadde ayn e
hirden olduunu kaydeder ve Irak'ta mahpusken mezhe
bini kurmutur. Muhammed b. Mlik, Abdullah b. Mey-
mnl-Kaddhn Kfeli olduunu, 276 hicride (889) zu
hur ettiim yazar. Fihrist, bu babayla olun, Ebul-Hattb
Muhammed b. Zeyneble de ilgileri olduunu, Abdullahn,
261 de (874 - 875) sa bulunduunu syler.
a Ricl kitaplarmdaysa Abdullah b. Meymn b.il-
Esvedil-Kaddh, Mekkelidir; ok yapmakla geindiinden
Kaddh diye anlmtr. mm Muhammedl-Bakrla (114
H. 733) olu imm Caferus-Sdkn (148 H. 765) ash-
bndandr; rivyet ettii haberlere gvenilir; Zeydliine
dir haberler, Zeydin ululuunu anlatmasndan meydana
gelmitir; kendisi Immiyyedendir ve mmiyyenin r-
vlerindendir. Mahzumoullan boyundan olan ve Hz. Pey-
gamberin bisetine, cennet ve cehenneme dir kitaplat
da bulunan Abdullah ve arkadalarm tmm Muhammed
l-Bkr, Yeryz karanlklarnda k olarak vm
tr (Tenkyh, II, s. 219 - 220). Babas da Mekkelidir;
mm Zeynl-bidn Al (95 H. 713) ve mm Bkrn
ashbndandr; mm Sdka da ulamtr (ayn; III, &.
265). Grlyor ki a Ricl kitaplarndaki Meymnl-
Kaddhla olu Abdullah, hem trih, hem soy boy, hem
de doum yerleri bakmndan Ehlisnnet kitaplarna uy
mamaktadr. 148 hicrde veft eden imm Sdkn rv-
lerinden olan Abdullah, 261 ve 276 yllarnda sa olamaz;
bu tarihlerle imm Sdkn veft arasnda yzyldan faz
la bir mddet vardr; Ehvazla Mekke arasndaki mesafe
de ginne ahmrsa bu rivyetleri uzlatrmaya ne imkn
vardr, ne ihtiml. Esasen Kaddh lkabnn verilmesi hu
susunda da iki frka arasnda birlik yoktur. Kald ki Fl-
116
Fihrist, Abdullah, bir yandan sml gsterir, hakkn-
daki hikyeleri naklederken te yandan onu a musan
nifleri arasnda zikreder (s. 308).
ki ayr baba, oulun adlan, lkaplar bu derecede
bir birlik gsteremez. Anlalyor ki Meymnl-Kaddh
ve olu AbduUah, mmiyye tarafndan saylan, gvenilen
kiiler olduklarndan, hretleri yznden Btnlerce ken
dilerinden gsterilmi, haklarnda masallar uydurulmu ve
bu babayla oul, bir iftiraya uramlar, Btn mrevvic-
lerinden saj^lmlardr.
V. yzylda (XI) meydana gelen Drzlik, birok s-
fler tarafndan saygyla anlan Huseyn b. Mansril-Hal-
lca mensup olan ve bugn mensuplar kalmayan Hall-
clik, hl Adana, Antakya ve Hatayda bulunan Nusay-
rlik, Hz. Alyi Tanr tanyan Ali-Allhler, Baballar, Ka-
lenderlerin ou, Hayderler ve nihayet Bektiler de B
tn zmreleridir. Sflerin ulularndan olan Eb-Yezd i-
Bstmnin (261 H. 874 - 875), Sehl b. Abdullah- Tste-
rnin (282 H. 896) szlerinde, Tabakaat shibi Ab-Ab-
drrahman- Slemnin (412 H. 1021) Hakaak ad
tefsirinde Btn inanlar, aka grnmektedir. Mlik
mezhebinden olduu sylenen Muhylddn bni Arabinin
(638 H. 1240), Ftht, Fuss ve eceretl-Kevnin-
de Btn inanlar, gizlenemiyecek yorumlanamayacak ka
dar aktr. iaya , Snnye Snn grnen Hurflik,
tam bir Btn zmresidir. Rumeli Alevleri arasnda hl
mevcut olan Bedreddin sofular (Sfleri, Bedreddin oca
mensuplar) ve 820, yahut 823 te (1417, 1420) Serezde
idm edilen Simavnakads olu Bedreddinin sohbetlerinin
zaptndan meydana gelen Vridt tan aka anlald
gibi kendisi, tam bir Batndir (Simavnakads olu eyh
Bedreddin adl kitabmza, bilhassa 30 - 50 sayfalara ba
knz.)
117
Btnlik inanlar, ileride bahsedeceimiz gibi birok
tarkatlere de girmitir; fakat bu, bazlar mstesna, hi
bir vakit umum deildir.
Soru 38 : Btmler arasnda birok kollar oldaunu
anlyoruz; bunlar arasnda birbirine aykm
grler var mdr ve itirak noktalan ne -
lerdir?
Btmlerin bir ksmnn, brlerinin aleyhinde bulun
duklar, br blkleri geree ulamam saydklar var
dr. Mesel Msr Ftmlerinin hcceti, yni imam vekili
olan Nsr- Hosrev, Sefer-Nme sinde, Lahs Btn-
lerini anlatrken ayr bir taifeden bahseder gibi grnme
de, yalnz onlarn huylarm vmede, aym yoldan olan ve
kendi gibi Btnlik hakknda eserleri bulunan Eb-Ya-
kb- Secistnyi, Hnl-hvn nda yermededir. leride
arzedeceimiz gibi Hurflerde, tenash kabul edenler,
bunlar yerip hirete inananlar vardr.
Btmlerin mterek noktalan, emir ve nehiyleri,
kendilerince yormalar, bu yorumu, peygamberlerin hayat
hikyelerine kadar temil etmeleri, gerei, yalmz immn
bildiini ve mmete, onun vekilleri tarafndan bildirilebi-
leceini kabul etmeleridir.
Soru 39 : Btmlii meydana getiren sebepler ve bu
inancn kaynaklan nelerdir?
Btnlik, eski Hint - ran dinleriyle Sbilin ve Yu
nan felsefesinin tslmlemesinden baka bir ey olmayan
Hukem mesleinin katmndan meydana gelmitir. Zer-
ttlikten nce ranhlarn dini olan Mih-bd dininde,
118
Destr adh kitaplarnn uydurma olduu bilinmekle
beraber, yedi yldza byk bir nem verildiini, Sbilerin
de bu yldzlan, ruhanlerin cesetleri sayp yeryzn ted
br ettiklerine inandklann, btn varla mebde olarak
Tanr, ak, nefis, mekn ve haldan ibaret be cevher
kabul ettiklerini, unsurlar ana, kkleri baba telkky edip
insamn, unsurlardan meydana gelen cesede brnmekle
aslndan aynidn ve ancak, bu lemde, iyi huylara sa
hip olmak ve iyilik etmekle rhnler lemine ulaabile
ceklerini sylediklerini biliyoruz.
Resilu hvnus-Saf dan ve hvnus-Saf adl
teekklden itibaren bu inanlarla yorulan Hukem tes-
lei, slm lemini tepkisi altna almaya balamt. s-
mller, olduka mulak, hatt sokrat mantna uydu
rulmakla beraber gene de hayli bir inan olan Hu-^e-
m felsefesini hayt bir sistem haline getirmiler, inan
lar, tlm ve telkynle basit bir hale sokmulardr.
Btnliin ana kitaplar, nce Elemt hkmdar
olup Snnlii kabul eden Celleddi Nov-Muselman (618
H. 1221) tarafndan, sonra Mool istilsnda, Cilan-gu-
trihini yazan Cuveyn'nin (683 H. 1284) de dhiJ ol
duu bir heyetin tensibiyle yakldndan Btn inanlar,
bugn elimizde kalm olan ve bizzat Btnler tarafndan
yazlm bulunan kitaplarla bu inancn aleyhinde yazlan
kitaplar karlatrarak anlayabiliyoruz. Eb-Yakubun
Kefl-Mahcbu, Nsr- Hosrevin Vech-i Dni ve
Hnul-hvn, Dvn, Sefer-Nme, Zd'l-Msfirn,
Eeny-Nme ve Sadet-Nme si, kendi inanlarn,
aleyhteki kitaplarda yazlanlarn verdii bilgiyi ksmen
dorulamaktadr. Ancak aleyhteki kitaplarda, muas^en
zamanlarda muayyen para karh, eriatta farz olan ey
lerin balanmas, Leylet-l-fza-Mum sndrme gecesi
gibi eylerin, aleyhteki yazarlarn muhayyUelerinden do
an masallar olduu da muhakkaktr.
119
Bizce muhakkak olan ey udur ki:
Btmlii temsil edenler, mslmanla inanmam kii
lerdir; asl mslmanlk, bizim anladmz mslmanlk-
tr diye telkyn ettikleri esaslar, tmden mslmanla ay
krdr; fakat bu aykrlk, ok zekce gizlenmi, slm bir
ekle brnmtr. meyyeoullanmn, Arap milliyetine,
slmn soy boy ve millet fark gzetmemesine ramen,
verdikleri nem, Arap olmayanlara kleler anlamna Me-
vl demeleri, Abbasoullarnn, Arap olmayanlarn ya-
dmiyle hilfeti elde ettikleri halde pek az bir mddet son
ra kendilerini o mevkie getirenleri yok etmeye kalkma
lar, hem meyyeoullanmn, hem Abbasoullarnn, ha
lifelii kendi haklan bilen Al soyuna zulmleri, kurulan
sarayn sefahatine karlk halkn yoksulluu, bu hare
ketlerin Al soyunun adna gelimesine sebep olmu, s
lm benimsemeyen, renmeyen, bilmeyen, fakat Arap
hkimiyetine girmi olan yerli halkn bu honutsuzluunu
istismar edenler, eski dinlerin inanlarn, slm bir ekle
bryerek yaymaya balamlar, kendilerine uyanlarla si
ys hkimiyeti elde etmek yolunu tutmulardr. Bunda,
tasavvuftan da alabildiine faydalanmlar, bir yandan da
Btn sistem tasavvufa tesir etmitir.
Soru 40 : Batu inanlanm anlatr msnz?
tnler, Sbilerin, Tanr, Akl, Nefs, Mekn ve
Hal, yni boluk olarak kabul ettikleri ve btn varhk
leminin, bunlardan meydana geldiine inandklar be
cevhere karlk, 1) Sbk, 2) Tl, 3) Cedd, 4) Feth, 5)
Hayl adn taktklar be cevher kabul etmiler, da
ha dorusu, Sbilerin kullandklar adlar deitirmiler
dir. Sbk, her eyden nce var olan, varlna bir sebep
bulunmayp kendiliinden mevcut bulunan yaratc kud-'
120
ret ve onun aktif zuhru olan Akl- KU, yni tm akl
dr; buna, dem-1 Man da denir. Tl, yni ilk varlk
tan sonraki varlk, onun ardndan gelen kudret, efs-i Kll.
yni tm nefistir ki bu, aktif kudretin meydana getirdii
pasif kaabiliyettir; buna, Havv-y Man da denir. Cedd,
maddenin, btn suretleri kabul etme kaabiliyetidir ki
Hukem, buna Heyl demilerdir. Feth, mutlak hal,
yni varlk sretlerinin zuhuruna mekn olacak boluk
tur; Cedd, yaratla vastadr; Hayl, mutlak zamandr
ki varlk sratleri, bunu mukayyed olarak gsterir. eri
attaki, peygamberlere vahiy getiren melek, yni Cebr,
hayldir; Feth, nzk veren Mkldir; Cedd de Isrfi -
dir.
Sbilerden ve Yunan felsefesinin slmlemesinden
meydana gelen Hukem mesleinden alnan bu sistemde
Tann, yaratc kudrettir, ondan aktif bir kudret olan
Akl- Kll meydana gelmitir; bu aktif kudret, pasif bir
kaabiliyet meydana getirmitir. Bu aktif ve pasif kaabil-
yet gkleri ve gklerin cirimleri, yni bedenleri olan yedi
jaldz meydana getirir. Gklerin dn, ate, su, yel
ve topra, drt unsuru izhar eder. Dokuz gkle drt un
sur, canszlar, bitkiler ve canllar dourur. Canllarn en
mtekmili de insandr ve insan, bu bedene, yaratc kud
retten itibaren btn bu varhklardan devrederek gelir. An
cak bu yarath ve yarat, zamanla kaytl deildir. Ya
ratc kudret her an aktif bir gce sahiptir; bu g, pasif
kabiliyeti izhar eder. Bu aktif ve pasiflik gkleri, gklerin
hareketi unsurlar, unsurlar da canszlar, bitkileri ve can-
hlar dourur; yaratn ne n vardr, ne sonu ve yara-
th dimidir.
Grlyor ki bu sistemde Tanr, btn keml sfat
larna sahip olan ve her eyden mnez^h bulunan bir
kudret sahibi deil, yaratc kudrettir. Yaratl, Allahn
121
iradesiyle deildir, bir olutur, bir zarurettir. Yaratan da
bizzat, yaratc kudret deildir; ondan zuhur eden Akl~
Klldr; bu aktif kabiliyetten doan pasif kabiliyet, gk
leri, onlarn hareketleri unsurlar, bunlarn birlemesi de
canszlar, bitkiler ve canllardan ibaret olan ocuu
(Mevld-i selse) izhar etmektedir ve bu inan, daha ba
tan itibaren eriata aykrdr. Aym zamanda yaratlm
daim oluu, lemin evveline bir evvel, sonuna bir son bu
lunmay inanc,hem Allah tarafndan yaratl, hem d
hiret inancn ortadan kaldrmadadr.
Btnlikte kyamet iki ekilde anlamlanr. Bir bak
ma gre len adamn kyameti kopmutur. hiret, bede
nin, gene unsurlar lemine geii, ryp leme kar
masdr. Bu telkkiye gre ruh ne oluyor; daha dorust,
ruh var mdr? Ruhun varhna inanan Btnler, tenasu-
ha inamyorlarsa, insamn ruhu, dnyada yapt ilere gre,
lmden sonra canszlara, bitkilere, huyuna uygun bir
hajrvana girer ve yemden, olgunlamak iin bu leme ge
lir; olgunlua ulancayadek de bu, bylece yrr gider.
Bir ksmna greyse ruh, bedenden ayrdr; bu bakmdan
da lmden sonra ruh, bu lemin mnas olan hiret le
minde, kendisine yakan bir makama gider; o lemde ol
gunlama abasna balar.
Btnlerde tensuh inanc umum deildir; mesel
Nsr- Hosrev, lemin kdemini, Zdl-Msfirn de
reddeder ve Eb-Yagub- Secestnyi knar. Hnl-i-
vn da da, ehd diye anlan Ebl-Hasan- Nahebji,
Mahsl adh kitabnda, tensuha inand iin yerer,
Eb-Yakubun da bu inanta olduunu syler; berzah
lemi, yni lmden tekrar dirilmiyedek sren lem hak-
kndaki eitli fikirleri zetler; El-Mustansr billhm
(487 H. 1094) emriyle yazd Msbh adh kitabnda
berzahn hakiykatini bildirdiim syler (bb. 42, s. 111-
122
116); fakat bu kitap, bugn ortada yoktur. Umm ky'
metse, Hudvend-i Kyamet - Kymet sahibi denen ye
dinci immn zuhuru ve eriat hkmlerinin kalkmasdr.
Btnlere gre lemde Akl- KU mertebesinde bir
kii vardr; bu zatm, kendi hakykatinden, zamammn
icaplarna gre ald hkmler, vahiydir ve bu hkmler,
o zatn sylemesiyle dile gelir, yazlr, okunur. Bu zat
Peygamberdir ve Kuran, phe yok ki Kuran, kerm
elinin szdr yetinde de bildirildii gibi (LXIX, 40)
peygamberin szdr (*); bu bakmdan peygambere N-
tk, yni syleyen denir.
Ntkn szleri, mec anlamlar tar ; bu szlerin
gerek anlamlarm bilen, onlar yorumlayan da Nefs-i Kll
mertebesindeki tek kiidir ancak; o da peygamberin va-
sysi ve mmetin imamdr. Bu zata da susan anlamna
Smit denir. Ondan sonra birbiri ardnca gelen yedi
imam vardr; bunlarn yedLncisi Hudvend-i Kymet
tir; onun zuhuruyla kymet kopar; yni eriatm hkm
leri ortadan kalkar; sonra yine yedi imamh yeni bir d<^
vir balar.
Soru 41 : Btnlein tekilt hakkmd!a, bilp verir
misiniz?
Btnler, kinat Batlamjms mesleine, yaratli,
Hukem felsefesine gre kabul etmiler, mezheplerini, bu
inanc dnyev bir sistem haline getirmek suretiyle kur
mulardr. Akl ve Nefse karhk Ntk ve Smiti, yedi
yldza karlk yedi imm kabul ettikleri gibi oniki burca
(*) Ayetteki eli, Cebraildir ve Allahtan telkky ettii vahyi
Hz. Peygambere bildirdii beyn edilmektedir.
123
karlk da on iki hccet kabul etmilerdir. Reddedilemez
kesin delil anlamna gelen hccet, imamdan sonra en b
yk makaama sahiptir ve bir blgedeki Btn idaresi ona
aittir. Tekilt, yedi dereceye ayrlr:
1) mm; Bu, btn bilgisine sahip olan ve btn B-
tnlerin resi olan zattr. 2) Hccet: mam vekilidir; emir
leri bizzat imamdan alr. 3) Z-Massa (st emen): Btn
bilgisii hccetten alr. 4) D-i Ekber (En byk dvet-
i). Halk Btme dvet edenlerin en by. Bu, hal
k btnlie dvet edenlerin en bydr ve onlarn ida
resi buna ittir. 5) D-i Me'zn (izinli dveti): Halk
Btnlie dvet edip kabul edenlerin ahdini, msakm alan
ve D-i Ekberin emrinde bulunan zattr. 6) Mkelleb
(Avlanmaya altrlm): Btnlie girebileceklerin fi
kirlerini elen, onlar dye teslim eden kii. 7) M'min,
yahut Mstecb. (nanm, dvete uymu): Btn mezhe
bine girmi olanlar.
Btnlerin kitaplarnda olmayan, onlar yerenler;?]
kitaplarnda bulunan dvet dereceleri de unlardr:
1) Teferrs (Anlamaya uramak): Mkellepler, B
tn olmayanlar arasnda bu mezhebi kabul edebilecekleri
bulup fikirlerini elerler; onlarn huylarna uyarlar, ken
dilerine balarlar. Adam ise olmayanlarn aleyhin
de bulunurlar, Ehlibeyti sever grnrler; Snn ise a-
nm aleyhinde szler sylerler; dindarsa dine byk bir
ballk gsterirler; dinsizse, dinin, sosyal bir nizamdan
baka bir ey olmadm anlatrlar; felsefeye dknse fi
lozaflarlar; bylece o adamn sevgisini, gvencini kaza
nrlar.
2) Tens (Uzlamak, uyumak): Merebi anlalan
adam, szleriyle, hareketleriyle kendisine baladktan son
ra. onun temaylne uygun bahisler aarak, btn bilgisi
124
nin yceliini anlatarak dostluunu kazanrlar; onu B-
tmlii kabule hazrlamaya balarlar.
3) Tekk (pheye drmek) : Btnlii kabul
edecek bir duruma gelen kiijd, namaz riktlarmn sayla
r, hac treni, Kuranda, baz srelerin balarndaki harf
ler ve buna benzer eyler, bahis konusu edilerek, zhi
anlamlar kmsenerek bunlarm btn anlamlan olduu
sylenir; bu arada gklerin, yerlerin, yldzlarn yedi olu
una ve buna benzer eylere de temas edilir; damda p
heler uyandrlr.
4^ Talyk (leriye balay): Btn anlamlar ren
mek isteyen kiiye, henz vakti gelmedii, bunlar yalnz
immn bildii, ondan mezn olandan renilebilecei sy
lenir ve bir zaman bylece oyalamr.
5) Rabt (Balamak): Bunlar renmekte srar ede
ni Mkelleb, D-i Mezna gtrr; Mezn, adamn mez
hebine, merebine gre sk artlarla yemin ettirir;
renecei srlar, tand ve tanyaca kiileri kimseye
sylemeyeceine dair sz alnr. Artk bu adam, Btnlie
girmitir.
6) Tedls (Gizlemek, karanlkta brakmak): rene
cei srlarn nemi, her mnasebetle belirtilir; gelmi ge
mi, yahut yaayan, fakat grmesine, tanmasna im
kn bulunmayan hret sahibi byk kiilerin hep Btn
olduklar sylenir; mezhebe yeni girmi kiinin nne bir
sr perdesi gerilir.
7) Tess (Kurmak): Btnlii benimsemi olan bu
kiiye yorumlar, yava yava sylenmeye ve onun Bt-
nlie inanc glendirilmeye balanr.
8) Hal (karmak): Btn yonmlan kavrayan, hat
t artk kendisi de yorumlar icat eden Btnye, eriatn,
125
lemin dzenini kornmak iin kurulduu, zahir ehline ait
olduu, btna ulaan kiinin artlk bu kajatiarla kayt-
lanamayaca, Hudvend-i kyamet tarafndan da herke
sin bu kaytlardan kurtarlaca telkyn edilmeye balana
rak yava yava din, iman hkmleri ortadan silinir.
9) Selh (Derisini yzmek, soymak): Bu dereceye ula
an Btn nazarnda, ne mezhebin, ne dinin, ne imann
bir nemi vardr; onca btn bunlar, insann akhndan do
mu eylerdir.
Btnliin, hatt onu yourup meydana getiren Hu-
kem felsefesinin, hi bir suretle Islm dinine uymad,
Btnlerin, peygamberlii, vahyi, imameti, hatt Tanny,
kendi anlaylarna gre kabul ettikleri muhakkak olmak
la beraber gerek Btnlerin, gerek Hukem mesleini be
nimseyenlerin, bu mezhebin ve bu meslein, mslmanh-
n esas olduunda srar etmeleri, hele Nsr- Hosrevin,
mrn byk bir zht iinde geirmesi dnlrse bu
davet derecelerinin, Btnlerin aleyhinde bulunanlar ta
rafndan uydurulmu olmas ihtimali de hatra gelmekte
dir. Bu bakmdan Kavridu akaaidi h Muhammedde,
peygamberler ve dn aleyhinde nakledilen szleri de p
heli grmektejz (s. 67 - 96).
Soru 42 : Batn yorumlarm birka rnekle bildirir
misiniz?
Btnler, yorumda iki yol tutarlar: Birisi, dorudan
doruya yetleri, anlam bakmndan yorumlamak, br,
szlerdeki harflere anlam vermek, yahut harflerin ebced
hesabna gre deerleri bakmndan onlar anlamlandr
maktr. Her ikisi iin de muayyen metodlan yoktur. Bu
bakmdan yorumlarn da sonu gelmez. Ancak gaaye ayn
126
olduundan, her yorumdan, ayn sonuca varlr. Yorum
larndan birka rnek verelim:
Tanr, varlk lemim kn yni ol bujrruuyla ya
ratmtr (II, 117, m, 47, VI, 73, XVI, 40, XK, 35, 36, 82,
XL, 68); bu sz, Tanr irdesini bildirir. Btnler, kn
sznn Arapa yazbnda iki harf olduunu ele alrlar:
K, n. Bu szdeki k, peygambere, n se imama iarettir;
aym zamanda k, erkektir, n kadn. Allah adnra
Arapa yazbnda drt harf vardr: A, 1, 1, h. A, Akl-,
kUe, I, Nefs-i Klle, ikinci 1, Natka, h de beyna ia
rettir. A, atee, 1havaya, ikinci 1 suya, h topraa dellet
eder. Bu drt harf, elifle balar ki ebced hesabnda 1 sa-
ysma karhktr. Son harfi h ile, yni gene elifle bi
ter; elifle lm l olur ki nefye, yni yok bilmeye, lm
la he, leh olur ki sbta, yni Tanrnn varhn ka
bul etmeye iarettir. Elifle lm arasnda jdrmi bir harf
vardr. Din leminde de Ntk, Ess, yedi mam, oki
hccet olmak zere yirmi bir kii vardr. Rhn lemde de
Heyl, sret, yedi yldz, oniki bur yirmi bir eder. n
sanda da ruh, beyin, cier, akcier, d, dalak, ilik, jrek.,.
yirmi bir olur (Hnl-lhvn, s. 66 - 69; Vech-i Dn, s.
76 - 77).
imdi bizi hem gldren, hem artan bu yorumlar,
o alarda ve hi bir ey bilmeyen kiiler zerinde ok
gl tepkiler yaratyordu; bunlar bizim ve bugnn d
ncesiyle deerlendirmemek gerek; hele bugn bile bu
eit eylere kananlarm, gemiteki birinin ruhundan il
ham alarak, ona tercemen olarak sama sapan eyler sy
leyen, kendisi de inanan, yahut inanmayan, fakat evre
sindeki ilerinde aydn geinenler de bulunan bir topluluu
kandranlarn, peygamberlik, Tanrhk dvasna girimi
satlmlara inananlarn bulunduunu dnrsek bu yo
rumlar, gzmzde daha da byr.
Btnler, peygamberlerin mcizelerini de, akllarnca
127
yorumluyorlard. Sz gelini, Nh tufan, halkn btn bil
gisinde boulmasdr. Nhun gemisi, Btmlie artr;
uyanlar kurtulurlar, uymayanlar bilgisizlikte yok olup gi
derler. brahimin atld ate, Nemrdun fke ateidir:
Ms, hakykat ateini kendi varhk aacnda grm, Tan
r tecellisine, kendi vcut Trunda mazhar olmutur. Asa
s, Firavunun delillerini rten kesin delilidir. sann
beikte konumas, vcut beiinde, onlara delil gster
mesidir. Krlerin gzlerini amas, ly diriltmesi, ger
ei gremeyenlere gstermesi, bilgisizleri gerek bilgiy
le diriltmesidir.
Emirler, nehiyler de bu yoruma girer. Abdest, ahitle
imama balanmak, gusl, bir sebep zerine ahdi tazele
mek, teyemmm, imama ulaamayamn hccete ba vur
mas, namaz imama ulamak, oru, btn srrn sakla
mak, hac yedi imam ikrar etmek, zekt, mstehak olan
lara btn bilgisini bildirmektir. Cehennem, eriatn zhi-
ridir, cennet btn.
Balara, zincirlere benzeyen eriat iki ksma >ayrlr:
Akl, vaz.
Akl olanlar, her zaman riayet edilen buyruklardr;
adam ldrmemek, bakasnn malna tecavz etmemek,
nikhn lzumu gibi eylerdir. Vaz olanlar, btn anlam
lar olanlardr ki bunlar, namaz, oru v.s. gibi' buyruklar
dr, Bunlar, Hudvend-i Kymet tarafndan kaldrlr;
esasen onun zuhuruna kadar mmet bunu anlar, kalkacak
olanlar, yava yava ve kendiliinden kalkar.
Btnlik, eriat hkmlerini yorumlamakla beraber
btn Btnlerin bu hkmlere uymadklarn sylemek,
biraz cret olur. Her halde balarnda bulunanlar, bu
mezhebin kurulu esasn biliyorlard; fakat mezhebe gi
renlere bu esas, yava yava almadayd. Ibnn-Nedm,
128
btnlerin yedi dereceye ayrldklarn, her derecenin oku
mas iin yedi kitaplar? bulunduunu, aa derecede olan
larn, stn derecede bulunanlara ait kitaplar bilmedikle
rini yazmakta ve Muhammed b. Ishakn, son kitab gr
dn, bu kitapta, eriat hkmlerinin ibtli ve ibhaya
dair mlhazalar bulunduunu sylediim haber veriyor
(EI-Fihrit, s. 268).
Soru 43 : Btmiliin, Mslman toplumuna tepkisi
olmu mudur?
Btnliin mslman toplumuna tepkisi, bilhassa ta
savvuf ynnden olmutur. Bu inanlar, evvelce de syle
diimiz gibi Sbilik ve Hukem felsefesiyle tasavvufa gir
mi, hatt tasavvuf inancn yourmu, ancak sml B-
tnlerde dnyev bir ekle brnen, yaaya sosyal a
dan tatbyk edilen inanlar, tasavvufta tam hayl bur
karakter kazanmtr. Kalenderi, Hayder, Bb, Mel-
met gibi tarikatler, Rm Abdallar denen zmre, so
nunda btn bunlar temsil ederek meydana kan Bekt-
ilik, Erdebil ocana balanan ve Safevleri meru h
kmdar, hatt mm deilse bile Immn mmessili ta-
myan Alevlik, Btn inanlar benimsemitir. Esasen
Gaaib Erenler (Ricll-Gayb) denen ve sflerce kinat
idare ettiklerine inanlan erenlerin saysnda, mesel Bu-
dal-y Seba (Abdlden olan yedi eren) oniki Nakyb ve
Kutb inancnda, Btnlerin yedi imam ve yedi dereceli
tekiltn, on iki Hccetin, Hudvend-i Kymet ve ima
mnn izlerini grmemeye imkn yoktur. Ibni Arab bile
Budal-y Sebay anlatrken yedi klmi, haftann yedi
gnn anarak bu tesiri belirtir.
Bundan baka Batmlik, zaman zaman slm lemin
de beliren ve mezhep olmaktan ziyade bir din hviyetini
129
tayan Drzlik, Nusayrlik, eyhlikten meydana kan
Bblik, Bahalik ve Kaadynlik gibi slnu blen eitli
zmrelerin kmasnda da birinci derecede mil olmutur.
Dine bal tarikatlerde bile tenash kabul eden, eriat
emirlerim, lemin dzeni iin konmu sayan ve bun
lar, edeb-i Muhammedi ye riayet iin muhafaza eden,
yahut da bsbtn kaldran, hatt Mehdlik dvasna kal
kan kiiler zuhur etmitir ki btn bunlar, Btnliin
srekli tepkilerini gsterir.
Burada, eski Btnlerde, Hint - Iran, Yunan ve M-
sevlikle Hristiyanhk tesirleri olduu gibi son zamanlar
da, Ahmedlik, eyhlik, Bblik, Bahalik, Kaady-
nlik gibi dinler de (?!), bat smrgenlerinin Mslman
topluluunu ajnrmak ve bu topluluklar birbirine dman
edip ktisad knty meydana getirmek, bylece de
maksatlarna erimek gaayesinin bahca mil olduunu,
mslmanla inanmam satmlarm, bu cereyanlarn
bana getiklerini, masonluun da bu eit cereyanlardan
biri bulunduunu sylersek szmz, gerein tam ifade
sidir.
SoTU 44 : Somlara verdiiiz cevaplarda Sbikten
sz ettiniz; bunun hakknda biraz bilgi ve
rir misiniz?
Kuran Mecdin II. sresinin 62., V. sresinin 69.
yetlerinde Sbiler, Mse'\^ ve Hristiyanlarla, XXII. s
resinin 17. yetinde gene bu iki din ehli ve Mecslerle, y
ni Zertt dininden olanlarla anlr. Sbilere Hanf de
denir. Bunlar, brahim Peygamberin dininde olanlardr
denmitir. Ansiklopedj^a Britanikaya gre Bblde, yan
Hristiyan bir mezhebe uyanlardr. Bunlar, Yahya Pey-
gambere uyanlara benzerlerdi. Habb-i Neccr bunlardan
130
olduu gibi Eb-Zerr ve Selman da, Islma girmeden nce
bu dindeydi denmitir. ehristn, bunlar, Sbie ve Hu-
nef diye ikiye ayrr. Sbie, Tanrnn, ruhan bir vastay
la bilinebileceine inandndan peygamberlii kabul et
mez, Hunef ise bir insan vastasiyle bilineceine inamr
peygamberlii kabul ederdi; Sbie, ruhnleri, yni yldz
lan takdis ederdi. Cevher, yani ztiyle var olan. Araz, y
ni bir cevherle zuhur eden, Aklar, yni vrlk leminde
tedbir shibi olan aktif kudretler. Nefisler, yni aktif kud
retlere tbi olan pasif kaabiliyetler gibi Hukem felsefe
sini gelitiren ve tasavvufu besleyen esaslar, hep bunlar
dan gemitir (El-Milel ven-Nihal, Beyrut, tabasmas;
s. 151 ve devm, 136 - 137).
Sbieye Mandeens denirdi. Bu sz. Yunanca ilim, ir
fan anlamna gelen Gnosis sznn mrdifidir ve Man
da sznden alnmtr. Zemaher, bunlar, Kitab Ehlin
den bir blk olarak kabul eder. Yahdilikten dnmler
dir, melekleri kutlarlar. Numn b. Sbite gre Hristi-
yanlann bir bldr, Zebur okurlar, Mslmanln zu-
hrunda merkezleri, Urfamn gneyindeki eski Harran
ehriydi. Hyre civarlarnda hl bu mezhebe bal olan
lar vardr. Bunlarn Ginza denen mukaddes kitaplar olup
vaftizi kabul ederler. s peygamberi tammazlar, Yahy-
ya uyduklarm sylerler. Manihaizmin kurucusu Mani,
nce bu mezhepteydi (M. emseddin: Kablel-slm Arap-
1ar ve Tedeyynleri, Drlfnun, lhiyat Fakltesi Mec-
mas, I. sene, say; IH, st. Evkaf Mat. 1926, s. 113-176;
Sbie hakkndaki bilgi 164 - 166. s. lerdedir). Buhr, Ky-
reyin, Eb-Zerr-i Gfrye, Sbi dediini kaydeder (Et
Tecrid, c. II, s. 48).
Soru 45 : Drrlik nasl bir dndir?
Ismlilerin bir ksm, Bahreynde yerlemiti. Bun-
131
1ar, orada Karmatler devletini kurmular, bir ksm da
Elemtta, bilhassa Haan Sabbhn temsil ettii anar
ist bir devlet tesis etmiglerdi. Karmatlerin, Msr Ftm
halifeliine tbi olmadltlanm biliyoruz. Bunlar, uzu:
mddet, devletlerini srdrememiler, Elemt Btnleri,
hicr VII. yzyl ortalarna, Mool istilsna kadar bam
sz bir halde hkm srmlerdir.
Fmlerden Hkim bi-emrillh Mansr b. il-Rzi-
biUah (375 - 411 H. 985 - 1021), 408 de (1017), allahh-
m iln etmiti. Veziri Hamza b. Al tarafndan bu inan.
Kahire camnde halka bildirilince halk, buna kar gel
mi, Hkim, Hamzay bir mddet gizlemek zorunda kal
mt. Hamza, Hkimin tanrlm yaymak iin Suriyeye
gnderilen Enuteinin 410 hicride ldrlmesinden son
ra bu inanc, kendi adma nere balamt. Hkim, hicri
411 de (1021) kaybolmu, Hamzamn da bu tarihten son
ra ne olduu belli olmamtr.
slm inanla hi bir ilgisi olmayan Dr2 mezhebin
de Hkim, tanrdr; Lht, yni madd olmayan Allahhk,
madd, Nst ekilde zuhur etmitir. nsanlarn ktlk
leri yznden gizlenmitir; insanlar ktlkten vaz ge
ince tekrar zuhur edecektir. Hamza, onun makaamna
sahiptir; yaratlanlarn en ycesidir; Akl- Klle mazhar-
dr; ilk yaratlan varhktr. Grnte anas, babas var
dr, fakat kars ve ocuklar yoktur. Kinat idare eden
odur. Ondan sonra drt kii gelir; Hamza ile be olan bu
kiiler, yaratla sebep olanlardr. Bunlardan sonra ge
lenler, bilenler, bilmeyenler diye bir asrma tbidir. Bi
lenler, bilmeyenlere din hkmlerini bildiren kiilerdir.
Din hkmleri de doruluk, mezhep kardelerine yardm,
Drzilikten baka dinlerin ehliyle, gerekmedike gr
memek, Hkimin tanrlna inanmak gibi eylerden iba
rettir.
132
DrzUik hakknda bilgimiz pek azdr. Ancak, stanbul
niversitesi ktphanesi mdr Nreddin Kalkandelen-
de, ecdattan kalma, noktasz kf yaziyle yazlm bir deri
vardr. Bu deri, hem deri, hem de yaz bakmndan, tah
minimize gre aa yukar on asrlktr. Bu deride 10-1
satr ve Arapa yazlm, Besmeleyle balayan, gya sre
olan be blm var. Kurn slbu taklit edilmek ister
mi. Bu yazlar Prof. H. Ritter okumu, bz yerlerinde
yamim, sonra ben okumaya ahtm; pek az yeri ms
tesna, okudum. Hemen her blmde Hz. Muhammedin ve
vasysi Alnin, Ehlibeytin adlar anlmada; adlarm, ken
di adlarndan rettii sylenmede. III. blmn sonlarn
da., demden nce oniki bin dem yarattm, her bireri-
ne onikier bin yl mr verdiini, bunlardan insanlar ret
tiini, IV. blmn balarnda, lemi yaratmadan on drt
bin yl nce Muhammedle Alnin nurlarn halkettiirsi
bildirmede, Bilin ki benden zge ilh yoktur, Muhammed
peygamberdir, Al de velnizdir, soylar efendilerinizdir,
onun oullar imamlarnzdr demededir. Son blmde
cennet ve cehennem anlatlmada, haksz yere adam ld
renler knanmada. Kuran okuduklar halde ona uymayan
lar, bildikleri halde gerei gizleyenler yerilmekte, bun
larn hi bir surette kabul edilemeyecei bildirilmektedir.
Bu yazlarda H^amzamn, Nusayrin ad gemiyor. H-
kime it olmas ihtimli var.
Sora 46 : Nusayrlik nedir?
Nusayrler hakknda bilgimiz, Drziler hakkndaki
bilgimizden ok fazladr. Bathlarm itirak dediimiz
bilgi kolu, douda yaayanlarn din, tima, ktisad du
rumlarm, oralarda yaayanlarn menelerini, inanlarn
daki dier dinlerin, bilhassa Hristiyanln tesirlerim tah -
133
lil ederek gereken eyi, siyas alanda hazrlamak amacm
gtt, bu kolun, douyu smrmek iin kurulduu, bu
gn artk herkese bilinmektedir. Franszlar, Suriye ve
Lbnana gz dikmilerdi; bu mnasebetle de Nusayrlik,
batl msteriklerin inceleme ve eletirme konusu olmu
tu (Douda ve batda, bu din hakknda yazlan kitaplar
iin slm Ansiklopedisinde Nusayrler mad.e b. Cs.
94, st. 1962, s. 367 - 370; bibliyografya, s. 369 - 370).
Antakyada 1250 hicride (1834) doan, Adanada yerleen
Slejnntian adh bir Nusayrinin, Nusayrlii, brakp Hns-
tiyan olduktan sonra Nusayrlik hakknda yazd Ei-
Bkrets-SleymnijTye adl Arapa, kk boyda 119
sayfalk kitap ta Nusayrlerin inanlarn, trenlerini pek
gzel ve derli toplu bir ekilde bildirmektedir ki bu mhim
eser, bat dillerine de evrilmi ve bir ana kaynak olmu
tur.
Nusayrlik, 245 te (859), imm Aliyyn-Nakynin
haytnda, onun, sonra imm Hasanl-Askernin, ondan
sonra da Onikinci immn bb (nibi) olduunu iddia
eden ve 270 te len (883) Muhammed b. Nusayrl-Abdiyy
n-Numayrye nisbet edilen bir dindir. Bu iddia, Eb-
Muhammed Hasan-ar ile balam, Nusayr de aym
yolu tutmutu (Tenkyh, I, s. 284 - 285). imm AliyyL-
Naky ve Hasanl-Asker, bu adama, Hasanl-Asker ta
rafndan peygamber olarak gnderildiim syleyen ve b-
ni Bb diye amlan Muhammed b. Hasana ve gene inan
ta ar giden Parise lnet etmiti (aym, s. 306).
Muhammed b. Nusayr, Al ve imamlar hakknda an
inanlar gtmede, tenash kabul etmede, kendisini pey
gamber saymada, mm Aliyyn-Nakyy tarafndan gn
derildiini sylemede, her eyi mbah saymada, rivyete
gre gen erkeklerle evlenmeyi caiz bilmede ve pasif iin
bunu, bir gnl alakh telkky etmedeydi.
134
lmnden sonra, kendisine uyanlarn bir ksm, olu
Ahmedi, bir ksm Furt olu Ms olu Ahmedi, bir
ksm da dier bir Ahmedi imam tanmt (Tenkyh, III,
s. 195 - 196; Fraku-a, s. 94 ve 4. liot).
Nusayrlik, Muhammed b. Cundeb ve Muhammedl-
Cennnil-Cnbln vastasiyle yaylmtr. Bunlarn ikisi
de Muhammed b. Nusayre uyanlarca mezhebin ulusu ta
nnan ve 346 (957), yahut 358 de (968) Halepte len
Huseyn b. Hamdn- Hasbye mensuptu. Huseyn b. Ham
dan, asl Nusayrliin kurucusu saylmaktadr. Bu adam
Halepte gmldr ve eyh Bayrak diye anlmaktadr.
Nusayrlik, Huseyn b. Hamdnn talebesi olup Antakya
kylklerinden yetien Muhammed b. Aliyy-i Cill ile 427
den (1035) sonra len Meymn b. Kaasmt-Tabarn ta
rafndan yaylmtr (El-Bkrets-Sleymniyyedeki
ecere, s. 14 - 15 ve 17).
Nusayrliin esas inanc, Alyi Allah tanmaktr. Mu
hammed gnetir, Aysa Aldir. Muhammed, geceleyin
Al ile birdir; gndzn asrrlr. Muhammed Selmn ya
ratmtr. Bu Q, yni Al, Muhammed ve Selman, Hris-
tiyanhktaki Baba, Oul ve Rhl-Kudse karlktr.
Bunlardan sonra imek ve yldrma mvekkil olan Mik-
dd, yldzlarn devrine memur Eb-Zerr, yellere mvekkil
olan ve ruhlar alc zrl olan AbduUah b. Ravha, sh
hati ve hastahklan tedbir eden Osman b. Mazn, ruhlar
cesetlere sokmaya memur Kanber ger ki bunlara, eleri
bulunmayan be kii anlamna Eytm-i Hams-Be yetm
denir. demden beri btn peygamberlerde tecell eden
de Aldir. demden syadek yedi devredeki zuhur, yedi
yldza karhktr. Bunlardan sonra, bunlarn yaknlar ge
lir, saylar binleri aar.
len kiinin ruhu nurlar lemine, gklere kar; fa
kat Nusayri olmayanlarn, mslman, Hristiyan ve Mu-
135
sevilerin ruhlan, hayvan cesetlerine girer; derecelerine
gre canszlar lemine reddedilenler de olur.
Ayda grlen karalt da Aldir; fakat biz onu imdi
gremeyiz; ruhumuz, bedenimizden kt zaman grece
iz ki Al, Aydr ve banda ta, elinde Ziil-fekar bulunan
bir insan eklindedir. O, Muhammedi, Muhammed Sel-
mn, Selman da br yaknlar yaratmtr.
Bunlarn ztlan, ilk halfe, Talha, Sad, Sad, Ve-
ldolu Hlid v.s.dir. Bunlara, Muviyeye, Yezde, Hac-
cca, Abdlmelike, Harnur-Reide lanet edilir ve bu
lanete Ahmedl-Bedev, Ahmedr-Rf, AbdLkaadir
Giyln v.s. de katlr.
Nusajrrler, trenlerinde mutlaka arap ierler ve a
rab takdis ederler. Nusayri ana ve babadan doan ocuk
on sekiz, yirmi yalarnda trenle mezhebe almr. Tren
lerinde sre dedikleri Arapa szleri okurlar.
El-Bkrets-Sleymniyye de, Mecm , Ayniy-
ye. Dstr, Kitbl-Ynan gibi baz Nusayri kitaplarnn
adlar da geiyor ve mellifin, bunlarn ounu grdn
anlyoruz. Gene ayn kitaptan, Arapa yazhlarna gre
ems, Kamer, Sem, afak, Luma , Kavs, Kuzah gibi
szlerin harften terekkp etmesi, Al adnn da harf
olmas arasndaki mnsebetlerin birer srr karakter ta
dna inandklarm reniyoruz. Ayrca, inanlarna g
re Ashb- Kehfin kpei, Salih *eygamberin devesi, M-
snm kestii inek de lh zuhurlardr; bunlarla insanlar,
imtihan edilmilerdir.
Muhammed, Al, Selman ls AMS harfleriyle
ifade ediliyor ki bu l tevhidin, Hristiyanhktan ahnd-
nda hi bir phe yoktur. Gkleri, yldzlan, ay ve gij-
136
i takdis, Sbilikten gemedir. Yukarda sylediimiz hay-
vanlar kutlu bilmekte totemciliin tesiri olsa gerektir.
Szlerdeki harflerin saylan, Msevilik tesirini gsterir.
Hlsa bu din, totemcilikten, Musevlik ve Hristiyanlk-
tan, Sbilikten, daha birok iptida inanlardan meydana
gelmi iptidi bir dindir. Nusayrler de br Btn mez
hepler gibi blklere ayrlmlardr; fakat hepsinde, Al
nin tanrlnda bir birlik vardr.
Bugn Nusayrler, aznlk olarak Suriye ve Filistin'
de, Tarsus, skenderun, Antakya, Lzkiye ve Adanada
mevcuttur.
Sora 47 : Anlatlmas gereken ve bu eit ilhd inaj-
cua dayanan baka dinler var mdr?
Anlatlmas gereken dinlerden Yezde uyduklarm
iddia eden ve eytan'a tapan Yezidlerle din yaaymuz-
da srekli tesiri olan Hurfiler, onlardan sonra da bat
emperyalizminin meydana getirdii ve szm ona, asr
dinler kald.
Yezidlik, tarihimizde tesiri az olmakla beraber anla
tlmas gereken bir dindir. Yezdler, kendilerini, meyye-
oullarndan Mervn olu Abdlmelik olu Veld olu fo-
rhim olu Mervn olu Ms ol u Isml olu Msfirin
olu eyh diyye mensup sayarlar (Abbsul-Azzv :
Trhul-Yezdiyye; Badad - 1353 H. 1935). Masm Al-
hn Tarkul-Hakaak nda bu soy eceresi, Mervn
olu Haan olu Mervn olu Ms olu smil olu M-
safirin olu Adiyy olarak kaydedilmektedir (Tehran -
1345 ems hicr, Muhammed Cafer Mahcb tashihiyle,
II, s. 589).
amda doan, Hakrde yerleen eyh Adiyy, 562
137
de (1166), yahut 557 Muharreminde lm, Musul kyle
rinden Llete gmlmtr. Nefahtta hal tercmesi
pek ksadr (s. 609 - 610). Elimizdeki risalelerine nazaran
bu eyh, pek mteassp bir Snndir. Nefht, onun bir,
ezert-z-Zeheb, iki kerametini nakleder (Nefaht tere,
aym sahifeler, El-Gadr, XI, 169 - 170) . Taassubu, Emev
soyundan oluu bakmndan, Yeade, Muviyeye bir mey
li, hi olmazsa onlar hakkmda kt dnceler besleme
mesi tabi ise de Yezdlerin inanlariyle, hele eytan
takdis etmeleriyle bir ilgisi olmasa gerektir.
Yezid sznn, Yezdan, yni Tann, yahut Yezd s
znden tredii hakkmda telkkyler, bu hususta daha
baka eitli izahlar varsa da bunlar, bizim konumuzun d
ndadr (bilgi almak iin El-Irfn mecmuasnn hicr
1389 - 1969 da yajnmlanan 1 ve 2. saysnda Tevfyk Veh
bnin Dnl-Krd-il-Kadm adl makalesinin Cemil Rz-
beyn tarafndan arapaya evirisine b. Beyrut; s. 99 -
109).
Yezd dininin kuruluunda, tasavvufun ve baz an
inanl sflerin tesirlerini de nazar- dikkate almak zo
rundayz. Vahdet-i Vcud inancnda ileri giden sfer,
hayr, erri izafi kabul etmekle yetinmemiler, eytan,
Allah tarafmdan insanlar imtihana memur, hatt Tanr-
mn cell sfatmn zuhuru saymlardr. Mesel Huseyn b.
Mansril-Hallc (309 H. 922), blisle Ahmedden baka
hi kimsenin dvas gerek deildir; ama blis, gzden
dmtr. blise, secde et dendi; etmedi; Ahmede, bak
dendi, bakmad szleriyle Hz. Muhammedle eytan k
yaslamaktan ekinmemitir (Kitbal-Tavsn; Paris-1931;
Louis Massignon basm; s. 41 - 48). blisle Firavunu da
kyaslar, ikisine de hak verir; ikisini de yiit sayar (ay
n, s. 50 - 52. Bu kitapta bu eit daha birok mhmelt,
muzahrafat vardr). Dvnnda da, dem kimdir ki? Var
138
olan sensin; aradaki iblis de kim oluyor der (Journal Asi-
atique, L. Massignon basm ve tere. Janvier - Mars; 1931,
5. 65).
