El gobierno de Catamarca ha dispuesto la repatriacin de los restos de Felipe Varela hasta ahora en el cementerio chileno de antoco, cerca de Copiap, y hoy ! de "ebrero ser#n lle$ados con gran ceremonia al t%mulo erigido en Catamarca& Me parece que pocos conocen en Paraguay a h!stor!a "e Fe !pe Vare a# e $u!%ote "e os An"es# que uch& en '()* en e noroeste argent!no por a m!sma causa que e mar!sca Franc!sco +o ano L&pe,# y mur!era en e e-! !o# a m!ser!a y a e-ecrac!&n. En homena%e a egen"ar!o guerrero "e os An"es y su /Guerra "e Un!&n Amer!cana/ escr!0o estas 1neas. REPERCU+I2N 3E CURUPAY4Y EN LA ARGEN4INA La not!c!a "e "esastre "e 55 "e set!em0re "e '()) corr!& con 6e oc!"a" por a Argent!na. Pese a a terg!6ersac!&n "e parte o7!c!a y ocu tam!ento "e n8mero "e 0a%as a !a"as# to"os eyeron entre 1neas a magn!tu" "e "esastre. Pas& entonces a go que pue"e parecer asom0roso a a gunos# porque Curupayty 7ue una "errota argent!na y a sangre "errama"a era "e hermanos y a !a"os. +& o La Nac!&n Argent!na 9e "!ar!o "e M!tre: y a g8n otro "e su ten"enc!a# s!nt!eron Curupayty como una "errota. Cas! to"os se a egraron "e a "errota m!tr!sta# y a gunos ap au"!eron 7rancamente e tr!un7o "e Paraguay. A a e-pres!&n tra!"ores que es arro%& e go0!erno 9c ausuran"o esa prensa y encarce an"o a sus re"actores: contestaron que a tra!c!&n "a Amrica" esta0a# ante to"o# en qu!enes com0at1an a Paraguay. Na6arro V!o a e"!ta 'tr#s el (mperio# Gu!"o y +pano %u,ga en El )obierno y la 'lian*a que / a a !an,a es "e os go0!ernos y no "e os pue0 os/# O egar!o V. An"ra"e escr!0e +as dos polticas. Y en un 7o eto an&n!mo 9ta 6e, "e ;uan ;os< +oto: se ponen os M!n!ster!os "e a A !an,a a a cance "e os Pue0 os. 4o"o eso pese a esta"o po !c!a !mpuesto por e go0!erno= en enero "e '()*# e reaparec!"o Eco de Entre Ros > per!&"!co "e Paran? > e og!a a promoc!&n a genera paraguayo "e %o6en santa7es!no 4e mo L&pe,# que "es"e a !n6as!&n "e F ores a Uruguay com0at1a en "las filas americanistas". Estamos seguros @ transcr!0o e Eco > que 4e mo L&pe,# ese hermano en 3!os y en a "emocrac!a# en e e e6a"o puesto que hoy ocupa sa0e co ocarse a a a tura "e sus antece"entes y correspon"er con 0r! o a a con7!an,a "e pue0 o paraguayo y a as eg1t!mas esperan,as que os am!gos tenemos en < . AFe y a"e ante# %o6en guerreroB. $ue e "1a "e tr!un7o "e
Paraguay no est? e%ano# y a hora "e a re"enc!&n "e nuestra patr!a argent!na se acerca/. 31a "e tr!un7o# hora "e a re"enc!&n# hermano en 3!os y en a "emocrac!a... CDramos a !a"os o enem!gos "e ParaguayE. RaFson# m!n!stro "e Inter!or "e M!tre# or"ena nue6amente e c!erre "e Eco y tam0!<n "e otros cuatro per!&"!cos por /tomar una "!recc!&n !ncompat!0 e con e or"en nac!ona # y con os "e0eres que a go0!erno nac!ona !ncum0en en <pocas como a presente/. Pero a Argent!na parece "es0or"arse. E G "e no6!em0re e contingente 9H6o untar!osH e6a"os con maneas a 7rente "e guerra: rec uta"o para cu0r!r as 0a%as "e Curupayty# se su0 e6a en Men"o,a con e gr!to AV!6a a patr!aB# AV!6an nuestros hermanos paraguayosB. Los gen"armes que e go0erna"or V!"e a man"a a contener os se unen a os su0 e6a"os# a0ren as puertas "e a c?rce a a gunos per!o"!stas presos por Hparaguay!stasH y se hacen "ueIos "e a c!u"a". E go0erna"or escapa con premura. +er? a re$olucin de los colorados# a pr!mera "e una ser!e que ag!tar? e noroeste. A poco# e san%uan!no ;uan "e 3!os V!"e a se an,a so0re su pro6!nc!aJ en enero "e '()* e puntano ;uan +?a 9e 6a eroso Lan,a +eca: e6anta +an Lu!s y se !mpone a a ca0a er1a "e 1nea con a que e genera Paunero trata !nut! mente "e contener o. E 7amoso guerr! ero "e Ch! ec!to# Aure !o +a a,ar escapa "e a c?rce "e C&r"o0a y e6anta os gauchos "e los llanos 9La R!o%a:# a t!erra "e Facun"o $u!roga y e chacho PeIa o,a# para entrar en tr!un7o en a cap!ta "e su pro6!nc!a. La reacc!&n por Curupayty se "e%a sent!r en to"as partes en ese 6erano "e '()*. A arma"o# e 6!cepres!"ente Marcos Pa, a 7rente "e a a"m!n!strac!&n por ausenc!a "e M!tre# escr!0e a este que He !ncen"!o parece contag!arse a a Rep80 !ca !ntegraK. M!tre "espren"e o me%or "e sus tropas. Pero no 0astan# y e G "e 7e0rero > en parte# %ust!c!a es "ec!r o# !nc!ta"o por sus a !a"os 0ras! eIos que "esean a e%ar o "e 7rente paraguayo > "e%a e campamento "e 4uyut! y regresa a a Argent!na. EL $UI;O4E 3E LO+ AN3E+ Es ahora que hace su apar!c!&n en a h!stor!a Argent!na e corone Fe !pe Vare a. A to# en%uto# "e m!ra"a penetrante y se6era prestanc!a# Vare a conser6a0a e t!po "e ant!guo h!"a go caste ano# como es com8n entre os estanc!eros "e noroeste argent!no. Pero este catamarqueIo se parec1a a 3on $u!%ote en a go m?s que a apar!enc!a 71s!ca. Era capa, "e "e%ar to"o= a estanc!a# e ama# a so0r!na# os conse%os pru"entes "e cura y ra,onam!entos cuer"os "e 0ar0ero# para echarse a campo con e an,&n en a mano y e
