Kontabiliteti i Burimeve Njerzore Nj dimesion i ri pr kompanit Shqiptare

Burimet njerzore jan ndr burimet m me vler q mund t ket nj kompani, midis burimeve t tjera t vlefshme. N vitet e fundit biznesi po bhet gjithnj edhe m shum i varur nga aktivet humane, m shum sesa nga aktivet fizike, prandaj po bhet edhe m i rndsishm, njohja e vlers s shtuar prmes zhvillimit dhe menaxhimit t burimeve njerzore. Raportimi aktual financiar nuk e pasqyron vlern e aktiveve njerzore duke mos paraqitur n mnyr reale vlern e biznesit. Kshtu q paraqitet nj nevoj pr trajtimin e kostove t burimeve njerzore n pasqyrat financiare si aktive. Ka dy arsye kryesore pse duhet t njohim burimet njerzore, si aktive: burimet njerzore jan burime me vler, pasi i sigurojn kompanis prfitime t ardhshme. S dyti, vlera e burimeve njerzore prcaktohet n lidhje me aftsit, komptencat, eksperiencat q zhvillohen n organizat prmes investimit. Mirpo shum studime vn n dukje se sht shum e vshtir t bhet vlersimi i burimeve njerzore. Pr kt arsye nj sr modelesh t ndryshme jan krijuar pr t vlersuar burimet njerzore. Qllimi i ktij studimi sht t nxjerr n pah rndsin e KBNJ, t studioj njohurit aktuale q zotrojn bizneset shqiptare rreth KBNJ, si dhe interesin e shfaqur rreth faktit nse burimet njerzore duhet t vendosen n Bilanc, si aktive. Metodologjia e prdorur n kt studim sht nj analiz prshkruese dhe jan krijuar tre hipoteza pr t testuar njohurit aktuale dhe interesin e shfaqur rreth KBNJ, nga bizneset shqiptare. Kto hipoteza jan testuar nprmjet programit statistikor STATA. Si rezultat i ktij studimi mund t themi se koncepti i KBNJ n Shqipri nuk sht shum i njohur por shfaqi shum interes n rrethin e ekspertve dhe profesionistve. Fjalt kye: Burimet Njerzore (BNJ), Kontabiliteti i Burimeve Njerzore (KBNJ), Modelet e KBNJ, Standartet kontabl, Kompanit shqiptare.

PRMBAJTJA E PUNIMIT HYRJE RISHIKIMI I LITERATURS METODOLOGJIA KAPITULLI I: KOTABILITETI I BURIMEVE NJERZORE (KBNJ) N BOT I.1. I.1. ZHVILLIMI I KONTABILIETIT T BURIMEVE NJERZORE I.2. FOKUSIMI TEK NJERZIT SI AKTIVE- MNYR E RE T MENDUARI

I.3. MODELET E KBNJ 1 I.4. SHTJET KRYESORE N LIDHJE ME KBNJ I.5. RREGULLORET DHE STANDARTET EKZISTUESE N LIDHJE MEPRAKTIKAT RAPORTUESE. I.6. ZHVILLIMI NDRKOMBTAR I KBNJ

KAPITULLI II: NEVOJA E KBNJ N KOMPANIT SHQIPTARE II.1. RNDSIA E STUDIMIT II.2.HIPOTEZAT II.2.1 ANALIZA PRSHKRUESE II.2.2 TESTIMI I HIPOTEZAVE II.3 BARRIERAT PR IMPLEMENTIMIN E KBNJ III KONKLUZIONE IV REKOMANDIME DHE LIMITIME V.REFERENCA

LISTA E TABELAVE Tabela 1-1 Prqindjet e vlersimit t njohurive nga t anketuarit rreth KBNJ

Burimi T dhnat e autorit (prpunuar n STATA). Tabela1-2. Njohurit rreth KBNJ Burimi : T dhnat e autorit (prpunuar n STATA).

Tabela 1-3. Korrelacioni midis prshtatshmris s trajtimit t kostove rreth BNJ dheimpakti n produktivitet Burimi : T dhnat e autorit (prpunuar n STATA).

LISTA E SHKURTIMEVE KBNJ- Kontabiliteti i Burimeve NjerzoreBNJ- Burimet NjerzoreIFRS- International Financial Raporting StandardsIASB-International Accounting Standards BoardIEKA- Instituti i Ekspertve Kontabl T Autorizuar SNK- Standartet Ndrkombtare t KontabilitetitACCA- Association of Chartered Certifies AccountantsGAAP- Generally Accepted Accounting PrinciplesSEC- Securities and Exchange CommissionSKK- Standartet Kombtare t KontabilitetitAAA- American Accounting Association