Aynl-Kuzt- Hemedn (533 H. 1140), bu hususta
daha da ileri gider. Temhdt ta, blisi, Allah haremi
nin perdecisi sayar (Musannaft- Aynl-Kuzt- Heme-
dn; Tehran niv. yaym: 695; Aff Useyrnn nsz,
tashihi ve notlariyle; Tehran - 1341 ems hicr, s. 30,
74, 119). Hz. Muhammedin cemliyle blisin cellini k
yaslamaktan utanmaz (s. 73); blisin nz makaamndan
bahseder (s. 121 - 129); Iblisin nrunun, izzet nrndan
olduunu syler (s. 267); Tanrya olan akndan dolajn
deme secde etmediini, bu ak yznden melmeti kabul
ettiini anlatr (s. 226 - 229); Rahmanlk sfatmn, Hz.
Muhammedden, Cebbarhk sfatmn da blisten zuhur et
tiini sylemekten ekinmez (s. 227); Huseyn b. Mans-
run, Kitb-ut-Tavsn indeki sz nakleder (s. 284);
Hasan- Bsrnin, Beni ateten yarattn dedii yette bil
dirildiine gre blisin nru, Tanr izzetinin ateindendi
dediini, sonra da, Nru, halka grnseydi halk, ona ta
pard szn eklediini geveler (s. 211). Temhdt ta
batan sonadek, mnsebet dtke eytandan, hep onu
ululamak suretiyle bahseder (Son ksmdaki, Temhd no.
larna gre yaplan bahis ndeksinde blis mad.e b.).
616 da (1219) len Azzd-dn-i Nesef de, Aynl-
Kuztn, eytann, gerei rtmiye, melekin amya se
bep olduunu syler (Kitbl-Insanl-Kmil; Marijan
mole basm; Enstitut detudes Iraniennes de lUniversite
de Paris; Paris-Tehran; 1941-1962; Resil-i tzf, s. 403);
birok rislesinde de insan hayra gtren her eyin me
lek, erre gtren her ejdn de eytan olduunu; tevlde
demin ruh, Havvmn cisim, eytan'n tabiat, blisin ve
him olduunu bildirir (Mesel XVII, risale, s. 226-227;
XXn. risle, s. 301).
139
Bu son yoruml ar, btn Btnlerde vardr; Sunav-
na Kadsiolu Bedreddin de ayn fikirdedir (A. Glpnar-
l: Smavnakadsiolu eyh Bedreddin; Prof. smet
Sungurbeyin nszyle; st. Eti yajnnevi - 1966; s. 33;
Vridt tercememiz; ayn eser; s. 53 - 54). Muhyiddn ibni
Arab, bni Sebn, Sadreddn-i Kunavde de eytan kut
lu ve mazur sayan fikirlere rastlamaktayz (Ahmed Sub-
h Furatn slm Ansiklopedisi; ndeki eytan mad.e
b. Cz. 116; st. 1968; s. 491 - 493).
Bu giri blmnden sonra Yezdlerin inanlarna
gelebiliriz:
Yezdler, kendilerini, Muviye olu Yezdin yoluna
mensup sayarlar, geytan, Melek-i Tvs, Tvs Melek,
T^msl-Melike lkabiyle anarlar onu mabut tanrlar.
Onlarca Hz. Alyi ehit eden bni Mulcem de kutlu bir
kiidir; Kurandaki Nefsini Allah rzsna satan diye
vlen kii (II, 207), onlarca bu adamdr. Gariptir ki Ye
zdler, Kurandan bu yetle ibni Mulcem gibi bir adamn
kutluluuna delil getirdikleri hlde dinlerinde, Kuran oku
mak ve dinlemek, mescitlere girmek, namaz klan gr
mek, (seyyitlerin rengi olduundan) yeil giymek, hama
ma gitmek haramdr.
Bunlar gnee, Aya ve yldzlara kulluk ederler; gn
doarken kere gnee kar eilirler; bu, ibdetleridir.
Tensuha inanrlar. Eylln on beiyle yirmisi arasnda
eyh Adiyynin trbesini ziyret etmek, hac treni yerine
geer. Her yl, Arahk aynda gn oru tutarlar; oru
larn arapla aarlar. Horoza benzeyen bir heykel, o f -
larca Melek-i Tvsu temsil eder; buna Sancak derler;
bunu ziyaret ve takdis etmek, ibadetlerindendir.
Yezdlerde de Nusayrlerde olduu gibi ocuu, mez
hebe sokmak iin bir tren yaplr; yalnz bunlarda bu t
ren, ocuk iki yam gemeden olur. ocuu snnet eder
ken tutan kii, o aileden sayhr ki bu gelenek, orta ve do
140
u Anadolu Alevlerinde de vardr ve bu adama kivre
derler; bu sz, Yezdlerdeki krifve sznden gemedir.
Aralarnda yedi derece vardr. Reislerine mi r, ondan
sonra gelene pes-i mr derler. Bunlardan sonra eyh,
Sancak a hizmet edene kek, methiyeler, iirler oku
yanlara kavvl denir; bunlardan sonra mrdler, yni
mezhep mensuplan ve fukara, yni temiz kiiler gelir.
len kii ykandktan, alnna, gzlerine, kalbine eyh
Adij^nin mezanmn topra konduktan ve elbisesi giydiril
dikten sonra yz douya gelmek zere gmlr; gn
ziyafetler verilir; nedeler okunur; yedisinde, krkn
da trenler yaphr.
Cilve, Mushaf-1Ra denen mukaddes kitaplar bu
lunan Yezdler Nusayrler gibi doan ocuu, mezhebe
alma treniyle, arab mukaddes tammakla Hristiyanl-
m vaftizini, gnei, Ay, yldzlar kutlu tammakla, g
nee kuUuk etmekle Sblerin, hatt daha da iptida din
lerin inanlarn, tensuha inanmakla gene iptidi dinlerin
inancm, Ibni Mlcemi, Muviye ve Yezdi tutmakla, a
r bir meyyeoullar taraftarlm ve Hriclii, eytan'
mabut saymakla, yalnz tasavvufun msmahasm deil,
er kuvvetlerinden kurtulmak iin onlara ibdeti bir ge
lenek hane getiren ilkel kanaati temsil eden Yezdk,
tam mnsiyle iptid bir din rneidir. Tevilleriyle, ye
dili dereceleriyle Btnlikten de mteessir olan Yezdler,
bu inanlar, bulunduklar yerlerdeki eski din kalntla
rndan, bilgisizce edinmiler; onlarn bilgisizliklerinden
faydalanan mrler de onlar bu inanlara balamlar,
uyanmamalar iin baka din ve mezhep erbabiyle buluup
konumalarm yasaklamlar, bylece Yezdler, ilerine
gml olarak yaayan geri, bilgisiz, mutaassp bir top
lum olarak kalmlardr.
141
Yezdlerin, ve T harfiyle balayan, yahut iin
de bu harfler bulunan ve yasak olan eytan szn ha
trlatan at, tet, mat gibi szleri sylemelerinin bile
caiz olmadn syleyerek bu konuya son veriyoruz.
Yezdlerin bir ksm, gneydou lkemizde, aznlk
olarak bulunduklarn da syleyelim (Abbsul-Azzvnin
Trhul-Yezdij^e ve Akydetahum kitabmn b. Ba-
dad - 1353 H. 1953. Kefl-Hiyle in H. cildinde de ba
mezhep hakknda bilgi vardr; IV. basm, Tehran - 1340
ems hicr, s. 2 - 2 7 ) .
142
xm
BTINlLKTEN DOAN BTIL DNLER
HURFiLK - EYHLK - BBLK - BAH-
ILK - KAADIYNLK
Soru 48 : Hurflik nasl bir mezheptir?
Biz, vereceimiz izahattan da anlalaca gibi Hur-
flie bir mezhep diyemiyoruz; bu da, Nusaylik, Drz-
lik, Yezidlik gibi esas inanlarnda slm hkmlerden
tamamiyle ayrbm, uydurma bir dindir. Hurflik ve ku
rucusu Fazlullah hakkmda imdiyedek etrafl bir inceleme,
eletirme yaplmamtr diyebiliriz. Bu dine dair en cidd
incelemeyi Tehran niversitesi Pehlev dili profesr S
dk Kiymn Vje-Nme-i Gurgn adh eserinde bulu-
yoruz. (Tehran niv. Yaym: 133, Tehran - 1330 ems
hicr). Ancak bu eser, daha ziyde Grgn lehesiyle fars-
ajn mukayesejd esas tutmu, bu yzden, o zamanadek ya
zlan ve bilinen bilgileri dzeltecek kadar deerli incele
meler, eserin pek az bir ksmm kaplamtr. 1945 te Lei-
dende baslan, Clement Huartn, Textes Hourufs avec
Traductionu, sekiz Hurf metnim ve Dr. Rza Tevfykjn
bir incelemesini de ihtiva etmekle beraber, hi bir suretle
ihticca slih deildir; hele R. Tevfykm incelemesi, ta
mamiyle ind hkmleri ihtiva eder (E. J. W. Gibb Me-
morial. Volme DC. E. J. Brill, mprimerie Orientale;
143
London - 1909. 1327 H.) Islm Ansiklopedisinde Cl. Hu-
artn Fazlullah maddesinde Hurflie ve Fazlullah'a
ait kitaplar hakkmdaki mtalalar yanl ve yetersiz ol
duu gibi faydalanlan kaynaklar da ana kaynklar deil
dir (cz. 35; st. 1947, s. 535 - 536; Huruflik, cz. 46,
1950, s. 598 - 600). FVnszca ve ngilizce Islm Ansiklo-
pedisine yazdmz FazluUah- Hurf makalemizi de
bugn yeterli bulmuyoruz (Franszca; s. 751 - 754; ngi
lizce; s. 733 - 735). Son olarak yazdmz Fazlullah- Hu
rf ve Hurf Metinleri Bibliyografyas, bu dinin esas
larm ve ana kaynaklarn ilim lemine sunacaktr mi
dindeyiz (Bu kitabmz, Trk Tarih Kurumu tarafndan
yajanlanmak zeredir).
Soru 49 : Fazlullah hakknda lasaca bir bilgi verir
misiniz?
ihbddn Fazlullah, 740 hicride, Esterbdda do
mutur (1339 - 1340). Soyunu, Hz. Muhammede ulatran
bir ecere vardr. Btn olduu anlalan eyh Haan adh
birisine intisap etmi, Azerbaycan ve Ianm bir ok e
hirlerini gezmi, 788 yhnda (1386) kurduu dini, Tebriz-
de yaymaya balam, sfahana gitmi, orada kendisine
taraftarlar bulmu, son zamanlarm amah ve Bakde
geirmi, eriate uymayan telkijmleri yznden amahda
tutuklanp hapsedilmi, 796 yh Zilkadesinin altnc gn
hapsedildii Almcakta, eyh brahim adh birisinin fetva-
siyle ldrlm, ayaklarna ip balamp sokaklarda sr
tlm, sonra cesedi, mridleri tarafndan ahmp gml
mtr (1394).
Tevil adn verdii dinini yedi kiiyle yaymaya ba
layan, rivyete gre drt yz halifesi bulunan Clayrh
Sultan veyse (lm. 775 H. 1374 - 1375), vezir Zekeriy-
144
ya ve Shib-Sadr eyh Hceye bile nfz eden Fazlulla-
hn Cvidn-Nme, Mahabbet-Nme, Ar-Nme, Nevm-
Nme adl eserleri vardr. Cvidan mensurdur ve Gur-
gn lehesiyledir. Fazla Cvidn- Sagyr adh bir eser
daha isnat edilmektedir ki bu, Cvidn m farsa yazl
m nshas olsa gerektir. Nevm-Nme rya yorumla
rn ihtiva eder; mensrdur ve Grgn lehesiyledir. Ma-
habbet'Nme de mensurdur ve aym leheyledir. Ar-
Nme manzumdur, bildiimiz farsayla yazhntr ve
filtn filtn filt veznindedir. Fazlm en mhim
eseri Cvidn-Nme dir. Kurduu dinin ana hatlar,
bu mensur kitapta bildirilmektedir. Ar-Nme ye, C
vidn-Nme de dendiini, aym kitaptan rendiimize
gre Cvidn- Sagyrin, Ar-Nme olmas da muhte
meldir. Ayrca, farsa kk bir dvn da vardr.
Soru 50 : Hurflik inanlarn anlatr msnz?
Hurfleree varln zuhuru sesledir. Ses, gayb le
minden, ayn lemine, yni kuvvet leminden madde le
mine gelen ve madd varla brnen her eyde vardr.
Ancak canhlarda, bilfl, yni canl istedii zaman ve bir
sebeple zhir olur; canszlardaysa bil-kuwe mevcuttur;
cansz iki eyi birbirine vurunca ses duyulur. Sesin ke
mli szdr; bu da ancak insandadr. Szler, harflerden
meydana gelir; u halde sesin ve szn ash harftir. Hz.
Muhammed, yirmi sekiz harfle konumutur; yni Arap-
ada yirmi sekiz harf vardr ve Kuran, yirmi sekia harf
ten meydana gelmitir. Farsadaysa otuz iki harf vardr;
Fazln mukaddes kitab Cvidn; otuz iki harften mey
dana gelmitir. Farsada olup Arapada bulunmayan drt
harf p, , J, g dir. Kuranda bu drt harfin yerine L-
mef gelmitir; nk Lmelif, bast edilirse, yni sj^-
145
lendii gibi yazlrsa, tekrarlanmayan drt harf meydana
gelir; lm, elif, mim., fe. Bu drt harf, farsadaki drt
harfe karlktr. nsamn yznde yedi siyah hak (kllar)
vardr: iki ka, drt kirpik, bir sa. nsan, anadan bu yedi
hatla doduu iin bunlara Hutt- mmiyye - Ana hat
lar denir. Bunlar hl ye mahal, yni kendileri ve
yerleri bakmndan on drt olur. Erkekte, erginlik an
da beliren yedi hat daha vardr: Sa ve sol yanlarda iki
byk, iki saltal, iki burun hatlar, bir enfaka, yni ene
altndaki hat. Bunlara da Hutt- Ebiyye-Baba hatlar
ad verilir. Bunlar da hl ve mahal itibariyle on drt olur
k tutar yirmi sekiz eder; Kurandaki yirmi sekiz harfe
karlktr. Sa ve ene altndaki hat ortadan ayrlrsa se-
kiz olur; tutan on alt eder. Hl ve mahal itibariyle otuz
iki olur ki Cvidnn yazld otuz iki harfe karlktr.
Ftiha sresi (I), Kurann zdr ve bu sre de yed
yettir; yedi de ad vardr; Seb'al - mesn, tekrarlanan
yedi yet sz de bu adlardan biridir. Bu sre, yzdeki
yedi ana hatlarna iarettir; bu yzden de Ftiha okun
duktan sonra eller, yze srlr. mn denirse yedi yet,
sekiz olur; sa da snnet olduu zere ortadan ayrhrsa
sekiz olur. Ftiha da yedi harf yoktur; Havvmn, yai
kadnn jiznde de yedi hat yoktur. Bu yzden de Fti
ha ya, mml-Kitb, yni Kurann asl denmitir.
Kuranm srr, 3drmi dokuz srenin bandaki Hufr--
mukattat tadr; yni bir sze girmemi, tek olarak gel
mi harflerdedir. Bunlar, tekrar edilmemek, saylanlar,
bir daha saylmamak zere on drt harftir; Elif, lm, r,
kf, hi, yi, a5m, sd, t, sin, h, mim, kaf, nun dur. Bu
harfler, arap alfabesine gre, okunduklar gibi yazlrlar
sa on yediye kar; nk elif te f, sd da d,
nun da v harfleri vardr. Bu on yedi harfe Muhke-
mt, yni hkm kesin ve belli denir. Yolcu olmayan ki
inin gnde, farz olarak kld on yedi rikt namaz, bun-
146
larm saysncadr. Yolcu olansa on bir rkt klar. Bu
on yedi harften gajrr b, t, se, c, noktal h, peltek zel, s,
dad, z, gayn harfleri on birdir; bunlara Mtebiht,
yni eitli anlamlara gelen harfler denir; onbir rikt da
bunlara karlktr. kisinin tutan yirmi sekiz eder. Yolcu
olmayan, her gn on yedi, cuma gn on be rikt namaz:
klar, tutan otuz iki olur.
Hurflik, bylece namaz, orucu, hacc, zekt, btn
dn hkmleri yirmi sekiz ve otuz iki harfe tatbyk ederek
bu harflerin insanda olduunu syler. Aynca kyameti,
kyametten nce Mehdnin zuhurunu, tsnn iniini, g
nein batdan domasm, srt, mzn, cennet ve cehen
nemi tevil edip bu harflere uydurur.
Hurflerce kinatn devri, esas zerinedir: N
bvvet, mmet, Ulhiyet. Nbvvet, dem PeygamberIe
balam, kemlini Hz. Muhammedde bulmutur. Ondan
sonra Hz. Al ile mmet devri balam. On birinci mm
Hasanl-Asker ile bu devre bitmitir. Mehd olan Fazln
zuhuruyla Ulhiyet devri balamtr. Btn Peygamber
ler, Fazln ehidi, yni tan ve mjdecisidir. Fazi, son
zuhurdur; ondan sonra gelen her kmil, ancak onun buy
ruuna uyar; onun yolunu tutar; bir bakg. zuhur yoktur
ve olmayacaktr.
Soru 51 : Bu inancm kaynaklan haJdunda bilgi
verir misinK?
Baz saylarn kutlu saylmas, baz harflere eitli an
lamlar verilmesi, pek eski devirlerden ve sanrz ki insan
ln iptidi ve sihri inanlarndan kalmadr. Bu eit an
laylar, Ahd-i Atyk te, bilhassa Hzkyl ve Dnyl
blmlerinde, Ahd-i Cedd de de Yuhannmn Vahyi
nde aka gryoruz. Hatt bu ikinci kitap, bize, ilk harf
le son harfin, balang ve sona dellet ettiini de bildirL-
147
yor (Mesel I, 8, XXI, 6). Kuran- Kermin sre bala
rndaki harflere de zaman zaman eitli anlamlar verildi
i malmdur. Huseyn b. Mansril-Hallcm gerek Dv-
mda (Met^el s. 63, 83, 94), gerek Ktb-ut-Tavsin m-
de (s. 13 - 14, 31, 56 - 60, 63) harflerle saylara, harflerin
saylara uymasna dir birok kaytlar bulunduu gibi
Ahbr al-Hallj da da hatta, harflere dir szlerinin
nakledildiini (L. Massignon basm, Paris - 1936, s. 16,
25 - 26, 59, 60, 71, 95 - 96), hatta Fazln sisteminde esas
unsurlardan biri olan istiv dan, yni her eyin, bil
hassa insann iki yanl olup ortadan bir mefrz hatla ikiye
ayrldndan bile bahsettiini biliyoruz (ayn, s. 53). Bu
husustaki Btn inan da malmumuzdur (Mesel Nsr-
Hosrevin Hnl-lhvn ma; Yahy el-Khachab basm,
Msr, Kahire; mprimerie de Linstitut Franais Darche-
ologie. Orientale, 1359 H. 1940; s. 66 - 67 ve gene onun
Vech-i Dn'iie b. p-hne-i irket-i Gvyn; BerIin-1343,
s. 76 - 77). bni Arabinin Puthtnda harflere byk
bir nem verilmekte, bu fikir zerinde srarla durulmak
tadr (Msr - Bulak, 1272. Bb. I - V, s. 592, kinci Fasi,
s. 90 - 101; V. bb, s. 112 - 130; H. cilt, bb. LXXIX, s.
135 - 137. Hatml-Vilye dolaysiyle Btn fikirleri, tam
Btn sistemle izh eden ksmlar; c. IV, bb. DLVII, s.
215). eceretl-Kevnde insamn tsm-i Muhammed)'
zere yaratldn bildirdii gibi (Msr, Al-Mat. Behiyye,
1310) bni Arabinin, harflere dir daha birok risleleri
bulunduunu da burada kaydedelim (b. Osman Yahia:
Histoire et Classification de Loeuvre Dbn Arab; Ens-
tut Franais de Damas; am - 1964, I - II, 1964).
Btn bunlardan u sonucu karabiliriz:
azlullah, Batnlerin metodlarm benimsemiti; gen
yanda slk ettii yol, Btn inanlar telkyn eden bir
yoldu, harflere verilen anlamlarla, onlarn ifade ettikleri
148
saylarla o da uramt; hatt Cvidn dan aka an
ladmza gre Ahd-j Atyk ve Cedd den istidlUe-
de bulunacak kadar o kitaplarla da megul olmutur
(Mesel st. Millet K. Ali Emr kitaplar, Farsa; No. 920,
Cvidn, 144, b.). Her halde bni Arabyi de okumutu,
Arapa biliyordu; tran edebiyatna vkft. Zaten Ulm-
Garibe ve Ulm- Hafiyye denen ve ok defa olacak
eyleri, olmadan keif ve istihrca yaradna inanlan bil
giler arasnda tim-i Hurf un da bulunduunu bihyorz
(Manakb-l-rifn; Trk Tarih Kurumu yaym. Prof.
Tahsin Yazcmn hazrlad metin; c. I, Ankara; T.T.K.
Basmevi - 1959, s. 421).
FazluUah, Btnlerin tevil metodlarnn, bilhassa
harflere verilen ehemmiyetini ve lzum grdke harfle
rin, saylarla mnasebetini ele ahm, btn dn emirleri,
hkmleri, Arapadaki yirmi sekiz ve Farsadaki otuz iki
harfe irc yolunu tutmu, tam bir metod halinde bulun
mayan ve arzettiimiz gibi, daha ziyade gelecekteki olay
lar anlamak iin kullanlan Hurf bilgisini, devrine gre
gerekten de orijinal bir ekle sokmu, kendisini Mehdi,
Mesih ve Tanr mazhan tanm ve tamtm, bylece Hu-
rflik dinini kurmutur.
Fazlullah, bu uydurma dni kurarken tasavvuftan da
ok yararlanmtr. Vahdet-i Vcud inancnda kinat,
Mutlak Varhkn zuhurudur. Btn lem, Mutlak Varhkn
bilgisinde sabit olmu, bu sbt, kinat izhr etmitir.
Gklerin dnnden unsurlar meydana gelir; gklerle
unsurlarn birlemesinden canszlar, bitkiler ve canlla-
zuhur eder. Canhiann kemli, insanda zhir olur. Kuvvet
leminden gklere, gklerden unsurlara gelen hayat, gk
lerle unsurlarn birlemesinden canszlar, bitkileri ve can
llar meydana getirir. nsan, son ve kmil varhktr; onun
la bu devir sona erer. Kinatm gz bebei, z ve cam in
149
sandr. nsanlarn iinde bulunan tek insan (insn- k
mil) de, btn insanlarn g bebei, z ve candr. Var
lklar insana, insanlar da o tek insana tbi ve mnkaddr.
Her devirde bulunan bu tek insan, peygamber ve imamdr.
Peygamberlik, Hurflie gre Hz. Muhammedde kem
liyle zuhur etmitir; o, son peygamberdir. lOndan sonra
immet devri balar. Bu devir, Al ile balam, on birinci
imam, Hasanl-Askerde son bulmutur. Ondan sonra
ki imam srrolmutur; onun zuhuruyla Ulhiyet devri
balayacaktr. te Mehd olan on ikinci imam, Fazlullah-
tr; aym zamanda o, Msevlerin bekledikleri Mesh, Hris-
tiyanlarla Mslmanlarn, tekrar gkten ineceini bekle
dikleri sdr. Fazi, mnlar gnden inmi, beklenen
gelmi, kymet kopmu, dny hiret olmutur. Grl
yor ki Fazi, ok sonra Bahlerin benimsedikleri bu inanc
yaymakla bir yandan Msevlikten, Hristiyanhktan, bir
yandan da Mslmanhktan faydalanmtr. mmeti ve
Alden Onbirinci mma kadar gelen mmlar tanmakla,
Mehdnin gizlendiine inanmakla Isn-aeriyyeden fay
dalanan Fazi, bir yandan da Mehdnin doacam kabul
etmekle Ehlisnnetten faydalanmtr. Isadan baka
Mehd yoktur melinde olarak hadis diye rivyet edilen
sz, hemen her Hurf kitabnda buluruz. Ancak, Meh
dnin doduuna, sonra gizlendiine ve son zamanda, Tan
r izniyle kacana inanan mmiyyenin, bunu kabul et
mesine imkn bulunmad gibi lemde, her zamanda kut
bun bulunduuna ve o, veft edince, mnen en yakm ola-
mn kutb olup yerine geeceine inanan sflerin de bunu
kabul etmeyeceine gre Hurflik, hem mmiyyenin,
hem de tasavvufun ve sflerin iddetle aleyhindedir.
Fazln, yirmi sekiz harfe drt harf daha ekleyip otuz
ikiye karmasnda, dorucas, Arapa yerine Farsayi
koymasnda, Cvidn, Kuran gibi bir vahiy eseri ve
din kitap, hatt btn dinleri tamamlayan kitap olarak
150
tanmasnda ve tantmasnda, samyoruz ki mill uurf
tesiri vardr ve Fazi, Farsay din dili yaparak Arap
miyeti yerine ran hkimiyetini kmmay ama edinmitir.
Nitekim bu inan, Mahmd- Matrd, yni kovulan Mah-
mud diye anlan ve Fazla muhlefetle Noktavlik dnini
kuran Mahmudda bsbtn meydana kmtr; ona gre
artk Arap devri bitmi, Acem (Iran) devri balamtr
(Sdk Kiy: Noktaviyn y Peshiyniyn; Iran Gd';
No. 13; Trmh - 1320 Yezgurd; s. 11 ve devam).
Soru SZ : Hurflerm hiret hakkndald inanlar
nedir; zel ibdetleri var nudr?
Fazlullahn en ileri gelen halifesi Aliyyiil-Almn kz
kardeinin olu olan ve Fazln hayat hakknda, stiv-
Nme adh eserinde pek nemli bilgiler veren Gyseddn,
ilerinde Nesm de olduu halde Fazlm birok halifesi-
nin, hirete inandklarm syler (Millet K. A. Emr, Fars-
a, No. 269; 25. a - 40. a ) ; fakat Anadolu Hurflerinin bir
ksmyla Badad Hurflerinin, lmden sonra cesedin
ryp leme karaca, lmden sonra ayr bir yaay
olmad, insandan, geree varnca eriat tekliflerinin
kalkaca inancnda bulunduklarm syler (ajm, 39. b-40.
a). Baz Hurflerin, namaz da Fazi kld, orucu da Fazi
tuttu, artk bize teklif yok dediklerini, bazlarnn, dnya
bize cennet kesilmitir, cennetteyse teklif yoktur kanatini
gttklerini, ilerinde tensuha inananlarn da bulundu
unu bildirir (41. a - 42, b, 82. b - 85. a).
Bu szlerden u sonucu karmak zorunda kahyoruz:
Ruhu ve hireti inkr eden Hurfler, her halde ta
hammlsz olanlar,' toplumun varln, ancak di-
siphnin koruyacan, bu disiplinin de trelerle, tren
lerle, inanlarla salanacam dnemeyenlerdir. Teklifi,
151
rhu, hireti inkr edenleri reddedenlerse, umum inzibat
salamaya alanlardr ve onlarca hireti kabul etmek,
bir takjryeden (gizleyiten) baka bir ey deildir. Mese
l, Gyseddin, Nesmnin benlik dvasn gden iirleri
hakknda, Alijryl-Alnn fikrini sormu, o da kendisi
nin, Kuranda amldm, bunu yeter bulduunu sylemi.
Gyseddin, bunu kaydettikten sonra Kuranda, Tannnm
adlarndan Al - yce admn getii ne kadar yet var
sa hepsini sralyor, hepsini AI3^ l-Alya mal ediyor
(96. a - 97. b). Fazi da, Kuranda geen Fazllarm hep
sini kendisine mal etmekte, sonra da vasyyet-nme sin
de Allahtan bahsetmekte. Mr erf adl halfesi, Beyn
l-Vk da, Yunan filozoflarndan Hukemya, mteer-
riadan mutasavvfaya kadar herkesin hiret hakkndaki
fikirlerini hulsa eylemekte, sonra da ldrlen, ls,
ayana ip balanp yerlerde srklenen Fazla, Allah de
mekten ekinmemektedir.
Sanyoruz ki, hiretin varhm syleyenler, ya bu yo
la yeni girenler, anlajn kt olanlar, yahut da yeni girmi
olanlar rktmek istemeyenler, yollarn, knamaktan ko
rumak isteyenlerdir; teklifin kalkmayacam sylemek de
bir gizleyiten ibarettir ve Hurflik, btn mnasiye
Btn bir dindir.
Hurfler, Fazl, Tanr zuhru kabul ettiklerinden,
ibdetleri, bu inanca gre deitirmilerdir. Mesel eh-
det kelimesinde Elhed en l ilhe ill Fazlullah dedik
leri gibi ezandaki, kaametteki ehdete de Fazln adn
katmlardr. Abdest almrken ve namazlarda, otuz iki
harfi tamamlamak iin Arg-Nme den beyi tl er okurlar,
rk ve scd tebihlerine, Sbhne rabbiyel-Fazl-il az-
mi ve bi hamdihi, Sbhne rabbiyel-Faz-il al ve bi ham-
dih tarznda fazln adm katarlar. Tahyytta ve selm
da da Fazln ad ve halifeleri anlr. Haclar, Fazln ld
rld Ancakta ed edilir. Maktel-gh dedikleri,
152
Fazln ldrld yerde ihrma brnp oray yedi ke
re tavaf ederler; Mrn-h (yanlar h) dedikleri Mi'
ranhn yaptrd Senceriyye KalesLne kere yedier
ta atarak ej^n talam olurlar (*). Bunlar, btn
hususiyetleriyle, Fazln ldrlmesinden aa yukar yir
mi ksur yl sonra yazlm olan Istiv-Nmeden
renmekteyiz (96 -100. b). Bundan sonraki kitaplarn kay
na bu kitaptr. Fakat Hurfller, bu ibdet tarzlarm pek
az bir mddet jnirtebilmilerdir; nk muahhar kajmak-
larda bunlara ait hi bir kayda rastlayamyoruz. Esasen
hem Hurffliin yayld yerler, hem Hurfler hakkm-
daki sk tkybt, buna imkn brakmamtr. slm ib
detlerdeki bu deiiklikler de, phe yok ki kasddir vo
Btnliin slm dininde meydana getirmek istedii yeni
bir ayrhn ifdesidir; nitekim Bahlerde de ayn eyi
grmektejz.
Soru 53 : Hurf inanlaruu, Hurfiler tarafndan
yazlan hangi kitaplardan renebiliriz?
Hurflerin esas kitab, Fazln eserleri ve bilhassa
Cvidn-Nme sidir. Ondan sonra Fazi'n en ileri gelen
halifesi olup Halifetulah, Vasyyullah, Halife-i Fazl-
lh, Vakf- esrr- serir-i kelm'ullah, Aliyy-i liyy-
Al yni AUahn halifesi, Allahn vasysi, Fazl- lh'in
halifesi, Allah kelmndaki gizli srlar bilen, yceler y
cesi Al gibi lkaplarla amlan Emr Seyyid Al, yni
Aliyy-i Almn Tevhd-Nme ve Kymet-Nme td,
gene Fazln halifesi Mr erfin Hac-Nme, Maher-N-
me, sm Msemm, Beynl-Vk adl kitaplar, di
(*) Mranh, Temrn oludur, Fazi, onun bujrru|:uyla l-
drldg^lnden Hurfler, ona bu ad takmlardr.
153
er halifesi Emr Ishak'n Hb-Nme, gret-Nme, Mah-
rem-Nme, Trb-Nme si, Emr Gysddnin Istiv-
Nme si, dier halifesi Ebl-Hasann Beret-Nme
si ve Zbdetn-Nect i, Chr yr, yni drt dost diye
amlan Kemallerden biri ve belki de Kemlddin-i Him
olduunu sandmz Kemall-Kaytam tat-Nmesi,
onlardan sonra Alij^l-Alnn halfesi Mr Fzlnin
Risale si, erh-i Taksmt, onun halfesi Dest-burde
Muhammed Mrzdan mstahlef Cvdnin risleleri, C-
vdnin halifesi Hamzamn Cvidna haiye mhij; etinde
ki erhi, Fazln halifesi Nesmnin Dvn, Mukaddimet
l-Hakaak, Nesmden mstahlef Refnin Beret-
Nme ve Genc-Nme adh mesnevileri, Abdlmecd b.
Feriteh zzddnin Ik-Nme ve hret-Nmesi, 960
hicride doan Muhtnin risleleri ve Dvn, Hamzann
halifesi Ikurt Muhammed Dedenin Salt-Nmesi, Mu-
htye mensup olup 970 te doan ve 1030 da len Arg -
nin Dvn, 966 da sa olduunu bildiimiz Mislnin Ri
saleleri ve Dvndr.
Azerbaycandan Anadoluya yaylan ve Rumeliye ge
en Huruflik, hicri IX. (XV) yzsaldan itibaren farsay
brakp Trkej kabul etmi, Nesm, bir dvan tekil ede
cek kadar Trke iirler yazm, Mukaddimetl-Hakaa-
k adh risalesini Trk diliyle tedvin etmi, onun halifesi
Ref, iki mesnevisini, Abdlmecd, sk-Nme ve h-
ret-Nme sini trke tasnif etmi, Hb-Nmeyi trke-
ye evirmi, 901 de doan (1495 - 1496), yahut o trihte
Otman Babaya uyanlar tarafndan kutb olarak kabul edi
len Akyazh brhim-i Snye mensup Yemn, Fazlet'
Nme sini Trke yazm (*), daha nce Vilyet-N-
(*) Bu manzum eser, Ahmed Hzr ve Ali Hayder tarafndan
1327 d st. da bastrlmsa da bu basm, pek yanltr.
154
me-i h denen Otman Baba Vilyet-Nmesi, dervile
rinden Kk Abdal tarafndan Trke yazlm, ayn kol
dan gelen Muhyiddin Abdalsa Hurf inanlarn heceyle
yand mni tarzndaki drtlklerle yaymaya balam,
Kasm de ayn yolu tutmutur (Muhyiddin Abdal ve Ka-
sm iin Alev-Bekt Nefesleri ne b. s. 14,16, 267-268,
270).
Soru 54 : Trk illerinde Hurifilik nasl yayld; ig-
tima ve siyas hayatmzda ne gibi tepM-
1er olda?
Fazlullah ldrldkten sonra Hurfk, pek sk bir
tkybe urad. 830 yl Rabulhnnn yirmi nc cuma
gn (1727), Temrn olu ve Mrnhn kardei h-
ruha (lm. 850 H. 1447), Heratta, Hurflerden Ahmed
Lorun suikasdinden sonra, buna teebbs eden Ahmed
Lor ldrld. stnde bulunan bir anahtar, evinin bu
lunmasn salad. Takke dikmekle geinen bir Hurf ol
duu anlald. Konuup grt kiiler yakalanp l
drld; cesetleri yakld. Bu arada Fazlullahn torunu
Emr Nrullah, Istlv-Nme sahibi Emr Gysddin
ve dier Hurfler sorguya ekildiler, uzun bir muhakeme
ve hapis sonunda serbest brakldlar. Bu arada Ahmed
Lorun, mehur sf Kaasml-Envrn tekkesine de gi
dip geldii anlaldndan, onun da Herattan gitmesi em
redildi; Semerkande gitti.
Sonradan Fazln kz ve Ysuf adh bir Hurf, Ka-
rakoynnlu Cihanah zamannda (lm. 872 H. 1467), Teb
rizde, Hurflerle bir ayaklanma tertiplemi, hareket bas
trlm, Fazlm kz, be yze yakn Hurf ile tutulup l
drlm, cesetleri yaklmt.
155
randa tenkile urayan Hurfler, Anadolu ve Ru
meliyi kendilerine bir snak grmler, oralara gm
lerdi. Hoca tshak (bn. 1301 H. 1892 - 1893), bir kaynak
gstermeden, Fazim ldrlmesinden sonra halifesi Ali)^
l-Almn Anadoluya gp Hac Bekta tekkesinde
oturduunu, Bektlere Hurufilii telkyn ettiini, K-
if'l-esr ve Dfiul-err adl kitabnda yazar (st. 1291,
s, 4 - 5). ss-i Zafer de ve 1242 den (1826) sonra yazl
d anlatlan mellifi mehul zhul-Esrr adh
yazma eserde de aym bilgi verilmektedir (st. niv.
K. Trke yaz. 4382). Fakat bu bilgiyi daha ile
riye gtren bir kajmaa rastlanamamtr. Aliyyl
Al, 822 de (1419), yni Fazln ldrlmesinden yirmi
alt yl sonra lm, Fazln yamna gmlmtr. Bu ka
dar bir mddet iinde Anadoluya gemesi, Hac Bekt
tekkesinde bir mddet oturmas, tekrar dnp Ahncaka
gelmesi, olmayacak bir ie benziyor. Aliyyl-Alya Ne-
smnin iddialarm soran, cevaplarm kaydeden, Fazln
hayatn adm adm izleyen, onunla ilikisi olan birok ki
ilerin adlarm, sanlarn, onlarla grt yerleri kay
deden, 826 da Fazln soyundan olup taundan lenleri bil
diren, 846 yl Ramazamndan bahseden tstiv-Nme
shibinin, Aliyyl-Almn lm jnhm da bildirdiine g
re, onun byle bir gezisi olsayd, bildirmemesine imkn
yoktu. AUyyl-Alnn eserlerinde de byle bir gezi in-
tibna it bir ey yok. Fakat buna karlk Mr erf,
Hac-Nme sinde, Anadoluya geldiini, Fazln kitapla-
riyle Hurufilie it kitaplar Anadoluya gnderdiini, ge
tirdiini, kardeiyle Karadeniz kylarna kadar gittiini
bildiriyor (Vje - Nme, s. 282 - 283; not. 1. Konya, Mev-
ln Mzesi, Katalou, I, No. 1644 n izah; s. 224 - 231).
Fazln halifelerinden Nesm mdddinin Ankaraya gel
dii, Hac BayramIa grmek istedii, 1065 te (1655)
vefat eden Olanlareyhi brahimin szleri arasnda ge
156
er (Halifesi Gayb Sunullahn Sohbet-Nme sinde).
811 den (1408) nce Halepte derisi yzlerek ldrlen
(Ref: Beret-Nme) bu irin, Anadoluda birok yer
leri gezdii, halifeler yetitirdii muhakkaktu-. Nitekim
halifelerinden biri de Pirevezede medfun olan Refdir.
Hi phe yok ki Ref de gezip dolat yerlerde halifeler
yetitirmitir. Biz, Hurfliin Anadoluda yaylmasnda,
Rumeliye gemesinde, Aliyyl-Alnn deil, M3r erifin
ve Nesmnin, tesirini gryoruz; Hurflik, Bektlere ve
Bektalie de bu suretle ve bunlar vstasiyle tesir etmi
tir; nitekim hl Nesm, Bektlerce kendilerinden sa
ylmakta, Alevlerce de yedi byk ve lh airin biri ta.-
nnmaktadr, (slm Ansiklopedisine yazdmz Nes
m mad.e b. Cz. 92; tst. 1962; s. 206-207).
Osmanoullar lkesinde Hurflik, XV. yzylda sa
raya kadar nfuz edecek bir kudret kazanmt. Fahred-
dn-i Acem (865 H. 1460), Ftihin Hurflie temyl-
n Vezir Mahmud Paadan (789 H. 1474) duymu, eriat
adna nfuzunu kullanarak Hurfleri, Edirnede ere-
feli cmiinin mderrisi bulunduu srada diri diri yaktr-
mt (Mecd: akaayk- Numniyye tere. st. Mat. mi
re - 1269; s. 81 - 82). Hmid, bu olay, Mahmud Paaya
yazd bir kasidede anar (Dvan; smail Hikmet Ertay-
lan yaym, tpk basm; st. 1949; nsz, s. 10; Metin, s.
284). Nianc Trihi, Kaa,nn devrinde de Hurflerin,
Osmanoullar lkesinden srldklerini, Men-i Tife-i
Kalendern- Rfziyn bahyla bildirmektedir (st.
Mat. mire -1279, s. 234 - 238). Vefeyt- puriber U-I
elbb menteber de de bu hususta bilgi verilmektedir
(st. niv. K. Trke yaz. No. 2418; 102. b - 103. a).
Btn bu tenkl hareketlerine ramen X - XI. yzyl
larda (XVI - XVII) Hurflik, Bektiliin asl inanlarn
dan biri olmu, yaylmaya ve bir yandan Bektilerden,
t>ir yandan mstakil olarak kendisine mmessiller yeti
157
tirmeye devam etmitir. Bektglerce ikinci pr tamnan ve
Bekt erkmmn vz saylan Bal Sultan (Balm Sul
tan. 922 H. 1516), bir nefesinde Istiv, Sebal-Mesn,
Muhkemt gibi Hnrflik inanlarndan bahsetmektedir
(A. Glpnarl: Alev - Bekta irleri; s. 23 - 24). Ev
velce de arzettiimiz gibi Otman Baba, onun kolundan
olanlarca kutb tannan Akyazl, aym koldan Yemn, Muh-
yiddin Abdal, Hurfi inanlarn yaymaktadrlar. Mevlevi
Ysuf Snekin kardei ve Dvan iirinin kudretli bir
iri olan Yenicevard8Jl Hayreti (941 H. 1534), Muhiti
(doumu. 960 H. 1553), onun halifesi Ar (970 - 1030 H.
1562 - 1621), Mifthul-Gayb adl trke manzum bir
risalesiyle dvm olan, ayrca mensur bir risalesi de bu
lunan ve Bektlerce Gl Baba diye anlan Misli, Trk
edebiyatnn en kuvvetli irlerinden biri olan Rhi-i Ba-
dd (1014 H. 1605 - 1606, Rhi iin Aylk Ansiklopedi
deki Rhi-i Badd adl makalemize b. Saja: 47; cilt:
4; Mart - 1945; s. 1370 - 1373), Rhnin Badadda bu
lunduu srada orada defterdarlk hizmetinde bulunan ve
Rhi tarafndan vlen ir ve mverrih l de (1008 H.
1599) Hurfidir. Mir-alemlik rtbesine kadar ykselen
Cell Bay gibi (982 H. 1574 - 1575) gerekten de bilgi
bir zat bile Hurfilie inanmt (A. Glpnarl: Hurfilik
ve Mir-i lem Cell Beyin bir mektubu; st. niv. Trki
yat Mecmas; say: XIV, 1965; s. 93 - 110; bilhassa 106-
108. sahifeler).
Bektilerin X. yzylda (XVI) yaayanlarnda Hu-
rflik ilk plandadr ve esas inantr; onlarn Abdl, Ka
lenderi, yahut Bekti olular ok geride kalmaktadr ve
deta Hurflii rten bir perdedir. Son Bektilerde, me
sel Melmi-Hamzav kutbu Seyjdd Abdlkaadir-i Belhi -
ye de (1341 H. 1923) intisb etmi olan Mihrbi brahim
Babada (1338 H. 1919. Alevi-Bekt irleri, s. 15-16,
157), deta bir grenee uyu, bir, bu da var gibi p-r-
158
n tarzndadr. Hatt Neyzen Tevfiyk bile (1373 H.
1953), Fazl- Yezdan dan, Cvidnndan, S v d -
Otuz iki den bahsetmitir (Alev-Bekt irleri; s. 17,
158 - 159 ve 159. s. de balayan muhammes in nc
bendi).
Mevlevlikte de Hurfliin tesirleri vardr. Aa-zde
Mehmed Dede (959 H. 1652 - 1653), Siyh Dede (1122 H.
1710), Esrar Dede (1211 H. 1796 - 1797), hatt Huseyn
Pahreddin Dede (1329 H. 1911) gibi Mevlevi bykleri
nin iirlerindeki Hurfk temlerinin bu tesiri gsterdii
meydandadr. Ancak Mevlevi ve Melmler (Hamzavler),
Hurflikten, bu da bulunsun, bunu da biliyoruz gibi bah
setmiler, Fazi, onlarda hi bir vakit birinci deil, hatt
geri plna bile alnmamtr (Mevindan sonra Mevlevi
lik; s. 310 - 317).
Hurfi metinlerinin yazld yerlere nazaran Hur-
f faaliyetinin merkezleri, Rumelide Arnavutluk ve bil
hassa Ergirikasn, yahut Ergirikesri (Argirokostro, Yan-
ya vilyetinde liv merkezi; Kaamsl-Alm, II, s. 836),
Msrda skenderiye, Anadoluda AkahLsar ve Osmanh
devletinin merkezi olan stanbuldur. Tirenin de X. asrda
(XVI) Hurfilik faaliyetine sahne olduu anlalr. Dev
let Arivindeki kaytlar, X - XII. yzjnllarda (XVI -
XVni) Filibe, Tatarpazarc, Ahyohda, Anadoluda Es
kiehir ve Sivas blgelerinde Hurflerin bulunduunu
gstermektedir (Neredilecek Hurfi Metinleri Katalo
gu muzun nszne baknz.)
159
MSLMANLIKTAN HIZ ALARAK KURULMU
DNLER:
EYHLK - BBlLK - BAHlLK - KAADIYNLK
XIV
Soru 55 : Mslmanlkta hz atarak kurulmu da
ha baka mezhep ve dinler var mdr?
Vardr; bunlardan biri eyhliktir ki bu mezhep, Ba
blik ve Bahlii meydana getirmitir.
eyhlii kuran, eyh Zeynddn Ahmed b. brahim-i
Ahsdir. Bu zat, Bahreyndeki Ahsda domu, orada
yetimi, mrnn ortaalannda rana gitmi, bir za
man Yezd, sfahan ve Kirmanahta oturmu, inancmda-
ki zellikler dolaysiyle, randa kalamanu, Kerbelda da
duramam, Hicaza gitmek zorunda kalm, 1242 sonla-
rmda, yahut 1243 balarnda (1827) lm, Medinede
Bakde gmlmtr. Yirmi kadar kitabndan baka Cefr,
Hurf bilgisi gibi garip bilgilere ait risleleri de vardur;
yetmi alt yanda ldne gre 1166 da (1752), yahut
1167 de (1753) domu olmas gerekir (Reyhne; I, s.
40 - 42).
Kuran ve hadisten baka lgat, sarf, nahiv, edeb
bilgiler, ricl, rivyet bilgisiyle dirayet ve fkh usulne
dayanarak hkm karanlara, bu asl bilgilere ba vur-
160
duklanndan Usl, bunlara ba vurmadan yalnz Kuran
ve hadise dayananlara, reye mracaat etmeyenlere Ah-
br denir. Usl, delilin sbtu iin senedinde, rvlerin
gvenilir olup olmadma, Kitaba ujmp ujrmadna, hatt
selikasna, haberin Arapaya uyup uymamasna, haberde
tenfr bulunup bulunmadna bile dikkat eder. Ahbr
ise, bunlara nem vermez, onca haberin, Masmdan gel
mesi kfidir.
VT. asr (XII) ortalarndan itibaren Ahbrlerden ba
zlar irfan, yni tasavvuf mesleinin de tesirine kapl
mlar, Hz. Al ve mamlar hakknda ar bir inan gt
meye balamlard ki btn Isn-aer bilginlerince red
dedilmi olan ve iinde, aka tanrlk ve hull dvas
bulunan Hutbetl-Beyan ve Tutunciyye Hutbesi ni
meydaan atan ve IX. asr (XV) ricalinden bulunan eyh
Receb-i Burs bunlardandr (Rayhne, I, s. 304 - 305; Mu-
hammed Aliyy-i rz Sat-sz- rz: Bahh i m-
gyend; Tebriz, Kitb-fur-i Sbir yayn. 1341 ems
hicr, s. 35).
Ahmed-i Ahs, Sfiyyeye iddetle kar olmakla,
Muhjriddni, Mmtd-dn diye anmakla beraber, std-
lar eyh Ahmed-i li Usfr ve onun erkek kardeinin o
lu Huseyn-i Bahrn gibi immet hususunda ar bir inan
ca sahipti (Bahh i mgyend; s. 35; hl tere. Rayh
ne, I, s. 146).
Ahmed Ahs ve ona uyanlar, haddinden fazla tekv
shibi grnyorlar, mm n, yahut ashbmn kanlarnn
damlad phesi bulunduu iin mm Huseyni ziyret
ederken (baka yerlere damlamam gibi), merkadin ba
tarafna gitmiyorlard. Dier mtehitler ve mersiye oku
yanlarsa merkadin baucunda meclis kurduklar iin on
lara, Bl-serler Ahmede ve ona uyanlaraysa eyh-
1er dendi.
