unidade

didctica
H
u
m
a
n
i
d
a
d
e
s
SERVIZO DE NORMALIZACIN
LINGSTICA
MATERIA
Fontes documentais e literarias para a Historia da Arte
TITULACIN
Grao en Historia da Arte
unidade
didctica
2
Fontes para o estudo
da arte medieval
Dolores Fraga Sampedro
Historia da Arte
Departamento de Historia da Arte
Facultade de Xeografa e Historia
Universidade de Santiago de Compostela, 2012
Esta obra atpase baixo unha licenza Creative Commons BY-NC-SA 3.0.
Calquera forma de reproducin, distribucin, comunicacin pblica ou transformacin desta
obra non includa na licenza Creative Commons BY-NC-SA 3.0 s pode ser realizada coa
autorizacin expresa dos titulares, salvo excepcin prevista pola lei. Pode acceder Vde. ao
texto completo da licenza nesta ligazn:
http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/es/legalcode.gl
Deseo e maquetacin
J. M. Gair
Edita
Vicerreitora de Estudantes,
Cultura e Formacin Continua
da Universidade de Santiago de Compostela
Servizo de Publicacins
da Universidade de Santiago de Compostela
ISBN
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
2
NDICE
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
3
MATERIA: Fontes documentais e literarias para a Historia da Arte
TITULACIN: Grao en Historia da Arte
PROGRAMA XERAL DO CURSO
Localizacin da presente unidade didctca
Unidade I. Fontes para o estudo da arte antga (Grecia e Roma):
Escritos sobre a teora das Artes
A preocupacin pola historiografa: textos sobre os artstas e as sas
creacins
Achegas da crtca profana: aproximacin a unha valoracin da arte
dende a historia da recepcin
Artes da palabra e artes visuais na competencia entre as artes
A literatura de viaxes na Antgidade
De mitos e mitografas e as sas conexins coa Historia da Arte
Fontes epigrfcas, tpoloxas e sa achega ao estudo da Arte
Unidade II. Fontes para o estudo da arte medieval
Escritos, apuntamentos e repertorios sobre tcnicas artstcas e a
recuperacin da teora das Artes
A memoria dos promotores artstcos: peculiaridades dos textos
historiogrfcos na Idade Media
A interaccin imaxe-texto: fontes para o estudo da iconografa medieval
A literatura odeprica medieval e a sa contribucin aos estudos da
Arte
O documento: tpoloxas e achegas das fontes arquivstcas para a
investgacin na Arte medieval
Fontes lexislatvas: caracterstcas e evolucin
Unidade III. Fontes para a Historia da Arte moderna e contempornea
Fontes literarias: vidas, tratados e libros de viaxes
Fontes documentais: arquivstcas e hemerogrfcas
Fontes grfcas: dos debuxos e gravados fotografa
Fontes para a creacin artstca nos sculos XX e XXI: dos manifestos
aos Mass Media
NDICE
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
4
NDICE
PRESENTACIN
Os obxectvos
Os principios metodolxicos
Os contdos bsicos
1. Escritos, apuntamentos e repertorios sobre tcnicas artstcas e a recupera-
cin da teora das Artes
1.1. A Tratadstca profesional: os precedentes e a recuperacin do Tratado
profesional
1.2. O lbum ou caderno de apuntamentos de Villard de Honnecourt
2. A memoria dos promotores artstcos: peculiaridades dos textos historiogrf-
cos na Idade Media
2.1. Na Compostela de Xelmrez: a Historia Compostelana
3. A interaccin imaxe-texto: fontes para o estudo da iconografa medieval
3.1. Biblia e outras fontes no cannicas
3.2. A ekphrase na Idade Media
4. A literatura odeprica medieval e a sa contribucin aos estudos da Arte
4.1. O Itnerario de Exeria no sculo IV
4.2. O Liber Sanct Iacobi
5. O documento: tpoloxas e achegas das fontes arquivstcas para a investga-
cin na Arte medieval
6. Fontes lexislatvas: caracterstcas e evolucin
Actvidades propostas
Avaliacin da unidade didctca
Bibliografa
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
5
PRESENTACIN
A materia Fontes documentais e literarias para a Historia da Arte (G5011226, Grao
en Historia da Arte, Materia Ordinaria Grao RD 1393/2007), pose o carcter de
obrigatoria e ten que ser cursada no segundo ano (2 curso), en concreto no segundo
cuadrimestre. Est integrada no mdulo Coecementos sistemtcos e integrados do
feito artstco.
Esta materia est estreitamente relacionada con Literatura e Arte no mundo
antgo e medieval de primeiro curso, Fundamentos tericos da historia da Arte de
primeiro curso, Mtodos de Anlise e Interpretacin do Fenmeno artstco impartda
no segundo curso, primeiro cuadrimestre, e Historia das Ideas Esttcas de cuarto
curso do Grao. Xunto a estas tres derradeiras materias, a materia Fontes documentais
e Literarias para a Historia da Arte, conforma o mdulo Coecementos sistemtcos e
integrados do feito artstco.
Esta materia consta de 6 crditos ECTS, o que supn un total de 150 h. de
dedicacin total por parte do alumnado, dividido en traballo presencial e traballo
persoal. Os seus contdos procuran un estudo das Fontes para a Historia da Arte
desde a Antgidade poca contempornea, cuestn que require a divisin interna
da materia en tres grandes bloques temtcos contemplados no programa: Fontes
para o estudo da Arte antga, Fontes para o estudo da Arte medieval e Fontes para o
estudo da Arte moderna e contempornea.
Esta Unidade Didctca corresponde ao segundo bloque temtco da materia.