HYRJE Deri vitet e fundit vlera e nj kompanie shte konceptuar prmes aktive fizike qajo zotron si: ndrtesa, pajisje e makineri, ndrsa sot n nj ekonomi t bazuar nnjohuri, nj kontribut shum t rndsishm n vlern e nj kompanie prbjn BNJ.sht pr tu theksuar fakti se BNJ jan ato q ojn drejt suksesit ose dshtimit njkompani, nqoftse ato operojn si duhet dhe kan aftsit dhe kompetencat eduhura n ato far bjn, mund ta bjn nj kompani t sukseshme n rast t kundrtmund ta ojn kompanin drejt falimentimit. Nj kompani mund t ket implementuar aktive fizike me teknologjin m t fundit por nqoftse ajo nuk vihet n prdorimnga njerzit e duhur dhe nuk menaxhohet si duhet ather kompania mund t shkojdrejt falimentit. Kshtu q biznesi gjithnj edhe me shum po bhet i varur nga asetethumane, m shum sesa nga asetet fizike, prandaj njohja e vlers s shtuar prmeszhvillimit dhe menaxhimit t BNJ po bhet edhe m i rndsishm. Mirpo kjo ngre dy pyetje t rndsishme: si ta masim vlern e BNJ nn dritn e aktiveve t paprekshmedhe si ta prmirsojm raportimin financiar nprmjet paraqitjes s informacionitrreth BNJ n pasqyrat financiare t nj kompanie. (Bokhari et al, 2012, p5282).Duke kuptuar rndsin e BNJ dhe duke arritur n nj konsensus n rrethin e profesionistve kontabl, prsa i prket vlersimit t tyre, ather kjo n mnyr tvetvetishme do t oj n zhvillimin dhe implementimin e gjer t KBNJ n pasqyratfinanciare t do kompanie.Sipas Likertit (1971) qllimi i KBNJ sht ta ndihmoj organizatn duke i: siguruar informacion rreth kostove dhe vlers, t ndihmoj n vendimarrjen n lidhje mmarrjen, zhvillimin dhe mbajtjen e BNJ, me qllim q t arrij normn kostoprfitimim t mir; lejon menaxhimin e BNJ n lidhje me vlersimin dhe monitorimin e BNJ;siguron nj baz pr kontrollin e BNJ, t vlersoj mbivlersimin, nnvlersimin osembajtjen; ndihmon n zhvillimin e e parimeve t menaxhimit n lidhje me klasifikimine impaktit financiar t praktikave t ndryshme.Vlersimi i duhur i BNJ do ta ndihmoj nj kompani t eleminoj efektet negative qmund t sjell nj nj forc pune e teprt. Si e till KBNJ ndihmon nj kompani pr tikanalizuar n mnyr efiente njohurit, aftsit, eksperiencat e punonjsve t tyre . N kt studim synohet t theksohet rndsia e KBNJ, duke vrshuar n literaturnekzistuese. Jan paraqitur periudhat gjat t cilave sht zhvilluar KBNJ, periudha q prfaqsojn her rritjen e interesit dhe her uljen e interesit rreth KBNJ. Edhe psedisa studime vn n dukje se sht e vshtir t vlersohen BNJ, jan krijuar disamodele rreth mnyrs sesi mund t jet nj vlersim i mundshm i BNJ. Ktyremodeleve i sht br nj ndarje duke i klasifikuar n dy grupe: modele t bazuara nkosto dhe modele t bazuara n vler. Sigurisht n kt studim sh paraqitur nj prmbledhje e ktyr modeleve, q t nxjerr edhe nj her n pah q realisht

ka disamnyra t cilat bjn t mundur vlersimin n terma sasior t BNJ. Pjes e studimit jan edhe shtjet kryesore q lidhen me KBNJ, t cilat tregojn se koncepti i KBNJ,has n disa vshtirsi t cilat e pengojn pr t arritur n nj consensus t prgjithshm rreth nj mnyre vlersimi t BNJ. sht br nj prshkrim rrethraportimi aktual financiar, i cili nuk e pasqyron vlern e aseteve njerzore duke mos paraqitur n mnyr reale vlern e biznesit. Pasi n biznes, nse ka nj gj trndsishme, ai sht BNJ. Raportimi finaciar kostot n lidhje me BNJ i trajton sishpenzime aktuale q zvoglojn t ardhurat neto t kompanis dhe jo si nj investimq do t siguroj prfitme t ardhshme pr firmn dhe si t tilla t raportohen si aktiven pasqyrat financiare t kompanis. Gjtihashtu n kt studim sht br nj prezantim me vendet n bot n t cilat sht implementuar KBNJ. Kjo tregon seKBNJ nuk ngelet m thjesht n aspektin teorik por madje ai ka filluar t gjej zbatimedhe n praktik, duke e ritheksuar se sht i mundur praktikisht vlersimi aktivevehumane. Pjesa e dyt e studimit fokusohet tek prezantimi i KBNJ n realitetin shqiptar. Prsa i prket Shqipris, KBNJ sht nj fenomen jo shum i njohur, sht nj koncept i ridhe pothuajse nuk jan marr fare n konsiderat shtjet n lidhje me BNJ. Prandajqllimi i ktij studimi sht t nxjerr n pah rndsin e KBNJ, t studioj njohuritaktuale q zotrojn bizneset shqiptare rreth KBNJ, si dhe interesin e shfaqur rrethfaktit nse BNJ duhet t vendosen n Bilanc, si aktive. Nj sr analizash prshkrueset bazuara n rezutatet e mbledhura nga studimi jan zhvilluar, t cilat me an t nj paraqitje vizuale jan lehtsisht t lexueshme. Ndrsa nga testimi i hipotezave me an t programit STATA , konkludohet se koncepti i KBNJ nuk sht shum i njohur n bizneset shqiptare, aktualisht n raportet financiare t bizneseve shqiptare kostot nlidhje me punmarrsit trajtohen si shpenzime dhe se ka nj lidhje t fort korrelativemidis prshtatshmris s trajtimit t kostove rreth BNJ dhe impaktit n produktivitet. RISHIKIMI I LITERATURS

Koncepti i KBNJ nuk sht nj koncept i zhvilluar s fundmi, ai sht prezantuar nliteraturn kontabl n vitin 1960 . Ishte Likerti (1967), psikologu social, i Institutit tKrkimeve Sociale n Universitetin e Michiganit, q prdori termin Aktivi Human pr her t par, e cila m von u zvendsua me termin Kontabilitetit i Burimeve Njerzore . Sipas Flamhotlz (1985), kuadri i raportimit teorik ka ndjekur teorin ezhvilluar t viteve 1960. Bazuar n kt kuadr sht br nj ndarje n tre dimesionet informacioneve rreth BNJ: sasiore, cilsore, dhe organizacionale. Ku sipas dimesionit sasior prfshihet informacion rreth numrit t punonjsve, q prfshin tdhnat statistikore t personave sipas statusit t tyre dhe detyrs q bjn. Dimesioni cilsor prfshin informacionet bazuar n karakteristikat e punonjsve, aftsit,kompetencat,