161
Soru 56 : eyhliktek inanlar anlar msnz?
eyhlikte Peygamber ve tmmlar, lh varlklardr;
onlarn irdeleri, Tanr irdesidir; Levh-i Mahfuz, her e
it bilgiyi bilen immn gnldr. Onlarn cesetleri, mer-
kadleriide rr; ruhlar bkydir. Kymette hair, bu
bedenle olmayacaktr. Ceset, her an deimededir; lm
den sonra da lemin zerrelerine karp gidecektir. nsa
nn rhuysa, misli bir cesetle bky kalacaktr. Cennet
ve cehennem de, bu lemde yaplan iyilik ve ktlklerin,
misl grnmesidir (Bedreddin de aym inantadr; S-
mavna Kadsiolu eyh Bedreddine b. s. 32 - 34; Vridt
tere, aym, s. 56 - 58, 71 - 72).
Mucizeler, akldir ve Mirc, Hz. Muhammedin bede
niyle deil, rhuyla Melekt lemine urcudur. Grlyor
ki Ahmed-i Ahs, bir yandan Sfis^e nin ve tasavvufun
iddetle aleyhindedir; bir yandan da tasavvufu mayala
yan ve Hind - tran ve Yunan felsefesinin slmlemi ek
linden baka bir ey olmayan Hukem mesleinin esaslar
n kabul etmektedir. Onun bu inanlar duyulunca, bilgin
ler onun ve ona uyanlarn kfrne hkmettiler (Rayne;
I, s. 157 -158). Ahmed, sylediklerini reddettiyse de ran
da tutunamad; Kerbelya gitti; bir mddet orada K-
zm- Retnin babas Kaasmn evinde kald; orada ba-
rnamayacam anlaynca Hicaza yneldi; Medineye
konaklk bir yerde ld.
Ahmed-i Ahsnin lmnden sonra eyhler, K-
zm- Retye uydular. Asl eyhlik, bu adam tarafndan
kuruldu. Kzm 1205 te (1790 - 1791) Ret'te domu,
1259 da (1843) Kerbel'da lmtr.
mmiyye mezhebini anlatrken belirttiimiz gibi bu
mezhepte'dinin temeli vardr. Kzm, bu temele bir
de Rkn-i Rb - Drdnc direk katmtr. Rkn-i
162
Rb-, Onikinci mamn naibi ve bb olan kiiyi tan
maktr. Ona nazaran Onikinci imamn naiplii ikiye ayr
lr; Nib-i Manss, yni mamn buyruuyla niplii bili
nen, Nib-i gayr-i Manss, yni eseriyle niplii tannan.
Buyrukla, birbirinden sonra drt kii, mamn naipleri
dir; fakat naiplik, bunlardan sonra da vardr. Rkn-i R-
ba, yni mamn nibine, btn gerekler, apaktr;
herkesin ona, mutlak surette itaat etmesi gerektir.
Ahmed-i Ahs, eserlerinde, byle bir iddiada bulun
mamtr; fakat Kzm- Retde bu iddi, apak olma
makla beraber yoktur da diyemeyiz; mesel rislelerinde,
Huseyne gayretimi, ecaatimi verdim denmitir.
Gayret ve ecaat, apak grnen vilyettir. Bu yz
den de Allahn takdiri, Hz. Rasln sojmnun, ondan gel
mesini icap ettirmitir. Anla ve duy, bu ar duru tath suyu
i; ben, insanlardan gizlenmi olan eyi atm, syledim
sana; fakat gnlm coturan, aklmda dnp duran asl
sylemek istediim eyi de gizledim; Leylnn adn bile
anma; kimsenin o ad anmasn istemem; kskanlm
buna engel olur diyor (Dr. H. M. T: Muhkeme vu ber-
res der trh u alaaid u ahkm- Bb u Bah; Tehran -
1338 ems hicri, s. 28 - 29; 1276 da baslm Resil-i Mat-
bann 21. sahifesinin 21. satrndan naklen). Bbda 1263
57ilnda (1847), Makda hapisteyken, Ey ya kk, be
deni yumuak, ey st emme yznden ahit ana yakn
beytini okuduunu duyduunu yazyor (ayn, Zuhrul
Hakkn IV. cildinin 14. sahifesinden naklen; s. 27 - 28.
Bu beyit, bbhk dvsna kalkan Huseyn b. Hallcn-
dr ve Onikinci Imanun kk yataki ilk gaybetine i-
rettir; Bb, bunu, bu yazsyle, yirmi sekiz yan am,
Ya kk, bedeni yumuak olan kendisine mal
etmitir! Hazin-i Narrky; 1307 basmnn 429. sahife
sinden naklen; s. 30).
163
Kzm-1 Retnin lmnden sonra eyhler, ikiye
ayrlmlar, bir ksm, Hac Muhammed Kerm Hna uy
mu, bir ksm Bb denen Al Muhammed-i rzye tbi
olmutur; bunlara Bb, mesleklerine Bblik denmiti.
Kerm Han 1288 de (1871) lmtr. Irdl-Avm ad
l kitab mehurdur.
Kzm- Ret, rislelerinde, bilhassa Hurf bilgisitse
nem vermi, gklerden, gklerdeki Esml, ehl, Se-
mn, Atyl, Sedyl, Ssl, Kkl... gibi meleklerden,
yetleri, akla, fikre gelmeyecek, hatt akll adam ldr
tacak tarzda yorumlardan bahsetmitir (Bhh i mg-
yende b. s. 83 - 91). Burada, Ahmed-i Ahs ile Kzm
Retnin, bir Fransz keii ve Viladivostoklu birisi ol
duu hakknda da bir rivyet bulunduunu kaydedelim
(eyh Muhammedl-Hlsiyyil - Kzm : Kitb- Hur-
ft- eyhiyye ve kfriyyt- rdl-Avm y desis-i ke-
in der ran).
Feth-i Al h zamamnda ehzdelerin birbirleriye
uzlamamalar, arlk Rusyasmn mdhaleleri, bilginlerin,
bu kargaalkta taraf tutmalar, halkn, ktisad bakm
dan perian bir hale dmesi, Trkmenay anlamasiyle
arhn; Iran yerli sanatlarm yok edecek tarzda rann
btn kaynaklarna el atmas, ran ordusuna ngiliz za
bitlerinin muallim olarak kabul, Kafkas ehirlerinin Rus-
1ar tarafndan istils gibi en buhranl zamamnda eyh-
lik, arkasndan da Bbliin meydana kmas, gerekten
de dikkate alnacai^ bir olaydr (Bkh i mgyendi s.
43 - 76).
Soru 57 : Bblik hakknda bilgi verir misiniz; kira
kurmatur bu yolu?
Bb diye amlan ve Hz. Peygamber soyundan geldii
164
sylenen Al Muhammed, irazldr; babas Rz adl bi
ridir. 1235 Muharreminde (1821) domutur. Kkken
babas lm, days tarafndan bytlmtr. Okuma
ana gence mahallesindeki mektebe verilmitir. Orada
okuma}^ yazmay bellemi, eyh Zeynl-bidin adh bir
hocadan tahsil grm, biraz da Arapa let derslerini
okumu, sonra daysyla ticaret lemine atlm, aym za
manda ulm- garibe ye de heves etmi, sonra Kerbel-
ya gitmi, orada Kzmn derslerine devama balam,
kendisini riyzata vermitir.
Kzm- Retnin lmnden nce, yahut sonra, B-
ehre giden, yirmi be yanda Ysuf Sresine, mm
Huseyni, Ysuf Peygambere, on bir kardeini on bir
imma benzetecek kadar garip bir tefsir yazan, hacca gi
den, sonra da yazd Kevser Sresi tefsirinde, kendisinin
Onikinci imamn bab, yni naibi olduunu aka iddia
eden Al Muhammed, yazd tefsirleri grazdaki bilgin
lere gndermi, bilginler, 1261 abannda (1845) Al Mu
hammed hakknda tkybta giriilmesini istemiler, gn
derdii iki kii hapsedilmi, kendisi de Ramazan ajnnm
yirmi birinci gn raza getirilmitir. irazda, babas
nn evinde gz hapsine ahnan Al Muhammed, yazd ya
zlar yznden kfir saylm, ldrlmesi vcib bilinmi.
eyh Eb-Trb, adl bilginse, aklnda noksan bulunduu
nu, tvbeye zorlamakla yetinihnesini istemi, Al Mu
hammed, camide, btn dvalarndan vaz getiim sy
lemi, kimsenin kendisiyle grmemesi artiyle daysmn
evine gnderilmitir. Bu srada Hmdistandan gelen veba,
rza da yaylm olduundan Al Muhammed, sfahana
yollanmtr. Burada gene eski dvasna girien Al Mu
hammed, Asr Sresine bir tefsir yazmtr. Bunun ze
rine Tehran a, oradan da 1263 Recebinin sonunda, (1847)
Tebrize, orada krk gn kaldktan sonra da Mak kale
165
sine yollanan Al Muhammed, bilginlerle bir mnazara
meclisinden sonra dvlerek hapsedilmitir.
Al Muhammede inananlardan Huseyn ve Muham-
med Al adl iki kiinin isyanlar, Zincandaki taraftarla
rnn hkmete kar durmas zerine bu hareketin yok
edilmesi iin 1265 abamnda (1849) kendisine uyanlar
dan Al adl birisiyle beraber kurunlanarak ldrlm
tr.
Al Muhammed, lmnden nce, Nsrddin ha
hitben, Allahn ve Peygamberle Ehlibeytin rzsna ay
kr bir kasd olmadm, vcudunun, esasen bir su bu
lunduunu, fakat kendisinden, dine aykr bir sz, bir ha
reket sdr olduysa tvbe ettiini, merhamet edilerek ba
lanmasn byk bir zilletle yazmtr ki Tvbe-Nme*
denen ve asl, r-y Mill arivinde bulunan bu yaz.
Prof. Brown tarafndan The Babi Religionda, sonra da
Mrz Ebl-Fazl Glpyegnnin Kefl-gt an hyel
il-ad snda yaynlanm, ayrca da Felsefe-i Nk
dan naklen Encmen-i Teblgat- sm nin kard
Nr- Dni te neredilmitir (Bahh i mgyend, s.
167 - 169; Murtaz, Ahmed. A: Prince Dalgoroki, Nak-
Siys--i Rehbern- Bah, Tehran - 1344 ems hicr, s.
122 - 123; Kefl-Hyel de, btn iddilarndan vaz
getiine dir baka bir yazs daha var; II, 4. basm, .
73).
Onun ve onunla beraber ldrlen arkadann ce
sedi, ehrin hendeine atlm, kpekler tarafndan para-
lanmtr. Fakat Bahler, cesedin, inananlar tarafndan
alnp Tehrana gtrldn, orada yirmi dokuz yl bir
sandk iinde saklandn, sonra Bahullahn emriyle
Hayfaya gtrlp gmldn sylerler.
Bbn, yukarda adlar geen eserlerinden baka bir
166
ka tane daha, szde Arapa ve farsa kitab vardr. Bun
larn en nemlisi, tamamlanmam olan Beyan adl ki
tabdr. Arapa ve Farsa yazlm olan bu kitap, kurduu
dzme dinin esaslarn ihtiva eder.
Bb, nce kendisinin, Onikinci mmn bb, yni na
ibi olduunu iddia etmi, sonra Mehd olduunu, yeni bir
dinle, yeni bir kitapla geldiini, nihayet Allahn
kendisinde zuhur ettiini, kendisinin. Tanrya bir ayna
mesabesinde bulunduunu sylemi, sonunda, btn dva
larndan tvbe etmii fakat lmden kurtulamamtr.
Bb, kendisinden bin be yz, yahut iki bin bir yl
sonra men yuzhiruhullah - Allahn izhr edecei kii
nin geleceini, o vaktedek baka bir zuhur olmayacam
sylemi (Kefl-Hyel, I, 7. basm, Tehran - 1340 .H.
s. 17), yerine Mrz Yahya Nryi brakm, ona, Allah
tan Allaha diye yazd garip bir yazyla, Beyn daki
emirlerin korunmasn emretmiti (Muhakeme ve berrea,
Bbn yazsndan, Mrz Yahy tarafndan istinsh edilc-n
sret, s. 200).
Bbler tarafndan, Al Muhammedin ldrlmesin
den sonra reis tamnan Yahy, 1246 da (1830) domutur.
Baba tarafndan Mrz Huseyn Alnin kardeidir. 1265
te (1849), yni ldrld yl, Al Muhammed tarafn
dan vasy tyin edilmiti. Sonradan Subh- Ezel, yni
ezel sabah adn ald. Huseyn Al, on be yl kadar kar
deine tbi olduktan sonra kendisine Bahullah adm
takm, Men yuzhrirhuHah olduunu iddia etmi, kar
deinin yalanc olduunu sylemi, onu, inek, kz gibi
szlerle kltmtr.
Sora 58 : Subh- Ezel ve Bahullah szleri nereden
geliyor, bu adlan ahnalannda bir sebep
167
var mdr? Bbn dinindeM esaglar neler
dir?
Ezel, zamann nne n tasavvur edilmeji, ebed de,
sonuna son tasavvur edilmeyii anlamna gelir. Ezelden
ebede sz, nden sona, daha dorusu, nsz ve sonsuz
demektir.
83 hicride (702) Haccc tarafndan ehit edilen ve
Hz. Alnin taraftarlarndan olan Kmeylin, Hz. Alye,
hakykat nedir diye sorduu, cevbm aldka biraz daha
syle dedii, sonunda Hz. Alnin, Hakykat, ezel saba
hndan yan bir ktr ki eserleri, Tannnn birliine de
lil olan varlklara vurur dedii rivayet edilmi ve sf-
1er, bu sze bjik bir nem vermiler, bu sze dir erh
ler yazmlardr (Tarkul-Hakaak, n, s. 84 - 85). Mrza
Yahya, Subh- Ezel lakabm bu szden alm, yni, Hz.
Al, beni mjdelemitir, hakykat benim demek iste
mitir.
Bah, ululuk, gzelk, parlaklk anlamlarna gelir,
mam Aiiyyr-Rzmn mam Muhammedl-Bkrdan,
Ramazan aynda, seheralar okunan bir du rivyet et
mitir ki bu duda, AUahn bahs, cemli, celli, azame
ti, nru, rahmeti, kelimeleri, kemli, esms, izzeti, me-
iyyeti, kudreti, ilmi, kavli, mesiU, erefi, sultm, mlk,
ycelii, ltfu, yetleri amlmaktadr (Hc eyh Abbs-
Kumm: Mefthl-Cinn, Tehran - 1359 H. s. 184-186).
Huseyn Al de kendisine BahuUah adm vererek, yllardr
benim admla Allaha yalvaryordunuz demek istemitir.
Sfilerde de bu eit yaktrmalar, uydurmalar vardr.
Bb, hem Mehddir, hem yeni bir kitapla gelmitir,
hem Allahn zuhurudur.
On dokuz says kutludur. Yl, on dokuz aya bln*
168
m, gnege gre yeni bir takvim icat edilmitir. Aylarm
adlan nceki soruda bildirdiimiz mncatta geen ba
h, cell, ceml, azamet... dir. Bylece on dokuz aym her
biri on dokuzar gndr ki hepsinin tutar, yz altm
bir gQ olur; geriye kalan be, yahut alt gne ba gn
leri denir, o gnlerde ziyafetler verilir. Son ayda, gn do
arken balamak, batarken bitmek zere oru tutulur. Bu
aydan sonra Nevrz gelir ki Bblerle Bahlerin bayra
mdr. Oru, on bir yala krk iki ya arasnda tutulur;
fakat kesin bir farz deildir; tutmayan, tutmamak isteyen,
kk bir mazeretle tutmaz. On dokuz gnde bir kere, su
iirmek suretiyle bilel olsa, dostlara, tabi kendilerinden
olanlara, ziyafet vermek gerektir. Her gn Beyn dan
on dokuz blm okumak, Tanny anmak, on dokuz rikt
namaz klmak, gndelik ibadettir; fakat bu namaz kl
dklar da yoktur. badette cemat olmaz; cemat, koi-
ferans mahiyetinde dn konumalarda olur. Yalnz cenaze
namaz cematle ve alt tekbirle khmr, her tekbirden son
ra ksa bir cmle, on dokuz kere tekrarlanr. l, biUur,
yahut cillanm tatan yaplan sandka iine konur. Hac,
Bbm razdaki evini ziyarettir. Sava yoktur, btn
din ehliyle ho geinmek gerektir; ama kendisi, Tehrana
hcum etmeyi, on iki bin kiiji ldrmej emreder; bir
ok kiinin lmne sebep olur. Miras hkmleri tama-
miyle deitirilmitir. Hsl bu din; uydurma hkmlerle,
tenkuzlarla dolu, dzme - atma, Arapaya uymayai,
hatt anlam olmayan lflarla yazlm szlere dayanar,
kendisine ilk inanan on sekiz kii, kendisiyle on dokuz ol
duundan, Mslman besmelesinde, kendisinin uydurduv
besmelede on dokuz harf bulunduundan ve sanrz ki ken
disi de Mldn XIX. yzylnda yaadndan on dokuz sa
ysn kutlu bilen bir garip dindir.
169
Soru 59 : Bahalik hakknda biraz bilgi verir misi
niz?
Babalii kuran Mrz Huseyn Al, Mzenderanl Ab-
bs Nrnin oludur. 1233 te (817) Tehranda domutur.
kaan adl kitabnda, 1262 de (1845 - 1846) Bba inan
dn syler, fakat ayn kitapta, kendisini, Bba ilk ina
nan olarak tamtmas yalandr. Huseyn Al, Bba uyanlar,
ayaklanmay kurduklar vakit onlara para yardmnda bu
lunmutur. Bbn ldrlmesinden bir mddet sonra B-
bler tarafndan Nsrddin ha, 1268 Zilkadesinde bir
sikast tertibi dolaysiyle Bah, biraz mahpus kalm,
1269 da (1852) kardei Yahya ile Badda srlm, ora
da dervi klna girerek Slejrmniye taraflarnda, iki
yl kadar Nak-bendlerle dp kalkm, tekrar Badada
dnm, 1280 de (1863) Badaddaki bilginlerin ve halkn
ikyeti zerine Osmanh hkmeti tarafndan stanbula
getirtilmi, stanbulda drt ay kadar kaldktan sonra
da btn Bblerle beraber EMirneye srlmtr. Bah,
iik zamanlarda kardei Yahyaya tbiyken sonradan, Bb
tarafndan zuhur edecei bildirilen kiinin kendisi olduu
iddiasm ortaya atmtr. Bunun zerine ikiye ayrlan B
bilerden Yahya ve taraftarlar, 1285 Rebilahrmda
(1868), Sultan Abdlzizin fermaniyle Kbrsa, Huseyn
Al ve taraftarlar da Akkya, kimseyle grmemeleri,
baka bir yere gitmemeleri artiyle srlmlerdir (Fer
man sureti, Kefl-Hyelin n. cildindedir; s. 91 - 93).
Bah, Akkya srld zaman elli iki yandayd.
1309 yl evvlinde (1892), yirmi iki gn sren dizanteri
hastalndan sonra lm, Akkda gmlmtr.
Yerine geen olu Abbas, Abdl-Bah adm taknm,
Bahalik hakknda kitaplar yazm, 1908 de mertiyetin
iln zerine serbest kalm, Msra, Avrupaya, Ameri
170
kaya gitmi, birinci dnya savandan sonra Arabistan'n
OsmanlIlar idaresinden kmas, bu adamn faaliyetini da
ha da hzlandrmtr.
1260 ta (1844) Tehranda doan Abbs, 1340 ta
(1921 Hayfada lm, Bbn kemiklerinin bulunduu
sylenen yere gmlmtr. lmnden nce yerine, b
yk kz Zyiyyenin olu evkiyi tyin ettiim syler
ler. evkinin babas irzh Hd'dir. 1314 te (1897) Ak-
kda doan, Beyrut ta ve ngilterede okuyan, sonradan
Rhiyye adn taknan bir ngiliz kziyle evlenen ve kendi
ne Rabbn adn takan evki, 1957 de Londrada lm,
Bahlerin idaresi Beytl-adl-Adlet evi denen kurula
kalmtr.
Soru 60 : Bah dini nasl bir dindir, hkmlei ne
lerdir?
Bahler, eyh Ahmed-i Ahs ile Kzm- Retye,
kendilerine gre, Bb ve Bahy mjdeledikleri iin iki
mjdeci anlamna Mbeireyn derler. Bb, Nokta-i
Ul ve Zikr diye anarlar. Bbn, Allahn izhr edece
ini mjdeledii kii de Bahdr onlarca.
Bah dini, Bbliin yenilenmesinden baka bir ey
deildir. Bah ve olu, Bb Mehd, Bahy, Hristiyan-
lara kar Mesh, Mslmanlara kar mm Huseynin ric-
ati tantmaya alrlar. Oysa ki Bbn kndan nce
de Immn bb olduunu iddi edenler, Mehdlik dva
syla ortaya kanlar olmutur. Bahya gelince, onun asil
iddias, varlnda Allahn zuhurudur, Allahldr. Mese
l Kitabu Mbn de, De ki: vcudumda, Allah vcudun
dan, cemlimde onun cemlinden, varlmda onun varl
ndan, ztmda onun ztndan, hareketimde onun hare
171
ketinden, duruumda onun duruundan baka bir ey g
rnmez; kalemimde de o stn ve vlm Tanrnm kalemi
var ancak, ve ey firdevs huri kz, cennet bucaklarndan
k ta btn varlk ehline, var olanlara haber ver; de ki:
And olsun Allaha, lemlerin sevgisi, gklerde, yerlerde
kendisine taplan, nce gelenlerle sonra gelenlerin secde
ettikleri zuhur etti demektedir (Muhakeme ve berresi,
s. 69). Kitbu Bed de, O der ki, yni Bah der ki:
nceden Nokta'mn (Bbn) dedii gibi, ben, benden ba
ka mbd olmayan Allahm; benden sonra gelen de bunu
der szlerini sylemekte (ayn, s. 66), Bizzat kasdedi-
len ve edilecek olandan gz yummamak gerek. Kendisine
benzer bir varhk yoktur yetiyle, domamtr, ondan da
baka bir varlk meydana gelmez yetinde bildirilen, hatt
domaz ve dourmaz diye bildirilen mazharlar da odur..
deyip btn mazharlardan ancak Allahn grleceini an
latmaktadr (s. 66 - 67). Bb da Subh- Ezeli vasy tyn
ederken yazd yazya, Allahtan Allaha diye bala
mtr (s. 192-193). Abdlbah mn Mektuplarmda, Ba-
hmn; btn Allahlar, benim emrimin szntlarndan
AUah oldular; btn rabler, benim hkmmn esintilerin
den rab kesildiler mealinde bir beyti nakledilmektedir
(Murtaz. Ahmed. A; Prince Dalgoroki, s. 29; Muham-
med Mehn: Iran der prmn- meslek-i Bb u Bah ve
Mezhib-i muhtelife-i lem; Tehran - 1333 . H., s. 69).
Bahnn uydurduu dinde kble, Akkdr. Dn emir
leri muhtevi ve Kitbu Akdes denen kt bir arapayla
yazlm kitabnda dokuz rikt namazn farzolduu bil
dirilmektedir ki bu, Bbn Beynndan alnmadr. Son
radan e indirilen ve cemaatsiz khnan, klnamazsa, do
kuz kere bir sz tekrarlanarak yerine getirilen, fakat hi
bir vakit khnmayan bu namaz, seferde olanlar, zten kl
mazlar; bir yere konarlarsa, orada kimse grmeden ve is-
tirahatten sonra bir secde, yahut ksa bir sz, bu farz dii-
172
zeltir. Oru, Bbn dinindeki gibidir. Abdest elleri ve yz
ykamaktan ibarettir. Su bulunmazsa, be kere En temiz,
en temiz Allah adiyle dendi mi, abdest alnm olur. Dn
emirler, kadn ve erkek iin on alt yana basnca balar,
yetmiinde teklif kalkar. Zekt, yoksullara deil, Beytl'
adle verilir. Hac yalnz erkeklere aittir; Badadda Bah
nn, yahut razda Bbn evini ziyaret, bu farz yerine
getirir; hi bir tren yoktur.
Bh, gezdii, grd, duyduu eylerden, yaad
an zelliklerinden mteessir olarak kurduu dine, asr
bir karakter salamak iin de hkmler koymutur. Me
sel ipek elbise giyilebilir; sa bir znettir; onun iin tra
edilmemesi gerektir; ancak kulak memelerini amamah-
dr; nk hi kesilmeyen sa, yalmz kendisine ve oluna
mahsus bir zelliktir. Mzik helldr; altn ve gm kap
tan yemek yenebilir; samur, sincap ve dier postlardan
yaplan krk gijilebilir; el pmek yasaktr. Bu emirler
arasnda, afyonun ve inam sarho eden eylerin haram
olduu gibi bilinenler, meninin temiz oluu gibi hikmetine
akl erdirilemeyenler de vardr. Hrszlk edenin srlme
si, sonra hapsedilmesi, sonunda da aimna bir damga vu
rulmas, ev yakamn, diri diri yaklmas, lnn, ipek, ya
hut pamuktan yaplm kefene sarlp eline kutlu adlar
kazlm bir yzk taklmas, alt tekbirle ve cemaatle, her
tekbirden sonra dokuz kere ksa ve Arapa mhmelt oku
narak namaznn khnmas, billrdan, yahut tatan, yahut
da tahtadan bir sanda konmas da bu garip emirlerden
dir. Bah, takyyejd, yni dinini, inancn, bir tehlike kar
snda gizlemeyi yasaklar; ama kendisi ve olu, Akkda
Ehlisnnetten grnr. lnn, bir saatlik yerden uzaa
gtrlmemesini buyurur; ama kendisi, iinde ne olduu
bilinmeyen, belki de bir ey olmayan sand, Bbm cesedi
diye t Tehrandan Haj^aya getirtir. Beyn, sava em
rettii, Bba uymayanlarn mallarnn, canlarmn hell
173
olduunu bildirdii halde Bah, sava yasaklar, silh ta
may ho grmez; fakat kendisine kar gelenleri trl
dzenlerle ldrtr. Kabir ziyaretini meneder; fakat B-
bn, kendisinin yattklar yerler ziyaret edilir; evlerim zi
yaretse hac yerine geer. Umum bar salamak iin bir
dil ve bir yaz kabuln tavsiye eder, ama kendisi, uydur
duu eyleri Arapa yazar. Bu arada, elle yemek yememe-
yi emretmek gibi asr grleri yanstan emirler de var
dr.
Bah, ne yeni bir doktrin getirmitir, ne yeni bir h
km koymutur. Bir yandan tasavvuftan Btnlikten, bir
yandan a inanlarndan, bir yandan da anda, artk
det olmu, yahut daha nce, daha canl ve mesnetli sy
lenmi eylerden mteessir olarak Kuran- Mecdi taklit
yollu, bozuk dzen szlerle slma nazaran kfr ve il-
hda dayanan yeni bir din kurmaya kalkm, kendisini,
bu dinin hem Tanrs, hem peygamberi gstermi, kendi
sine inananlara da agnm - koyunlar adn takm, do
umu,
Mstai d hd yaran mstai d
Ge h-r l emyel i d y ed vl i d
yni, istidat sahibi dun dostlar, istidat sahibi; doma
yan, dourmayan padiah domutur gibi bir garip bejt-
le kutland gibi lm de, lmsz ld szyle tesbit
edilmi, lemden byle birisi de gp gitmitir (Kefl-
Hyel, I, s. 26. Bu dnin hkmleri iin Kitbu Akdese,
Kefl-Hyele, Muhakeme ve berresnin II. cildine b.).
Soru 61 : Bu dinin kuruluunda yabanc parma var
mdr?
slm blmeyi ama edinen her kuruluta, mutlaka
174
yabanc parma vardr. Kendi rivayetlerine gre Bb l
drldkten sonra, onun ve onunla beraber ldrlen kii
nin cesetlerini, hendekten Rus konsolosu kartm, gya
resimlerini de yaptrm, yahut aldrtm (Telhs-i Trh-i
Neblden ve Abdlbahmn Makaale-i Seyyh mdan
naklen Muhakeme ve berres; s. 10). Nsrddin ha su-
ikasitten sonra Bah, Rus elilii binasna gitmi, eli n
ce Bahy teslim etmek istememi, sonra byk vezire,
Bahmn bir emanet olduunu, klna dokunulursa elilie
kar sorumlu duruma deceini bir mektupla bildirerek
teslim etmitir. evki de Karn- Bed adiyle farsaya
evrilen God Passes By de bunu aklamakta, hapisten
arlk Rusyasmn delletiyle kurtulduunu bildirmektedir
(ayn, s. 19 - 21). ran terke zorlannca Bah, Rusyaya
arlm, fakat, her halde orada bir i baaramayacam
dnerek, Badada gitmek istejdnce ran memurlariyle
elilik adamlar, kendisine, Badada kadar yoldalk et
milerdir. Bah, Isrkaat da bunu syler (s. 20 - 28).
Kitbu Mbn de, Rus imparatoruna Arapa hitapta bu
lunur, bunu aklar ki Trkesi udur:
Ey Rus imparatoru, her trl ayptan mnezzeh
padiahn, Allahn sesini duy, yce ve en byk Bah
adiyle ve yce gklerde, melekt leminde gzel adlarla
amlan ve firdevste karar klan Allaha ynel... Elilerin
den biri, ben zincirlere vurulmu bir halde zindandayken
bana yardm etti; bu yzden de Allah, hi bir kimsenin
kavrayamayaca bir makam verdi sana; sakn bu ok b
yk makam yitirme. (s. 30).
Baha, Akkya srlnce, oralara gz dikmi olan n-
gilizlere yamanmtr. lm dolaysiyle oril, Ab-
dlbhaya ve Bahlere ba sah dilemitir (s. 34). Fa
aliyetleri, OsmanlI hkmetince pheli grlnce de n-
gilizlerin mdahalesiyle lmden kurtulmutur (s. 37).
175
Mektuplarnda, ngiltere imparatoruna, Allahm, Ingil
tere imparatoru Beinci Jorju sen kuvvetlendir rahmn
baarlar vererek ve onun yce glgesini, bu jmce lkede,
yardmnla daim kl; gerekten de sen g kuvvet sahibi
yce, stn, kerem ss bir mabutsun diye du eder (s.
42); fakat bu Abdlbah, orada Osmanl devleti hkm
jirtrken, Osmanl devletine ve hilfet-i Muhammediy-
ye ye duacdr (s. 36).
Amerikaya gittii zaman, rann servetinin yer altm-
da bulunduundan, Amerika milletinin sayesinde, bunlarn
yeryzne kacan umduundan bahseder (hitbeleri-
nin n. cildinin 33. sayfasndan naklen, s. 45); Ingilterede
de, randa, kendilerini ngilizler iin feda edecek ranlI
larn bulunduunu sylemekten ekinmez (s. 45 - 46).
ingilizler, Abdlbhaya Sir lik payesini vermiler,
nisan takmlardr (Kefl-Hyel, II, s. 123 - 126; *bu m
nasebetle yaplan trendeki resmi, 125. sayfadadr.)
Rusyamn Tehran elilii memurlarndan Prince Dal-
gorokinin Bba nasl hll ettiini, Bahy nasl kullan
dm, Bahliin kuruluundaki roln daha iyi anlamak
iin Murtaz Ahmed Amn 1344 ems hicride Tehranda
yaynlanan Prince Dalgoroki adl eserinin okunmasn
tavsiye edecek ve bu adamlarn, umum telkynlerinde, ken
dilerine uyanlarn siyasete karmamalarm emir buyur
duklarn da szmze ekleyeceiz.
Grlyor ki Bah, Bbtan daha aklldr; yaptm
daha iyi bilen biridir. Akdes te, ey hkmdarlar, siz
kullarsnz, klelersiniz; asl mlk sahibi, en gzel ekilae
zuhur etti; her eyden haberdar olan, daima tedbir ve ta
sarrufta bulunan, kendi ztna armadadr sizi diye hi
tap etmede, Elvh ta, Din hukukunu bilenlerin phe
leri, irfan sahibi olanlarn iaretleri, emir sahiplerinin kuv
176
veti, sizi parlak yzlerden, en byk doruluktan (Bah-
kten) menetmesin demededir; krallardan, hkm
darlardan kendisine inanacak birinin kmayacam,
phe yok ki o da biliyordu; fakat bu hitaplarn, halka b
yk bir tesiri olacan da bildiinden bu yolu tutmutu
Bah.
Burada, gerek Bbn, gerek Bahnn kurduu dinde,
kymetten, hiretten bahsedilmediini de syleyelim. On
larca kyamet, bir peygamberden sonra gelen dier pey
gamberin zuhurudur. Mesel Isa, dinini yaymaya bala
ynca Ms peygambere uyanlarn kymeti kopmutur.
Son kymet de Bbn ve Bahmn zuhurudur. Bu zuhurla
Hz. Muhammede uyanlarn kymeti kopmu, zuhr sru
frlm, onlara uyanlar, srattan geip cennete girmi
ler, uymayanlar cehenneme atlmlardr (Muhakeme ve
berres de, I. cildin 96 - 122. sahifelere bakmz).
Sorn 62 : Trkiyede ve baka llelerde Bahlerin
durumlar nedir?
Gney douda aznlk olarak Bahlerin bulunduunu
l)iliyoruz. 1945, 1955; 1959 ve 1961 de stanbul, Adana ve
Ankarada tkybta urayan Bahler hakknda stan
bul ve Ankara niversitesi, Ankara lahiyat fakltesi pro
fesr ve doentlerinin verdikleri bilirkii raporlar, bu top
luluun, btl olmakla beraber bir dine shk olduu hak
kndadr; toplumu bl bakmndan bu raporlarda bir
inceleme yoktur (Dr. N. zuka: Bah Dni; Ankara -
1967, s. 66 - 73. Bu eserde, Bahalik hakknda yazlan ma
kaleler, verilen hkmler hakknda da, taraf gdlmek
artiyle, epeyce bilgi verilmi ve Bahlik, ne kadar mm
knse o kadar savunulmutur; s. 73 - 124). Anlalyor ki
Trkiyede Bahler vardr; ancak Btnlerin taktiim
177
bunlar da benimsemiler, halkm byk, bilgin, derin say
d kiileri kendilerinden gstermejd, saylarm, oldukla
rndan ok fazla gstermeyi det edinmilerdir.
Bahler, mbetlerine Markul-Ezkr - Amlarm
dousu derler. Trkistanda Akbadda, Amerikada i-
kagoda, Oganda eyletinde, Avustralyada Sudney eh
rinde, Almanyada Frankfurtta birer mbet yaptrm
lardr. Kendi rivyetlerine gre dnyada, iki binden fasa
rhn merkezleri vardr. Bahler, kuvvetli bir propagan
daya girimilerdir; ktalar arasnda konferanslar vermek
te, jbileler tertiplemektedirler.
Som 63 : Kaadynilik nedir; bunun hakknda bilgi
verir misiniz?
Bu dini, XIX. yzylda Penapta, Kaadyan ehrinde
doan Mrz Gulm- Ahmed-i Kaadyan kurmutur. Bu
adam, Hz. Peygamberin, Gerekten de Allah, her 5dizy-
1n banda, bu mmete, dinini yenileyen birisim gnderirse
mealindeki hadisine (Cmius-Sagyr; I, s. 62) dayanarak
mceddid olduunu iddiadan sonra, Mesh-l-mevd ve
Mehdiyyl-mahd, yni vadedilen Mesh ve gelecei
mjdelenen Mehd olduunu iln etmi, derken daha da
ileriye giderek kendisine, Htemyl-Mrseln, eriat sa
hibi peygamberlerin sonuncusu demekten ekinmemitir.
Bu adama gre Is lmemi, Hindistana gitmi, Ke
mirde dinini yaym, yz yirmi yanda orada lmt;:.
Mezar malmdur ve baka bir peygamberin mezar san
larak ziyaret edilmektedir.
Kendisi, hem snn zuhurudur, hem Mehddir, hem
peygamberdir, hem de eriat sahibi peygamberlerin
sonuncusudur. nananlara gre, bir ok olaylar, olmadan
178
sylemesi, onun mcizelerindendir. Hatt bu mcizelerin
biri, bir zatn lmn nceden haber vermesi, sonradan
onun ldrlmesidir ki bu olayda Ahmed-i Kaadyan da
biraz hrpalanm, ldrenleri kkrtt zanmyle hapsedil
mitir.
Ahmed-i Kaadynn kurduu dinde sava yoktur;
dmana dosta kar durmak, onu bilgiyle, tle yola
getirmek vardr. ngilizlere olaanst bir sempati beb-
1er; onlarn Hindistandan ekilmemelerini ister; hatt bu
nu, Allahn takdiri olarak kabul eder. Berhnl-Ahme-
diyye, Hammetl-Br, Srrul-Hilfe, Et-Teblyg, Me-
vhibr-Rahmn ve aleyhinde verilen fetvalara, yazlan
yazlara reddiyye olarak yazd Nrul-Hakk gibi arap-
a ve birka da ngilizce eseri vardr.
lmeden nce, kendisine uyanlar tarafndan kurulan
Encmen-i Ahmedij^e yi teblyga memur etmi, 1908
de lmtr. Encmen, Nrddn adh birisini reis semi,
onun da 1914 te lm zerine mezhep ikiye ayrlmtr.
Kaadynlerin bir ksm, Gulm- Ahmedin olu Berd-
dne uymular, bir ksmysa Muhammed Al adl birisini
reis tammlardr. Birinci frkaya Kaadiynler, kincisine
Lahur Ahmedleri denmitir. Muhammed Al, Gulm- Ah-
medi, Mslmanlm mceddidi tammakta, peygamber
olarak kabl etmemektedir. Birinci frka, Nijeryada, Ken
ya kolonisinde. Cava ve Sumatrada, ikinci frka Lohurda
tekiltlanmtr. Bu ikinci frkamn, Lahurda bir cmileri
de vardr. Muhammed Al, Kuran ngilizceye evirmise
de bu eviride, Islm dininin esaslarna uymayan yirmiyi
akn tasarruf vardr.
Bu uydurma dinde de yabanc parmamn oluu, Gu-
lm- Ahmedin, ngilizlerin Hindistan terketmemeleri
hakkndaki propagandas, ngilizlerin, onu ve ona uyan
lar tutmalar, halifesinin, murkaba yoluyla Ahmedle g~
179
rp, ngilizlerin Hindistandan kmayacaklarm ve bu
nun, Allahn takdiri bulunduunu sylemesi, Hindistan
dan el ektikleri zaman da, imdilik takdir deiti; fakf^t
gene gelecekler tarznda bir yorumla propaganday yrt
mesi, hepsinden stn olarak ta slmda bir blk daha
meydana kararak dini ve bu dine uyanlan blmeyi, bir
birine dman blklere bir blk daha katmay baarma
lar, en byk ve inkr edilmez bir burhandr.
Soru 64 : Hz. Mahammed son peyganiber deil mi
dir; peygamberlik onunla bitmemi mi
dir? Mslman olduklairm da iddia eden
bu adamlar, nasl oluyor da din kuruyor
lar?
Kurn- Mecdin XXXIII. sresinin 40. yetinde, Mu-
hammed, sizden birisinin babas deildir ve fakat Allah'n
rasldr ve peygamberlerin sonuncusu ve Allah her eyi
bilendir demnektedir. Hz. Peygamber de, Ben, peygam
berler arasnda, bir ev yapan kiiye benzerim; evi tamam
lam, gzel bir tarzda yapmtr; ancak bir kerpicin yeri
kalmtr. Kim oraya gelir, onu grrse, ne gzel olmu,
ama u kerpicin yeri bo der. te ben o kerpi konmam
yeri doldurdum; peygamberlik benimle sona erdi buyur
mutur (Buhr ve Mslimde de bu hadis vardr; Mec-
maul-Beyn, VIII, s. 362).
yette ve hadiste peygamberler sz, nebiy5n, en
biy - haber getirenler diye gemektedir. Peygamberlik
lerini iddia edenler, bu sze dayamp bu oyuna giriiyor
lar; rasUerin, yni eriat sahibi peygamberlerin sonuncu
su denmedi; Hz. Muhammed, peygamberlerin sonuncusu
dur, rasllerin deil diyorlar. Oysa ki, mesel bilginler
sz, insanlarm bir czn bildirir; bilginler, insanlara
180
dhildir, insanlarn sonuncusu dense bilginlerin de sonun
cusu denmi olur. Neb sz ummdir; nebilerin bir ksm,
eriat sahibidir; nebilerin sonuncusu denince, rasller de
buna dahildir; nk her rasl, nebidir; fakat her neb
rasl deildir. Bunda, slm smrlanm amayan her mez
hep ehli, br mezhebe btl dese bile, ittifak etmitir. Son
ra yette, Nebilerin sonuncusu melindeki sz Htem
en-Nebiyyn diye geer. Htem sz, stnle, yni h
tem tarznda okunursa, jzk ta ve jrzk aamm ve
rir. Esreyle htim okunursa, bir eyi sona erdiren, so
nuncu anlamna gelir. Bunlar, birinci anlam ahyorlar;
oysa ki, bu anlamda da, peygamberlik ve peygamberler,
bir yze, yzk tana benzetirse, yzk, tala tamam-
lamr; yze bir ta daha taklmaz; jnizk stne yzk
se hi taklmaz. Hsh. iki okunuta da Hz. Muhammed'e
peygamberliin son bulduu anlalr.
nanan kii, byle bir dvaya kalkamaz; hatt byle
bir dvaya yanamaz bile. Her bakmdan da bu adamlarn
ou, belki de hepsi, inanmam kiilerdir; menfaatleri iin
her eyi yapacak huydadr bunlar ve smrgenlere let
olmulardr. Bazlar da delidir; zaman zaman Bb gibi
zoru grnce akllan balarna gelir gibi olur; dvalarn
dan vaz geerler; zora dmedike hayallerine, yahut tei-
kynlere kaplrlar.
181
KNC BLM
ESM YOLUNDAK
TARKATLER
TARKATLE MEZHEBN FARKI, ESMA YOLU: KAA-
DRLK - RIFILK - BEDEVLK - DESKIYLK -
EKBERI, YESEV, KBREV, AZlL, SADI
TARKATLERI VE KOLLARI
Soru 65 : Tarikat ne demektir; mezheple fark ne
dir?
Bu Arapa sz, yol anlamna gelir. Mezheb de, n
ceden anlattmz gibi gidilen, tutulan yol demektir. Ta-
rkatle mezhebin fark udur:
Mezhep, itikatta, yni inanta, amelde, yni ibadet
lerde, mumeltta, din emirlerine uyulmad takdirde
mkellefin urayaca cezalarda, bata kitap, yni Kuran,
snnet, yni hadis olmak zere rey ve kys, yahut akl
da bunlara katarak tutulan yoldur. Mctehidin, yni bn
esaslara dayanarak bir hkme varan kiinin kurduu usl
ve fru ihtiva eden bu gidilecek, tutulacak yola mez
hep denir.
Tarkate gelince: Usl, yni dn inan, fr , yni
185
amel ve muamelt hakknda ajnr bir sisteme sahip deil
dir. Tarikat, kulu Tanrya ulatran, zevk, nee, irfan, ak
ve cezbe yoludur. Bu yolu tutan kii, sflere gre, varl-
m Tanrya verir; her eyde onun kudret ve hikmetini g
rr; tuttuu yola gre kendi fn varlm ve btn fn
varlklar, gerek var olan Tanrda yok eder; onun var
lyla var olduunu bilir; bilii, gr, gr de olu ha
line gelir. En ksa bir anlatla mezhep, ilim yoludur, tari-
katse irfan yolu.
Tarkatin esas tasavvuftur. 100 soruda tasavvuf
kitabmzda, tasavvufun, slmda olup olmadn, kay
naklarn, bnyelemesini, tarih seyrini, slk ve slk
esaslarn, yakyn derecelerini yeterince anlatmtk; bu
rada onlar tekrar etmeyecek, dileyenlere, o kitab oku
malarn syleyeceiz.
Eb-Him-i Kfye nisbet edilen Himiyye, C-
neyde, Sehle, dierlerine nisbet edilen Cneydiyye, Seh-
liyye, Tayfriyye (Byezdiyye), Haffiyye, Muhsibiyye
gibi yalnz adlarn duyduumuz, kendilerine nisbet edi
lenlerin hl tercemelerini bildiimiz tarkatlerin zellikle
rini bilemiyoruz. Bunlarn mntesipleri, ok zaman nce
kalmam olduu gibi belki de bunlar, sonraki anlamda
tam tarikat de deildi. Nisbet edildikleri kiilerin evrele
rinde toplananlara, onlara uyanlara bu adlar verilmiti.
Soru 66 : Tam tadkat szyle neji kastediyorsu
nuz?
Tam tarikatta pr, yni o tarikatin kurucusu, yahut
kurucusu olduu kabul edilen birisi vardr. Hilfet silsi
lesi ona ulaan halifeler, halifelerin irada mezun ettii
eyhler ve bu eyhlere intisap etmi mridler mevcuttur.
186
Tarikatin stne denilen pr makam (Prin yatt tekke),
hnkaah denen bjik tekkeleri, makam bakmndan on
dan aa saylan derghlar, yni toplant ve zikir yerleri,
konup genleri konuklamak zere kurulmu zviyeleri,
mensuplarnn zel bir giyimi (tac, hrkas, kemeri v.s.),
muayyen zikir tarz, zikredilen muaj^en tanr adlar,
kendisine gre tekilt, db ve erkm, mridler arasn
da, eyhe doru, nakyb, meydanc gibi dereceleri, ayrca
tekkede kahveci, ferr (sprgeci), trbedar, erac,
a gibi muaj^en hizmetleri gren derviler, bunlarin
yardmclar v.s. vardr. stne ve zviye de dahil, tarkat
ehlinin toplant yerlerini, buralarda hizmet edenlerin ge
imini salayan vakflar mevcuttur; bylece tarkatle-,
deta hkmet iinde, evkafn ajrr bir istihlk kolu ol
mutur.
Buna karlk, gene 100 soruda tasavvuf ta belirtti
imiz gibi zikri esas kabul etmeyen, tekke kurmay, vakfa
dayanmay kabul etmeyen, giyim - kuam zelliiyle halk
tan ayrlmayan, almay, geni anlamiyle aralarnda yar
dmlamay temel sayan, Tanrya ak ve cezbeyle ulala
cana inanan, tren vesaireyi reddeden, bylece tasavvuf
iinde tasavvufa kar olan, kendilerini uttr - akrak
lar ve Melmet ehli sajap tasavvuf ehlinden ayrlan bir
zmre de vardr ki bunlar aynca mtala etmek zorunda
yz.
Soru 67 : Ka tarikat vardr?
Saysn Allah bir; hatt biz sayarken de birka ta
rikat daha kabilir. Sfler arasnda, asl tarikatler on
ikidir diye bir sz dner durur; fakat ne vakit ve kimin
tarafndan sylendii bilinmeyen, ancak on iki imam do-
187
laysiyle bu saynn tercih edildiinde phe olmayan bu
sze karlk bir de, Allaha varan yollar, halkn soluklan
sa5asncadr sz vardr ki bizce, tarikatlerin ve tarikat
ubelerinin saylarna nazaran bu sz, daha dorudur.
On iki tarikat kabul edenlere gre temel tarikatler
unlardr:
Kaadir, Rf, Bedev, Desky, Sad, zil, Hal
veti, Mevlevi, Bekta, Bayrm, Celvet, Nakgbend.
Fakat bunlardan Bayrmlik, Halvetlikten ajrrlma-
dr; Celvet de Bayrmliin bir koludur. Oniki tarikat
baka trl sralayanlar da vardr; bu bakmdan bu say,
gerein ifadesi olamaz. Tibynu Vesiril-Hakaaik f
Beym Selsilit-Tark ta tarikatler ve ubeleri, tara
3mz yetmi drt tanedir; fakat bunlarn iinde, randaki
Zehebiyye, Hksriyye, Nimetiyye gibi tarikatlerle Bek-
tler tarafndan t ^ s i l edilip ortadan kalkan Abdller,
Hayderiyye, Cmijrye gibi tarika;tler ve bugn Yead mez
hebi, hatt dini haline dnm olan Adaviyye tarikat
yoktur.
Esasen bu eit bir tasnif de tamamiyle yanltr. Ta
rikat demiyelim de, Tasavvufta bnyeleen esas, yuka
rda sylediimiz bakmdan snflandrmak gerektir:
I. Tekke, ayn gijTm - kuam, tren, vakftan geim
gibi eyleri, halktan, bunlarla ayrlmay kabul edenler. Tan
rya, zahitlik ve riyzatla, yni az yemek, az imek, az
uyumak, boyuna ibadet etmekle ve zikirle, yni Tanr ad
larm muaj^yen sajada, yahut saysz anmakla ulalaca
na inananlar. Bunlarn yoluna Esm yolu, tarikatlerine
Sf tarikatleri denir.
n. Halktan hi bir suretle ayrlmamay kabul eden,
vakfla geimi reddeden. Tanrya riyzatla ve zikirle deil,
188
ak ve cezbeyle ulalacana inananlar. Bunlarn yollarna
da Msemm yolu denir.