Identfcase coa Unidade II, Fontes para o estudo da Arte medieval. Organzase
en seis apartados diferenciados pola tpoloxa de fontes literarias e documentais na
Idade Media. A construcin desta Unidade Didctca reficte a organizacin xeral da
materia. Para as Fontes literarias, a estrutura xeral da materia se fundamenta na
teora dos xneros artstcos de Julius von Schlosser, na sa proposta de catalogacin
das Fontes nas sucesivas etapas da Historia, para a sa anlise cientfca. No campo
das Fontes documentais mantense os criterios de clasifcacin das ciencias
historiogrfcas, Paleografa e Diplomtca.
O marco temporal de desenvolvemento desta Unidade Didctca ser de 8 h.
en clases expositvas presenciais na aula, 4 h. de clases Interactvas presenciais na
aula e 8 h. de traballo persoal ou en grupo polos alumnos.
OS OBXECTIVOS
Xerais:
obxectvo 1 coecer o concepto de Fonte para o estudo da Historia da
arte;
obxectvo 2 valorar o emprego das Fontes e a sa aplicacin no estudo e
investgacin da Historia da Arte;
NDICE
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
6
obxectvo 3 aproximacin s Fontes textuais que permitan un coecemento
mis profundo da obra de arte no seu contexto histrico e cronolxico;
obxectvo 4 aprender a empregar as Fontes dende a anlise crtca e a
interdisciplinariedade;
obxectvo 5 aprender as aplicacins desas Fontes na obra de arte;
obxectvo 6 formar o alumno para un adecuado tratamento das Fontes,
a sa insercin no contexto histrico-artstco, para o seu emprego no
estudo e investgacin das obras de arte;
obxectvo 7 impulsar o alumno ao contacto con outras disciplinas, cuxo
obxecto de estudo , en ocasins, comn Historia da Arte (paleografa,
codicoloxa, epigrafa, numismtca, etc.)
Especfcos:
obxectvo 1 coecer a tpoloxa e casustca das Fontes textuais e
documentais para o estudo da arte medieval. Trtase dun obxectvo que
se relaciona cos obxectvos xerais 1 ao 3;
obxectvo 2 aprender a aplicar as Fontes da Idade Media no estudo da
obra de arte, cuestn que enlaza cos obxectvos xerais 5 e 6;
obxectvo 3 saber interpretar as Fontes documentais e literarias da Idade
Media no estudo do promotor e a sociedade que promove a producin
artstca, na procura da consecucin dos obxectvos xerais 5 e 6;
obxectvo 4 aprender a facer un estado da cuestn e valorar a investgacin
dos nosos predecesores, que pretende conectar con todos os obxectvos
xerais;
obxectvo 5 iniciar ao alumno no proceso investgador, que concreta o
obxectvo xeral 6.
OS PRINCIPIOS METODOLXICOS
Coa fnalidade de facilitar e racionalizar a impartcin da materia, utlizarase a
seguinte metodoloxa:
- leccins maxistrais, combinadas coa partcipacin dos alumnos na
resolucin de hipteses e suxestns formuladas pola profesora na aula,
durante as clases expositvas. Trtase dunha actvidade presencial na aula
(8 horas);
NDICE
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
7
- clases interactvas nas que as actvidades sern prctcas relacionadas cos
contdos tericos da materia (4 horas). (Empregaranse as ferramentas da
USC Virtual para orientacins e materiais de traballo das clases prctcas);
- complementarase coas prctcas de campo xerais da materia en arquivos,
bibliotecas e enclaves artstcos relevantes na cidade de Santago de
Compostela (3 horas);
- ttoras personalizadas da materia (3 horas).
OS CONTIDOS BSICOS
No sculo XIX a Historia da Arte insttucionalizase como disciplina. A partr
deste recoecemento, xorde a necesidade de estudar as Fontes documentais e
literarias, ferramentas fundamentais para o seu estudo. Herdeiros do Positvismo,
os investgadores da poca preocupronse por compendiar, clasifcar e catalogar
as Fontes literarias e documentais para observar as caracterstcas comns e a
especifcidade de cada categora de textos. Un dos investgadores pioneiros nesta
sistematzacin foi Julius von Schlosser, cuxa anlise das Fontes a catalogacin
mis completa dos recursos literarios relacionados coa Arte, anda na actualidade.
Ao seu mrito dbese tamn a sa teora dos xneros artstcos, fundamentada no
labor interdisciplinar entre a Historia da Arte, a Filoloxa, Arqueoloxa e a Historia.
A sa obra, publicada por primeira vez en 1924, serve como base para estruturar as
Fontes ao longo de toda a Historia da Arte e, nesta Unidade Didctca, para o estudo
das obras medievais. s tpoloxas de Fontes apuntadas por Schlosser, engdense
outras derivadas da anlise doutros investgadores que aparecen refectdos na
bibliografa.
1. Escritos, apuntamentos e repertorios sobre tcnicas artstcas e a recuperacin
da teora das Artes
Nesta epgrafe pretndese ofrecer a visin xeral dunha serie de escritos derivados
da autora de profesionais das Artes. Este grupo de textos , quizais, o bloque mis
compacto das fontes literarias.
1.1. A Tratadstca profesional: os precedentes e a recuperacin do Tratado
profesional
No primeiro bloque temtco abrdase a Tratadstca profesional e as sas
peculiaridades na Idade Media, momento no que se abandona o concepto doutrinal,
de corpus terico e prctco, e mantense ao nivel da experimentacin bsica, ata
fnais deste perodo. Dende este momento, no sculo XV, recuprase o xnero coa
contribucin de Cennino Cennini (Il livro dellarte).