shndetin. Dimesioni i fundit sht ai organizacional i cili prfshinmjedisin pr vetoperim, informacion n lidhje me qartsin dhe arritjen e qllimeve,marrdhniet e brendshme dhe knaqsin n pun. Teknika t ndryshme jan prdorur pr t matur vlern e BNJ. Sipas modelit t kostos origjinale t BNJ tFlamholtzit (1973, 1999,p.59) , kostot n lidhje me BNJ mund ti klasifikojm n dygrupe t mdha: kostot e blerjes dhe kostot e zhvillimit. N kostot e blerjes s BNJ prfshihen kostot direkte t rekrutimit, przjedhjes, marrjes n pun dhe zvendsimit,dhe kostot indirekte t promovimit apo mbajtjes brnda n firm . K o s t o t e zhvillimit tnj BNJ prfshijn kostot direkte t trajnimit dhe orientimit gjat proesit t trajnimit,kto

kosto prfshihen n vlern e aktivit sipas sistemit t KBNJ, t cilat sjellin prfitime t ardhshme. Flamholtz prmend se vlera e nj individi n nj organizat prcaktohet nga vler a aktuale e shrbimeve t ardhshme q priten t kryen ngaindividi gjat jets s shrbimit t tij pran kompanis. Ky model bazohet nsupozimin dhe n probabilitetin e qndrimit t ardhshm n firm n etapa tndryshme t shrbimit t do punonjsi.

Sipas nj studimi t kryer nga nj universitet n Bankok (Syed Abdulla Al Mamun,2009, p 41) , sht br nj prpjekje pr t par sesi paraqitet struktura e KBNJ n pasqyrat financiare, nse ajo sht e lidhur apo jo me karakteristikat e kompanis.Qllimi i ktij studimi sht t zbulohet lidhja midis tipareve t organizats dheinformacioneve rreth KBNJ n kompanit e listuara n Bangladesh. Si rezultat u arritn prfundimin se madhsia e kompanis sht e lidhur n mnyr t drejtprdrejtme informacionin rreth KBNJ n pasqyrat financiare, pra kompanit e mdha me vler t lart paraqesin informacione m shum sesa kompanit e vogla. Arsyeja e cilasupozohet se ka ndikuar n kt prfundim sht se kompanit me nj vler tregu tlart jan m t motivuara t paraqesin n raportet vjetore infomacion m shum rrethKBNJ. Gjithashtu rezultoi se kompanit financiare jan m t privuara sesa kompanit jofinanciare t paraqesin informacion shtes n lidhje me KBNJ, pasi prfitueshmriandikon pozitivisht q kompania t raportoj informacion n pasqyrat fnanciare. Kjo nnjrn an tregon sesa t rregulluara jan kompanit.

Sipas nj studimi t kryer nga ACCA (Verma et al, 2004,p2) rezulton se arsyejakryesore pr vlersimin e BNJ sht e lidhur me kontabilietitn dhe strategjin brendaorganizats . Arsyeja e par sht t prmirsosh kontabilitetin e funksionit t BNJ, icili duhet t jet i kontabilizueshm si gjith funksionet e tjera. Arsyeja e dyt sht tlehtsoj planifikimin strategjik rreth BNJ, t japi informacion nse BNJ jan tdisponueshme pr t arritur planet strategjike, t bj t dukshme koston e veprimevet ndryshme dhe fokusimi tek njerzit si nj burim dhe jo si nj shpenzim. sht pr tu theksuar se sipas studimit, vlersimi i BNJ sht i rndsishm pr dy funksionet:menaxherial dhe kontabl. N lidhje me shtjen se cili funksion duhet t udhheqidrejtimin e

BNJ rezulton se : 50% e t anketuarve theksojn se vlersimin e BNJduhet ta udhheqi funksioni i BNJ t nj organizate, pasi ai zotron njohurit dheekspertizn e nevojshme pr t ndihmuar n organizimin e t dhnave. Rreth 25% e tanketuarve rezulton se as profesionistt e funksionit te BNJ nuk kan ekspertizn enevojshme pr ta matur at. S fundmi 35% e t anketuarve rezulton se nj grupmultifunksional duhet t udhheqi vlersimin e BNJ, duke ndrthurur t dy funksionetsi at menaxherial dhe at kontabl pr t kuptuar matsat e duhur pr t vlersuar BNJ. Sipas vzhgimit nga ACCA, rezultojn se matsit m t rndsishm pr t vlersuar BNJ jan: Knaqsia n pun Drejtimi dhe orientimi n pun Norma e mungess n pun Vzhgime t knaqsis s klientve Norma e qarkullimit, kompetencat Kostoja(marrjes, trajnim, mbajtjes) t personelit T msuarit Angazhimi i organizats Norma e kthimit nga trajnimi

Po far kontabilizon KBN? KBNJ identifikon, mat dhe raporton shumn e shpenzimeve t kryera pr rekrutim,trajnim, familjarizim dhe zhvillim t BNJ. Sipas (Narayan, 2010, p 237-244), prpara se t implemtohet KBNJ n nj organizat informacioni i mposhtmkrkohet :-kostoja pr punonjs -norma e investimit n BNJ -vlera e krijuar nga do punonjs-prfitimet e krijuara nga do punonjs -norma e pags s paguar n baz t t ardhurave totale t gjeneruara -paga mesatare e do punonjsi-norma e mungess s punonjsve -norma e qarkullimit t punonjve dhe norma e mbajtjes s punonjsve