Esm, Tanr adlar, msemm, o adlara sahip olan,
yni Allah anlamna gelir. Bu bakmdan ikinci yolu tutan
lar, esmclarn son vardklar durak, bizim, slke ilk
baladmz duraktr derler.
Tasavvuf hakknda eser yazanlar, hl erbabn ks
ma ayrmlardr:
1) Ahyr - Hayrllar. Bunlar erate uyanlar, tar-
kate girmeyenlerdir.
2) Ebrr - z, sz doru olanlar. Bunlar zikir ve
riyzatla Tanrya ulamaya alan sflerdir.
3) uttr - akraklar. Bunlar, zikir yerine ak ve cez
beyi kabul eden Melmet ehlidir.
Melmeti tasavvuftan stn ve Melmet ehlini sf-
lerden ileri sayanlar, birinci yoldan Tannya ulaanlarn az
olduunu, ikinci yolun da mcahede yolu olmakla beraber
esm dolaysiyle inam hayallere srkleyebileceini,
nc yolun, en salam ve kolay bir yol bulunduunu
sylemilerdir. Bunlara karlk tasavvuf yolunu ve s-
fleri stn tutanlar, melmet ehlinin, ileride bahsedece
imiz gibi, halktan ayrlmamay, hatt halkn knamasm
gzetmeyi ir, edindiinden, bunlarn gzlerinden halkn
silinmediini, bu eit kastlarda kaldklarm, bu bakmdan
da sflerin, bunlardan stn olduunu belirtmilerdir.
Soru 68 : Esm yolu d^imz yoIdaM tarikatleT,
hangileridir?
Bunlar, ksaca, fakat birer birer sayalm ve anlatma
ya uraalm:
189
Kaadiriyye.
Esmclar tarafndan Bzullal - Allah doam B-
zl-Eheb - Kr doan kuu ve Gavsul-Azam - acizda
kalanlara en byk yardmc gibi lkaplarla anlan ve
drt byk kutuptan biri saylan Abdlkaadir-i Giylnye
mensup bir tarikattir. Abdlkaadir Hazer denizinin cenu
bunda, Giyln eyletinin Nyf kynde, 470 te domutur
(1077 - 1078) . Babasmn ad Muhammed, onun babasmn
ad da Ceng-dsttur (slm Ansiklopedisinde, Muhyiddn
Eb-Muhammed b. Salih Zengi-dst, Cz. 1, st. 1941, r .
80).
Muhyiddn Abdlkaadirin seyyid, yni Hz. Peygam-
berin soyundan olduu rivyet edilmise de kendisi ve
oullar byle bir iddiada bulunmamlardr. Bu seyyidlik
dvas, torunu Kad Eb-Slih Nasr b. Abdlkaadir tara
fndan ortaya atlm, fakat o da dvasna bir delil gs
terememi ti r. Bu zt, Abdlkaadirin, mh Haan nesliv-
den Abdullah b. Muhammed b. Yahya b. Muhammed so
yundan olduunu sylemise de Abdullah, Hicazdan dar
kmam olduu gibi Abdlkaadirin atas Ceng-dstun
ad da kendisinin arap olmadn gstermektedir (Ness-
be Cemlddn Ahmed b. Al b. Huseyn b. Muhenn: Um-
detul-Tlib f Ensb Ali Eb Tlib; Necefl-Eref-1337
H. 1918, s. 117 - 118).
Abdlkaadir, Badada gm, orada okumu, riva
yete gre Eb-Hanfenin trbedarlnda bulunmu, Ebl
-Hayr Muhammed b. Debbs a (lm. 525 H. 1131) intisap
etmi, Hanbel fakyhi ve sf Eb-Sad Mbrek-i Mu-
harrm (yahut Mahzm) den irda mezun olmu, 561
Rabulhrmn sekizinci cumartesi gecesi, yahut 562 Ra-
bulhrmn dokuzuncu gecesi (1166 - 1167) Badadda
vefat etmi, tekkesine gmlmtr.
Abdlkaadirin, Gunye li tlibil-Hakk, El-Fethur-
190
Rabbn, Hzbu Beiril-Hayrt, Celll-Hatr, Fuyzt..
gibi risaleleri vardr; bunlarn ou, vaazlarm ihtiv eder.
Ayrca Abdlkaadire, Allaha sorular sorup Y Gavsel-
Azam diye cevaplar almasndan ve bunlar yazmasndan
meydana gelmi, deta vahye mazhar olduunu iddia eden
bir garip risale de nisbet edilmektedir ki bu risalenin erh
leri de vardr. Abdlkaadirin, Ben Giylnhym, adm
Muhyiddin; bayraklarm, dalarn tepelerine dikilmitir.
Haan soyundamm; ayaklanm, erlerin bojanlarndadr,
yahut, Mridim, ho ol, aka d, akn szler syle; te-
ganni et; dilediini yap, benim adm ycedir melinde
Arapa iirleri vardr ki bunlarn ounun, hele ilkinin,
ona isnat olduu meydandadr (*). MuhjHt mahlasyle sy
ledii farsa iirlerden meydaan gelen bir divan da ona
atfedilmekteyse de, bu da phelidir. Abdlkaadir, Gun-
ye sinde, mezheplerden bahsederken amn iddetle aley
hinde bulunurl Bundan da anlahyor ki Abdlkaadir, Han-
bel mezhebindendir; essen bni Teymiyyenin onu tutma
s da buna delildir.
Abdlkaadire, sonradan birok kermetler atfedilmi-
tir. Yfi, onun, pimi ve yenmekte olan bir tavuu di
rilttiini, arn, Hzrla grtn, bir 3nl Medin
harabelerinde imeden, bir yl da yemek yemeden yaa
dm ve daha birok kerametlerini nakleder. Tefrhul-
htr f tercemeti Abdilkaadir gibi kitaplarda da birok
kerametleri yer alr. Mesel kendisine hizmet eden birisi
lnce Abdlkaadir. lm meleine, onun rhunun veril
mesini buyurmu. Tanr emriyle aldm syleyen melee
de kznca frlajnp ge km, Azrilin, o gn ald ruh
lar doldurduu zembili ekip alm, iinde ne kadar ruh
(*) Mrd him ve tb vetah ve gann
ve Ifal m te fel-ismi l
191
varsa hepsini datm, onlar da gidip cesetlerine girmi
ler, o gn lenlerin hepsi dirilmi. Bir gn de vaazeder-
ken, u ayam, btn Allah vellerinin boynunda de
mi, bunu duyan erenler tasdyk etmiler, hatt Hakkri-
de Adiyy b. Msfir, mmubeydede eyh Raslan ve da
ha birgok yerlerde bulunan erenler bu sesi dujntnular, ba
larm emiler (El-Gadr, XI, s. 170 - 174).
Kaadriyye tarikati, kendisinden sonra Esediyye, Ise-
viyye, Ekberiyye, Yfiiyye, Erefiyye, Hilliyye, sm-
liyye (Rmiyye), Garb5^e, Hlisiyye kollarna asrrlm-
\r.
Esediyye kolunun zelliim bilmiyoruz. seviyyeyi
kuran bir papazm. Bu papaz, geim iin kendisini Ab-
dlkadirin halifesi tantm; bana bir sr haUc topla
m. Fakat hl Hristiyan dinindeymi. Bir gn mridle-
riyle bir su kysna gelmi. Mridleri, destr deyip suya
ayak basm l ar; ayaklan bile slanmadan br yakaya
gemiler. Papaz, imdiyedek inanmamtm; fakat senin
dininin gerek olduunu imdi anladm, beni utandrma
demi; Mslman olup Abdlkadire dayanm; o da, m
ridleri gibi gemi. Fakat geince ii anlatm; isterseniz
demi, beni brakn, kendinize bir mrid arayn. Mrid-
1er, sen Hristiyanken bizi bu dereceye ulatrdn; imdiyse
Mslman oldun; seni brakr myz demiler. Papaz, s
adn alm; bu kola da seviyye denmi. Tibyan bu kol
dan bahsetmiyor.
Ekberiyye kolu, tbn Arabiye baldr. bn Arab,
Fhhtnda, Abdlkadiri ver. Yfiij^e, Abdlkadir
hakknda, Hulsatl-mefhir f mankb-eyh Abdl-
kaadir adl bir eser yazan ve ondan 194 yl sonra vefat
eden Abdullh- Yfiye (755 H. 1354) mensuptur. Ga-
rbullah Muhammed adl bir Hintlinin kurduu Garbiyye
kolu, Hindistanda yaygndr.
192
Trkiyede Kaadirilii, 874 de (1469) Iznkta len,
Mzekkn-Nfs ve Divan sahibi air Eref-zde Ab-
duUah- Rm (Erefolu) yaymtr. Hac Bayrm- Ve-
lnin damad olan bu zat, Hamaya gidip Husejm Hamev-
ye intisap etmi, hilfet alp Anadoluya dnm, Kaadi-
Tiliin Erefiyye kolunu kurmutur.
smliyye, yahut Rmiyye denen kol, Tosya kyle
rinden birinde doan, Badada gidip Kaadirlie giren,
Trkiyeye dnnce, Anadolu ve Runelide krk kadar
Kaadir tekkesi aan, stanbulda Tophane srtndaki Kaa-
dir-hneyi yaptran. Sultan Ahmet camiinin al tre
ninde Kaadir zikrim idare eden ve 1041 de (1631) vefat
edip Kaadir-hneye defnedilen Isml-i Rm tarafndan
kurulmutur.
Hlisiyye kolunu, 1212 de (1797) Kerkkte doan,
1275 te (1857) vefat eden ir Abdrrahman Hlis-i T-
lebn kurmutur.
Kaadirlii Trkiyede, E]reflzdeden sonra yayan
sml-i Rmdir. Kaadirlik, bilhassa Rumelide Alev bir
neeye brnmtr. Kaadirlerde de, Rfler kadar ol
mamakla beraber, i saplamak, kzgn frna girmek, ate
le oynamak gibi burhan gstermek denen acayip eyler
vardr.
Soru 69 : Kol ne demektir, nasl kurulur?
Sfler, bu kollara be derl er ve beyi kuram
da ikinci pr anlamna Pr-i Sn diye anarlar, Ell-Muc-
tehid fit-Tarka-tarikatte ictihd sahibi derler. Kol kur
mak o kadar kolaydr ki. Sz gelimi, tacn st dme-
sizdir; birisi bir dme koyar; kol kurulur. Tacn stne
daire eklinde bir bez paras diktirir; kol kurulur. Onun
193
stne birisi, bir kk ekil ekler, yahut bir daire daha
kor; kol kurulur. skdar Rf sitanesi eyhi, rahmetli
Hsn Sarere (Ceyhun), Edirne Rf eyhi Niyazinin,
h h h diye de zikrettirdiini duymu, sylemitim;
rahmetli, Allah Allah demiti; bu zat be sahibi, mcte-
hid. Samrm, mntesiplerine de hij^e denmiti.
Hlis-i Tlebn, yedi ad (L ilhe illallah, Allah, h,
Hakk, Hayy, Kayym, Kahhr ikiye indirmi (L ilhe
illallah, Allah), baka Kaadir tekkelerinde kudm alm-
mazken, kendi tekkesinde aldrm, bu yzden kol shibi
olmutur.
Abdlkaadire atfedilen arapa bir iirde, Rfolu
da byleee bendendir; benim yoluma slk etmitir mea
lindeki bir beyit yznden Kaadirler, Rf tarikatini Kaa-
dirlerin bir kolu sayarlar; Rflerse Kaadirilii, Rflik-
ten ayrlm bir kol tanrlar; iin bir de bu eit yarmas
vardr.
Soru 70 : Bfiler haldnnda bilgi verir misiniz?
500 (1106), yahut 512 de (1118) Basra kylklerin
den birinde doan Ahmed b. AIiyyir-Rf, days Man-
sr'a intisap etmi, onun vefatndan sonra mmubeyde-
de yerlemi, kendisine uyanlara Rf, kurduu yola Rt-
^iyye denmitir.
Rf denmesinin sebebi, Rfa denen kabileden oluu,
yahut atalarndan birinin adnn Rfa bulunuudur. Tar-
katine mensub olanlar, iki kere tutubluk makamn kazan
dna inandklarndan kendisini, iki bayrak sahibi anlam:-
na gelen Ebl-Alemeyn diye anarlar. Soyunun; mm
Msl-Kzma ulat rivayet edilmitir. Hicr 555 te hac
ca gittii, Medine-i Mnevverede, Hz. Peygamberi ziyaret
194
ettii zaman, Uzaktayken ruhumu gnderirdim; huzu
runda yeri perdi benim iin; imdi bedenimle geldim; eli
ni uzat da dudaklarm da paym alsm mehnde iki beyit
okuduu, bunun zerine kabr-i sedetten, Hz. Peygambe
rin sa elinin uzand, Rfnin pt, bunu, aralarm-
da Abdlkaadir-i Giylnnin de bulunduu bir ok kiinin
grd, kendisine atfedilen kerametlerdendir; hatt bu
yzden Rfler, orada bulunanlarla beraber Abdlkadirin
de bu keramet zerine Ahmedr-Rfye uyduunu sy
lerler ve Kaadir tarikatinin, Rfiyye kollarndan olduu
nu bildirirler. Seyyid Ahnaedr-Rf, esmclarn Ak-
tb- erbaa dedikleri ve kutb saydklar drt tarikat ku
rucusundan biridir.
Srrl-masn, En-Nizml-hss, Divan gibi eser
lerinin olduu, szlerinin, vaazlarnn, Hikemr-Rfiy-
ye, Rahkul-Kevser adh kitaplarda topland sylenir.
578 cumdellasnn yirmi ikinci gn mmubeydede
veft etmitir (1182).
Rfler, Ahmedr-Rfden hemen sonra, atele
oynamak, atete kzdrlm yass ve ince ucu olan demir
ilerin yass yerlerini yalamak (bunlara gl denir), v
cutlarnn baz yerlerine, mesel omuzboluklarna, yanak
larna i saplamak, atete kzdrlm satan yaplm ser
puu balarna giymek, klcn keskin yerine basmak, ylan
ve akreplerle oynamak gibi burhan-kesin delil dedikleri
tuhaf detleri, Y Selm adn zikrederken icra etmek,
bunlarn zelliklerindendir. Ahmedr-Ruf nin cinleri,
yrtc ve zehirli hayvanlar teshir ettiine inamrlar. Bu
yzden de eriatlar bunlar ho grmedikleri gibi Mel-
met erbb da bunlar, hi bir eye yaramaz birer oyun
olarak nitelemilerdir. Nitekim Mevln, Konyaya, Seyd
Tacddin b. eydi Ahmedr-Rif ile gelen, atee giren,
kzgn demiri yalayan, ylan yiyen, kaynar yala abdest
195
alan (!), kamdan kan damlatan Rfleri seyretmek iin
Karataym medresesine izinsiz giden zevcesine darlm,
onlarn da bu hareketlerini ho grmemitir. Bunu anlatan
Eflk, Peygamberlerin uradklarn derdin, vahjdu gel
memesi, erenlerin uradklar musibetin de, kendilerinden
keramet zhir olmasdr dendiini de nakleder (Mankb
l-rifn; Tahsin Yazcmn tashihleri ve haiyeleriyle;
Ankara; Trk Tarih Kurumu yayn. 1961, c. II, s. 715-717).
Gene Eflkden ve Ibni Battadan anlyoruz ki o zaman
lar, Anadoluda Rfler vardr ve bunlara Ahmedler
denmektedir (ajm, s. 915).
Rf tarikatinin, Harriyye, Keyyliyye, Saj^diyye,
Aziziyye, hiyye.gibi on kolu vardr,
Rflik, Anadoluya yaylr yaylmaz, Ftvvet ehli
nin tesiri altna girmi, Ftvvet erkniyle yorulmutur
(A. Glpnarh: slm ve Trk illerinde Ftvvet tekilt
ve kaynaklar: tst. niv. ktisat Fak. Mec. 11. cilt, Ekim
1949 - Temmuz 1950; say: 1 - 4. Bu makalemizin bil
hassa 70 - 72. s. lerine b.). Rumelideyse Rflik, Bekta
liin tesiri altnda kalm, onlar da Bektler gibi ikili,
sazl m.ahabbet meclisleri kurmaya balamlardr. Bu yz
den tarikatlar arasnda, Her Rf eyhinin tac altn
dan bir Bekt fahri (tac) kar sz, bir atasz ha
linde sylenirdi. Biz, son zamanlarda, enberlitataki Ka
ra Baba Rf dergh eyhi Mehmedin, Merdivenkjdi
Bekt dergh eyhi Mehmet Ali Hilm dede babaya in
tisap ettiini, skdarda Sandk eyhi Haydarn da Sey-
jdd Abdlkaadir-i Belhye intisap etmi bir Hamzav eri
olduunu biliyoruz.
Sora 71 : Aktb^ Erbaann br Udm kimlerdir?
Ahmedl-Bedev ve brahmd-Deskidir.
196
Ahmedl-Bedev, Bedeviyye tarikatinin piridir. 596
da (1199) Fasta domutur. Hz. Peygamberin soyundan
geldii rivayet edilir. Yzne iki rt rttnden iki pe
eli anlamna Zl-Lismejm lkab verilmitir. Cesur
atl anlamna Attb, kzgn anlamna Gazbn ve er
lerin, jditlerin babas anlamma Ebl-Fityn da lkap-
larndandr. Bu son lkabn da, iyi binici olduundan veril
dii sylenirse de Fityan fetlar, ftvvet mensuplar
demek olduundan bizce, ftvvetle ilgisi yznden veril
mi olmas, daha kuvvetli bir ihtimaldir.
Tahsilden sonra kendisini riyzata veren, kimseyle
konumayan Ahmedl-Bedev, Iraka gitmi, Abdlkadir-
le Rfnin kabirlerini ziyaret etmi, sonra Msrn Tanta
(Tandita) ehrine yerlemi, 675 Rebilevvelinin on ikinci
gn (1276) orada vefat etmitir.
Oturduu evin damna kar, hareketsiz bir halde gz
lerini gnee diker, gzleri kan anana dnnceyedek
dururdu. Bu arada naralar atard. Mridleri de ok defa
damlarda toplandklarndan, damda oturanlar anlamnda
Suthiyye diye de anlmlard.
Kendisinden, Evrd, Salvat, Vsy gibi eserler kal
mtr. enviyye, Kabhjrye, Halebiyye, Beymiyye, Mer-
zkyye, Suthiyye,*^lvniyye kollarna ayrlan bu tari
kat, daha ziyade Msrt' civarnda yajnlmtr. Anadoluda
Bedev tarikati mensuplarnn bulunmadm, stanbulda
ise yalnz sekiz Bedev tekkesi bulunduunu kaydedelim.
brahim Burhnddn-i Dusky, Msrn Dusuk ka
sabasnda 636 da (1233) domutur. Seyyid, yni Hz. Pey
gamber soyundan olduu rivyet edilmitir. Babas, Ebl-
Feth b. Abdl-Ganaimil-Vstden Rfe, sonradan
Rf ve Shreverd tarikatlerinden eyh Necmddn-i s-
fahn'ye intisap etmi, ayrca zil tarikatine de gir-
197
initir ki bu yzden kurduu tarikatin, ziliyyeden bir
be olduunu syleyenler de olmutur. 676 da (1277),
yahut 692 de (1294) veft etmitir.
erbniyye, riyye kollar bulunan bu tarikat Tr
kiyede yaylmamtr.
Soru 72 : Bunlardan baka ne gibi tarikatler vardr?
Yeseviyye, Kbreviyye, Medyenij^e, Ekberiyye, Sh-
reverdiyye, ziliyye, Sadiyye, Halvetiyye, Nakbendiyye
tarikatleri, en nemli tarikatlerdir ve bunlarn hemen hep
si, esmay esas tutar. Bu tarikatlerden Medyeniyye, 590 da
(1193 - 1194) veft eden Endelsl Eb-Medyen uayb
b. Huseyne mensuptur. Ekberiyye, 560 (1165) Endelste,
Mersiye ehrinde doan, bilyede tahsil eden, am, Ba-
dad, Mekke ehirlerini gezen, bir aralk Konyaya da geMp
Sadrddin-i Kunavnin annesini alan, tekrar ama va
rp 638 de (1240), orada veft eden ve Slihiyye denen ye
re gmlen mehur sf Muhyiddn ibni Arabiye nisbet
edilir. bni Arab diye anlan Muhyiddn Abdlkaadir, bir
ok sf ile grmtr. Nisbeti, Eb-Medyenedir (Ne-
feht tere. s. 605 - 607).
bni Arabinin birok eseri vardr. En mehurlan
Fthat Mekkiyye ve Fssl-Hikem dir (Eserleri
iin Osman Yahynn byk bir gayret ve titizlikle ha
zrlad Histoire et classification de Loeuvre Dbn Ara
b adl iki ciltlik eserine b. Enstitut Pranaise de DamES
yayn. Damas - 1964).
Sflerin hl tercemelerinden ve tarikatlerden bahse
den eserlerin ou bn Arabj, esmclardan gstermek
te ve ona nisbet edilen Ekberiyye tarkatini, Kaadiriyye-
nin besi saymaktadr. Fakat o, Melmet ehlini, peygam-
198
berlik mertebesinden sonra en yksek mertebeye sahip
sayar; onlar erenlerin en stn grr; hatt Abdlkaa-
dir-i Giylnyi bile bunlar arasnda anar; Melmet ehlini
o kadar yksek tutar ki, onlarn Allah katndaki dereceleri
bilinse, hak onlar Tanr tanr der (A. Glpmarh: Mel
mlik ve Melmler; s. 19 - 21).
Bu bakmdan bni Arabiye uyanlar, Melmet ehlin
den saymak daha dorudur samrz. Ancak, unu da sy
leyelim ki bni Arab, gerek Fthtnda, gerek Fu-
ssunda, gerek dier eserlerinde, mesel eceretl-
Kevninde, daha ziyade Btn inanlarn, eitli yorum
larla ortaya koymutur. Oulluu Sadrddinde de (673
H. 1274), bu inanlar grmektejz (Mevln Celleddin;
III. basm; s. 232 - 236).
632 de (1234) veft eden ihbddin Shreverd ise,
gerekten de ok ynl bir zattr. Avrifl-Marif de,
tasavvufu Melmetten stn tutar; mmiyye mezhebini
kabul etmi olan ve Ftvvet ehlince de mukted tannan
Abbas halifesi Nsr 11 dniUahn elihini yap
m, iki tane de Ftvvet-Nme yazmtr (slm ve Trk
illerinde Ftvvet tekilt ve kaynaklar; s. 13 - 14 ve
74 - 80).
Bu saydmz kiilerin tarikatleri var myd; yoksa
bunlara uyanlara Medyen, Ekber, Shreverd mi dendi?
Bu hususta kesin bir sz sylemeye imkn yok.
Soru 73 : Yeseviyye tarikatinden bahseder misiniz?
Heceyle yazd iirlerle Trk halk edebi
yatna ve bilhassa Yunus Emreye tesirle
rinden bahsedenler var; ba hususta ne
dersiniz?
Hce Ahmed-i Yesev, Trkistann Yesi ehrinde do
199
mutur. Buhrya gelmi, Hce Ysuf- Hemednye
(535 H. 1140) intisap etmi, ondan hilfet almtr. Y-
suf- Hemednnin drt halifesinden biri olan ve ilk iki
halifeden sonra onun makaxtuna geen, sonra Yesiye d
np tarikatini Trkler arasnda yayan Ahmed-i Yesevi,
562 de (1166 - 1167) veft etmitir.
Yeseviyye, sk bir riyzat ve zkre dayanan, tam
Snn bir tarikattir. Tasavvuf kitabmzda bahsettii
miz Zikr-i erre-testere zikri, bu yolun zel bir zikir tarz-
dr. Bu yola Tark- Hcegn derler. Trkistanda yay
lan, eyhlerine Bab, Baba, Ata ve Hce diyen Hcegn
yolu, VIII. yzylda (XIV) Hce Bahddin-i Nakbend-
den sonra Nakbendiyye adn almtr.
Hce Ahmed-i Yesev , Anadoluda, ancak Bekt ge
lenei yayldktan, menkabeler, Uzun Firdevs tarafndan,
Vilyet-Nme-i Hac Bekt- Vel ad altnda toplanp
yazldktan sonra, IX. yzylda (XV) duyulmutur (Vit-
yet-Nme; Mankb- Hnkr Hac Bektg- Vel adh ese
rimize b. st. nklp K. 1958; nsz, s. XXIV - XXV). Ev
liya elebinin, dier kaynaklarn Ahmed-i Yesevden ba
hisleri de, ancak Vilyet-Nme ye dayanr (Yunus Em
re ve Tasavvuf adh eserimize b. st. Remzi K. 1961, s.
12, 39).
Hce Ahmed-i Yesevnin, heceyle yazlm iirlerit-
den Yunus Emrenin mteessir oluuna gelince: bu, ha
yalden doma bir eydir ancak. Yunus, Ahmed-i Yesev-
nin adm bile anmaz. VIII - IX. yzyldan itibaren ele ge
en cnklerin hi birinde Ahmed-i Yesevnin bir tek iiri
bile yoktur. Kald ki Ahmed-i Yesevnin Dvn- Hik
met adiyle baslan iirleri arasna Hlis, Kul Sleyman,
veys, Ysuf emsddn, Tlib, Hveyd, Mereb, erifi,
Ubeyd, Garib, tkaan gibi aatayca yazan irlerin i
irleri, mahMslariyle, kart gibi Kul Hce Ahmed
200
mahlasn tayan iirier bile phelidir; nk bunlarda,
Ahmed-i Yesevnin menkabelerinden bahsedilmekte, hat
t bir tanesinde, IX. asr (XV) balarnda ldrlen Nes-
mnin bile ad gemektedir; anlalyor ki b Kul Hce
Ahmed, Ahmed Yesevden ok sonra yaam bir zattr
(Yunus Emre ve Tasavvuf; s. 106 - 112).
Bektiler, Ahmed-i Yesevyi, Trkistandaki hreti
yznden ve Hac Bektan Niaburdan Anadoluya geli
ine bir mesnet bulmak iin, Btniye metodunca kendi
lerine mal etmiler, bcylece ad Anadoluda ve Bektiler
arasnda duyulmu, sonradan bu gelenek, baka yazarlar-
ca da bir gerek samimtr.
Soru 74 : Adm andnz Kbreviyye tarikatini an-
latiT msnz?
eyh Necmddn-i Kbrya nisbet edilen bir tarikat-
tir. Necmddinin 540 ta (1145) doduu rivayet edilmi
tir. Hrezmden yetimitir. Genliinde, her girdii ba
histe, karsndakileri altettiinden, kendisine, byk k-
ymet anlamna Tmmetl-Kbr denmi, sonradan
Kbr lkabiyle anlmaya balanmtr. Tebrizli ve
Meczup Baba Ferec adl bir zatn hizmetinde bulunmu, s
kenderiyeye, Hemedana gitmi, Hozistanda sml-i Kas-
rden, Msrda Rzbehndan faydalanm, nihyet Am-
mr- Ysr adl bir eyhe intisap etmitir; bu zat, Sh-
reverd halifelerindendir. Necmddin, MogoUarn Hrezmi
istilsnda, 618 de (1226) ehit olmutur.
Mevln Cellddinin babas Bahddin Muhammed
Veledin Necmddin-i Kbrya, emsin de Necmddin
halifelerinden Baba Keml-i Cndye mensup olduunu
syleyenler varsa da bu hususta gerek Sultnul-Ulem ve
201
Mevlnmn, gerek emsin bir sz olmadn syleye
lim.
Bu tarikate de birka kol atfedilmektedir. Bu tarika-
tin de zelliklerini bilemiyoruz. Esasen bu tarikat, Trki
yeye girmemitir.
Soru 75 : ziliyye ve Sadiyye tarikatleri nasl ta-
rikatlerdir?
ziliyye, Trk deyimiyle zeliyye, esmay esas tut
makla beraber vakfa balanmay, nefsi horlamak iin bi
le olsa dilenmeyi, kendine gelile sonulanmayan cezbeyi
ho grmemeyi, zel bir giyim ve kuam kabul etme
meyi ir edinmekle Melmet neesine de brnm olan
bir tarikattir.
593 te (1196 - 1197) Septe civarnda Gammrada do
an ve Hz. Peygamberin soyundan, mam Hasann nes
linden geldii rivayet edilen Ebl-Hasan Takyyddin, ya
hut Tcddin Aliyy b. Abdullhu-zilye nisbet edilmi
tir. Bazlarna gre Ebl-Hasan Alye, Tunusta zilede
doduundan zil denmitir; bazlarna greyse Ebl-
Hasan, Faslidr.
Tarikatlerin ou gibi geleneksel tarikat zinciri, C-
neyde varan Ebl-Hasan Al, Abdsselm b. Mei adh
bir eyhten hilfet alm, Tunusta tarikatini yaymaya
balam, birok kere haccetmi, son haccmda, 656 da
(1258), Humaysra denen yerde vefat etmitir.
Hzbl-Bahr, Hzbl-Berr, Hzb-n-Nasr, Hzbl-
Lutf, Hzbl-Feth gibi salvat ve dualardan meydana gel
mi eserleri ve vasyyeti vardr. Tarikatinde, Allaha da
yanmak, snnete riayet etmek, halka boyun ememek, eli
nin emeiyle geinmek, daima zikir ve duada bulunmak
202
esastr. IX. yzylda bu tarikat, Tunus, Cezayir ve kuzey
Arabistanda, bilhassa kahve ekilen blgede ya5nlm, bu
yzden de zil, kahveyi icat eden sajnirn, Ftvvet ehli
tarafndan kahvecilerin pri tannm, bu gelenek, baka
tarikatlere de gemitir ki Ptvvetle yorulan Bektler
de, meydandaki kahveci postu, ona ait olarak kabul edil
mi ve kendisi. Hac Bekta mensubu olarak gsterilmi
tir.
Snusiler, II. Sultan Abdlhamidin zamannda ba-
mszhk havasna kaplmlar, Abdlhamid, bunlara kars
zil eyhlerinden Haan Zfiri stanbula getirtip ona in
tisap etmi. Yldz saray yolunda, Hamidiye camiinin kar
snda byk bir stne, Kthanede, Alibey kynde de
baka bir tekke yaptrm, bylece, hilfet makamna bal
olan zilleri tutarak Snusilerin ykc faaliyetlerine bir
mddet engel olmutur (ziyye ve SnsUer iin eh-
bender-zde Filibeli Ahmed Hilminin Snusler - Abdl
hamid ve Seyyid Mhammedl-Mehd ve asr- Hamdde
lem-i slm ve Snsler adl eserine de b. kdam Mat.
1325).
Trkiyede yaylamayan bu tarikatin stanbulda
tekkesi vard. azilij^^enin, Ahmediyye, Vefiyye, I ^ -
kyye, Hanefiyye, Cezliyye, Gaaziyye, seviyye, Nsry-
ye, llmiyye, Mus^riyye, Affiyye kollar vardr; ziller,
Deskyyeyi de kendi kollarndan ayrlm sayarlar.
Sadiyye, Ebl-Fth Sadddn b. Msl-Cebbviyy
--eybnnin kurduu rivyet edilen bir tarikattir. 593
te (1197) Havranda domu, sonra Cebbya gelip yer
lemi, 700 de (1300 - 1301) vefat etmitir. Bu tarihlere
gre Sadddin, yz yandan fazla yaamtr.
Genliinde yol kesen, ekiyalk eden Sadddin, ba-
basmn duasiyle tvbekr olmu, babasna intisap etm-
203
tir. Tarikat zinciri, babasndan sonra byk babas ve
onun babas vastasiyle Eb-Medyene ular. lk zaman
larda Suriyede yay l an Sadler, meyye camiinde zikre
derler, ovalarda yaptklar zikirlerde, Rfler gibi ylan
larla oynarlar, canh ylanlar yerler, eyhler, mritlerini
yzkoyun yatrrlar, ilerinde kk, hatt kundaktaki
ocuklar da bulunan bu yere yatm kiilerin stlerine ba
sarak geerler, bylece ilerinde hasta olanlara ifa ver
diklerine, delileri okuyup flemekle ijd ettiklerine
inamlrd. eriatlar, ylanlarla oynamalarm, hele canl
ylanlar yemelerini ho grmediklerinden, bundan vazge
milerdi.
Sadliin, Taglebijrye, Vefiyye, ciziyye, Selmij^e
kollar vardr.
Sadlik, bir yandan, Selmiyye kolunu kuran Abds-
selmla (1165 H. 1751 - 1752) stanbula girmi, bir yan
dan da Kastamonulu eyh Osman adnda biri, bu tarikati
stanbula getirmi, stanbuldan Rumeliye yaylmtr.
stanbulda, 1251 de (1S35) vefat eden ve Kovac Baba
diye amlan Kovac eyh Mehmet Emin, stne saylan ve
Soanaadan Aksaraya giden yolun samda bulunan Ab-
dsselm derghnda (imdi yerinde mektep vardr) eyh
likte bulunmu, olu eyh Galibin vefatndan sonra yeri
ne geen Yahya, amlcada Tahir Baba Bektai tekkesi
eyhi Nuri Babaya intisap etmiti. Rumelide Sadler, ta-
mamiyle Bektailemiler, onlar da Rfler gibi demli,
sazl mahabbet meclisleri kurmaya koyulmulard.
Aym zamanda Ftvvet, bu yolu da etkisi altna al
m, Sadlik te Rflik gibi Ftvvet erknn benimse
miti.
204
n
t a r i k a t FABRKASI HALVBTlLlK - RENLK,,
GLENtLK, IKNCIKOL VE UBELER : ABN-
LK - NCKOL : EMSLlK, CERRHi, CHAN
GR MISR VE DGER UBELER - DRDNCKOL
VE UBELER - KOLLARIN ZELLKLER
Soru 76 : Halvetiyye takatii anlatr msuuz?
Halvetlik, Eb-AbdiUh Srcddin mer b. Ekme-
lddin-i Lhicye mensup bir tarikattir. Bu zat, Lhican-
da yetimi, Hrzeme gidip amcas Ah Kemddin Mu-
hammed b. Nr l-Halvetye intisap etmi, 717 de (1317)
amcas veft edince yerine gemitir. Bir mddet Hoyda,
Msrda, bulunmu, oradan Hacca gitmi. Sultan veysin
(Saltana 757 - 776 H. 1356 -1374) daveti zerine Herat'a
giderek 800 de (1397 - 1398) orada veft etmitir. Bir
nar aacmn kovuunda halvet ettiinden, yni yalnzca
ibdete koyulduundan, bir rivyette de krk erbini, bir
biri stne kardndan, yni krk gn yalnz olarak ib
deti, krk kere birbirine uladndan, bir baka rivayettey
se, yalnz olarak zikrettiinden Halveti diye amlmtr.
Srcddin merin tarikat zinciri, amcas Ah Ker-
mddin Muhammedden Sadddin-i Pergaan vastasiye
brahim Zhid-i Giylnye ular. Kendisi gibi amcasna
ve onun eyhi zzddine Halveti, brahim Zhid-i Giyl-
205
nye (705 H. 1305) tmml-Halvetyye denmesine na
zaran Halveti sz, nce kendisine verilmi bir lkap
deildir ve her hlde bu sz, brahim Zhid-i Giyln ile
balamaktadr.
Amcas Kermddin Muhammede Ah denmesinden
aka anlalmaktadr ki bmlar, Ftvvet ehlinin de
eyhlerindendi. Emre (mre) sznn de, k anlamna
geldiini biliyoruz; Ah Evren soyundan olduu hakkn-
daki yaktrmalar, sonradan uydurulmu eylerdir.
Halvetlik, Seyjdd Yahy irvnnin Bakuda, 868
yahut 869 da (1463 - 1464) vefatndan sonra koUara ay
rlmtr.
ti k hol , Dede mer-i Ren ile balayan Re-
niyye koludur. Dede mer, Aydnldr; Ren mahlasn
bu yzden ald sylenir. Bursada tahsil etmi, Bakuya
gidip Seyyid Yahyaya intisap etmi, onun buyruuyla
Gence, Karaba ve civarn irat edip Akkoyunlulardan
Sultan Haan (871 - 882 H. 1453 - 1478) ve Sultan Ya-
kubun (883-896 H. 1378 - 1490) davetiyle Tebrize gitmi
ve orada 892 de vefat etmitir (1486 - 1487). Rennin
iirleri de vardr.
Halvetler, yedi ad zikrederek slk ederler ve bu
tertibi, brahim Zhidin koyduunu syler. Ren, bu
adlara be ad daha eklemi, sonra bu adlara daha baz ad
lar da ilve edilmitir.
Renlikten, onun halifesi olup Msra giderek
tarikati yayan Muhammed Demirtaa nisbetle D^irt-
iyye kolu kurulmutur. Bu zat 935 te (1528 - 1529) Ka-
hirede veft etmitir.
Diyarbakrl brahim-i Glenye nisbet edilen
kola Gleniyye denir. brahim, Tebrize gidip mer-i
206
Renye ulam, hilfet alp Msra giderek orada yer
lemi, Kaann Sleyman zamamnda stanbula getirtil
mi, sonra dnmesine msaade edilince Kahireye gitmi,
940 ta (1533) orada gmtr. Smurg-Nme, ban-
Nme, Tij^e Naziresi, Risletl-Atvr, Pend-Nme gi
bi risleleri, Mesnevye nazire olarak yazd krk bin
beyitlik Manev si ve Dvan vardr. Glenilik, halve-
tilikle Mevlevilii birletiren bir yoldur. Gleniler, Mev-
lnmn, bir beytini tahrif ettikleri bir gazelinde R-
en ve Glennin geleceini mjdelediini sylerler (Bu
hususta ve brahim Glennin, eriatlar nazarndaki
durumu hakknda Mevlndan sonra Mevlevlike b. st.
inklp K. 1953 s. 322 - 328).
Glgenilikten, 1151 de (1738) Edirnede veft
eden, nce Bektilie girmi olan, Divan ve mektuplar
bulunan Sez Hasana mensup Seziyye ve Haan H-
letiye mensup Hletiyye kollan ayrlmtr.
thi nci hol , Cemliyye koludur. Bu kol, elebi
Halife diye tannan Amasyal Cemlddin-i Aksary ta
rafndan kurulmutur. irvanl Yahynn halifesi Erzin
canlI Muhammed Bahddine intisap eden ve bir aralik
stanbula gelip Kocamustafapaada cmi, medrese, ha
mam ve imaret kuran Cemlddin, 899 da (1494) ama
konaklk bir yerde veft etmitir.
Bu koldan, Merzifonun Borlu kasabasnda yeti
en ve Ceml-i Halvetden sonra Kocanustafapaada
eyh olan Risletl-Ihvn adl bir risalesiyle devran
ve semn hell olduuna dair Arapa ve Trke iki ri
salesi bulunan Ysuf Snbl Sinan tarafndan Snbliy-
ye kolu kurulmutur. Kocamustafapaada ayr bir tr
bede yatan, iirleri de bulunan Snbl Sinan, 936 da
(1529 - 1530) veft etmitir.
207
Gene bu koldan Ahmedl-Harriyyil-Assl (lm.
1048 H. 1638) tarafndan Assliyye ve 1098 de (1686-
1687) Mekkede veft eden Muharnmedl-Bahiyyil-Ha-
leb, Bahiyye kolunu kurmutur.
Ayn koldan, Kastamonunun Takpr kasaba
snda doan, stanbulda tahsil eden ve Ceml-i Halveti
halifesi Hayrddin-i Tokadye intisap edip hilfet aldk
tan sonra Kastamonuya gidip Hisaralt denen yerde, ken
disi iin yaplan tekkede tarikatini yayan ve 976 da (1568)
veft edip tekkesine defnedilen Hac abn- Vel, a-
bniyye kolunu kurmutur. Bu kol, Mustafal-Bekr tara
fndan Hicazda yajalmtr. mer Fudnin yazd ma-
nkb, 1293 de Kastamonuda baslmtr.
banij^eden Alddin Aliyyl-Atval tarafndan
kurulan kola Karabiyye denmitir. Bu zat, Arapkirli-
dir. stanbulda tahsil etmitir. aban- Vel ile arasn
da drt kii vardr. Boyu uzun olduundan uzun boylu an
lamna Atval, siyah sank sardndan Karaba diye
amlan (*) bu zat, eriate uymayan szleri yznden Lim-
niye srlmtr. Srgnden sonra Hacca gitmi, Kahire-
ye konakhk Gaylan denen yerde 1098 de (1686 -1687)
veft etmitir. Bu kola mensup olanlar Ibni Arabinin EM-
tht- Mavsliyye ve Ankaa-y Mugnb adl risalele
rinde, Aliyyl-Atvalin geleceini mjdelediini sylerler
(Mevlndan sonra Mevlevlik; s. 167 ve ayn s. deki 199.
nota b.).
Karabiyyeden Bekriyye, Bekriyye den Kem-
liyye, Hufnij^e, Semmniyye, Hufniyye den, 1085 te
(1674) Fasta veft e(Sh Seyjdd Ahmed-i Tecnlye men
(*) Bu lkabn, dmanlar tarafndan verildiini sanyoruz;
sonradan anlam dnlmeden kullanlmtr.
208
sup Tecaniyye, Drdriyye, Swyye, Semmniyyeden
Feyziyye kollar ayrlmtr.
Karabgiyye kolundan stanbullu Seyyid Nasuh
Muhammed, Nashiyye kolunu kurmutur. 1058 de
(1648), yahut 1063 te (1652 - 1653) stanbulda doan,
risaleleri ve Divan bulunan, bir aralk Kastamonuya s
rlen, 1130 da (1718) stanbulda veft edip kendisi iin
tJskdarda, Doanclar srtnda yaplan dergha defnedi
len Nash, Mevlevlie de muhipti (Mevlndan sonra
MevlevUk, s. 212 - 214).
Nashiyye kolundan, 1229 da veft eden (1814)
erke Mustafaya mensup erkeiyye, onun halifele
rinden Hac Halile (lm. 1300 H. 1883) mensup Halliy-
ye, erkeiyyeden de Ibrhimiyye, yahut Kuada-
viyye kolu zuhur etmitir.
Bu son kollar iinde en nemlisi, brhimijT^e kolu
dur. Beypazarh Alinin halifesi olan brahim, Kuadas-
mn nar kynde. 1178 de domutur (1764). yi bir tah
sil gren Kuadah, stanbulda, bir mddet, Fatihteki Fey
ziyye medresesinde oturmu, Msra gitmi, dnnde,
Aksarayda, Sineklibakkalda, Usturac Halil adh birinin
yaptrd derghta irada balamtr. On iki y sonra
dergh yanm, II. Sultan Mahmud, dergh yaptrmak is
temise de Kuadah, derghlardan feyiz kalkt deyip yap-
tnhnamasm salamtr ki bu sz, gerekten de, sf ge
inenleri bile dndrecek bir szdr. 1264 te (1848),
hatan dnerken Rgb denen yerde veft etmitir.
Kuadah, tac, zikri, esmay kaldrm, sonunda der
ghtan da vaz gemek suretiyle Melmet yolunu tutmu
bir erdir. Hakknda, Enderunlu lnin (1273 H. 1856),
Vridtl-Vel f Mankb Kuadah adl bir kitab var
dr; baslmtr.
209
KuadaJrun bir halifesi Hammm Bosnal Tevfyk-
tir. 1283 te (1866) veft etmi, skdarda, Nalac Halil
dergh avlusuna defnedilmitir. Onun halifesi Mustafa
Enver de ayn derghta medfundur.
BosnalI Tevfykm bir halifesi de, Fatih trbedar Be
kir efendidir. Bosnahya ve Bekire ulaan Fatih trbe-
dan Hac Ahmed Ami, Kuadaldan daha fazla Melmet
yolunu benimsemi, son zamanlarnda, kendisine intisap
edenleri bile bir trene ba vurmadan kabul eder olmutur.
1338 de (1920) de veft etmi, Fatih trbesi avlusuna def
nedilmitir. Bu yolm sermayesi kuru mahabbettir; ma-
habbetin ya da olur mu? Olur ya; tarikat eyhlerim gr
myor musun? sz, zaptedilen szlerindendir ve mere
bini pek gzel ifade eder.
nc kol , emsddn Ahmedin kurduu Ah-
mediyye koludur. emsddin Ahmed, Manisaya bah
Marmara kazasmdandr. Tarikat zinciri, Muhammed-i Er-
zincanye kar. stanbul eyhlerinin arasndaki bir an-
lamazh dzene soktuundan Yiitba lkabiyle anld
sylenirse de Yiitbahk, Ftvvet yolunda, esnaf ara
snda bir derece bulunduuldan Ahmedin, Ftvvete men
sup olduu ve bu dereceye yceldii muhakkaktr; bu ya
ktrma rivayet, Ftvvet ehlinin derecelerim bilmeyenler
tarafndan ortaya atlmtr; eyhlerin arasm dzene sok
tuu varsa bile, bu lkab onun iin almamtr. Manisa-
da yerleen Ahmet, 910 da (1504) veft etmitir. Halve-
tler, bu kola, Ortakol derler.
Bu koldan, Ramazniyye ubesini kuran, 949 da
(1542) Afyonda doup 1025 te (1616) Kocamustafapaa-
ya yakn bir yerdeki cmiinin avlusuna defnedilen ve s
tne bir trbe yaplan Ramaznddin Mahfdir. Bu ube
den de 1039 da (1629) veft eden Muhammed Buhrye,
1170 te (1756 - 1757) veft eden Ahmed Rafye ve N-
210
rddin-i Cerrhiye mensup BuMriyye, Rafiyye, Cerr-
hiyye ubeleri meydana gelmitir.
Bu ubelerin iinde nemlisi ve yaygn, Cerr-
hiyye dir. Nrddin, M3r-ahur Abdullah adl birinin o
ludur. 1083 te (1672) stanbulda domu, Karagmrk-
te bir dergh kurmu, 1133 Zilhiccesinin dokuzuncu gn
(1721) veft edip derghn mukaabele-hnesine defnedil-
ntir. amb Ahmed b. Osmann (lm. 994 H. 1585 -
1586) Tabakaatu Evliy snda, Nrddin-i Cerrhyi
mjdelediine inanhr (arnb iin, Serkisin Mucem
l-Matbtil-Arabij^eti vel-Muarrebe sine b. Msr -
1346 H. 1928; c. I, s. 1118 - 1119).
Bilhassa zamanna ait ok nemli olaylar kaydeden,
zamanna ve zamanndan evvele ait pek mhim bilgileri
ihtiva eden mecmualar tertiplemi olan Sleyman Faik
(lm. 1253 H, 1837), mecmuasnda, bundan bahsetmekte,
arnbnin Tabakaatmn, batan baa samalarla doiu
olduunu, fakat Kutubluu hep Araplara verdiinden N-
rddine dair yazlarn, belki de Nrddinden sonra ve
ona uyanlar tarafndan eklendii ihtimalini serdetmekte,
Nrddinin, Kocamustafapaa eyhiyle aras ak oldu-
unu, bu yzden mritleriyle, onun lm iin kahriye
okuduklarn, fakat kendisinin lverdiini, Nrddine
birok uydurma kerametler atfedildiini yazyor (st. ni.
Trke yaz. No. 9577, 4. b - 5.a)
1074 te (1663) Cihangirli Haan Burhnddine
mensup Cihangriyye, bugn mntesibi kalmayan ve hal
tercemesini bilmediimiz Hayat Muhammed tarafndan
kurulan Haytiyye, stanbulda, Ejrpte Oluklubayr-
daki tekkesinde medfun olan ve 958 de (1551) veft eden
brahim mm Sinana mensup Sinniyye 1099 da veft
eden (1784 -1785) Muslihuddin Mustafaya mensup M^-
lihiyye, 1157 de veft eden (1744) Ahmed-i Zeherye
211
mensup Zel^riyye kollar da Ramazniyyeden km
tr.
1001 de (1592) stanbulda vefat eden Haan Hii-
smddin-i Ukyye mensup olan Ukyye kolu da
Ahm'ediyyeden ayrlmtr.
Bu yoldan Chid Ahmede mensup (lm. 1070 il.
1669 - 1670) Chidiyye, tasavvuf erhleri ve risaleleri
bulunan Abdullah Salauddine mensup (1197 H. 1782 *
1783) Salhiyye^ kollar, Ukyyeden meydana gel
mitir.