NDICE
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
8
1.2. O lbum ou caderno de apuntamentos de Villard de Honnecourt
Noutro sentdo, unha obra singular relacinase con este xnero artstco, sen
poder identfcala estreitamente coa Tratadstca. Trtase do album do arquitecto
Villard de Honnecourt, quen elabora un caderno de apuntes de proxectos e obras
dos principais obradoiros gtcos en Francia, durante a sa viaxe a Hungra. obra
excepcional posto que recolle exemplos arquitectnicos, das artes fguratvas,
maquinaria empregada na construcin e enxeos. A sa contribucin non
meramente visual senn que facilita un coecemento da fgura do artsta na Idade
Media, a sa formacin derivada d Escolstca, e mesmo a consideracin que desexa
ter na sa poca
2. A memoria dos promotores artstcos: peculiaridades dos textos historiogrfcos
na Idade Media
A conexin coa sociedade manifstase de xeito diferenciado na obra de arte, cando
atpase vinculada estreitamente a fgura dun promotor. Este emprega a arte para
o seu propio deleite, pero o seu obxectvo principal orintase a unha dualidade
caracterstca do mundo medieval. Por unha banda desexo de prestxio, e por outra,
a disolucin do promotor na obra para ofrecela a Deus. As a historiografa da poca
preocpase mis polo relato dos acontecementos que rodean a fgura dun promotor
(monarca, nobre, prelado, burgus) ca estudo da evolucin da arte, os artstas e a
sas contribucins a Historia da Arte. Deste modo o xnero artstco da Historiografa
transfrmase no xnero do promotor da obra, quen se mostra como un home
que debe superar numerosas contnxencias para acadar o resultado fnal. A obra
concbese coma unha fazaa, co sentdo pico do home medieval, e o promotor o
gran heroe que logra solucionar as difcultades para rematar a obra, sempre avalado
pola Providencia.
2.1. Na Compostela de Xelmrez: a Historia Compostelana
No campo da Historiografa medieval, a Historia Compostelana goza dun
espazo diferenciado. A obra foi redactada polo crculo mis prximo ao arcebispo
Xelmrez. Identfcados por diversos investgadores a partr do sculo XIX, os
seus autores foron Munio o Nuno Afonso e Hugo,bispos de Mondoedo e Porto
respectvamente, Giraldo presbtero e Pedro Marcio. Na obra reltanse os feitos
sucedidos, perante o mandato de Xelmrez fronte da diocese de Santago, na
primeira metade do sculo XII. Trtase dun compendio documental, no formato de
regesta e crnica, que pretende ofrecer a imaxe pica do arcebispo Xelmrez. Entre
as sas fazaas destaca a construcin da catedral de Santago. Convrtese nese
sentdo unha Fonte privilexiada para o coecemento da fbrica catedralicia, as sas
sucesivas etapas de construcin, os seus avatares no proceso de elevacin, a sa
valoracin na sociedade do momento, a nivel local e europeo. E precisamente entre
os obxectvos de Xelmrez atpase a de divulgar e potenciar o culto xacobeo, da sede
NDICE
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
9
composteln como custodia apostlica, e por tanto refexo de Roma. A obra un
referente ineludible para a investgacin da catedral compostel, a sa fbrica, a
producin artstca do romnico en Compostela, a fgura do promotor... anda que se
debe facer unha lectura coidadosa polo seu carcter propagandstco.
3. A interaccin imaxe-texto: fontes para o estudo da iconografa medieval
As imaxes son empregadas con fns diversos nas diferentes pocas histricas, mais
sempre existe una intencionalidade, mesmo cando a mensaxe solo esttca. Na
Idade Media a imaxe empregada con diferentes funcins que se amplan no
avance da poca. As, coa cautela que se debe manter pola desaparicin de gran
parte do patrimonio medieval, en ocasins a imaxe se concibe como soporte dunha
mensaxe relixiosa (didctca, contemplatva e, incluso a fnais de poca, emocional).
s veces obxecto dunha ideoloxa do poder (as funcins do monarca, cerimonial
da representatvidade, de honra e fama do nobre...) e as mesmo outras responden
a programas da sabedora e do saber (a iconografa das artes liberais por exemplo).
Tampouco se debe obviar o seu uso para dar ambiente, ambientar unha estancia
como prolongacin do status do seu promotor.
Se trasladamos estes conceptos esfera do espectador, existe una memoria
colectva da imaxe, transmitda de xeracin en xeracin que permite facer unha
relectura dos cdigos iconogrfcos, salvo cando se trata dun programa novo que
necesita ser explicado polo artsta o polo propio promotor.
3.1. Biblia e outras fontes no cannicas
Na xnese e evolucin posterior da imaxe medieval, a Biblia o soporte
esencial da iconografa. Incluso esa presenza de temas vetero e neotestamentarios
habitual en mbitos profanos.
Nas leccins expositvas da aula, comentaremos algns exemplos de textos
bblicos relacionados coa evolucin da iconografa crist, nas sas orixes Baixa
Idade Media, a sa permanencia, evolucin o transformacin. Tamn un aspecto
importante a sa conexin coa liturxia desenvolvida no interior do templo, cuestn
que enlaza con outro tpo de Fontes, as liturxistas (os rituais sacramentais, a evolucin
do misal, os diferentes ritos medievais...)
Unha cuestn de interese a difusin doutro tpo de textos bblicos non
cannicos, dicir, que non forman parte dos empregados na liturxia. Con todo a
sa circulacin se permite entre os feis porque axudan a difundir aspectos da vida
de Cristo, da Virxe e Apstolos, desde unha perspectva intmista, obviada polos
libros bblicos. Son os denominados textos apcrifos do Antgo e Novo Testamento.