METODOLOGJIA

Metodologjia e ktij studimi sht bazuar n vzhgimin e 31 subjekteve nga 60 qishte popullsia, e cila prfshin biznese si dhe ekspert t ertifikuar t rrethit tTirans, t publikuar n faqen e IEKA-s. Qllimi i ktij studimi sht t nxjerri n pah njohurit aktuale q zotrojn subjektet, akademikt dhe ekspertt rreth KBNJ, sidhe interesin e shfaqur rreth faktit nse BNJ duhet t vendosen n Bilanc, si aktive. N kt studim, ka disa tregues t cilat synojn t mbledhin informacion sesa realishtinvestohet nga kompanit shqiptare n BNJ. Ku vlen t prmendim se nj investim ilart n BNJ shoqrohet m nj rritje t motivimit dhe si rezultat rritje t performancs s punonjsve dhe rritje t produktitvitetit t kompanis(Saremi et al,2011). Ky korrelacion pozitiv midis investimit n BNJ dhe rritjes se performancs styre, nuk do t mund t nxirret nse vlera e BNJ nuk sht e matur n vler sasiore.Pasi t investosh n BNJ, do t thot t massh koston e investimit, vlern si rezultat iinvestimit dhe e gjitha kjo t mund t krahasohet m pas me performancn e kryer nga punonjsi. Informacionin m t plot rreth BNJ, n terma sasior mund ta jap vetmKBNJ. Pr kt arsye sht e rndsishme q BNJ ti vendosim nj vler dhe ti paraqesim n raportet financiare, si nj nga burimet me vler t shtuar n njkompani. Aktualisht n Shqipri rreth KBNJ, tashm sht zhvilluar nj studim ikryer pr rajonin e Tirans (Mirela et al, 2012), ku jan przgjehur 30 kompani tndara n dy grupe : Bank & Kompani t sektorit financiar Kompani prodhimi dhe shrbimi

Sipas ktij studimi rezulton se njohurit pr KBNJ ishin rreth 12.6%, t cilt pretendonin se kishin njohuri teorike t ktij koncepti, duke lexuar literatura tndryshme. Gjithashtu rreth 56.8% e t anketuarve ishin t interesuar pr t reflektuar vlern e BNJ si kapital n raportimin e tyre financiar.Qllimi i ktij studimi sht prezantimi me KBNJ nj target group tjetr, duke prfshir jo vetm biznese por edhe ekspert kontabl, pr t nxjerr sesa i njohur dhesesa t interesuar jan rreth ktij koncepti, bazuar kjo n nj gjykim profesional. Ky studim sht bazuar n nj pyetsor t hartuar prej 25 pyetjesh, t ndara n treseksione. Metodologjia e studimit sht bazuar n kt pyetsor, n analizn prshkruese dhe prpunimi i t dhnave n programin statistikor STATA . Studimisht bazuar n t dhnat primare dhe sekondare. T dhnat primare jan mbledhur n mnyr direkte me an t pyetsorve t shprndar target grupit t przgjedhur,kurse t dhnat sekondare jan prdorur pr tu prezantuar me KBNJ si dhe studimete kryera pr kt fush. Efekti i KBNJ, sht analizuar nga dy dimesione: -perceptimet e menxherve t bizneseve -perceptimet e ekpertve dhe akademikve

Me an t analizs prshkruese, synohet t nxirret se far informacioni rreth BNJ, paraqitet n raportet financiare t kompanive t pyetura dhe mnyrat q prdorin pr t vlersuar performancn e BNJ.

Tre jan hipotezat e ngritura n kuadr t ktij studimi: s pari , sistemi i KBNJ, njkoncept i njohur nga kompanit shqiptare; s dyti , kompanit shqiptare kostot nlidhje me punmarrsit i trajtojn si shpenzime; s treti , ekziston nj korrelacion pozitiv midis prshtashmris s trajtimit t kostove t BNJ dhe impaktit n produtivitet.Pyetsori sht ndar n tre seksione. Seksioni i par, synon t mbledh informacion rreth Identifikimit t kompanis , n tciln t anketuarit mund t jen t punsuar ose t vetpunsuar. N seksionin e dyt , Prezantim i me personat e pyetur dhe me KBNJ, disa pyetje jan krijuar pr t mbledhur informacion rreth arsimimit, profesionit, eksperiencs,nse kan qn pjes e trajnimeve t kryera nga kompania ose nse jan tvetpunsuar, jan angazhuar apo jo n trajnime t ndryshme. Gjithashtu jan krijuar pyetje pr t zbuluar nse subjektet kan informacion rreth KBNJ, cili ka qn burimii informacionit dhe nse kan informacion si i vlersojn njohurit e tyre. Me an t ktij seksioni synon t mblidhet informacion sesi i vlersojn kompanit shqiptar performancn e BNJ dhe se far informacioni paraqitet aktualisht rreth BNJ nraportet financiare t kompanive t pyetura. Ky seksion ndr t gjitha synon tvrtetoj nj nga hipotezat e studimit, njohurit q kan kompanit shqiptare rrethKBNJ. N pjesn e tret t pyetsorit Nevoja pr KBNJ , ka disa pyetje t cilat synojn tmbledhin informacion rreth mnyrs aktuale sesi vlersohen BNJ nga kompanitshqiptare n pasqyrat finaciare t tyre, synohet t vlersohet interesi q shfaqinsubjektet rreth KBNJ, synon t vlersohet korrelacioni midis prshtatshmris strajtimit t kostove t BNJ dhe impaktit n produktetivitet. S fundmi nj pyetje shtkrijuar pr t marr informacion rreth barrierave q mendohet se mund t pengojnimplementimin e KBNJ kudo n bot dhe m pas n realitetin shqiptar. Kapitulli I: KOTABILITETI I BURIMEVE NJERZORE N BOT I.1.ZHVILLIMI I KONTABILIETIT T BURIMEVE NJERZOREVitet e fundit dshmojn pr nj rritje t interesit n kontabilietet, nga ana e IASB nlidhje me raportimin financiar t aktiveve t paprekshme. Sipas (Flamholtz et al,2002,p 948) thuhet se prsa koh BNJ jan nj komponent kryesor i aktiveve t paprekshme, tashm kemi nj rilindje t interesit rreth trajtimit t BNJ nga nj perspektiv kontabl. Praktika aktuale kontabl i trajton kostot n lidhje me BNJ sishpenzime aktuale q zvoglojn t ardhurat neto t kompanis dhe jo si nj investimq do t siguroj prfitime t ardhshme pr firmn dhe si t tilla t raportohen siaktive n pasqyrat financiare t kompanis. Kjo mund t arrihet nprmjet prezantimitdhe implementimit t KBNJ. far sht Kontabiliteti i Burimeve Njerzore? Sipas American Accounting Association (1970) KBNJ prkufizohet si: proesi iidentifikimit dhe matjes s t dhnave rreth BNJ dhe gjithashtu i komunikimit t informacionit tek palt e interesuara. sht nj metod q njeh nj varietet BNJ dhei paraqet ato n bilancin e nj kompanie. Sipas KBNJ nj vler i vendoset njerzve bazuar n tregues t till si: eksperienca, edukimi, prfitimet e ardhshme q i sjellinkompanis.