ye mo "e Ma0r!no en a ca0e,a# por una causa que cons!"erase %usta. @ Aunque 7uera una ocura. Fue o que h!,o en '())# 7r!san"o en os c!ncuenta aIos# e"a" "e ensueIos y ca0a er1as. Pero a "!7erenc!a "e su tatara0ue o manchego# e $u!%ote "e os An"es no ten"r1a a so a ayu"a "e su escu"ero +ancho en a empresa "e a0at!r en"r!agos y re"!m!r causas no0 es. 4o"o un pue0 o o segu!r1a. Vare a era estanc!ero en Guan"aco y corone "e a Nac!&n con "espachos 7!rma"os por Urqu!,a. Por que"arse con e Chacho PeIa o,a 9tam0!<n genera "e a Nac!&n: se o ha01a 0orra"o "e cua"ro "e %e7es. No se e !mport&= s!gu!& con a causa que enten"1a nac!ona # aunque os per!&"!cos m!tr!stas o amaran /0an"o ero/ como a PeIa o,a. La muerte "e Chacho o arro%& a e-! !o# en Ch! e. A 1 as!st!& "o !"o a a !n!c!ac!&n "e a guerra "e a 4r!p e A !an,a y pa p& en as cartas rec!0!"as "e su t!erra su !mpopu ar!"a". Le ocurr!& a go m?s= presenc!& e bombardeo de Valparaso por e a m!rante espaIo M<n"e, N8Ie,. enter?n"ose con !n"!gnac!&n que M!tre se nega0a a apoyar a Ch! e y Per8 en e ataque "e a escua"ra. +! no e 0astara a e6!"enc!a "e a guerra contra Paraguay# ah1 esta0a a prue0a "e ant!amer!can!smo "e go0!erno "e su pa1s. Cuan"o eg& a sa0er en '()) e te-to "e 4rata"o "e A !an,a 9re6e a"o "es"e Lon"res:# no o pens& "os 6eces. 3!o or"en que 6en"!eran su estanc!a y con e pro"ucto compr& unos 7us! es En7!e " y "os caIonc!tos 9 os 0ocones os amar?: "e "eshecho m! !tar ch! eno. Equ!p& con e os unos cuantos e-! !a"os argent!nos# 7e"era es como < # esperan"o e 0uen t!empo para atra6esar a cor"! era. Cuan"o esta se h!,o pract!ca0 e# a pr!nc!p!o "e 6erano# a not!c!a "e Curupayty sacu"1a a to"o e pa1s. AAhB O 6!"a0a= tam0!<n gast& su "!nero en una 0an"a "e mus!cantes para amen!,ar e cruce "e a cor"! era y as cargas 7uturas "e su He%erc!to/. Esa 0an"a crear1a a zamba# canc!&n "e a /Un!&n Amer!cana/ en sus entre6eros# y a m?s popu ar "e as m8s!cas "e Noroeste argent!no. A me"!a"os# "e enero est? en ;?cha # pro6!nc!a "e +an ;uan# que ser? e centro "e sus operac!ones. La not!c!a "e arr!0o "e corone con "os 0ata ones "e c!en p a,as# sus 0ocones y su 0an"a "e m8s!ca corr!& con e rayo por os contra7uertes an"!nos. C!entos y c!entos "e gauchos "e +an ;uan# La R!o%a# Catamarca# Men"o,a# +an Lu!s y C&r"o0a# sacaron "e su escon"!te a an,a "e os t!empos "e Chacho# custo"!a"a como una re !qu!a ens! aron e me%or ca0a o y con otro "e a 0r!"a 7ueron hac!a ;?cha . A os qu!nce "1as "e ega"o# e He%<rc!to/ "e Corone ten1a m?s "e L.MMM p a,as. Por
as tar"es# Vare a es e1a a Proc ama que ha01a or"ena"o repart!r por to"a a Repu0 !ca= &&,-'rgentinos. El pabelln de Mayo, /ue radiante de gloria "lame $ictorioso desde los 'ndes hasta 'yacucho, y /ue en la desgraciada 0ornada de 1a$n cay "atalmente en las manos ineptas y "ebrinas de Mitre, ha sido cobardemente arrastrado por los "angales de Estero 2ellaco, 3uyut& Curu*% y Curupayty& 4uestra 4acin, tan grande en poder, tan "eli* en antecedentes, tan rica en por$enir, tan engalanada en gloria, ha sido humillada como una escla$a /uedando empe5ada en m#s de cien millones y comprometido su alto nombre y sus grandes destinos por el b#rbaro capricho de a/uel mismo porte5o /ue despus de la derrota de Cepeda, lagrimeando 0ur respetarla& -2asta de $ictimas inmoladas al capricho de mandones sin ley, sin cora*n, sin conciencia.& -Cincuenta mil $ictimas inmoladas sin causa 0usti"icada dan testimonio "lagrante de la triste situacin /ue atra$esamos. -'ba0o los in"ractores de la ley. -'ba0o los traidores de la 1atria. -'ba0o los mercaderes de las cruces de 6ruguayana, al precio del oro, las lagrimas y la sangre paraguaya, argentina y oriental.& 4uestro programa es la pr#ctica estricta de la Constitucin, la pa* y la amistad con el 1araguay y la Unin con las dems repblicas americanas. -Compatriotas. 'l campo de la lid os in$ita a recoger los laureles del triun"o o de la muerte, $uestro 0e"e y amigo& C7R74E+ FE+(1E V'RE+',& Por to"os os pue0 os "e oeste "e0!& correr a cuarteta recog!"a por Anton!o Carr!,o en su Canc!onero "e La R!o%a= 3e Ch! e eg& Vare a# Y 6!no a su Patr!a hermosa. Aqu1 ha "e mor!r pe ean"o por e Chacho PeIa o,a. O aque a otra = V!6a e Corone Vare a por ser un ;e7e "e honorB $ue 6!6an sus o7!c!a esB V!6a a Fe"erac!&nB Y esta= La Rep80 !ca Argent!na