Desde pocas moi tempers, aqueles que non son considerados hertcos serviron
como referente textual aos artstas (exemplo dos mosaicos da bsida de santa Mara
Maggiore, Roma). Os apcrifos da Biblia son, por tanto, una Fonte obrigada que
debemos acudir para comprender a iconografa medieval.
NDICE
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
10
3.2. A ekphrase na Idade Media
Existe un tpo de textos na Idade Media que se caracteriza por un ton potco.
Trtase de descricins potcas das obras de arte, co obxectvo de recrear a imaxe,
competr texto e imaxe, artes visuais e artes da palabra, para crear unha obra nova.
En defnitva estamos ante un vello tema clsico, ut pictura poesis horaciano, que
se mantn en vigor na Idade Media, especialmente a partr do sculo XII, cando
se produce o denominado renacemento do sculo XII e a recuperacin do latn
clsico.
Estes textos conforman o xnero artstco denominado ekphrase que aparece
con aspectos e funcins mltples. s veces aparece nun texto mis amplo que non
ten como fnalidade facer ekphrase de maneira xeral, pero introduce algn fragmento
de glosa potca para proporcionar un maior realismo a escena, o ben ambientar
a mesma. Con todo, interesa de maneira mis intensa, a ekphrase independente.
Neste exercicio potco destaca un autor francs de principios do sculo XII, Baudri
de Bourgueil. Nos seus Carmina ofrece pequenas poesas, a modo de adivianzas,
que pretenden facer unha glosa de obras de arte para desentraar o signifcado
das mesmas. Noutras obras, as sas epstolas, ofrece deliciosos poemas onde
describe ambientes a partr das obras de arte cos decoran, e deste modo presenta
implicitamente o propietario da estancia a travs das imaxes que ornamentan a
sa casa (Poema dedicado a Adela de Blois, flla de Guillerme I, conquistador de
Inglaterra, e esposa do conde de Blois, Esteban II).
4. A literatura odeprica medieval e a sa contribucin aos estudos da Arte
Na herdanza do clsico, existe unha tpoloxa de textos que mantn a literatura
odeprica, en todo o seu auxe na Idade Media. Son aqueles textos que pretenden
relatar unha viaxe, as veces cunha fnalidade de peregrinacin a uno dos santuarios
mis relevantes da Cristandade, o santo Sepulcro de Xerusaln a baslica de san Pedro
de Roma e a catedral de Santago en Compostela. Os tres santuarios presentaban
unha peregrinacin diferenciada. Xerusaln era enclave de interese para os feis
cristns, pero a longa viaxe, cun custo elevado, promova un tpo de peregrinacin
elitsta, solo para os estamentos privilexiados da sociedade. As outras das viaxes
eran mis doadas, pero delas Santago adquire un esplendor acusado a partr do
sculo XII, derivado de la invento (redescubrimento) no sculo IX. Conscientes da
importancia da difusin da devocin xacobea para a fe crist e para a consolidacin
dos reinos cristns, os monarcas e os prelados son os principais axentes impulsores
desta peregrinacin.
4.1. O Itnerario de Exeria no sculo IV
A mis antga testemua literaria da peregrinacin a Xerusaln o relato da
monxa Exeria. Orixinaria da antga provincia de Gallaecia, esta relixiosa emprende
o itnerario aproximadamente no ano 383. Redacta un diario para as sas irms
NDICE
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
11
de comunidade, onde recolle descricins da sa viaxe, as celebracins litrxicas
s que acode e as impresins que os diferentes santuarios lle suscitan. Interesa
especialmente pola sa descricin do santuario do Santo Sepulcro, tal como se atopa
no momento da sa visita e as celebracins de Pascua nas que partcipa. Neste senso
unha fonte interesante para coecer o santuario constantniano e a liturxia co xer,
entre outros aspectos relevantes. Consrvase copia do seu manuscrito nun cdice do
sculo XI na biblioteca de santa Mara de Arezzo, procedente de Montecasino.
4.2. O Liber Sanct Iacobi
O carcter odeprico recocese constantemente no Liber Sanct Iacobi, o
chamado Cdice Calixtno, manuscrito conservado na catedral de Santago, xunto a
outras copias manuscritas dispersas pola xeografa europea. O Liber redactado no
sculo XII, ca. 1140, consta de cinco libros con informacins diversas para a Historia
da Arte medieval. O contdo dos tres primeiros libros constte una Fonte de primeira
orde para observar a incidencia da liturxia na creacin do espazo arquitectnico da
catedral. Outras cuestns moi interesantes destes primeiros libri refrense a suceso
de milagres que axudan a comprender a iconografa xacobea. As o primeiro libro
unha Antologia litrgica, contn a liturxia dedicada a Santago nas sas festas
principais, sermns e dous relatos do martrio do Apstolo. O segundo libro o
ttulado De miraculi Sanct Iacobi, recolle una compilacin de milagres do Santo
realizada entre os sculos XI e XII. A historia da translacin do corpo do Apstolo a
Santago reltase no liber terceiro, Liber de traslatone corporis sanct Iacobi.
O seguinte, Historia Karoli Magni ou Pseudoturpinis, sorprende polo seu
carcter pico, que parece independizarse do sentdo de peregrinacin. Pola contra
a sa redaccin obedece a unha vertente da Idade Media, as fazaas picas, que
non poden desvincularse da peregrinacin a Santago. Este cuarto libro narra o
relato fantstco de Carlomagno, o emperador franco, a quen se lle aparece o propio
Santago para facer o encargo de liberar a Pennsula Ibrica do perigo musulmn.