Ahmediyye kolunun en nemli ubesi, deta tam
ve bamsz bir tarikat tamnan Msryye, yahut_Niy-
zij^ye koludur. Bu kol, Niyz-i Msrye mensuptur.
Trk sf irlerinden Niyz, 1027 Rebilevvelinin on
ikisinde (1618) Malatj'^anm Soanl ksdinde domutur.
Babas Nakbend Aldir. Niyz, kardei Ahmedle tah
sile baladktan sonra Halveti eyhlerinden MalatyalI Hu-
seyne mrid olmutur. 1048 de (1638) Diyarbakr, Mar
din, Badad ve Kerbelya giderek drt yl kadar kaldk
tan sonra Msra gitti; orada Kaadir tarikatine girdi; ay
n zamanda Ezherde tahsine devam etti. Drt yl sonra
1056 da (1646) grd bir rya zeine stanbula gelip
Sokollu Mehmed paa medresesinde bir hcrede irada
balad ki bu hcre, yakn zamanlaradek, belki de hl
Niyz hcresi diye amlr ve ziyret edilir. stanbuldan
Bursaya giden Niyzi, Veledienbiy cmii kayym Ali
Dedenin evinde ve cmi yakmlarmdaki medresede kald;
gene bir rya zerine Yiitba kolundan ve m-
m Sinan halifelerinden eyh Mehmede ve bu sralar
da Uaka gelen mm Sinana intisap edip onunla El
malIya gitti; tekkesinde imamhk, hatiphk ve oluna ho
calk etti. 1065 te (1654 - 1655) mm Sinandan hilafet
212
alp Uak, Ktahya ve Bursada tarikati yayd. 1080 de
(1669 - 1670) Bursada kendisine bir tekke yapld. Kp-
rlzde Fazl Ahmed pagann daveti zerine Edirneye gi
den Niyazi, pek fazla deer verdii cefre dayanarak baz
szler sylediinden 1083 te (1673) Rodosa srld. Do*
kuz ay sonra balanarak Bursaya dnd. 1087 de (1676)
ene bu eit szleri ve hareketleri yznden Limniye
yolland; 1103 yhna kadar (1691) orada kald; tekrar ba
land.
II. Ahmed zamannda Avusturya seferine gidilecei
srada Niyz, savaa katlacam bildirerek 1104 te (1693)
kendisine uyanlarla harekete geti. Hkmete kar koya
bilecei dncesiyle, Bursada dua etmesi emredildii
halde Niyazi emri dinlemedi; Bursadan kalkp Tekirda-
na geti; oradan Edirneye varp Selimiye camiine gitti;
Niyazi, camiden almp gene Limniye srld; 1105 Rece
binin yirminci gn orada vefat etti (1694).
Niyzi hakknda Rkm brahim (1163 H. 1749-1750)
bir mankb kitab yazm, Bursada Aitinev tekkesi eyh
lerinden Ltf, bu eserden faydalanarak Tuhfetl-asr f
Mankbl-Msr yi telif etmitir ki bu kitap, 1309 da
Bursada basmgtr.
Kendi el yazsiyle yazd mecmuadan Niyzinin fikir
leri pek gzel anlalmaktadr. Mevidl-rfn adl ba
slmam eserinde bu dnceler aka belirtildii gibi
baz risalelerinde de ifadelenmektedir.
Niyzinin sabit fikirlerinden biri, mm Haan ve
mm Husejmin, cedleri Hz. Muhammedin eriatiyle mil
iki peygamber oluu ve bunu, kendisinin, Kurnn baz
yetlerini cefre tatbyk ederek bulmu olmasdr. Aym za
manda o, kendisini Is ve Mehd tanr; daha da ileri gider;
peygamber olduunu, kendisine vahiy geldiini iddia eder.
213
nceleri taraftr olduu Hamzavlerin de (Bayram Mei-
mleri) iddetle aleyhindedir; onlarla hi bir ilgisi olma
yanlar, hatt onlarn aleyhinde bulunanlar bile onlardan
sanr, yle grr; onlar, aza ahnmayacak szlerle sver.
Osmanoullannn da aleyhinde bulunan ve tahtn, Krm
Hanlarna geeceini syleyen Niyazi, kendisini daima
lmle kar karya grmekte, kendisinin er ge ldrle
ceini sanmakta, vehimler iinde kvranmakta, olmayan,
yaplmayan eyleri, aleyhinde oluyormu, yaplyormj
zannna dmektedir.
Btn bu rh haletlerden anladmza gre Niyzi,
ada Halveti eyhi Nazm Mehmedin Hedij^etl-h-
vnnda yazd gibi mertebe-i cnna varmtr (st.
niv. K. Trke yaz. 1604 ; 81, b) ve kendisini eriat kl
cndan kurtaran da ancak bu kanatin ummlemesidir
(Niyazinin Divan ve sair eserleri iin slm Ansiklope-
disine yazdmz Niyzi mad.e; cz. 93, s. 305 - 307 ve
Niyzi hakknda kacak mufassal etdmze b.).
1182 de (1768) Msrda veft eden ve fi mez-\
hebinden olan Nrddin Aliyyl-Beymnin kurduu
Beymiyye kolu da Ahmediyyeden ayrlmadr. Bu kol
da, dudaklar yumularak birbirine ulanan ve iten gelen
seslerle yaplan bir eit zikir vardr ki Naklerden bak.a
tarikatlerde, bilhassa Rflerde, baz kere mukaabele es
nasnda bu zikre de geilirdi. Nrddin Alnin arapa eser
leri de vardr.
Drdnc kol , emsiyye koludur. Bu kolu ku
ran, emsddin Ahmed-i Sivsdir ve bu yzden bu kola
Sivsiyye de denmi, fakat sonradan, emsddinin ha
lifesi Abdlahad Nrddine nisbet edilen kola Sivsiy
ye emsddinin koluna emsiyye denegelmitir.
emsddin Ahmed, 1122 de (1700 -1701) Zilede do
214
mu, Yahya irvnnin halifesinin halifesi Amasyal
Muhyiddine ve gene o koldan gelen irvanh Mecdddne
intisap etmi, tahsilden sonra stanbulda tedris hayatna
atlm, sonra kendisini bsbtn tasavvufa vermitir.
Esmerlii yznden kendisine Kara emsi ve Kara eni-
sddin derlerdi. Sivasa gidip orada yerleen emsddn,
1006 da (1597) Sivasta lm, oradaki tekkesine gml
m, sonradan stne bir trbe yaplmtr. Otuzdan faz
la eseri ve bir Divan olan bu zat, Hanef mezhebine pek
baldr ve Hamzavlerin iddetle aleyhindedir (etrafl
bilgi almak ve eserlerini anlamak iin slm Ansiklope-
disindeki emsiye maddemize baknz; cz. 115; st.
1968; s. 422 - 423).
Soru 77 : Bu sayduuz koUan okluu gerekten
insan artyor; bunlan birbirlerinden
ayran zellikler o kadar nemli midir ve
bu aynntlar kesin midir?
Halvetiyye kollarmn okluu yznden tarikatiler,
halvetilie, tarikat kulukas derlerdi; sonradan bu sz,
zaman.q. uyduruldu; tarikat fabrikas tarzna dkld.
nceden de sylediimiz gibi bu kollar arasnda kesin
bir ayrnt yoktur. tihd dedikleri ey, giyim-kuamda,
bilhassa tata ve esmya yaplan eklentilerdedir. Mesel,
halvetilerin talar beyaz uha ve kee stne siyah diki
lidir. emsiyyede uhann rengi sanya dnmtr, tepe
ye kk yuvarlak para, en ste de bir dme kon
mutur.
Yalmz unu da belirtelim: Kollarn mereplerinde ol
duka fark vardr. Halvetiler, tamamiyle Snn olduklar
halde Glenler, bir yandan Mevlevilie, bir yandan da
215
Melmlie meyletmilerdir. Hatt talar, yalnz tepesin
de yeil bir dme bulunan nefti renginde uhadan yapl
m Mevlevi sikkesi biimindeydi; destarlar, yni sarkla
r da alt geni, st dar, ekervz denen ekilde, Mevlevi
sar tarzmdayd. Bunun drt dUimleri, sekiz dilimli kub
be eklinde olam, diiimsiz ve dmesiz, dorudan dorya
Mevlevi sikkesi eklinde, yahut Bektailerdeki gibi lengeri,
yni baa geen lt ksm drt, kubbesi, yni alt ksmdan
yukars on iki dilimli olanlar da vard. Melm Ahmed
rbnn yatt Hajrrabolu'da on drt tane Glen tek
kesi vard ve buradaki Glenler, Ahmed Sarbn, ikinci
pr tamrlar, giUbnglerinde Mevlny, emsi, dier Mev
levi ulularm, bu arada Muhjdddni, Sadrddini ve Srbn
Ahmedi de anarlard. Hayraboluda medfun ir Mahv
(1124 H. 1712), bir muhammesinde, Oniki tmm anmak
ta, son bellikte, Mehdyi Fazlullah gstererek Huruflii
ni aklamaktadr (Ahmed Srban soyundan olduu riv-
yet edilen son eyh brahim Glenin olu, hkmet oda
cs Sadrddin,deki mecmuada).
Karaba besi, Ibni Arabiye ok bahyd. Nashijv
ye, Mevlevlere balanmt; her y Recep aynda, Nash
derghnda, Kulekaps eyhi Ny Osman Dedenin (1142
H. 1729) Mirciyyesi okunurdu; bu gelenek, bugn de
Nash camiinde yrrlmektedir. bnler, namazlardsn
sonra Mevlever gibi, soluk miktarmca, kere tevhd
kelimesini namesiz olarak okurlard. Msrler, Niyzinin
inanlarn benimsemilerdi. Cangriyye ve Kuadah ko
lu, tamamiyle Melmet merebindeydi. Fakat btn bun
lar, bu kollarn ayr bir tarikat olduunu deil, dier tari-
katlere meyillerini, o tarikatlerin tesirlerine kapldklarn
gsterir bizce.
216
m
NAKBENDLK
NAKBENDILIN ON BR TEMEL KURALI - M-
CEDDDYYE - HLDYYE - SOSYAL HAYATTAK
ETKLER - TCANLK - SLEYMANCILIK -
NURCULUK
Sora 78 : Nakbendiyye tarikatini antatr msnz?
Bu tarikat Buhral Muhammed Bahddin tarafn
dan kurulmutur. Bu zat, 718 de (1318) Buhara kylerin
den olup sonradan Kasr- rifn ad verilen kyde do
mutur. Tarikat zinciri, be vastayla Ysuf- Hemednye
ulaan Seyyid Emr Klle intisap etmitir. Kkln
de, Emr Kllin eyhim de grmt; bu zat, kendisini
evlt edinmiti. eyhinin izniyle Yeseviyyeden Kuem eyh
ve Halil Atayla da sohbet etmiti. Nakbendlere gre,
Ysuf-i Hemednnin halifesi Abdlhhk- Gucduvn'nin
rhniyetinden feyzahntr.
Bir mddet Nesefte, bir zaman da Mervde oturmu,
iki kere haccetmi, 791 de (1389), doduu kyde vefat
etmi, oraya defnedilmitir. Tarikati, Alddin-i Attr
(812 H. 1409), Muhammed Prs (822 H. 1419) ve Ya'-
kub- arh (847 H. 1443) vastasiyle yrmtr.
Nakbendiyyede sem ve cehri zikir yoktur. Bu ba
217
kmdan bu tarikat, haf, yni gizli, sessiz zikir erbbm-
dandr ve tarikat zincirlerinin, bir yandan Hz. Alye, bir
yandan da Hz. Peygamber tarafndan kendisine gizH zikir
telkyn edilen Hz. Eb-Bekre ulatna inanrlar. Ta
savvuf kitabmzda, zikir konusunda, her iki eit zikrin
de Hz. Peygamber tarafndan telkynine dir hadislerin
uydurma olduunu anlatmtk.
Nakbendlerde, slikin u on bir ess gzetmesi art
tr:
1. H der dem (Soluk alp verdike Tanrdan gaf
let etmemek), 2. Nazar ber kadem (yrrken saa sola
bakp oyalanmamak, gaflete dmemek iin gz yerde
olmak), 3. Sefer der vatan (yurdundayken de Tannya
ynelip gitmekte olduunu dnmek), 4. Halvet der en
cmen (Bir toplulukta dahi yalnzm gibi Tann huzurun
da olduunu dnmek), 5. Ydkerd (Sesli olmamak
artiyle Tanry kalbiyle de anmaya gayret etmek),
6. Bzket (Dili, Tanry anarken gnlnden, tlh en-
te maksd ve nzke matlb, yni, Allahm, dilediim
sensin; isteim de senin rzlndr sznn anlamm d
nmek), 7. Nighdt (Dnyya it eyleri gnlnden
karmaya almak), 8. Yddt (Boyuna Tanry d
nmeye uramak), 9. Vukuuf- aded (Zikrin saysna
riyet etmek), 10. Vukuuf- zamn (Vaktim Tannya
ulamaya sarfetmek), 11. Vukuuf- kalb (Zikrederken
soluunu kesip Tannya balanmak).
Grlyor ki bu tarikat, u on esasla tam mistik bir
tarikattir; sliki, gerekten de bir i leme daldran, rh
teevvlere dren bir yoldur.
Nakbendlerde zikir, temiz elbiseyle, temiz ve kimse
nin bulunmad bir yerde, bilhassa geceleyin, baa beyaz
bir rt atlp kbleye kar oturularak lm, ldkten son
218
ra ykanmak, gmlmek, soru meleklerinin gelileri, kya
metin kopuu, maher ve hiret ahvali dnlerek, gzler
yumulup rabta yaplmak, yni gnlden dnya ileri
karlp mridin yz, iki ka arasnda farzedilerek yirmi
kere istifar, sonra bir Fatiha (sre. I,) hls (srC;
CXII) okunmak, sonra da sesli olmamak zere, jrukarda
Bzket te anlattmz gibi Allahn razln dilemek
suretiyle Allah adm, muayyen sayda anmaktr.
Ayrca, toplu bir halde yirmi be istifar, yedi Fati
ha, yetmi dokuz Elem nerah (sre. XCIV), bin bir hls,
tekrar yedi Ftiha ve yz salvt okunur ki buna Hatm-i
Hcegn - Hcelerin hatmi denir. (Silsile-i aliyye-i Nak-
bendiyye-i Hdiyye; st. Takvim-hne-i mire - 1275).
Nakbendiyye nin Ahrriyye, Ncijrye, Ksnijrye,
Murdiyye, Mazhariyye, Cmiyye, Hlidiyye, Mceddidiy-
ye kollar vardr. Bu kollar iinde en fazla yaylanlar, M-
ceddidiyye ve Hlidiyyedir.
Bahddin Nakbende de, birok sflere atfedilen,
ly diriltmek, mevsimsiz meyve izhr etmek, lnn se
lmn duymak ve duyurmak, Hzrla konumak gibi ke-
rmetler atfedilmitir.
Soru 79 : Mceddidiyye ve Hlidiyye kollan hak
knda bilgi verir imsiniz?
Mceddidiyye kolu, mm Rabbn adm taknarak
kendisini, Hz. Peygamberin bir hadisine dayanp, hicre
tin ikinci bin ylnda, onun dinini yenileyen kii tamtan ve
bu anlama gelen Mceddid-i elf-i sn diye anan ve aa-
dran Ahmed Frkyy-i erhindi tarafndan kurulmutur.
kinci halife Hz. merin soyundan geldiini iddia eden
bu zat, 971 de (1563) domu, Hce Bky-biUh Muham-
219
med adnda birisine intisap etmitir. Tarikat zinciri, alt
kii vastasiyle Bahddin Nakbende lar. 1035 Rece-
binin son gn (1626) lmtr. Kitbl-Enhril-Er-
baa ve bilhassa mektuplarnn toplanmasndan meydana
gelen Mektbt mehurdur. Sonuna, olu Muhammed
Masmun mektuplar da eklenerek Mstakym-zde Sa-
deddin Sleyman tarafndan Trkeye evrilmi ve 1277
de stanbulda, tasbasmas olarak baslmtr.
A,hmed Frky, bu mektuplarda, Vahdet-i Vcudun
iddetle aleyhinde bulunurflbni Arabinin yamldnT^y-
leP; b grn, slrgnasma7^alin grp geecei
bir menzil oldunrkendisinin de bu menzilden gegtigl-
ninSIS^ ve her sfnin, vahdet grnde, kendi nee-
sinin, kendi merebinin rol oynadm anlamadndan, T)u
hususta yanl mtalalarda bulunur: Mevlnnn, bn
Arabiden tan^iyle ayn bir gre sahip odumu fark
edemediindeh~nu da bn Arabinin grnde zmed5r
vgiIeHn gibi gercekten-deLessi^ i r mtpffttrirfyp
kat ocuu demekten ekinme;;. Rahmetli Ahmed Avni
Konuk (1952), Mektbt taki bu telkkylere bir red-
diyye yazmtr.)
Nakbendliin ikinci yaygn kolu, Hlidiyye dir.
Mceddidiyye kolundan ayrlan bu kol, 1190 da (1776)
Sleymaniyenin Karada kasabasmda doan, Badadda
okuyan, hacceden, Hindistana gidip Abdullah- Dehleviye
intisap eden, oradan ama gidip yerleen Zyddin b. Ah
med b- Huseyn tarafndan kurulmutur, gfi mezhebin
den olan ve nc halifenin soyundan geldiini syleyen
bu zat, amda 1242 de (1826) hntr.
Halidin kurduu kola mensup Abdlvehhb adh bi
risi, daha Halid saken stanbula gelmi, bu kolu yayma
ya balam, fakat devletin garbe yneliine ve yenilik
hamlelerine kar olduklar anlaldndan Halidler hak
220
knda takibata giriilmi, Abdlvehhab da stanbuldan
srlmtr. 1235 le 1240 arasmda (1819 - -1824) stan
bula gelen ve bu kolu yaymaya girien Halidler de taki
bata uramlar, amdan gelenler, snr d edilmilerdir
(Sleyman Faik Mecmuas, 4. a - b. Mecmua, Halid'in l
mn 1243 olarak kaydetmektedir).
(^Btn takibata ramen stanbulda, bilhassa dou
illerindeki filer arasmda bu kol yaylm ve tutunmu
tur. 1925 te Erzurumda apkaya kar olan harekette,
Islm Taal Cemiyeti ile Muhafaza-i Mukaddest ce
miyeti nin kuruluunda, 1930 aralk ayndaki Menemen
olaynda, 1 ubat 1933 te Trke ezana kar direnite,
1935 te, Siirtteki harekette, 1936 da skilipte Ahmed Ka-
laycnn nayak olduu olayda, Nurculuk ve Sleyman-
chkta, nihayet gnmze kadar ulaan geri akmlarda
daima Naklerin Halid kolunun rol oynad bilinmekte
dir'XDo. Dr. etin zekin 100 soruda Trkiyede gerici
akmlar kitabna b. st. Ge^ek Yaynevi r 1968; s. 152
ve devam).
Soru 80 : Stn Nabbendler, gerekten geri fi
kirli midir; ilerinde miisbet dnen yok
mudur?
,TarkuI-Hakaak sahibi, bu tarikat mensuplarnn
blk olduunu, bir ksmna Kalenderiyye dendiini,
ikinci bln, Ehlisnnetten olduunu, eriata riayet et
tiini, Vahdet-i Vcud inancnda ileri gitmediini, riyzat
ehli olduunu, aralarnda cehr zikirde yapldm, n
c bln de eriata uyduunu, fakat bunlarn a oldu
unu ve pek az bulunduunu yazyor ve yirmi be yllk ge
zisinde, bunlardan ancak iki kiiye rastladm bildiri-
yory^Ona gre Kalenderiyye bl, eriat buvruklara
221
kayt tanyorlar; onlara riyet etmiyorlar: namazla, oruc-
la, vird ve zikirle al-verileri ^ok. Kendilerini dvne a-
yyoriar; evlenmiyorlar; esrara, afyona dknler; per-
embe gnleri dileniyorlar; topladklarm eyhlerine g
tryorlar. Yaratklar incitmemeye gayret ediyorlar; on
larca en biiyK gunan, yaratklara zarar dokunmkTBun
larn slmla ilgileri, ancak addan, sflikle ilgileri de an
cak giyimden ibarel9(II, s. 354).
Biz Kalenderleri biliyoruz; fakat bunlar, Nakbend
olmadklar gibi Nakbendlik kmadan nce de var. Bel
ki Tark sahibi, Hindistanda, randa byle bir tifeye
rastlad ve bunlar, ona, Nakbend olduklarm sylediler;
yahut da oralarda Nakbendlerin byle bir bl var.
Tm olarak sylersek Nakbendlik, tam Snn bir
tarikattr; hocalarn bir ksmnn, bu tarikati benimseme
sinin sebebi de budur. Fakat ilerinde, eskiden de, sonra-
dan da, nee ve merep itibariyle bu smn asanla,r vok de
ildir. Mesel Bahddin-i Nakbendin halifelerinden
MEammed Prs, Mevlny sever, divamndan teTelde
bulunur jlJNet'aht tere. s. 432); olu Eb-Nasr Prs (865
H. 1460 - 1461)j(flbni Arabye ok bahdr; Fuss can
dr, Ftht kalb diyecek kadar ileri gider (ayn; s. 435);
Yakub- arh de Mevlnnn iirlerini oku^(s. 438).
\ySonra gelenlerden, Nakbend eyhi Murad Molla
(1192 H. 1778) , Fatih arambasnda bir Drl-Mesnev
yaptrm, orada Mesnev okutmakla megul olmutur.
1265 te (1848) veft eden Ejdip Nianc Nak dergh
eyhi Kemirli eyh Murad da, derghn yannda yaplan
Drl-Mesnevde Mesnev okuturdu; aym zamanda Mel-
met erlerindendi. Mevlev silsilesinin, ayn zamanda Ysuf-
Hemednye ulat rivayeti, Mevlev tarikatinin de Nak-
lerdeki on bir essa dayand hakknda bir kanaat mey
dana getirmi, hatt Mevlnnn, Hce Bahddin-i Nak-
222
bendi, divanndaki bir iirde mjdeledii sylenmi, bu
uydurma kanaatler, Naklerde Alev bir nee yaratmt,
Eyb srtnda, Kagr dergh Nak eyhi Hce Husm
(1281H. 1864), hem Mesnevi okutmu, hem de Mevlevi sik
kesi giymi ve kendisine intisap edenlere sikke tekbr et
mitir. Selimiyede, adna bir Nak tekkesi kurulan Kon
yalI Behet Al (1283 H. 1866) ve onun yerine geenler
de ayn yolu tutmulard (Mevlndan sonra Mevlevlik-
te Mevlevlik - NakbendUk blmne b. s. 319 - 322).
Tarkat zinciri, tam Snn Ahmed Prkye kt halde
kendisi Melm Hamzav Seyyid Bekrr-Reda intisap
eden. Nianc, eyh Murad dergh eyhi Seyyid Abdl-
kaadir-i Belh, babas Yenbul-Mevedde ve Gbtatl-
Amn sahibi muhaddis Seyyid Slejmn- Belh (1294 H.
1877) gibi mmiyyedendir ve Seyyid Sleymnm yerine,
bu tekkeye eyh olmutur; S. Abdlkaadirin olu Sej^d
Ahmed Muhtar da (1352 H. 1933) ayn inanca sahiptir/jl
(Melmlik ve Melmler, s. 179 - 187).
1305 te (1888)|^strumada len Muhammed Nrl-
Arabnin kurduu nc Devre Melmlii de (Melmiy-
ye-i Nriyye) Nakbendiyyeden bir kol saylmtr ve bu
kola bal olanlar, Ibni Arabye tam bal, ar Vahdet-i
Vcudu, hatt Btn inanlar benimsemilerdir ki ileride
bunlardan ayrca bahsedeceizi^
unu da belirtelim ki verdiimiz rnekler, bir zamana
mnhasr kalm, gep gemitir. Bu neenin uyamnda,
ni. Sehmin hamleleri, hele n. Mahmudun, Tife-i Bek-
tiyn denen yenierilii kaldrmas ve buna kar Mev
levlii tutmas, Mevlevlerin mhim bir ksmnn da, ok
eskiden beri Melmlerle kaynam olmalar bir hayli te
sirli olmutur.jjjiakat gene de umum olarak sylemek ge-
rekirse^akbendiyye, gerekten de gr, dn, inan
bakmndan "taassubun^ eriat, Tem~fxik'al~~tag5su-
bunun tam mmessilidir, her zaman da bunu ispalami|tr.
223
Soru 81 ; Son zauaalarda ad ok geet cnilik
nedir?
Bu yolun, Halvetiyyenin bir kolu olup 1085 te (1674)
Fasta vefat eden Seyyid Almed-i Tecnye mensup Ts-
cniyyeyle bir ilgisi yoktur. Ad geen Ticanlik, Cevhe-
retl-Hakaak, Cevheretl-Keml adl salavta ve duaya
ait iki risalesi, Hzbut-tazarru vel-btihl, Hzbl-
Mugn adl duaya ait risaleleri bulunan, 1151 de (1738)
Fasta Tican, yahut Tcan kasabasnda doup 1230 da
(1814 - 1815) vefat eden Ebl-Abbs Ahmed b. Muham-
med b. Mahtr b. Ahmedit-Ticniye mensup bir yoldur
(smail Paa: Hediyyetl-rifin Esml Mellifin vel
Musannifin; st. Devlet Mat. 1915, c. I, s. 183).
Bu tarikat, Kaadiriyyeyle Nakbendiyyenin birleti
rilmesinden meydana gel mi ti r. Mensuplan, Fas, Trablus-
garp, Senegal, Msr ve Hicazdadr; fakat yaygn bir ha-
de deillerdir. 1930 da Kemal Pilvolu, Medineli Abdl-
kaadir adl birisinden bu tarikate ait hilfet alm, yahut
aldn iddia etmi, bu tarikati, Trkiyenin yaajn art-
larma uydurmaya savam, Trkiyede yaymaya bala
mtr.
Naktendliin taassubunu tern^il eden,,tarikat men-
suplanTlM9''^, ^ut'a;5^^^^i^ Atatlirkr^eykelTenn^'sal-
drftakla ie girimiler, lyiklii dinsizlik anlamlar,
Trke ezana kar kmlar, hatt Bjiik MiUet Mech-
sinde Arapa ezan okumular, 1949 - 1951 de elli bir olaya
sebep olmular, 1951 de Pilvolunun mahkm oluu,
Nurculuun yayl, bu tarikati iine gmmtr. Mah
kmiyeti biten Pilvolunun, kendisine uyanlar, ticar bir
faaliyete esvkettii, onlarn almalar sayesinde kendisi
nin de iyi bir hayat srd sylenmektedir (Do. Dr. e-
224
tin zekin, 100 soruda Trkiyede gerici Akmlarna b.
Gerek Yaynevi; st. 1968, s. 177 - 180).
Pilvolunun Eb-Hanfe, Hz. Al, Muhyiddn-i Ara
bi, Din Rehberi, Ez Besmelenin mns, Hz. Alnin 5^ 7.
vecizesi, Eb-Bekrin hayat ve Hilfeti, bret ve hikmet
ler, Komnizme hcum, Muhammed aleyhisselmn ahlk
ve detleri, Krk yana kadar hayat, Kurandan ibret
ler... gibi kk kk risleleri de vardr.
Soru 81 : Sleymanclar kimlerdir?
Nakbend eyhlerinden Sleyman adh bir zata men
sup olanlara Sleymancar denmitir. apka devriminden
nce bu zat ve buna uyanlar, beyaz takke stne be^z
sark sararlar, namaz klarlarken, ucunu, zp a.r-
kalanna koyuverirler, Tanrya kars e;-nl alcaj-
lrgsterMgk iin, ' Mslmanhkta olmad^ hal-
deDalarnTve vcutlarm asava Hnrn PigpTerdn^nn-
lr halk, Ak takkeJiler~a ^ vermiti. Bu yola giren,
fiiS:met dairelern3e^ hizmet gryorsa kar, ab-veri
h~a.yatma athrd; retmenlik yapmak bile, lyisizni tel=
kiyn edecei. spunacai'nT ffl^fica. haTa.Tn .s3yrHr~T^-
rkte giren kiinin sakal koyuvermesi de artt.
Sleyman efendi ve efendi hazretleri denen bu zat,
Fatih camiinde vaaz verir, Ajtl^a istifar ederiz, Allahtan
yardim dileriz anamma gelen Nestagfirulah. Nestanui-
hd"]^i szlerle zikrettirirdi. Monoton bir_sesi va.rd:
yuksek~~sesle vaazederTbatt rabbiyle grtn bije_
ifldlTederdi.
Sleyman efendinin, 1280 Muharreminde doduu
(1863), 1365 Saf erinin ikinci gn..(1946)veft ettiv
adnn Sleyman Seyfullah olup Erzurumlu bulunduu,
225
Edirnekaps mezarlnda, Mnzevye giden yoiun sol
tarafnda, Kemalpaazdeyi biraz getikten sonra sol ta
rafta, ana yola aa yukar alt yedi metre ieride, Hale-
bnin alt tarafnda, ta parmaklkla evrili mezarnn n
tarafndaki kitabesinden anlalyorJ^tabe Arapadr, fa-
yat ibare yanltr; dua cmleleri cem sgasiyledir; belki
de kadrini ululamak iin byle yazlmtr. Civarnda 1964
te, 1965 te, 1968 de veft edenler var ki bunlarn da S
leymana mntesip olan ve Sleymanclarea byk tan
nan kiiler olmas gerekir)(*).
Soru 83 : Nurculuk nedir?
1952 den sonra gelien Nurculuk akimim kuran, eski
adiyle Beduzzaman Sad-i Krd, sonraki adiyle Said Nur-
sdir. 1873 te Bitlisin Nurs kynde domu, mahalle
mektebinde biraz okumutur. Genlii medreseliler arasn
da geen Nursnin disiplinli bir tahsili yoktur. Baz faali
yetleri yznden II. Abdlhamid zamannda, ikaamete
memur edilmi, 1908 de serbest kalnca stanbula gelmi-
(*) Bu kitabeyi aynen yazyoruz:
226
ti. nce ttihd- anasr, yni Osmanl camias iinde bu
lunan btn milletleri birletirmek siysetini gden ve bu
nu, bil tefryk- dn mezheb herkes Osmanldu* cm
lesiyle formle eden, Balkan savamda, bu siyasetin ifls
zerine ttihd- slm siyasetine sarlan ttihatlar,
Bektilerden, Alevlerden, Mevlevlerden, nc devre
Melmlerinden medet umduklar gibi Sad-i Krdiden de
medet ummulard. Bu zat, o sralarda banda, stne sa
aklar yanlarna sarkan ipekli puular sarlm uzun bir
fes, srtnda srmal epken, ayanda, bacaklar kavrayan
ksm dar bir alvar, belinde kama ve pitov sokulu ve
saaklar gene aaya sarkan kuak bulunduu halde yer
yer gezen, gaytan bykh bir zatt; stanbul, bu kyafette
bir din adamm ilk kez gryordu. Sadin sabit fikri, M
srn El-Ezherine kar douda bir Medresetz-Zehr
kurmakt. Bir zaman sonra Ittihd- Muhammedi frkasn
kuran ve Volkan gazetesine yazlar yazmaya balayan Sa
d-i Krd, tkybata urad ve stanbuldan ayrld.
Hayt, tezatlarla dolu olan, siysetle uramadm
syleyen, kendisine uyan ve Nur talebesi ad verilen kii
lere de siyasetle uramay yasaklayan Sad-i Krd, s
tikll savanda, bu hareketin, halifelii kurtarmak iin
olduunu sanp Ankaraya gitmi, 1923 te Millet Meclisin
de bir de sylev vermi (*), fakat kendi szyle, eir-i
slmiyye aleyhinde bir cereyan kefedip Ankaradan ay
rlmtr. Vana giden ve yzotuzu bulan Risle~i Nr
adm verdii risaleleri nce teksir ettirip, sonra bastrma
ya balajp dattran Nurs, 31 Marttan sonra Dvn-
Harb-i rf tarafndan muhakeme edildii gibi bu sefer
de stikll Mahkemesine verilmi, Barlaya, sonra Kasta
monuya, daha sonra da Emirdaa srlm, en son ha-
{*) Bu, kendi ifdesidir; zabtlarda byle bir ey yoktur.
227
pis ve menfa hayatn spartada geirirken Demokrat
Parti iktidara gelince serbest kalm, kendisine verilen bir
otomobille gezilere km, sonunda, 1960 ta gene bir gezi
srasnda Urfada lmtr.
Bir aralk timarhaneye de giren Nursnin trkesi,
pek bozuk dzen bir trkedir. Mesel kendi szlerinin
nemini anlatrken Keml-i mvzenetle iki yzden ziy
de Rasl-i Ekrem aleyhissalt vesselam kelimeleri her
sahfede birbirine bakmaktadr der (Mcizt- Ahmediy-
ye). Bu cmlede iki yzden ziyde, Rasl-i Ekrem mi
dir, kelimeleri midir? Sonra anlam tam sze kelime dene
mez; cmle denir; kelimelerin keml-i mvzenetle birbi
rine (birbirlerine diyecek) bakmas da tuhaf bir temaa
dr. Bu cmle bir rnektir ancak; nk hazretin her lf
byledir. Hadi o sylemi; fakat bu lflarda derin, lh
srlar bulunduuna, onu, emsalsiz bir filozof tanyanlara
ne diyelim?!
Nakbend tarikatinden glendiine phe olmamak
la beraber, kendisinin bir tarikat adam, yolunun bir tarikat
olduunu, rislelerinin, bu tarikati yayma amacm gtt
n sylerse, tarikatler kaldrld iin urayaca t,-
kybt dnerek Nurculuun bir tarikat ve mezhep olr
madnda srar eder ve ettirir. Peki, Nurculuk, tarikat
deildir, mezhep de deildir; u halde nedir? Din midir?
Bunu aklamaz; filozof tavr taknarak bu yola bir felse
fe, slm, ilk devrine dndrecek bir felsefe ss verir.
Niyz-i Msrye benzer taraflar ok olan bu zat,
kendisine gaybden sesler gel di i ne, din ulularnn kendisi
ni mjdelediine, eserlerinin kendi garip ifadesiyle Par
lak bir surette sbt ok kuvvetli bir iret-i gaybiyye ve
inyet-i ilhiyye olduuna inanr. Nhun gemisinin va
pura, Ysufun mcizesinin saate iaret olduunu, radyo
da kudret-i ilhiyyenin bir cilvesi grndn anlatmak
228
ister. Sabit fikirlerinden biri de, Niyzi gibi, kendisine da
ima ktlk yaplacan, ldrleceini sanmasdr.
Siyasete karmadm iddia eden, fakat mecliste sy
lev verdiinden bahseden, amak istedii Medresetz-Zeh-
rda Lisn- arab vcib, krd caiz, trk lzm olduunu
syleyen, bu medresenin gayesinin vilyet-i arkyye ule-
msmn istikbUni temin olduunu bildiren, Atatrk'e
tslmn Deccli demekten, cumhuriyet devrini dinsizlik
le tantmaktan ekinmeyen, devletin dininin slm oldu
unu anayasaya koydurmak isteyen, Nur risalelerini, jrurt
dna kadar dattran Nurs, ortamn bilgisizliinden
faydalanm, szlerinin, Kurnn tefsiri olduuna birok
kiiyi inandrm, kendim Islmn mceddidl saydrm,
bir kara cahil zmre meydana getirmitir (Fazla bilgi iin
Do. Dr. etin zekin Trkiyede gerici akmlar ve Nur
culuun i yz adl eserine; Varlk yayn. 1964; s. 237-
300; 100 soruda Trkiyede gerici akmlar adl kitabna
b. Gerek Yaynevi - 1968; s. 180 - 197).
Soru 83 : Sad4 Nurst yazd brorlere neden Ki-
sle-i Nur adm vermektedir; kendisine
uyanlara neden Nur talebesi dedirtmltir?
Kurn- Mecdin XXIV. sresinin 35. yetinde, Alla
hn, gklerin ve yeryznn nru olduu bildirilmekte, nu
runun rnei kandil konan yerdeki sra iindeki kandile
benzetilmekte, srann parl parl parlayan bir yldz gibi
olup ne douda, ne de batda olmayan kutlu zeytin aacn
dan, ona ate dokunmadan yann hemen yand, nr
stne nr olduu, Allahn nruyla, dilediine doru yol u
gsterdii, inananlara da rnekler getirdii ve Allahn
her eyi bildii beyan edilmektedir. Bu yet; k, doru
yolu gstermektir; Tanr gkleri gnele, ayla, yldzlarla,
229
meleklerle, yeryzn peygamberlerle tmr;
inantr, Kurandr; Hz. Muhammedin nurudur; Tanrya
itaattir; kandil konan yer, Hz. Muhammedin gs, yri
gnldr; douda ve batda olmayan kutlu zeytin aac,
tenzih ve tebih arasnda tevhide dayanan slm dnidir
tarznda tefsir edilmitir.
Sonradan, Kuran Kerimi kendi reiyleriyle tefsire
kalkmak cretini gsterenler, btn fenn bulularn,
Kuranda bulunduunu savunanlar, bu yetle elektriin
bildirildiini syleyenler bile olmutur. Sad-i Krd, Nurs
denen yerde doduu ve bu jizden Nurs soyadm takn
d gibi bu addaki nur sznden de kuvvet alarak bu
yetle kendisinin mjdelendiini, Allahn nru olduunu
iddia etmitir sanyoruz. Bahleri anlatrken bu eit uy
durma bululardan bahsetmitik.
230
SAFEVlLK - BAYRMiLK - AKEMSEDDNYYE
VE HMMETiYYE - CELVETLK - HAMYYE
KOLU - DER TARiKATLER
IV
Soru 84 : Safevlik, mezhep midir, tarikat midir?
Safevlik, Ebl-Feth Safiyyddin shk- Erdeblye
mensup bir tarikattir. eyh Safiyyddin, 650 jalnda
(1252) domutur. Yedinci imm Msal-Kzmn so
yundan geldii rivayet edilmi ve Tevekkl b. tsml b.
Hac Hasan- Erdebl tarafndan 759 banmn sonunda
(1358) Safiyyddinin hal tercemesiyle Safevlie da,ir ya
zlm olan Safvets-Safda da soyu, mm Msal-
Kzma on dokuz gbekte ulatrlmtr (st. Belediye K.
Muallim Cevdet kitaplar; No. 1, s. 46). Bu nshann istin
sah 1037 Zilkadesinin ilk gn (1628) bitmitir. Ayn
kitabn, Ayasofya K. de, 2123 No. da kaytl, 914 Zilhic
cesinde (1509) ihbddn-i Km tarafndan yazlnu
nshasnda, mm Msal-Kzma, on yedi kiiyle ula
maktadr; soy zincirindeki adlar da deiiktir (14. b. 15.a)
Huseyn Abdal Pr-zde-i Zhidnin Silsiletn-Nesebis-
Safaviyye sinde de arada on dokuz kii vardr (Bu kitap,
1059 dan; 1649; sonra yazlmtr; Berlin; phne-i ran-
ehr - 1343). Gene Ayasofya K.deki 3099 No.da kaytl ve
896 da, Sunullah tarafndan yazlm nshadaysa bu soy
231
zinciri yoktur; yalnz Safiyyddnin, bizde seyyidlik var;
ama Alev, yahut erf olduumuzu (yni mm Huseyu,
yahut Haan soyundan olduumuzu) sormadm dedii ka
ytl (6.b); bu kayt, br nshalarda da vat (Ayasofya;
2123; ayn yap. Muallim C. N. s. 46).
En eski nsha olan Ayasofyadaki 3099 No.da kajntl
nshada, Safyyddne mezhebini sorduklar vakit, biz,
Sahbenin mezhebindejdz; drdn de severiz; drdne
de dua ederiz dedii, fakat ruhsat yolunu deil, azimet yo
lunu tuttuu, kendisine uyanlara da bu yolu telkyn ettii,
hatt olu Sadrddinin, annesine eliyle dokunduu vakit
dahi fiiyyeye uyup abdest ald yazldr (200. a. 2123
No.daki nshada da bz noksan kelimelerle aym szler
var; 463. b - 464. a.). Muallim Cevdet nshasndaysa bu
fasl, u tarza evrilmi:
eyhe mezhebini sordular; dedi ki: Allah ona rah
met etsin, esenlik versin; Peygamber, Sen bana, Msya
Hrun ne menziledeyse, o menziledesin buyurdu; Onun
ve esenlik onlara, masm evldmn mezhebindeyiz; onlara
ve iddet ve musibet zamanlarnda onlara yardm edenlere
dostuz; dmanlarna ve onlara zulmedenlere dmanz;
mezheplerde hangisi daha etin ve ihtiyata daha yaknsa
onu seerdi. (s. 654) Aka grlyor ki tevell ve te
berr, bu fasla sonradan eklenmi. Safij^ddin, belki %
fi mezhebindendi; belki de soyunun sonradan i olu
larm izhr etmelerine baklrsa takyyeye, yni mezhebi
ni gizlemeye lzum grmt.
Safiyyddin, 735 Muharreminin on ikinci gn (1334)
veft etmi, Erdebildeki derghnn avlusuna defnedilmi^
sonradan stne ok mkemmel bir sanat eseri olan tr
besi yaplmtr.
Safiyyddin mml-Halvetiyye brahim Zhid-i
232
Giylnnin dmd ve halifesidir. Vefatndan sonra yerine
olu Sadrddin Ms gemitir. Sadrddin, 704 te (1305)
domu, 794 te (1391 - 1392) vefat etmitir. Hazre-i
Safaviyye denen ve Safiyyddinin trbesini muhtevi olan
alan ve dergha balanan vakflarn ou, Sadrddinin
gayretiyle salanmtr. Ayasofyadaki 2123 No.da kayth
Safvets-Safya nazaran Sadrddin 707 de (1308)
hacca gitmi, Medne-i Mnevvereyi ziyaretinde, Medne-
nin hkimi, yahut seyyidlerin ulusu olan Sihbddn Ah-
med b. Huseyne, altnc atas Zerrin-klh Frz hn
soy zincirinin, mm Msal-Kzma kadar ulatm tah-
kyk ve tasdyk ettirmi, bundan sonra da Safavler, artk
kendilerini imm Huseyn soyundan saymlar, onlara
uyanlarca da bu, kesin olarak kabul edilmitir (14. b -
15. a.).
Sadrddinin mridleri pek oktu; babasna uyanlar,
onu mukted tammlar, ajnrca da kendisine intisap eden
ler olmutu. ay iinde, on bin mridin ziyaretine
geldii rivyet edilmiti. Safaviyye, yahut Erdebliyye de
nen ve Halvetiyye ile Kalenderiyyenin birletirilmesinden
meydana geldii kabul edilen bu tarikatte, kn balang
cnda krk gn. Zilhiccenin ilk dokuz gnyle Ramazan
aymn son on gn, yalnz bana bir yere ekilip ibadette
bulunmak, sabah, akam, namazlardan bir saat nce Kur
an okuyup sesli olarak L ilahe illallah Hak, Allah Hak
adlarn zikretmek, ayrca kalb ve hr-darb usliyle zi
kirde bulunmak vardr.
Tebrizli Seyjd Kaasm- Envr da Sadrddinin mrid
lerindendi. Sadrddin, onu, hnkaahnda erbaine sokmu,
namazda teehhdde ve secde aralarndan baka vakit
oturmayacaksn demiti; o da namazlardan sonra sam,
tavanda akl bir mha balam, bylece ayakta durmay
baarmt. Krknc gn Erdebl camiine gelmi, eline bir
233
byk mum alp yakmt. Herkes, elindeki mumu, onun
mumundan uyandrm, bunu duyan Sadrddn, ona, k
lar bltren anlamna Kaasml-Envr lakabn ver
miti (Silsiletn-Neseb'is-Safaviyye). Sadrddine bir ve
fat tarihi de yazan ve Hurflerin tenkilinde Herattan i
karlan Kaasm- Envrn, 835, yahut 37, yahut da 38 de
veft ettii rivyet edilirse de Glen-i Rza, Hadka
tl-Marif adh bir erh yazan Krbl, erhini, mensub
olduu Kaasm- Envrn emriyle yazm ve o saken, 867
yl baharnda (1561) bitirmitir (st. Slejrmniye K. F
tih kitaplar, No. 2608). Buna nazaran veft, bu yldan
sonradr.
Sadrddnin olu vard. Varikat silsilesi, bunlar
dan Hce Aliyy-i Erdeblden yrmtr. Temrie g
rt, ona, amdaki Yezid mezhebi mensuplarn kr
drd rivyet edilen Hce Al, 830 ylnda hacca gitmi,
dnnde. Recebin on sekizinci sal gn Kudste veft
etmitir (1427). Siyahlar giydiinden Hce Aliyy-i Siyah-
p diye de amlan Hce Al, Bayrm ve Melm silsilesin
de Alddn Aliyy-i Erdebl diye geer.
Olu eyh-i ah brahim, babasiyle hacca gitmi, ba
basnn veftmdan sonra Erdebiie dnm, Safav tarka-
tir.in ulusu tannmtr. 851 de (1447) veft etmitir. Oul
larndan Eb-Yahy Muham.med, Halepte kalm, demir
cilikle geinmeye balamtr. Yldz eklinde demir mhlar
yapt ve bu eit mhlara, yldzlar anlamma kevkip
dendii iin Kevkib lkabiyle anlmt. Sonradan ta
savvuf yoluna slk edip Safevlii o civarda yayan bu
ztn soyuna Kevkib-zdeler dendi; 897 de (1491 -1492)
veft eden bu ztn gayretiyle Halep civarnda, Erdeb-
liyyenin bir kolu yaylm oldu (Muht-i Tabtab:
Safaviyye; Ez taht- pst- derv t taht- ehriyr; Va-
hd Mecmuas; Tehran; III. yl; No. 33, 1946; s. 720-721).
234
Bunlardan Abdrrahmn b. Ahmedl-Kevkib, Halepte
mftlkte bulunan Muhammed b. Haan gibi Snnler
yetimi (El-Muceml-Matbtil-Arabiyyeti vel-Muar-
rabe; Msr - 1346 H. 1928, s. 1574 . 1576), Osmanl dev
letinde vazife alanlardan Anadolu kazeskeri Kevkib-
zdelerden Muhammed Necmddinin, Karacaahmette,
Miskinlerdeki kabir tanda Sdt- Husesoiyye ve S-
lle-i l Safaviyyeden olduu tasrih edilmitir. 1914 te
vefat eden ve II. Abdlhamid devrinde uzun mddet ey
hlislmlkta bulunan Cemlddin de bu soydandr (lmiy-
ye Sal-Nmesi; st. Mat. mire-1334; s. 617 - 618). a
lacak ey udur ki Osmanh tarihleri ve Safavler aleyhirr.-
deki fetvalar, eyh-i ah brahimin olu eyh Cneyd'ip
olu Hayder'in olu sml-i Cafevyi ve onun soyun
dan gelenleri sej^id sasmaamakta, yalanc olduklarm
sylemekteyken, br olu Eb-Yahya Muhammed ve
onun soyundan gelen Kevkib-zdeler, hem de li Sa-
favij^/^eden olduklar tasrih edildii halde Osmanhlarca
seyyittir; nk h sml ve soyu adr; OsmanlIlara
kardr; Kevkiblerse Snndir!
eyh-i ah brahimin olu Cneyd, Uzun Hasan'n
damaddr; II. Sultan Murad zamannda Anadoluya gel
mi, padiaha hediyeler gndermi, Kurtbeli denen yerde
yurt edinmesine msaade edilmesini istemi, padiah gn
derilen eliye ihsanda bulunmu, fakat Vezir HalU Paa
nn, bir tahtta iki padiah obnaz szne uyup Cneyde
yurt vermemitir. Cneyd, bunun zerine Karaman iline
gemi, Sadrddin-i Kunav tekkesinde. eyh Abdllatif-
le olan mbhasede ilii meydana km, Konyadan
kp Canik iline varm, Trabzonda, Rum devletine h
cum etmiti; Ftih ordusunun da ayn amala hareketi
zerine Akkoyunlu Uzun Hasana snmt. Sonunda ir
vanda 864 te (1460) ehit oldu.
235
Olu Hayder de Uzun Hasann kz Biki Akay al
mt. Al, Isml ve brahim adh q olu dnyaya gelmi
ti. Babasnm ehdetinden sonra bir mddet mahpus kal
d; hapisten ktktan sonra o da babas gibi savalara
giriti. irvanhlarla savata, 893 Recebinin yirminci gn
(1488) ehit dt (Silsiletn-Nesbis-Safaviyyeye ve do
u ve bat kaynaklaryle olaylar tkyb iin Walther
Hinzin Tevfik Bykolu tarafndan Trkeye evrilen
Uzun Haan ve eyh Cneyd adl eserine b. Trk Tarih
Kurumu yajan. Ankara - 1948).