s!empre ha s!"o host! !,a"a# porque qu!enes go0erna0an con ma a 7e cam!na0an. Ahora que 6!ene enc!ma e6anta"a su 0an"era# a g or!a y a pr!ma6era 7 orecen por sus cam!nos# gr!temos os argent!nos= AV!6a e Corone Vare aB. No hay un!7ormes# n! 7a ta que hacen. La cam!seta "e 7r!,a co ora"a# e co or "e a Fe"erac!&n es "!st!nt!6o su7!c!enteJ un som0rero "e pan,a "e 0urro a"orna"o con ancha "!6!sa ro%a = /Fe"erac!&n o Muerte/. AV!6a a Un!&n Amer!canaB AMueran os negreros tra!"ores a a patr!aB/ protege "e so "e a precor"! era. A 6eces e "!6!sa se c!Ie como una 6!ncha so0re a 7rente# no "e%an"o que a tup!"a me ena ca!ga so0re os o%os. No ha0r? armas# n! un!7ormes# pero no 7a tan os ser6!c!os esenc!a es. A rancho o preparan mu%eres que egan "e to"o e Noroeste a ama"o "e cau"! o= acompaIar1an a Ke%<rc!to/ en to"a a patr!a"aJ har?n "e en7ermeras# amantes y s! as cosas apr!etan# cargaran as an,as porque t!enen 7uertes os 0ra,os y temp a"o e ?n!mo. Y# Acosa nota0 eB# hay "!sc!p !na. AE corone Vare a es !n7 e-!0 e con esoB Un so "a"o "e a Un!&n Amer!cana "e0e ser e%emp o "e human!"a"# 0uen comportam!ento y o0e"!enc!a. Pasa"a a guerra# os nacionales 9e e%<rc!to m!tr!sta: 0uscar1an prue0as "e atrope os "e /esos 0an"!"os/. No pu"!eron encontrar as# n! s!qu!era !n6entar as con me"!anos 6!sos "e 6eros!m! !tu"= e /sumar!o/ por a toma "e +a ta e 'M "e octu0re "e '()*# ana !,a"o por os h!stor!a"ores ser!os# so o mostr& un te%!"o "e 7?0u as. FRANCI+CO CLAVERO En ;?cha se a"!estra e He%<rc!to/ y preparan sus o7!c!a es# cuyos nom0res pers!sten como eyen"as en e Noroeste= Guayama# E !,on"o# Chum0!ta# V!"e a# Me"!na# Ange # +a a,arJ m!neros "e as 7a "as "e Famat!ma o estanc!eros "e Los L anos os m?s "e e os. Un "1a ega a os 7ogones "e ;?cha na"a menos que Franc!sco C a6ero# a qu!en se ten1a por muerto "es"e as guerras "e Chacho cuatro aIos atr?s. Ant!guo grana"ero "e +an Mart1n en Ch! e y e Per8# era sargento a conc u!r a guerra "e a In"epen"enc!a. Integrar? 0a%o Rosas as guarn!c!ones "e 7ronteras "on"e su cora%e y comportam!ento o hacen Mayor. 3on ;uan Manue o
e6ar? mas tar"e a Reg!m!ento Esco ta con e gra"o "e ten!ente corone . As!ste a a 0ata a "e Caseros > "e a"o argent!no > y ser? con e corone Ch! a6ert e 8 t!mo en 0at!rse contra a "!6!s!&n 0ras! eIa "e Marqu<s "e +ou,a. Urqu!,a# que pre7er1a ro"earse "e 7e"era es que "e un!tar!os# no a"m!te su so !c!tu" "e 0a%a y en '(NO estar? a su a"o en e s!t!o "e Puenos A!res. Con as charreteras "e corone # "a"as por Urqu!,a# com0ate en e Poc!to contra os /sa 6a%es un!tar!os/ y 7us! ar? a go0erna"or A0erasta!n "espu<s "e a 0ata a. Cuan"o egan as horas tr!stes "e Pa6&n "e0e escapar a Ch! e persegu!"o por a !ra "e +arm!ento# pero 6ue 6e para ponerse a as &r"enes "e Chacho. Qer!"o gra6emente en Caucete# cae en po"er "e os /nac!ona esH que o han con"ena"o a muerte y t!enen pregona"a su ca0e,a. +arm!ento# 3!rector "e a Guerra# or"ena su 7us! am!ento# que no ega a cump !rse por uno "e esos !mpon"era0 es que t!ene a guerra= un %e7e /nac!ona / cuyo nom0re no se ha conser6a"o# compa"ec!"o "e C a6ero# o rem!te con nom0re supuesto# entre os her!"os nac!ona es a Qosp!ta "e Qom0res "e Puenos A!res e !n7orma a !mp aca0 e 3!rector "e a Guerra que a sentenc!a /"e0e ha0erse e%ecuta"o/ porque e corone Kno se encuentra entre os pr!s!oneros/. Un m! agro "e su 71s!co y "e a !nc!p!ente c!rug1a# e sa 6a a 6!"a en e hosp!ta . No o0stante 7a tar e un 0ra,o y tener un parche "e gutapercha en a 0&6e"a craneana# a0an"ona e Qosp!ta cuan"o egan a Puenos A!res as not!c!as "e e6antam!ento "e Noroeste. E 6!e%o sargento "e +an Mart1n cons!gue egar a campamento "e Vare a# "on"e to"os o ten1an por muertoJ se "!ce que# s!n "arse a conocer "e a tropa > "on"e su nom0re ten1a repercus!&n "e eyen"a > se acerc& a un 7og&n# tom& una gu!tarra y puntean"o con su 8n!ca mano cant&= /3!cen que C a6ero ha muerto# Y en +an ;uan es sepu ta"o. No o oren a C a6ero# Clavero ha resucitadoK. E entus!asmo "e os montoneros 7ue estruen"oso# tanto que sus ecos retum0aron en Puenos A!res "on"e os "!ar!os se pregunta0an por qu< no se cump !& a sentenc!a contra e corone 7e"era # y qu!<n era responsa0 e por no ha0er o hecho. La not!c!a "e a resurrecc!&n "e C a6ero eg& hasta Ing aterra "on"e Rosas# 6!e%o y po0re pero nunca amarga"o n! ausente "e o que ocurr1a en su patr!a# segu1a con atenc!&n a /guerra "e os sa 6a%es un!tar!os contra e ParaguayK y eg& a esperar que a os compases "e a ,am0a "e Vare a 7uera rea !"a" a un!&n "e os pue0 os h!sp?n!cos Hcontra os enem!gos "e a Causa Amer!cana/. E * "e mar,o "e '()* escr!0e a su