Un dos libros recibe o cualifcatvo de Liber Sanct Iacobi propiamente dito, o
libro quinto. O autor presenta unha gua da viaxe a Santago desde Francia, as diversas
vas alternatvas, o recorrido do chamado Camio Francs na Pennsula, a chegada
a cidade de Santago. Neste punto, a gua elvase a Fonte de primeira orde para o
estudo da cidade medieval compostel pola sa minuciosa descricin das murallas
nese momento, a estrutura urbana e dos edifcios relixiosos que a conforman, de
maneira que descobre a topografa sagrada da cidade do Apstolo. O autor detense,
de maneira especial, na descricin da catedral de Santago.
A contnuacin, presenta dous apndices que contn cuestns de polifona e
un anexo cos relatos de ltmos milagres de Santago, xa ocorridos tardiamente (ca.
1160-1190), despois da elaboracin do Liber.
O texto confgrase coma unha fonte de informacin para o investgador en
Arte medieval, pero non deben esquecerse as sas ilustracins, as miniaturas, as
sas caracterstcas na Historia da pintura occidental e as mensaxes que transfren,
orientadas a exaltar a sede composteln e subliar o seu carcter apostlico. Deste
xeito, texto e imaxes, completan o proxecto de divulgacin do Camio de Santago
NDICE
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
12
e a cidade apostlica que o arcebispo Xelmrez promove no sculo XII a travs de
obras coma Historia Compostelana e o Cdice Calixtno sen obviar o Tumbo A, vez
que acomete as obras arquitectnicas que outorgan un novo concepto de cidade,
metfora da Xerusaln Celestal.
5. O documento: tpoloxas e achegas das fontes arquivstcas para a investgacin
na Arte medieval
Existe un campo de actuacin fundamental para o investgador da Idade Media,
o rastreo e anlise documental. Custodiados en arquivos pblicos e coleccins
privadas, os documentos son unha Fonte indispensable para profundar nas obras de
Arte medieval, anda que se atopan moi dezmados, por diferentes problemtcas ao
longo da Historia.
Na aproximacin a este tpo de Fontes, necesario incidir naqueles que
teen maior repercusin no estudo da Historia da Arte. As este apartado cntrase
na anlise dos testamentos de promotores nos diferentes estamentos da sociedade
baixo medieval, onde se poden atopar informacins abundantes. s veces aluden a
obra encargada, as sas caracterstcas, a intencionalidade, outras a cuestns como
as sas devocins, forma de vida, traballo, relacins con seus contemporneos...
informacins que facilitan a comprensin das obras por el encargadas as como a sa
factura, localizacin, as veces a mencin ao artsta, o interese e expectatva que xera
a propia obra.
Nesta lia cmpre acudir consulta dos contratos de obra e inventarios de
bens (inventarios post mortem), cando posible. Na idade Media non se conservan
de xeito abundante, mais si aparecen, ofrecen informacins de gran estma para o
estudo da obra, en tdolos campos da producin artstca.
As doazns e cartas de compra-venda son dous tpos de documentos que axudan
a completar a informacin anterior. Se se trata de estudar un inmoble, esta
documentacin proporciona as veces datos cronolxicos, para datar a obra por
exemplo, entre outros asuntos. E enlazando con eles, os preitos xudiciais poden
facilitar outros datos complementarios.
Para estudar este marco cronolxico, un medievalista non pode deterse na
Idade Media posto que existe un amplo campo de reinvencins e recreacins da
poca medieval. Deste xeito dbese acudir documentacin posterior para consultar
reformas das obras medievais, transmisin de bens na mesma familia ou a derivacin
a outra, circunstancia que revela o paradoiro (as veces descoecido) de unha obra
artstca. As ocupacins de inmobles medievais, coas transformacins de uso por
agrupacins e insttucins posteriores obriga en multtude de casos, a facer un labor
de rastrexo da documentacin, non sempre exitoso.
6. Fontes lexislatvas: caracterstcas e evolucin
Neste apartado pretndese mostrar algns exemplos de Fontes lexislatvas que
recollen notcias histrico-artstcas. No mbito eclesistco son interesantes as
NDICE
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
13
regras do monacato e das Ordes mendicantes pola sa especifcacin do modo de
vida, que reverte indubidablemente na creacin do espazo no mosteiro e convento.
As proponse a indagacin na regra de san Benito de Nursia (comezos do sculo
VI), na reforma promovida por san Benito de Aniano (ao 816), contrarrestadas
con diversos escritos del Cster que xustfcan a adopcin dalgunhas caracterstcas
singulares na evolucin do monacato occidental (Carta Caritats debida a Estephan
Harding ca. 1120, Exordio, Apologie Guillerme de Saint Thierry de Bernard de
Clairvaux, redactada en 1124). A contnuacin outros escritos lexislatvos das novas
Ordes mendicantes sern estudadas para coecer todo o elenco de Fontes da
espiritualidade medieval (Regras das Ordes, as como as Actas capitulares e estatutos
de dominicos e franciscanos).
A lexislacin un campo interesante para a arte civil. As dbese acudir
as actas municipais, os Foros reais e as Partdas, na Idade Media, para analizar a
diversidade de aspectos relacionados coa Historia da Arte (dereito de sepultura, leis
suntuarias... etc.)
ACTIVIDADES PROPOSTAS
Unha actvidade orientarase a contrastar tpoloxas de fontes literarias
e as sas aportacins a Historia da Arte. As os alumnos divdense en
grupos cooperatvos de cinco persoas. Deben revisar algns captulos
das obras Historia Compostelana, ao Cdice Calixtno propostos pola
profesora. A contnuacin, extraer e analizar de ambas obras, todas as
referencias a catedral de Santago de Compostela. Na clase interactva
contrastarase a informacin obtda polos grupos e abrirase o debate co
obxectvo de observar se os alumnos acadan os obxectvos especfcos 1
o 3. A temporalizacin desta actvidade 2 h. de traballo individual e de
grupo, mis unha hora de debate na aula.