Kontabilistt e kan njohur vlern e BNJ pr t paktn 70 vite. Interesi i hershm rrethKBNJ fillon n 1960 nga Rensis Likert (Bowers,1973), i cili theksoi se njerzit jan burime me vler pr kompanin. Flamholtz, Bullen and Hua( 2002, p948-951), nstudimin e tyre paraqesin nj perspektiv historike pr zhvillimin e KBNJ dhe hapatq ka kaluar evoluimi i saj. Faza e par: Derivimi i koncepteve t KBNJ (1960-1966) N kt faz kemi nj lindje t interesit rreth nj koncepti dhe nj kndvshtrimi qnuk kishte ekzistuar m par n literaturn kontabl, sht nj perspektiv e rekontabl e prqndruar rreth BNJ, t cilt luajn nj rol thelbsor n nj kompani.Shum studime jan zhvilluar duke pasur si fokus kryesor nxjerrjen edhe m shumn pah t vlers dhe rndsis q kan BNJ dhe rolin e pazvendsueshm qzotrojn n kompani. Fillimisht prmendim studimin e Likertit bazuar n premisat qnjerzit jan burime me vler t organizats (Likert,1961). Ishte Hermason (1986) m pas, i cili paraqiti nj model pr t matur vlern e BNJ n raportimin e jashtmfinanciar. Ishin pikrisht kta studiues t par q shrbyen si frymzues pr fazn edyt t zhvillimit t KBNJ. Faza e dyt: Zhvillimi i krkimeve akademike rreth KBNJ (1967-1970) Pas njohjes s studiuesve dhe profesionistve me konceptet rreth KBNJ, tashm njshtys e brendshme i nxiste t mendonin rreth nj mnyre pr t matur n terma sasior vlern e BNJ, kjo nprmjet zhvillimit t modeleve dhe metodave t ndryshme.Studimet e para pr zhvillimin e KBNJ jan br n Universitetin e Michiganit(Flamohtz et al, 2002,p 949). N fillim t 1967 nj grup krkuesish prfshir Likert,Flamholtz, William, paraqitn konceptet dhe metodat pr kontabilizimin e BNJ.Rezultat i ksaj pune ishte nj artikull nga Brummet et al (1968a), nj nga punt m thershme n fushn e KBNJ dhe n t ciln koncepti KBNJ sht prdorur pr her t par. Autort fillimisht arritn n konkluzionin q trajtimi i kostove t BNJ ka rndsi t paraqitet si aktiv dhe jo si shpenzim dhe q KBNJ sht prdorur fillimisht si njmjet manaxherial. Po ashtu Brummet et al (1969) n nj artikull tjetr vlersoiimpaktin q ka KBNJ n manaxhim. Flamholtz n studimin e tij nxori nj teori rrethvlers s individit n nj organizat. Prpjekja e par pr t prezantuar konceptin eKBNJ n nj kompani konkrete, ishte aplikimi i KBNJ n nj kompani publike siR.G.Berry corp (Flamohtz et al, 2002,p 949). Faza e tret: Rritje e shpejt e interesit rreth KBNJ (1971-1977) Ajo far i intrigonte m shum studiuesit ishte m nyra e re e t menduarit tivendossh njerzit n bilanc. Kjo ishte shtja q rriti n mnyr t shpejt interesinrreth KBNJ, duke e br kt nj nga fazat m t rndsishm pasi u shoqrua me njvrull studimesh dhe nj prfaqsim n shkall m t gjer gjeografike, duke prfshir,Japonin, Australin etj. Gjithashtu shum t vlefshme jan edhe prpjekjet pr taimplementuar KBNJ n kompani konkrete, t cilat pavarsisht vshtirsive q hasinarritn n fund t shohin BNJ n pasqyrat financiare t kompanive. Nj tjetr tregues ivnies n praktik t koncepteve t KBNJ, sht edhe paraqitja e raporteve tkomitetit t AAA, t cilat publikojn raporte rreth zhvillimit t KBNJ. Studimetempirike nxorrn n pah impaktin q mund t ket KBNJ n vendimarrje. Sipasstudimit t Elias(1972) arrihet n prfundim se nj firm me nj informacion rrethKBNJ konsiderohet m e pregatitur sesa nj firm e cila nuk aplikon sitemin e KBNJ.Lambordi et al (1979) nxorrn n pah diferencat midis informacioni tradicional dheinformacionit t KBNJ, por nuk nxorrn diferencat midis informacionit monetar dhe jomonetar rreth KBNJ. Flamholtz (1971) prdori matsat monetar dhe jomonetar pr t krijuar variablat ekonomik. Sipas modelit t Flmaholtz vlera e nj individi sht prcaktuar bazuar n shrbimet e ardhshme q priten t merren nga individi. Merretn konsiderat edhe ndryshimi i rolit t njerzve gjat periudhs q ata jan norganizat. Kjo njihet me emrin vlera e kushtzuar e individit , e cila merr nkonsiderat ngritjen n detyr, produktivitetin dhe mundsin pr tu trasferuar, t cilats bashku rezultojn n nj mats monetar t vlers s pritur t individit. Ishte modelii Lev & Shwartz (1971), i cili mori n konsederat konceptet e skontimit t prfitmeve t ardhme q do t sjell puna e kryer nga punonjsit n kompani.