Safav tarikatini randa Safav hanedan ve bu hane
dan tarafndan Erdebil derghna atanan halifeler temsil
etmi, Trkiyedeyse Hmid-i Vel ve halifesi Hac Bay-
rm- Vel ile smrmtr.
Soru 85 : Bayrmfik nasl bir tarikattir?
Hac Bayrm- Vel, 753 te (1449) Ankarann ubuk-
suyu kysnda Solfasol (Zl-fazi) kynde domutur.
Koyunluca Ahmed adl birinin oludur, iyi ve disiplinli bir
tahsil gren Hac Bayram, Ankarada Melike Htn med
resesinde mderrisken grd bir rya zerine tedris ha
ytn brakm, Hce Alddin-i Erdeblnin (Sergzet-i
Melmiyyeye gre), yahut onun olu eyh-i h bra
himin halfesi Hmid-i Velye intisap etmi, onun, 815 te
(1412) Konya Aksaraynda veftna kadar yannda kal
m, vjefatndan sonra Ankaraya gelip Bayrmiyye tarika-
tini yaymaya balamtr. Hac Bayrama intisap edenler
oalnca bu hal, hkmetin dikkatini ekmi, essen ta
rikat zincirinin Erdebl sflerine ulamas da, hakknda
baz iftiralara yol am, padiah kendisini grmek iste
mitir. Hac Bayram, boynuna, ellerine, ayaklarna zincir
vurularak Edirneye gtrlm, II. Murad kendisiyle g
236
rnce onun bykln anlam, zr dileyerek An
karaya gitmesine msaade etmitir; aym zamanda Hac
Bayrama intisap edenlerden vergi alnmamasm buyur
mutur. Hac Bayram, Edirneden dnerken Geliboluya
uram, Muhammediyye sahibi Mehmed-i Bcanla kar
dei Ahmed-i Bcna hilfet vermitir.
Hac Bayramn mritleri o kadar oalmt ki Anka
radan, civarndan, hatt daha da uzak yerlerden vergi
toplamak imkm kalmamt; kime ba vurulursa, Bajrr-
myim diyordu. padiaha dujmruldu; Murat, ka m
ridi olduunu, kendisine sormalarm emretti. Sordular;
ben de bilmem, fakat anlarz dedi. Bir cum gn Ankara
dnda tmsecik bir yere bir adr kurdurdu. Namazdan
sonra, benim mridim olan gelsin; Allah akna kurban
edeceim dedi; adra doru yrd. Herkes toplanm,
ne olacam birbirine soruyordu. Kalabaln iinden bir
erkek kt; yryp adra girdi. Hac Bayram, adrda
ki koyunlardan birini kesti; kan adrdan darya doru
akt. Bunu grenler, eyhi kan tutmu, akhn ojmatm
dediler; dalmaya baladlar. Bu srada bir kadn da Allah
uruna kurban olmay camna minnet bildi; yryp a
dra girdi. Bir baka koyun kesUdi; kam darya yrd.
Artk meydanda kimse kalmamt. Hac Ba3T:^m, memur
lara haber gnderdi; bir buuk mridim var; bakalarn
dan vegri alnsn dedi.
Tasavvuf ehUne gre Bayramlik, Halvetiyyeylo
Nakbendiyyenin birletirilmesinden meydana gelmi bir
tarikattir; fakat gerekte, Safaviyye tarikatinin, Anado
luda yaylan bir koludur. Hatt Bayramler, ilk zaman
larda ah smilin (930 H. 1524) babas eyh Haydern
icadettii on iki terkli (terekli - dilimli) kavuk eklindeki
krmz tac giyerlerken, her halde Erdebil sflerine kar
duyulmaya balayan antipati yznden Hac Bayrm, bu
237
tac ak uhaya evirmiti (Mstakym-zdenin Risle-i
Tciyye si; bizdeki yaz.)
Hac Bayrama intisap edenler, ekin ekmekle, ektik
lerini beraberce biip harmanda dvp ihtiyatan fazlas-
m satarak elde edilen kr, gene ihtiyalarna gre yoksui
mntesiplere datmakla tam bir tesande dayanan haya
ta rnek oluyorlard; bu yzden de Hac Bayram, ekinci
ler pri tannyordu. Mritlerden bilgili olanlar aylarda
(Receb, aban, Ramazan aylar) kylere gidiyorlar, vaaz
veriyorlar; Kurn okuyor ve belletiyorlar, topladklar
ekini, paray getirip Hac Bayrama veriyorlar; bunlar
gene yoksul ihvana letiriliyordu.
Hac Bayram- Vel, 833 te (1430) eft etmi, An
karadaki cmiinin kble tarafna gmlm, stne de
bir trbe yaplmtr. Elimizde iki tane aruzla, biri, birka
sK tarafndan erhedUen mehur athiyesi olmak zere
heceyle yazlm iiri, ona ait olduu pheli, Trke
bir kk risalesi ve bir mektubu bulunan Hac Bayramn,
Ak eyh de denen Ak emsddin, Bursah Emr Sikkn,
Gynkl Salhuddin, nce Bedrddin, Kzlca Bedrddin,
Akbyk, Hzr Dede, eyh Lutfullah, Mehmed-i Bcn, Ah-
med-i Bcan, kaynaklara adlar geen halifeleridir. Bay-
rmlik. Ak emsddin ve Emr Sikknden yrmtr
(Melmlik ve Melmlere b. s. 33 - 39, 207 - 208).
Ak emsddin, 792 de (1389 - 1390) amda do
mutur. Babasiyle Anadoluya gelen ve iyi bir tahsil gr
d anlalan bu zt, Halebe gidip Zeynddin-i Hfye
intisap etmi, fakat grd bir rya zerine Ankaraya
gelmi, Hac Bayrama kavumutur. Hac Bayramn ve
fatndan sonra pirda Akbykla stanbul Fethinde bu
lunmu, sonra Gynke gidip yerlemi, orada 862 de
(1457 -1458) veft etmitir. Kendisine mensup kola, Bay-
rmiyye-i emsiyye denmitir.
238
Tarikat zinciri drt kiiyle Ak erasddine ulaan
Himmet, Bayrm5^eden Himmetiyye kolunu kurmu,
1095 te (1683 - 1684) stanbulda vefat etmi, skdar
daki tekkesinin bahesine defnedilmitir. Dvam vardr;
Yunus tarznda hece vezniyle yazd iirler gerekten de
gzeldir.
Gel veti yye:
Ayr bir tarikat saylan Celvetlik, Bayrmiyyeden
ayrlan bir koldur. Bu kolu, Kohisar l, yahut Sivrihisar-
h Hdy Mahmud kurmutur. Sonradan Aziz Mahmud
Hdy diye amlan bu zat, 950 de (1543 - 1544) domu,
stanbulda okumu, Edirnede, Sultan Selim medresesin
de mudlik, am ve Msrda niblik eden, Msrda Halveti
tarikatine giren, Bursada Ferhdiyye medresesine mder
ris, Cmi-i Atyk mahkemesine naip tyin edilen Hdyi,
grd bir rya zerine Hac Bayramm, yahut Haci
Bayram halifelerinden Hzr Dedenin halifesi Muhyiddin
ftdeye intisap etmi, ondan hilfet almtr. I. Sultan
Ahmedin bir ryasm yormas, tamnmasma sebep olmu,
Fatih cmiine viz tyin edihni, Rstem paann kz i-
e tarafndan skdarda yaptrlan tekkesine geince bu
vizlii brakm, skiidardaki Mihrimah Sultan cmii-
nin perembe vizliine atanm. Sultan Ahmed camiinde
de her Ramazan aymn ilk pazartesi gn vaazetmeyi ka
bul etmitir.
1038 Saf erinin ikinci gecesi vefat etmitir (1628). On
sekiz arapa, on iki Trke eseri, baz risaleleri ve divam
vardr. Eserlerinin iinde Vkt adm verdi ve ft-
denin sohbetlerinin zaptndan meydana getirdii Arapa
eser, tarih bakmndan da deerlidir. Celveti, yni Fe-
n-yokluk karl Hakla varl esas tutarak kurduu
yolda yedi addan baka Fr- esma denen Vehhb,
Fetth, Vhid, Ahad, Samed adlarmn da zikri ve daha
239
baz zellikler vardr. Celvet tac, yeil uhadan olup on
dilimlidir; bu bilimler, Tannnn on iki adiyle ztna
iaret olarak kabul edilmitir.
Hdy, Vahdet-i Vcdu, eriata uygun bir tarzda
kabul eder; zabitlii, tarikatin esas bilir; Smavnakadsz
olu Bedrddinin ve onun yolunu tutanlarn iddetle aley
hindedir, bu hususta padiaha verdii bir arzada, olma
yan eyleri de, kendisinin de bir aralk aralarna girmi
olduunu syleyerek oluyor gsterip onlar thmetlemek-
ten ekinmez (slm Ansiklopedisine yazdmz Celve-
tiye maddesine baknz; cz. 21, st. 1944; s. 67 - 69).
Celvetiyye, bilhassa smil Hakk tarafndan ya
ylmtr. Aydosta, 1063 te (1652 - 1653) doan, Osman
Fazh adnda bir Celvet eyhine intisap eden, iki kere hacca
giden, Edirne, skp, stanbul ehirlerinde oturan, Erdel
savama katlan smil Hakk, Bursada yerletii, orada
tekke kurduu ve 1137 de (1725) orada veft edip tekke
sinin avlusuna gmld iin Bursal diye amlmtr.
Hdj^ ile arasnda kii vardr.
Kendisini ikinci bir Muhyiddin bn Arab sayan ve
byle tamtmak sevdasna den bu ztn yz tne ba
slmam, on be tane de baslm eseri vardr. Bunlardan
Silsile-Nme-i Celvetiyyesi, Celvet silsilesini ve bu ta
rikatin zelliklerim anlatmas bakmndan mhimdir. Ta
savvufa dayanan, fakat usl-i tefsire uymayan drt b
yk ciltlik Arapa Rhul-Beyan adl tefsiri de tasavvuf
bakmndan nemlidir (*). rleri de bulunan smil Hali
k, ayn zamanda olduka usta bir hattattr (Osmanl M-'
ellifleri ne b. I, s. 28 - 32).
(*) Islm Anslklopedisine yazdfimz Celvetiye maddesinde
Rhul-Beyann, yanllkla, Trke olduru kayd dlmtr;
zr diler, dzeltiriz.
240
elvetiyye den, 1197 de (1783) vefat eden sk
darl Him Mustafa daHimiyye adl bir kol kurmu
tur; fakat bu kol yaylmamtr. Him Baba, hem Cel-
vetdir; hem Hamzavlie intisap etmitir; hem de Msr
da Kasrul-ayn Bekti tekkesi eyhi iken stanbula ge
len ve 1170 te (1756 - 1757) Him Babamn skdarda
ndiyedeki tekkesinde veft edip tekkenin karsna g
mlen Kutbul-Abdl Haan Babaya intisap ederek Bek
ta olmutur; hatt bir aralk Hacbekta tekkesinde de-
debabahk makamnda da bulunmutur.
Him3rye kolu, Celvetlikle Bektiliin birletiril
mesinden meydana gelmitir. Halifesi, Giritli Salac-zdf;
Mustafa (1220 H. 1805), bir mddet bu kolu yrtebil-
mitir (Osmanii Mellifleri, I, s. 189 - 191; Mevlndan
sonra Mevlevilik; s. 198, 300 - 301).
Soru 86 : Bunlardan baka tarikatler var mdr?
Bugn mntesibi kalmayan, yahut Trkiyede bulun
mayan tarikatler hakknda da ksaca bilgi verelim:
838 de (1435) veft eden ve Herat civarnda yatan
Ztynddin Eb-Bekr- Hfnin kurduu Zeyniyye tarika-
ti. Bursada yatan ve 856 da (1452) veft edeTAbdlla-
tif tarafndan, Bursada yaylmt. Zeynddinin
dier halifesi Merzifonlu Abdurrrahim ve Bursada Abdl-
latifin yannda yatan ManavgatlI Tacddin brahim, onun
halifesi Kastamonulu Hac Halife diye tamnan Abdullah-
la yrmtr. Abdllatifin bir halifesi de Hzr Beyin
olu olup Hocapaa diye tamnan Sinan Paganm (891 H.
1486) eyhi eyh Vefdr (896 H. 1491).
Zeyniyye tarikati, Abdllatifle Bursada, eyh Vef
le de stanbulda yajalm, bir mddet sonra bu tarikatin
241
mntesibi kalmamtr. Bursada Zeynlerde, bu tarikate
mensup birok zevat yatmaktadr. Man eklinde talarnn
bir ksm, Muradiyedeki mezar talan mzesine nakledil
mitir (Zeynddin ve halifeleri iin Nefeht tere, e b. s.
547 - 566).
Sffn savamda Hz. Alye, dmanlariyle ln-
ceyedek savamak zere beyat eden ve savaa girip ehit
olan veysl-Karanden de bir tarikatin yrdn sy
leyenler olmusa da esasen veys hakkndaki hikyelerin
ou, muhayyile mahsul olduu gibi, Hz. Peygamberin.
Hz. Alye, yahut Eb-Bekre zikir telkjm etmediim, Hr
ka v.s. hususundaki rivyetlerin uydurma olduunu 100
soruda Tasavvuf adh kitabmzda bildirmitik.
veys, Hz. Peygamberi grmedii halde iltifatna
mazhar olduu iin sfler, herhangi bir eyhe intisap et
meden, gemi erenlerden birinin rhniyetiyle erien ki
ilere ves demilerdir (Tarkul-Hakaak; II, s. 45-
56).
bnl-Esre gre 161 de (777), dier rivyetlere
gre 162 (778), yahut 166 da (782) amda veft eden
Eb-shak brahim b. Edheme mensup saylan bir tari-
kate de Edhemiyye denmitir. brahim b. Edhemin,
mam Muhammedl-Bkra, hatt olu mam Cafers-
Sdka ulat, onlarla grt rivayet edilmi ve ta
rikat zinciri, bu imamlara ulatrlan brahimin, Ssn
hkmdarlarmn soyundan geldii de sylenmitir. Ke-
rafn batsnda hkm sren Frhyjer, kendilerini bu
ztn soyundan sayarlard. 772 - 801 de (1370 - 1398^ h
kmdarlkta bulunan Melik Raca b. Han Cihn- Frky
ile balayan bu soy, 1008 ylnadek (1599) o blgeye h
kim olmutu.
brhim b. Edhemin Belhte padiah olduu, padiah
242
l terkedip tasaArvuf yoluna girdii hakknda eitli hi
kyeler vardr; hemen her sf air, bu zattan Edhem,
Ibni Edhem, brahim Edhem diye sz etmi, hikyeleri
tasavvuf iirinde geni bir yer kaplamtr.
Badadda bir makaam (adna yaplm mezar) bu
lunan brahim b. Edheme mensup tarikat ehlini, mild
XV. yzyl ir ve nairlerinden Vhid, Mankb- H-
ce-i Cihan ve Netice-i Can da, Gzleri srmeli, balarn
da dilimsiz ve kubbe gibi mdevver bir ta olup tadarnda
noktalar bulunduunu, tacn tepesinde yeil tatan bir
dme olduunu, dmeden, omuzlara birer yeil taylaan
(sarn ucu) sarktm, snnete uyup byklanmn, az-
larma gelen ksmlarn kestirdiklerini, sakallarm kestir
mediklerini, yenleri bol yeil hrkalar giydiklerim, boyun
larna tesbit taktklarm syleyerek vmekte ve onlar
Ehlisnnetten saymaktadr. Bu kitb stlahlara, lgat
lere boarak, cmlelere, ulama terkipli cmleler katarak,
Vhidnin adn bile anmadan yemden yazp Nrl-hd
li men ihted adm veren Karaka-zde mer (1047 H.
1637), Edhemleri ayn tarzda anlatmakta, yalnz talar
nn yedi kat, fakat dilimsiz olduunu bildirmektedir ki
bundan, mild XVII. yzyla kadar Anadolu ve Rumeli
de bu tarikat mensuplarmn bulunduunu anlyoruz.
Edhemlik, XVII. yzyldan sonra Bektiler tarafn
dan temsil edilmitir. Evli babalarn giydikleri drt dilimli
taca, Tc- Edhem denirdi. Ariflerin talar, lemde
drt terktir (dihmdir); bu drt terk, dnyy, hireti,
varl ve terkedii bile terketmeye iarettir melindeki,
Hest tc- ri fan ender cihan ber hr terk
Terk-i dny terk-i ukM terk-i Test terk-i terk
beyti de bu mnasebetle sylenmitir. Tibyan, bu tarikati
brahim b. Edheme mensup gstermekte, talarnn drt
243
dilimli olduunu sylemekte ve bu tarikate it olup sabah
lar okunan Arapa ksa bir virdi de kaydetmektedir. Ms-
takym-zde, risalesinde, Edhem tacn, drt dilimli oldu
unu kaydeder ve bu tacn Bektilere ait olduunu sy
ler (Tarka da b. n, s. 109 - 131).
Edhemlerin, Bektiler tarafndan temsil edilmesine
baklrsa bu tarikate mensup olanlarn Vhidnin sand
gibi Ehlisnnetten olmamalar gerektir fikrindeyiz.
Hicr III. yzyldan VI. yzyla kadar (IX - XII),
bilhassa Horasan blgesinde yaygn bir halde bulunan,
sonra Hindistana yaylan Eb-Ahmed Abdl-i et, olu
Eb-Muhammed, Eb-Ysuf, Kutbddin Mevld, olu Ah-
med, Ahmed-i et ve kardei IsmU gibi mmessiller
yetitiren etij^e de Tarka gre Edhemiyye de.n
ayrlmtr. Fakat bunlarn Trkiyede izleri yoktur (II,
s. 129 ve devam; Nefehat tere. s. 362 - 368).
Tark, tarikat zinciri, Eb-Yezd-i Bstamye
kan attriyye tarikatini anmakta (II, s. 151 ve deva
m; slnTAnsiklopedisi; Tahsin Yazcnn yazd at-
triye mad. Cz. 114; st. 1966; s. 355 - 356), mam R-
znn kapclk hizmetinde bulunan ve 200 de (815) vefat
eden Marf- Kerhye varan on drt kol olduunu sy
lemekte, bu yzden Marfiyyeye, mms-Selsil -
Tarikat zincirlerinin esas dendiini bildirmektedir. Ta-
rkn sayd kollar, 632 de (1234) vefat eden ihbd-
din-i Shreverdye mensup Shreverdiyye, Mevleviyye,
869 da (1464) Reyde vefat eden Seyyid Muhammed Nr-
baha mensup Nr-bahiyye, Safavijrye, Kirmana sekiz
fersahlk bir yer olan Mahanda yerleen ve 834 te (1431)
veft eden ah Nimetullaha mensup IJimetullhiyye,
Necmddin-i Kbrya mensup Zehebiyye-i Kbreviyye,
Nr-bahiyyeden ajrlan Zehebiyye-i gtiiyye, Bekt-
iyye, Rfiyye, Nakbendiyye, 879 da (1474) veft eden
244
ve sfahana bal Urdistandan yetien Cemlddin Ah-
mede mensup Cemliyye, Sadrddin-i Kunavye (673 H.
1274) mensup Konyaviyye, Kaadriyye, 481 de (1088) ve
fat eden eyhlislSSf Eb-smil Abdullah b. Eb-Mansr
Muhammedil-Ansriyyil-Herevye mensup Pr-i Hct
kollandr. Emr Seyyid Aliyy-i Hemedenye (786 H. 1385)
mensup Hemedniyye ve HalvetiHk de Tarka gre Ze-
hebiyyeden ajnnimtr.
Tam mnsiyle sn-aer olan NimetuUahler, Zehe-
bler, Nr-bahler, randa yaylmtr; bu tarikatler, Tr
kiyeye gelmemitir. Sadrddin, Ekberiyye tarikatini tem
sil etmi, fakat bu tarikat de Sadrddinden sonra uzun
mddet yaamamtr. Shreverdiyye de bugn yoktur.
Mevleviyye ve Bektij^e, anlatacamz vehile Mel-
metten meydana gelmi tarikatlerdir (Tarka b. II, r,.
257 - 345).
245
MELMET - PTVVET - MELMETTEN DOAN
TARKATLER
ABDLLER, KALENDERLER, HAYDERLER, CM-
LER, EMSLER v.s. - BAYRMl MELMlLERl (HAM-
ZAVILER) NC DEVRE MELMlLERl ^
BEKTALK - ALEVLK VE ALEVLER - MEVLN
VE MEVLEVLK - SEM VE MUKAABELE - MEV
LEVLKTE K NEE - TARKATLERIN KURULU
LARINDAK NEDENLER - BUGNK DURUM
Soru 87 : Melmet ve Melmetlik nedir?
Melmet, nceden de bildirdiimiz gibi tasavvufun
iinde, tasavvuf ehline kar kan bir zmrenin benim
sedii yoldur. Knanmak anlamma gelen levm sznden
reyen melmet, bu yolun mensuplarnca, Kurn- Mec-
din V. sresindeki, Ey inananlar, iinizden kim kar da
dininden dnerse Allah, onlara bedel yle bir kavim geti
recektir, yaknda ki o, onlar sevecek, onlar da onu seve
cekler, inananlara kar alak gnll, kfirlere kar y
ce olacak o kavim; Allah yolunda savaacaklar onlar ve
hi bir knayamn knamasndan korkmayacaklar. Bu, Al
lahn ltfu ve inyetidir ki dilediine verir ve AllahjV
ltfu boldur, o, her ejd bilendir mealindeki yet-i ker
meye dayanmaktadr (Bu yetin eitli tefsirleri iin
246
Knrn-1 kerm ve Meli nin alama sna baknz; s.
L v m - u x ) .
421 de veft eden (1021) Eb-Abdrrahman Slem,
Arapa Er-Risletl-Melmetiyye sinde, bilgilere ve
hllere shib olanlar ksma ayrmaktadr:
I. Halkn faydalar iin dn hkmlerin bilgileriyle
uraanlar. Bunlar, eriat koruyan zahir bilginleridir;
meselelerde ihtilfa derler; fakat maksatlar eriatn
esasm korumaktr. Dnyahk toplamaya dmedikleri tak
dirde bunlara, kendi bilgilerine it hkmlerde uymak ge
rektir.
n. Havss. Bunlar, iradelerini Hakka vermiler,
dnydan, varlklardan kurtulmular. Tanr yolunda sava
a dalmlar, eriattan ayrlmamlar, eitli jiceliklere
ermilerdir; bunlar, marifet ehlidir, sflerdir.
m. Melmetler. Allah onlarn ilerini, yakmha ait
eitli yceliklerle bezemi, fakat halka d yzlerini gs-
termitir. Bunlarn ilerindeki srlar, dlarna szmaz. Bu
hal, Hz. Peygamberin hne benzer; en yce makaama
vard halde oradan dnnce halkla, halkn anlayaca
ekilde konumutur. Ms Peygamberse, Tanr kelmn
duyduktan sonra yle bir hale gelmiti ki hi kimse, onun
yzne bakacak gc bulamad kendinde; bu, sflerin
hline benzer; onlarn da ilerindeki srlar, dlarna vu
rur.
Slemye gre Melmet eh, Tanrnn buyruklar
na, Peygamberin snnetine uymakla beraber dvya d
mez, benlikte bulunmaz, kermete nem vermez. lerin
den biri byle bir hale decek olsa Melmet ehli, ona, h
lini gizlemesini buyurur; nk bunu izhr etmek, insan
benlie drr.
Eb-Hafsil-Haddd (264 yahut 65 H. 877 - 878), Me-
247
lmet ehlini anlatrken, onlar demiti, halka kendilerini
bildirmezler; halk, grnlerine bakar; oysa erdikleri'
gerekler gizlidir. Sflerse geree erienleri gldrecek
derecede dvaya derler; eritikleri dereceler, elde ettik
leri gereklerse az m, azdr. Melmet ehline ibadet y
znden bir yaknlk hsl olsa bile onlar, bu yzden ken
dilerini knarlar; iyiliklerini gizlerler, halka ktlklerim
gsterirler (Asm Risale).
Bu hususta sz uzatabiliriz; fakat 100 soruda Ta
savvuf ta da temas ettiimiz bu bahsi ksa geeceiz. Me-
lmet, ululuktan, dvdan, kendini gstermekten, halkn
sevgi ve saygsn kazanmak kaydndan geen, kerameti,,
insana benlik verdii iin erkeklerin hayz grmesi sayan,
kendini herkesten aa, herkesi, kendinden stn gren,
giyim-kuam zelliiyle, tekkeyle, vakftan hazr yemek
le, zikirle, vecde gelip barp armayla kendisini gster
meye ahmayan, halktan hi bir suretle ayrlmayan, ka-
zanciyle geinen, i jmzden Hakla, d yzden halkla be
raber olan, hatt halkn saygsn, sevgisini bir kayt bil
diinden nafile ibadetlerini bile gizleyen, buna karhk,
onlarn knamasndan rkmeyen, hatt hatt, bu yzden
de halka kendisini kt gsteren kiidir.
Mevln, bir rubsinde, Sarm, cbbemi, bam;
n de bilece deerlendirdiler; bir dirhemden de az bir
deer verdiler; sen dnyada benim adm hi mi iitme
din? Hi olmu biriyim, hiim, hiim ben der (A. Glp-
narl: Mevln Celleddin-Rubler; st. Remzi K. 1966,
M harfi; Rub: 198, s. 162) (*). Bu rub, Melmet
merebini, btn mnsiyle anlatmaktadr.
Yunus Emrenin (720 H. 1320) u iiri de, bu husus
ta rnek olarak gsterilecek grlerdendir:
(*) Destrem u cbbe vu serem her se bebem
Kymet kerdend beyek direm z kem
248
ty hana ey di yen benem kamudan kemter
yl e mcri mem yol da mcri ml er benden server
Benm gi bi mcri m kul bi r dahi i steyebul
Di l i mde i l m u usl di l egm dnya sever
Zhi rm ey eyerde gnl m fsi d haberde
Bul unmaya Bagdadda benci l eyi n bi r ayyar
Taum gyni i m ham di rl i gm hudur mdam
Yol varmad n bi r kadem Ardan vi rrem haber
Taum bi l i i m yad dilm ho gnl m mrted
I m yavuz eyi ad byl e fi tne kanda var
Ki me ki m t vi rdm ol Hakka i rdi grdm
Bana benm dm hi eyl emedi eser
Dak ndum eyhl i k adAn kodum mauk tatn
Verdm nefsn murad n kam Hakkla bazar
)
Yay l d Yunus ad sudur cml e tat
al abum i nayeti sum gere meer
(Tarafmzdan hazrlanan ve Eskiehir Turizm ve Ta
ntma Demei tarafndan yaynlanan Dvan; st. 1965;
tpkbasm, s. 147 -149; Trk harfleriyle; R harfi, iir.
xxvn, s. 53).
Nendest tu nm- men der lem
Men h kesem hg kesem h kesem
(Beduz-zamn Firzan-fer; KlUyyt- ems y Dvn- Ke
bir; Tehran niv. yaym. c. Vin, 1342 ems hicr; s, 1280, Rub.
1284)
249
Grlyor ki bu yol sflerin talarna, hrkalarna,
iktidara satlp vakftan geinmelerine, byklerden sayg
grmelerine, halka byk grnmelerine karg, tasavvu
fun iinden patlayan bir reaksiyondur. Nitekim, sflerce.
Bu reaksiyoner hareket, hicretin ikinci yzjohnda, tekke
ler kurulduktan sonra ve tasavvuf bnyelemeye, tarikat-
1er meydana gelmeye balar balamaz, belirmitir. Kuey-
r, altyk- Belhyi (175 H. 790), Hteml-Asamm (237
tasavvuf ehlinin ulusu anlamna Seyyidt-Tife diye
anlan Cneyd (297 H. 909) bile, Tasavvuf ehli geip git
ti; tasavvuf, tebih, hrka, seccade, barp armak, hal
k kandrmak olup kt mealinde iki beyitle, zamannda
ki tasavvuf ehlini knamaktan kendini alamamtr (Ne-
feht tere. s. 134).
H. 851), Ahmed Hdraveyhi (240 H. 854), Eb-Trb-
Nahebyi (245 H. 859), Eb-Hafsil-Haddd (264 H.
877) Horasan megyihinden saymada, bunlarn Ftvvet
ehliyle dp kalktklarn bildirmede, bilhassa Hamdn
l-Kassrdan (271 H. 884) bahsederken Niaburda Me-
lmetiyyenin, ondan yayldm bildirmededir (Er-Ris-
letl-Kueyriyye; Bulak-1284; s. 16 - 24). Kueyrye de
kaynak olan Er-Risletl-Melmet5^e de bunlardan
baka, Eb-Yezd-i Bstm, Eb-Bekr Muhammed b. M-
sal-Fergaaniyyil-Vst, Sehl b. Abdullahit-Tster, Big-
rl-Hfi, Eb-Abdillah (Antk, yahut Eb-Trbn -
girdi Eb-Abdillahil-Cell ), Aliyy b. Bndr b. Huseyn
gibi hicr m. yzyl sflerini, Muhammed b. Ahmed il-
Melmet diye and Muhammed b. Ahmedil-Ferr, Ru-
veym, brahim b. eyban, Eb-Bekr-i Kettn gibi IV. yz-
jnla yetienleir de Melmetler arasnda anar. Bunlarn
iinde, bjkbabas smil b. Nuceyd de (365, 366 H. 975
-976) vardr. Hatt bu zatn, Melmet, zhirinde riy,
btnnda dva olmayan kiidir diye Melmeti ve Mel-
metlii tarifi de Risleye alnmtr. Hamdnl-Kas^
250
srn, Melmet, btnnda dva, zhirinde gsteri ol
mayan, srr, kendisiyle Allah arasnda kalan, gnlnn
bile bundan haberi bulunmayan kiidir; nerede kald ki
halk duyacak szn iiten bir sfmin, vecde gelip bir
nr attm, sonra da, bu zamanda peygamber olsayd,
bunlardan olurdu dediini de bu risaleden reniyoruz.
Slemnin Rislesinde, Melmet ehlinin grleri, bu
yolun esaslar, pek gzel aklanmaktadr. Bu Risle bize,
Melmetlerin bir ksmmn, kt grdklerinden deil de,
halktan gizledikleri hallerinin vecitle meydana kmasn
dan korktuklarndan, sem da terkettiini anlyoruz.
A30ii zamanda, zikrin de, dille, gnlle, srla, ruhla oldu
una inanyorlar; sr zikredince, gnlle dil susuyor on
larca; ruh zikre balaynca da dU, gnl ve sr susuyor.
Buna, gr zikri diyorlar. Gnl zikirden gaflet etti
mi de dil, zikre balyor ki bu, det zikri dir (Bu risa
leden, nce R. Hartmann bahsetmi, onun makalesini,
Kprlzde Ahmed Cemal Trkeye evirmi, Darlf
nun Edebiyat Fakltesi Mecmuas nda bu eviri, yay n
l anm t r. st. 1924 - 1340, sene: 3, Nisan Mays 1340, sa-
y: 6, s. 277 - 322. Hartmann, Der slamiche Oryenttaki
bu makalesinde, Slemyi, Kueyrnin babas gsterir ki
yanltr. Dr. Ebl-Al Afif; El-Melmetiyye ves-S-
fiyye ve ahvlil-Ftvve adl eserinde, bu risaleyi de
erli notlarla yaynlam (Msr - 1364 H. 1945), mer
Rza Dorul da bunu, pek az eklentilerle trkeye evir
mi, Melmet adiyle, terceme olduunu belirtmeden bas
trmtr; st. nklp K. 1950. Rislenin bulunduu k
tphaneler iin, Mevln Celleddine ; IIT. basm, s. 59-
60; 17. not; ve Dr. Sleyman Atein Slem ve Tasav-
vuf tesiri adl eserine b. Snmez yayn. st. 1969; s. 67-
68).
Bu ilk Melmetlere, melmetin, Niaburda Hamdn
251
l-Kassr tarafndan yaylmas yznden Melnyye-i-
Kassrij^e, yahut tik devre Melmleri anlamna Mel-
mij^e-i Ul dendii gibi Horasan blgesinden yayldk
larndan, Horasnler, Horasan erenleri, Horasan erleri
de denmitir. Bu yol, hicr VII. yzyla kadar (XII) yr
m, ayn zamanda Melmet zmreleri, nee ve merep
bakmndan ayr ayr blkler haline gelmeye, birbirine
benzer tarikatler ekline girmeye, sfler kadar olmasa
bile giyim-kuam, tren ve gelenek bakmndan zelliklere
brnmeye balamtr.
Burada, tasavvufularn, Melmeleri, halkn tevec
chnden kamdklar cihetle, henz halk gzlerinden si
lemedikleri dolaysiyle kendilerinden aa grdklerini,
buna karlk Melmelerin de onlar birok kaytlarla ka
ytlanm, halktan ayrlmakla kendilerine bir pye vermi,
varla saplanm saydklarn da kaydedelim.
Soru 88 : Melmet ehlimn n kesin zellii ve sf-
lerden aynl ne^?
Yukarda da bildirdiimiz gibi halktan ayrlmamalar,
Tanrya ulamamn zikirle, ryalarla, geleneklerle, tren
lerle olmayacan, bu amaca, gnl alakh, Hakka ba
lanmak ve halka hizmetle eriileceini kabul edileridir vs
bu ana prensip, Melmet ideolojisini halka yayan, esnaf
ve sanat erbabm tekiltlandran Ftweti meydana
getirmitir (Btn bunlar hakknda daha fazla bilgi edin
mek iin Melmlik ve Melmler adl eserimize; s. 3-26;
Mevln Celleddine baknz, s. 146 - 149).
Soru 89 : Ftvvet hakknda bilgi verir misiniz?
Ftvvet, genlik, erlik, jitlik anlamlarna gelen
252
Arapa bir szdr. Geleneksel kaynan Ssnler dev
rinden alan Ftvvet, Melmetin, esnaf tekiltlandrma
sndan, inancn ktisad alana etkisinden domutur. Her
hangi bir sanatla, yahut ahm satmla uraan topluluklar,
kendilerine, evvelce yaam, yahut muhayyileden domu
birisini pr tanmlar, her ehirde esnaflarla sanatkrlar
temsil eden birisi eyh tamnm, o ehirde, yahut blgede
bulunan esnaf eyhlerini temsil edene de eyhlerin eyhi
ve ftvvet ehli eyhlerinin ba anlamlarna eyhu-
uyh, Resl-Ahyetil-Fityn denmitir ki Trk illerin
de bu zata, Ah Baba ad verilmitir. Ftvvet ehli, eyh
lerine ah derlerdi. Bu szn, Trke cmert anlamna
gelen ak sznn bir syleni tarz olduu kanaatini
besleyenler varsa da ftvvet ehli, birbirlerini karde bil
diklerinden, ftvvete girenin, kendisine bir yol kardei
edinmesi de gerektiinden bize bu szn, Arapa karde
im anlamna gelen ah olduu fikrindeyiz. Nitekim f-
tvvetle yorulan, erknn ftvvet yolundan alan Bek-
tler, eyhlerine baba dedikleri gibi Mevlevilerde ve
Melmlerde de, falan eyhin mridi yerine falann ihva
nndan denmesi dettir.
Esnaf ve sanat pirleri hakknda bir fikir vermek iin
birka rnek yazalm:
Ekincilerin pri dem Peygamber, terzilerin dris Pey
gamber, ulhalarn t Peygamber, berberlerin Selmu-
Pk, hekimlerin Zn-Nn- Msr, ekmekilerin mer-i
Berber, bakkallarla yemi satanlarn Adiyy b. Abdullah,
sakalarn Selmn- Kf, snnetilerin Ubeyd-i Msr, deb-
balarn (deri temizleyenlerin) Ah Evren, okularn Eb-
Sad, yahut Sad b. Vakkas, nalbantlarn Eb-Sleymar.,
kuyumcularn Nasr ta. Abdullah, helvaclarn Huseyn-
Bsr, pamaklarn Muhammed-i Yemn, pamukularn
Ammr, kllarn Esr-i Hind... pri saylrd.
253
Bunlara, mezzinler, imamlar, hocalar, hafzlar, tef
sirle uraanlar, hatt peykler, yni avular, irler, ve*
zirler, padiahlar bile ahmn, bu suretle bUgiyle, ibadet
trenlerini yerine getirmekle, yahut devlet ileriyle ura
anlar bile ftvvet ehline katlm, yahut yle saylmt.
Byk ve kudretli hkmetlerin yerlerini kk beylikler
tuttuu srada, mesel Seluklularn son devirlerinde, her
hangi bir ehirde, hkmeti temsil eden biri olmaynca o
ehrin, yahut blgenin idaresinin, mer saj^lan biri zu
hur edinceyedek Ahbaba tarafndan ele ahnmas be bir
gelenek haline gelmiti ki bu, ftvvetin kudretini gster
meye yeter.
Ftvvet zincirinin Alye ulatna, Alye ftvve
tin Hz. Peygamber tarafndan verildiine, Hz. Peygam-
bere de Allah tarafndan Cebrail vastasiyle ihsn edildi
ine, ayn zamanda Hz. Peygamberin, Gadru Humm'da
Alnin beni balad, Alnin de sahbeden on yedi ki
inin belini balayp onlara ftvet verdiine de inanmak,
ftvvetin esas inanlarndand.
Abbasoullar, gerilem-e devrelerinde, Trklerden bir
ordu kurduklar gibi, III, hatt II. yzyldan beri (VIII -
IX) slm lkelerinde, bilhassa Horasanda merkezileen,
oradan Iraka, Anadoluya, Suriyeye ve Msr a yaylan
btn Islm lkelerinde gerekten bir kudret olan ftv
vet ehlini de elde etmek istemiler. Nasr li dnillh, ken
disini ftvvet ehlinin imam tamtm, Anadolu Seluklu
larna ve dier slm hkmdarlarna ftvvet icazetna
meleri gndermiti: bu kkl gelenek yznden yenieri
ler de. Hac Bekta kendilerine pr tammlard.
Tasavvuf ehlinin inanlarn da benimseyen ftvvet
ehli, bilhassa hicr IX - X. yzyllarda (XV - XVI) yaz
lan Sej^d Gayb olu eyh Husejnin Ftvvet-Nme
siyle Razavnin Mifthud-Dakaaik adn verdii F-
254
twet-Nmesind3n aka anlald vehile Safavlerin
propagandacs hline gelmi, haklarnda, Snn bil
ginler, aleyhte yazlar yazmaya, fetvalar vermeye
balamlar, bunun sonucunda hkmet, bu tekilta el at
mak, Ahbabalar tjdn etmek lzumunu duymu, bma
karlk yalnz Baj^am Melmleri bamszhklarn, git
tike ilerine gmlerek koruyabilmiler, bu yola uyan
stanbul petemalclar esnaf, hkmete kar durabil
miti.
ni. Ahmed devrinden itibaren Avrupa ile ilikimizin
gittike artmas, Tanzimattan sonra Avrupadan gelen
fabrika mallar, yerli sanatlar ve el tezghlarm silmeye
balam, 1908 den sonra ise artk bu tekilt kalmamt.
Ftvvet ehlinin gir, kuak kuanmak, alvar giy
mektir. Yni, Ftvvete giren kiiye ah, edd denen ku
a kuatr; alvar giydirir; billr yahut topraktan ya
plm bir kaptaki suya, biraz tuz atar ve bu tuzlu sudan
da bir yudum iirir. Fet, yni Ftvvet yoluna girmi
olan kii, Ftvvet ehlinden birisim karde edinince de bu
tuzlu su iirme treni yaphr. Sonradan tasavvufularn
hrkas, cihz- tarikat - Tarikat eyizleri denen baka
eyleri de Ftvvete mal olmutur.
Ftvvet, btn sanat ehliyle esnaf, bnyesine al
mt. Bir sanata, bir ie rak olarak giren kii, bir zaman
sonra ftvvet yoluna ahmr, muayyen trenle kendisine
edd kuatlrd. Her sanatta raklk devresi, muayyen
bir mddete balanmt. Sanatlar iinde kuyumculuk iin
yirmi yl raklk artt. Mddetini dolduran, bu mddet
iinde ktl grnmeyen, yalam, hyaneti tutulmayan
kiiye, o sanatn, o iin eyhi, mahfil denen ve tren ya
plmaya ayrlm olan odada, Ahtrkn izniyle dkkn
amak msaadesi verir ve o kiiye, sanatna ,iine ge
255
terazi, makas, lek v.s. gibi bir ey teslim edilirdi. Dk
kn aan kii, mevsimine gre krda, yahut mahfilde, o
sanat ve o i erbabna bir ziyafet verirdi.
Ktl, mteriye, yahut iine hyaneti grlen ki
inin muhakemesi, mahfUde yaphr, cezas, ahsi, esnaf
eyhi tarafndan tyin edilir; muayyen bir zaman iten
menedilir, yahut da, muhakeme sonunda, dkknn nr-
de, mensup olduu iin byklerinin huzurunda, ayan
daki pabu dama atlr, dkkn da kilitlenir, iten, tm
den menedUmi olurdu. Bir ite foyas meydana kan,
eine, dostuna bakacak yz kalmayan kii hakknda kul
lanlan, pabucu dama atld sz, bu trenden kalmadr.
eriatta cezas tyin edilmi sular ileyenlerin, er ce-
^alarnm da mahfilde verildii olurdu.
Ftvvette, Ahbaba, eyh, Nakybn-nukab, Na-
kyb. Yiitba gibi dereceler de vard. En aa derece,
ftvvete yeni intisap edenin derecesiydi ve buna terbi
ye denirdi.
Her dkkn sahibi ve rak, kazancnn muayyen bir
ksmn, o sanata, o ie ait loncaya vermek zorundayd.
Biriken para, o sanat, o i erbabmn hastalarna, lenlerin
cenaze masrafna, kimsesiz kalan oluuna ocuuna, a
lamayacak bir hale gelen, ihtiyarlayan kiiye, hsl ih
tiyac olanlara sarf edilirdi ve herkes, yarmndan emindi.
Esnafn, ah verite bulunanlarn, hkmete kar, Yld
rm Bayezid zamannda olduu gibi dkknlarn kapamak
suretiyle direnmesi, yni greve gitmesi de olabilirdi.
Grlyor ki Ftvvet, mahkemeye ba vurmamak
zere, her iini, her dzenini, kendi bnyesine gre halle
den, deta hkmet iinde hkmet olan bir teekkld.
Ftvvetin, evvelce, seyf, yni khh bir kolu da var
d. Seluklular devrinde bunlara rnd - lindler, Osman-
256
oullarnn kunu devirlerinde alplar, alp erenler den
miti. k Paa-zde, bunlara, Gaaziyn- Rm - Ana
dolu gaazleri adm vermektedir. AbbasouUar zama
nnda, Badadda ve Irak blgesinde ayyr ad verilen
bu kll fetlar, hkmetten para almayan, fakat icabn
da dmana kar duran, resm orduya yardmc olan milis
bir ordu, gnll asker tifesiydi. Osmanoullan zama
nnda, yenierilik kurulunca bunlar, ortadan kalkt (daha
fazla bilgi almak iin, st. ni. ktisat Fakltesi Mecmu
as nda kan Islm ve Trk illerinde Ftvvet tekilt
ve kaynaklar adl makalemize; 11. cilt, ekim 1949-Tem-
muz 1950, No. 1 - 4; s. 3 - 354; ayn Mec.da kan Burg-
z ve Ftvvet-Nmesi adl makalemizle; 15. cilt; Ekim
1953 - Temmuz 1954, No. 1 - 4 ; s. 76 - 153; Prof. Franz
Taeschner'in, Do. Dr. Fikret tltan tarafndan Islm
Ortaanda Futuvva (Ftvvet Tekilt) adiyle trk-
eye evrilen makalesine, s. 3 - 32; gene aym Mec.da eyh
Seyyid Gayb olu eyh Seyyid Huseynin Ftvvet-N
mesi adl makalemizle, Ftvvet-Nme-i Sultan ve
Ftvvet hakknda bz notlar adl yazmza bakmz;
XVm. cilt, 1960; ayr basrn; s. 1 - 129).
Soru 90 : Melmililten doan tarikatler, hangi tar
rikatlerdT?
Bunlar, zikir (esm) yolunu tutmayan, Tanrya ak
ve cezbeyle ulalacam savunan tarikatlerdir; bunlarn
tmne, kendi deyimlerince Msemm yolu, yni Tam'i
adlarn anmakla deil, o adlara sahip olan Tanny sev
mekle alan yol denmitir.
Melmetten ajrrlan ve birbirlerine benzemekle bera
ber, giyim - kuam zelkleri bakmndan tarikat hviye
tini tayan bu yollar, Abdaller, Kalenderler, Hayderler,
Cmler, Bektler ve Mevlevlerdir.
257
Vahid, Mankb- Hce-i Cihan ve Netice-i Can
da, Rm Abdllerini gyJe anlatyor:
Balar ak, ayaklan yaln, stlerinde, alt taraf ge
ni, belden yukars dar, kolsuz, yakasz, gs ak bir
gij^m olan tennre var. Bellerine ynden rlm bir ku
ak sarmlar. Omuzlarna birer nacak, yahut omak vur
mular, bellerinde esrar kaba ve iri bir kak sokulmu,
kekl aslm, gslerinde dvmeyle Al ad, yahut
zl-fekaar resmi dvlm, bazlanmn kollarnda gene
dvmeyle yan resmi yaplm. Kendilerini Sejryid Gaaz-
ye mensup sayyorlar (st. ni. K. Trke Yaz. 9504. 1013
evvlinin sonunda; 1605; yazlm nsha; 18. a - 19. b.
Vahid, bu kitab, 929 H.de; 1523; telif etmitir).
Nrl-hd li men ihteddan Abdllerin, mld XVII.
yzyla kadar mevcdiyetlerini reniyoruz. Topkap Sa
ray Mzesinde, Levnnin yapt Kaygusuz Abdla t
minyatrden, AbdUerin de Kalenderler gibi hr-darb
olduklarm, yani sakal, byk, sa ve kalarm usturayla,
tra ettirdiklerini anhyoruz.
Abdal sz, ajm zamanda dervi anlamna da kulla
nlmtr; Mevlev abdli, Bekt^ abdli gibi.
Aym kitap, Kalenderlerin, hr-darb oldumu,
balarnda kldan rlm klh, arkalarnda allardan el
biseler bulunduunu bildiriyor (2. b - 30. a). Mevln Ce-
llddin, Mesnevi de, Kalenderlerin hr-darb trala
rna, bir hikyeyde iret eder (Nicholson, basm, I, s. T
). Mankbul-rifn de, Mevlnnn, bir gn tra
olurken, Kalenderleri vdne dair bir rivayet vardr
Dvn- Kebrde de, yer yer Kalenderleri ven iirleri
mevcuttur (I, s. 412).
Kalenderin kimin tarafndan kurulduu, tam ola
rak bilinmemektedir. 481 H. de (1088) veft eden eyhl-
258
slm Hce Abdullah- Asrinin bir Kalender-Nmesi
olduuna gre (st. Sleymaniye K. ehid Ali Paa, Mec.
No. 1383; 130. a - 134. b) Kalenderlik, hayli eskidir. 718
evvlinin on altnc gn vefat eden (1818) Sej^d Hu-
seynnin de elli bir beyitlik, mesnevi tarznda Kalender-
Nmesi mevcuttur (Ayasofya K. Mec. 1914, 2032).
Tibynm, Kalenderiyyeyi, Mevlevi tarikatinin bir ko
lu gstermesi yanltr. Mevlevlerde Dvne Mehmed e
lebi'den (X. yzyln; XVI, ikinci yans) itibaren hr-
darb olan Mevlevler vardr; fakat hr-darb olu da, Ka
lenderlik de, bunlardan ok ncedir ve bunlar da Kalen
deri iarn benimsemekle beraber Mevln'dan baka bir
mukted tammamaktadrlar (Mevlndan sonra Mevlev-
k; s. 101 - 127).
Kalenderlerin, lengeri drt, kubbesi oniki dilimli be
yaz keeden ta giydiklerini, bu eit taca, Tc- Kalen
deri, Hseyn denmesinden anlamaktayz.
Nefeht, Kalenderiyyenin yalmz farzlar yerine ge
tirdiini, ibdetlerim gizlemek lzumunu duymadn, bu
suretle de Melmet ehlinden ajmldm bildirmekte, kendi
zamanndaki Kalenderleri de yermektedir (Lmi tere,
s. 20).