Outra actvidade enlaza coa anterior pero refrese s Fontes para o estudo
da iconografa medieval. Analizarase a portada de Prateras da catedral
de Santago desde as Fontes literarias. Previamente os alumnos deben
retomar o fragmento do Cdice Calixtno que describe a Portada e un
repertorio bibliogrfco entregado pola profesora. A fnalidade observar
as lias de investgacin aor redor da dita portada polos investgadores
que nos precederon en dito estudo. Unha vez revisado todo o material
polos alumnos procederase visita da dita portada da catedral de
Santago, para analizar in situ e contrastar diferentes hiptese en relacin
a seu programa iconogrfco. Esta tarefa relacinase cos obxectvos 2 o 5.
Para a sa elaboracin sern necesarias 2 h. de traballo persoal do alumno
e unha hora de asistencia e debate na visita portada de Prateras da
Catedral.
NDICE
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
14
A terceira actvidade proposta consiste en recoller diferentes epgrafes
medievais dispersos pola cidade de Santago, durante unha semana,
tamn en grupos de cinco persoas, e nunha interactva na aula, exporase
a sa catalogacin e a informacin, que posible extraer do seu estudo,
como fonte para a Historia da Arte. Esta actvidade pretende acadar os
obxectvos 1 o 3 e 5. Esta actvidade proponse para unha hora de traballo
persoal do alumno e outra de Interactva na aula.
A ltma actvidade desta unidade didctca orintase ao estudo de Fontes
documentais e a sa diversidade. As a profesora facilitar un elenco de
documentos, colgados na aula virtual, para que os alumnos en grupo,
debatan fora da aula sobre a sa tpoloxa e achega a Historia da Arte.
Na aula xerarase o debate entre todos. A tarefa persegue a consecucin
de todos os obxectvos especfcos. O alumno empregar tres horas,
individualmente e en grupo, e outra hora de debate na aula.
A profesora solicitar a entrega das actvidades por escrito, para avaliar os
resultados.
AVALIACIN DA UNIDADE DIDCTICA
1.Avaliacin sobre os contdos das clases expositvas (tericas): control dos
coecementos adquiridos tras a exposicin e prctca da unidade didctca. Supor o
10% da nota total (1 punto). Ao propor una avaliacin contnuada, esta nota smase
aos resultados dos outros catro controis escritos que se farn na materia.
2.Avaliacin das clases Interactvas: Asistencia e partcipacin nos debates,
propostos pola profesora. Esta parte ser avaliada sobre 0,75 puntos. Para avaliar
os resultados a profesora elabora un rexistro de observacin onde se contemple as
intervencins, a calidade das mesmas e a medicin do cumprimento dos obxectvos
especfcos. Ademais as actvidades sern avaliadas en formato escrito entregado
profesora, antes do debate na aula.
BIBLIOGRAFA
1
1. Catlogos e Fontes publicadas
ARCE, A. (ed) (1996, 1 1980): Itnerario de la Virgen Egeria (381-384): Constantnopla,
Asia Menor, Palestna, Sina, Egipto, Arabia, Siria, Madrid: Biblioteca de
Autores Cristanos.
1
Neste apartado se mencionan as referencias mis empregadas na materia, que se comple-
mentan coas citadas e explicadas nas clases expositvas.
NDICE
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
15
AZCRATE RISTORI, Jos Mara (1982): Coleccin de documentos para la Historia del
Arte en Espaa. Zaragoza: Caja de Ahorros. 3vols.
BARREIRO FERNNDEZ, X. R. (coord.) (1988): Inventario das fontes documentais da
Galicia medieval, Santago de Compostela.
BRUNELLO, Franco (ed) (1988): CENNINI, Cenino: El libro del arte, Madrid, Akal.
DAVRIL, Anselme et THIBODEAU, T.M. (ed) (1995-2000): Guillelmi Durant: Ratonale
divinorum ofciorum, Turnholt: Brepols.
ERLANDE-BRANDENBURG, Alain; PERNOUD, Regine; GIMPEL, Jean; BECHMANN,
Roland (1991): Villard de Honnecourt, cuaderno siglo XIII: a partr del
manuscrito conservado en la biblioteca Nacional de Pars (n. 19093). Torrejn
de Ardoz : Akal
FALQUE, E. (ed.) (1994): Historia compostelana, Madrid: Akal.
HERBERS, Klaus; PLTZ, Robert (1998): Caminaron a Santago. Relatos de
peregrinacin al fn del mundo, Santago: Xunta de Galicia, Consellera de
Cultura, Comunicacin Social e Turismo, Xerencia de Promocin do Camio
de Santago.
LPEZ PEREIRA, Xos Eduardo (1991): Exeria. Viaxe a Terra Santa, Vigo: Xerais.
MACIAS, Jos Manuel (ed) (1987): Santago de la Vorgine. La leyenda dorada,
Madrid: Alianza editorial.
MORALEJO, Abelardo; TORRES, Casimiro y FEO, Julio (trad) (1951): Liber Sanct Iacobi,
Santago. (reeditado por X. Carro Otero, 1992).
MORTET, Victor et DESCHAMPS, Paul (1995, 1911-1929): Recueil de textes relatfs
lhistoire de larchitecture et la conditon des architectes en France au
Moyen ge, Paris: ditons du Comit des Travaux historiques et scientfques,
Ministre de lEnseignement suprieur et de la Recherche.
NARDELLA, Cristna (1998): Il fascino di Roma nel Medioevo. Le Meraviglie di Roma
di maestro Gregorio, Roma: Viella.