Faza e katrt: Rnia e interesit rreth KBNJ (1977-1980) Pas nj marshimi t vrullshm nevojitet nj pushim, e till sht edhe situata meKBNJ, e cila n kt faz u shoqrua nga nj ngadalsim t studimeve dhe krkimeve t mtejshme, por kjo nuk do t thot se nuk kishte interes. Kjo periudh marshimi engadalt e pati nj arsye t fort, e cila konsiston n faktin se para ksaj periudhe ishinkryer shum studime t cilat n nj far mnyre e kishin ezauruar t gjithn si problematik dhe kryerja e studimeve t mtejshme isht disi e vshitir pr tuvazhduar. Pr m tepr krkimet krkonin q t bhej nj implementim m i gjer iKBNJ n kompani konkrete, mirpo kostot pr t mbshtetur kto studime ishin trndsishme ndrsa prfitimet ishin t pasigurta. Ato pak studime q u zhvilluan ishinAnsari et al (1978), arriti n prfundimin se me zhvillimin e shkencs s menaxhimitdo t bhet m e leht zhvillimi i KBNJ, si nj mjet menaxherial. Nj tjetr studim iOliver et al(1978) zhvilluan nj studim empirik dhe arritn n konkuzionin seinformacioni i kostos monetare t zvendsimit t BNJ ndihmon n vendimmarrje, nlidhje me pezullimin nga puna, pasi ata kishin vrejtur nj pasiguri n vendimmarrjete firmave t marra n studim. Faza e pest: Ringjallja e interesit rreth KBNJ (1981-deri m sot)Kjo faz shoqrohet me nj ristart drejt zhvillimit dhe ecjes s mtejshme t KBNJ.Shfaqen disa nga krkimet t cilat n kt periudh kan realizuar nj ndrthurje taspektit teorik me at praktik. Ajo far e mbshtet m shum kt ringjallje tinteresit sht periudha kohore gjat t cils kemi nj lvizje nga ekonomia e bazuar kryesisht n prodhim drejt nj ekonomine t bazuar n njohuri, ku roli i BNJ prbnnj aktiv thelbsor.Megjithat pavarsisht modeleve t ndryshme q jan zhvilluar, mund t themi sesecili ka limitimet e veta, kshtu q ngelet akoma pr tu prmirsuar n lidhje mekrijimin e bazs s nevojshme pr implementimin e gjer t KBNJ n pasqyratfinanciare t nj kompanie. rast smundjesh, kushtet e trajnimit dhe t puns (Frederiksen V. J,1998, p.16).IASB ka publikuar standarte n lidhje me Kostot e Prfitimeve t Pensionit (1993)dhe Planet e Prfitimeve t Pensioneve(1994) dhe nj standart pr Prfitmet e punonjsve (1998). I.2.FOKUSIMI TEK NJERZIT SI AKTIVE - MNYR E RE TMNDUARI BNJ konsiderohet si nj nga burimet thelbsore ndrmjet burimeve t vlefshme t njorganizate. BNJ kan kapacitet, aftsit, njohurit e nevojshme pr t vn nfunksionim aktivet fizike. Nj zhvillimi i shpejt i teknologjis i ka vn para komisione); periudha e pritur e shrbimit (n baz t norms s qarkullimi t punonjsve).Sipas HCVM t Bokhari et al (2012) vlera e BNJ prcaktohet n mnyr t till:(1) k u : A i,tAcquisition investment pr periudhn e pritur t shrbimit t;investime n lidhje me familjarizimin pr periudhn e pritur t shrbimit t ;Di,tinvestime zhvillimi pr periudhn e pritur t shrbimit t;PAi,tinvestime n lidhje me performancn; N , numri total I viteve; t, periudha aktuale Por a mund ti amortiziojm BNJ? Sipas Bokhari et al paraqitet nj formul, e cilatregon sesi mund t bhet amortizimi i BNJ, nse ata trajtohen si aktive:(2) I.4. SHTJET KRYESORE N LIDHJE ME KBNJ Sistemi i KBNJ para se t implementohet duhet t marr n konsiderat kto shtjekryesore:

Sistemi i KBNJ sht nj sistem i ri dhe si do gj e re sht e vshitr pr tu pranuar pasi shihet si nj rezistenc ndaj t vjetrs. Prsa koh sistemitadicional sht ndrtuar dhe bazuar n parime tashm t njohura, sistemi iKBNJ shihet sikur nuk ka simetri me sistemin e vjetr pasi nuk i prmbahet prkufizimit tradicional t nj aktivi.

Ekziston nj shkall e ult e pranimit t sistemit t KBNJ nga ana e profesionistve kontabl, edhe pse disa modele t ndryshme jan krijuar, bazuar n vler dhe n kosto, secili prej tyre ka kufizimet e veta. Prsa kohnuk ka nj kompromis t prbashkt dhe nj model gjersisht t pranuar n praktik pr tu ndjekur ather mund t themi se kta element kan ndikuar n zhvillimin e ngadalt t KBNJ.

Sipas modelit t kostos historike n lidhje me normn e amortizimit, nuk kanj interes t prbashkt. Prsa koh mendohet q BNJ t trajohen si aktiveather duhet menduar sesi do ta amortizojm at, t cilat ngarkohen nllogarin e fitim/ humbjes s vitit. Por sht e vshtir t zhvillosh nj normamortizimi n lidhje me kt, pasi persona t ndryshm rriten, zhvillohen dhezhvlersohen me norma t ndryshme. Si psh aftsia pr tu rritur e nj personi

Kontabiliteti I Burimeve Njerezore Eralda Sado 19 sht e ndryshme nga ajo e nj personi tjetr, bazuar n eksperienc.

Nj shtje tjetr lidhet me normn e skonitmit q do t prdoret pr tllogaritur vlern aktuale t prfitimeve t ardhshme q do t gjenerojkompania nga nj punonjs i vet.

KBNJ mund t ndikoj negativisht n sjelljen e nj punonjsi dhe kjo e bnnj kompani q t ngurroj pr ta implementuar at. Sistemi i KBNJ do ti bj punonjsit t mendojn se ata do t trajohen si nj e mir materiale pr kompanin. Gjithashtu t publikosh t dhnat n lidhje m punonjsit mundt ket nj efekt jo pozitiv n sjelljen e nj punonjsi.