corresponsa y am!ga ;ose7a G&me, 9otra 7er6!ente paraguay!sta: > y a carta est? en e arch!6o Genera "e a Nac!&n "e Puenos A!res > KA corone C a6ero s! o 6e V. "1ga e que no o he o 6!"a"o n! o o 6!"ar< %am?s. $ue 3!os ha "e prem!ar a 6!rtu" "e su 7!"e !"a"K. EL +ILENCIO 3E UR$UIRA Pue"e con%eturarse e p an "e a guerra "e montoneras= Vare a "e0e apo"erarse "e as pro6!nc!as "e oesteJ +?a y V!"e a correrse por +an Lu!s y C&r"o0a hasta e !tora # L&pe, ;or"?n e6antar Entre R1os y apoyarse en os 7e"era es "e +anta Fe y Corr!entes# 4!moteo Apar!c!o !n6a"!r e Uruguay con os 0 ancos or!enta es# Urqu!,a ser1a e %e7e s! acepta0a ser oJ "e cua qu!er manera a guerra se har1a con Urqu!,a# s!n Urqu!,a o contra Urqu!,a. +?a escr!0e a Urqu!,a= /... encarga"o "e trasm!t!r a V.E. a 6o unta" "e as masas# so o esperamos que V.E. se "!gne a !mpart!rnos sus &r"enes. Pero Urqu!,a ca a. +us !ntereses comerc!a es se !gan a a cont!nuac!&n "e a guerra con Paraguay "e a que saca 0uen pro6echo como pro6ee"or "e e%<rc!to# y a a pa, !nterna por sus cuant!osos !ntereses "e estanc!ero y comerc!ante y su paquete "e acc!ones en e 7errocarr! Centra Argent!no. Po 1t!camente so o e !nteresa contro ar Entre R1os# "on"e su prest!g!o ha mengua"o cons!"era0 emente. E 0anquero Puschentha e aconse%a= / Espero que + E. no se comprometa con esta gente 9 os montoneros: CSest tres pront.../ Otra cosa ser? cuan"o cons!gan me%or pos!c!&n. No se comprometer? pero no os "esautor!,ar? tampoco pues e perm!te su 6!e%o %uego "e que"arse o0ser6an"o e 7!e "e a 0a an,a para co0rar e me%or prec!o. Escr!0e a +?a @ 'M "e 7e0rero "e '()* @ una carta e6as!6a que a na"!e compromete. Pero este qu!ere creer "e apoyo. Para mar,o han ega"o a Rosar!o os 6eteranos "e Paraguay con su 0r! ante o7!c!a !"a"= os 0uques !ng eses "e%an en su puerto caIones Trupp y 7us! es A 0!on y Pro" !n para armar os tres e%<rc!tos nac!ona es "e Paunero# 4a0oa"a y Na6arro que operar1an contra a Un!&n Amer!cana. M!tre hu0!ese quer!"o ponerse a su 7rente pero e recuer"o "e +!erra Ch!ca. Cepe"a y Curupayty pre6a ec!& en e Esta"o Mayor# me%or era "e%ar o "e o0ser6a"or. +AN IGNACIO 9 U "e a0r! : +?a se mue6e "e +an Lu!s a C&r"o0a "on"e hay e ementos su7!c!entes para e6antar a pro6!nc!a. Paunero# "es"e R1o Cuarto "estaca a Arren"on"o a cerrar e e paso "e +an Ignac!o 9cruce "e R1o $u!nto en a carretera "e +an Lu!s a Merce"es:. Y e m!n!stro "e
guerra# ;u !?n Mart1ne,# se !nsta a en C&r"o0a "on"e se s!enten ru!"os !ntranqu! !,a"ores. +?a ataca a Arre"on"o a anochecer "e 'U "e a0r! J err&neamente crey& que e %e7e nac!ona ten1a pocos hom0res# porque "e otra manera e hu0!era con6en!"o e u"!r o y egar a C&r"o0a# "on"e os 7e"era es espera0an. /+an Ignac!o se gan& por casua !"a"/ "!r? aIos "espu<s e genera Garmen"!a. Na"a pu"!eron as an,as montoneras contra os Trupp# n! as cargas "e !n"!os 9 NMM ranque es com0at1an %unto a Lan,a +eca: contra os cua"ros "e !n7anter1a "e IFanoFsVy# Fother!gham# Lu!s Mar1a Campos y a 0ra6a ca0a er1a "e ;os< M!gue Arre"on"o. En cargas nocturnas se estre aron ;uan y Fe !pe +?a# Car os ;uan Ro"r1gue,# ;uan "e 3!os V1"e a# Manue O ascoaga. +!n em0argo a 6!ctor!a estu6o !n"ec!sa hasta e amanecer. La montonera que"& "errota"a. No hu0o pr!s!oneros como o or"ena0a a ey "e po !c1a "!cta"a en Puenos A!res. Muy pocos so0re6!6!entes cons!gu!eron ocu tarse y escapar a Ch! e por os pasos "e a cor"! era# que a esa a tura "e aIo era apenas pract!ca0 e. EL PORO 3E VARGA+ 9'M "e a0r! :. Vare a ha marcha"o hac!a su Catamarca nata # atra6esan"o La R!o%a= es un paseo en tr!un7o "on"e os 7este%os se rep!ten a entrar e 6!e%o cau"! o en ca"a po0 a"o. En La R!o%a su /e%erc!to/ se amp 1a porque os r!o%anos qu!eren uchar por a Un!&n Amer!cana. A os ?ngu!"os compases "e a ,am0a# a montonera se "!r!ge a Catamarca "on"e to"os esperan a Cau"! o. 3e a 1 a 4ucum?n y +a ta "on"e 6en"r1an s!n "u"a as &r"enes "e Urqu!,a# as &r"enes que Vare a supone no po"r? negar e Urqu!,a 6!en"o e %uego "ec!"!"o. En ruta hac!a Catamarca e egan "os ma as not!c!as. $ue +?a 7ue an!qu! a"o en +an Ignac!o# y 4a0oa"a a 7rente "e e%erc!to nac!ona "e Noroeste ha apro6echa"o su ausenc!a para entrar en La R!o%a. Los nac!ona es 6!enen Po,o "e Vargas 4!enen caIones y t!enen Las uIas argas. 3!ce a etra r!o%ana "e a ,am0a "e Vargas 9que no es a "e e%<rc!to "e 4a0oa"a# que se aprop!& "e a m8s!ca# como se aprop!& "e tantas cosas:. Vare a 6ue 6e grupas. A os compases "e a ,am0a su e%<rc!to regres& a La R!o%a a to"o ga ope. E G "e a0r! # ya