NOVS PREZ, M. Elena (2009): Catalogo de la Coleccin Guerra Campos del Archivo-
Biblioteca de la Catedral de Santago, Santago de Compostela.
PITARCH et al. (1982): Fuentes y documentos para la H del Arte Antguo: (Prximo
Oriente, Grecia y Roma), Barcelona: Gustavo Gili.
RUBIO TOVAR, Joaqun (1986): Libros espaoles de viajes medievales: seleccin,
Madrid: Taurus.
SAN BUENAVENTURA, (1893) Meditaciones de la vida de Cristo. Atribuidas a [san
Buenaventura], Madrid: Gregorio del Amo.
SNCHEZ CANTN, Francisco Jos (1923-1941): Fuentes literarias para la historia del
arte espaol, Madrid.
SNCHEZ SNCHEZ, Xos (2008): Catlogo de manuscritos do Arquivo-Biblioteca da
Catedral de Santago de Compostela, Santago: Consello da Cultura Galega.
(2008): A coleccin Lpez Ferreiro do Arquivo-Biblioteca da Catedral de Santago
de Compostela, Santago: Consello da Cultura Galega.
SANTOS OTERO, Aurelio de (2006): Los evangelios apcrifos: coleccin de textos
griegos y latnos, Madrid: Biblioteca de Autores Cristanos.
UBIETA LPEZ, Jos ngel (ed) (2009): Biblia de Jerusaln, Bilbao: Descle De Brouwer.
NDICE
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
16
VIGO TRASANCOS, Alfredo (coord.) (2000): Fontes escritas para a Historia da
Arquitectura e do Urbanismo en Galicia (sculos XI-XX), Santago de
Compostela: Xunta de Galicia, col. Biblioflia de Galicia, 16. (2 vols.)
YARZA LUACES, Joaqun, GUARDIA Milagros y VICENS Teresa (1982): Fuentes y
documentos para la H del Arte (Medieval I: Alta Edad Media y Bizancio),
Barcelona: Gustavo Gili.
YARZA LUACES, Joaqun et al. (1982): Fuentes y documentos para la H del Arte
(Medieval II: Romnico y Gtco), Barcelona: Gustavo Gili.
2. Bibliografa Xeral:
BARASCH, Mosh (1995): Teoras del arte. De Platn a Winckelmann, Madrid: Alianza
editorial (1985, 1).
KULTERMAANN, Udo (1996): Historia de la historia del arte. El camino de una ciencia,
Madrid: Akal.
MLE, Emile (1986): El Gtco: la iconografa de la Edad Media y sus fuentes, Madrid:
Encuentro. (1 ed. 1931).
RAMREZ, Juan Antonio (1999): Cmo escribir sobre arte y arquitectura, Barcelona:
Ediciones del Serbal.
SCHLOSSER, Julius (1993): La literatura artstca, Madrid: Ctedra (Viena,1924).
URQUZAR HERRERA, Antonio y GARCA MELERO, Jos Enrique (2012): La construccin
historiogrfca del Arte, Madrid: Ed. Ramn Areces.
YARZA LUACES, Joaqun (1997): Fuentes de la Historia del Arte I, Madrid: Historia 16.
3. Especfca:
BARNES, C. (1999): Problme de Le Villard de Honnecourt, en Les btsseurs
des Cathdrales Gothiques (Estrasburgo, 1989), pp. 209-223. En web:
htp://www.villardman.net
BECHMANN, Roland (1993): Villard de Honnecourt: la pense technique au XIIIe
sicle et sa communicton. Paris.
BRAUNFELS, Wolfgang (1975): Arquitectura monacal en Occidente, Barcelona: Seix
Barral.
CASTELNUOVO, Enrico (a cura di) (2004): Artfex bonus. Il mondo dellartsta
medievale, Bari: Laterza.
CASTIEIRAS GONZLEZ, M. (coor) (2010): Compostela y Europa: [catlogo de la
exposicin] : la historia de Diego Gelmrez, Santago de Compostela: Xestn
do Plan Xacobeo; Milano : Skira.
(2000): Plateras: Funcin y decoracin de un lugar sagrado, en Santago de
Compostela: ciudad y Peregrino. Actas del V Congreso Internacional de
Estudios Xacobeos. Xunta de Galicia, Santago. pp. 289-329.
CAUCCI, Paolo (1985): La literature de voyage et de pelerinage a Compostelle ,
en Santago de Compostela: 1000 ans de plerginage europen /[expositon]
organise dans le cadre dEuropalia 85 Espaa avec le concours du crdit
communal de Belgique, Bruxelles: Credit communal. pp. 175-181.
NDICE
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
17
(1995): La Memoria de Santago y su catedral en la literatura odeprica
compostelana, en Compostellanum vol. 40, n. 3-4, julio-diciembre, 367-378.
CAYUELA, B. (2007): Ecos de relatos de peregrinacin a Terra Santa na iconografa
altomedieval, en Rudesindus: a cultura europea do sculo X [catlogo da
exposcin na] Igrexa da Universidade, Santago de Compostela, 6 xullo-26
agosto 2007, Santago de Compostela: Xunta de Galicia, Direccin Xeral de
Turismo: Xestn do Plan Xacobeo. pp.125-135.
DAZ Y DAZ, Manuel Cecilio (1988): El Cdice Calixtno de la Catedral de Santago.
Estudio codicolgico y de contenido, Santago.
DAZ Y DAZ, Manuel Cecilio, LPEZ ALSINA, Fernando, SNCHEZ AMEIJEIRAS, Roco
(2008): Tumbo A: ndice de los privilegios reales, que contene este libro
inttulado de la letra A: original conservado en la Biblioteca de la Catedral
de Santago, Santago: Archivo Biblioteca Catedral de Santago; Madrid :
Testmonio.