Koncepti tradicional i aktivit pohon se nj aktiv ndrmjet t tjerave duhet t jet i identifikueshm dhe t kontrollohet nga kompania. Aktivet fizike kannj vler t realizueshme t heqjes dor prej tyre, pasi nuk sjellin m prfitime kompanis, mirpo kjo pr nj punonjs nuk mund t prcaktohet.BNJ jan nj aktiv, i cili

prmirsohet n lidhje me kohn dhe n prshtatjeme moshn, ndrsa aktivi fizik, q n momentin q instalohet fillon tamortizohet dalngadal.

N vitet e kaluara i sht dhn rndsi modelit t vlersimit t BNJ n lidhjeme vlern e tyre. Megjithat modeli i Flamhlotzit bazohet n vlersimin ekontributit t individit ose t grupit, mirpo kjo sht nj detyr e vshtir pr tu realizuar, pasi mbart n vetvete element subjektiv.

Sipas modelit t Flamholtzit, vlera e BNJ prcaktohet n baz t prfitimevet ardhshme q ai do ti gjeneroj kompanis, gjat kohs s qndrimit nkompani, kjo bazuar n normn e promovimit, trasferimit, t vdekshmrisetj. Kjo do t thot se vlera dhe karriera e individit do t ndikohet nga politikat e promovimit, t daljes n pension t kompanis q rezulton disi emrzitshme. I.5. RREGULLORET DHE STANDARTET EKZISTUESE NLIDHJE ME PRAKTIKAT RAPORTUESE . KBNJ prfshin kontabilizimin e shpenzimeve t lidhura me BNJ si aktive, ndryshenga kontabiliteti tradicional, i cili i trajton kto kosto si shpenzime q reduktojn tardhurat. Mund t themi se aktivet e paprekshm t nj kompanie, si : emri i mir, patentat, liencat, kapitali human, nuk jan prfshir n pasqyrat financiare t nj

Kontabiliteti I Burimeve Njerezore Eralda Sado 20 kompanie. Kostot jan prfshir n llogarin e fiitim/humbjeve n kohn kur atondodhin. N kto vitet e fundit, GAAP ka lvizur nga raportimi financiar bazuar nkoston historike drejt raportimit financiar me vlern e drejt/ vlern aktuale t prfitimeve t ardhshme. Duke qense po operohet n nj mjedis kaq kompleks,duket e arsyeshme q matsit jo tradicional t KBNJ t jen m t pranueshm nraportet e ardhshme financiare. Sipas Flamholtz, Bullen & Hua (2002,p.948) shihetse sht ngjallur interesi pr KBNJ nga nj perspektiv kontab l, pasi BNJ jan njelement kryesor i aktiveve t paprekshme. Vrehet nj rritje e interesit nkontabilitet n lidhje me aktivet e paprekeshme n raportimin financiar nga Bordi iStandarteve Kontabl (IASB) dhe Komisioni i Letrave me vler (SEC). Ndrsa IFRSaktualisht nuk kan standarte n lidhje me KBNJ, sht vn re se ato po prpiqen t prfshijn metoda flexibl n kuadr t raportimit financiar. Aktualisht IFRS kanzhvilluara nj standart n lidhje me aktivet e paprekshme IAS 38 dhe IFRS 3, nlidhje me emrin e mir, t cilat tregojn gadishmrin pr t vlersuar aktivet q nuk jan t prekshme, si mund t jen edhe BNJ. Vlersimi i emrit t mir krkon t prcaktosh dhe vlersos h vlern e drejt t tij n treg, si dhe nj rivlersim pr t par nse vlera e drejt sht rritur apo jo. Kshtu q lvizja drejt vlers s drejttregon se si pr IFRS dhe GAAP, nj mnyr t sofistikuar pr t matur aktivet, t prekshme dhe t paprekshme. Kjo mund t prcaktoj dhe nevojn pr t njohur dhematur KBNJ n raportimet e ardhshme financiare (Bullen et al, pp 3-4). N lidhjeme KBNJ nuk ka nj model gjersisht t pranuar pr ta matur dhe vlersuar at dheaq m tepr nj standart pr tua rekomanduar p

 r zbatim nga kompanit. Aktualishtka pak krkesa legjislative q kompanit t publikojn informacion n raportin vjetor t tyre, n lidhje m prformancn e BNJ. Sipas direktivs s 4 t KomitetitEuropian t 1978(78/660/EEC), jan vendosur nj sr krkesash pr informacioninq duhet t paraqesin kompanit publike dhe private n rapotet e tyre financiare. Ajofar synon kjo direktiv sht t vendosi nj standard uniform krahasimi raportimi pr t gjtha kompanit europiane. Sipas Direktivs s 4, krkohet q kompanit t paraqesin informacion n raportet financiare pr personelin e tyre minimalisht pr: pagat, shprblimet dhe kostot e siguri meve sociale. Megjithat n disa vende, disakompani kan shtuar nj informacion m tepr n lidhje me numrin e punonjsve. N Suedi, n vitin 1991, sht krkuar q kompanit me mbi 100 punonjs duhet t paraqesin informacion n lidhje me personelit si: qarkullimin e punonjsve, leje n

Kontabiliteti I Burimeve Njerezore Eralda Sado 21 rast smundjesh, kushtet e trajnimit dhe t puns (Frederiksen V. J,1998, p.16).IASB ka publikuar standarte n lidhje me Kostot e Prfitimeve t Pensionit (1993)dhe Planet e Prfitimeve t Pensioneve(1994) dhe nj standart pr Prfitmet e punonjsve (1998)