pr&-!mo a a c!u"a"# Vare a !n6!ta ca0a erescamente a 4a0oa"a /a "ec!"!r a suerte y e "erecho "e am0os e%<rc!tos 7uera "e a po0 ac!&nJ /a 7!n "e e6!tar que esa soc!e"a" !n7e !, sea 61ct!ma "e os horrores cons!gu!entes "e a guerra y e teatro "e e-cesos que n! yo n! V.E. po"remos e6!tar/. 4a0oa"a 7!%ar1a e campo "e a !,a /por o menos a tres eguas "e e%!"o/. E %e7e nac!ona no contesta. Qa ur"!"o un p an que "e0e "ar e a 6!ctor!a. Como os 7e"era es marchan a to"o ga ope y s!n mayor "escanso# supone que egar?n "es7a ec!"os y se"!entos a La R!o%a. Por o tanto ha "estru!"o os %agWe es "e cam!no# "e%an"o so amente a uno# e Po,o "e Vargas a a entra"a m!sma "e a c!u"a". +upone que os rnontoneros se arro%ar?n so0re e aguaJ y entonces a art! er1a y 7us! er1a nac!ona es# con6en!entemente atr!nchera"as a re"e"or "e po,o os an!qu! ar1a s!n reme"!o. Ocurr!& o pre6!sto. Vare a no encontr& agua en os %agWe es "e Las Mes! as# "on"e espera0a acampar a noche "e G# a a espera "e a respuesta @ que no egar1a nunca @ "e su !n6!tac!&n a 4a0oa"a. 3e0!& segu!r a 7at!gosa marcha por a noche "e G en 0usca "e po,o "e Vargas "on"e ega a me"!o "1a "e 'M. Era ta a se" que /tres so "a"os so7oca"os por e ca or# por e po 6o y e cansanc!o @ "!r? Vare a @ e-p!raron "e se" en e cam!no. Los gauchos 7ueron acr!0! a"os por os nac!ona es "es"e as tr!ncheras apenas se acercaron a Po,o. Vare a reh!,o sus cua"ros y aunque a pos!c!&n "e 4a0oa"a "!7!cu ta0a e mo6!m!ento "e a montonera# or"en& se tocase a ,am0a y empe,ara a 0ata a. Los !n8t! es /0ocones/ 7ueron "e%a"os "e a"o 3urante m?s "e s!ete horas. > "e me"!o"1a a anochecer @ se suce"!eron as cargas a os compases "e a ,am0a hero!ca. 9que aprop!a"a por os 6ence"ores y con otra etra# se amar1a "es"e entonces Ram0a "e Vargas:. 4!empo "espu<s# y en os a tos "e a marcha os so0re6!6!entes cantar1an a e etra aut<nt!ca "e su ,am0a# que se ha manten!"o como tra"!c!&n ora en La R!o%a y Catamarca. /A a carga a a carga# "!%o Vare a# sa gan os aguneros rompan tr!ncheras. Rompan tr!ncheras s! carguen os aguneros "e "os en 7on"o. 3e "os en 7on"o s!# "!%o Guayama# a a carga muchachos# tengamos 7ama.
ALan,as contra 7us! esB Po0re Vare a A$ue 0!en pe ean sus tropas en a humare"a. Otra cosa ser1a armas !gua es. En una "e as cargas Vare a cae con su ca0a o muerto %unto a po,o. Y ocurre otro ep!so"!o "e esa guerra romanesca. Una "e as montoneras que hac1an "e cant!neras# en7ermeras# amantes# o o que se presentara# tom& un ca0a o y se arro%& en me"!o "e a re7r!ega para sa 6ar a %e7e. +e ama0a 8olores 8a* y e "ec1an La Tigra. En ancas "e La 4!gra escap& "e a muerte e 6!e%o cau"! o. /A as orac!ones > "!ce Vare a > m! e%<rc!to esta0a "eshecho# pero tam0!en e "e enem!go. +! 0!en no ha01a su7r!"o una "errota# compren"1 que e tr!un7o por m! parte en esos momentos era !mpos!0 e/. +!ete horas ha01an "ura"o as cargasJ en torno a po,o "e Vargas se r!I& a 0ata a mas "!sputa"a "e a guerra "e a Un!&n Amer!cana y se per"!& to"a esperan,a ser!a "e apoyar a Paraguay. L ega0a a noche# Vare a "!o a or"en "e ret!rarse= HBOtra cosa ser1a armas !gua esBK. C!ento ochenta compaIeros e que"a0an "e su e%<rc!to que e "1a anter!or conta0a cerca "e c!nco m! # os "em?s han muerto# que"an"o her!"os o escaparon para %untarse con e cau"! o en e ugar que os c!tase. Pero 4a0oa"a tam0!<n ha01a paga"o su prec!o. /La pos!c!&n "e e%erc!to nac!ona @ !n7orma M!tre > es muy cr1t!ca "espu<s "e ha0er per"!"o sus ca0a er1as# o a mayor parte "e e as# y gasta"o sus mun!c!ones# pues en La R!o%a no se encontrar? qu!en 7ac! !te como reponer sus p<r"!"as/. Vare a 7!%& ;?cha como s!t!o "e reun!&n. 4a0oa"a que"& en La R!o%a que saque& conc!entemente "urante tres "1as# pues na"!e e 7ac! !ta0a a !mentos 6o untar!amente ,&&&las u5as largas&&&,& +?a# "errota"o escap& a Ch! eJ os cor"o0eses# cuyo cau"! o era +!m&n Luengo# se ha01an e6anta"o a a espera "e +?a y "e /pronunc!am!entoH "e Urqu!,a que ha escr!to cartas compromete"oras a Luengo. Cuan"o a me"!a"os "e a0r! egan as not!c!as "e +an Ignac!o y e Po,o "e Vargas# to"o parece per"!"o# y Urqu!,a hace man!7estac!ones "e repu"!o ,a esos bandidos, /ue usan mi nombre para encubrir sus tropelas,& Creen term!na"a su m!s!&n em0arcarse para e Paraguay. y os 6eteranos 6ue 6en a