Hayderer, 618 de (1221) vefat eden Kutbddin
Kaydere mensup olanlardr (Tark; n, s. 642). Man-
kb- Hce-i Cihan, bunlarn, sakallarn tra ettirdikle
rini, byklarna hi dokunmadklarm, perem braktkla
rm, kulaklarna, Al kapsmn kulu olduklarna almet
olarak meng, yni halka gibi bir kpe taktklarn, bi
leklerinde, ayaklarnda demirden halkalar bulunduunu,
yanlarnda demir ngraklar ash olduunu, araba d
kn olup on iki dilimli klhlar giydiklerini bildiriyor (41.
a - b ) .
On iki dilimli kzl tca Hayder ta dendiini ve bu
259
tac, ah smailin babas Haydarm icat ettiini biliyonz,
bu bakmdan Hayderlerin, eyh Haydara mensup olmala
r da dnlebilir; Kankandelenli Fakyrnin, 941 de
(1534') yazd manzum Tarft risalesinde;
Ci hmn tekyesi nden fngul -bl
Ki m si henidr k mtsi abdal
beytinden, bunlarn, esrara da dkn olduklarn anlyo
ruz (st. ni. K. Trke yaz. 3051).
Cmler. Bunlar 536 da (1141) vefat eden Ahmed
Nmkyy- Cmye mensup olduklarn iddia ederlerdi.
Bunlarn, salarn kestirmediklerini, Hayderler gibi sa
kallarm tra ettirip byklarn, olduu gibi braktklar
n, giyim bakmndan onlara pek benzediklerini, kulakla
rna meng taktklarn, mzie ok dkn ve bu sanat
ta ileri olduklarn Mankb- Hce-i Cihan dan anlyo
ruz (52, a - b). Tarft, bunlarn kldan yaplma klahlar
giydiklerini, ikiye dkn olduklarm,
Nedr Mml erdrr bildin mi Gm
El i nden komaya bi r lahza cm%
Geyb kldan bana tc- ihd
Ci han kavmi n i der idll i fsd
beyitleriyle bildiriyor.
Mankb- Hce-i Cihan da, bunlardan ve Bek-
tlerden baka emsler ve Edhemler var. Verilen izha
gre emslerin giydikleri sikkelerin tepeleri aktr;
ayaklarnda pabu yoktur. Bunlar da hr-darb tra ol
maktalar. Bunlar, Dvne Mehmed elebi, onun mensup
lar, Ysuf- Sne-k gibi mld XVI. yzjnida yaayan,
Mevlevler tarafndan temsil edilen ve sonradan bu tarzda
tra brakan, fakat mezhep ve merep bakmndan Sn-
260
n ve zhid Mevlevlerden ayrlan Mevlevler olup ajnn bir
zmre deildir.
Mankb, Edhemleri, Ehlisnnetten gsteriyorsa da
biz, bunlarn da Btn inanlara sahip bir zmre olduu
nu sanyoruz.
Esasen tam bir disipline sahip olmayan, ou, zaman
larn toplu bir halde gezmekle geiren bu zmrelerin he
men hepsi de XVII. yzjalda Bektalikle kaynam ve
ayr bir zmre olmaktan kmtr.
Mld XIII. yzylda, Anadoluda bunlardan ba
ka, Bbler - Baballar da, devlete kar bir halk isyam
tertiplemi, kudretli bir zmredir. Fakat Bektlii an
latrken bahsedeceimiz gibi iddetli bir tenkil hareke
tinden sonra bu zmre, Bektlii meydana getirmi ve
tarih alanndan silinmitir.
Bunlardan baka, Mild XIII - XIV. yzyllarda,
Anadoluda, byk bir n kazanm bir eyhin dervileri
ve o eyhin tarikat zincirine bal olanlar, Saltuklar, Tap-
tuklular, Emreler gibi adlarla anlmlardr. 733 sonlarn
da (1333) Nidede tasnifi biten ve Hutenli Ms olu
Ahmed tarafndan tasnif edilip Arapadan farsaya ter-
ceme olunan El-Veled-efyk vel-Hfidl-hahyk ad-
h eserde, Taptuklulann, konuklara kzlarm, kadnlarm,
kzkardelerini takdim ettikleri ve bunu, konuu arla
mak saydklar yazlmaktadr ki (741 Muharreminde;
1340; Aksarayda Ysuf tarafndan istinsah edilmi ns
ha; st. Sleymaniye K. Ftih kitaplar; No. 4519, s. 42)
bunun, bir iftira olduunda hi bir phemiz yoktur; an
cak Taptuklulann, Ehlisnnet tarafndan nasl grld
hakknda bir fikir vermek iin bunu kaydettik; kendisi
nin, aslen Hutenli olup Nidede doduunu bildiren Kad
Ahmedin kitabnda, Gkbr, lmin, Turgut illerindeki
gebe trklerle Loluva ilindeki kmr ocaklarnda ah-
261
anlar ve Nide civarnda brahim Hac adl birisine uyan
lar hakknda da bir hayli szler vardr (s. 215).
Btn bunlar, adlarn andmz, haklarnda ksaca
bilgi Verdiimiz zmrelerin, Btn inanlar benimsemi,
iaya meyyl olmalarndan meydana kan szlerden iba
rettir.
Soru 91 : Melmet bir tarikat deil bir needir ve
her tarikatte bu neeye sahip olanlar var
dr denildiini duyduk; bu hususta dn
ceniz nedir?
Bu sz syleyenler, doru sylyorlar; her tarikatte
bu neeye sahip olanlar vardr. Fakat ayrca, tarikat zin
ciri bulunan bir Melmet yolu da mevcuttur ve ilk Melme-
tlerden sonra bu yol. Hac Bayramm halifesi Emr Sikk-
nden yrmtr ki bunlara kinci devre Melmleri
denmitir.
Soru 92 : Bunlar hakknda bilgi verir misiniz?
Hac Bayramm veftndan sonra, halifelerinden Ak-
gemseddin, stanbul fethinde bulunmu; sonra da Gynk
kasabasna gidip orada yerlemiti. Hac Bayram hafele-
rinden olan, bakhkla geinen ve bu yzden bak ana-
mna gelen Sikkn diye amlan mer Dede de oray yurt
edinmiti. Merep bakmndan bu iki zat arasnda, zaten
bir ayrlk vard. Hac Bayramn zhitlii, esm ile slk
esasn Akemseddin temsil etmedeydi; Melmet neesine
vris olansa Emr Sikknydi. Hac Bayram, veftndan n
ce itii suyun artm ona iirmiti; bmu, gerek vera
sete bir iret sayanlar, Sikknye uymulard. Akemsed
din, kasabann camiinde, cuma namazndan sonra zikir hal
262
kas kurar, Sikkn ve ona uyanlarsa bir keye ekilirler,
sohbet ederlerdi. Akemseddin, bir gn, buna itirazda bu
lundu; halkamza gelmezse Hac Bayramm tacn, hrka
sn alrz ondan diye haber gnderdi.
Menkabe diyor ki:
Emr Sikkn, cuma gn, tac, hrkaj^ veririz ona deJi
ve cuma gn, kasabann meydamna odun ydrd, atele
di. Namazdan sonra, buyurun dedi Akemseddine, keramet
tata, hrkadaysa biz yanarz, onlar kahr; alrsmz onlar;
bizdeyse onlar yanar, biz kalrz. Ve alev alev yanan atee
girdi, sema balad; alevler yatmca grdler ki tala
hrka yanm, Emre bir ey olmam. Zaten Hac Bayram
Sultan da, Emrle Ak eyhin arasm ateten baka bir ey
ayrmaz demiti; dedii oldu ve bu zamandan beri Bayra-
m Melmleri ta, hrka gibi eylere itibar etmez oldular,
Emr Sikkn, 880 de veft etmitir (1475). :Ona uyar
lar, kendisinden sonra Ayal Binymne uydular. Biny-
mn, 916, yahut 26 da veft etti (1510, 1526); Ayata, c-
miinin kble tarafnda medfundur. Ondan sonra Melmler,
Konya Aksaraynda domu, orada yerlemi olan Pr Al
Bahddini, yollarmn ulusu olarak kabul ettiler. Melm
lik, artk OsmanouUar lkesinde epeyce yajnlmt. Pr
Alnin, kendisine Mehd dediim, cennetin drt rma ben
dedir gibi szler sylediini padiaha duyurdular. Kaann
Sleyman, kendisiyle bizzat grmek istedi ve 940 ta
(1533) Irak seferine giderken Aksarayda kendisiyle g
rt; sylenenlerin uydurma olduunu anlad. stanbul a
gelmesini istedi. Fakat o, ben gelemem; fakat olumun ad
smildir; kurban olmaktan ekinmez, onu yollarm dedi.
Yavuz zamamndan itibaren Safavlerle Osmanoulla-
rnn aras iyice almt. Bana fazlaca adam toplayan.
Ehlibeyt sevgisinden bahseden her eyh, ah klc salh-
263
yor szyle thmetleniyordu. Ftvvet ehli, Safavleriu
propagandacs kesilmiti. Hurfler de faaliyetlerini Rume
liye kadar geniletmilerdi. aldran seferine gidilmeden
Anadoluda krk be bin kii, Alevilik yznden kltan
geirilmi, ordunun arkasndaki tehlikenin n ahnmt.
Sleyman devrinde de ayn siyaset jniryordu. Bayrarm-
lerin Safavler kolundan geldii, tarikat zincirlerinin, Sa-
favlere ulat biliniyordu. Hac Bajrram, bu jmzden kzl
tac beyaz keeye evirmiti. Sonradan da on iki dilim ye
rine alt dilim kabul edilmiti. Fakat gene de bu tarikat
ehli, hkmet nazarnda pheliydi. Konyada, Hac Bay-
ramn eyhi Hmid-i Veli, Bedreddinle grmt (S-
mavnakads olu eyh Bedreddin mankb, st. Eti ya
ynevi - 1967, s. 87; beyit. 1320 - 1325). Pr Al, 945 hic-
rde (1538) Aksarayda veft etti (*).
Olu Ismil-i Maky, stanbula geldi; Bursaya git
tiini, orada birok kiilerin kendisine uyduunu, Hdy-
nin Vkt ndan reniyoruz. Edirneye de giden, s
maile askerden, bilhassa sipahilerden mrit olanlarn sa
ys, binleri amt. 945 yl sonlarnda (1539) Atmeyda-
mnda (Sultanahmet Meydam), on iki mridiyle, ba en
seden kesilmek suretiyle ehit edilen Makynnin ehit
edildii yere bir mescit yaplm, denize atlan cesedi, R-
melihisannda knca da orada, kayalar mezarlna defne-
dihnitir. ehadet yerindeki mescit yklmtr, eseri bs
kalmamtr; fakat 1297 de (1879 - 1880) Al kz Hasene
adl bir kadn, mehedine bir ta diktirmitir ki bu ta,
hl durmadadr. Kayalar mezarlndaki medfeninin ya-
() Melmlik ve Melmler de ehdet tarihini, 935 yazm
tk; sonradan kitabesinin istampajm getirttik; 945 olduunu anla
dk. akaaik Zeylinin yazmasnda smil-i Makynin veftna
drld kaydedilen trih de 945 yln gstermektedir.
264
mna bir mescit yaplm, oraya bir de Kaadir tekkesi ku
rulmutur. Bu bina ve ta durmaktadr.
Artk Bayram Melmleri iin tam bir terr bala
mt. Esasen gene ayn yzjnida Hurfler, OsmanouUa*
r lkesinden srlmler (Nianc trihi, st. Mat. mire-
1279, s. 234 - 238), Immij^e bilginlerinden ehd-i Sn
Zeynddn, 965 te (1558), Mekkeden stanbul a getirtil
mi, ayn akbete uram, cesedi denize atlmt (Rey-
hne; II, s. 367 - 373).
Ismil-i Makyden sonra Sarbn Ahmed, Hasnra-
boludan ayrlmam, ondan sonra mukted tannan An
karalI Husmeddn de Ankarada aslm, Bayrm Mel
mliini idare eden Bosnah Hamza Bl, eer doruysa,
Bosnada bir hkmet kurmak teebbs yznden stan
bula getirtilerek, Deveolu yokuunda ba baltayla ke
silmek suretiyle ehit edilmitir. Hamzadan sonra Bay-
ram Melmleri Hamzav diye de amlmaya balamtr.
Hamza Blden sonra, dris-i Muhtef ve imam Alijv
r-Rm diye anlan Trhalah Hac Al Bey, tam bir gizli
lik iinde Hamzavileri, 1024 e (1615), yni vefatna kadar
idare etmitir. Kan hell drs-i Muhtefyi arayanlar,
kamna susam olanlar, Trhalah Hac Ali Beye sayg gs
termiler, hatt ona, drs-i Muhtefjd yakndklar bile
olmutu; fakat ona uyanlar, drs-i Muhtefyi tamyanlar,
azlarn yumuyorlar, ser verip sr vermiyorlard. Aty,
akaaik Zeylinde, bunu anlatrken u gzel beyti yazmak
tan kendisini alamyor:
Syl eyenl er kendi si n bi l mez, bi l enl er syl emez
Cyl ar hi m erdi l er deryaya J im oldular
(c. n ; s. 602 - 603)
Hamzavlerin son verdikleri ehit, 1073 te, Fenerbah
ede boularak cesedi denize atlan, bulunamad iin de
265
Lal-zde Seyyid Abdlbkinin deyimince kabr-i pr
nrlar dery-y rahmet olan St Beir Aadr.
Beir Aadan sonra Hamzavlerin idaresini Seyyid
Haim (1088 H. 1677), Pamak-zde Seyyid Al (1124
H. 1712), ehit Ali Paa (1128 H. 1716) gibi bir mder
ris, bir eyhlislm ve bir sadrzamn yklenmesi ve ve
rilen kurbanlarn okluu, bu yolun, iine gmlmesiyle
sonulanmtr. Fakat gene de Hamzavlik, tamamiyle
snmemi, 1292 de (1875) vefat edip Edirnekaps mezar
lnda ir Bknin kar tarafna, caddeye nazr sofaya
defnedilen Bosnah Seyyid Reda intisap eden Belhli Sey
yid Sleymann olu ve Eyyup Niancasndaki eyh Mu-
rad Nakbend dergh eyhi Seyyid Abdlkaadir-i Belh
(1923), ondan sonra da olu Sej^id Ahmed Muhtar (1352
H. 1933), Hamzavlerce mukted tannmtr.
Bayram Melmlii, yksek snftan, bilginlerden,
Puss rihi Bosnah Abdullah (1054 H. 1644), Lmek
Huseyn (1035 H. 1625), Bezci-zde Muhhyiddin (Muhyi,
1020 H. 1611), ir Tifl (1070 H. 1659 - 1660), eyhhs-
lm Ebl-Meymin Mustafa (1050 H. 1640), gerekten
de byk bir bilgin olan Mesnevi rihi ve birok eser
sahibi reisl-kttb Sar Abdullah (1071 H. 1660), Edir
ne Mevlevi eyhi Ne Ahmed (1085 H. 1674) , ir ve
hattat Mevlevi Cevr (1065 H. 1654), Lal-zde Seyyid
Abdlbki (1159 H. 1746) eyhlislm Pamak-zde
Seyyid Ali (1124 H. 1712), sadrazam ehit Ali Paa
(1128 H. 1716), eyh Galibin babas, kibr- mahakk-
kyn-i Melmiyyeden Mustafa Reid (1216 H. 1801) v.s.
gibilerine inanlarn benimsetmi olmakla beraber, asl
halk kucaklayan bir yoldu.
Bu yola girmenin, uzun uzadya bir treni yoktu.
Devrinde Melmlii temsil eden kiiden izinli olan ve
Kalbe bakc denen zat, snanm, uzunca bir mddet
266
hareketleri kontrol edilmi ve iki, yahut gvenilir bir ke
fil tarafndan getirilmi kiiye, ihvandan baz kiilerin bu
lunduu bir toplulukta, niin geldiim sorar, o da, kendi
sine nceden belletilen cevab verir, Hakka ulamak iin
geldim der, kalbe bakc, Hakka ulamak isteyen Hak'tan
baka her eyi gnlnden karr der, gzlerini yummasn
syler, bir zaman sonra gzlerini aan tlib, kalbe bakc
nn gzleriyle karlar, evvelce, baktaki feyiz, kendisine
uzun uzadya telkyn edilmi olduundan, kendince bir cez
beye tutulurdu. Ondan sonra, Mevlevler gibi elele tutu
mak ve ayn zamanda, birbirlerinin ellerini pmek artiyle
kalbe bakcdan itibaren bulunanlarla grr, Hamzavl-
e girmi olurdu. Bu yola girenlerin ounluu esnaf vo
san at erbabyd. Kalbe bakc da, ftvvet yolunun esnaf
ve eyhiydi. Bu bakmdan ftvvet yolundaki esas unsur
lar, mesel mahkemeye ba vurmamak, yapt ktl,
eyhe syleyip cezasn ekmek, halka dzen yapmamak,
kazancnn muayyen miktarm loncaya vermek gibi eyler,
bu yolda da mevcuttu. Hatt hkmet memurlar bile ay
lklarnn muayyen bir miktarn, loncaya verirlerdi.
Hamzavlerde Ehlibejrt sevgisi, birinci plandayd. Hep>
sinin, Immiyye mezhebinin usl ve frunu bildii iddia
edilemez; fakat elimizdeki vesikalar, istidd olanlara
mmiyye - Caferiyye inan ve amellerinin telkyn edil
diini belirtmektedir. Esasen Hamzavler aleyhindeki ten
kil hareketleri, onlarn , yahut aya mtemayil olu
lar, hkmet iinde bir hkmet gibi yaaylar, arala
rndaki ok sk dayanma, gizli bir topluluk olular ve
hkmet aleyhine zaman zaman ba kaldrmalar, yahut
ba kaldracaklar vehminden ileri geliyordu.
Devletin, ftvvet tekiltna el atmas sonucunda,
Petemalc esnaf, deta br esnaftan ayrlmt. drs-i
Muhtefnin Sultan Selim civarndaki evinin alt petemal-
267
c dkknlariyle bir mahalle halindeydi. Ayrca Ftihte,
Atpazan civarnda, Krkemedeki Petemalclarhan da
Hamzavlerin topland yerdi. Bu durum 1908 de bsb
tn zld; son zamanadek Krkemedeki han, Hamza-
villeri toplayan bir yerdi; oras da rr yangmnda kl
oldu ve Hamzavlik, gnlde bir nee, hafzada bir yd ol
du gitti.
Soru 93 : Son devre Melmleri haldanda da bira^
bilgi verir misiniz?
nc devre, son devre Melmlii dendii gibi 1228
hicride (1813) Msrn MahaUatl-Kbr kasabasnda do
an Muhammed Nrl-Arab tarafndan temsil edildii,
onun tarafndan kurulduu iin Melmiyye-i Nriyye*
de denen bu yol, tarikatiler tarafndan Nakbendiyyeniu
bir kolu olarak kabul edilmitir.
Muhammed Nr Seyyiddir, yni Hz. Peygamber so-
yundandr. On iki imamn drdncs mam Zeynl-b-
dn Alnin olu Zeydden geldii bir soy zinciriyle bildi
rilmektedir. Ancak Zeydin, bu soy zincirinde gsterilen
Hasan'l-Anzil-Ekber adh bir olu, mdett-Tlib de
kayth olmad gibi Zeydin ehdet tarihi 121 hicr, M.
Nrun lm 1305 olduuna gre aradaki 1184 ylda; soy
zincirinde, grld gibi, yahuzca oniki kiinin bulunma
sna imkn yoktur (Melmlik ve Melmler, s. 231); her
hlde bu soy zincirini tesbit edenler, baz yanllklar yap
mlardr. Msrda okuyan, hacca giden. Halveti tarikati-
ne giren, Rumelide birok yerleri gezen, nihayet skp
vlisi Hfz paa tarafndan skpe davet edilen Muham-
med Nr, orada Abdlhlk adl birisine intisap ederek
Nakbend tarikine de giriyor. Bir hac seferinde Dervi
Mehmed-i Melm adh birisine ve daha baz eyhlere inti
268
sap eden Muhammed Nr, kendisine, ryasnda Hz.
Peygamber tarafndan fena ve bakaa makamlar
nn telkyn edildiini, kendi hl tereemesine dair
yazd Menbaun - Nr risalesinde bildirir. Birka
kere stanbula da gelen Muhammed Nr, bir de
fasnda, drs-i Muhtefyi 2yaret etmi, yamndakilere d-
rse cem makaamn telkin ettik demitir. Seyyid Abdi-
kaadir-i Belhjd ziyaret etmi, bize kutbluk verildi; sizde
de byle bir dv varm; siz kutbsanz biz size uyahm;
biz kutbsak siz bize tbi olun demi, Abdlkaadir-i Belh,
biz yle eyler bilmeyiz; hepimiz tbiiz cevabm verip ken
disini skta mecbur etmitir.
Muhammed Nr, 1305 ylnda Usturumcada veft
etmi, ld odaya gmlmtr (1878).
Birok risaleleri bulunan bu zat, Melme, nee, zevk
ve hl olarak deil, telkyn yoluyle yrtmeyi iar edin
mi, bu suretle gerek Melmlikten ayrld iin Hamza-
vler, ona mensup olanlara Mtelmiyye, yni kendilerini
Melm gsterenler demilerdir.
Gerekten de hem risalelerinde, hem ahvlinde, dai
ma dv eseri grlen bu zatn neesiyle, 11 buday, biz
saman; il yahi, biz yaman diyen Seyyid Abdlkaadir-i
Belhnin neesi arasndaki fark, apak meydandadr.
nc devre Melmleri, stanbulda, Rumelide, bil
hassa Anadolunun bat blgesinde ve zmirde oktur,
ilerinden bir oklan, eskiyle yeniyi birletirmek amaciy-
le olsa gerek. Masonlua da girmilerdir (Melmlik ve
Melmer eserimizin III. blmne b. s. 229 - 339).
Soru 94 : Bektalik nasl bir tarikattir?
Bektlik te, Melmetten doan tarikatlerdendir ve
269
Bektler, kendilerini Hac Bekt- Velye mensup sa
yarlar.
Hac Bektan, daha eski ve doru deyimle Bekte-
Bekde in hayt hakknda en eski bilgiyi, 761 Recebinin
sonlarnda veft eden (1360), Eflk Ahmed Dede
nin Mevlnya ve Mevlevi byklerine ait, 718 de
(1318) yazd ve Anadolu dn tarihim, hatt andaki
beyliJileri, Anadolunun sosyal durumunu gsteren Ma-
nkbul-rifn inde buluyoruz. Eflk, Hac Bektan
Mevln ile ada olduunu, Seluklular aleyhine byk
ve yaygn bir isyamn bana geen, kendisine uyanlarca
Peygamber tannan, sonunda, 638 de (1240) Amasyada
aslan Baba iysn halifesi Baba shaka mensup ve onun
en ileri gelen halifesi bulunduunu bildiriyor (Tahsin Ya
zc basm, I, s. 381 - 383; 497 - 498). Baballar isyan de
nen bu halk isyammn sonunda Baba Ishak da ayn ylda
ldrlm, isyan, Seluklularn devirme ordusuyle bas
trlm, kadnlan da savaa katlan Baballardan, kaynak
lara gre drt bin kii kltan geirilmiti.
isyan bastrlmakla beraber babahlar, yok olmam
lard. Bunlar, VI. yzyl (XII) sflerinden eyh EbI-
Vefy pr tanrlar, tarikatlerine Vefiyye derlerdi; Ba
ba Ilyas ikinci pirleriydi. Osmanl devletinin kurulu a
larnda Anadoluda Giyikli Baba, Abdal Murad, Abdal M-
s gibi Vefiyyeden ve Baba lyas mritlerinden birok
babalara, rastlanmaktadr.
k Paa-zde, Hac Bektan Horasandan Sivas a,
oradan Amasyaya, oradan Krehire geldiini, Krehir-
den Kayseriye gittiini, kardei Mentein Sivasta ehit
olduunu. Hac Bektan Kayseriden Karayke (Hac
Bekta kasabas) gelip orada Hatun Anay evlt edindii
ni, meczup bir zat olup eyhhkle, mritlikle ii olmadm
sylemekte, Osmanoullanmn hi biriyle grmediini
bilhassa kaydetmektedir.
270
Baba lyasn olu olup Seluklularn son zamanlarn
da alt ay kadar padiahlk ederek Baballar kranlardan
c aldktan sonra saltanat dervilerinden Nrddin Sf-
nin olu Karamana brakan Muhlis Paann olu k
Paann torunlarndan olan k Paa-zde, Hac Bektai
Baba lyasla mnsebeti dolaysiyle meczup gstermekte,
bu suretle de atalarnn, Bektilerle ilikisini reddetmek
istemektedir samyoruz; yoksa Hac Bektan meczup ol
mad, kl art Baballar evresine toplayp Bekta
liin esasm meydana getirdii muhakkaktr. Kalenderler
pri, Abdller serveri tamnan Hac Bekta meczup gs
termekle, kendisinin de knad Bektileri Hac Bekta-
tan ayrmak amacn da gtmtr. Hac Bektam kar
dei Mentein Sivasta ehit olmas, her halde Babahlar
isyannda olsa gerek. 672 de (1273) veft eden Mevln
ile ada olan, 638 de (1240) idam edilen Baba Ihakn
halifesi bulunan Hac Bektan, OsmanouUariyle grle
meyecei meydandadr. k Paa-zde, Htn Anamn
muhiblerinden (akaaka gre Baba lyas kolundan) Ab
dal Msmn, bir mddet Hac Bekta tekkesinde kald-
m, bir savata, bandan tacmn dtn, bir yenieri
nin brkn alp giydiini anlatarak yenierilerin. Hac
Bekta kendilerine Pr tammalarmn sebebini izha al
yor. smil Hakk Uzunarh da Kavnn-i Yenieri-
yn adl esere dayanarak, Osmanoullarnda ordu teki
lt srasnda, ve askere brk kabulnde vezir Hac Bek
ta paa, Hac Bekta olu Temrta Dedeyle Mevln
soyundan Emirhn dualar ahndm. Yenierilerin, Bek-
tlerin db ve erknn kabul ettiklerini, bu yzden ye
nierilere, Tife-i Bektiyan, Grh- Bektiyye, Zm-
re-i Bektiyn, dendiini, ocaklarnn. Hac Bektaa
nisbet edildiim bildiriyor (Osmanl Devleti Tekiltnda
Kapukulu Ocaklar, I. Acemi Oca ve Yenieriler. Trk
Tarih Kurumu Yayn. Seri. VIII, No. 121. Ankara - 1943;
s. 149 - 150). Ayn eserde, Yldrmn, Karaman seferin
271
de Hac Bekta trbesini ziyaret etmesi dolaysiyle de ge
ne yenierilikle Hac Bekta ve Bektiler arasnda bir
iliki kurulmaya allyor (s. 266, not.). Bu hususta da
ha baz rivayetler de var (Abdlbki Glpmarh tarafn
dan yaynlanan Vilyet-Nme; Mankb- Hnkr Haez
Bekt- Vel, st. nklp K. 1958; Alama, s. 127-130).
Fakat 883 Recebinin sekizinci gn len (1478) Otman
Bahann dervilerinden Kk Abdal tarafndan yazlan
Otman Baba Vilyet-Nmesinden (ViIyet-Nme-i -
h), Ftih devrinde bile yenierilerin, balarndaki brk,
skf, Hac Bekta kisveti olarak kabul ettiklerini an-
hyoruz (Vilyet-Nme, Alama, s. 129). Esasen, ucu ar
kaya doru yatk brk, Ftvvet ehlinin brkdr (slm
Trk illerinde Ftvvet tekilt ve kaynaklar; s. 80-83),
Bu bakmdan Ftvvete dayanlarak kurulan Yenierilik,
Ftvvetin seyf kolu saylm, Ftvvet ehlinin brk,
tabi tdil edilerek, askere brk kabul edilmi ve gelenee
uyularak Hac Bekta, pir tannm. Hac Bektan, ya
hut Bektalerden herhangi birinin ocaa dus hikyesi
bu yzden ve sonradan meydana kmtr.
Hac Bekta da birok erenler gibi Hz. Peygamber'in
soyundan gsterilmektedir; fakat 183 hicride (799) vefat
eden mm Kzmla Hac Bektan arasnda, bir soy zin
cirinde yalnz (Vilyet-Nme), sonradan dzlen ba
ka bir soy zincirinde on bir kiinin bulunmas (Mirt-
Makaasd; s. 181), bu nisbetin deerini gsterir.
Eflkye gre Hac Bekta, Horasanldr (I, 381):
k Paa-zde de onun Horasandan geldiini sylyor
(st. basm, s. 204 - 206). Vilyet-Nmeye gre Niabur-
ludur. Horasan kayd, Horasnlerden, Melmet erenlerin
den olduunu belirtir.
Hac Bektam arapa Makaalt adl bir kitab bu
lunduunu biliyoruz; ancak bu kitabn Arapas, henz
272
ele gememitir; belki de yitip gitmitir. XIV. jiizyl air
lerinden olup Hac Bektaa, sonra da onun halifesi Hacm
Sultana kavuan: Munla Sadddinin (Said Emre), bu
kitab nesir olarak tercemesi ve Ferah-Nme sahibi Ha-
tibolu tarafndan 812 Muharreminin sonlarnda yaplan
(1409) manzum bir tercemesi vardr ve her iki eviri, bir
birinin ayndr. Mensur evirinin, mld XV. yzyl ba
larnda istinsah edilmi bir nshasiyle, en aa XIV. yz-
jalda istinsah edilmi ve XV. yzyl sonlarnda, Msrda
Red kasabasnda vakfedilmi dier bir nshas mevcut
tur. Makaalt, drt kapdan (eriat, tarikat, hakykat,
marifet), her kapmn on makaamndan, lmden, kalb
ahvlinden, tasavvuftan, zhid, arif ve muhiblerden bah
setmedi;, insan vmede, dnyada bulunan her eyin, in
sanda bulunduunu bildirmededir. Oniki mmn dostla
rna dost, dmanlarna dman olmaktan, yni tevell
ve teberadan bahseden, zahidin ibadetle, arifin vilyet
beklemekle, tefekkrle, muhibbinse, Hakla sohbetle me
gul olacan, sras gelince taatlerin yklacan bildiren,
insan fazlasiyle takdis eden bu kitap, zahir ehline de hitb
etmesi bakmndan. Hac Bektan inancm tam gster
memekle beraber gene de Btn inamlar gizleyemeyecek
bir kitaptr.
lk olarak M. Fuad Kprl, Hac Bektan tasavvuf
szlerinden meydana gelmi Farsa bir kitaptan bahset
mi ve bu kitabn Hac Bektaa aidiyetini kesin olarak
bildirmiti (Anadoluda slmiyet; Drlfnun, Edebiyat
Fakltesi Mec. 1338 - 1339, Sene: 2. No. 4 - 6. Bektaliin
Mene leri adh makalesine de b. Trkyurdu; c. 2; 1341,
No. 8). Fevid adm tayan bu kitabn st. niv. K. de
bir yazmas var; sonradan baka bir nshasm bulduk ve
st. ni. K. nshasmn noksan olduunu anladk. Ma-
kaalt- Gaybiyye ve Kelimt- Ayniyye adn tayan bir
baka kitap da elimize geti; bunda da Hac Bektaa
273
atfedilen szler var. ncelememizin sonunda, Farsa, Hac
Bekta buyurdu ki diye balayan szlerin, bakaJanna
ait szler olduunu, bu szlerin, birok kitaplardan, keli
meleri, cmleleri bile deitirilmeden alnp balarna, Ha
c Bekta buyurdu ki sz eklenerek mild XVI. jmzyl-
da byle bir kitabn uydurulduunu anladk; br kitap
ta bunun gibi uydurma bir kitap. Ayrca kk iki sayfa
tutacak kadar bir de athiye elimize geti. Barak Baba-
mn athiyiesine benzeyen ve Hac Bektaa ait olduu sy
lenen bu szler, 1091 de (1680) Enver adl Hurf ve
Nakbend bir ir tarafndan, yer yer nazmlarla da ss
lenerek nesirle Trke erhedilmi ve 135 yapraklk bir
kitap meydana getirilmitir.
Hac Bekta, 691 ve 695 tarihli iki vakfiyyede mer
hum diye anlmakta, 697 tarihli baka bir vakfiyede de
trbesinin bulunduu kasaba Hac Bekta nahiyesi diye
gemektedir. Ankara ktphanesine gelen kitaplar ar&,-
smda I. A. 132 No.da kaytl bir risalenin ba tarafnda
Hazne-i celleden eref-vrd eden tmr- kebrde Hac
Bektan 606 de (1209 - 1210) doup 63 yl yaadnn
ve 669 da (1270 - 1271) ldnn kayth bulunduu ya-
zhdr. Byk bir emekle 1291 de (1874) btn tarikatle-
rin silsilelerini toplayp bir Silsile-Nme meydana ge
tiren ve bu eseri Hdy tekkesine vakfeden Dervi Mu-
hammed kr de Bekt silsilesinde, Hac Bektn ad
nn yanna 669 tarihini yazmtr (Hdy Kitaplar; 122;
Sleymniye K.) . Tarih kaynaklara uyan bu trihe gre
Hac Bekta, Baba shakm idmnda otuz, otuz bir yas
larndadr ve Mevlnnn veftndan yl nce lm
tr.
Hac Bekta- pr, 922 de (1516) len ve Bahm Sul
tan diye anlan Hzr Bahy ikinci pr ve Bekti erkn
nn vz tanyan Bektailik, Hac Bekta zamanndan iti
274
baren Ftvvet ehliyle kaynam, Abdallar, Kalender-
1er, Haydarler, hatt Edhemler gibi topluluklar temsile
balam, btn bunlardaki inan, gelenek ve trenleri bir
letirerek IX. yzyln sonlariyle X. yzylda (XV - XVI)
son eklini almtr.
Bektalik, Balm Sultandan itibaren evli babalarla
mcerred, yni evlenmeyen babalar tarafndan temsil ed-
meye balamtr. Mcerred dervi ve babalar, kendilerim
tarikate adam kiilerdir. Bunlarn sa kulaklar delinir
ve kulaklarna demir, yahut bakrdan yaplm mengs
denen bir halka takarlar.
Bektalikte k, muhib, dervi, baba, halife dere
celeri vardr. k, tarikate girmek isteyen kiidir; tecr
belerden geer, gereklii anlalr, iki yol kefili, kn
gerekliine ehadet eder. Bunun zerine tarikate ahnr.
Tarikate girmi olan kiiye muhib denir. Muhiblerden der
vi olmak isteyen, dervilie ikrar verir; kendisine Bekta
tac tekbir edilerek giydirilir; tekkede bir hizmete memur
olur. Ehliyeti olan dervie, halife tarafndan icazet veri
lirse tacnn stne sark sarabilir; babalk makamn ih
raz eder; muhib ve dervi yetitirebilir; fakat bir dervie
babahk veremez. Babalk vermek salhiyeti, halifeye ait
tir ve halife, Bektailerin en bydr. Halifeler, tadar
nn stne siyah sark sararlar; babalar, peygamber so-
yundansa yeil, deilse beyaz sark sararlar; derviler sa
rk saramazlar. Muhiblere, arakyye tekbir edilir.
Bekti olacak kii, bir kurban kestirir; o geceki
masraf grr; akam, gne battktan sonra meydan
denen bycek bir odaya alnr; k postu denen ve kap
yannda bulunan posta oturtulur. Herkes, kdem srasiyle,
yaa gre deil de, tarikate giri tarihine gre, meyda
na girer. Baba, on iki imama salvat ihtiva eden ve Sa-
lvat-nme denen Arapa.virdi okur; sonra k huzu
275
runa arr; bu yolun gln syler; demirden leble
bi, demirden yay, ateten gmlek olduunu bildirir; talip
her eye raz olduunu syleyince, kimi rehber istediini
sorar. k, rehberlik hizmetini gren kiinin adm sy
ler; baba, git, rehberine niyaz et der. Ak gidip rehberlik
edecek kiinin dizini per; o da ka, gidip yerine otur
masn syler. Sonra babann emriyle erac, basamak
tan ibaret bir kiirsnn stnde duran mumlar, terce-
man denen manzum ve mensur szleri okuyup uyandnr,
yni yakar. Sonra rehber, k alp dar karr; Cafer
mezhebi zere kendisi abdest alr, ona da aldrr; o gu
tlanm (kesilmi) olan kurbann ynnden rlm bir
ipi boynuna takp sa eliyle km sa elini tutup meyda
na sokar. Dr denen odamn ortasnda babadan ve mey-
dandaklerden izin aldktan sonra drt kapya, yni, eri
at erenlerine, tarikat pirlerine, hakykat ahlarna, ma-
rifet kmillerine selm vererek babaya gtrr. Baba,
ka, ktlkte bulunmamas, srrn saklamas, eline, di
line, beline sahip olmas iin tte bulunur; mezhebinin
Cafer, mridinin Muhammed, rehberinin Al, pirinin Ha
c Bekt- Vel olduunu telkyn eder, bana arakyye-
sini tekbir eder; tyg-bend denen ipe, eline, diline sahip
olmasna remzolarak iki dm atar, beline sahip olma
sna remzolan dm, haramdan balanmasna, helline
almasna remzolmak zere, balanrken zlecek e
kilde dmleyip beline balar; var, rehberinin rzasnda
ol der.
Rehber, tarik ate girmi olan ve artk muhibLik dere
cesine ykselmi olan k, odann ortasna gtrp krr
tercemnn okur. Pr makaam saylan posta, dra, oca
a, babaya, eralarn bulunduu yere, sada, solda otu
ranlara, azlksa birer birer, deilse cmleden cmleye;/
deyip bir kere niyaz ettirir; kendisine ayrlm posta otm>
tur; ona niyaz eder, o da rehberine niyaz eder.
276
Hazrlanm olan erbet, birer birer herkese sunulur;
herkes bir yudum ier; sonra kap yamndaki fara ve s
prgeyi alan rehber, yahut dier biri, babadan itibaren
ve sadan soldan sprgeyle fara yerde srmek sure
tiyle sembolik bir temizlik yapar ve tarikate giri aym ce
mi bitmi olur.
Sofra serilir, dem, yni rak iilmeye, sohbet edilme
ye balar ve muhabbet denen bu sazh szl iki lemi gec
vakte kadar srer.
Bektilik, Cafer mezhebini kabul ettiim syle
mekle beraber alnan abdest o geceki abdestten ibarettir;
namazsa, klnmayan bir ibadettir; oru, yalnz Muharre
min ilk on gn su imemek, sulu eylerle susuzluu gi
dermek ve canl eylerle canllardan meydana gelen eyleri
yememektir. Grlyor ki Bektlik, tamamiyle Btn
bir tarikattr; Cafer mezhebiyle ilgisi, kuru bir iddia
dan ileri geemez. Yalnz, Bektler iinde eriata uyan
ve Cafer mezhebine tamamiyle uyup ibadette bulunan,
haramdan kanan baz kiilerin bulunduunu da kaydet
memiz gerektir.
Soru 95 : Alevlik hakkmd?; da biraz bUgi verir mi
siniz?
Alevlie hi bir zaman tarikat diyemeyiz; nk her
hangi bir adam, istedii tarikate girebilir. Fakat anas ve
bilhassa babas Alev olmayan birisi, Alevlie giremez.
Alev, yabancdan kz alamaz; alrsa dkn olur;
yni Alevlikten ayrlm saylr; kimse ona selm
vermez, toplantlara katlamaz. Tarikatlerde, Bek-
tiler de dahil, ileri giden, ehliyeti grlen biri
sine eyhlik verilebilir; eyh olan, halifelik ma-
kaamna ykselebilir. Alevlikte dedelik, yni eyh
277
lik, inhisar altndadr; dedeler, soy gderler. Her dede, Hz.
Peygamber soyundan geldii kabul edilen Ses^d Baba,
Sar Saltk, Dede Garkn, Pr Sultan, Auien (Karadonlu
Can Baba), Gz kzl. eyh Smit... gibi birinin soyun
dan geldiini syler; bu, byle kabul edilir. Bu nisbet, bz
kere, bir ecereyle ispatlanr; ok defa da babadan oula
byle kabul edilmitir; srer gider; zten nisbet iddia edi
lenin hviyeti de ak seik bilinmez. Buna ocak denir;
ocaa mensup olan dede, ocak-zde sayhr. Tarikatte, iste
yen, istedii eyhe intisap eder; Alevlikte, Alevinin baba
s, atalar, hangi ocan tlibiyse (hangi ocaa balysa)
oul da o ocan talibidir; baka bir ocaa intisap edemez.
Trih kaynaklar, dedelerin, tmden Erdebil ocana
balandklarm, Safavler devrinde, dedelerden stn sa
ylan, her halde dedelere, tlibleri irda izin veren kii
lerin randan geldiklerini, Alevlerin, her hususta rana
bal olduklarm gsteriyor (Alev - Bekta Nefesleri; s.
83 - 88). Fakat Safavlerin, Anadolu zerindeki siyas mak-
satlarmn sona ermesi zerine Alevler, dedelerin ellerinde
kalmlard; yni siyas maksada hizmet roUeri, dedelerin
ahs menfaatlerine hizmete dnmt.
sn - aer - Cafer olduklarn iddia ettikleri halde,
bu toplum, bugn Cafer mezhebinin hi bir zelini bil
memektedirler; dedelerin telkynleri, onlar tamamiyle B
tn inanlara itmitir. Ahlk drstl, dzenden kan
mak, yalan sylememek, gerekten de ellerine, dillerine,
bellerine shib olmak bakmndan ok salam bir karak
tere sahip olan Alevler, bilgisiz dedelerin telkynleriyle
Al ve Ehlibeyt sevgisinde ar bir inanca sapmlar, bu
evginin yeterliine inanmlardr.
OsmanlI devrinde, Anadolunun nasl ihmal edildiini,
ondan sonra eitli sebeplerle bu ihmalin srp gittiini
dnr, dedelerin, Cafer inancndan yalnz hums bi
lip Alevye be parmamn biri benim dediini duyar
278
sak, bu topran z evltlar olan Alevlerin, dedelerin tel-
kynleriyle srp giden bilgisizliklerinin, dedeler tarafn
dan nasl istismar edildiini anlamakta glk ekmeyiz.
Alevnin, ne deden var, ne Karakazan hakkn; bir ye de
bin kret demesi. Alevinin i acsn yanstr sanrz. De
de her k grg, sorgu der, gelir; Alevinin bir yllk su
unu balar, yer, ier, baharn, heybelerle, hurlarla gi
der; Alev, idem bitti, dede yitti der. Hakkullha
(devirmeye) kan dedeler, harman zaman gelir, ced
dim, cellim hakkyin diye tehditle varn younu abr
Alevinin. Tekkeler akken Hacbektatan gelen dervi,
derghta kaynayan Karakazamn hakkm ister Alevden.
elebiden gelen, gljizl efendimin hakkn diler ve Alev
smrlr durur; Alevnin uyanmamas gerektir; hur-
feyle, kermetle, her eyle ninni sylenmesi gerektir.
Bugn Alevlerden uyananlar, okuyup dnmek, g
rp anlamak, dinlejdp kar koymak, olaylarn nedenlerini
sezmek seviyesine ykselenler, bu ie son vermenin gerek
tiini anlamakta, Caferlii inceleyenleriyse hurfelerden
syrlmaktadrlar (Alevlerin inanlar, ibdetleri, yayl
dklar blgeler, ayrldklar blkler v.s. iin slm An
siklopedisi ndeki Kzl-ba mad.e b. Cz. 64; st. 1954;
s. 789 - 795).
Soru 96 : Mevlevlik nasl b7 tairikattr?
Mevlevlik, efendimiz anlamna gelen Mevln diye
anlan Belhli Cellddn Muhammede nisbet edilen bir
tarkattir. Cellddin Muhammed, Ahmed Hatb olu Hu-
sejn Hatbnin olu Belhli Bahddn Muhammed Ve-
led'in oludur. Bahddin Veled, SuJtnl-Ulem - Bil
ginler pdih diye anlacak kadar bir hrete shiptir.
Sonradan, I. halife pb-Bekr'in soyundan olduu, birbi
279
rini tutmayan ve trihe uymayan iki soy zinciriyle ispat
lanmaya allm, buna dir menkabeler bile uydurul~
musa da (Tahsin Yazc tashihiyle Mankbul-rifin;
I, s. 365 - 368) kendisinin, Mevlnnn, olu Sultan Ve-
ledin eserlerinde ve bilhassa Mevln iin yaplan, stn
de Mesnevden, Dvn- Kebrden seme beyitler, n
tarafnda da Mevln nn kadrini, yceliini belirten, ve
fat yln, ayn ve gnn bildiren ve Seluk ojrmacl-
nn bir aheseri bulunan sandkada byle bir kaydn bu
lunmas, bunun sonradan uydurulma bir rivayetten, belki
de Sultnl-Ulemnn, emsl-Eimme diye anlan ve
ana tarafndan imm Muhammedt-Takynin soyundan
gelen Eb-Bekr Muhammed-i Serahsnin torununun kz
Firdevs Htunun kzyle evli olmasndan doan bir zan-
mn ifdesinden baka bir ey deildir. Fakat sonradan
bu rivyet, ilk yazlan mankb kitaplarna girmekle kal
mam, Sultan Veledin lbtid-Nmesine bile iki beyit
eklenerek kuvvetlendirilmek istenmitir. nsan, gereklik
zerine kurulduu sylenen tarkatlere mensup kiilerin
bu yalanclklarna, gerekten de ap kalyor (Mevln
Celleddin, III. basm; s. 35 - 40 ve bilhassa 85. sahife-
deki 1. not).
Mevln Cellddinin 604 Rabulevvelinin altnc g
n (30 Eyll 1207) doduu hakkndaki rivyet de yan-
htr; nk Mevln, dvmndaki bir gazelinde, emsd-
dn-i Tebrz ile altm iki yanda bulutuunu, dier bir
gazelinde de altmndan sonra emse ulatm, bir ba
ka gazelinde, Prin, yni emsin, kendisini yeniden gen
letirdiini sylyor. Bir gazelinde de Harezm ordusiyie
Gor ordusunun savandan bahsediyor. Fhi m-fih te,
Semerkandn Hrzemah tarafndan zaptedildii srada
orada bulunduunu, bir olay naklederek bildiriyor.
emsddin, Konyaya 642 Cumadelhrasmn 26. Cu
280
martesi sabah gelmitir (26.XI.1244). Mevln, bu t
rihte altm iki yandadr. Semerkand, bnl-Esr e gre
604 te (1207), Cihan-guya gre 609 da (1212) Hrzem-
ah tarafndan zaptedilmitir. Hrzemlilerle orlularn sa
va 600 dedir (1203) ve Sultnl-Ulem, Marifinde,
o vakit Belhin Vah ehrinde bulunduunu bildirir. Mev
ln, 604 te, duyduu, bildii bir olay anlattna, altm
iki yanda emsle bulutuunu aka sylediine gre
580 hicride (1184) domutur. Gene bir gazelinde, candan
ayrlal otuz yl olduunu syler ve bu ayrln krka k
mamasn diler. emsin ehdeti, 5 ban 645 trihinde-
dir (1247); Mevlnnm ebediyete g 672 de (1273)
olduuna gre bu gazel, vefatna yakn bir zamanda sy
lenmitir ve Mevln, emsin ehdetinden sonra geen
yirmi yedi ksur yl, toparlak hesap olarak otuz yl diye
sylemitir. Bizce bunlar, birer karne ve istidlal deil, Mev-
lnnn 604 te domadna, o trihte otuz yana yak
lam bulunduuna kesin delillerdir. Mevln, emsi de
dim ihtiyar olarak anmakta, pr szyle hem yan,
hem mnev olgunluunu kasdetmektedir. Gerekten de,
Makaaltndan anlaldna gre ems, 587 de (1191)
Halepte ldrlen ihbddn-i Shreverd-i Maktl s
gren, 635 te (1237) vefat eden Evhadddnle Badad-
da konuan, 638 de (1241) veft eden bni Arab ile tam-
an, onunla tartan bir ztn da Mevln yalarnda bu
lunmas gerektir (Mevln Cellddin; III. basm; s. 66
ve devm; Ekler; s. 301-303; Mevln ems-i Tebrz ile
altm iki yanda bulutu adh makalemiz; st. niv.
arkiyat Mec. No. III; st. 1959; Fhi m-fh terceme-
miz; st. Remzi K. 1959; s. 148, satr 30 - 39 ve 687.
j^ldnmnde Mevln adl brrdeki Mevlnnn do
umu hakkmdaki yazmz; Konya, Yenikitapevi - 1960;
s. 9 - 14).
Masmalih da, Rzkul Hn Hidyetin (1288 H.