I.6. ZHVILLIMI NDRKOMBTAR I KONTABILITETIT TBURIMEVE NJERZORE Interesi pr KBNJ sht rritur n t gjith botn. Sipas nj studimi t Hansen (2007),nxirret se 2/3 e 250 kompanive t mdha t anketuara n bot tashm publikojn nraportet e tyre financiar informacion t prshtatshm pr t nxjerr vlern e vrtet tkompanive. Sipas standarteve globale krkohen t dhna rreth forcs s puns qreflektojn potencialin pr performancn e ardhshme dhe prfitueshmrin.Disastudimejan fokusuarndisaaspektetKBNJdhekanhetuardhekrahasuardiferencat midis vndeve. Subbarrao & Zehgal (1997), sipas ktij studimi jan analizuar diferencat midis gjasht shteteve prsa i prket paraqitjes s informacionit rreth KBNJ nraportet e tyre finaciare. Autori nxori diferencat rreth informacionit pr KBNJ midisvndeve dhe secili vend fokusohej n vendin e tij.Sipas studimit t Boedker, Mouritsen & Guthrie (2008), sht br e mundur njkrahasim i aspekteve t KBNJ sipas nj trendi nga Europa, Australia dhe Amerika.Rezultat i ktij studimi ishte diversiteti n praktikat e raportimit, prfshi modelet dhematsat e raportimit dhe sugjerohet nevoja pr studime t mtejshme rrethharmonizimit.Suedia sht vendi i par n Europ n t ciln i ka pasur rrnjt KBNJ, sipas Grojer (1997). Grojer pohon se matsat e KBNJ mund t prezantohen suksesshm vetmnse prshtatet me urdhrin social n organizat dhe n menaxhim. Nj vend tjetr q prkrah KBNJ sht edhe Anglia. Sipas Morrow (1996), shttheksuar rndsia dhe matja e aktivit human. Ku sipas studimit sht theksuar koncepti i matjes s vlers s futbollistve, si nj stimul se matja e vlers s nj aktivisht e mundur .India sht nj nga vendet q ka shfaqur nj interes t hershm dhe t vazhdueshmndaj KBNJ. Sipas Mahalingam (2001, p. 19), sugjerohet se nj model vlersimi BNJduhet t bazohet n aftsit e personit dhe kthimet nga prdorimi i ktyre aftsive duhet t skontohen dhe t sillen n vlern e tyre aktuale. Mahalingam pohon se do person ka nj grup kompetencash dhe secila kompetenc ka t bashkangjitur nj vlert caktuar, shuma totale prbn vlern e nj punonjsi dhe vlera e t gjith punonjsve prbn kapitalin njerzor t nj kompanie, t cilat s bashku me konsumatort dhestrukturn e

kapitalit prodhojn t ardhurat. N Kin ka gjetur zbatim metoda e kostos historike pr trajtimin e kostove t BNJ. PrasipasstudimitTang(2005),nxirretsekeminjrritjetinteresitnmenaxhimineBNJdhe prmirsimi i teknologjissinformacionitkaarriturnshprehjense farnukmundtamatsh,nukmundtamenaxhosh . N Portugali disa studime empirike, paraqesin argumentet pr kriteret e njohjes s njaktivi, dhe situatat n t cilt aktivet duhet t njihen si gjenerim i shpenzimevekapitale (Bullen et al, pp 11) N Gjermani, studimi i Schmidt & Minssen (2007), prmes 415 kompanive kimikegjermane dhe intervistave me menaxhert e BNJ, rezultoi se menaxhert e BNJ evlersojn efektin pozitiv t tejkalimit t detyrave n zhvillimin e personelit, por shpesh nnvlersojn prfitimet afatgjata.Sipas nj studimi Kanadeze, Jone (2000, p.9), shpjegon se sistemi i raportimitfinanciar duhet t kontabilizoj BNJ. Autori tregon vlern q ka zhvillimi dhe trajnimii BNJ, por nuk gjen prkrahje nga ekzekutivt e kompanis. Kshtu q shihet mekeqardhje fakti q dika q sht shum e rndsishme pr tu parqitur n raportetfinanciare, n fakt nuk paraqitet.Andrikopoulos (2005),studiues Greke, u prpoq t mbush hendekun midis teorisfinanciare tradicionale dhe kapitalit intelektual, duke propozuar nj model. Modelindihmon pr t zbuluar pikat e forta t kompanive dhe i prdor ato pr t vendosur prioritet e organizats pr krijimin e vlers s kapitalit human. N Australi dhe n Zelandn e re, sht prdorur koncepti i futbollistve si pr ttreguar se ekzistojn mundsit pr njohjen e BNJ si aktive. Pr nj Lige futbolli,lojtart jan burimet m me vler. Sipas nj studimi Gusenzow and Tower (2006), nganj vzhgim i 79 Liga fotbolli dhe 58 kontabistve pr t vlersuar nse BNJ duhet t paraqiten si aktive n Bilanc. Prgjithsisht pjesa m e madhe nuk bien dakord meiden pr ti paraqitur BNJ si aktive n bilanc.

KAPITULLI II: NEVOJA E KBNJ N KOMPANIT SHQIPTARE N ditt e sotme, ekonomia po ndryshon shum shpejt, e shoqruar me rritje tshpejt t shrbimeve, informacionit dhe teknologjis. Ky trasformim i shpejt iekonomis nga nj ekonomi prodhimi tradicionale drejt nj ekonomie prodhimi tnjohurive, ka vn n qndr t vmendjes BNJ, si nj akitv jo i dublikuar, q i shtonvler kompanis. Zhvillimi i vrullshm teorik i KBNJ n bot, sht shoqruar edheme aplikimin n praktik, por n Shqipri ky sht nj fenomen i ri, pr t cilin kashum pr t prezantuar dhe si dika e re do t ngjalli interes shprehja vendosja e njerzve n Bilanc. Shqipria si nj vend n zhvillim, e ardhur prej nj periudhe t gjat trazincionikarakterizohet nga nj ekonomi me ritme rritje t ngadalta, me nj treg pune jo tqndrueshm, ndryshimi i rolit t ekonomis dhe rritja e rolit t individit n ekonomi.Kta faktor n nj far mnyre ndikojn n vshtirsin pr tu prshtatur shpejt megjrat e reja. Mirpo vlen t theksohet se n Shqipri, tashm sht par rndsia dheroli i pazvndsueshm q ka individi n shoqri dhe mbi t tashm po investohet mshum sesa m par.Pjes e ktij studimi ka qn edhe pyetja : A keni qn pjesmarrs n programe t ndryshme trajnimesh t organizuara nga kompania/shoqatat ose keni kryer nse jenit vetpunsuar? Prgjigjet e t cilve i kemi paraqitur si m posht