1ero toda$a est# Felipe Varela en ancas de +a 3igra y la guerra de la 6nin 'mericana no ha terminado& FELIPE VARELA EN ;XCQAL. 3espu<s "e Po,o "e Vargas# Vare a ha or"ena"o reun!&n en ;?cha a os "!spersos "e a 0ata a. E 5' "e a0r! # entre rep!ques "e campana y compases "e su ,am0a > aunque os mus!cantes ch! enos han ca1"o en po"er "e 4a0oa"a# que se aprop!& a canc!&n > os so0re6!6!entes "e E%<rc!to "e a Un!&n Amer!cana entran en a cap!ta montonera. $uema"a por a metra a a8n mant!enen ergu!"a su 0an"era "on"e pue"e eerse= ,Vi$a la 6nin 'mericana, 9 ,'ba0o los negreros traidores a la patria., ,-Vi$an nuestros hermanos paraguayos.,& E $u!%ote "e os an"es no se s!ente 6enc!"o. Le%os "e e o. A os pocos "1as sus 7uer,as se aumentan con os "!spersos "e Vargas que 6!enen "e to"os os puntos car"!na es. Pero "e0e a0an"onar ;?cha %aquea"o por os tres e%<rc!tos nac!ona es. 9"e Paunero# 4a0oa"a y Na6arro: que por un momento ha01an cre1"o conc u!"a a guerra# y se sorpren"!eron a egar e not!c!as "e que Vare a a8n 6!61a. E corone es 0aqueano "e a cor"! era. 3e%a a 6! a y por escon"!"os sen"eros se !nterna en as montaIas para caer por sorpresa en os ugares m?s !nespera"os= e N "e %un!o sorpren"e a Paunero en Las Pateas. No es una 0ata a# n! s!qu!era un com0ateJ Vare a no t!ene tropas para en7rentar a %e7e nac!ona # so o ha quer!"o sorpren"er o# sem0rar e "esconc!erto en a tropa. Cuan"o Paunero reacc!ona ya es tar"e. Vare a se ha es7uma"o e6?n"ose os ca0a os# muchas armas y a gunos so "a"os que han pre7er!"o %ugarse con < . Once "1as m?s tar"e @ na"!e ha sa0!"o por que escon"!"as sen"as h!,o a tra6es1a > "es0arata en a que0ra"a "e M!ran"a e cont!ngente "e 7or,a"os que e6a e corone L!nares "e re7uer,o a os nac!ona es ... 4ampoco 7ue 0ata a= apenas cuatro gr!tos# y os /6o untar!os/ "e%aron a L!nares para !rse con Vare a. Es una guerra "e recursos# "!71c! # pero a so a pos!0 e cuan"o no se t!enen armas y se sa0e que a !nmensa mayor1a "e a po0 ac!&n e apoyar? y segu!r?. Como un puma se "es !,a entre sus persegu!"ores. No se sa0e "on"e est?# s! en Guan"aco # en ;?cha # en Ch! ec!to# o ha gana"o a puna "e Atacama en terr!tor!o entonces 0o !6!ano. La 6er"a" es que est? en to"as partesJ no to"os o creen.
No es pos!0 e arrearse un cont!ngente para a guerra "e Paraguay# porque os %e7es s!empre temen que Vare a se "escue gue "e os cerros y ponga en !0erta" a os 7or,a"os como h!,o e otro $u!%ote# e "e a Mancha con os ga eotes. Pero estos no e pagar?n a pe"ra"a !mp!a# s!no se e unen para segu!r a ucha !mpos!0 e por a a !an,a con as rep80 !cas "e a m!sma sangre. REVOLUCI2N FE3ERAL EN C2R3OPA 9 ') "e agosto: La not!c!a que Vare a Han"aK por a cor"! era# aunque pocos o han 6!sto# enc!en"e una u, "e esperan,a en os 7e"era es. 4a 6e, no to"o est< per"!"o. E e%<rc!to "e Paraguay ha que"a"o !nm&6! "espu<s "e Curupayty# y na"!e @ 7uera "e os %e7es 0ras! eIos y "e M!tre @ qu!ere segu!r a guerra. E m!smo Urqu!,a# a pesar "e ha0er 7e !c!ta"o a M!tre por sus tr!un7os "e +an Ignac!o y Po,o "e Vargas# ha 6ue to a sus equ! !0r!osJ es que asp!ra a ser pres!"ente en '()( y sa0e que to"o e pa1s# 7e"era es o !0era es# 7uera "e m!n8scu o grupo que re"acta La Nac!&n Argent!na# qu!ere a pa, con Paraguay. A"o 7o A s!na que con os %&6enes !0era es aca0a "e ganar a go0ernac!&n "e Puenos A!res !naugura as ses!ones "e a eg!s atura porteIa con !ns& !tas pa a0ras /La guerra 0?r0ara# carn!cer1a 7unesta# a amo as1 porque nos encontramos ata"os a e a por un trata"o tam0!<n 7unesto...# sus c ?usu as parecen ca cu a"as para que a guerra pue"a pro ongarse hasta que a rep80 !ca ca!ga e-?n!me y "esangra"a/. +!m&n Luengo s!gue con !nter<s "es"e C&r"o0a as an"an,as "e Vare a. M!entras tremo e a 0an"era "e a Un!&n Amer!cana en os contra7uertes an"!nos# su0s!ste a pos!0! !"a" "e aca0ar con e m!tr!srno. &&&-:i 6r/ui*a > a qu!en 6enera como un 1"o o > se decidiera.. 31a que transcurre se ponen as cosas peores para M!tre. No es so amente a repercus!&n "e Curupayty= Puenos A!res se ha ena"o "e carte es rec aman"o a pa,# /+& o M!tre ha po"!"o hacer perecer a tanto Argent!no...# no se pregunta qu!<n mur!& en Paraguay# s!no qu!<n 6!6e / !n7orma Mart1n P!Iero > prop!etar!o "e El 4acional > a +arm!ento# m!n!stro en norteam<r!ca. Para peor# se e-t!en"e por to"o e !tora a ep!"em!a "e c& era# !n!c!a"a en os campamentos 0ras! eIos en 4uyut1. M! es y m! es caen > hom0res# mu%eres# n!Ios > m?s# pero mucho m?s que os e !m!na"os por as 0a as. La act!tu" "e Urqu!,a# pese a sus 7e !c!tac!ones a M!tre a !enta as esperan,as a +!m&n Luengo. Qa "a"o una esp <n"!"a 7!esta en su pa ac!o +an ;os<= en a sa a# 0a%o a 0an"era "e Entre R1os se entre a,an as 0an"eras "e Am<r!ca# !nc us!6e a Paraguaya= 7a ta a 0ras! eIa. +u yerno# V!ctor!ca# e ha pregunta"o > seg8n narra Ignac!a G&me, a A 0<r"! > " !s tiempo" #e$or%"& Y e caste ano "e +an ;os< seIa an"o as 0an"eras ha0r1a respon"!"o= / Lo "!go 7uerte= me p ace ese acomo"o/.