281
1871), UsFl-Fusl f Husil-Vuslne dayanarak
Mevlnnm emsle altm iki yanda bulutuunu yaz
makta, fakat kaynaklarn, 604 te doduunu kaydettik
lerine gre bu trihin tutmadn sylemektedir (Tark,
II; s. 315. Rzakul Han Hidyet iin Reyhneye, IV, s. 310
-312; Usrl-Fusl iin Akaa Bozorg-i Tehrn Muhan-
med Muhsinin Ez-Zera il Tasnfi-a sma b. II,
1355 H. s. 200). Her hlde Hidyet, yukarda bahsettii
miz gazeli grm olsa gerek.
Sultan Muhammed Tekile ve slm inancn felsefi
grlere uydurmaya kalkanlarla aras alan, ayn za
manda Mool akmnn da gelmekte olduunu gren Bah-
ddin Veled, Badad yoluyle Anadoluya gm, hacca
gitmi, bir mddet Karamanda kalm, sonunda, anda
bir ilim merkezi olan Konyaya yerlemi, 628 de (1231)
orada vefat etmitir.
Bilgisini babasndan, babasnn halifesi Tirmizli Sey-
yid Burhnddin-i Muhakkktan elde eden, Halepte de
tahsilde bulunan Cellddin Muhammed, anda, btn
bilginlerce tamnm, saylm, irfan yolunda babasm ve
Seyyid Burhnddini izlemi, kendi ahmasiyle de a
nn bilgisini, dncesini am, gerekten de insn gr
ve duyulariyle ebedlie uEim bir zattr. emsddnin,
onun duyu lemindeki tesiri, bizce, deta arnm, ya
konmu, fitili dzeltilmi, bir kandili yakmaktr; fakat
ya tkenmeyecek, , gnein n bile glgede b
rakacak, insanhk durduka insanla aydnhk saacak olan
o k parlaynca da ems ona bir pervane kesilmitir.
ems, kendisinin de syledii gibi, mrit aramak zere
yola km, Konyada Mevlnja bulunca ona intisap et
mi, onun halifesi olmutur. Bu bakmdan Mevlevi gele
nei hakhdr ve emsi, Mevlnnn mridi sayanlarn
sanlan, tmden yanltr. Ancak u kadar var ki ems'-
282
ten nce zhde meyyal olan Mevln, emsten sonra rint
lie ynelmitir ve ems, bir Kalenderi dervii, bir Ftv-
vet eridir.
Mevln, emsten sonra, Burhnddne mensup Ku
yumcu Salhaddni (657 H. 1258), ondan sonra da Kon
ya Ah-Babas Husmddn Hasan kendisine halife yap
m, evresinde toplananlarm terbiyelerine onlan memur
etmiti.
672 Cumdelhrasmm beinci gn (1273) vefat
eden Mevln Celdddin, babasmm n tarafna defnedil
mi, olu Sultan Veled, bata olmak zere kendisine uyan
lar, elebi Husmddne uymulardr. Husmddn, 683
te (1284) vefat etmi, ondan sonra Hac Bektemr olu
eyh Kermddin mukted tamnm, onun vefatndan son
ra (691 H. 1292) Mevlnya uyanlar, Sultan Velede tbi
olmulardr.
Sultan Veled, babasnn vefatndan sonra trbenin
yaplmasna sebep olmu, Mevlnya uyanlarn dalma
malarn salam, Mevlnmn oturduu medreseye va
kflar balatm, orasn bir tekke haline getirmi, birok
yerlere halifeler gndermi tekilt bir zattr. Sultan Ve
led, 712 Recebinin onuncu gn (1312) vefat edip baba
snn yamna defnedildikten sonra Mevlevlikte elebilik,
yni Mevln soyundan birinin Pr makamna gemesi ve
Mevlnya uyanlarn, onu ba tanmalar bir gelenek ha
line gelmitir.
Mevln, kendisine intisap edenlere zikir vermedii
gibi bu kabul, bir trenle de kaytlanmamt. ntisap eden
lerin byk, sakal, ka ve salarndan, makasla birka kl
kesilir, hilfet verilenlere de ferec ve bugn hrka
denen geni kollu, yakasz, n ak giysi giydirilir, halin
aydnlatmasna bir sembol olarak era verilirdi. Kl kes
283
mek, Kalenderliin hr-darb trandan gemiti; ferec
giydirmek de, tarkatlerden Ftvvet yoluna gemi bir
gelenekti.
Mevln zamannda, onun ve ona intisap edenlerin
zel bir giyim-kuam da yoktu. Kendisi uzun ve dvme
keeden yaplma Belh klah stne, o zaman bilginlerin
sard rf sark sarar ve gene o zamamn bilginlerinin
giydii ferec giyerdi. Yalnz emsin ehadetinden sonra
beyaz sar, yas almeti olarak duhn, yni siyah dene
cek kadar koyu mor renge tebdil etmiti. Esmmn, insa
n hayallere dreceini syleyen, tarikat eyhlerini, dk
kn ap al verie koyulmu kiiler diye anlatan Mevl-
nmn, sonradan Mevlevilerce kabul edilen ve sem edilir
ken giyilen tennre, destegl v.s. ile de bir iliii yoktur;
hatt gene sonradan Mevlevilerce kabul edilen ism-i Cell
(Allah) zikrini, herhangi bir mecliste yaptrdna, birisi
ne zikir ve vird verdiine dair de ana kaynaklarda bir
iaret bile yoktur. Ancak, tennre denen ve sem ederken
etekleri alan, st taraf, bele kadar dar, n ak, kolsuz,
belden aa ksm geni giysiyle, onun stne giyilen ya
kasz, n ak, dar ve bele kadar gelen, gmlek (deste
gl), tennrenin stne kuamlan, destegln bir yanm
da tutan kuak da (elifi nemed), Kalenderlerden ve F
tvvet ehlinden gemedir.
Hsl Mevln, hem giyim-kuam zellii ve mera
sim kabul etmemekle, hem de slke esas olarak eriata
uymay, ak ve cezbeyi kabul etmekle msemm yolun
dan bir Melmet ve irfan eriydi; ak ve cezbe iin de o,
sem kabul etmiti.
Soru 97 : Sem ve Mevlevi mukabelesi hakkudaki
fikiniz tedir?
Lgatte, iitmek, duymak, iyi hret, anlmak anlam
284
larna gelen sem ve sim sz, terim olarak gzel sesie,
baz kere de mzik letiyle sylenip alnan bir nede y
znden coup ritmik, yahut rastgele harekette bulunmak,
dnmek, oynamak karl kullanlr.
Sylenen szler, iir olduundan nce, Islmda gre
nasl bir yer verildiini renmemiz gerektir.
Kurn- Mecd, Hz. Peygambere, mriklerin ir de
diklerini, iirin ona yakmayacan, ona indirilenin, bir
t, her eyi aklayan Kurn olduunu, okunacak olan
ve okunmas gereken szler bulunduunu bildirir (XXI, 15,
XXXVI, 69 - 70, XXXVII, 36 - 37, LXIX, 4). irlere, akl
sz kiilerin uyduklarn, irlerin, her vdde aklszca
yelip yorttuklarn, yapmadklar eyleri sylediklerini an
latr; fakat inanan ve iyi ilerde bulunup Allah ok anan
lar, zulme uradktan sonra yardma kavuanlar, bu h
kmden ayrr (XXVI, 224-227). Tefsirler, bu son yetler
de, irler iinden seilenlerin, Ravha olu Abdullah, M
lik olu Kb, Sbit olu Hassn gibi Hz.Muhammedi ven,
mriklerin hecivlerini reddeden man sahibi irler oldu
unu bildirmilerdir (Kurn- Kerm ve Meli; Alama;
s. LXXXIX). Grlyor ki Kuranda yerilen iir ve ir
ler, insanlar azdran, ktle, nefse uymaya gtren,
yoldan karan iir ye irlerdir. Netekim Hz. Peygamber
de, baz iirlerin hikmet olduunu buyurmu (Cmi, I, s.
82), hikmeti, mminin yitik mal saym, nerde bulunur
sa ahnmas gerektiini bildirmi (Knzl-Hakaaik; II, s.
51), Ben en gzel konuannzm; Kureytenim; dilim de
Sad b. Bekrin dilidir diye hitbete byk bir nem
vermitir (Cmi , I, s. 90) . XXXV. srenin ilk yetinde,
yaratta, dilediini oaltt bildirilen eyin huy ve ses
gzellii olduunu syleyenler, yeti byle tefsr edenler
olmutur (Tarbras; Mecmaul-Beyan; VIII, s. 400), Her
peygamberin gzel sesli olduunu, Kurnn gzel sesle be
285
zenmesi lzmunu, gzel sesin Kurn bezeyeceini bil
diren hadisler de vardr (Cmi ; II, s. 120; Mslim; I, s.
4).
Gene Kurnda, Dvud Peygamberin sesi vlmekte,
dalarla kularn bile, onun sesine uyduklar bildirilmek
tedir (XXI, 79, XXXIV, 10). Kt ve irkin ses, Kuran
da yerilmektedir (XXXI, 19). Medineye gtkleri zaman,
Hz. Peygamberi Medneli kadnlar tefler alarak, iirler
okuya okuya karlamlardr (Sretl-Halebiyye; Msr-
Muhammed Efendi Mat. II, s. 60. Bu hususta dier riva
yetler iin Mevlevi db ve Erkm adl kitabmza b. s.
48 - 50).
Mskynin insanlar, hatt hayvanlar zerindeki tesi
rini inkra mecl yoktur. Araptaysa musky, ona hem
yoldatr, hem arkada. Arap, l namelerle geer; de
vesini navalla haydar. Kabile stnl gelenei iirle
sylenir; dman boy, iirle yerilir; savata recez, karg-
dakine bir vnme olduu kadar kendisine de bir yrek
gcdr.
iirin ve mskynin trihi, insanlk trihiyle eittir;
inanla beraber yrr. nsanhk, kabile yaayndan ge
tikten sonra Msky iki blme ayrlmtr. btidi din
lerdeki ba dndrecek, insanlar coturacak, kendilerin
den geirecek derecede grltl Msky, duyguyu ifade
tarznda bir henge, anlam belirsiz iirler, zlemleri ak
settirecek henk ifadelere dnm, ibadetler, hoplayp
sramaktan, delice kprp comaktan ritmik bir ekle
ulam, derni bir huz ve hu yanstmaya balamtr.
Islmda mzik leti, cmiye girmemi, fakat
tasavvuf, zilsiz defi, usul tutulan kudm, inleyen rebb,
feryad eden neyi tekkeye almtr. nsanhk tekml ettik
e msky de iki yne ynelmitir: Birincisi, insann e
286
hev duygularm ifadeye yarayan, ehev zlemleri dile
getiren ve kamlayan ldn bir mskydir; kincisiyse
manev zlemleri, inst duygulan, ilh ak dile getiren
dn msky.
slm fakyhleri, msikynin ve dn raksn caiz olup
olmayacanda ikiye ayrlmlardr. Byk bir ounluk,
ne sretle ve ne niyetle olursa olsun, msikynin haram
olduunu sylemitir. Bir ksmysa btl tervc etmemek
artyle msikiyi caiz saym, f de bunlara katlm,
dnlerde, deve haydamadaysa, siz bilinmitir. ada
da mersiyeyi, haram msikyden ayr sayanlar, ounluu
tekil etmiler, nefse uymak ve ehveti kamlamak kas-
diyle olmadka msikiyi caiz grenler de olmutur (Ta-
rk; I, s. 475 ve devm).
Bilhassa emsle bulutuktan sonra kendisini sema
veren, semi bir vecit olarak kabul eden Mevln, insamn,
sem ederken beer kklklerden, dnyev ve ferdi
ihtiraslardan kurtulacam syler; vecit hline gelemeyen
lerin bile sem ederek tevctle, yni, vecde geldiir
kendisine telkynle vecde ulaacan bildirir, sem etmi-
yenleri de sema tevyk eder (Mevlev db ve Erkm;
s. 53 - 63). Fakat Mevlnnn zamamnda sem , Mevle-
vlerin mukaabele adn verdikleri son tarzda deildi.
Ne sem meki vard; ne sem tahtas ve ivisi; ne se
m dedesi vard, ne mbted mukaabelesi. Mevln, ok
defa bir davette, yemekten sonra, syleyen anlamna kav-
vl ve gyende denen ve ilh nameler okuyan ki
iler, bir nedeye balarlar, mecliste rebab, tef gibi bir
mzik leti alanlar varsa, onlar da, o letlerle henge
katlrlar, bu srada Mevln, vecde gelir, sema kalkard.
Sem ederken iirler okur, nralar atar, Kuran okunu
yorsa ve secde yeti geldiyse secde eder, sorulara cevap
verir, hatt kendisine sunulan fetvalarn cevabn yazcl-
287
nrd. Baz sevdii kiileri de sema kaldrd, bazlarna
sarlp beraber sem ettii, sem uzun srerse, kavvller-
den zr diledii, yetler okuduu bile oluru. Yahut da
Mevln, oturup sohbet ederken, yahut yol da bel de gi der
ken, herhangi bir vesileyle vecde gelip sem a kalkar, sem
ederek gidecei yere giderdi (aym, s. 63 - 71).
Mevlndan sonra olu Sultan Veledin, torunu Ulu
rif elebinin, onun olu emsddin Emr bid elebi -
nin zamanlarnda, yni hicr VIII. yzyln son yarsnda
dahi sem bu tarzdayd. Son mukaabele tarz, ancak 86
de (1460) vefat eden Pr dil elebi zamannda takarrr
etmitir. Bu bakmdan, 1229 da (1813) vefat eden Sey-
yid-i Sahh Ahmed Dede nin, Mecmatt-Tevrhil-Mev-
leviyye adl kitabnda, semn selm ve drt devir
olarak Mevln zamannda son eklini ald hakkndaki
rivayeti, hi bir trih deer tamaz.
Mevlevi mukaabelesi, yni nce namaz klnp Mesnevi
erhi dinlendikten sonra naat, Mevlnnn iirlerinden biri
nin, zel bestesiyle ve tek kii tarafndan okunmas, son
ra yn denen Mevlevi neideleri hangi makamdan oku
nacaksa o makamda karar etmek zere bir ney taksimi,
ondan sonra semhane denen ve mukaabele yaplan yerin
evresinde, kapya kar serilmi olan postun nnde kar
lkl ba kesilerek (sa ayan ba parma, sol ayan
ba parma stne konup, sa el kalb stnde olarak kar-
gdakinin yzne baklp ba, gse doru indirilerek) niyaz
edilmek zere kere, ahnan pereve ayak uydurarak d
nlmesi (devr-i Veledi), ondan sonra da hrkalar atlp b
rnerek eyhe niyz edilip sem a balanmas, muayyen
yerlerde kere, hep birden'durulup tekrar sem a giril
mesi, drdnc devrin Kur an tilvetiyle bitmesi ve sem
hneden eyhin ektii glbangden sonra birer birer ni-
yz edilerek klmas, ancak hicri IX. (XV) yzylda ka
288
bul edilmitir. Hatt naat, 1124 te (1712) veft eden Itr
tarafndan bestelendiine, drdnc devrin biraz daha
uzama*m salamak iin okunan Niyaz yininin gfte ve
besteleri, XII. yzsnlda (XVIII) yaayan Dervi mer
elebiye it olduuna gre mukaabeleye, esas bozulma
mak zere bz eklentiler de yapld meydandadr. Mev-
levler, Devr-i Veledde ve sem esnasnda, sessiz olarak
sm-i Celli (Allah) zikrederler.
Mevlevlerde, sem iin eitli makamlardan beslen
mi olan ve ou Mevlnnn iirlerinden seilmi bulu
nan lhilere yin, bunlar mekedip okuyanlara yn-
han, eyhe kar yksek bir mahfelde toplu bir halde bu
lunan msky heyetine mutrb, buraya mutrb-hne,
neyleri idare edene ney-zenb, yahut ser-ny, usu
l kudmle idare edene kudm-zenb denir (Bu hu
suslarda etrafl bilgi almak iin Mevlevi db ve Erkm
na b. s. 63 - 109).
Ibtid topimlarda disiplinsiz, grltl bir tezhr
hlinde olan ve sihr bir hviyet de tayan, ibdet telk-
ky edilen sem , Alev ve Bektlerde ritme daha uygun,
vezinli, fakat muttarit bir ekil alm, Mevlevlikteyse ta-
mamiyle ideal ve Lht bir ekle brnm, ulv ve lh
son merhalesini bulmutur.
Soru 98 : Mevlevlikte de dier taikatlerde olduu
gibi kollar var mdr?
Mevlevlikte hi bir kol yoktur. Kalenderlii Mevlevi
liin kolu gsteren Tibyn ve ona dayananlar, tamamiyle
yanlmlardr; Kalenderlik, Mevlndan nce mevcut
tur ve Mevln, Mesnev sinde, Dvnnda Kalenderlerden
bahseder.
289
Mevlevlikte, tarikat zinciri, gelenee gre, Hz. A -
nin en ileri gelen dostlarndan Kmeyi b. Ziyd (82 H. 710}
vstasiyle Hz. Alye ulatrlr. Dier bir rivayette de
Marf- Kerh vastasiyle imm Aliyyr-Rzya ve oui-
dan babaya, Hz. Al'ye varr. Bir baka rivayete greyse
Sultnl-Ulem, Necmddin-i Kbr mn (618 H. 1221)
halifesidir Necmddinin tarikat zinciri, Ammr vasta-
siyle Halvetiyyeyle birleir; bu yzden de Halvetler, Mev
levlii, kendilerinden bir kol sayarlar ve onlarca, emsi
Mevlnya gnderen de, Halvetiyye silsilesindeki Rknd-
dndir; oysa ems, Makaaltnda, Tebrizli sepeti Ebf-
Bekrin mrdi olduunu, fakat bu zatn, kendisini kem
le ulatramad iin eyh aramak zere yola dtn
ve sommda, Mevlny bulduunu syler. Btn bunlar,
bu iddialar, tarikat gayretkeliinden baka bir ey de
ildir.
eyh Galib (1213 H. 1799), Es-Suhbets-Sfiyye
de, Mevlevliin, Kbreviyye ve Ysuf- Hemedye men
sup Hemednis^yeden feyzaldm, bu sratle de bu tar-
katte, Horasanlerle Hcegn neesinin bulunduunu sy
ler; fakat bu da bir rivyetin ifadesi olmaktan baka bir
deer tamaz (Mevlndan sonra Mevlevk; s. 64-166).
Mevlevler, Mevlevlikte iki kol olduunu sylerler:
ems kolu, Veled kolu.
ems kolu rinttir; Hz. Alye ve E3libeyte bahdr.
Bu kola mensup olanlar, sikkelerini, kalarm rtecek tarz
da giyerler; bjaklannk hi dokunmazlar; sakallarm, pek
ksa kestirirler; glbanglerinde, mutlaka, Dem-i Hazret-i
Mevln, srr- ems-i Tebrz kerem-i mm Al derler;
virdlerinde Oniki mama salvat ve Ndi Al denen kt'a
vardr. Veled kolu, zhiddir, Ehlisnnete bahdr; sikke
lerini, alnlar ak olarak arkaya doru giyerler; byk-
290
lanm snnet vehile kestirirler, sakallarna dokunmazlar;
glbanglerinin sonunda, yalnz, Dem-i Hazret-i Mevln
derler; emsi ve mm Alyi anmazlar.
Bu byleydi; buna inananlar, ounluktu; fakat Ga-
libin de iaret ettii gibi, bunun da asl yoktu (Mevln'-
dan sonra Mevlevlik, s. 209 - 210 ve 31-32. notlar). n
k bu ikilik, ancak nee farkyd; db ve erknda bir ay
rlk yoktu; ayn zamanda bu inan. Sultan Velede bir if-
tir idi; nk Sultan Veled, babasmn oluydu; onun ka
dar zhiddi; onun kadar rintti; onun kadar eriata riyet
ederdi; onun kadar da Ehlibeyte bahyd. Mevlevlikte iki
kol yoktu; iki nege vard; hem de Mevlnnn zamanndan
beri bu, byleydi. Ulu Arif eleb, Emir bid elebi, D
vne Mehmed elebi, Ysuf Sne-k ve trih boyunca
Keml Ahmed Dede, Sabh, Fash, Nahf, eyh Galibin
babas Kibr- muhakkkyn-i Melmiyye den Mustafa
Red Efendi, olu eyh Galib, Net, Cevr, elebilerden
Said Hemdem eleb, Abdlvhid ve olu Abdlhalm e-
lebler, Yeniehirli Nazf efendi ve olu Bahriye eyhi
Huseyn Fahrddin Dede (Fahr, 1329 H. 1911) gibi Mev-
levler, Alevlik ve Melmet neesini temsil edenlerdendi.
Msr Mevlev eyhi Azm, Yenikap dergh, Veled elebi,
Thirl-Mevlev gibileriyse tam Snn Mevlevlerdi (Mev-
lndan sonra Mevlevlik; s. 224 - 243). lk neeyi temsil
edenler, intisab eden mstait kiilere Cafer (Imm-s
naer) inancm, bu mezhebin usl ve frunu belletirler,
onlar, Cafer mezhebine ahrlard. Said Muhammed Hem
dem elebi (1299 H. 1881), Kurn- Mecdi, tmmij^e
inancna gre terceme ve tefsir etmi (Mevln Mzesi
Yazmalar Katalou; hazrlayan: A. Glpmarh; Ankara;
Trk Tarih Kurumu B. 1967; s. 54-55), Sdk Husejm De
de (1352 H. 1933), Mecmatl-Hakaaik adn verdii
mecmuasnda, mmiyye mezhebine gre abdesti, abdesti
bozan eyleri, ezan ve kaameti, namaza ait hkmleri yaz
291
m, kendisine intisap edenlere, Cafer mezhebinin esasla
rm retecek bir kk risale brakmtr (Konya, Mev-
ln Mzesi yazmalar, Sdk Dede kitaplar, No. 1617,
94. a - 95. b.).
Esasen Mevlevlik, Bektalik ve Melmlikle kaynam
bir tarikatt. Mevlevler, br tarikatlere Sofu (Sf) ta-
rikatleri, onlarn tekkelerine, dervilerine, eyhlerine, Sofu
tekkeleri, Sofu dervileri, Sofu eyhleri derler, kendileri
ni, tasavvufa deil, Melmete mensup sayarlard (Mevl-
ndan sonra Mevlevlikin IV. blmne b. s. 293-328).
Burada, Mevlevilikte de muhib, dervi, eyh ve halife
dereceleri bulunduunu, Mevlev tekiltnn, Konyada
Mevln derghnda eyh olan ve Mevln soyundan ol
mas gereken zat tarafndan idare edildiini, halifenin, ha
lifelik vermeye, birini eyh yapmaya salhiyeti bulundu
unu, fakat bir dergha eyh tyin etmek salhiyetinin e
lebide olduunu, ancak elebilik makamna geen kiinin
hilfeti yoksa, bir halifeden hilfet almas gerektiini, der
viin, ile esnasnda evlenemeyeceini, fakat ilesi bitince
evlenebileceini ve Mevlevilikte, Betilikte olduu gibi
mcerritliin bulunmadm da syleyelim.
Soru 99 : Tarkatlerin meydana gelilerinde ve ge
limelerindeki itimi ve iktisadi sebepler
nelerdir?
Tarkatlerin hepsi, hatt tasavvufulara bir reaksiyon
olarak meydana gelen Melmet bile tasavvufa dayamr;
hepsinin de kayna tasavvuftur. 100 soruda tasavvuf
ta anlattmz gibi slmn bnyesinde irfan ve Tanr sev
gisi, hatt insan Haktan ve gerekten ayrabilecei iin
dnyay knamak vardr; fakat Tanrya ulamak iii
bir eyhe intisap, muayyen tarzda sIk, fen ve bakaa.,
292
hele Varlk Birlii inanc v.s. yoktur. Zhitlik, an bir
derecede deildir. Dnyadan ayrlmak, kendini tamamiy-
le hrete adamak, yaayn tadlarndan kendini mahrrn
etmek, rahiplik gibi eyleri Islm dni, hi bir vakit kabul
etmez.
Byle bir dengeyle kurulan slm dni, soy boy stn
l fikrini de ortadan kaldrmaya, inananlarn karde ol
duklarn telkyne, snf farklarn kaldrmaya savam,
Mslmanlar idare etmek salhiyetine sahip olan kiiyi
bile, topluma hizmeti olarak sfatlandrmtr (Cmi, II,
s. 39). Fakat Hz. Muhammedin vefat zerine halifeliinin,
bir ayrm vesilesi, bir dva konusu oluu, bu dvada Al
nin yenilgiye uray, slmn kudreti karsnda eridi
samlan eski soy boy fikrini, Him-Emev rekabetini ye
niden alevlemiti. kinci halifenin zamannda ama
vali tyin edilen, orada Bizans geleneklerine uyan,
Beytl-ml e Mlullh adm takjp zekttan, savalar
dan toplanan mmet parasm, kontrolszce, alabildiine
harcayan, bir saray hayat kuran ve Islmn menettii
kapclar, perdeciler, hadm aalar kullanan, yoksulun,
ryasnda bile gremedii en nefis ve pahah yemekleri yi
yen Muviye, halifenin bunlar ho grmemesine ramen
dzenini yrtyor, bu yaay srdryor ve halifelii
elde etmek iin bilgisiz halk, parayla kandryordu.
Hz. merin, vefatndan nce halifelik iin kurduu
alt kiilik r, drdnn Osmana yaknl yznden,
onun halifeliini salad ve meyyeoullar, isteklerim
elde ettiler. Hz. Osman, meyyeoullanm i bana getir
mi, sahbenin ulularm darltm, bir ouna, lyk olma
yan muamelelerde bulunmu, Ammr dvdrm, Mesut
olu Ubeydullah a ayn muameleyi rev grm, Eb-Zeri
am a srmt. Eb-Zer, amda da Muviyenin hare
ketlerini tenkide giriince Medineye getirtilmi, dvlp
svlerek Ribzeye srlmt.
293
Al ve taraftarlar, bu dzen karsnda, slmn saf-
vetini korumaya alyorlard; fakat artk buna imkn
yoktu. Dzen bozulmutu, snr geniledike geniliyordu;
zekt ve sadaka, yoksullar, ancak yaatyordu; buna kar
lk zenginlik, alabildiine kol budak salyordu. Medine
merlar, meyye oullarmn hkm altna girmiti. Z-
beyrin, Medineden baka Basra ve Kfede de arazisi, aka
r vard; klelerinin says bini bulmutu; toplumda snf
lamak balamt.
Hz. Osmann ehd edilmesiyle sonulanan ayaklan,
Alyi halifelik makamna getirmiti. Fakat Hz. Peygam-
berin zamamndaki idareyi temsil eden Alye ilk beyat
eden Talhayla Zbeyr zorla beyat ettiklerini syleyerek
Osmann kamn Alden istemeye kalktlar. Osmann
iddetle aleyhinde bulunan Hz. ie de onlara katld. Mu-
viye zten beyat etmemiti ve am, onun elindeydi; Os
man, Alnin ldrttn sylemeye, halk Al aleyhine
kkrtmaya giriti. Cemel ve Sffn savalar, binlerce sa-
hbnin ehadetine sebep oldu. Bu kargaalkta, Alye de,
Muviyeye de uymayanlar belirmi, bunlar, gerek yolu,
kendilerinin tuttuklarn sylemeye balamlard.
Siys ve itim durum, bu hli arzederken slm s
nrlarnn, bir yandan ran, bir yandan Bizans snrlarm
amas, Islm dinini, oralardaki dinlerin inanlariyle kar
karya getirmi, iman. Hint - Iran gelenekleriyle. Yunan
filozoflarnn dnceleriyle karlanca eitli meseleler
ortaya kmt.
lk zamanlarda akla bile gelmeyen sfatlarn, ztn
aym, yahut gayr olduu, kaz ve kaderle Tanr adleti,
zaman ve mekn, hilkatin n, yahut dim oluu. Tanr
bilgisinin, bilinene tbi olup olmaja, cziyyta mil
bulunup bulunmay, ihtiyr ve irdenin cz, yahut kll
oluu gibi eitli meseleler tartlmaya balam, bir yan
294
dan kelm bilgisi meydana gelmi, tefsir ve hads bilgile
rinin usl tesbit edilmi, te yandan, siyasetin tesiriyle
alabildiine artan yalan hadisleri incelemek, kabul veya
reddetmek iin rical bilgisi tedvin edihni, bu arada nce
kuru zabitlie dayanan, sonra Varhk Birlii inancm ka-
bl eden, vnus-Safmn ve Hukem felsefesinin, do-
rucas Yunan bilgisiyle Yunan ve ran felsefesinin Islama
tatbikinden doan, bu felsefelerle yorulan tasavvuf be
lirmi, bnyelemeye balamt.
Tasavvufun, Tanrya dayanmak, dnyadan vaz ge
mek, yokluu ama edinmek gibi inanlar, insanlara bir
huzur ve skn da veriyordu. Fakat insan takdis, dnya-
3^ hret saymak, her mazharda Tanr zuhurunu grmek,
eriat buyruklarm, ter hikmetlerle izha kalkmak ve
sonunda ibhay, yani her eyin mbah olduunu kabul
etmek, bunun iin de tevli smrlatrmak, Btmilii mey
dana getirdi. phe yok ki Btlii temsil ve tervi eden
1er, nceden de sylediimiz gibi Mslmaia tam ola
rak, belki de hi inanmam, dnya zevklerini ama edin
mi, ard dncelerini, bu yorumlarla gizleyen, insanlar
sr sayp karlarn yrtmeyi, slm, iten ykmaj^ di
leyen kiilerdi ki bunlarn yerini, son zamanlarda, inanan
larna agnm - koyunlar diyen Bahler tutmutur.
Her fikir hareketi, o hareketi gelitirecek bir ortamda
doar; hz ahr; yrr. Tasavvuf da slmn dnce ve
inan bakmndan blnme devresinde o eski dinlerin yer
letii blgelerde geliti. Sfer bir kuvvet haline gelince,
devrin iktidarlar, bunlar kendilerine bir dayan yapmak,
istedii yne itmek iin derghlar kurmaya, vakflar ba
lamaya koyuldu; bylece de bir sfler smf meydana
geldi.
Tasavvufu benimseyenlerin ilerinde ileri fikirlilerin
de bulunduunu, klsik dn, ldn nri, mzii, bta
295
koUariyle sanat ve bilgiyi, biraz rinte dnmeyi, dn
ce snrlarn medresenin dar erevesinden tarmay, bi
raz soluk almay salayanlarn, bunlar olduunu inkr
edecek deiliz. Bunlar biraz medreseden kopmadalar, med
resenin inceleme, eletirme konusu olan dn bilgilerde bile
dnce alamm biraz geniletmedeler, meselenin iine
eilmejd, nedenine girmejd denemedeler, bu jzden de
ekilcilikten kurtulmadalar. Tarkati, bilgisiz bile olsa
biraz daha insn dnceye, biraz daha ho grrle
sahip; ama gene de bu zmre, her eyiyle ayn bir zmre,
a5rr bir elit snf hline gelmiti; gene de bilgisizlerinde,
medrese yobazlna kar bir tekke yobazl ahlan
mt; sz gelimi, tarkate girmeyeni mslman sayma
yanlarm bile grdk bunlarn.
Tasavvufun Anadoluda yaylmas da Seluklularn
dknlk, gerileme devrine, Moollarn aknlar ana
ve onlardan sonra kk kk beyliklerin kuruluu za
manna rastlar. Baballar isyan gibi kurulu bozuk dzene
kar tam bir halk ayaklanmas diyebileceimiz isyan, son
radan eitli vesilelerle Iran adna ve nemsiz vesilelerle
ayaklanmalara dner.
Tasavvuf ehlinin bu halktan ayrl, Melmet erenle
rini meydana getirmi, bilhassa ikinci deyre Melmleri
(Bayrm Melmleri, Hamzavler) ve Ftvvet erbab,
tasavvufulara ve iktidara kar bir cephe almlard. Bu
hareket de Osmanoullar lkesinde Ehlibeyt taraftarli-
n kuvvetlendirdi; devlete kar duru ve rana bahbk
eklinde tezhr eden bu taraftarlk, Osmanoullannn
bu zmreye kar iddet gstermesiyle sonuland; diye
biliriz ki OsmanlIlarn din ve sosyal tarihinde en fazla
ehid veren, fakat gene de dayanan zmre, Hamzavler
oldu.
Son devirlerde, Mld XVIII. yzyldaki Islhat ha
296
reketlerinde, merutiyette, hatt istikll savanda bile,
tarikatlar, baz kere doudaki isyanlar gibi, baz kere
Mevlevi alay, Alevlerin, elebi Cemleddin tarafndan
hkmeti desteklemeleri gibi ileri, fakat verimsiz hamle-
lerde bulundular. Fakat artk toplum, baka bir yne dn
mt; mistisizm verimsiz bir zayfla dmt. Sonun
da Atatrk, 2 eyll 1341 de (1923) tarkatleri kaldrd;
tekke ve zaviyeleri kapatt; bylece grnte, tarikat
lar, Trkiyede son buldu (Bilumm teky ve zevymn
eddine ve devlet memurlarmn apka giymesine dair ka-
rar-nme sureti; st. kdam Mat. 1341).
Soru 100 : Bugn taikatlerin durumu nedir?
Tarkatler kalkmtr; fakat gana de yer yer, tarikat-
larin bulunduunu, tarikatilerin faaliyatlerini dusoyor,
reniyoruz. Bunu bir irfan, yahut bir bilgi, bir inceleme
ve eletirme konusu yapanlarn, bunu, bir zevk ve nee ha
linde yaayan ve yaatanlarn, toplumumuza zararlar de
il, faydalar dokunur. Fakat eyhlii, bir gericilik vesile
si, bir smrme, bir nfuz salay arac olarak yrtmek,
inananlar, rsma, ekle balamak, onlar ayr bir snf
hline getirip banazlatrmak, pha yok ki zararh bir
eydir.
Bizce tarikatler ve tasavvuf, bugn bir irfan zevki
dir; devrini yaam, artk gnllere mal olmu, tarihe
intikal etmitir; son szmz de ancak budur.
297
NDEKLER
BRtNC BLM
I
MEZHEP
m e z h e p l e r i n IKIINDAK SEBEPLER, A
Sayfa
Soru 1 ; Mezhep ne demektir? ..................................... 9
Soru 2 : Mezhepler arasndaki aynhklar ne gibi ey
lerdir; Kuran kerimde ayrla dair bir h
km var mdr? ................................................ 11
Soru 3 ; Hz. Peygamber zamamnda mezhep var myd;
ayrlk ne vakit ve nasl meydana geldi? ...... 12
Soru 4 : Hz. Peygamber, hayatnda birisini immete t-
yin etti mi? ........................................................ 17
Soru 5 : Bu hadsin, ehl-i snnet kitaplarnda yeri var
mdr ? ............................................................ 20
Soru 6 ; Hadsteki Mevl sz, ne anlama geliyor? 21
Soru 7 ; iann, Alnin immeti hakknda bu hadsten
baka hadslere dayand da var mdr? ...... 23
Soru 8 : Al, btn bu yetlerle, hadslerle, bilhassa Ga-
dru Humm gnn de anarak hakkm istemedi
mi ve sahbe, neden o hadsi bir delil olarak
kabul etmedi? ................................................ 25
Soru 9 ; Bu hutbenin, Hz. Alye alt olmadn, sonra
dan ve Alnin hutbelerini, mektuplarn ve sz
lerini toplayan erf Radyy tarafndan uydu-
durulduunu' syleyenler var; buna ne dersiniz? 27
Soru 10 : amn ashap hakkndaki fikirleri nelerdir? ... 28
Soru 11 : ann, ilk halifenin halifeliklerini tammadk-
lar, onlar hakknda kt szler syledikleri, Hz.
Aieye iftirada bulunduklar doru mudur? ... 31
n
ABDULLAH B. SEBA MASALI
Soru 12 ; ilii Yemenli bir yahudi dnmesi olan Abdul
lah b. Sebnn kurduunu syleyenler var; bu
298
hususu aklar msnz? ................................. 33
Soru 13 : Sizce iiliin, eski ran saltanatnn Hz. mer
tarafndan yklmas, yahut mm Huseynin
zevcelerinden birinin Iranl olmas gibi eylerle
hi mi ilgisi yoktur? .................................... 37
n
MMlYYE, ANA NANLARI, ONlK MAM
Soru 14 ; a, tek bir mezhebe mi baldr? ..................... 40
Soru 15 : Caferler, inanta, ibadet ve muamelelerde neye
dayanrlar? ................................................ 40
Soru 16 : Dinin usul ve fru nelerdir? ..................... 42
Soru 17 ; Immiyyenin on iki imam kabul etmelerine se
bep nedir? .................................................... 45
Soru 18 : On iki imam ve on drt msm kimlerdir? Ne
den bunlara msm denmektedir? .................. 47
Soru 19 : Immiyyenin vakit namaz kldfn syle
yenler var; ne dersiniz? ............................... : 52
IV
ZETDYTE
BTRYYS, CRtrYYB, SLEYMNtYYE, NAMiYYE
ZEYDYDYYENN MMYYEDEN AYRILDII
NOKTALAR
Soru 20 : mmiyyeden baka mezhebi var mdr? ... 54
V
SMLYYE VE BLKLER
Soru 21 : smllik hakknda bilgi verir misiniz? .......... 60
VI
h a r i c i l i k
IKII, BLKLER, NANLARI, EBDiLER
Soru 22 ; Haric ne demektir ve Hriclik nedir? .............. 63
Soru 23 : Haricleri Mslman sayabilir miyiz? .............. 69
Sayfa
299
Sayfa
1-----------
vn
MUTEZtLE VE CEBERTYE
AYRILDIKLARI ESASLAR: TEVHD, ADALET.
MUTEZLENN KOLLARI
Soru 24 : Mslmanlkta bunlardan baka esas mezhepler
var mdr? .................................................... 70
Soru 25 : Mutezilenin, inanta br mezheplerden ayrl
d eyler var mdr ve nelerdir? ...................... 73
vn
MRClE - MCESSME - MEBBHE
Soru 26 : slmda bundan baka ne gibi mezhepler vardr? 78
Soru 27 : Mcessime ve Mebbihe ne demektir? .............. 80
Soru 28 ; Mezheplerden bahseden kitaplarda, ia dan baz
kimselerin de Allah cisim sandklarj. yazlmtr;
bu hususta ne dersiniz? ..... ....................... ....... 82
IX
VEHHABLK
ZAHR MEZHEB, iBNl HAZM VE BNl TEYMYYE
VEHHBLN IKII. BU AKIMIN
TRKYEDEK ETKlLERl
Soru 29 : Vehhbler hakknda da byle bir rivayet var;
buna ne dersiniz ? ..............................................84
Soru 30 : Vehhblik nasl kmtr? ......................... .....85
Soru 31 : Bu ar akmn Trkiyede etkisi olmu mudur? 86
X
i n a n t a VE AMELDE EHLlSNNET VE CEMAAT
MLKLlK, HANEFLK, FLlK, HANBELLK.
EHLlSNNETTE MTEREK EYLER
Soru 32 : Ehlisnnet mezheplerini anlatr msmz? .......... 90
XI
SNN MEZHEPLERYLE iMMlYYENtN FRU'DA
AYRILDII NOKTALAR VE BiR FETVA
Soru 33 ; Bu drt mezhep haktr, bunlardan baka mez
hepler btldr diyenler var, bu hususta siz ne
dersiniz ? .................................................... 103
300
Sayfa
Soru 34 ; Bu gerei duyan din bilginleri var mdr? ...... 105
Soru 35 : Drt Snn mezhebiyle Pafer mezhebinin, me
sel namazdaki farklarn bildirir misiniz? ...... 106
XII
BTINILK
BTINLERDE YORUM - SMAL ILIKLE IL>GI DERECES -
KAYNAKLARI - NANLARI - TEKLT - TEPKLER -
DRZLK - NUSAYRLK - YEZDLER
Soru 36 : Btmlik nedir; nasl bir teekkldr? .............. 109
Soru 37 ; Btnlii, smlliin temsil ettiini ylemiti-
niz; bunu aklar msnz? ......................... ....... 114
Soru 38 : Btnler arasnda birok kollar olduunu anl
yoruz; bunlar arasnda birbirine aykr grler
var mdr ve itirak noktalar nelerdir? .......... 118
Soru 39 : Btnlii meydana getiren sebepler ve bu inan
cn kaynaklar nelerdir? ......... .............. ........ 118
Soru 40 : Btn inanlarm anlatr msmz? ..................... 120
Soru 41 ; Btnlerin tekilt hakknda bilgi verir misiniz? 123
Soru 42 : Btn yorumlarn birka rnekle bildirir misiniz? 126
Soru 43 : Btnliin, Mslman toplumuna tepkisi olmu
mudur? ........................................................... 129
Soru 44 : Sorulara verdiiniz cevaplarda Sbilikten sz
ettiniz; bunun hakknda biraz bilgi verir misiniz? 130
Soru 45 : Drzlik nasl bir dindir? ............................. 131
Soru 46 : Nusayrlik nedir? ........................................ 133
Soru 47 ; Anlatlmas gereken ve bu eit ilhd inancna
dayanan baka dinler var mdr? ..................... 137
XIU
BTINLKTEN DOAN BATIL' DNLER;
HUROFiLK - EYHLK - BBLK - BAHALK -
KAADIY ANLK
Soru 48 : Hurflik nasl bir mezheptir? ......................... ...143
Soru 49 ; Fazlullah hakknda ksaca bilgi verir misiniz? ... 144
Soru 50 : Hurflik inanlarm anlatr msnz? .................145
Soru 51 : Bu inancn kaynaklan hakknda bilgi verir mi
siniz? ........................................................... ...147
Soru 52 : Hurfilerin hiret hakkmdaki inanlar nedir;
301
Sayfa
zel ibdetleri var mdr? ............................. 151
Soru 53 Hurf inanlanm, Hurfler tarafndan yazlan
hangi kitaplardan renebiliriz? ...................... 153
Soru 54 ; Trk illerinde Huruflik nasl yayld; tima ve
siyas hayatmzda ne gibi tepkiler oldu? .......... 155
XIV
MSLMAISTLIKTAK HIZ ALARAK KURULMU DNLER:
EYHLK - BBlLlK - BAHALK - KAADIYANtLtK
Soru 55 : Mslmanlktan lz alarak kurulmu daha baka
mezhep ve dinler var mdr? ............................. 160
Soru 56 : eyhlikteki inanlar anlatr msnz? .............. 162
Soru 57 : Bablik hakknda bilgi verir misiniz; kim kur
mutur bu yolu? ............................................... 164
Soru 58 : Subh- Ezel ve Bahullah szleri nereden geli
yor, bu adlar almalarnda bir sebep var mdr?
Bbn dinindeki esaslar nelerdir? ........... ...... 167
Soru 59 : Bahalik hakknda biraz bilgi verir misiniz? ... 170
Soru 80 Bah dini nasl bir dindir, hkmleri nelerdir? 171
.Soru 61 ; Bu dinin kuruluunda yabanc parma^ var mdr? 174
Soru 62 : Trkiye de ve bata lkelerde Bahllerln durum
lar nedir? ........................................................ 177
Soru 63 : Kaadynlik nedir; bunun hakknda bilgi verir
misiniz? ........................................................ 178
Soru 64 : Hz. Muhammed son peygamber deil midir; pey
gamberlik onunla bitmemi midir? Mslman
olduklarn da iddia eden bu adamlar, nasl olu
yor da din kuruyorlar? ................................. 180
KNCt BLM
ESM y o l u n d a k i TARKATLER
I
TARKATLE MEZHEBN FARKI, ESMA YOLU: KAADRLK -
RUFALK - BEDEVLK - DESKIYLK - EKBER, YESEV,
KVREV, AZLI, SAD TARKATLER VE KOLLARI
Soru 65 : Tarikat ne demektir; mezheple fark nedir? ... 185
Soru 66 : Tam tarkat szyle neyi kastediyorsunuz? ... 186
Soru 67 ; Ka tarkat vardr? ......................................... 187
Soru 68 ; Esma yolu dediiniz yoldaki tarkatler hangile
ridir? ........................................................ 189
302
Sayfa
Soru 69 : Kol ne demektir, nasl kurulur? ..................... 193
Soru 70 ; Rfer hakknda bilgi verir misiniz? .................. 194
Soru 71 : Aktb- Erbaann br ikisi kimlerdir? ...... 196
Soru 72 ; Bunlardan baka ne gibi tarkatler vardr? ...... 198
Soru 73 : Yeseviyye tarikatinden bahseder misiniz? He
ceyle yazd iirlerle Trk halk edebiyatna ve
bilhassa Yunus Emreye tesirlerinden bahseden
ler var; bu hususta ne dersiniz? ..................... 199
Soru 74 : Adn andmz Kbreviyye tarikatini anlatr
msnz ? ........................................................ 201
Soru 75 ; ziliyye ve Sadiyye tarikatleri nasl tarikat-
lerdir? ........................................................ 202
n
TARKAT FABRKASI HALVBTLK - RENL.K, GLE-
NtLtK, KtNCl KOL VE UBELER: AB ANLK - NC
KOL : EMSLK, CERRH, CHANGR MISR VE DER
UBELER - DRDNC KOL VE UBELER -
KOLLARIN ZELLKLER
Soru 76 : Halvetiyye tarkatini anlatr msmz? .............. 205
Soru 77 : Bu saydnz koUann okluu gerekten in
san artyor; bunlar birbirlerinden ayrian
zellikler o kadar nemli midir ve bu ayrmtlar
kesin midir? .................................................... 215
m
NAKBENDLK
NAKBENDLGN ON BR TEMEL KURALI - MCEDDD-
YE - HALDYYE - SOSYAL HAYATTAK ETKLER - TCA
NLK - SLEYMANCILIK - NURCULUK
Soru 78 : Nakbendiyye tarkatini anlatr msnz? ...... 217
Soru 79 : Mceddidiye ve Hlidiyye kollan hakkmda bgl
verir misiniz? ................................................ 219
Soru 80 : Btn Nakbendler, gerekten geri fikirli midir;
ilerinde msbet dnen yok mudur? .......... 221
Soru 81 : Son zamanlarda ad ok geen ticnUk nedir?
Sleymancar kimlerdir? ............................. 224-225
Soru 82 : Nurculuk nedir? ............................................ 226
Soru 83 : Sad-i Nurs j-azd brorlere neden Risle-i
Nur adn vermektedir, kendisine uyanlara ne
den Nur talebesi dedirtmitir? ...................... 229
303
IV
SAFEVILC - BAYRMLK - AKEMSEDDlNYYE VE HM-
METYYE - PELVETLlK - HAMYYE KOLU -
DER TARKATLER
Soru 84; ; Safevlik, mezhep inidir, tarikat midir ? .......... 231
Soru 85 ; Bayrmlik nasl bir tarikattr? ...................... 236
Soru 86 : Bunlardan baka tarkatler var mdr? .......... 241
V
MELMET - FTVVET - MEL.METTEN DOAN TARKAT
LER : ABDALLER, KALENDERLER, AYDARiLER, CAmI-
LER, EMSLER v.s. - BAYRAMI MELMLERl (HAMZAVt
LER) - NC DEVRE MELMLER - BEKTALfi<: - ALE
VLK VE ALEVLER - MEVLNA VE MEVLEVLK - SEM
VE MUKAABELE - MEVLEVLKTE K NEE - TARKAT-
LERN KURULULARINDAK NEDENLER -
BUGNK DURUM
Soru 87 ; Melmet ve Melmetllk nedir? ......................... 246
Soru 88 ; Melmet ehlinin en kesin zelUi ve sfllerden
ayrl nedir? ................... ................................ 252
Soru 89 ; Ftvvet hakknda bilgi verir misiniz? .............. 252
Soru 90 ; Melmlikten doan tarikatler, hangi tarikat-
lerdir? ...............................^..................................... 257
Soru 91 : Melmet bir tarikat deil,J bir ne edir ve her
tarikatta bu neeye sahip olanlar vardr denil
diini duyduk; bu hususta dgnceniz nedir? ... 262
Soru 92 : Bunlar hakknda bilgi verir misiniz? .............. 262
Soru 93 : Son devre Melmleri hakknda da biraz bilgi ve
rir misiniz? ........................................................ 268
Soru 94 : Bektailik nasl bir tarikattir? ...................... 269
Soru 95 ; Alevlik hakknda da biraz bilgi verir misiniz? 277
Soru 96 : Mevlevlik nasl bir tarikattir? .......................... 279
Soru 97 : Sem ve Mevlevi mukaabelesi hakkndaki fikriniz
nedir? .............................. .............................. 284
Soru 98 : Mevlevlikte de dier tarikatlerde olduu gibi
kollar var mdr? ................... ......................... 289
Soru 99 : Tarkatlerin meydana gelilerinde ve gelimele
rindeki itimai ve ktisad sebepler nelerdir? 292
Soru 100 ; Bugn tarikatlerin durumu nedir? ...................... 297
304