FERNNDEZ PREZ, S. y NODAR FERNNDEZ, V. (2004): Atlas de la catedral romnica
de Santago. Narracin visual e interpretacin artstca, Santago: Xunta de
Galicia. Formato DVD.
FRUGONI, Chiara ((2005): Gli afreschi della Cappella Scrovegni a Padova, Torino:
Einaudi. 2vols.
GAMESON, Richard (ed) (1997): The Study of The Bayeux Tapestry, Woodbridge,
Boydell.
LEWIS, Suzanne (1999): The Rethoric of power in the Bayeux Tapestry, Cambridge.
LPEZ ALSINA, Fernando (1988): La ciudad de Santago de Compostela en la Alta
Edad Media, Santago de Compostela.
LPEZ FERREIRO, Antonio (1975): El Prtco de la Gloria, Plateras y el primitvo Altar
Mayor de la Catedral de Santago. Santago: Pico Sacro.
MORALEJO LVAREZ, Serafn (1977) Saint Jacques de Compostelle: les portails
retrouvs de la Cathdrale romane, en Dossiers darcheologie n. 20, janvier-
fvrier, 86-103. Tambin en FRANCO MATA, ngela y ROMERO POSE, Uxo
(coor) (2004): Patrimonio artstco de Galicia y otros estudios. Homenaje al
Profesor Dr. Serafn Moralejo lvarez. Santago. 3 vols. T.I. pp.101-110.
(1983): La imagen arquitectnica de la catedral de Santago de Compostela,
en Scalia, G. (a cura di): Il Pellegrinaggio a Santago de Compostela e la
leteratura jacopea: at del Convegno Internazionale di Studi. Perugia 23-
25 setembro 1983. Perugia. pp. 37-61. Tambin en FRANCO MATA, ngela
y ROMERO POSE, Uxo (coor) (2004): Patrimonio artstco de Galicia y otros
estudios. Homenaje al Profesor Dr. Serafn Moralejo lvarez. Santago. 3 vols.
T.I. pp. 237-246.
(1984): El patronazgo artstco del arzobispo Gelmrez (1100-1140), su refejo
en la obra e imagen de Santago, en Gai, L. a cura di: At del II Convegno
Internazionale di Studi Pistoia e il Camino de Santago: una dimensione
europea nella Toscana medioevale. Pistoia, 28-30 setembro 1984. Npoles,
Perugia. pp. 245-272.
NEZ RODRGUEZ, Manuel (ed) (2000): Santago, la catedral y la memoria del arte,
Santago: Consorcio de Santago.
NDICE
Unidade
didctca 2 Fontes para o estudo da arte medieval
18
(2005): David, el cantcum y la iucunditas en el siglo XII, en VILLANUEVA
ABELEIRAS, C. (coor): El sonido de la piedra. Actas del encuentro sobre
instrumentos en el Camino de Santago, Santago.
(2011): A la bsqueda de la memoria. Los tres prtcos mayores de la Baslica de
Gelmrez, Santago de Compostela: Consorcio de Santago, Crculo Romnico.
PANOFSKY, Erwin (1979): Abbot Suger of the Abbey Church of St Denis and its art
treasures. Princeton.
(1979, 1 1955): El abad Suger de Saint-Denis, en El signifcado de las artes
visuales. Madrid: Alianza editorial. pp.131-170.
(1996, 1 1951): Arquitectura gtca y pensamiento escolstco, Madrid
PORTELA SILVA, Ermelindo (dir) (2003): Historia da cidade de Santago de Compostela,
Santago: Consorcio de Santago.
SNCHEZ AMEIJEIRAS, R. y SENRA GABRIEL Y GALN, J.L. (coor) (2003): El tmpano
romnico. Imgenes, estructuras y audiencias, Santago: Consellera de
Cultura, Comunicacin social e Turismo; Direccin Xeral de Patrimonio
Cultural; Xunta de Galicia.
SASTRE VAZQUEZ, Carlos (2007): Algo ms sobre la Portada de las Plateras:
sacramentos y Passio Christ, en Romnico: revista de arte de amigos del
Romnico, n.4, 21-25.
(2006): La portada de Las Plateras y la mujer adltera. Una revisin, en Archivo
Espaol de Arte vol. 79, n. 314, abril-junio, 169-186
TAMAYO, Alberto (1996): Archivstca, diplomtca y sigilografa, Madrid: Ctedra.
TILLIETTE, Jean Yves (1981): La chambre de la comtesse Adele, en Romania, 145-
171.
(2002) : Baudri de Bourgueil : Pomes, Paris : Les Belles Letres. 2vols.
YZQUIERDO PEIR, Ramn Y SNCHEZ SNCHEZ, Xos (coor.) (2012): Cdice Calixtno:
ex re signatur Iacobus liber iste vocatur [exposicin]. Santago de Compostela:
Cabildo de la Catedral de Santago; Fundacin Catedral de Santago.
YZQUIERDO PERRIN, Ramn (1993): Galicia. Arte. Arte medieval I, La Corua:
Hrcules.
(2010): El maestro Mateo y el Prtco de la Gloria en la catedral de Santago, Len:
Edilesa.
WILLIAMS, John (2003): La mujer del crneo y la simbologa romnica, en Quintana
n.2, 13-28.
NDICE
Unha coleccin orientada a editar materiais docentes de
calidade e pensada para apoiar o traballo do profesorado e do
alumnado de todas as materias e ttulacins da universidade
VICERREITORA DE ESTUDANTES,
CULTURA E FORMACIN CONTINUA