No espera m?s +!m&n Luengo# 4a 6e, su esp1r!tu senc! o supuso que "e01a equ! !0rar en e ?n!mo "e Urqu!,a as "errotas "e +an Ignac!o y Vargas. C&r"o0a es una pro6!nc!a 7e"era # go0erna"a por un 7e"era . Mateo Luque. +u pos!c!&n es estrat<g!ca. +! a su0 e6ara @ o que ser1a 7?c! pues Luengo es !nspector "e m! !c!as > os e%<rc!tos nac!ona es que pers!guen a Vare a a0an"onar1an su ca,a. Y Urqu!,a /pronunc!?n"ose/ con sus "!e, m! aguerr!"os entrerr!anos ser1a e "ueIo "e a s!tuac!&n. N! s!qu!era os genera es m!tr!stas "e Paraguay 9Em! !o M!tre# R!6as# Ge y y O0es: quer1an segu!r esa guerra y menos a as &r"enes "e os 0ras! eIos. E m!n!stro "e guerra nac!ona ;u !?n Mart1ne, est? en C&r"o0a rec utan"o e /cont!ngente/ para e6ar o a Paraguay. Mart1ne, se a arma porque os rec uta"os an,an gr!tos "esconcertantes= AV!6an os genera es +?a y Vare a# AMueran os porteIosB# AV!6a e ParaguayB Luque tratar? "e e-p !c?rse o por e esta"o an1m!co "e a masa# y e asegura que cesar?n apenas tomen gusto a ser6!c!o. E Go0erna"or trata tam0!<n "e ca mar a Luengo que /se sa e "e a 6a!na/ "!c!<n"o e que na"a "e0e hacerse m!entras e genera Urqu!,a no o "!sponga/. Y ama"o por M!tre# "e%a a c!u"a" e 'N "e agosto. Luengo no espera m?s. A "1a s!gu!ente > ') > e6anta a cont!ngente a os gr!tos /V!6a Urqu!,a/# apresa a m!n!stro "e guerra# y se "ec ara en re0e !&n contra M!tre. Poco "ura a re6o uc!&n "e Luengo. N!cas!o OroIo# go0erna"or m!tr!sta "e +anta Fe# a6an,a contra C&r"o0a# e genera Conesa o hace "es"e V! a Nue6a# Luque o "esautor!,a# Urqu!,a ca a. Luengo "e0e entregarse a Conesa > o hace e 5( "e agosto > s!n ha0er po"!"o entrar en com0ate. Est? "esengaIa"o y rece oso. $ue"ar? preso en C&r"o0a# hasta que escapa "e a pr!s!&n. Entonces !r? a Entre R1os "on"e matar? a Urqu!,a e '' "e a0r! "e '(*M. VARELA EN +AL4A 9'M "e octu0re: Cuerpean"o as "!6!s!ones nac!ona es# Vare a se "es !,a por os pasos m!ster!osos "e a cor"! era. Qa ten!"o correspon"enc!a con Luengo en C&r"o0a# con Ra a,ar en Ch! ec to y con e cau"! o sa teIo An!ceto Latorre a qu!<n !n6!ta a p egarseJ /e po"er "e enem!go no est? 7uerteK# escr!0!r? a este 8 t!mo. HCon un pequeIo es7uer,o "e os h!%os "e a patr!a to"a61a sa 6aremos a Am<r!ca/. En octu0re# m!entras Paunero o supone en +an ;uan# y Na6arro o espera en Catamarca# Vare a 0a%a "e a cor"! era 7rente a +a ta
con m! guerr! eros= esqu!6a a Na6arro que ha corr!"o a cerrar e e paso# y a ga ope 6a a +a ta "on"e espera pro6eerse "e armas y a !mentos. /A !r a aque a c!u"a" 9+a ta: > "!r? > no me e6& e ?n!mo apo"erarme "e un pue0 o s!n o0%eto a guno# Yo marcha0a en 0usca "e pertrechos 0< !cos# porque era to"o cuanto neces!ta0a para tr!un7arH. Est? 7rente a +a ta a ma5ana del ! de octubre. Int!ma a go0erna"or O6e%ero e entregue as armas que hay en a c!u"a"# compromet!<n"ose a no entrar en e a. Pero O6e%ero sa0e que Na6arro o pers!gue "e cerca y supone que e cau"! o no se atre6er? a atacar e en esas con"!c!ones. A"em?s# e E%<rc!to "e a Un!&n Amer!cana apenas s! t!ene 7us! es y mun!c!ones. Por eso a a !nt!mac!&n "e Vare a "e /e6!tar a a po0 ac!&n a "esastrosa consecuenc!a "e a guerra/ contesta con una "escarga. O6e%ero ha01a prepara"o a res!stenc!a# arman"o a clase principal con os se!s caIones y 55N 7us! es que pose1a# / pues e enem!go > e;plica por /u arm solamente la clase principal @ que ha aga a as masas .... encuentra pros< !tos entre qu!enes no abrigan un coraz'n honrado/. Qa consegu!"o OMM 6ec!nos honrados que "!str!0uye en as tr!ncheras ,an%a"as en a p a,a pr!nc!pa # y es encarga os caIones y os 7us! es. :alta lo espera y tiene un cora*n 9honra"o y a0r!ga"o: y un "usil& +o0ra0an# a su enten"er# para recha,ar a os 0an"o eros. O por o menos "etener os hasta que egase Na6arro que no po"1a tar"ar. O6e%ero 6a oro en "emas1a e po"er "e os 7us! es y "esprec!& "emas!a"o e cora%e "e os gauchos. Vare a or"en& e ataque# os "e7ensores resistieron apenas cuarenta minutos . Pre6!soramente e go0erna"or cons!gu!& recoger a gunos 7us! es e6?n"o os en /as! oH a temp o "e +an Franc!sco "on"e tam0!<n estar? < con su gente. Una hora estu6o +a ta en po"er "e as montoneras. E parte "e %e7e "e a p a,a > Legu!,am&n > ha0 a "e tremen"os "esmanes. 4ada respet el enemigo, templos, o"icinas p%blicas, casas de comercio y de particulares "ueron sa/ueados y hollados b#rbararnente del modo m#s espantoso y "ero*&&&& /Una hora escasa han ocupa"o 9 os 7e"era es: a c!u"a" > !n7orma O6e%ero y os estragos y saqueos rayan en os 1m!tes "e o !mpos!0 e/. E-agerac!ones !nteresa"as 9porque e go0!erno nac!ona pagar1a os per%u!c!os:. En una hora no pue"en cometerse muchos "esmanes. En e sumar!o que se e6antar?# os test!gos "ec aran /"e
o1"asH# uno so o atest!gua e saqueo "e su t!en"a "on"e e han e6a"o H un ca0a o/. M!gue 4e"!n contan"o muchos aIos "espu<s sus recuer"os !n7ant! es# "!ce que esta0a en casa "e a seIora GWemes "e Astra"a e 'M "e octu0re /cuan"o se present& un so "a"o "ero* arma"o "e una cara0!na. ANo me mate# soy h!%a "e genera GWemesB# "!%o a "ueIa "e casa. Este nom0re parec!& !mpres!onar e y 0a%an"o e arma so !c!t& un par "e 0otas# o que rea !,& a seIora& A Cur!oso saquea"or que se !mpres!ona por un nom0re h!st&r!co# y so o p!"e un par "e 0otasB. Las 6!o ac!ones "e os temp os# que "!ce Legu!,am&n no ocurr!eron= e Go0erna"or O6e%ero se re7ug!& con su gente y armas en +an Franc!sco "e7en"!"o > "!ce en su !n7orme > por os re !g!osos "e a !nsac!a0 e rapac!"a" "e estos 0an"!"os/. ANota0 es 0an"!"os# !mpotentes ante as pa a0ras "e unos 7ra! esB. Vare a# que no entr& en a c!u"a"# sa0e"or que os re !g!osos se nega0an a entregar as armas /as! a"asH en +an Franc!sco h!,o amar a guar"!?n para e-p !car e que e as! o ec es!?st!co no ampara0a a os pr!s!oneros "e guerra n! a sus armas. Como e guar"!?n se mantu6o 7!rme# e corone o ma trat& "e pa a0ra "!c!<n"o e muchas 0ar0ar!"a"es/ 9cuenta e re !g!oso en e sumar!o: pero no H 6!o &/ e con6ento. Fuera "e os 7us! es toma"os a os ca1"os en a p a,a# un ca0a o y un par "e 0otas no hu0o otros / atroc!n!os/. +! ocurr!eron# os "amn!7!ca"os o 6!"aron hacer os constar en e sumar!o. Lo que parece que hu0o y en gra"o may8scu o# fue un tremendo miedo. EL FIN 3E LA GUERRA Qa0a s!"o en as 0ar0as "e Na6arro que Vare a se apo"er& por una hora "e +a ta. 3e a 1 s!gu!& a ;u%uy# "on"e no hu0o /saqueo/ porque os ;u%eIos aceptaron "ar e sus armas. No pu"o estar mucho t!empo porque Na6arro o segu1a. Por a que0ra"a "e Qumahuaca eg& a Po !6!a# "on"e Me gare%o > en ese momento s!mpat!,ante con Paraguay > e "!o as! o. En Potos1# Vare a pu0 !car? un Man!7!esto e-p !can"o su con"ucta y promet!en"o e regreso. En octu0re "e '()M M!tre term!na su pres!"enc!a y su0e +arm!ento# "e qu!<n se esper& por un momento que term!nase a guerra con Paraguay. No hu0o ta # eso "ec!"e e regreso "e Vare a. 4am0!<n que Me gare%o ha cam0!a"o "e op!n!&n y ahora est? muy am!go "e Pras! . Vare a con sus escasos segu!"ores y s!n armas "e 7uego# toma e cam!no "e Anto7agasta. +u hueste no a can,a a c!en gauchos. La /!n6as!&nH ame"renta en Puenos A!res. Mart1n "e Ga!n,a , m!n!stro
"e guerra "e +arm!ento# man"a a genera R!6as# a corone ;u !o Roca y a Na6arro a aca0ar "e7!n!t!6amente con e E%<rc!to "e a Un!&n Amer!cana. Na6arro > a qu!en por su pasa"o 7e"era a gunos acusan "e en!"a" con os montoneros > promete /matar 9 a Vare a: en com0ate/. No tremo ar? mucho t!empo e estan"arte "e a Un!&n Amer!cana en a puna "e Atacama. Pasta un p!quete "e 1nea a man"o "e 4en!ente Pe"ro Cor6a ?n# para a0at!r o en Pastos Gran"es 9 '5 "e enero "e '()G:. Los "!spersos !ntentan 6o 6er a Po !6!a# pero Me gare%o o !mp!"e. 4oman entonces e cam!no "e Ch! e. 3a"a a 7ama "e cau"! o# e go0!erno ch! eno man"a un 0uque "e guerra para "esarmar a <e0rcito=& Encuentran un anc!ano en7ermo "e tu0ercu os!s a6an,a"a y "os "ocenas "e gauchos "esarrapa"os y 7am< !cos. Les qu!tan as mu as y os 7acones y os t!enen !nterna"os un t!empo. 3espu<s os sue tan# 6!sta su a0so uta 7a ta "e pe !gro. Vare a se !nsta a en Cop!ap&. E go0!erno "e +arm!ento or"ena a su m!n!stro en Ch! e# F< !- Fr1as# 6!g! e sus mo6!m!entos= /Est? gra6emente en7ermo > escr!0e Fr!as e ') "e mayo "e '(*M y "e < na"a hay que temer/. Mor!r? e L "e %un!o "e ese aIo en Yantoco# cerca "e Cop!ap&. /Muere en a m!ser!a > !n7orma Fr1as a go0!erno argent!no > egan"o a su 7am! !a que 6!6e en Guan"aco # La R!o%a# so o sus 7ata es antece"entes. +us restos aca0an "e ser repatr!a"os por e patr!&t!co go0!erno "e Catamarca# y "es"e sus montaIas# esp!na "orsa "e nuestra "!6!"!"a Am<r!ca# este 6!e%o gaucho que qu!so 6er una (ni'n Americana# espera e reconoc!m!ento "e os Hhermanos paraguayos/ que o mo6!eron a su 6a erosa y "es!gua guerra "e '()*.